You are on page 1of 250

DOGUBATJ

AYLIK DNCE DERGS

Yerel sreli yayn.


ISSN:1303-7242 Say: 51
Dou Bat Yaynlar
adna sahibi
ve
Genel Yayn Ynetmeni: Takn Tak
Sorum! Yaz Ileri Mdr: Erhan Alpsuyu
Haa Ilikiler: Harun Ak
D Ilikiler Sorumlusu: Sava Kse
Yayn .Kurulu
Halil lnalck, E. Fuat Keyman, Mehmet Ali Klb'!y,
Etyen l\1ahupyan, erif Mardin, Sleyman Seyfi On
Doan Ozlem, Ali Yaar Sarbay
Danma Kurulu
Cemal Bili Aka!, Tili.n Bumin, Ufuk Cokun, Nezih Erdoan,
Cem Deveci, Ahmet Inam, Hasan Blent Kahraman,
):'usuf Kaplan, .Kurtulu Kayal, Nur. ay Mert,
Ilber Ortayl, Omer Naci Soykan, Ilhan Tekeli, Mirze Mehmet Zorbay
Dou Bat, ylda drt say olmak zere Kasm, ubat, Mays ve Austos
aylarnda yaymlanr.
Dou Bat ve yazarn ismi kaynak gsterilmeden alnt yaplamaz.
Dergiye gnderilen yazlarn yaymlanp yaymlanmamas
yayn kurulunun kararna baldr.
Dou Bat hakemli bir dergidir.
Reklam kabul edilnez.
Dou Bat Yaynlar
Selanik Cad . 23/8 Kzlay/ANKARA
Tel: 425 68 64 I 425 68 65
Faks: O (312) 425 68 64
e-mail: dogubati@dogubati.com
www

.dogubati.com

Kapak Tasarm Uygulama:


Aziz Tuna
Bask:
Cantekin Matbaaclk
1. Bask: 4000 adet
Aralk 2010
Sertifika No: 15036
n Kapak Resmi: "Fatih Sultan Mehmet'', Anonim, 1470'ler, Minyatr, Topkap Saray Mzesi .
Arka Kapak Resmi: "Fatih Sultan Mehmet'in Belgrad Kalesine Hcumu", Hnername

DOGUBATl
D N

SMANLILAR
1

51

NDEKLER
GR

ENERAKTRK

HALL NALCIK

Osmanl Tarihinde Dnemler

YAHYAARAz

TUNCER BAYKARA

Osmanllarn Seluklu ve)lhanl


Kltr Kkenleri Uzerine

Osmanl Toplumunda 133


Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

30

XVI. Yzylda Osmanl

159

Toplumunda Kiiler ve Cemaatler


Aras Ilikilerin "Dil,
Sylem ve Sembol"leri

YNTEM
METN KUNT

Osmanl Tarihiliin;n erevesi:


"Trk-Iran Modeli"

37

AYDIN BABUNA

Osmanl Dneminde 181


Bosna ve Bonaklar

TARTIMA
NECMETTNALKAN

Osmanl Modenlemesi ve
Klasik Yenieri Isyanlarnn
Modern Siyasi Darbelere
Dnmesi

51

Tanzimat ve Tarih Yazm 193

ASKER YENLKLER
BURAK INAR

i,

SENCER DiVTOGLU

71

Osmanl mparatorlu u'nda 217


Ateli Silahlarn Y selii

KENZ

DARE

HSEYN GNDOGDU

HALDUN EROGLU

Osmanl ehzadeleri ve
Devlet Ynetimi

TANZMAT
YoNCA KKSAL

OSMANLI RETM TARZI


Asya retim Tarz fyierceinden
Osmanl Uretim Tarz

BALKANLAR

81

DN, TOPLUM VE
KAMUSAL ALAN
SONNUR ZCAN

Osmanl Atmeydan "Kamusal" Bir 105


Meydan myd?

Katip elebi'nin Toplum ve


Siyaset Dncesi

239

Osmanl sultanlarnn soyaac.


Anonim, 1866-67, Yalboya, 205

155 cm. Topkap Saray Mzesi.

SMANLILAR
"Bizans, Trk, ran ve sliim gelenekleriyle beslenen ve yeniliki kapasi
tesinden g alan Osmanl mparatorluu Ortaa'dan Yenia'a geiin
mkemmel bir rnei olarak karmza kar. Bu ikili yap, Hristiyanlk
asndan bakldnda Mslman olan, fakat geleneklere dayanan kanu
nuyla Arap topraklarndaki klasik Mslmanlktan ayrlan Osmanl klt
rn de nitelendirmektedir. Osmanl 'nzn gebe ve kabile kltrnn ha
kim olduu Orta Asya steplerinden yava yava g ettikleri dikkate aln
d takdirde bu yaam biiminin tamamen Trk kltrne ait olmad
anlalr. Osmanl mparatorluu ne sadece bir ortaa devleti ne de ta
mamen bir modern a devletidir.
"

Dou Bat dergisinin Osmanllar zel says drt cildi kapsyor. Konunun
geniliinden dolay ciltlerimizde belli bir kronoloji takip edilmedi. Bu
nun yerine, baz dnemler ve balklar seilerek Osmanl tarihiyle ilgili
bir "zihniyet okumas" yaplmaya alld. Osmanl tarihi incelenirken
nasl bir yaklam gelitirilmesi gerektii metodolojik sorun olarak ciddi
yetini hala korumaktadr. Bu noktada nalck'n giri yazsnda yapm ol
duu tespitler kayda deerdir: "Tarihi sre balca u temel cepheleriyle
ele alnmaldr. lk olarak, yzyllar boyunca Osmanl mparatorluu ve
yabanc gler arasnda kurulan deien denge, sonra imparatorluk iinde
hkmdarn deien siyasi otoritesi sorunu ve bunun imparatorluk iinde
ki teki kuvvetler karsnda denge durumu ve nihayet devletin askeri,
mali ve toplumsal kurumlarnn dayand toprak tasarrufu ve ilenmesi
sisteminin geirdii aamalar asndan incelemek gerektiine inanyo
ruz."
Osmanl tarihi, salkl bir biimde bugne tanabildii takdirdedir ki
ancak toplumsal, kltrel ve siyasi meseleler belli bir akla kavuabil
sin. Son yllarda lkemizde Osmanl ile ilgili yaynlar artm olmakla bir-

Bizans 'tan stanbul'a,


Paris.

Grand Pala is sergisi,

1O

Ekim

2009 - 25

Ocak

20 1 O tarihleri aras,

likte temelde iki yaklamn sabit kald grlecektir. lki, savunma psi
kolojisiyle yola kan muhafazakar tarihilik anlaydr. Bu anlay er
evesinde Osmanl tarihi her dzeyde hikayeletirilip idealize edilmekte
dir. ncelikle, tarihi genel olaylardan ayrarak modem ulus devlet anlay
yla imparatorluklar an deerlendirmek ne derece geree yakn dur
maktadr? "Soru ve cevaplar" silsilesi halinde bir takm "hazrcevaplar"
retme kolayl tarihi ahlaki anekdotlar ynna evirecektir. rnein,
Osmanl, airetten bir imparatorluk dzeyine nasl ykseldi? Osmanl, bir
slam devleti miydi, yoksa bir Trk devleti mi? Karde katli meselesi,
harem hayat, Fatih, Abdlhamid ve Vahdettin hakknda bilinmeyen ger
ekler vb. birok soru etrafnda tarih neredeyse karikatrletirilmektedir.
dealletirilmi bir Osmanl anlay, Batl tarihilerin nyarglarndan ve
oka eletirilen oryantalist tutumdan hi de bamsz deildir. Nasl ki,
oryantalizmde Dou'ya dair, emperyal znenin arzulad gereklerden
uzak bir takm imgeler ina edilmise, kendi iimizde de rettiimiz,
bugnk kimlik meseleleriyle dorudan alakal, zihnimizde yaayan yar
hayali bir Osmanl corafyas vardr.
Popler bir "Osmanl (!)"imgesinin geni kitleler tarafnca benimsen
mesinde, elbette, Curnhuriyet'in salkl bir tarih bilinci gelitirememesi
nemli bir nedendir. Bu noktada tarihe "eletirel" gzle baklmas gerek
tiini iddia eden ideolojik sol yaklamlar da mercek altna alnmaldr.
Aslnda bu tavr, eletirellik ve tarafszlk eil, tarihle bugn arasna bir
"mesafe" koyma isteidir. Tanzimat'taki sekin aydn tavrnn en iyi gz
lemlenecei alan, tarihe 'arkaik' bir olaylar dizisiymi gibi bakan, onu
kendinden uzak gren ve gemii hep mahk1m etmek isteyen yabani ve
naif entelektel tutumlarda aranmaldr.
Yalnzca, bu iki tutuma bakldnda bile, tek bir Osmanl'nn deil
birok Osmanl'nn var olduu sylenebilir. Curnhuriyet'in eitli d
nemlerinde, Osmanl'nn nasl ele alnd zerine yaplacak bir aratr
mada, birbirinden farkl Osmanl portreleri ortaya kacaktr. Osmanl ile
ilgili yaplan aratrmalar, metodolojik bir birikim erevesinde gelime
yip, neredeyse onar yllk dilimler halinde birbirinden ayrlm, tekil uz
manlk almalarna blnm, bazen Batl tarihilerin desteiyle ivme
kazanan, bazen de gncel siyasi tartmalarn ilgl. dourduu bir alan hali
ne gelmitir.
Sonu olarak her trden tarihsel bilin eksiklii, gelecekte herhangi
zgn bir dil, dnce, kltr ve sanat anlay yaratamamann ve Trki
ye'de sosyal bilimlerin uzun bir dnem daha zayf kalmasnn en nemli
nedenleri arasnda saylmaldr.
Takn Tak

GR

"Sultan Osman Han- Evvel-i Ebu'! Mlk"

(Resim st yazs)

Osman Gazi'nin 19. Yzyl balarnda Kapdal Kostantin tarafndan yaplm


resmi. TSM 17/69

SMANLI TARHNDE
DNEMLER
Halil nalck

nsanolu, evrendeki milyonlarca karmak olay, zihninde gelitirdii


birtakm ereve ve rnee gre biraraya getirip manalandrmak ihtiya
cndadr. Bulutlara bakp onlar zihnindeki belli ekillere benzeten bir
kimsenin fantezisi gibi. nsanolu, zaman ve mekan oluumu iinde iz
brakm milyonlarca toplumsal olay da, ayn biimde belli ereveler
iine koyup manalandrmay ve kavramay dener. Toplum birimi, aile,
kabile, kavim, devlet, millet ve nihayet tm insanlk olabilir. Olaylar
ynna, kafasndaki rnek ve erevelere gre bir ekil ve anlam verme
ye alr. Gemiteki olaylar biraraya getirip manalandran bu ereve
ler, tarih dnemleri eklinde bir grne brnr. Bu ereveleri, onun
fantazileri, hayat gr, iinde yaad toplum biriminin inan ve bek
lentileri yahut da belli bir sosyolojik forml/teori ekillendirir. Gemii
kadrolayan bu ereveler kiiden kiiye, toplumdan topluma deiir; belli
bir tarih gr ve nmze belli bir tarihi tablo koyar. Derin deiim
noktalarnn tespitini de, nceden edinilmi inanlar belirler. Bir kelime
ile, tarihte yorum ve nerilen dnemler, ocuun bulutlar ekillendiren
bakndan pek de farkl deildir. nsanlk tarihine bir yorum, nesnel (ob
jektif) bir metodoloji getirme abas, Vico, Hegel, Spengler, Dilthey,
Toynbee ve Braudel gibi birok byk dnr ve tarihiyi uratrm
tr. Temel sorun udur. Acaba tarihi olaylar ynna nesnel bir ereve

Osmanl Tarihinde Dnemler

vermekte bir takm nesnel (objektif) ltleri esas almak, bylece olabil
diince bir nesnel tarihe varmak mmkn mdr?
Dnemlerin hareket noktas kkten deiim tarihlerinin tespitinde l
tlerimiz; bir myth (efsane), bir dini sistem veya grup dayanm yahut
belli bir siyas ideoloji olabilir. Yahut o tarih, kendi i geliimi bakmn
dan veya dnya tarihi erevesinde ele alnabilir. Bir toplumu her yny
le ekillendiren, ona dayanm prensibini, tm hareket ve yaratcln
veren temel ge veya geleri tespit etmeden deime noktalarn tanmak
gtr. Osmanl tarihinde slam ve gaza prensibi byle bir ilev gryor
du. Son kez, Fransz Annales okulunun baz nesnel ltlere (corafi
koullar, nfusta, ekonomide deimeler) gre nesnel bir geliim yorumu
ve dnemler tespiti nerisi tarihilerce kabul grmtr. Femand Brau
del'in uzun sre (longue duree) teorisi, byle bir yaklamn meyvesidir.
Braudel her toplumun -drt kuak iinde yapsal deiiklie urayabi
lecei varsaymndan yola kar. Ama bu yaklam da tarihi geliimi an
lamak iin yetersiz grlmtr. Bu yaklam, insan iradesini ve zihniye
tini (mentalite) darda brakan, insanlk tarihini tmyle insan dnda
faktrlere indiren abartl bir mekanik determinizm iermiyor mu? br
yandan Annales okulunun etkisiyle gerek tarihin, devletler tarihi olmak
tan ziyade toplumlar tarihi, halk kitlelerinin yaam tarihi olmas gerektii
gr ar basm, toplum iinde insan ele alm ve sonuta sosyolojik
kavramlar gittike daha ok tarih aratrmalarna yn vermeye balam
tr. Trkiye'de, zellikle F. Kprl, .L. Barkan ve bakalarnn r
aan faaliyetiyle byle bir dorultuda son yarm yzylda byk mesafe
alnmtr. Bu retgencilikte muazzam ariv olanaklarnn katks byk
tr. Biz, aada i dinamikleri esas alan bir geliim ve dnemler dene
mesi sunmak abasndayz.
*

ncelikle, Osmanllarn bizzat kendilerinin tarihlerini dnemlere blp


blmediklerini, yaadklar a ile nceki alar arasnda bir ayrmn
bilincinde olup olmadklarn ve tarihte devirler hakknda ne gibi fikirlere
sahip bulunduklarn gzden geirelim.
Il. Bayezd'n emriyle yazd zenle hazrlanm tarihinin mukaddi
mesinde Kemalpaazade, Osmanl tarihini daha nceki Mslman hane
danlarla karlatrr ve "Osmanl hanedannn stnlnn sebepleri"ni

10

Halil nalck

(vc1h-i rchan) balk halinde toplar. 1 Byk bilgin ilk olarak, dier
Mslman hanedanlarn aksine Osmanllarn, slam dnyasnda daha
nceki Mslman devletleri zorla istila ederek deil ve fakat Dar 'l
Harb' e ait topraklarn fethi yoluyla devletlerini kurduklarn belirtir.
kinci olarak, Osmanl devletinde hkmdarn otoritesi ve kanunlarn
geerlilii tam ve mutlaktr. nc olarak da, Osmanl devleti btn
tekilerden daha zengin, daha ok nfusa sahip ve lke bakmndan daha
genitir. Hibir devlet Osmanllarn askeri gcne sahip deildir; yalnz
Osmanl devleti byk bir deniz gcne sahip olmutur. Osmanl sultan
larnn amac, 'tedblr-i imaret-i roy- zemin', yani yeryzn mamur hale
getirmek, hak dininin dmanlarn yok etmek ve Kutsal Kanunu (eriat)
desteklemektir.
Akpaazade'nin derleme tarihi (kompilasyonu) ve anonim Tevarih-i
il-i Osman gibi popler eserlerde, farkl dnemlere dair fikirlerin daha
znel bir biimde ifade edildiini grmekteyiz. Mesela, Anonim Tevarih
lerde2, I. Bayezd saltanatnda (1389-1402), Uc beylii geleneklerini sa
vunan evrelerin, Sultann emperyal-merkeziyeti politikasna kar tep
kisinin epeyce iddetli bir ifadesini bulmaktayz.
Bu kronikler, I. Bayezd'n hkmdarlk dneminde meydana gelen
saray hayatnn kul sstemi ve iret meclisleriyle debdebeli bir hal almas,
merkezilemi bir brokrasi ve maliye ynetimlerinin denetimi ve eitli
'Frenk' adetlerinin benimsenmesi hakknda keskin eletiriler ierir. Bu
eletiriler, 'yeni' dnemin ondan nceki dnem ile keskin bir ekilde
tezat halinde bulunduunu ileri srer. Aslnda bu eletiriler, merkeziyeti
imparatorluk dnemine geildiinin bilincini gsterir. Il. Bayezd'n sal
tanat dneminde yazlan eserlerde de, II. Mehmed devrinde meydana
gelen kapsaml gelimeler hakknda benzer eletirilere rastlyoruz. Ku
kusuz, stanbul fatihi, Osmanl devletini her bakmdan bir imparatorluk
durumuna getiren ve kiiliinde klasik mutlak otorite sahibi padiah
yaratm bir sultandr. O, her bakmdan Osmanl tarihinde yeni bir devir
amtr.
16. yzyln sonlarna doru, tahta k vesilesiyle ilan ettii mehur
Adaletname' de ynetimdeki yolsuzluklar sralarken Ill. Mehmed (15951603) Sleyman'n saltanat dnemini ideal bir dnem olarak gsteriyor
Kema\paazfde, Tev iirih-i Al -i Osm an, Defter I. haz. erafettin Turan, Ankara 1 976; Ruhi'ye
ait olduu sylenen kronikte de (Oxford Bodleian Library, Marsl 1 3 1 3) benzer fikirler ileri
srlmtr.
2
Tewarikh-i 11-i 'Osman (Die altosmanischen anonymen Chroniken ), ed. F. Giese, Breslau
1 922, 30; daha tam bir metin: Topkap Saray Mzesi Ktphanesi,? 700.
1

11

Osmanl Tarihinde Dnemler

ve o dnemin kanun ve ilkelerine dnmeyi talep ediyordu.3 Ne var ki,


onun hkmdarlk dneminde siyasi, mali ve askeri bunalm daha da
arlat ve imparatorluu yarm yz yllk tam bir dzensizlik ve bozul
mann iine soktu. te bu dnemde, Osmanl devlet adamlar ve yazarla
r, nceki Altn a4 ile kendilerinin yaadklar "tagayyur ve fesad"
devri arasndaki ayrmn keskin bir biimde farkna vardlar ve eski na
sihatnameler tarznda yazdklar layihalarda (memorandum'lar) Osmanl
idaresindeki kusurlara dair gereki gzlem ve eletiriler ortaya attlar.
Bu tarzn en iyi bilinen yazar Koi Bey'dir. Ama, ondan nce 16. yzy
ln sonlar ve 17. yzyln balarnda bu vadide yazm bakalar da var
dr ve aslnda Koi Bey birok gzlemi onlardan, zellikle Kitab-i
Mustatab dan aktarmtr.5 16. yzyln sonuna doru Selanik1 ve Nusha
t s Selat in'den Mustafa 'A.116, ve nihayet 17. yzyl banda 'Ayn-i Ali
ve Kitab- Mustatab yazar 7 kanunlarn ve dzenin bozulmas ("tagayyur
ve fesad") zerinde ayrntl gzlem ve analizler yaparlar. Gerekte onla
rn devlet felsefesi ve eletirileri geleneksel naslhatnameler erevesin
den ayrlmaz Safiyane, nceki devirlerde ilerin iyi gittii ve gerei gibi
dzenli olduunda srar ederler. Bunlar bozulmann kkenini, 16. yzy
ln son eyreinde III. Murad (1574-1595) ve III. Mehmed (15951603)'in hkmdarlk dnemlerinde bulurlar ve genelde Sleyman d
nemini izlenecek rnek olarak gsterirler. Bu zamandan 20. yzyla kadar
Osmanllar arasnda, imparatorluun k ve bunu durdurmak iin ihti
ya duyulan slahat hakknda ou zaman birbirini izleyen fikirler ortaya
atlmtr. Bylece, tarihl gelimenin kanunlar ve dnemler anlay ze
rine (Katip elebi) ilgin fikirler ileri srlmtr. Osmanl yazarlar
genelde Gazali, Farftb1, Nas1reddin Tfs1, Devvani ve zellikle bn Hal
dun'un siyaset teorilerinden esinlenmilerdir.8 Bunlarn arasnda Katib
'

'

H. nalck, "Adaletnameler", Belg eler (Trk Tarih Kurumu), II/3-4, 1 05 .


S leyman'n saltanat dneminin Altn a saylmas hakknda bkz. H . nalck, "Sleyman the
Man and the Statesman", ed. G. Veinstein. Paris.
5 Osmanl layiha yazarlar iin bkz. H. nalck, "Military and Fiscal Transformation in the
Otoman Empire, 1 600- 1 800", Ar chivum Ottomani cum, VI ( 1 980); "The Ruzname Registers",
Tur ci ca, XX ( 1 988), 256.
6 A. Tietze' nin neir ve evirisine bkz: Mus
tafa 'Ali 's Couns elfor Sultans of1581, I: Metin, II,
eviri, Viyana 1 979- 1 982.
7 'Ayn1 Ali, Kav f
nin -i Al-i Osman der Hul fsa-i Mez fm in -i Divan , stanbul 1 280 H.; bu basm
popler bir basm olup tenkitli yeni bir bakm Douglas Howard tarafndan hazrlanmtr;
Kit fb- Mustatab iin bkz. Y. Ycel, Osmanl Devlet Tekil at na Dair Kaynaklar ; Kit fb -
M stet fb , Kit fb u Mes flihi '!-M slimin ve Men iifi 'i 'l- M 'minin, H rz'l-M l uk, Ankara, 1 988.
8 Bkz. C. Fleischer, "Royal Authority, Dynastic Cyclism, and lbn Khaldunism i n Sixteenth
Century Ottoman Letters", Journal of Asian and Afri can Studies , XVII ( 1 983), 1 98-220;
4

12

Ha il llna cl k

elebi ve Naima zel bir yer tutar. Dstr'l-amel9 adl risalesinde Katib
elebi toplumlarn nitelii ve gelimesiyle insann doas ve gelimesi
arasnda tam bir paralellik (anthropomorfsm) ngrmtr. nsanlar gibi
toplumlar da, ilki byme dnemi, ikincisi istikrarl olgunluk dnemi ve
ncs de zeval dnemi olmak zere, dnemden geerler. Ancak
salam bir yaps bulunan toplumlarda k, ge ortaya kar ve uygun
nlemler alarak k ertelemek mmkndr. Bununla birlikte, ka
nlmaz sondan kurtulmak imkanszdr. Srasyla, temel reticiler olan
kylleri, askeri snflar ve devletin mali idaresini gz nne alarak
Katib elebi, bunlarn her birinde zaaf ve zlmenin ne zaman belirme
ye baladn tespit etmeye alr. Onun balang noktas, eski nasi
hatnamelerinkinin aynsdr; yani, hkmdar orduya, ordu servete (mala),
servet reayann refahna ve reayann refah da adalete baldr (daire-i
adalet)10". Katip elebi'nin kn sebeplerini belirlemek iin toplum
daki zel snflar incelemeye girimesi ilgintir. O, olgunluk dneminin,
1593'de Celalilerin ortaya kna kadar srd inancndadr; lkenin
ve devlet hazinesinin gerek mali destei kyldr. Katip elebi, Os
manl lkesindeki kyl snfnn; ar vergilendirme, yneticilerin yol
suzluklar ve rvet ve vergilerin mltezimlerin eline braklmas yzn
den harap olduunu ne srer. O da, Sleyman an, devleti oluturan
ana snflarn denge iinde bulunduu mutlu bir dnem sayar.
Tarihinin giriinde Naima, ob Mustafa Ali, Katib elebi, Knalzade
ve zellikle en byk tarihi olarak grd bn Haldun tarafndan ifade
edilmi olan toplum ve tarih hakkndaki teorileri zetler. bn Haldun'u
izliyen Naima, devletlerin ve medeniyetlerin gelimesine yn veren eit
li ilke ve etkenleri akladktan sonra bn Haldun'un be dnem teorisini
zetler. Bu emay Osmanl tarihine uyarlama abasnda Naima,
1683'deki Viyana bozgununu izleyen yenilgiler ardndan gelen bar
politikay drdnc dnemin balangc sayar; yani nceki dnemin ilke
ve kanunlarnn izlendii ve devletin olabildiince komularyla bar
iinde yaamaya alt bir kanaat ve skfnet dneminin belirtisi olarak
yorumlar.
Farabi, Tsi ve Devvani'nin etkileri iin bkz. Knalzade Alaeddin Ali, Ah ldk- A ldi , Bulak
1248 H . , II, 5, 105 -112 ,
9 Hac Halife veya Katib elebi olarak bilinen Mustafa b. Abdullah, D
st ur ' -/ 'am el fi
s ldhi ' -l ha el /, stanbul, 1280 H.; Almanca evirisi: W.F.A. Behrnauer, ZDMG , X (1857 ), III-

132.

oa

Bkz. H. nalck, "Kutadgu Bilig'de "Trk ve ran Siyaset N azariyeleri ve Gelenekleri",

Rei tRahme it Ara tin, 1966 , 259-2 75 .


ob
Mustafa Naima, T drih -i Na 'im d, I- VI, stanbul, 1280 H.: I. Ciltteki giri.

13

O sman l Tarihinde Dnemler

Na1ma'dan sonra, bn Haldun'un teorisi, Osmanl tarihinin seyrn


aklayan k devri tarihileri tarafndan giderek daha fazla benimsen
di. Gerekten de, bn Haldun'un fikirlerinin etkisini, 1700'den sonra
Amcazade Hseyin Paa ve daha sonra Ragp Paa'nn, imparatorluu
lmcl bir alkantdan kurtarmak midiyle bar bir siyasete sk sk
ya balanmalarnda grmekteyiz. Na1ma'nn tarihini Amcazade Hseyin
Paa iin yazdn ve ayn dnemde bn Haldun'un Mukaddime 'sinin
Trke'ye evrildiini10 de hatrlayalm.
Osmanl tarihini slam siyaset ve ahlak felsefesine gre sistemli bi
imde dnemlere ayrmaya alan Osmanl tarihileri, 19. yzylda
Ahmed Cevdet Paa11 ve Mustafa Nuri Paa12 izledi. Katib elebi gibi
onlar da, Osmanl tarihini balca ana dneme ayryorlard: genlik,
yani byme; orta ya yani istikrarl olgunluk a; ve yallk yani k
dnemi. Bundan sonra her dnemi alt aamalara ayrrlar.
Mustafa Nuri Paa'nn nemli zellii, Osmanl tarihinin dnemlerini
belirlemeye alrken, sadece siyasi tarih ltlerini deil, fakat ayn
zamanda kurumlar tarihi ve kltrel gelimeler ltlerini de kullanmas
dr. Ona gre, nc aama srasnda (yani genel olarak 16. yzylda),
lkse duyulan eilim artm, ahlak lleri kaybolmu ve zlmenin ilk
iaretleri grnmeye balamtr. Fakat, eer gerek k 1683'de Vi
yana nndeki bozgundan sonra baladysa, 1595'den 1683'e kadarki
safha olgunluk dnemi iinde saylmaldr. Osmanl tarihinin, byme,
olgunluk ve k olarak, antlropomorfist biimde dneme ayrlmas
teorisi, Trkiye'de okul kitaplarnn dayand klasik blmlenme olarak
Abdurrahman eref ve Yusuf Akura yoluyla gnmze kadar gelmitir.
*

Belli bir Tarih srecini dnemlere ayrmaya alrken, nceden tasar


lanm bir tarih kuramna dayal kat bir ereve gerekmez ve bunun ger
ek bir bilimsel metodoloji olmad Leopold von Ranke'den beri anla
lmtr. Tarih! gelimeyi belgelere dayanan inceleme ve olaylar sebep
ler zinciri (causalite) iinde aklama metodu o zamandan beri tarihinin
atlyesine egemen olmutur. Biz burada gelimeyi, devlet ve toplumun
denge arayan faaliyeti ve bu dengeyi bulduu dnemler eklinde bir er10

eviren Pirizftde Mehmed Sa'ib, Mu kaddi me-i bn Haldun, I-II, stanbul 1 275 H.; Tanzimat
dnemi tarihisi ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa tarafndan tamamlanmtr: stanbul 1277

H.
11
12

A. Cevdet (Paa), Ve kiiyi '-i Devlet-i Al iyye (Tarih-i Cevdet). stanbul 1 2 7 1 -130 1 .
Ne tii ' ci '/- Vu ku ' iit, I-IV, stanbul 1 294-1327 H.

14

Halil nalck

eve ile yorumlamaya alacaz. Tarihi sre balca u temel cephele


riyle ele alnmaldr. lk olarak, yzyllar boyunca Osmanh mparatorluu
ve yabanc gler arasnda kurulan deien denge, sonra imparatorluk
iinde hkmdarn deien siyasi otoritesi sorunu ve bunun imparatorluk
iindeki teki kuvvetler karsnda denge durumu ve nihayet devletin
askeri, mali ve toplumsal kurumlarnn dayand toprak tasarrufu ve
ilenmesi sisteminin geirdii aamalar asndan incelemek gerektiine
inanyoruz (ift-hane). Bu bize tarihi realiteye en yakn yorumlama bi
imi olarak grnmektedir.
Cihad veya gaza, yani slfm1 Kutsal Sava, 17. yzyln sonuna kadar
Osmanl devletinin dinamik hareket ilkesi olarak devam etmitir. 1354
itibariyle znikli Mslmanlar, esirleri olan Selanik Bapiskoposu Gre
gory Palamas ile tartmalarnda, Hristiyan Bat'nn istilasnn kanl
maz olduundan bahsetmekteydiler13 ve 1333'e kadar inen erken bir ta
rihten itibaren Bizans imparatorlar, Osmanl tehlikesine kar Kiliselerin
Birliini nererek yardm iin papaya bavurmaya baladlar. Bununla
birlikte, gazann sadece Bizans mparatorluu ile Balkan lkelerini kayg
landrmaktan kp bir Avrupa sorunu haline gelii, ancak I. Bayezd
(1389-1402) zamannda gereklemitir. Osmanllarn 1393 ile 1396 ara
sndaki yllarda, bir dorultuda Adriyatik ve Mora'ya, br yandan Tuna
kylarna ulamasndan sonradr ki, Macaristan ve Venedik kesin bir
kararla eyleme gemi ve bir hal seferi iin Bat Hristiyan dnyasn
harekete geirebilmitir. 14 Buradaki gerek sorun, bir yanda Macaristan
ve Venedik, te yanda Osmanl mparatorluu arasnda Konstantinopolis
ve Balkanlara kimin sahip olaca sorunu idi; siyas bir g karlamas
idi. Gaza siyasetinin en yksek noktasn II. Mehmed temsil etmi ve
sorunu Osmanllar lehine zmle bir dengeye ulatrmtr. Bununla
beraber, Fatih, Akdeniz'in ve Orta Avrupa'nn kaplar saylan Rodos ve
Belgrad'da durdurulmutur. Osmanl iin gaza ve yaylma (buna Osmanl
emperyalizmi de deniyor) devlet, asker ve halk iin kanlmaz bir hare
ket, yaam ve denge prensibi idi.
Bat'ya yaylma politikasn ele alan Sleyman (1520-1566), 1521'de
Belgrad'n ve 1522'de de Rodos'un fethiyle Dou-Bat ilikilerinde yeni

13

G.G. A makis, "Gregory Palamas among the Turks and Documents of His Captivity as
Historical Sources", Spe culum, XXVI ( 1 95 1 ), 1 04- 1 1 8.
14 Yeni bir yorum iin bkz. H. nalck. "The Ottoman Turks and the Crusades, 1 329- 1 522", A
History of the Crusad es, genel yayn ynetmeni, K. M. Setton, c. VI: The Impa ct of tle
Crusades on E
rope [Hal Seferlerinin Avrupa zerindeki Tesiri], haz. H. W. Hazard ve N.
P. Zacour, Madison, 1 993, 221 -353.

15

Osman l Tar ihind eDnem el r

bir aamay gerekletirdi. Bu dnemde Osmanllarn cihada kar tavrn


da, daha dorusu devletin yapsnda nemli bir deiiklik meydana gel
mitir. Osmanl devleti, artk slam dnyasnn snrlarnda gazilerin bir
u devleti deildir: imdi o Mslman dnyasnn tarihi lkelerini, Mek
ke ve Medine dahil Arap lkelerini snrlar iine katm, gerekte slami
bir Hilafet haline gelmitir. stanbul'un fethinden sonra Memluk Sultan
na gnderdii mektupta gl Osmanl sultan Fatih Sultan Mehmed
(1451-1481) dahi, Memluk Sultannn 'haccn ifasn kolaylatrmak'
zere Mekke'nin koruyucusu sfatn tanm, kendisi iin gazay ve gazi
leri desteklemek grevine sahip kmt.15 Ondan sonra, I. Selim (15121520) ile Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566). zamanna gelince Os
manl sultan her iki ykmll de zerine almtr. Sleyman, Akde
niz ve Orta Avrupa'da Habsburglara kar iddetli bir mcadeleyi srd
rrken, br yandan, Portekizlilere kar Sumatra'daki Ae Sultan'na ve
16
Hindistan'daki Gcerat hkmdarna askeri yardm gnderiyordu.
Onaltnc yzyln ortalarnda cihadn artk evrensel hale geldiini ve
Mslman dnyasnn hamisi olarak Osmanl devletinin her cephede ak
tif duruma getiini grmekteyiz. Bu, Osmanl tarihinde yeni bir dnem
ayor, bunda baar kazanarak yeni bir dengeye, dneme ulayordu.
Bu noktada, Osmanl siyasetini ynlendiren temel diplomatik ilkenin,
Hristiyan dnyasn blnm halde tutmak olduunu vurgulamalyz.
Sleyman'n seferlerini yazan Matrak Nasuh, Fransa'y destekleme
politikasn (1526 Macaristan seferi bunun iin yaplmtr) aklarken,
bunda Avrupa'y paralanm halde tutmann esas olduunu belirtmitir.
16. yzylda Osmanllar, hal seferi bahanesiyle Avrupa'y kendi ege
menlikleri altnda birletirmeye alan Habsburglarla Papal uzlala
maz iki dman olarak kabul ediyor ve Avrupa'da onlara kar ortaya
kan her eylemi destekliyordu. Osmanllarn, 1525'den itibaren Fransa
ile ittifak ve Akdeniz'de birlikte deniz harekatnda bulunmalar Avrupa
ve Osmanl iin tarihi bir gelimedir. Bu erevede Sleyman'n Protes
tanlar destekleme politikas yaknlarda baz Bat tarihilerinin (Eisher,
Kortepeter, Setton) dikkatini ekmitir. Nianc Feridun'un devlet belge
leri derlemesinde Sleyman'n 1552'de Almanya'nn Lutherci prensleri
ne gnderdii mektubu bu bakmdan zel bir nem tar.17 Burada SBkz. A. Feridun, M neat 's-Se latin, l, stanbul 1 275 H., 236.
Bkz. H. nalck, "The Rise of the Ottoman Empire", Cambridge History of ls a
l m , haz. Holt,
Lambton ve Lewis, Canbridge 1 970, 320-323; H. nalck, An E conomi cand So cia lHisto ry of
the Ottoman Empire , Cambridge 1 994, 327-33 1 .
17 A. Feridun, a g
. e. ., II, 542-544.
15
16

16

Halil lnalck

leyman, mttefiki olan Fransa ile ibirlii ettikleri srece Protestanlara


saldrmayacana dair sz veriyordu. Osmanllar btn Avrupa'da Pa
pa'ya kar tm diu reformcular tevik ettiler ve desteklediler. Il. Philip
pe'e (1556-1598) kar isyan halinde bulunan Hollandallara gnderilen
tevik mektubu da yine Feridun Bey'in mecmuasnda bulunmaktadr.
Sultan, spanya'da isyana hazrlanan mslmanlarn (Morisko'larn) Hol
landa asilleriyle ilikiye geip ayn zamanda ba kaldrmalarn neriyor
du. Osmanllar, Papa ve Habsburglu spanya kralna kar, Kralie Il. Eli
zabeth ile dostane ilikiler kurmaya nem verdiler, 1580'de kralieye
kapitlasyon baladlar ve Levant ticaretinde, Katolik siyasetine uymu
olan Fransa'nn yerine ngilizleri destekleme politikasna nem verdi
ler. 18 Macaristan'daki Kalvinistleri her zaman kuvvetle desteklemeleri de
ayn politikann baka bir ynn oluturuyordu. Sleyman dneminde
Fransa ve Protestan politikasyla Osmanl devleti Avrupa devletler siste
minin kanlmaz bir esi oluyor; bylece gaza politikas pratik bir g
denge politikasyla badatrlyordu. Bu dnem 1683 Viyana kuatma
syla inkar edilmi oldu.
1683'de kendisine ar gvenen ve Viyana'y kuatan Kara Mustafa,
Avrupal glerin birleerek toptan drt cephede saldrya gemelerine
sebep oldu. O zaman Fransa bile Osmanl'y desteklemekten vazgeti.
Bata papa olmak zere Habsburglar, Venedik ve Lehistan bir Kutsal
Liga kurdular. 1686'da Rusya bu ittifaka katld. Bundan sonra, Osman
l'ya kar emperyalist tutumunu Avrupa Hristiyan dnyasn ve medeni
yetini himaye maskesi altnda aklama imkanna kavutu. Btn cepheler
de onalt yl ypratc savatklarndan ve ykmn kenarna geldikten son
ra Osmanllar nihayet yenilgiyi kabul ettiler (Karlofa Antlamas, 1699).
Macaristan'n terki ile ilk paralanma gerekleti. Artk Cihad tamamiyle
terk edilmiti. Naima'nn bu yeni bar politika hakkndaki samimi
ifadesini grdk. 18. yzylda iki byk askeri emperyalist devlet, Avus
turya ile Rusya saldrya devam ettiler. Batl devletler ise, ticari karlar
nedeniyle Osmanl'y desteklediler. Karlofa grmelerinde Avusturya,
onlarn basks sonucu bara yanat. Bu dnemde Fransa ticaretinin
yars Levant pazarlarna baml idi ve ayrca Habsburglara kar Avrupa
denge politikasnda Osmanl daima deerli bir mttefik idi. Bu noktada,
1700-1914 arasndaki dnemde, srekli olarak Osmanl mparatorluu ile
Avrupa arasndaki ilikileri ynlendiren ark Meselesi ortaya kmtr.
Osmanl mparatorluu'nun lke btnl iin Bat devletlerinin destei
18

.
H nalck, haz. 1 6. notta zikredilen, An Economic and Social History , 367-372.

17

O smanl Tarihinde Dnemle r

zorunlu hale geldi. Kanuni dneminde Osmanl stn gc, Avrupa'da


yeni milli devletlerin koruyucusu roln benimsemi, Avrupa devletler
g dengesinde balca rol sahibi olmutu. 1699'dan sonra ise, bat dev
letlerinin destei Osmanl iin kanlmaz bir denge unsuru olmutur.
Osmanl mparatorluu Bizans ile birlikte 1500 yllk bir tarihi blge
geleneini temsil eder. Fatih Sultan Mehmed ( 145 1- 148 1) zamanndan
itibaren Osmanl sultanlar, 'ki Ktann Sultan ve ki Denizin Hkmda
r' [Sultan 'l-berreyn ve Hakanu 'l-bahreyn] unvann kullandlar. Bat
istikametinde Balkanlara ve dou ynnde ise Kk Asya'ya doru
genileyerek, Osmanl mparatorluu bu iki blgeyi Dou Roma zama
nndaki gibi Boazlar merkezi etrafnda birleik bir imparatorluk ekline
soktu. Bu, 1500 yl sren bir tarihi geopolitik devamll temsil ediyor
du. stanbul'da Patrik ve eyhlislam bu geopolitik gerein timsali idi
ler. Osmanllar, Balkanlar'da uzun bir mcadeleye balamak zorunda
kaldklar srada, Kk Asya'da da yzyllarca devam eden geleneksel
bir siyasi meseleyle uramak mecburiyetinde kalyordu. Rum (Anadolu)
Seluklu Sultanl 12. yzylda, ran'a hkmeden Byk Seluklu mpa
ratorluu'nun bir u eyaleti saylyordu. 13. yzylda ran lhanl devleti
bu durumu yineledi. Osmanl Beylii dahil tm beylikler, lhanl maliye
defterlerinde bu imparatorluun Ucat eyaletleri olarak kaydedilmitir.
Ancak I. Bayezd ( 1389- 1402)'n saltanatnda Osmanl hkmdar kendi
ni Rum Seluklu sultanlarnn mirass, Anadolu'nun meru efendisi
olarak grmeye balad. Bayezd, Anadolu Seluklu Sultanlarnn tad
'Sultan'r-R1m' unvannn kendisine tevcih etmesi iin Msr'daki Hali
fe'ye bavurdu; 19 fakat o srada douda, eski Mool mparatorluu'nu
slami bir kisve altnda canlandrmak dncesiyle Timur ortaya kt.
Timur, tm Anadolu zerinde hkmranlk iddiasnda bulundu ve Baye
zd'dan kendisini metbu tanmasn istedi. 1402'de Ankara yaknlarnda
ubuk ovasnda Bayezd' esir ald ve Anadolu beyliklerini kendisine
baml devletler olarak yeniden canlandrd. Osmanl lkesini de dier
beylikler gibi baml bir devlet durumuna soktu (elebi Mehmed'in
Timur'un adn tayan sikkeleri vardr). Hkmdarlklar boyunca, yani
yaklak yarm yzyl, I. Mehmed ( 14 13- 1421) ve II. Murad ( 142 1- 145 1)
zerinde Timurlular metbuluk iddiasnda bulundular. Timur'un olu
ahruh babasnn Kk Asya'da kurduu dzeni devam ettirmekte
azimli idi. I. Mehmed'e gnderdii bir mektupta ahruh, onun kardele
rini bertaraf edip Timur'un bahettii topraklar birletirmesi eylemini
19

Bkz. "Bayezd I", Enc yclopedia of Islam. 2. bs. (El2 ).

18

Ha il llna cl k

onaylamadn yazmakta idi. 1441'de ahruh'a yazd mektupta il.


Murad, ona baml bir hkmdarn hitabna uygun ifadelerle hitap et
mekte ve Osmanllarn yakn gemite Karamanllar'dan aldklar toprak
larn Timur tarafndan ihsan edilmi topraklar olduunu belirtmeye a
lmakta idi.20 O halde, zetle, 1441 gibi ge bir dnemde bile Timurlular
hala Timur'un Anadolu'da kurduu dzeni ayakta tutmaya alyorlard.
Osmanllar buna kar polemike bavurdular. Timurlularla rekabet iin
Ouz Han'n olu Gnhan'n olu Kay'nn soyundan geldikleri hakkn
da Osmanl iddialar da tam bu dnemde kuvvetle benimsendi. il. Meh
med'in 1461'den itibaren Anadolu beyliklerini ele geirmeye balad
srada, Dou Anadolu ve ran'n efendisi olan Uzun Hasan da, Timur
gibi, tm Anadolu zerinde hkmranlk iddiasnda bulunuyordu. Bu
Trkmen hkmdar kovulmu beyleri himayesine alp Osmanl Sultanna
meydan okudu. 1472'de Karaman beyine destek iin gnderdii askerler
Osmanl memleketinin tam kalbine kadar szd, Akehir'e geldi. Bu defa,
Osmanl Sultan.. Dou'daki rakibini yenecek gteydi (Bakent sava
1473) ve Anadolu bu kez kesin biimde Konstantinopolis'in efendisinin
hkm altna girdi.2 1 Bylece, Kk Asya'da drt yz yl sren siyasi
bir durum, yani Anadolu'nun Dou'daki byk komularndan birine
bamll sona erdi. Bununla birlikte, Safeviler, 16. yzyln banda
ran'da iktidara geldiklerinde, onlardan ah smail, Alevi Kzlbalarn
piri ve hkmdar sfatyla Osmanllarn Anadolu'daki hkmranln
yeniden ciddi biimde tehdit etti. 1514 'de, ateli silahlan ile, I. Selim
ah'n Trkmen zrhl svarilerini datt ve Safevi iddialarna kesin bir
darbe indirmeyi baard. Dou Anadolu'yu stanbul'a balayarak tehli
keyi uzun yzyllar iin bertaraf etti. ran ile mcadele 16. ve 17. yzyl
larda dou Anadolu tesinde Kafkaslar, Azerbaycan ve Irak'ta srdrl
d.22 Bylece Osmanllar Balkanlar'da olduu gibi Anadolu'da da tam
egemenliklerini kurmu, Boazlar ekseninde bin yllk imparatorluk ge
leneini ihya etmi oluyorlard.
Burada Osmanllara kar Batl ve Doulu hasmlarnn birbirleriyle
diplomatik temaslar kurduunu, Osmanl lkesini aralarnda paylamak
iin planlar yaptklarn vurgulamalyz. Osmanllar zerindeki planlar
iin Timur Fransz sarayna mektuplar yollam, Uzun Hasan Venedik'le
ittifak yapm ve Safeviler de Almanya ve spanya Habsburglarna eliler

2
0

I. Mehmed ve 11. Murad'n mektuplamalan iin bkz. Feridun, I, 1 50 - 1 52, 1 77- 1 78 .


l pedisi (A), 523-527.
Bkz. "Mehmed 11", ls lam Ansik o
22
Bkz. "Selim I", E l 2.
21

19

Osman l Tarihinde Dnem el r

gndermitir. Anadolu ve Rumeli'de imparatorluu korumak kolay olma


mtr. Osmanllar, iki cephede ayn anda savamak zorunda kalmaktan
daima kanmlardr. Bu amala, douda ve batda mnavebeli bir sava
ve bar siyaseti izlemekte dikkatli davranmlardr. Kanuni, ran'a sefer
yapmak iin mparator arlken ile 1547'de bar anlamasn imzalam
tr. Fakat, 1593-1606 yllarnda Habsburglara kar yrtlen Uzun Sava
srasnda ah Abbas'n Azerbaycan'da saldrya gemesi, Osmanllar ay
n anda iki cephede birden savamaya zorlam ve bu savalar ykc etki
ler yapmtr. Buraya kadar Osmanl devletinin dnya gleri karsnda
her dnemde gerekletirmeye alt denge politikasn inceledik.
imdi Osmanl devletinin i yapsndaki devir aan deimelere bir
gz atalm.
Hem Dou'da hem de Bat'da dnya lsnde bir mcadeleyi yerine
getirmek iin Osmanllar, btn kaynaklarn srekli hazrlk halinde ve
tek bir iradenin emrinde tutmak zorundaydlar. Bylece Osmanl devleti,
merkeziletirici mutlak bir tek otorite altnda klasik Osmanl padiahl
n kuracaktr. Bu siyasi dengeyi Osmanllar il. Mehmed dneminde ger
ekletirdikleri zaman Avrupa'da mutlakiyeti idare kuramclar (Machi
avelli, Postel, Bodin) Osmanl'y bir model olarak ele almaya baladlar.
Fftih'e kadar ilk dnemlerde Osmanl Beyi'nin merkezi otoritesine
kar en byk kartlk serhad blgeleri Uc'lardan gelmekteydi.23 Os
manl hkmdarlarnn i siyasetteki aradklar denge, bilinli olarak
merkezi hkmet denetiminin korunmas ve glendirilmesidir. Bylece,
Uc beylerinin yeni fethedilmi topraklarda, bamsz beylikler kurmalar
engelleniyordu. Daha ilk dnemde zmit snr blgesini kontrol eden bey,
Osman Gazi'nin yolda Aka-Koca idi. Aka-Koca'nn lm zerine
Orhan, bu blgeyi idare etmek zere byk olu Sleyman' atad. S
leyman daha sonra, 1340'larda Rumeli karsnda yeni fethedilen, en
nemli Uc blgesi olan Karesi sancak beyliine gnderildi ve merkezini
Biga'ya tad.
Sleyman, daha sonra 1352'de Avrupa topranda Gelibolu Ucu'nu
feth etmek zere anakkale boazn geti, Trakya'ya yerleti. Sleyman,
dnemin en gl Uc beyi oldu. Babasndan nce, 1357'de lmeseydi,
Osmanl tahtnn doal sahibi olurdu. I. Murad (1362-1389) tahta kt
nda, Rumeli'deki Uc kuvvetlerinin bana, en gvendii komutan olan
lalas ahin'i, beylerbeyi veya Avrupa'daki Osmanl kuvvetlerinin ku2

U beylerinin Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar oynadklar hayati rol iin bkz.

Gazaviit- Su ltan Murad Han , haz. H. nalck ve M. Ouz; "Mehmed I", EI 2, "Murad il", A.
20

H alil n alc k

mandam olarak yerletirdi. Lala ahin Meri vadisinde, Orta-Kol'da


Edime'den sonra merkezi Filibe olarak Rumeli'yi sultann kontrol altna
ald. Sol Kol'da Evrenuz, Sa Kol'da Mihal-oullar Beylerbeyine tabi
idiler. Fakat, Beylerbeyi ile Ve-beyleri arasndaki rekabet kanlmazd.
Vc beylerinin Rumeli'de, 1373'de ehzade Savc'nn isyannda nemli
bir rol oynadklar anlalmaktadr. I. Bayezd'n 1402'deki dn
izleyen i sava dneminde Vc beyleri bir derece bamszlk kazandlar
ve kimin Osmanl tahtna geecei byk lde onlarn elinde kald.
Kendilerine dorudan baml olan aknclar, yrkler ve Ve tmarl si
pahileri onlarn dorudan doruya emirleri altnda idi. Srasyla, Serez
Selanik-Teselya-Arnavutluk snr blgesinde Evrenuzoullar, skp'te
shak, sonra Paa Yiit ve oullar, Tuna Bulgaristan'nda Mihaloullar
ile Kmloullar pratikte egemen 'feodal' aileler durumunda olup Ve
sancan babadan oula tevars ediyorlar, tmarlara kendi adamlarn
getiriyorlard. II. Murad'n hkmdarlk dneminde skp Ve-beyi sa
Bey'in denetimindeki blgedeki 189 tmarlnn 160 kadar kendi kuflar,
kleleri ve kap halk idi. 24 Ve-beyleri bamsz beyler gibi komu yaban
c devletlerle antlamalar yapyor ve onlardan hara alyorlard. Bununla
beraber, II. Mehmed'in (1451-1481) gazi kiilii ve gl merkeziyeti
lik siyaseti karsnda Ve beyleri eski bamsz durumlarn korumay
baaramadlar. elebi Mehmed ve il. Mehmed zellikle Mihaloullarn
denetimi altna almay baard, Rumeli'de sultann merkeziyeti otorite
sini kurdu, bylece merkezilemede yeni bir denge, yeni bir dneme ula
lm oldu.
II. Mehmed dneminde devlet iinde sz gtrmez iktidar, Vc'larda
deil, merkezde-Kapkulu kuvvetlerine dayanan Sultan'da idi. Kul siste
mi25, yani asker! ve sivil idareyi sultann kullar ile yrtme sistemi, l
kenin her yannda Sultann merkezi ve mutlak otoritesini garanti altna
alyordu. Saray kul sistemi Orhan, hatta Osman zamanndan beri mevcut
grnmektedir. 1361'i izleyen yllarda byk lde genileyen devletin
gereklerini karlamak zere merkezi bir brokrasi ve timar sistemi tekil
edildii zaman, kul sistemi esas kabul edildi; ve dorudan Sultan'a bal
kullardan oluan cretli daimi ordu, Yenieri Oca kuruldu. Bu ordu, ilk
kurulduu srada 1,000 kii, 1. Bayezd (1389-1402) dneminde 6-7,000,
II. Murad devrinde 4-5,000 kii idi. II. Mehmed'in saltanatnda (14511481) ise mevcudu 8-10,000'e karld. Bu merkezi asker! g sayesinde

24

25

H. nalck, F atih Devri zerinde Te k


t ikler ve Vesik al ar, Ankara 1 954, 1 49- 1 50.
Bkz. "Ghulam'', El 2.

21

Osmanl Tarihinde Dnemler

Osmanl sultanlar Uc beylerinden daha kuvvetli duruma geldi. stelik,


snr blgeleri her ne zaman gl dmanlarn saldrsna urarsa, (me
sela Kosova

(1389) ve Nibolu (1396) savalarnda olduu gibi) sultan,

derhal harekete geip kesin darbeyi indirebiliyordu. Kapkullar, ayn


zamanda Sultann emir ve yasaklarn eyaletlerde uygulamak zere yasak

kulu ad altna grev yapmaktaydlar.26

Yenieri Oca, Kapkullarnn yalnzca bir kesimini oluturmaktayd.


Daha

14. yzylda bile Sultann kullar sadece merkezdeki askeri gc

deil, fakat ayn zamanda taradaki tmarl sipahilerin nemli bir bl


mn de ieriyordu. Saray' da ve tarada bir sra hizmet grdkten sonra
kullar imparatorluun her kesine, tmarl, suba, sancak beyi veya
beylerbeyleri olarak gnderiliyor, bylece Sultann siyas ve icra! otorite
sini temsil eden asker-idareciler olarak hizmet gryorlard. 27 Kullarn
imparatorluk ynetiminde yaygn ekilde kullanm, 1. Bayezd devrinde
balamtr. O, Anadolu'da feth ettii beyliklerde yerli aristokratik aileler
yerine kendi kullarn getirmekte idi. II. Mehmed, en yksek siyas1-idar'i
mevki olan vezir-i azaml, andarl ailesi yerine kendi kullarna bahet
tiinde kul sistemi tamamlanm oldu. Ksacas, sultann merkez} ve mut
lak otoritesinin glenmesi, kul sisteminin gelimesiyle el ele gitti. By
lece devlet idaresinde yine bir dengeye veya dneme ulalm oldu. Os
manl Sultannn teki Mslman hkmdarlar zerindeki stnlk se
beplerini sralarken Kemalpaazade, Osmanl Sultanlarnn kullar saye
sinde emirlerini her yerde kesinlikle uygulamaya muktedir olduunu
vurgular. Eyalet idaresine atanan hibir kul, halk zerinde imtiyazl bir
mevkiye ulama ve bakaldrma imkann bulamazd.
Osmanl Sultanlar, zellikle 1. Bayezd ve

II. Mebmed dneminde

tm blgelerde yerel hanedanlar ve feodal beyleri ortadan kaldrmaya ve


btn yerel ayrcalklar bertaraf etmeye zen gsterdiler.28 Balkanlar'da,
kk prens ve senyrler ortadan kaldrlm veya Osmanl timar kadro
larna alnmt. Balkan kyls kendilerini koruyamayan eski efendile
riyle artk ibirlii yapmyor,

zimmi

stats ierisinde Osmanl tebaas

devletin himayesi altna girmi bulunuyordu. Daha nceki askeri snflar

26

Bkz. K iim1nn iime-i Sultani ber M uceb-i rf-i Osm iin i, Ankara 1956, notlar 2-5, 8-12, 20-24,
30,32, 36,39, 40,45.
27 Bkz. H. nalck, The Otoman Empire: Tl
e Classical Age 1300-1600, ikinci basm, London:
Phoenix, 1995, 76-118; "Timar", EI2.
28
H. nalck, "L'Empire Ottoman", Studies in Ottoman Social and Econ omic History, London:
Variorum il, 1985, 85-87; H. nalck, "The Rise of tle Ottoman Empire", Cambridge Histo ry
of!slam, I, 295-303.

22

Hal li nalck

ile kilise ve manastrlar da, ellerinde bulundurduklar pronoa ve charisti


alar zerindeki haklarn teminat altna alan, yeni merkezilemi sisteme
balanmay daha gvenli buldular. zetle, merkezi Osmanl hkmeti,
eski Bizans imparatorluk geleneklerini canlandrdklar Balkanlar'da, bir
iktidar ve gven kayna olarak hareket ediyordu. Anadolu'dan koup
gelerek ganimet arayan gaziler, ulema ve topraa a kyller, srekli
artan saylarda bu gvenilir imparatorluun hizmetine girmek iin Avru
pa'da feth edilen topraklara g etmekte idiler. Bunun yannda, devleti
sk sk i savaa srkleyen ve halk bezdiren saltanat mddeileri bertaraf
etmek iin de, zalim fakat zorunlu bir zm bulundu. Il. Mehmed, kar
de katli geleneini kanunnamesine bir madde olarak koydu. ok sonra
16. yzyl sonlarnda ehzadelerin sancaa vali gnderilmesi adeti de
kaldrld. Bylece mutlak merkezi otoritenin sreklilii yolunda kesin
admlar atlm oldu. Hkmranln ynetici ailenin btn bireylerine
ortaklaa ait olduu eski Trk geleneine bu suretle son verilmi, kadim
Dou'nun tek mutlak hkmdarn ahsnda temsil edilen blnmez ve
kutsal otorite fikri benimsenmi oldu.29 ehzadeler arasnda, ykc i
savalar dnemi bylece kaldrlm, yeni bir denge ve dzen yerlemi
oldu.
Fakat, 16. yzyln sonlarndan itibaren sultann dayand g, yani
saray halk ve Yenieri ve br Kapkullan, onun adna devleti kendi
denetimleri altna sokacak kadar g ve nfuz kazandlar. Onlar denge
leyecek bir g kalmad. 1600'e doru Yenierilerin says 35-50 bine
vard; yenieriler 1622'de Sultan Il. Osman' tahttan indirip katledecek
kadar ileri gittiler. Kapkullar, devlette tm iktidar elde edip eyaletlerde
otoriteyi ve gelir kaynaklarn da ele geirdiler. Evliya elebi (17. yzyl
ikinci yans) ehirlerde Yenieri serdar, avu ve kethda-yeri sfatyla
heryerde onlarn egemen olduunu tespit edecektir. 17. yzyla ait stan
bul'daki tm esnaf ve dkkanlarn tespit eden bir ihtisab defterinde,
dkkan sahipleri tmyle saray halk, kapkullan, beyler ve paalar ola
rak grnmektedir. O zaman eyaletlerde cretli menei kyl askerler
Sekbanlar onlara kar direnie getiler. 1625-1628'de Abaza Mehmed
Paa30 komutasnda birleip Anadolu'nun denetimini ellerine geirdiler.
Bu otorite bunalm, Kprl Mehmed'in 1656'da diktatr yetkileriyle
durumu kontrol altna almasna kadar srd. Daha sonra Yenieriler,
29 H. nalck, "The Ottoman Succession and its relation to the Turkish Concept of State", The
Md
i dle east and the Balkans under the Ottoman Empire: Essa ys on Econom y and Soc iet y,
Bloomington 1 993, 60-61.
30 Bkz. "Mehmed Paa, Abaza", A.

23

Osmanl Tarihinde Dnemler

yalnz belli gruplarn tepkisini deil, halk protesto hareketlerini de temsil


eder oldular. Merkezde ve eyaletlerde ehirlerde saylar kontrolsz artan
ve artk bir eit milis haline gelen Yenieriler halkn nne dp, IV.
Mehmed'i

(1687) ve fil. Ahmed'i (1730) tahttan indirdiler. Padiah ve


1826 'da Yenierile

saray, devlet ileri zerinde mutlak otoritesini, ancak

ri ortadan kaldrdktan sonra yeniden kurabildi. Yalnz Yenieri Oca


deil, fakat kul kurumunu oluturan br resmi rgtler de 17. yzylda
asli niteliklerini deitirmilerdi.3 1 Devletin zlmesi ve genel kargaa
nn sebeplerini aratrrken

17. yzyl ortasnda Koi Bey listenin bana

kul sisteminin bozulmasn koyar. zetle, siyasi gc temsil eden gruplar


arasndaki atmalar ve varlan yeni dengeler, Osmanl tarihinde i siya
set dinamiini anlamak iin nemlidir.
Son olarak toprak tasarrufu sistemini ele almamz gerekiyor. Yakn
Dou'nun gemiteki teki imparatorluklarnda olduu gibi, Osmanl
mparatorluu'nda da merkezilemi rejimin toplumsal ve iktisadi temeli
toprak tasarrufu ve gelirlerinin devlet tarafndan sk denetimini salayan

zgn bir sistemdir.32 Kapkullarnn zellikle Anadolu ehirlerinde ege


menliine yol aan neden

1593-1610 Celali isyanlardr. Bu dnemde

lkede eski gler dengesi bozulmutur. Islahat Layihas yazarlarnn


dedii gibi klasik Osmanl idaresinde Kapkuluna kar eyalet tmarl
ordusu bir denge oluturuyordu.
Toprak mlkiyetinin devlete ait oluu, daha dorusu

rakabe,

kontrol

hakknn merkezi hkmetin elinde olmas, devlet politikasnn amala


ryla uyumlu olarak toplum dzenini denetlemesini ve gelirleri bu ama
lara ve zamann ihtiyalarna gre tahsis etmesini mmkn klmaktayd.
Osmanllar ' dan nceki devirlerde, Seluklular ' da ve Bizans mparatorlu
u 'nda da, devletin toprak zerindeki denetimi imparatorluun siyasal,
toplumsal ve ekonomik yapsn belirlemiti. Bu imparatorluklarn k
dnemlerinde hem toprak hem de kyl yerel grevlilerle ayann kontro
lne geecektir. Osmanl imparatorluu, yaylmac bir g olarak geni
leme gnlerinde, tarm arazisinin devlet kontrol altnda olmas ilkesini
genel olarak uygulama gcne sahipti. Kural olarak, Osmanl rej imi,
-hem dnyevi hem de dini alanda- eski toprak sahiplerinin mlk hakla
rn kaldrm ve fethedilen blgeler ve de sonradan tarma elverili hale
getirilen topraklar devlet denetimine alnmtr. Hkmdar, nadiren top-

31

32

Bkz. 5. notta zikredilen: H. nalck, "Military and Fiscal Transfonnation".


Bkz. 1 7 . notta bahsedilen An Economic and Social Histo ry, 1 03 - 1 04.

24

Halil nalck

rak zerinde mutlak mlkiyet haklarn bir ahsa zel bir ba belgesi
ile, temlikname ile devredebilirdi.
Gerekte bu katmanl bir toprak tasarrufu sistemiydi : topran mut
lak rakabe hakk devlet elinde idi; kyl tasarruf hakkna, yani srekli
kirac olarak topra kullanma hakkna devlete bir tapu resmi deyerek
bir szleme ile sahip olurdu. Bu ikisi arasnda tmar sahibi sipahiye veya
devletin temsilcisi olarak birine devlete ait haklarn inenmesi iin g
zetim yetkisi verilirdi. Balca toprak vergilerini toplayp topran bo
braklmasn nlemek zere konulan kanunlar o uygulard. Sipahi devle
te kar belirli askeri grevleri yerine getirmekle ykmlyd ve toplad
belirli vergileri de maa olarak alrd. Btn bu hususlar Kanunname
lerde tespit edilmiti. Para ekonomisinin tam olarak gelimedii devlet
lerde devletin temel gelir kaynan oluturan toprak vergileri iltizam
yoluyla da toplanabilirdi: vergilerin merkezi hazineye nakit olarak girme
sini salayan iltizam sistemi idi. Byk sayda askere ihtiyac olan Os
manl mparatorluu'nda, bu ayni vergiler ounlukla mltezimlere ve
kylerde yerletirilen sipahileri desteklemek zere tmar olarak datl
mtr. Bylece, Osmanl dneminde toprak tasarrufu sistemi, vergi sis
temi ve eyalet askeri tekilat bir btnn tamamlayc eleri olarak
blnmez bir sistem oluturuyordu.
Osmanl'nn bu sistemi, fethettikleri blgelerde, yani Bizans mpara
torluu ve Balkan devletlerinden aldklar topraklarda uygulamaya koy
mas zor olmad. nk slam hukukuna gre savala alnan topraklar
devlete ait saylrd. Hatta vakf haline getirilse bile devlet gerekirse
vakfyetini kaldrabilirdi (Fatih vakf ve mlklerin devlete mal edilmesi
kararnda bu prensipe dayanmtr). Fakat, Osmanl igalinden nce Ana
dolu' da, birok arazi, mlk ve vakf olarak devredilmi ve bu durum e
riata uygun olarak tertip edilen senetlerle tasdik edilmi bulunuyordu, bu
yzden eski Seluklu devleti topraklarnda eitli uzlamalara varlmak
gerekmitir.33 Mesela toprak sahipleri,

ekinci

sistemi yoluyla devlete

asker salamakla ykml klnmtr. I. Bayezd 'n saltanat srasnda

(13 89-1402) bu gibi topraklar zerinde devlet kontrol geniletildi : Bu


politika Bayezd'e kar Anadolu'da kartlarn ortaya knn sebeple
rinden biridir. Onun saltanat dneminden II. Mehmed dnemine kadar bu
adan bir uzlama ve hogr politikas izlenmitir. Fetret ve i bunalm
lar merkezi hkmeti, Rumeli ve Anadolu' daki nfuzlu kiilere byk
mlk topraklar balamay zorunlu klmtr. Bu gibi toprak mlkleri,

33

A.g.e., 126-131.

25

Osman l Tarihinde Dnem el r

devletin el koymas ihtimaline kar bir tedbir olarak, sahipleri tarafndan


genellikle aile vakfna dntrld. Fakat, seferleri iin fazla asker ihti
yac karsnda, Fatih Sultan Mehmed ( 145 1 -1 48 1 ) bu topraklarn nemli
bir blmn 1 476 civarnda tekrar devlet mlkiyeti altna ald. Vakfn
gerek amalarm yerine getiremeyen, binas yklm veya hkmdarla
rndan berat almam vakflar ilga etti. Bunlar miri iin msadere edip
tmar olarak askeri snf mensuplar arasnda datt. Bu reform sonucun
da bu ite alm olan tarihi Tursun Bey'in ifadesiyle 20 bin (?) ky ve
iftlik devlete mal edildi.34 Bu eylem, zellikle vakflardan yararlanan
dini gruplarn ulema, zaviyedar eyh ve dervilerin Sultana kar kar
tavr almalarna sebep oldu. Fatih'in lmnden sonra iddetli bir tepki
kendini gsterdi ve msadere edilen topraklarn byk bir ksm eski
sahiplerine ve vakflara geri verildi. Fakat yeniden eski istikamete d
nlmesi iin ok zaman gemedi: I. Sleyman' n byk seferleri iin
asker ihtiyac, nfustaki art ve yeni topraklarn tarma almas miri
topraklarda byk bir arta yol at. frazat adyla anlan bu yeni miri
topraklara ait kaytlar dnemin defterlerini doldurmaktadr.
1 6. yzyl sonundan itibaren krsal blgelerde, hem tarmda, hem de
toprak tasarrufu sisteminde ar bir buhran ortaya kt. Bunun temel
sebepleri arasnda ncelikle 1 580'lerden itibaren Bat Avrupa'dan ucuz
gm ve gm para ak ve bunun ardndan, Osmanl maliyesini, im
paratorluk ekonomisini ve ynetim mekanizmasn kargaaya sokan enf
lasyondur. Tarihi Selaniki, yzde yzbir enflasyonun herkesi zellikle
askeri fakirletirdiini ve genel bir honutsuzluun ortaya kna neden
olduunu tarihinde vurgulamtr.35 Tmarlarn deeri aniden dnce
tmar sahipleri seferden kamaya, eitli yollarla kyllerden daha fazla
gelir szdrmaya altlar. kinci olarak, bu dnemde yeni fetihlerin dur
mas tmara atanmak iin elinde padiah emriyle bekleyen adaylar say
snda byk bir arta neden oldu ve timar elde etmek isteyenler arasnda
sert bir rekabete yol at. Yolsuzluklar oald, asker isyanlara katlmak
tan geri kalmad. nc olarak, kapkullar bata saray halk, avular
tmar topraklarn her yerde ele geirmeyi baaryor ve dolaysyla tmar
an daha da iddetli hale getiriyorlard. Sonu olarak, ok sayda top
raksz asker ve isiz cretli asker gruplar (yevmliler, sekban ve sarcalar)
ekya eteleri halinde ky ve kasabalar basp yamaya baladlar; daha

--.!en.T!led r. . . Cz. sJ.


"' H -:L. -osm.lJ u'nu
, z:::.-e::- . :\."Y t 1 95 1 .. 6.

3'

Kurulu

ve

nkiaf Devrinde Trkiye'nin ktisadi

Halil nalck

sonralar bunlar byk gce sahip nderler ve asi paalar (Karayazc,


Canpulad-olu Varvar Ali, Abaza Mehmet) etrafnda toplandlar ve zer
lerine gnderilen hkmet kuvvetlerini pskrtecek bir g oluturdular.
syanclar Celali genel adyla bilinmektedir.36 Onlarla uramak zere
gnderilen Kapkullar da, kyllerin bana bela olup onlar soyan bir
baka apulcu gc oluturdular. Eyaletlerde kaplarnda cretli sekban
ve sarca askeri toplayan u veya bu bahane ile isyan etmek imkann
buldu. Anadolu'da bu dnemde ekya banda asi paalar gryoruz.
stanbul'da merkezde yenieri zorbalar gibi bu dnemde Anadolu'da
sekban ve sarcalar banda asi paalar lkeyi tam bir anari iine srk
lediler. Bu dnem 1 5 90-1 656 tarihlerini kapsar. Merkeziyeti kontrol
ancak Kprl Mehmed Paa ile gerekleecektir. Bu dnem ayn za
manda derin ekonomik ve sosyal alkant dnemi olup kargaaln altn
da bu ekonomik sarsnty hesaba katmak gerekir. Bu dnemde devam
eden uzun savalar ( 1 5 93-1606 Avusturya, 1 603-1 6 1 2 ran savalar)
enflasyon devleti, avarz ykmllklerini olaan ve ar bir nakdi vergi
haline getirmeye mecbur etti. Btn bu koullar, zellikle Anadolu'daki
kylleri toptan topraklarn terk edip berkitilmi ehirlere kamaya veya
ekya etelerine katlmaya sevk etti. zellikle 1 595 'ten 1 607'ye kadar
sren dnemde Anadolu'da anari ve halkn kitle halinde ka Osmanl
tarihinde Byk Kagun olarak bilinir. Kanun! dneminde yeni toprakla
rn tarma almas, yzde altma varan nfus patlamas bu anari dne
minde Anadolu'dan bir daha kalknamayaca bir ykm dnemine yerini
brakmtr. Ayn yllarda Rumeli'deki Hristiyan kyller arasnda ilk
ciddi isyan giriimleri vuku bulmutur.37
Bu byk ekonomik-siyasi-sosyal bunalm srasnda, kap halknn ge
imini salamak iin ekiyala baladlar. Devletin temel kurumlar, kul
sistemi, tmar sistemi ve toprak tasarrufu dzeni byk bir ykma urad.
Bu yllar yaayan Koi Bey "erbab- tmar ve zeamet bilklliye yok ol
du. . .ul1feli kul dnyay tuttu ve sipahi gruhunu bastrd." demektedir.
Devlet eyaletlerdeki topraklar stndeki denetimini kaybetti; toprak ge
lirleri, byk lde Kapkullarnn ve askeri snfla balantl nfuz

Celaliler iin bkz. M. Akda, Celiili syanlar, Ankara 1 963; kr. H. nalck, "Military and
Fiscal Transformation . . . ". (5. notta zikredilen makale).
37 Bkz. 1. Khassiotis, "Sull' organisazione, incorporazione Sociale e ideologia politica dei
Greci a Napoli, dal XV alla meta del XIX sec.," Epistimoniki Epetiris is Philosofikis scholis
tou Aristoteliou Pamepistimiou, Thessalonikis, 20 ( 1 98 1 ); ayn yazar, "The European Powers
and the Problem of Grek Independence from the Mid-fifteenth through the Early Nineteenth
Century", Elada: Istoria kai politismos, Solonica 1 9 8 1 .

36

27

Osmanl Tarihinde Dnemler

sahibi yerel kiilerin ayann eline geti. Klasik Osmanl rejimi tamamyla
kt. Bu nedenle biz bu tarihe kadar Osmanl tarihini Klasik Dnem
diye ayrt ediyoruz. 1 683- 1 699 sava dnemi derin deiikliklere yol
am, ayan rejimini hazrlamtr.
mparatorluk topraklarnn yarsn oluturan Padiah haslar, daha
dorusu merkezi hazine kontrolndeki topraklar, genellikle eskiden beri
mukata 'a adyla szleme ile zel kiilere iltizama verilirdi. Bu muka
ta' alarm byk ksm askeri snf mensuplar eline geti. 1 7 . yzyl son
larnda mukata 'a iltizam yoluyla devlet topraklar zerinde denetim
kuran bu snf, kyller zerinde fiilen ynetici durumuna geldi ve aya
nn douuna yol at. 38 Devlet toprak zerinde denetimini salayan eski
dzenli talrirleri artk yerine getiremiyordu. Topran gerek kontroln
ele geiren nfuzlu ayanlar, kendilerine ahsen bal cretli askeri kuv
vetler beslemeye balad. Dzenli tmarl asker ilevini kaybettiinden
devlet bu yerel askeriyle imparatorluk ordusuna katlmaya tevik edip
pek ouna mirmiran veya paa rtbesi tevcih etmeye balad. Kazalarda
yerel otoriteyi temsil eden ayan yannda 1 8. yzyl ikinci yarsnda eya
letlerde byk mukata 'a topraklarn kontrol altna geiren ve zel or
dular bulunan gl yerel hanedanlar ortaya kp glendi. 1683 - 1 699
felaketli sava yllarnda, mukata' a iltizamlarn malikane adyla eyalet
lerde zengin ve nfuzlu kiilere hayatlar boyunca, hatta aileleri iin sa
lamay baaran ayan ve hanedanlar yeni bir dnemin geldiini gsteri
yordu. Toprak ve vergiler zerinde kontroln kaybeden devlet, eyalet
lerde temel fonksiyonlarn yerel ayan ve hanedana devretmi bulunuyor
du.39 Bu dnemde, Avrupa'da grlene benzer bir ekilde, imparatorlu
un feodallemesinden bahsedebiliriz. 1 8. yzyln sonunda merkeziyeti
imparatorluk artk mevcut deildi. II. Mahmud'un yeni bir ordu kurup
gl ayanlar ve hanedanlar (Pazvant-olu, Tepedelenli, Karaosmano
ullar, apan-oullar) teker teker ortadan kaldrmasna kadar, en azn
dan Anadolu ve Rumeli' de, merkezi bir hkmetin otoritesini tanyan bir
imparatorluu yeniden kurmak mmkn olmad. Uzak eyaletlerde, Suri
ye, Msr, Badat'ta Osmanl Sultannn temel egemenlik haklarn fiilen
ele geiren Memluk beyleri (Msr'da), yenieri garnizonlarna dayanan
yerel hanedanlar. Bu gelime, daha nce 1 6 . yzyl sonlarnda Garp
Ocaklar 'nda Tunus, Cezayir ve Trablus'ta gereklemi bulunuyordu.
38

Bkz. H. nalck, "Centralization and Decentralization in Ottoman Administration", Studies in

Eighteenth Century lslamic History, ed. T. Naff ve R. Owen, London 1 977, 27-52.

H. nalck, "Centralization and Decentralization in Ottoman Administration", eds. J. Naff


and R. Owen, Studies in Eighteenth Century Islamic History, Londra 1 977, 27-52.

39

28

Halil nalck

Buraya kadar Osmanl tarihinin yapsnda ve temel kurumlarnda gr


dmz yeni bir dnem aan deimeleri gzden geirdik. Osmanl tari
hinde dnemleri bu ampirik gzlemler erevesinde saptamak gerektiine
inanyoruz.

29

SMANLILARIN

SELUKLU VE iLHANLI
KLTR KKENLER

UzERiNE
Tuncer Baykara

Osmanl Tarihi, hemen her yn ile dnya lsnde nemli bir gerek
tir. Bu gerein kendisine mahsus zellikleri, zgnlkleri her geen gn
ok daha ak olarak ortaya konulmaktadr. Bunlar arasnda biz, onun
ncesiyle olan ilikilerine, sadece baz konulan esas alarak genel ere
vesiyle temas etmek istiyoruz
Osmanl Devleti XIII. yzyl sonlarnda olumaya balayan bir Beyli
in devam olarak dikkati eker. Osmanl Devleti, kendi geleneklerine
gre de tarih sahnesinde bir "Beylik" olarak grlr. XV. yzyl iinde
dahi Devletin bana "Be" dendii kendi kaynaklarnda belirtilmitir.
Trkiye Seluklu Devleti 'nin merkezi idaresinin gszlemesi ile
XIII. yzyl ortalarndan itibaren yer yer mahalli yneticilerin Seluklu
idaresini tanmayp, dorudan Hulagu hakimiyetini tanma giriimlerini
Prof. C. Cahen ortaya koymu idi. Cahen'in belirledii oluum, sonraki
yllarda da devam etmitir. Gl askeri varla sahip yneticilerin birer
Prof. Dr. Tuncer Baykara, Uak niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Tuncer Baykara

"Bey" olarak filizlenme sreci, zellikle Diyar- Rum'un bat kesiminde


XIII. yzyl sonlarndan itibaren balayp XIV. yzyl balarnda devam
etmitir (nalck, Devlet-i 'A liyye, s. 8).
Osmanl Beylii 'nin ortaya k bize kalrsa, benzer bir oluumdur
ve bir Seluklu idari biriminin temelinde gelimitir. Bu idari birim, son
raki Osmanl dnemindeki "Sancak" dzeyinde olmaldr. nk XV.
yzylda da Osmanl sancann banda bir "Be" bulunmaktadr.
Osmanl Beylii 'nin kuruluu ile ilgili olarak syleyebileceimiz iki
nemli husus vardr:
A. Devletin kuruluunu, Konya' dan alman izne veya gnderilen
"alem"=sancak-bayrak balayan inann sonraki yzyllarda da ak ola
rak belirtilmesi.
B. Devletin kuruluundaki trenin Asya Trk gelenekleri ile ok
yakndan bal olmas.
Bu hususlar; zellikle sonuncusu, baz aratrmaclarn da dikkatini
ekmi olup aratrmalarn da konusu olmutur.
Trkiye Seluklulan'nda idari bir birimin kendisine gre zellikleri,
sonraki dnemlerde Osmanl geleneinde adeta bir bamszlk timsali
gibi kabul edilebilmitir. Oysa Osmanl devletinin kurulduu zaman ka
bul edilen 1 299-1 302 arasndaki zamana bakarsak, byle yeni ve bam
sz bir devlet kurulmas oluumunun imkansz olduunu aikar olarak
grrz. yle ki:
A. XIII. yzyl ikinci yansnda Trkiye Seluklular devleti, engiz Dev
leti 'nin bat kanadnn egemenlii altna girmiti. Her ne kadar Konya' da
Seluklu sultanlar birbiri ardndan tahta geip iniyorlar veya indiriliyor
larsa da yksek hakimiyet, Hulagu'nun banda olduu lhanl Devletinde
idi. Trkiye Seluklar balangta Batu/Sayn Han topraklan iinde sa
ylsa da, zaman iinde Hulagu'nun n Asya'ya gelmesiyle onlarn idare
sinde saylmtr. Co ulusu ile lhanllar arasndaki ekime ve mcade
le, Osmanl Devleti 'nin kuruluu yllarnn apayr bir gereidir.
lhanl devletinin en gl a Gazan Han zaman kabul edilir. Gazan
Han Mslman da olarak engiz devletinin bat kanadndaki oluumlarda
bir yeni a am idi. te Osmanl Devleti'nin kurulduu varsaylan
tarihlerde lhanl Devleti'nin banda Gazan Mahmud Han ( 1295-1 304)
bulunuyordu.
Bu zamanda Osman Gazi, Trkiye Seluklularnn bir " u" idari bi
rim, yneticisi olarak tarih sahnesine kacaktr. Osman Gazi, "Uc" yetki
li yneticisi olarak komu Bizans ile ilikilerini sadece sava deil, iyi
31

Osmanllarn Seluklu ve lhanl Kltr Kkenleri zerine

ilikiler esasnda da srdrecektir. Kendisi "gayrimslim"lerle savaan


bir "gazi"dir ama halk ynetmenin evrensel kurallarn da atalarndan
tevars etmitir. Onun bu zelliine iki misalle dikkat ekmek isterim:
1 . Eskiehir yresindeki pazarda gvenlii tam olarak salamas. M. Ne
ri, (Unat-Kymen, I, 89) bu olay yle anlatr:
Osman Gazi Eski ehir' de Ilca yresinde Pazar turgurub etrftfun kafirleri
hafta pazarna gelb maslahatlarn grb giderlerdi. Gah gah Germiyan
halkndan dahi kimesneler gelrdi. ttifak bir gn Bileck'den pazara
kalirler gelb ykle bardak getrmilerdi. Ve hem Germiyanlu dahi gel
miidi. Ve bu Germiyanlu'nun birisi bunlarun bir bardan alub hakkn
virmeyb ol kafir dahi gelb Osman'a zikayet itdi. Osman Gazi ol Germi
yan Trkini getrdb muhkem let edb kafirlerin hakkn alvirdi. Ve dahi
yasak idb artdkim kimesne Bileck keferesine zulm itmiye. ol ka
dar adl gsterdiler ki Bileck keferesinin avretleri dahi pazara gelb pa
zarln kendlyer edb giderlerdi. Osman Gazi'ye i'timad- klli itmein
emn aman iinde olmulard.

2. Osman Gazi' nin baka bir davrann M. Ner'i ( Unat-Kymen, I, 93)


yle anlatmaktadr:
"Amma Osman Bileck kafirlerine ziyade i'tibar u ihtiram iderdi.
Sordlar: " Bunlara ne aceb i'zaz idersin" didiler. Eytdi: "Biz bu ile
garib geldkde bizi hoca tutub konlk ittiler. Biz dahi hakk- civar'i
ye ri'ayet idb onlara mmkin oldukda iyilk iderz" didi.
Burada Osman Gazi, sorumlu olduu sahann bir grevlisi olarak dikkati
ekmektedir.
B. Osmanl Tarihlerinin kendi devletlerinin bir zellii olarak grdkleri
baz iler de, bu bak asyla daha rahatlkla yorumlanabilir. Bunlardan ,
ekonomik hayatla ilgili iki hususa dikkati ekmek isterim.
Yukarda gsterdiimiz gibi, Osman Gazi, XIII. yzyl sonlarnn ge
nel zellikleri iinde bulunmaktadr. Onun iktisadi anlay, dnemin
gidiatyla da uyumaktadr. Trkiye Seluklular'nda lkenin muhtelif
yerlerinde sikke=para kesilmektedir. Bu para kesilen veya darbedilen
yerler, ticaret merkezi kasaba ve ehirler olduu gibi, gm madeni re
tilen yerlerdir. Ksacas Trkiye Seluklularnda az altn (dinar) fakat
daha ok gm paralar (dirhem) kestirilmi ve kullanlmtr. Burada
ekleyebileceimiz husus, gm paralarn beyaz renginden dolay aka
diye anlm olabileceidir.

32

Tuncer Baykara

Yaygn olarak bilinen bir husus, Osmanllar'da "aka"nn ilk olarak


Orhan Gazi zamannda kestirilmi olmasdr. Hatta bu bilgi, Osmanllarn
uzun yzyllar bir para birimi olarak kullandklar "aka"nn da ilk olarak
XIV. yzyl balarnda tarih sahnesine kt eklinde de olumutur.
Oysa ki Trkiye Seluklular devrinde, Diyar- Rum' daki lhanl yetkilisi
Keyhatu

( 1 291-95) zamannda bu kavram biliniyor ve kullanlyordu ( T.

Baykara, '"Aka' Deyimi Hakknda",

Ekonomik Tarihi,

IQ Yayn, stanbul

Trkiye Seluklularnn Sosyal ve


2004, s. 285-287). Aka anlal

yor ki "aka" diye anlan gm paralar, Trkiye Seluklular 'nda ve hat


ta lhanllar'da kullanlmtr. Devrin Arapa ve farsa kaynaklarnda bu
trden paralar genellikle dirhem (=direm) diye anldklarndan halkn
kulland Trkede "aka" kavram, ancak Osmanllar dneminde belirli
bir resmiyet kazanmtr.
kinci husus, Trkiye Seluklular ve lhanllar dneminin baz vergi
kavramlarnn Osmanllar tarafndan da yzyllar boyu kullanlm olma
sdr. Bunlarn iinde en nemlisi, bn Bibi ve Aksaray! tarafndan da
kullanlan

tekalif terimidir.

Trkiye Seluklular ve Beylikler dnemi

ekonomisi ve vergi dzeni ile ilgili olarak bir hayli aratrma yaplm ise
de zm bekleyen baz meseleler bulunmaktadr.

Tekalif,

tpk Osmanl

dneminde olduu gibi, Trkiye Seluklular dneminde de olaanst


vergileri karlayan bir terimdir.
nc husus, Trkiye Seluklularnda bir idari birim olarak, ge de
virlerdeki (XVII-XIX. yzyllar) , 'kaza 'nn bir alt birimi olan "nahiye"yi
karlayan vilayet kavramdr.

Vilayet ve banda bulunan "vali"nin kk

ve dar anlam Osmanl devrinde de, XVI. yzyl balarna kadar devam
etmitir. Bu sebeple biz Trkedeki "vali" kavramn, gittike byyen,
genileyen anlamn Metod kitabmzda sz konusu etmi idik

(Tarih

2007 stanbul, s. 29). "Vila


yet" de genileyen (XVII-XVIII. yzyllar) ve daralan (XX. yzyl) an

Aratrma ve Yazma Metodu,

IQ Yaynclk,

lam ile dikkati eker.

C. Bu sylediklerimiz, farkl bilgilerle dolu zihinlerde ne derece yank


bulur bilemiyoruz. Ancak unu sylemek istiyoruz. Osmanl Devleti 'nin
erken devrini anlamak ve laykyla yorumlamak iin kesinlikle Trkiye
Seluklular ve lhanl Devleti'ni yakndan bilmek gerekmektedir. Bu
trden bilinmi olmak, siyasi tarihin baz kesimleri iin ok fazla gerekli
olmayabilir. Ancak Devlet tekilat, kurumsal hayat ve kltrel gerekler
iin bu husus, kesin bir zarurettir.

33

Osmanllarn Seluklu ve lhanl Kltr Kkenleri zerine

Bizler Osmanl Devleti 'nin mirass Trkiye Cumhuriyeti 'nin men


subu olarak baz konularda hala hissi davranabiliyoruz. Bunun iki nemli
misalini yle verebiliriz.
1 . 1 350 yl lhanl Devlet btesinin gelir-gider kalemleri ayrntl
olarak yazlm olup bu gnmze kadar gelmitir. Zeki Velidi Togan ve
W. Hinz'in ayrntl olarak inceledikleri bu defterin gelir kalemleri ara
snda Orhan Be'in gnderdii vergi de kaydedilmitir. Sadece onun
deil, mesela ehid olmasna ramen Umur Be'in ve Denizli'nin vergi
leri de orada hazineye gelmi olarak sz konusu edilmitir.
1 350 yl lhanl Devleti'nin zlme zamanna rastlar. Ancak o za
man dahi, Osmanl Devleti'nin varlndan, tam bamsz olarak deil,
daha baka ifadelerle sz edilmesi gerekmektedir.
2. Dikkatimizi eken ikinci husus, Temr'den sonra Osmanl Devle
ti'nin ona ksa bir sre iin tabi olmu olmasdr. Bu tabilik ahruh'un
( 1 3 77-1447) lmne kadar, sikkelerde onun da adn anmak suretiyle
srm olup, sonrasnda sz konusu edilmemitir.
S o n u olarak, diyoruz ki, Osmanl Devleti 'ni erken, orta ve son ola
rak dneme ayrrsak, bunlarn incelenmesi ve alglanmas da birbirin
den farkldr. Trkiye Seluklular'nn (Anadolu Seluklular deil) pek
ok gereinin erken Osmanl dneminde de devam ettiini gryoruz.
lhanl Devleti'ne ait baz gereklerin Osmanllara etkisini de vaktiyle
Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri adl eserinde
(stanbul 1 946, 1 970) tebarz ettirmi idi.
Osmanllar, Bat Asya'daki byk Trk kitlesi zerinde hakim olan ve
onlar bir idarede toplayan bir Devlettir. Devletin Seluklu U idaresin
den balayan Beylik idaresi, yzyllar boyu devam eden gelimelerle
XVI. yzyl balarnda artk tamamen zgn bir yapya kavumutur. Biz
sadece bu sreteki baz etkilere dikkati ekmek istedik.

KAYNAKA
Baykara, Tuncer, Anadolu 'nun Tarihi Corafoasna Giri, !. Trk Devri dari
Taksimat, Ankara

1 999.

Baykara, Tuncer, Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul

2004,

IQ Yaynclk.
nalck, Hal i l , Devlet-i 'A liyye, Istanbul

2009, Trkiye

Bankas Yaynl ar.

Neri, Mehmed, Kitab- Cihan-nma, Yay. F.R.Unat-M.A.Kymen,


Togan, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul

34

1 970

I, Ankara 1 949.

YNTEM

"Havarnak Kalesi' nin Yapl", Behzad.

SMANLI
TARHLNN
EREVES:
"TRK-RAN MODEL"
Metin Kunt*
Avrupallarn dnyaya almaa baladklarnda edindikleri bir adetleri
var, yeni tanmaa baladklar toplumlar ve yerleri herhalde daha kolay
alglayabilmek iin aina olduklar rneklere benzetirler. ehirlerden sz
ederken "u blgenin Paris' i" ifadesine sk sk rastlanr mesela: "Balkan
larn Paris ' i Bkre", "Dou Akdeniz'inki Beyrut", "Uzak Doununki
Saygon" gibi. Bu adetin hala geerli olduuna daha geen yl hayretle
ahit oldum. Macaristan iin Yeil Michelin Rehberi Szeged' i tantrken
"gzel ve sevimli, ho bir ehir, kk bir Paris" diyor; demek eskimi
sandmz bu alkanlk hala devam ediyormu ! Aslnda gnlk hayatta
da yaptmz bir ey bu, "u insan bir tandm andryor" ya da "bu e
hir bizim oraya benziyor" demek. kredelim, Avrupallarn yazlarnda
stanbul iin "Dounun Londra's ya da Berlin' i" gibi bir ifadeye rastla
madm; herhalde ehrin yeterince kendine mahsus zellikleri olduundan.
Ama Trkler, yani Osmanllar iin vurguya ve yerine gre "Yakn
Dounun Prusyals ya da ngiliz'i" gibi laflar gemi yzyllarda sk sk
kullanlrd. "Yakn Dou" lafnn Avrupa-merkezciliini imdilik bir

Prof. Dr. Metin Kunt, Sabanc niversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi.

Metin Kunt

yana koyalm, Trkler neden bu Yakn Dounun Prusyals oluyormu?


nk disiplinlidirler, asker milletdirler! Ya niye ngiliz'i saylrm?
nk imparatorluk ynetmeyi bilirler! Herhalde bu Avrupa adetinden
can sklan, bkan Atatrk'n buna cevab ise "biz, bize benzeriz" olmu.
lle de baka milletlere benzetmee hacet yok, Trklerin yeterince kendi
ne zg hasletleri var anlamnda. Avrupallarn Trkleri, inlileri, Japon
lar, Hintlileri, Zulular, ya da onlarn ehirlerini, lkelerini ancak kendi
evrenlerinden unsurlara benzeterek anlamaa almalarna hakl bir tepki
saylmal bu. stelik, milletlere atfedilen iyi ya da kt, "savadrlar",
"ynetim inceliklerini bilirler", "dakikdirler'', "gaddardrlar", "sanatkar
drlar" gibi zelliklerin nyarglardan szlp gelmi indirgemeci yak
trmalar olduunu da unutmamak gerek. Yoksa "Yakn Dounun Prusya
ls" diye diye Avrupallar neredeyse bizi bile inandracaklar, "her Trk
asker doar" safsatasna. Her Fransz ne kadar ressamsa, her svireli ne
kadar bankerse, her ranl ne kadar airse, her Trk de o kadar asker. n
sanlar, toplumlar hangi toplumsal artlarda, hangi tarih evrelerinde res
sam ya da banker ya da air ya da asker olur? Sorulacak soru bu, yoksa
hibir birey genlerinde ressamlk ve saire tayarak domaz. Bireyler
byle de, toplumlarn, milletlerin de belli mesleklerde ustalamas sz
konusu olmamal; ya da baz ranllarn airlie, baz svirelilerin ban
kerlie eilimi saptanabiliyorsa bunun toplumsal artlarm anlamaa a
lmal.
Konu tarih eitimi ve tarihyazm olduunda ise i deiiyor. Tarihin
karlatrlmal olmas, ele alnan znenin kendinden bakalarna benze
tilmesi kanlmaz. Yoksa zne sadece kendi iinde incelenirse, sadece
kendine benzerse, esiz, biricik ve kendine zg ise tarih asndan bir
hikaye olmaa, anlamsz kalmaa mahkCm olur. Bir zneyi daha bildik
baka birine benzeterek alglamaa almak bilimde tasnif, snflandrma
ileminin ilk aya. Bir znenin en geerli alglama erevesi ne olmal?
Tarihyazmnda ie bu soruyla balamazsak tarihi hikaye eden masalc
konumundan syrlamayz. Hele Osmanl tarihine "biz bir zamanlar. . . "
diyerek giri yaparsak kendimizi gemiin bir siyasal ya da toplumsal
yapsyla zdeletirmi oluruz ki tarihiliin doasna aykr bir yanlg
ya deriz. Dedikleri gibi "tarih yabanc bir lke, orada iler bildiimiz
gibi deil."
Osmanl tarihi nasl ele alnmal? Nasl retilmeli, nasl aratrlmal?
nce yle demeli: Osmanl tarihi "bizim" deil dnya tarihinin nemli
bir paras. Osmanl tarihini bilmek, aratrmak Trkiye ve Trkiye halk
lar iin elzem tabii; ama Trkiye iin olduu kadar Osmanl mirasn
paylaan, reddetse bile paylat inkar edilemeyecek Macaristan'dan M-

38

Osmanl Tarihiliinin erevesi

sr ' a, Yunanistan'dan Yemen'e dier lkeler ve halklar iin de nemli. O


lkelerin ve halklarn gemii de ksmen Osmanl tarihinde yatyor. Da
has, Osmanl tarihi bir imparatorluun tarihi. Dnya tarihinde baka im
paratorluklarla benzerlikleri ve ayrld noktalar nelerdi? Tarih eitimin
de yapmamz gereken Osmanl-Trk tarihinin esizliini, biricikliini
vurgulamak deil, tam tersine tarih iinde baka oluumlarla karlatr
labilir olduunu anlatabilmek. Karlatrmal tarih yaklam tarihyaz
mnda genellemelere gitmeyi salad gibi belli bir sorunun incelenme
sine de k tutar, hikayecilikten karp evrenselletirir. Tarihilik dier
toplumsal bilimlere aina olmay da gerektirir, yoksa karlatrma yapa
camz zaman sadece yzeysel benzerliklere aldanabiliriz. Benzetme,
karlatrma kategorilerimiz neye gre saptanacak? Antropoloji, sosyolo
ji, siyasal bilim ne tr kategorilerle yapyor analizlerini? Toplumsal bi
limler sadece imdi deil tarih sreci iindeki gelimeleri de gz nnde
bulundurmak zorunda, dolaysyla tarihilerin somut bulgularna ihtiya
lar var. Hem tarihi bulgulara hem de gzlemlere dayanan toplumsal bi
limler ise tarihilere hangi bulgular aratrmalar gerektii hakknda
ipular salyor. Demek ki tarihin ve toplumsal bilimlerin srekli bir kar
lkl etkileimde bulunmalar gerekiyor, her ikisinin de salkl gelime
si iin.
lkemizde allagelmi tarih eitiminde toplumsal bilimlerle etkile
im ok alt dzeyde kalyor. Tarih iinde karlatrma dersek o da ok
snrl. "Biz", yani Trkiye Cumhuriyeti vatandalan, Osmanl devletinde
kmz, onlar Seluklular'dan, Seluklular Asya'dan gelip slam dn
yasna girmiler. Osmanl tarihi aratrlrken genellikle karlatrma de
il de kkenler zerinde duruluyor. Osmanl kurumlar ya da toplum ya
psn aklamak iin Asya ve slam dnyasnn gemi rneklerine
deiniliyor, ama Osmanl devleti ile ezamanl Asya ve slam oluum
lar ihmal ediliyor. Bat akademik geleneinde ise, ister Avrupa'da olsun
ister Amerika Birleik Devletleri'nde, Osmanl tarihi bazen "yakn" ba
zen "orta" denen bir "dou"nun paras saylyor, bu blge de slam dn
yas iinde olduundan Osmanl devleti bir slam toplumu olarak ele al
nyor. Bu yaklamda hi olmazsa sadece kkenlere deil ezamanl ba
ka rneklere de yer veriliyor. Bat akademik geleneinin kendi kkenleri
ise Avrupa-d bir "ark" anlayna dayanyor. Bu anlaya gre Avrupa
tarihinin kendine zg bir geliimi var, bir de buna benzemeyen ezeli bir
"ark''. Japonu da dahil "arka'', Osmanls da, inlisi de, Hintlisi de,
Arab da. Ama "ark" o kadar da byk ki Avrupa'ya yakn dou da var,

orta dou da, uzak dou da. Olsun, yaknyla, uzayla "arkiyat" faklte
leri yakn zamana kadar Bat geleneinin kkl niversitelerinde boy att-

39

Metin Kunt

lar; bu faklteler ancak son nesilde Dou Asya, Hindistan ve Yakn/Orta


Dou blmlerine ayrtlar. Avrupal olmayan, Avrupa tarihine benzer
bir gelime gstermeyen her milleti ayn kefeye koymak byk bir yanl
gyd tabii, ama arkiyat fakltelerinin blnmeleri karlatrmal tarih
yaklam imkanlarn kstlad; mesela Osmanl devleti ile in'in eitli
imparatorluk evrelerini karlatrmaya yatknl daha tam olumadan
tamamyla ortadan kaldrld.
Bylece Osmanl iin belirleyici zellik olarak elde kald slam dn
yas. Avrupa iin Hristiyanlk inceleme kategorisi olabilir ama belirleyici
zellik saylmaz. Japonya tarihi iin intoizm, in tarihi iin Konfuyus
uluk ya da Budizm ok nemli olabilir ama belirleyici zellik deildir.
Osmanl toplumu ise bir slam toplumu ve devleti olarak ele alnr oldu.
Eski arkiyat geleneine gre slam dier tektanrl dinlerden farkl ola
rak daha douundan beri siyasetle i ie gelimiti. Doru, slamiyet
kendi tarihinin, takviminin balangcn belirlerken Mekke'den Medi
ne'ye ( o zamanki adyla Yesrib'e) g, yani hicreti semiti, demek ki
Mslmanl kabul eden kk toplumun kendi kendini ynetmeye ba
lamasn, tarihinde en nemli dnm noktas olarak kabul etmiti. Halbu
ki ilk Kur'an ayetinin indirilmesi ya da peygamberinin doumu dini a
dan takvim balangc olarak daha uygun grlebilirdi. Demek ki bu yeni
toplumun siyasetle ilikisi daha bandan en belirleyici unsur olarak gr
lyordu. Daha sonra da btn mmetin tek bir halife ynetiminde dnya
y fethe girimesi slam toplumunun nde gelen vasf oldu. Bir yandan da
bu siyasal toplum, tarihinin ilk iki yzylnda bilim adamlarnn, yani
ulemann eliyle hukuk dzenini gelitirdi, eri'at denen doru yolunu sap
tad. Bundan sonra da btn slam toplumlar daha balangta yerleen
bu dzeni izleyerek gelitiler. Fazla basitletirdim belki, ama genel anla
y anahatlaryla byle idi. Bin yl akn tarih iinde gelien slam top
lumlar bu genel anlay erevesinde ele alnd; bu arkiyat anlay do
laysyla "slam felsefesi" ya da "slam sanat" gibi tarih bilimine uygun
olmayan kavramlar gelitirildi. Bu terimler belki ilk bakta aykr g
zkmeyebilir ama "Hristiyan felsefesi" ya da "Hristiyan sanat" ne ka
dar aklayc olabilirse onlar da ancak o kadar aklayc olabiliyor. "s
lam sanat" 1.400 yllk tarih iinde ve binlerce kilometre uzaklktaki top
lumlarda ayn saylabilir mi, ayn zelliklerle aklanabilir mi? Brakn
sivil mimariyi, cami mimarisini incelerken bile "slam mimarisi" deyip
geebilir miyiz? am'daki Emev'i Camii ya da Kahire'deki Tulunolu
Camii, Osmanl camileri bir yana Memluk ya da Endls camilerine ne
kadar benzer? Endonezya'ya ve Sahra-gneyi Mslman toplumlarna
hi uramayalm daha iyi. Heykel ve resim sanatlarnn nisbeten az ge-

40

Osmanl Tarihiliinin erevesi

limi ya da deiik ynlerde gelimi olmas dnda "slam sanat" teri


mi btn slam tarihinde ve corafyasndaki sanat kapsayabilir mi?
Demek ki bu noktada en azndan arkiyat gelenekten yetien ama
iinden kt bu s ve Avrupa-merkezli gelenei tenkid edebilen baz
geni dnceli tarihilerin yapt gibi "slami" ile "slam dnyas" diye
bir ayrtrma yapmamz gerekiyor. "slami" dinle ilgili olan, "slfm dn
yas" ise Mslmanlarn ounlukta yaad yreler. Eer konu doru
dan doruya slam dini ile ilgiliyse "slfmi" terimi elbette geerlidir.
Ama siyasetten, sanattan, mzikten, askeri dzenden bahsediyorsak i
deiiyor. Bu konularda brakn dinin temel belirleyici unsur olmasn,
"slfm dnyas" kavramnda bile tmyle benzeen oluumlardan sz
edemeyiz; bu konular toplumsal olgular olarak ele almamz gerekiyor.
Osmanl askeri dzenini tabi! Memluk sultanl ile karlatrabiliriz,
ama Japonya ile de karlatrabiliriz, Manu dnemi iniyle de, erken
yeni a Avrupas ile de. Hatta eer dinin askeri dzen zerinde etkisi
olduunu saptayabiliyorsak slam dnyas ve in 'i veya Avrupa 'y bu
adan da karlatrabiliriz, ama sadece toplum Mslman olduu iin
askeri dzenin "slami" olduundan sz edemeyiz. slam dnyasnda
eri'at ya da ulemann toplumsal rol ortak paydalar saylabilir; erl'atn
alann ya da gelimesini slam dnyasnn deiik dnem ve blgelerinde
inceleyebiliriz. Ama ayn ekilde Mslman olmayan toplumlarda ve
devletlerde de ditl kurallarn ya da din adamlarnn gelitirdii hukuk
sistemlerinin etkisini karlatrabiliriz. slfmi unsurlarn benzerliini
incelemede slam dnyas birincil referans alam saylr ama genel top
lumsal olgularn karlatrlmasnda doru ereve btn dnya toplum
lar olmaldr.
Batnn arkiyat geleneinde esas inceleme noktas slamiyet'in ba
langc ve ilk gelimesiydi. ngiltere 'nin iki kkl ve nemli niversitesi
olan Cambridge ve Oxford'da 1630'larda Arapa krsleri kuruldu, hem
slam dinini daha iyi anlamak hem de gelien Levant/Dou Akdeniz tica
retini daha iyi yrtebilmek iin. O dnemde Avrupallarn balca d
man ya da ticaret orta Osmanl lkesi olmasna ramen niversitelerde
Trke deil Arapa 'ya arlk verilmesi artc bir tercih grnebilir
ama vurgu slam'n ilk dnemine ve Halep ticaretineydi. Bat arkiyat
l ie Arapa ile balaynca slam medeniyetinin, Araplarn stnl
ranllara ve Trklere kaybettii 10. yzyldan beri gerileme iinde oldu
u anlay kk sald. Abbasi dneminde u 'ubiyya denilen kltrel-top
lumsal akm sayesinde Arap olmayan Mslmanlarn da en az Araplar
kadar hatta onlardan ilerde bir kltrel birikime sahip olduklar genel ka
bul grmeye baladktan sonra slamiyet'in Arap dini olmaktan kp tam

41

Metin Kunt

anlamyla evrensel bir din haline dnmesi gibi Bat arkiyatl bir
dnm geirdi son nesillerde. ran kltrnn ihtiam, Trk hakimiye
tinde elde edilen genileme slam tarihinin gelimesinde hak ettii nemi
kazanmaa balad. slam dnyasnda Arap stnlnn sona ermesi so
nun balangc deil yeni rlarn habercisi olarak grlmee baland.
arkiyat geleneinin kendi kendini islah, kendine yeni bir rota izme
si olarak kabul edilmeli bu gelime; Marshall Hodgson gibi arkiyat
tarihilerin elinde pitikten sonra toplumsal bilimcilerin bak asn da
deitirmee balad. Yirmi yl kadar nce yaymlanan bir kitap eski
Arap-merkezli slam dnyas grn tamamen terk ederek slam tarihi
ni bir Trk-ran sentezi modeliyle aklamaa giriti. Tarihi nemseyen
antropologlarn ve toplumsal bilimlere yatkn tarihilerin ibirliine da
yanyor bu model; Orta Asya'nn tarih srecindeki nemi zerine yaplan
bir bilimsel toplantdan sonra gelien makaleleri ieren

Historical Perspective, projenin

Turko-Persia in

ban eken antropolog Robert Canfield

tarafndan yaymland (Cambridge University Press,

1991). imdi bu ki

tapta ileri srlen modelin Osmanl tarihi iin ne dereceye kadar geerli
olduunu tartalm. Ksaca bu model

10. yzyldan sonraki slam devlet

lerinin Asya kkenli Trkler' den oluan hkmdarlar ve ordular ile


ran brokratik kltrnn bileimini vurguluyor. Geri Trk-ran mode
linin arkiyat gelenei tamamen ele geirdii sylenemez ama Canfi
eld ' in kitabnn tekrar baslmas zaman iinde etkisini kaybetmediinin
iareti saylmal. Artk arkiyatlar ve slam dnyas tarihileri bu kitab
gz ard etmemeli.
Gemii anlamakta toplumsal modeller elzem. te yandan eyann ta
biat icab, tarihsel-toplumsal modellerin hem ierdiklerinin benzerliini,
hem dladklarnn farklln abartmaya meyyal olduunu hatrlayalm.
Canfeld ve arkadalarnn Trk-ran modeli, "ahname" destannn hika
ye ettii ran ve Turan ikilemine yaslanyor ve

11. yzylda Gazneli

ler' den ve Seluklular'dan balayarak orta ve bat Mool hanlklar, yani


Altmordu, aatay ve lhanllar, Mool dnemi sonras Timur'un yeni
devlet sentezini, daha sonra slam dnyasnn byk imparatorluu
olan Osmanl, Safevi ve Hint-Timrl devletlerini kapsayan analiz ere
vesi olarak uygulanyor. ran-Turan modeli kapsamndaki btn siyasal
yaplarn ortak zellii hepsinin slam dnyas iinde yer almas. Bu mo
delde karar klmadan nce Canfield'in ilk dncesi daha geni kapsam
lyd. ve Orta Asya 'nn sadece slam dnyas zerinde deil btn As
ya ktasndaki komular zerindeki etkilerini ele almakt asl niyeti. Ta
rih boyunca Asyallar, Gney ve Bat Asya'ya olduu kadar hem Dou
Avrupa 'ya, hem Dou Asya'ya, in 'e de girdi ve yerleti. Burada saptan-

42

Osmanl Tarihiliinin erevesi

mas gereken nokta u: Asyal hkmdar ve ordularn ve yerleik d


zenden yetimi brokratlarn karm ile oluan devlet, toplum ve kltr
alamlar btn Asya tarihi iin geerli bir oluum mudur, yoksa Trk
slam modelinin ortak paydas olan slamiyet' in etkisi, slam dnyas
iinde olmayan mesela Romanoff Rusyas ya da Yan ve Manu (Ch'ing)
inini dlayacak kadar gl mdr?
Canfield modelinin dladklarn imdilik bir yana brakalm, modelin
ierdiklerine eilelim ve zellikle Osmanl siyasal oluumuna ne derece
ye kadar uygun olduunu aratralm. slam dnyas sultanlklarnn bir
ortak zellii Trkler' den ya da Trkleenlerden oluan ordu ve ranl ya
da ranllaanlardan oluan brokrasi karmas ise dier bir zellii de ha
kim snfn ynettii halktan farkllamasyd . Bu adan baknca iin
dorusu, Trk-ran modelinin Osmanl lkesinden ok Safevi ve Hint
TimCri' imparatorluklarna daha uygun olduu. Osmanl lkesinde yneti
len halklar arasnda Trkler nemli bir yer tutuyordu. Genel nfusa oran
bakmndan Safevi lkesinde de Trklerin hatr saylr pay vard elbette
ama burada can alc nokta, Osmanllar Canfield modelindeki "Trk" un
surunu, yani asker! gc, aslen Trk olmayanlardan, d dnyadan ele
geirilen esirlerden ve lke iinden devirilen Hristiyanlar' dan tekil etti
ler. Bununla yakndan ilikili ama farkl bir dier noktaya da iaret ede
lim: Canfield modeli siyasal yapy aklayabiliyor ama ynetici snfn
toplumla ilikisi konusunda zayf kalyor. Ama sadece siyasal yapya ve
siyasal yap kltrne baksak bile Osmanllarn bir yandan da modelin
"ran" unsurunu Trkletirerek "Trk-ran" yapsndan uzaklatn gz
lemliyoruz.
Erken Osmanl toplumu hakknda ok fazla bilgiye sahip olduumuz
sylenemez. ok az sayda belge ile dnemin Arap ve B izans kaynaklar
nn yazdklar var elimizde, yoksa Osmanllarn kendi tarih yazm

15.

yzyln sonunda balyor. Geri bu Osmanllarn tarih sahnesinde grl


mesinden neredeyse

200 yl sonra yazlanlar ksmen daha nceki kaynak

lan da ieriyor ama gene de yazl kaynaklar ok snrl . eitli anlatm


lardan kan grnme gre, Osman Bey'in kk toplumu, kendilerine
"Osmanl" denilen yeni "boy", atlarn-koyunlarn yazlar yksek yayla
a karp klar alak klaa indiren tipik bir mevsimsel gebe hayat
yaamaktayd. Ama Trkler bu yeni "boy"un en gl de olsa ancak bir
blmn oluturuyordu. Hem beylerin hem sade halkn Bizansllarla
yapt evlenmeler sonunda ister ar-pazarda ister evde-yurtta hem
Trke hem Rumca konuabilen karma bir toplum oluuyordu. Osman
Bey'in kck kabilesi geliip Orhan Bey zamannda yeni bir Osmanl
"milleti" haline dntke bu u boyu i slam blgelerinin geleneksel

43

Metin Kunt

zelliklerine sahip olmaa balad. Artk ou vakfiye olan Arapa belge


ler yazabilen okur-yazar, tahsilli kiiler vard bu Osmanl milletinde; b
yyen toplumun hesabn-kitabn tutabilecek, Seluklu ya da lhanl l
kelerinden gelmi, "ran" tarz katiplik mesleine aina stadlar da vard.
lk esasl ehir olan Bursa bu Osmanl milletinin beyine kalmak zere
kylerden kasabalardan, tarmsal retimden ve ar-pazardan alnan ver
giler, r ve haclar artk meslei sadece askerlik ve sava olan bir zm
reye paylatrld. Orhan Bey, dier beyler, komutan ve savalar kendi
lerine ayrlan gelirlerle hanelerinde kendi adamlarn da beslemee bala
dlar.
Bir sonraki aamada, artk "sultan" sfatn kullanmaa balayan beyin
hane mensuplarn kap halk olarak dzenlediini gryoruz. Kapkulu
atl blklerinin daha sonralar, yani
anlayabildiimize gre

gurebti

15. yzylda belgelenen terimlerden

diye baka topraklardan gelen garib yiit

lere yer verilmi; dier bazlar paral asker olarak

ulufeci adyla bey ka

psna katlm. Ullfe yulaf akesi demek, Roma' dan kalma "salary/ tuz
paras" teriminin ifade etmesi benzeri cret anlamnda kullanlm; asln
da sonralar btn kap halkna ullfe dendii halde demek ilk ullfeciler
gariblerden ayr dnlm. "Hdavendigar" Murad Bey zamannda,

14.

yzyln nc eyreinde Balkan ularndaki aknlarda ele geen ve


esir pazarnda satlmak zere Gelibolu' dan Anadolu'ya geirilen esirlerin
ya da deerlerinin bete birinin pen-yek/pencik adyla beye verilmesi
gerektii kural konuldu. Bu sayede hem insan says hem parasal g
bakmndan bey kaps dier komutanlarn hanelerine stn hale geldi.
Aknc ulan Rumeli boylarnda ilerledike bazen Anadolu yakasnda
kalp dorudan akna katlamayan Murad Bey bu buyruk yoluyla u bey
lerinin ganimetine, yani zenginliine ortak olmu oldu. Daha sonra yaz
lan ve u boyu hayatn yanstan tarihlerde okuduumuz gibi u beyleri
bu buyruktan honut olmam olsalar da boyun ediler; Anadolu yakas
u beylerinin aknlar sayesinde genilemekten faydaland gibi u bey
leri de Anadolu geri blgesine, hinterlandna muhtat.
Komutanlarn, beylerin, kendilerine tahsis edilen gelirlerle orantl ka
p halk beslemeleri gerekiyordu. Hem u beylerinin kaplarnda, hem de
zellikle Murad Bey'in buyruundan sonra Bursa' daki sultan kapsnda
toplanan hane halk ounlukla lke dndan ele geirilen gayrimslim
lerden, Rum, Bulgar, Srplar' dan oluuyordu. Kap halk efendilerinin
peinde seferlere, aknlara katlmadan nce gayet tabii Trke reniyor
ve Mslman oluyordu. Bey kaps kurma olay buraya kadar ele ald
mz kadaryla Osmanllarn ncl ya da ada dier slam devletlerin
deki uygulamalarla rtyor ama arada u nemli fark var: dier devlet-

44

Osmanl Tarihiliinin erevesi

lerde kap halk Asya'dan ya da Memluk sultanlnda Karadeniz ku


zeyindeki det-i Kpak'dan ithal edilen Trkler'den oluuyordu. "Trk
ran" tipi devletlerde "Trk" unsuru Trk kkenli iken Osmanl u boyu
toplumunda Trkletirilen kap halk Trk kkenli deildi. Bu fark
nemsemeyebiliriz belki; son kertede kap halknn kkenini deil davra
n biimini, dilini, eitimini daha nemli sayabiliriz. Ama Osmanl top
lumunda daha nce hibir slam devletinde grlmemi yeni bir uygula
mayla da karlayoruz. yle grnyor ki u blgesinde ele geirilen
esirlerin hi olmazsa bir ksm zaten Osmanl ynetimine gemi yrele
rin insanyd. Daha sonralar kesin hatlarla yaplacak olan ayrm, yani
sultann zimmi gayrimslim tebaas ile lke d kafirler arasndaki fark
u boyunun ve blgesinin oynak ve mulak artlarnda gzden kaabili
yordu. Vassilis Demetriades 'in ne srd gibi u beyleri bir ky ya da
blgeyi hakimiyetlerine aldktan sonra bile buralardan esir toplamaktan
kolay kolay vazgemiyorlard.

Nasl ortaya km olursa olsun, lke

iinden zorla gen gayrimslim erkekleri toplama olay


adlandrld ve

devirme

diye

1 5 . yzylda artk sadece sultana mahsus bir ayrcalk ola

rak Osmanl dzeninde yerini ald. Aknda ya da savata toplanan esirlere


gre devirme ynteminin semeye dayal olmas bir avantaj saylmal.
Seme iini Osmanllar

"ilm-i kiyafe " adyla neredeyse

bilimsel bir yn

teme dntrd. Bu "nicelik bilimi" sayesinde devirme toplamaya me


mur yenieri zabitleri salkl, salam yapl, zeki ve drst grnen
genleri seebiliyordu. gzelliinin genlerin yznde grnebildiine
inanlyordu.
Devirmenin ne derece bilimsel bir seme saylabileceini bir yana b
rakalm, asl nemli taraf eri' ata deil gelenee, yani sultan kanuna da
yal bir uygulama olmas. "Trk-ran" tipi olsun olmasn dier hibir s
lam lkesinde buna benzer bir uygulama grlmez. Bu devletlerde geerli
olan anlay kap halk iin alnan memluk (yani sahipli) askerlerin lke
ii zmmi gayrimslimlerden deil lke d gayrimslim toplumlardan
getirtilmesiydi. U boylarnn mulaklndan m, birden artan insan gc
ihtiyacndan m, yoksa nitelik bilimine inandklarn m, her nedense Os
manl beyleri devirme us'.lln icad ettiler ve sonlarda dzensiz de olsa

1 7 . yzyla kadar srdrdler. Tekrarlayalm, devirme sultan kapsnn


ayrcalyd; dier beylerin, paalarn kaplarnda esir askerlerin yannda
gnll olarak bu kaplara yanaan zmmilere de rastlanyordu ki bylele
rini hani neredeyse "zel devirme" diye iki zt anlaml kelimeden oluan
bir terimle adlandrabiliriz. Daha aa dzeyde dirliklere ve daha kk
kaplara indike greceli olarak Trk ve Mslman domu genlerin
oran artyordu. Bir zeamet ya da tmar sahibinin evresinde esirler oldu-

45

Metin Kunt

u gibi Trk-Mslman kkenli savaa-akma hevesli genler de buluna


biliyordu. Sultan saraynda olduu gibi paa konaklarnda da Trkleti
rilmi gayrimslimlerin oram ok daha fazlayd. Hele saray- amirede hi
olmazsa 1 6. yzyln sonuna kadar ancak tek-tk Mslman Trk bulu
nuyordu; Gelibolulu Mustafa Ali kendi asrnda saraya Trk, Krt, Arap,
ingene her trl adamn dolmasn dzenin bozulma alametleri arasnda
sayar. Baka almalarmda anlatmaa altm gibi eitli sebeplerden
dolay devirme usul terk edildikten sonra bile, hatta imparatorluun son
demlerine kadar saraya adam alma ii Balkanlar ve Kafkaslar blgelerine
mahsus kald.
Trk-ran modeline gre bu devletlerde askerlerin byk ksm Trk
ler' den oluuyordu, daha az saydaki Trk olmayanlar ise ounluun
iinde kaynap Trkleiyordu. Osmanl devletindeki durumda ise padi
ah saraynn hemen hepsi, paa kaplarndakilerin byk ounluu Trk
olmayan ama diliyle-diniyle Trkletirilen ve askerlik yetenei gelitiri
len kiilerden oluuyordu. Bu fark ne derece nemli saylmal? Bence
epeyce nemli. Osmanl sarayndaki ve herhalde paa konaklarndaki ki
iler ana dillerini ve z vatanlarn, hatta z isimlerini unutmuyordu. Ta
rihi Selaniki sarayda "Apostol" lakapl bir Mahmud Aa'dan ve "Vasil"
lakapl yenieri aas Halil'den sz eder. Getiimiz yllarda Maria Pia
Pedani ve Eric Dursteler'in almalarndan ne kadar ok sayda ou
V enedikli talyann ihtida edip Osmanl hizmetine girdiklerini, sarayda ve
mera rtbelerinde ilerlediklerini rendik. Daha gen yata saraya alnan
iolanlar bile sonradan Trkletikleri halde benlikleri ksmen gelimiti.
Devirme kkenli bir vezir Trk olan ve Trke konuan Safevi elisin
den ok Habsburg elisi olarak gelen piskoposla sohbeti tercman vasta
syla bile olsa tercih edebiliyordu. Ahmet Yaar Ocak'n anlatt gibi
padiah saraynda 1 7. yzylda yeni Mslman olmu ve devletin en st
dzey yneticiliine hazrlanan iolanlarnn arasnda "hllb-meslhi" diye
adlandrlan, dinleraras bir kpr denebilecek bir akm grlyordu. Bu
cins Osmanllarn corafyasyla, mimarisiyle tandklar, bildikleri yerler
Gney ve Orta Avrupa idi. Zihin dnyalarnda denize ve denizcilie de
yer vard. Trke renip kendi anlaylarna gre Mslman olsalar da
bu Osmanllarn dnyas Kzlba diye aaladklar ii Safevi Trkle
rinkinden ok farklyd; mezhep farknn ok tesinde bir fark bu.
"Trk-ran" modelinin "tan" faslna geelim. Burada da Osmanlla
rn baka bir yne ilerlediklerini gryoruz. Evet, ilk dnemlerde katiplik
mesleindekilerin ou doudan geliyordu, yani ran usul defter tutmay
bilen Anadolulu, Azerbaycanl, hatta ranllar. Ama ksa sre sonra Os
manl lkesinde yetimi, renim grm kiiler bu meslei ele geirdi-

46

Osmanl Tarihiliinin erevesi

ler. Katiplerin "Trk-ran" modeline uygun olarak Farsa bilmesi gereki


yordu ama mali ilerde Farsa terimler kullanld halde dier kttab
ilerini Trke grmee baladlar. Edebi kltr konusunda da Rum Sel
uklularnn sonlarnda, 14. yzyl balarnda zellikle halk edebiyatnda
Trke yaygnlamaa balad. Divan iirinde ve ssl tarih yazmnda
Fars! rnekler arln korudu ama 1 6. yzyl balarnda bu durum da
deimee balad ve edebiyat dili olarak Trke Farsa'nn nne geti.
Dini konular dahil eitli ilimlerde de Trke yaygn olarak kullanlr ol
du. Kitap bal Arapa ya da alt balk Farsa olsa da metnin kendisi
Trke yazlyordu. Mehur Na'ima tarihinin tam ad "Ravzat'l-Hseyn
fi hulfsati'l-ahbfri' l -hafikeyn'', bir alt balk mesela "Ameden-i eliy-i
Hind" olabilir ama metin Trkedir. Osmanl toplumunda Trk-Msl
man kkenlilerin saraylarda konaklarda mera mesleine girmeleri ok
zor olduu iin medrese renimi grm ya da kalem odasnda raklk
tan yetimi Trkler katiplik ve ulema mesleklerine giriyordu. Bu mes
leklerde Trk olmayanlar da olabiliyordu ama hem katiplerin hem ehir
den ehre kad olarak atanan ulemann dili Trkeydi.
Demek ki Osmanllarn durumunda hi olmazsa 1 600 ylna gelindi
inde "Trk-ran" modelinin tam tersi kyor karmza. Modelin "Trk"
dedii Osmanl'da Trk domam ama Trklemi kiiler, "ran" dedii
ise Fars rneklerinden gittike uzaklaan Trkler. Hatta Osmanl saray
ve meras kendine ahname'nin Sasani ahlarn ya da Byk skenderi
ni rnek ald ve zdeletirdii iin zihin ve devlet anlay bakmndan
Trk ulemadan ok daha fazla "ranl" saylabilir. Ama bu Osmanl kendi
kendini alglaynn bir yn sadece. Dier bir yn ise "Romallk". Fe
tih sonras sultanlar bir sre "asar" nvann da kullandlar; yaknlarda
Salih zbaran'n Osmanl rmiliini etraflca anlatt gibi lkelerine
Rum lkesi dendi, Trke konuan halkna da Rumi. Modelin her iki b
lmndekilerin dili Trke oldu, ama bu Osmanl yneticilerinin kendile
rini devletin Trk tebaas ile zde ya da yakn sayd, kendini onlarn
temsilcisi olarak grp Trkleri baka unsurlarn stnde kabul ettii an
lamna gelmiyor tabii. Trk domu bir kii, zellikle 1 600 ylndan son
ra bir ekilde saraya ya da bir paa konana intisab edebildiinde ancak
kendini kkeninden uzaklatrp Osmanl adab, usl ve zihniyetini edin
mek suretiyle yksek rtbelere erimek frsatn bulabilirdi. Zaten, ithal
edilmi ya da yeni bir kimlie kavuturulmu kiilerle oluturulmu kap
lara dayal bir ynetim ve asker modelinin esas hedefi halkla btnle
memi, halktan farkl ve halka stn bir ynetici ve kumandan snf ge
litirmekti.

47

Metin Kunt

Btn bunlara ramen "Trk-ran" modeli slam tarihini ele alrken


faydal bir inceleme yntemi saylabilir, zellikle Abbasi devletinin zayf
lamasndan erken modem ada byk imparatorluun ortaya kna
kadar olan dnemler iin. Bu byk imparatorluktan Safeviler bu mo
deldeki birbirini destekleyen ve besleyen ikilemle ele alnabilir. Hint
Timuri imparatorluunda da mni denilen kttab Dou Hint Kumpanya
s ve Britanya hakimiyetine kadar Farsa kullanmaa devam etti. Hint
Timrl askeriyesi ise en azndan Rajputlar asker ve komutanlar da ier
dii iin "Trk" denip geilecek kadar basit deil. Osmanl durumunda
bile ilevini kaybettii halde modelle yzlemek ve neden geerli olama
yacan anlamamz gerekiyor. "Trk-ran" modeli zerinde yrtt
mz zihin egzersizini srdrrsek sadece ierdiine deil dladna da
eilmeliyiz. Asya halklar, sadece Trkler deil Mool ve Manular da
Avrasya'nn yerleik dzen corafyasna girdiler, yerletiler ve bu blge
leri ynettiler. Bat ve Gney Asya'nn Mslman toplumlarna en azn
dan Kuzey-Bat yani Rusya'y ve Dou yani in'i eklememiz gerekli.
"Trk-ran" modelinin z birbirinden kken ve kltr bakmndan farkl
ama birbirini tamamlayan, bir yanda askeriye bir yanda brokrat ve d
nrlerden oluan ikili bir yap ise sadece slam dnyasn deil btn As
ya tarihini ieren bir model oluturulamaz :m?
Osmanl tarihinin erevesi karlatrmaya, benzerlik ve ztlklar
aratrmaya dayanmal. Osmanl devleti Roma gibi, Habsburg gibi btn
dier imparatorluklarla karlatrlabilir. Bu ok geni bir ereve sayla
bilir; benzerlikleri daha bariz, o bakmdan daha tutarl ve daha dar bir
ereve iin slam dnyas dnlebilir. Ama ikisinin ortasnda dnya
tarihinin geliiminde daha anlaml bir ereve olarak Asya toplumlar
nn yerleik dzenle etkileimi konusu ne kyor. Osmanl devleti, siya
sal gelenekleri Asya'ya uzanan ama yerleik dzene en salam bir e
kilde geii baarabilmi bir rnek olarak grlmeli.

48

TARTIMA

"Solda Yenieri aas, sada kazasker".


Lernaitre'in gzetiminde, Litograf : Masson
Gravr: Monnin Jouannin 'in La Turquie adl kitabndan, OBA Koleksiyonu.

SMANLI MODERNLEMES
VE KLASK YENER
lsYANLARININ MoDERN SivAsi
DARBELERE DNMES

Necmettin Alkan*

GiR
Milletlerin ve devletlerin tarihleri, duraan olmayp; srekli olarak hare
ket halindedirler. Bu hareketlilik; gler, savalar, isyanlar, toplumsal
nemli deiimlere ve dnmlere neden olan baz slahat ve reformlar
gibi tarihl hadiseler eklinde cereyan etmektedir. zellikle de byk g
hareketleri, geni tabanl din deitirmeleri ve slahat/yenileme faaliyet
leri gibi uzun bir srete yaanan olaylar, milletlerin tarihi srelerinin
ekillenmesi noktasnda ok farkl bir yere sahiptirler. Bunlar, uzun vade
de neden olduklar sonular itibaryla ilgili devletleri ve milletleri tepeden
trnaa deitirmekte ve adeta dntrmektedirler. Bata devlete rengini
ve tonunu veren kurumlar olmak zere, bunlarn varlk sebebi olan top
lumlar da bu sreten nasiplerini fazlasyla almaktadrlar. Bunlarn yan
sra yeniden ekillenme, mevcut geleneksel toplumsal aktrleri zerek
yerlerini alacak yeni aktrleri zamanla ortaya karmaktadr. Fakat bu
durum, belli bir srenin ardndan bambaka yeni toplumsal oluumlara,
blnmelere ve ardndan atmalara da neden olabilmektedir.

Do. Dr. Necmettin Alkan,

KT Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Klasik Yenieri syanlarnn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

Bylesi bir deiim ve dnmle, mevcut yapya mdahale edilmek


te ve btn yerleik talar adeta yerinden oynatlmaktadr. Bunlarn yeri
ne tekrar oturmas ve belli bir istikrarn salanabilmesi iin, uzun bir
zaman dilimine ihtiya duyulmaktadr. Talarn yerine oturmas srasnda,
siyasi ve toplumsal anlamda ciddi bir takm srtmeler ve toplumsal
gelgitler vuku' bulabilmektedir. Bu srada devleti elinde tutan eski aktr
ler kademeli olarak zlrken, yerlerini yenileri almaktadr. Bylesi bir
srtmenin arka planndaki neden, eski ve yeni toplumsal aktrler ara
snda yaanan ayrma; yenilerin mevcut geleneksel ynetime mdahale
etmek istemesi ve buna kar eskilerin ise bu ynetime sahip kmasdr.
Ortaya kan bu ayrma ve hesaplamann ardndan devlette ve toplumda
belli bir istikrar, genelde bu mcadeleyi kazananlar lehine olmaktadr.
Fakat bu yeni durum, aslnda nihai bir istikrar anlamna gelmemekte
dir. Aksine te' sis edilen dzen, belli bir sre sonra ister istemez bir ekil
de kendi iinden kendi kartlarnn kmasna neden olabilmektedir. Bu
ise, aslnda yeni bir atmann ve blnmenin tohumlarnn atlmas ve
buna zemin hazrlanmas anlamna gelmektedir. Bylece tarihi sre, bir
ekilde "sebep-sonu" veya Hegel ' in nl "tez-antitez-sentez" denklemi
balamnda akp gitmektedir.
Ksaca erevesi izilen bu tespitleri,

600 yllk Osmanl tarihinde de

grmek mmkndr. Osmanl Devleti, bu uzun zaman diliminde belli


tarihlerde ok nemli deiimler ve dnmler yaamtr. Kk bir
beylik olarak kurulan Osmanl, ilerleyen yllarda iinde bulunduu duru
ma ve artlara gre genel olarak ok nemli iki deiim ve dnm ge
irmitir: Birincisi, devletin kurulma ve genileme dneminde; ikinci ise,
devletin gerileme ve zlme dneminde vuku' bulmutur.
Bu makalede, Osmanl Devleti 'nde sz konusu olan deiim ve d
nmler; bunlarn ortaya kard yeni aktrler ile eski aktrler arasn
daki ayrma ve atma ile bunun devlet zerine olan etkileri ele aln
maktadr. Arlkl olarak da ikinci deiim ve dnm sreci zerinde
durulmaktadr. Konunun salkl bir ekilde bir btn halinde ortaya ko
nulabilmesi iin, birinci deiim srecine de ksaca temas edilmektedir.
Ardndan ikinci nemli deime ve dnme sreci olan Osmanl mo
dernlemesine ve bunun bir neticesi olan yeni toplumsal aktrlerin ortaya
kmasna deinilmektedir. Bu balamda zerinde durulmak istenen
nc nokta ise, bu srecin neden olduu ayrma ve atmalar; bunla
rn Osmanl Devleti ve tarihi zerindeki etkileridir.
Bu ekilde kurgulanan makalede ele alnan hususlar, her ne kadar
dorudan Osmanl tarihi ile alakal gelimeler olsalar da, aslnda bunlar
gnmzde aktalitesini halen devam ettiren ve hatta Trkiye ' de yaanan

52

Necmettin Alkan

askeri darbeler ve tartmalarla dorudan alakal meselelerdir. Gnmz


deki askeri darbeleri ve ilgili tartmalar, gemiten bamsz ve sadece
modem Trkiye'ye has konular olarak deil, aksine bu makalede ere
vesi izilen Osmanl tarihi mirasnn bir uzants veya devam eklinde
grlebilir. Dolaysyla, elinizdeki bu makale, gnmzdeki bu tartma
larn daha salkl anlalmas noktasnda nemli bir katkda bulunacaktr.
almada dipnotlara yer verilmemitir. Ele alnan konuyla alakal
olaylarn zaten bilinen hadiseler olmasndan dolay, bunlara dipnot d
lmesine gerek grlmemitir.

DEGM VE DNMEDE BRNC DNEM:


KADIM GELENEGN OLUMASI
Osmanl Devleti 'nin deimesinin ve dnmesinin ilk rnei, devletin
kurulu ve genileme yllarnda grlmektedir. Bir Ouz Trkmen slam
beylii olarak kurulan Osmanl Devleti, fethettii geni corafya ile bir
likte hem rki hem de dini yapsn eitlendirmesine paralel olarak, birin
ci nemli deiimi ve dnm yaamtr.
Deiim, ilk olarak devletin nfusunda meydana gelmitir. Devletin
kuruluunda ekirdek etnik ve dini yapy arlkl olarak Trkler ve Ms
lmanlar oluturmaktayd. Fakat ard ardna gerekletirilen baarl aske
ri seferler ve fetihlerin neticesinde hakim olunan corafyann bymesiy
le birlikte bu yap deimi ve daha da zenginlemitir.
Bylece ksa bir sre zarfnda ok farkl blgeleri, etnik ve dini un
surlar hakimiyeti altnda toplayan Osmanl Devleti, sahip olduu bu
zengin etnik ve dini yapya gre kurumsal anlamda da bir dnm ge
irmitir. Bu dnm tek milletli bir beyliin, ok milletli "adem-i mer
keziyeti" byk bir devlet veya imparatorluk halini almas eklinde ol
mutur. Devletin kurumsallamas da buna paralel olarak ekillenmitir.
Klasik diye adlandrabileceimiz bu dnemde, idari ynetim tarz adem-i
merkeziyeti olup; farkl rk ve inan sistemlerinden mrekkep olan te
baa-devlet ilikileri ise, teorik olarak son dnemlerde modem Osmanl
tarihilerinin kavramsallatrdklar, fakat pratik olarak zellikle de Sul
tan il. Mehmed' le ( 145 1 - 148 1 ) balayan ve selefleri tarafndan devam
ettirilen "Millet Sistemi"yle dzenlenmekteydi. Dini aidiyet esas zerine
kurulan bu sistemde cemaatler, merkezi otorite karsnda yerine getirmek
zorunda olduklar ykmllkler dnda, kendi i ilerinde belli bir z
grle sahiptiler. Bu sistem, takriben 1 9. yzyln balarna kadar byk
bir arza vermeden baarl bir ekilde grevini yerine getirmitir.
Osmanl Devleti 'nin kuruluunda ve ilerleyen yllarda gerekleen
messese anlamndaki bu deiimde, zerinde kurulduu ve geniledii

53

Klasik Yenieri syanlannn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

kadim corafyann kltrel birikimi elbette etkili olmutur. Sz konusu


corafya, kadim medeniyetlerin ard ardna ve i ie var olduklar; ortak
bir kltrler ve medeniyetler havzas oluturduklar bir blgeydi. Osman
l, bu havzada kurulan bir imparatorluk olmas hasebiyle, bu birikim ve
mirastan msbet veya menfi olarak etkilenmitir. zellikle de slam, ka
dim Trk devlet gelenei ile kadim Bizans ve Sasani mparatorluu gibi
drt nemli unsur Osmanl Devleti 'nin kurumsallamasnda ve ekillen
mesinde etkili olmutur. slam ve kadim Trk adetleri merkeze yerletiri
lirken; Sasani ve B izans geleneklerinden de mmkn olduunca istifade
edilmitir.

II. Mehmed dneminde tamamlanan kurumsallama, ideal noktaya


I. Sleyman 'n ( 1 520-1 5 66) hkmdarl yllarnda ulamtr.

Sultan

Bylece Osmanl Devleti, bir imparatorluk olarak en ideal dnemine ve


dzenine sahip olmutur. Nitekim gerek muasr mellifler ve gerekse
gnmzdeki pek ok tarihi , bu dnemi olduka idealize etmiler
dir/etmektedirler. zellikle de zlme, yani olumsuz anlamdaki deiim
ve dnm srecinde "Kanln- Kadim" diye srekli olarak bu "ideal"
dneme atfta bulunmulardr. Bu dnemdeki mevcut skntlardan kur
tulmann ve nihayetinde eski parlak gnleri tekrar yakalamann, ancak
Kanln- Kadim'e dnmekle olabilecei fikrini gndeme getirmilerdir.
Yukardaki satrlarda da ksaca belirtildii gibi, bu dnemde gerek
letirilen youn ve baarl fetihlerle birlikte genileyen ve deien co
rafya, ilgili dnmn muhtevasnn ekillenmesinde ve baarsnda
etkili olmutur. Osmanl Devleti, dzenlemi olduu baarl askeri sefer
ler vastasyla, kadim medeniyetlerin beii Anadolu merkezli olarak
Asya, Afrika ve Avrupa'daki nemli blgeleri snrlarna dahil etmitir.
Bu ekilde Osmanl, kadim Anadolu bata olmak zere, Mezopotamya,
Msr ve geni Akdeniz Medeniyetleri'nin varisi olmu; birbirinden farkl
tarihi tecrbelere ve birikimlere sahip " kta devleti" eklini almtr.
Kadim dnya zerinde kta devleti olma zellii, Osmanl Devle
ti 'nin j eo-stratej ik durumunu daha da nemli klm ve var olduu srece
kendisini dnemin en nemli merkezi devletlerinden biri yapmtr. Bu
durum ayn zamanda, onun tarihi srecini daha da hareketli klmtr.
Hareketliliin muhtevasn ve ynn, devletin iinde bulunduu siyasi,
iktisadi, askeri ve sosyal durum belirlemitir. lerin yolunda gittii yk
seli dneminde; kurallar kendisinin ortaya koyduu ve hakim olduu bir
srete, siyaset belirleyen ve ona gre bunlar evre devletlere kabul etti
ren merkezi bir devlet konumunda olmutur.
Osmanl Devleti 'nin bu ilk nemli deime ve dnme sreciyle
alakal baka nemli bir noktaya, devlete ve topluma hakim olan aktrle-

54

Necmettin A lkan

rin durumuna da temas etmek gerekiyor. Devletin bu dnemdeki dei


mesi ve dnmesi, kendisine paralel olarak yeni toplumsal aktrleri
ortaya karmtr. Osmanl Devleti'nin kurulu ve ykseli yllarnda
ynetim aygtn elinde tutan devlet adamlar daha ziyade Trkler' den
olumaktayken, yukardaki satrlarda ksaca belirtilen gelimelerle devle
tin bir imparatorluk halini alp kurumsal anlamda deimesi ve dnme
siyle birlikte, Gayr-i Trki milletlerden ihtida etmi veya devirilmi
devlet adamlar da greve gelmeye balamlardr. Bunlarn saylar ve
dolaysyla da devlet zerindeki nfzlar ilerleyen yllarda daha da ar
trmtr. Bu gelime yukarda belirtilen srete; devletin bir imparatorluk
halini almasna, deimesi ve dnmesine paralel bir ekilde cereyan
etmitir.
Bu yllarda devletin ats altnda nemli oranda Gayr-i Mslim bu
lunmasna ramen, bunlarn devlet ve toplum zerinde idari anlamda
etkileri pek yoktu. Gayr-i Mslimler, bu deiim ve dnmn dnda
kalmlard. Bu durumun tek bir izah vard: O da, Osmanl Devleti'nin
bir slfm devleti olmas ve klasik slfm hukukuna dayanmasyd. Gerek
slam hukuk yaps ve gerekse o sralardaki tercih, Gayr-i Mslimler'in
Osmanl devlet aygtnda grev almalarna engel olmutur. Bunlarn Os
manl Devleti ve toplumunda etkili olmasnn tek yolu, Mslman olma
larndan gemekteydi. erevesini izdiimiz bu deiim ve dnm,
rki temelli devlet adam ve brokrat prototipi yerine, ihtida merkezli ken
di tipini ortaya karmtr. Bu ekilde Osmanl ynetim ve toplum haya
tnda nemli grevler alan yzlerce veya binlerce mhtedi devlet adam
yetimitir.
Genel hatlar izilmeye allan Osmanl Devleti 'ndeki birinci dei
im ve dnm sreci, bu ekilde gereklemitir. Btn bunlar yaanr
ken, ayn sralarda cereyan eden pek ok Yenieri askeri isyan bulun
maktayd. Konumuzun kurgusu asndan nemli olduklar iin, bu isyan
larn zelliklerini genel hatlaryla ksaca tespit etmek gerekiyor. Bu zel
likler, bir sonraki ana blmde temas edilen modern askeri darbelerin
mukayese edilmesinde nemli bir fonksiyon icra edecekler.
Klasik Aktrler ve Yenieri Askeri syanlar

Bilindii zere klasik Osmanl tarihinin buhranl yllarnda da birok


ihtilal cereyan etmi, bunlarn bazlarnda padiahlar tahtlarndan indiril
mi ve katledilmi; vezir-i azamlar deitirilmi veya ldrlmtr.
Bunlarn yansra, nemli oranda devlet adam da ayn kt akbeti yaa
mak zorunda kalmtr.

55

Klasik Yenieri isyanlarnn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

Klasik Yenieri ihtilallerine bakldnda, belli bir dneme kadar


bunlar arasnda ortak baz zellikler yakalanabilir. ncelikle bu ihtilalleri
yapan aktrler temel zmreden olumaktayd : "Muhalif devlet adamla
r'', "askerler" ve "ulema". Bu lnn her biri farkl zamanlarda devreye
girerek ihtilal srecinde kritik grev ita etmekteydiler. Bazen iktidar elde
etmek isteyen bir ehzade, bazen valide sultan olmak isteyen bir ehzade
annesi gibi etkin sayg deer ahsiyetler veya vezir-i azamlk gibi nemli
grevlere gelmek isteyen muhalif devlet adamlar bylesi bir eylemin
ortaya kmasnda etkili olmaktaydlar. ou zaman n planda grlme
melerine ramen, bu tr ihtilallerin patlak vermesinde birinci derecede
etkili olanlar bunlard.
htilalin pratie aktarlabilmesi iin ikinci aamada Yenieriler, dev
reye girmekteydiler. Bu tr ihtilallerde, Yenieriler aslnda bir taeron
olarak grev icra etmekteydiler. Gerekli siyasi, iktisadi ve sosyal artlarn
olutuuna inanan muhalif kimseler/kesimler, Yenieri ocaklarnda g
vendikleri adamlarn devreye sokmak suretiyle, mevcut olan bir takm
iktisadi ve sosyal skntlardan hasl olan ikayetleri ne srerek ihtilalleri
gerekletirmekteydiler.
Osmanl tarihindeki klasik ihtilallerdeki l sa ayan tamamlayan
nc ve son ayak ise, ulemayd. Gerek kitlesel anlamda destek sala
yabilmek ve gerekse genel olarak bu hareketlerine meruiyet kazandra
bilmek iin, sz konusu zmreler tarafndan ulemadan belli bir destein
alnmas elzemdi. Din alannda otorite ve toplum zerinde etkili olan
ulemann bunlara katlmas, bu tr hareketlerin o gnk toplumsal dina
mikler asndan geerli olan eriata uygunluklarn gstermekteydi. Bu
ekilde ulema ok nemli bir grev icra etmek suretiyle, bu isyan hareke
tini devletin genel yapsnda ve toplum indinde merulatrmaktaydlar. O
sralarda bylesine bir ihtilal hareketinin baarl olabilmesi iin ihtilal
yanls kesimlerin siyasi ve toplumsal anlamda bu trde bir destee ihti
yalar vard. Bir ihtilal/isyan toplum zerinde baka trl bir meruiyet
kazanamaz ve baarya ulaamazd.
Ayrca ulema ile alakal olarak zikredilmesi gereken baka nemli bir
husus daha bulunmaktadr: Klasik ulema, Osmanl modernlemesinin bir
sonucu olarak 1 9. yzylda yetimeye balayan modern aydn zmresinin
henz daha olmad dnemlerde, yukarda zikredilen grevlerinin yan
sra, klasik dnemde Osmanl toplumunun "aydn" kesimini tekil etmek
teydiler. Toplumsal gelimeler ve meseleler hakknda dnp, fikir sarf
eden ve bunun da gereini o gnk artlarda yerine getirmekteydiler. Bu
balamda dnemin ulemasndan etkin baz ahsiyetler, ilgili ihtilallerde
taraf olmular veya aktif grev almlardr.
56

Necmettin Alkan

Bylece farkl amalarla bir araya gelen bu l, ortak hedefleri do


rultusunda hareket ederek ihtilaller yapmaktaydlar. Bu arada baz siyasi,
iktisadi ve sosyal olumsuz artlardan veya uygulamalardan dolay rahat
sz olan belli bir grup insann da bunlara destek vermesiyle, ihtilal iin
gerekli olan toplumsal destek salanm olmaktayd. Buradaki itirakile
rin saysnn fazlal ok da nemli deildi. Asl olan o gnk artlarda
baehir stanbul' da bulunan esnaf, hamal ve halkn belli katmanlardan
insanlarn, isyan srasnda yenieri taifesine destek vermesi ve meydana
inerek gsterilere katlmasyd. Bylesi kitlesel gsteriler iin birileri
mutlaka alaka gsterirlerdi.
Bu ekilde patlak veren isyanlarda, hedef olan padiahn devrilerek
yerine bir ehzadenin geirilmesi, isyanclar tarafndan eitli kademeler
deki baz devlet adamlarnn azledilerek yerlerine istediklerini getirmeleri
ve yaplmak istenen baz slahatlarn veya yeniliklerin terk edilerek gn
demden kaldrlmas gibi amalar tanmaktayd. Btn bu talepler, zaten
dnemin genel artlar ve icaplarna uygun zelliklere sahiptiler.
Bu ekilde ksaca temas edilen klasik dnemde meydana gelen ihti
lallerde, Osmanl Devleti 'nin ve toplumunun deimesi veya dnmesi
ni ama edinen modem siyasi ve sosyolojik projeler/hedefler yoktu. hti
lalden beklentiler ok net ve ksa vadeliydi: Bunlar kabaca, mevcut skn
tlarn nedeni olarak grlen baz zevatn grevlerinden uzaklatrlmas;
duruma gre kellelerinin alnmas ve sonulan ihtilalcileri rahatsz eden
yeni baz uygulamalara son verilmesiydi. stenilen eyler elde edildikten
sonra herkes kendi iine ve gcne dnmekteydi. Siyasi anlamda uzun
sreli bir rgtlenme zaten sz konusu deildi. Bu balamda bunlar bir
araya getiren en nemli ortak payda, hi phesiz ahsi veya toplumsal
"menfaat" ve "tepki" idi. stenilenlerin elde edilmesinin ardndan, olutu
rulan l ittifak da haliyle ilgili isyann ardndan sona ermekteydi.
Ksaca temas edilmeye allan "menfaat", "tepki" merkezli ve "k
sa" vadeli bu oluumlar ve isyanlar belli bir sre sonra grlmemeye ba
lamtr. Bat Avrupa Tarz Yenileme Faaliyetleri'nin neticesinde dei
en/dnen devlet ve topluma paralel olarak, bu trde iktidar deiiklik
lerine neden olan ihtilallerin muhtevas ve ihtilali yapacak olan kadrolar
da deimitir. Bylesi bir deiimin en nemli aralar, gerekletirilen
Bat Avrupa Tarz Yenileme Faaliyetleri 'yle birlikte geleneksel Osmanl
devlet aygtnn zlmesi, modem tarzda merkezi bir devletin oluturul
mas ve bu devleti idare edecek yeni aktrlerin ortaya kmasdr.
Klasik dnemde Osmanl Devleti'ni baarl bir ekilde srtlayan bu
zmre mensuplar, gerek yetimeleri srasnda ve gerekse grev yap
tklar dnemde geleneksel Osmanl kaynaklarndan beslenmekteydiler.
57

Klasik Yenieri isyanlarnn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

Dolaysyla devletin ileyiinde grdkleri bir takm skntlarn izale


edilmesinde, zm yine kendi kadim geleneklerinde aramakta; gelene
in dna karak padiahn yetkilerinin sorgulanmas ve ynetimde
avrupai tarzda bir takm kurumlarn ihdas edilmesi gibi bir takm yenilik
leri talep etmemekteydiler. Yaplan ilerin ktye gitmesinden dolay
mes'ul tutuklar padiah ve birtakm devlet adamlarnn grevden alnma
s ve yerlerine yenilerinin getirilmesi, zm anlamnda yeterli grlmek
teydi.
.

iKNC DNEM DEM VE DNM:


MODERN GELENEN OLUMASI
Osmanl Devleti'nin, Bat Avrupa karsndaki asker!, siyasi ve iktisadi
stnln kaybederek, mdafi durumuna dmesi ve kadim dmanlar
Osmanl'nn artk yenilebileceine inanan Avrupa devletlerinin kar sal
drya gemesi, bu srecin balangc olmu; buna bir alt yap hazrlam
tr. Avrupallar, Trkler' in Avrupa ve Hristiyan dnyas iin bir tehlike
olmaktan kmasyla kaybedilen topraklarnn ncelikle geri alnmas ve
daha da nemlisi Trkler'in nihai olarak Avrupa'dan sklp atlmasnn
zaman geldiine inanarak kar taarruza gemilerdi.
Osmanl, Bat saldrs karsnda balangta belli bir denge salam
olsa da, savunma hattnn nihai olarak dmesi ile birlikte, adm adm
kendi merkezi ekirdek corafyasna doru geri ekilmeye ve ie kapan
maya bir trl engel olamamt. Bu geri ekilme ve ie kapanma, toprak
kayplar dnda pek ok i meselenin de patlak vermesine ve bunlarn
kronik bir hal almasna neden olmutu. Bylece Osmanl ekabiri, hem
dardan gelen ve devletin varln tehdit eden bu saldrlara kar koy
mak, hem de iteki meseleler ynyla ayn anda mcadele etmek ve
kalc zmler bulmak zorundayd. Bu ise, bir hayli zordu.
Osmanl devlet adamlar, bu kt gidie bir dur diyebilmek, ilk etapta
geri ekilmeyi durdurabilmek ve eldeki topraklan koruyabilmek iin bir
takm "slahat" ve "yenileme" faaliyetlerine girimilerdi. Bu faaliyetler,
takriben

1 8. yzylda balam ve daha sonraki srete genileyerek Os

manl deiim ve dnmnn ikinci dalgasn tekil etmitir.


Devlet adamlar, balangta slahat faaliyetleriyle geleneksel yap
erevesinde bir eyler yapmaya gayret etmilerdi. Bunlar, daha ziyade
asker! ve mall alanlardaki mevcut skntlarn giderilmesi iin geleneksel
kurumlarn slah edilmesine matuf icraatlard. Islahat faaliyetlerini icra
eden devlet adamlarnn birincil gayesi, ncelikle toprak kayplarn dur
durmak ve ardndan devlete eski g ve kudretini kazandrarak, tpk
seleflerinin yapt gibi Avrupa karsnda tekrar kar saldrya gemekti.

58

Necmettin Alkan

Nitekim Osmanl ricalinin bu sralardaki Avrupa ve Avrupal algs, halen


kadim dnceye dayand ve zihinlerindeki Avrupa henz daha bir
deiime ve dnme uramad iin, Avrupa dini ve dnyev1 anlamda
mcadele edilmesi gereken bir corafya olarak grlmekteydi .
Geleneksel Tarzda Yenileme Faaliyetleri'yle istenilen sonularn bir
trl alnamamas, Osmanl ricalini daha farkl zmler aramaya ve bu
balamda bir adm daha ileri atmaya mecbur klmtr. Aranlan yeni
zm, slahat dncesinin terk edilerek devletin "reform" edilmesiydi.
Reformda, yani "yeniden ekillendirme" srecinde galip modem Bat
Avrupa tecrbesi Osmanl devlet adamlar iin esin kayna ve bir model
olmutur. Bu srete hummal bir ekilde "Bat Avrupa Tarz Yenileme
Faaliyetleri" yaplmaya gayret edilmitir. Bylece yeniden yaplan
ma/ekillenme srecine giren Osmanl Devleti 'nde, kurumsal ve toplum
sal anlamda ok nemli ve radikal faaliyetlere giriilmitir. Gelinen bu
noktada, Osmanl zihin dnyasndaki Avrupa algsnn artk belli bir de
iim ve dnme urad grlmektedir. Mcadele ve cihat edilmesi
gereken eski Avrupa'nn yerini artk, kurumsal ve toplumsal anlamda tak
lit edilmesi ve model alnmas gereken modem Avrupa almtr.
Bu sreci aktrleriyle birlikte daha bir somutlatrmak gerekirse, Sul
tan III. Selim ncesinde yaplan ve daha ziyade askeri ve iktisad alanda
kendini gsteren skntlarn giderilmesine dair icraatlar, "Geleneksel
Tarzda Islahat Faaliyetleri" olarak adlandrlabilir. Bu faaliyetler daha
sonralar III. Selim'in ( 1 789-1 807) uygulamaya koyduu geni kapsaml
"Nizam- Cedid" projesini dourmutur. III. Selim, bu icraatlaryla hem
geleneksel kurumlar slah etmeye gayret etmi hem de modem askeri ve
diplomatik baz yeni kurumlar ihdas etmeye almtr. Bundan dolay
Nizam- Cedid, Osmanl modernlemesinde bir "Gei Sreci" olarak
grlebilir.
Sultan il. Mahmud ( 1 808-1 839), konumuzla dorudan balantl olan
ve asl olarak zerinde duracamz, Bat Avrupa Tarz Yenileme Faali
yetleri 'nin banisi olmutur. Nitekim il. Mahmud, seleflerinin slahat faa
liyetlerinin mecrasn deitirerek, muasr Bat Avrupa'y kendisine rnek
almtr. Geleneksel devlet yaps ve kurumlarn modem avrupai kurum
larla; din merkezli olarak tasnif edilen kadim Osmanl milletler toplulu
unu ise modem bir millet olarak yeniden ekillendirmeye almtr.
Bylece her ikisini de paralel olarak dntrmeyi dnm ve bu faali
yetlerinde de ok nemli baarlar elde etmitir.
Onun bu cesareti ve baars haleflerinin iini daha da kolaylatrm
tr. Nitekim Sultan Abdlmecid ( 1 839- 1 86 1 ), babasnn yapm olduu
bu icraatlar 1 839 Tanzimat Ferman ile devletin resmi siyaseti haline
59

Klasik Yenieri syanlarnn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

getirmi ve daha geni bir alana yaymtr. Kendisinin saltanat yllarnda


ilan edilen 1 83 9 Tanzimat Fermam ve 1 856 Islahat Fermam, bu deii
min ve dnmn adeta birer resm1 program olmutur. Bu programlar
erevesinde brokrasi, eitim, hukuk, askeriye, diplomasi, gnlk hayat
gibi pek ok alanda yeni ve kkl gelimeler yaanmtr.
Bu hzl ve ok ynl deiim ve dnm, ister istemez zamanla,
kendi kartlarnn ortaya karmasna neden olmutur. Gerek bu tr yeni
leme faaliyetleriyle devletin geleneklerinden koptuunu dnen, bun
dan rahatszlk duyanlar ve gerekse devletin daha da zayfladna ve
ilerin ktye gittiine inananlar "Fedaller" ad altnda tekilatlanmlar
d. Fedailer, Sleymaniye'de mderrislik yapan eyh Ahmet liderliinde
toplumun eitli kesimlerinden meydana gelen 4 1 kiilik bir gizli olu
umdu. Amalan olan Sultan Abdlmecid'i tahttan indirmek iin bir ihti
lal hazrlna giritikleri srada, 1 859 ylnda kertilmi; ileri gelenler
den bazlar idama mahk1m edilmi, fakat ortada cinayet olmad iin
cezalar srgne evrilmiti.
Feda11er Hareketi, "gnbirlik" olarak adlandrabileceimiz klasik
dnemdeki geleneksel yenieri/asker merkezli tepki oluumlardan farkl
olup, gelenekten modemiteye gei srecinde ortaya kan muhalif bir
oluum olarak grlebilir. Fakat yine de bu tam anlamyla modem bir
muhalefet olmaktan daha ziyade gei srecinin bir oluumu olarak de
erlendirilebilir. Tpk yenileme faaliyetlerindeki III. Selim'in Nizam-
Cedid'i gibi, Fedailer Hareketi'ni "kadim klasik muhalif' hareketlerden
"modem muhalif siyasi" hareketlere gei olarak adlandrabilir. Fedailer,
geleneksel ihtilal kadrolarndan farkl bir ekilde gizli ve uzun bir rgt
lenme srecine girmiler, askeri kesim ve brokrasi olmak zere toplu
mun eitli kesimlerini iine almlard. Nihat amalar ise, ihtilal yoluyla
mevcut padiah indirip, yerine veliahd geirmekti. Bu ekilde Fedailer,
Gen Osmanl Hareketi ncesinde, eylem baznda askerden daha ziyade
sivil-siyas kkenli diyebileceimiz ilk oluum olarak deerlendirilebilir.
Sz konusu hareket, bu balamda klasik Yenieri isyanlarndan ayrlmak
tadr.
Sultan Abdlaziz'in ( 1 86 1 - 1 876) saltanat yllarnda yenileme faali
yetleri devam etmitir. zellikle de A Paa ve Fuad Paa'nn inisiyatifi
ele aldklar bu srete, Bat Avrupa Tarz Yenileme Faaliyetleri istik
rarl bir ekilde devlet siyaseti olarak srdrlmtr. Hatta bu sreteki
yenileme faaliyetleri, ncekilerine nazaran Dvel-i Muazzama kefaleti
altna girerek, farkl bir boyut kazanmtr. zellikle de 1 856 ylnda ilan
edilen Islahat Fermam 'nn Paris Kongresi'nin maddeleri arasnda zikre
dilmesi, bylesi bir d mdahaleye hukuki zemin hazrlamtr. Bu metne
60

Necmettin Alkan

istinaden, bundan sonraki sreten balayarak Osmanl Devleti 'nde cere


yan eden ve Gayr-i Mslimler'le alakal her olaya mdahil olmular; bun
lar lehine dorudan devreye girerek vaat edilen reformlarn yaplmas
konusunda diplomatik basklar yapmaya gayret etmilerdir. Bu ekilde
ilgili yabanc devletlerin Osmanl dahili ilerine pervaszca mdahale
etmesi, devletin zlme srecinin hzlanmasna neden olmutur.
Bu deiim ve dnmn neden olduu eitli sosyal ve iktisad s
kntlar bata olmak zere, devletin ktye gidiine bir trl zm reti
lememesi, aznlk isyanlar ve Dvel-i Muazzama'nn devletin iilerine
dorudan mdahale etmesi modem anlamda ilk siyas genlik hareketi
olan "Gen Osmanl Hareketi"nin domasna neden olmutur. Bu hareke
ti tekil eden genler, alan yeni mekteplerden mezun olan, modem ku
rumlar ile brokrasinin eitli kademelerinde grev alan ve askeri okullar
bitiren subaylardan meydana gelmekteydi. Bunlar, genel olarak Osmanl
toplumunda modem eitim alm iki nemli zmreden olumaktayd .
Nitekim ibirlii yapan bu iki zmre, modem Avrupa'da uygulanan
meruti ynetimin, Osmanl Devleti'nde de hayata geirilmesi iin 1 876
ylnda darbe yapmlar ve Sultan Abdlaziz'i tahttan indirmilerdi. By
lece klasik Yenieri-muhalif devlet adamlar ve ulema gibi l sa aya
nn barol oynadklar eski ihtilallar, imdi daha farkl bir muhteva ve
yeni tip aktrlerle tekrar yaanmaya balamt. Bu duruma, Osmanl dar
be geleneinin "evrimlemesi" de denilebilir. Deien ve dnen Os
manl Devleti 'nde askeri darbeler de bundan nasiplerini almlar; gnn
artlarna ve icaplarna uymulard. Gerek muhteva olarak darbeler ve
gerekse darbeleri gerekletiren aktrler balamndaki bu deiim, u
ekilde cereyan etmitir:
Modem Siyas Darbeler ve Aktrleri

Bat Avrupa Tarz Yenileme Faaliyetleri'yle bu geleneksel yapnn d


nmesine paralel olarak, Osmanl Devleti'ni idare eden geleneksel
"kalemiye"/"seyfye"/"ilmiye" snflar da zamanla zlerek bunlarn
yerini yeni "brokratlar"/"mektepli subaylar"/"sivil aydnlar" almtr. Bu
ekilde yeni aktrlerin ortaya kmas, teden beri tartlan ve devletin
istikbalini belirleyecek olan meselelerin halli iin aranlan zmlerin
kaynan ve muhtevasn da deitirmitir. II. Mahmud, Tanzimat ve
Islahat Ferman dnemlerinde yetien bu zmreler, gerek yetime tarzla
ryla ve gerekse Avrupa ile etkileim kanallarnn eitlenmesiyle ve art
masyla birlikte, devletin kurtarlmas iin Avrupa'nn tarihl tecrbesiyle
ortaya kan ynetim alanndaki kurumlaryla modem devleti are olarak
grr olmulardr. Ayn zamanda modem avrupai siyas ve felsefi akm61

Klasik Yenieri isyanlarnn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

!ardan da etkilenen bu zmreler, artk Osmanl padiah ve halifesinin


otoritesini ciddi olarak sorgulayarak, bunun salanabilmesi iin anayasa
ve meclis gibi aralara sahip olan avrupai meruti bir ynetim istekleri,
seslice talep edilir olmutur.
Bu balamda birinci nesil siyasi muhalif genlik hareketini tekil
eden Gen Osmanllar, bu tr modem talepleri ilk defa gndeme getir
milerdir. Fakat ilgintir, onlar da bunlarn gerekliliini izah ederken yine
de islfimi referanslara mracaat etmeyi tercih etmilerdir. Gen Osmanl
lar'n bu ekilde hareket etmelerinin nedenlerinin banda, halkn bunlara
henz yeterince hazr olmamasndan dolay, gerekli olan delilleri slam
tarihinden ve tecrbesinden getirmeyi tercih etmeleri gelmektedir. Bu
nunla birlikte modem Osmanl aydnlarnn ilk temsilcileri olarak, mevcut
gelenekten henz tam olarak kopamadklar iin, bu aamadaki modem
taleplerine meruiyeti samim1 bir ekilde islami referanslarda aramlar
dr, denebilir.
Gen Osmanllar, siyasi hedeflerine ulaabilmek iin Osmanl tari
hinde modem anlamdaki ilk siyasi ihtilfili gerekletirmilerdi. Te'sis
edilmek istenen yeni sistemin nnde engel olarak grlen Sultan Abd
laziz'i ihtilfil yoluyla tahttan indirmilerdi. htilfli gerekletiren kadro,
yukarda belirtildii gibi Bat Avrupa Tarz Yenileme Faaliyetleri'nin bir
neticesi olarak yetien zmreden olumaktayd : Muhalif devlet adan
lan, modem subaylar ve aydnlar. Ortaya kmas 1 860'n ortalarna gi
den bu oluum, tipik bir siyasi hareket gibi nce gizli bir rgtlenme saf
has geirmiti. Bab- Ali, durumdan haberdar olup bunlara kar harekete
geince, stanbul 'u terk ederek Paris'e kamak zorunda kalmlar ve bun
dan sonra faaliyetlerine Paris'te devam etmilerdi.
Buradan yaptklar yaynlarla dnemin Osmanl hkmetlerini kya
sya eletirmilerdi. Mevcut skntlardan dolay eletirilerini yaparken,
ayn zamanda zm olarak o gnk Avrupa' da uygulanmakta olan me
ruti ynetimin bir benzerinin Osmanl Devleti 'nde de uygulanmasn
savunmulard. Bu ekilde padiahn yetkilerinin bir meclis ve anayasa
yoluyla kstlanmasn ilk defa gndeme getirmilerdi. Ayn zamanda
klasik Osmanl dncesinde farkl bir muhtevayla var olan "millet" ve
"vatan" gibi nemli kavranlan, modem sektiler Avrupa misalinde olduu
gibi yeni bir muhtevayla ele almlard. Bylece Gen Osmanllar, Os
manl Devleti 'nin sadece ynetim olarak deil, ayn zamanda snr ve
vatanda kavramlarnn yeni muhtevasyla modem bir devlet olmasyla
alfikal entelektel talepleri net bir ekilde dile getirmilerdi.
Netice itibaryla Gen Osmanllar, Bat Avrupa rneklerinden hare
ketle Osmanl Devleti'nin ynetim anlamnda kendini yenilemesi gerek62

Necmettin Alkan

tii ynnde talepleri ilk olarak gndeme getirmiler ve bu yndeki faali


yetlerine balamlard.
Gen Osmanllar'n gndeme getirdikleri meruti ynetim dncesi
nin ilk pratiini gerekletiren Sultan II. Abdlhamid ( 1 876-1 909), bu
srece hem olumlu hem de olumsuz katkda bulunmutur. ncelikle bu
srecin tipik bir padiah olarak Osmanl yenilemesini devam ettiren,
dolaysyla da bu srece katkda bulunduu faaliyetlerine temas etmek
gerekiyor. II. Abdlhamid, seleflerinin balatm olduklar genel yenile
me faaliyetlerini bir kesintiye uratmadan Osmanl deiimini ve dn
mn tamamlayacak olan nemli icraatlara imza atmtr. zellikle
kurumsal anlamda talarn yerine oturmasn gerekletirmi, bu kurumla
n modern anlamda iler hale getirecek kadrolar ve daha da nemlisi bun
lardan hizmet alacak modern bir toplum yetitirmitir. Ayn zamanda
devletin altyaps ve ulam gibi alanlarn iyiletirilmesi noktasnda da
nemli icraatlar yapmtr. Bylece Sultan II. Mahmud' la balayan mo
dernleme anlamndaki Osmanl deiimi ve dnm, torunu II. Abdl
hamid 'le nemli ilerlemeler kaydetmitir.
Yine II. Abdlhamid devrinde nemli oranda sivil aydn ve brokrat
yetimitir. Bunlar, eitli fakltelerden mezun olup, belli alanlarda ihti
saslamlar; brokraside ve ynetimde nemli grevler almaya balam
lard. Ayn zamanda yabanc dil bilmelerinden dolay kltrel anlamda ya
dorudan ya da ok eitli kanallar vastasyla Avrupa 'y yakinen takip
edebiliyorlard. Bu ikili sa ayan tamamlayan nc ayak, mektepli
subaylar olmutur. Yeni subaylar, askeri grevlerin dnda siyasetle de
ilgilenmiler; devleti kt ynettiine inandklar sultana kar muhalefet
hareketinde yerlerini almlardr. Hatta bu hareketin baarl olmasndaki
en son ve kritik hamleyi, ynetime kar silahl mcadeleyi ve askeri
isyan balatarak yapmlardr.
II. Abdlhamid'in Osmanl yenilemesine yapm olduu olumlu
katklar balamnda zikrettiimiz bu faaliyetlerine ramen, genel Osman
l yenileme ve modernleme srecini olumsuz olarak etkileyen icraatnn
da bulunduunun belirtilmesi gerekiyor. Sultan, hkmdarlnn hemen
banda 1 876 ylnda ilan etmi olduu Kanun- Esasi ve am olduu
Meclis-i Mebusan'la Osmanl Devleti'ni dnemin meruti devletlerinden
biri haline getirmiken, bu kez 1 877- 1 878 Rus Harbi'ni bahane ederek
ayn meclisi tatil etmi ve anayasay askya almtr. Bu tatil ok uzun
tam 32 yl srmtr. Ardndan 1 908 Jn Trk htilali'yle birlikte Kanun
Esasi yeniden ilan edilmi ve yaplan seimlerin ardndan Meclis-i
Mebusan tekrar almtr. Bu ekilde uzun bir aradan sonra Osmanl
Devleti yeniden meruti ynetime gemitir. II. Abdlhamid'in, bu e63

Klasik Yenieri syanlarnn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

kilde meclisi uzun sre tatil etmek suretiyle, meruti ynetimin daha da
gelimesi ve Osmanl toplumuna yerlemesine engel olduu dnlebi
lir. Bylece kendisi bir taraftan modem avrupai bir ynetim tarznn bani
si olurken, dier taraftan da bu ynetime ara vermek suretiyle bunun g
dk kalmasn salamtr.
Fakat II. Abdlhamid'in bu icraat, yani meruti ynetimden mutlak
yete gemesi Osmanl tarihindeki en nemli siyasi muhalif hareket olan
Jn Trkler' in ortaya kmasna vesile olmutur. Jn Trk Hareketi, 1 889
ylnda nce gizli bir renci hareketi olarak balam, ardndan brokrat
larn ve subaylarn buna dahil olmasyla, Osmanl tarihinin en etkili ve
nemli muhalif hareketi halini almtr. Belli bir gizli rgtlenmesinin
ardndan 1 895 ylnda yer altndan sokaa karak II. Abdlhamid'e kar
mcadelelerini ilan etmilerdir. II. Abdlhamid-Jn Trk Mcadelesi 'nin
ilerleyen safhalarnda sivil kanattan eitli kurumlarda grev yapan me
murlar ve askeri kanattan subaylarn da kendilerine katlmasyla, muhalif
cephe bir hayli genilemi ve yaplan mcadeledeki kanallar buna gre
eitlenmitir. Takriben 20 yl sren bu mcadeleyi askeri bir darbe vas
tasyla kazanan Jn Trkler, en nemli hedefleri olan meruti ynetimin
tekrar ilan edilmesi hedeflerine ulamlardr.
Aslnda 1 908 Jn Trk htilali, Osmanl Devleti'nin sonuna kadar
devam edecek olan Jn Trk iktidarna ve hakimiyetine giden srete
aamal ihtilaller zincirinin birincisidir. II. Abdlhamid'in mutlak! yne
timini ortadan kaldrp meruti ynetime geilmesine neden olan 1 908
htilali bunun birinci aamas olurken; aktrleri ve muhtevas halen tam
olarak anlalamam tarihi bir problematik olarak duran 1 909 3 1 Mart
Vak'as, il. Abdlhamid-Jn Trk Mcadelesi'nin finali ve Jn Trk
Hareketi 'nin iktidar ele geirmesinin ikinci aamasn tekil etmitir. Jn
Trkler bu vaka neticesinde, kendileriyle uzun yllar mcadele eden,
ardndan Jn Trkler'in mutlak iktidarlar nnde bir tehlike arz eden ve
kendisine hi gvenmedikleri il. Abdlhamid'i nihai olarak bertaraf ede
rek srgne gndermilerdir. Daha sonra yaptklar 1 9 1 3 Bab- Ali Bas
kn bu sreci tamamlamtr. Bylece Jn Trkler, gerekletirdikleri
aamal ihtilaller sreciyle, iktidar tamamen ele geirmiler ve gerek
anlamda Osmanl Devleti'ne hakim olmulardr.
Kontroll ve temkinli bir yenilemeyi tercih eden; bir aya gelenek
te, dier bir aya modernlemede olan II. Abdlhamid'in bu faaliyetleri
nin bir sonucu olarak ortaya kan Jn Trk Hareketi, yukardaki sayfa
larda ifade edilen devletin deimesi veya dnmesiyle doan modem
siyasi muhalif Gen Osmanl Hareketi 'nin bir devamdr. Gerek gndeme

64

Necmettin Alkan

getirdikleri fikirler ve gerekse yapm olduklar darbe de ayn ekilde bu


gelenein devam olarak grlebilir.
Tpk 1 876 ylndaki ihtilalde olduu gibi, 1 908 ihtilalini gerekleti
ren askeri ve sivil kadrolar, modem sivil ve askeri eitim kurumlarndan
yetien aydn, brokrat ve subaylardan olumaktayd. Bunlar, mevcut
padiahn ve ynetim eklinin devleti bir felakete gtrdne; mevcut
yapnn bu ekilde devam etmesiyle devletin paralanacana inanmak
taydlar. Devletin yklmaktan kurtarlmas iin, ncelikle mevcut mutlaki
ynetime son verilerek, meruti ynetime geilmesi ve ardndan il.
Abdlhamid'in tahttan indirilmesi gerektiini dnmekteydiler.
il. Abdlhamid'e kar mcadele eden Jn Trkler, aslnda onun ze
rinden mevcut yapy ve bu yapy ayakta tutan kadrolar da hedef alm
lard. il. Abdlhamid'in hal' edilmesiyle birlikte bu yapnn ve bunu
ayakta tutanlarn da ortadan kalkacana ve dolaysyla devletin kurtula
cana inanmaktaydlar.
Bu haliyle Jn Trk-il. Abdlhamid mcadelesi, aslnda modemite
ile gelenein hesaplamas veya ayrmas olarak deerlendirilebilir. Tan
zimat kuann son hkmdar olarak adlandrabileceimiz il. Abdlha
mid, nemli yenileme faaliyetlerine imza att halde, Jn Trkler tara
fndan geleneksel mutlaki Osmanl yapsnn en nemli ve son aktr
olarak grlmtr. Bu ynetimde grev yapan, ona destek veren ve bir
ekilde bu yapy ayakta tutanlar onun en nemli destekileri ve yardm
clar olarak deerlendirilmitir.
Bu ekilde Jn Trkler, geleneksel mutlaki ynetime kar mcadele
ederken, ayn zamanda bu ynetimi tayan kadrolara da kar gelmek
teydiler. Mevcut durum bu ekliyle, toplumsal yeni aktrlerle eski aktr
lerin arasndaki bir iktidar ve nfz mcadelesi olarak da deerlendirile
bilir. Nitekim temas edilen aamal Jn Trk htilali neticesinde sadece
bir ynetim deiiklii ile yetinilmemi; ardndan II. Abdlhamid ve
onun mutlaki ynetiminde grev alan ve geleneksel yapnn destekileri
olarak grlen askeri ve sivil pek ok kii de tasfiye edilmitir. Bunlarn
yerini Jn Trkler ve Jn Trkler'e destek verenler almtr. Fakat bu
geni kapsaml tasfiye hamlesi, Jn Trk htilali 'nin ikinci aamas 3 1
Mart Vak'as'na neden olmutur.
Bylece Osmanl Devleti modem meruti bir devlet hviyetini yeni
den kazanrken, ayn zamanda bata hkmdar olmak zere devletin sivil
ve askeri kanadndan grev yapan eski toplumsal aktrler tasfiye edilmi;
yerlerini yenileri almtr.

65

Klasik Yenieri syanlarnn Modern Siyasi Darbelere Dnmesi

ZET VE GENEL DEERLENDRMELER


Bu almada da ortaya konulmaya alld gibi, Osmanl tarihinde
mevcut ynetime kar yaplan askeri isyanlar, mdahaleler ve darbeler
tpk devletin kendisi gibi, gerek muhteva ve gerekse tarz olarak uzun bir
tarihi srete deimi ve dnmtr. Bu deime ve dnme, bir
ekilde Osmanl yenilemesine paralel olarak cereyan etmitir.
Kadim Osmanl tarihinde grlen Yenieri isyanlar ve darbelerinin
genel zelliklerini ksaca bir kez daha hatrlatmak gerekirse; bunlarn
birinci zellii, gizli veya ak uzun bir rgt yaplanmas ve hiyerarisi
iinde ortaya kmamalar idi. kinci olarak, o gnk geleneksel Osmanl
yaps iinde ynetim ekline kar deillerdi. Sadece mevcut sultann
deitirilmesini veya baz uygulamalarn kaldrlmasn yeterli gryor
lard. Bu balamda devlet ynetimine kar yeni siyasi ve ideolojik bir
eletirileri de yoktu. Hatta tam tersine, yaplmak istenen yeniliklere kar
karak mevcut yapy korumak ve gelenei devam ettirmek iin isyan
ediyorlard. Sonuncusu ise, rgtsel bir yapya sahip olmadklar iin
isyanlarn ardndan oluumlar dalmakta ve herkes kendi kesine e
kilmekteydi.
Yenieriler, bu isyanlar kendi balarna gerekletirmemiler, o gn
k toplumsal aktrlerin iktisadi ve sosyal beklentilerine gre bunlarla
ibirlii yapmlard. Geleneksel Osmanl devlet yapsn elinde tutan
zmre seyfiye/kalemiye ve ilmiyeye mensup muhalifler, beklentilerine
gre ya bu isyanlara destek vermiler ya da tam tersine bizzat kendileri el
altnda kkrtclk yapmak suretiyle bu isyanlarn kmasna neden ol
mulard.
Osmanl deiim ve dnmesinin ikinci nemli dnemi diye adlan
drdmz, Bat Avrupa Tarz Yenileme Faaliyetleri'yle birlikte gele
neksel askeri darbelerin muhtevas, tarz ve aktrleri deimitir. Yukar
da da temas edildii gibi, Osmanl modernlemesiyle birlikte geleneksel
yapy ayakta tutan seyfiye/kalemiye ve ilmiye zlm; bunlarn yerini
modem kurumlardan yetien yeni aktrler; subay/brokrat ve aydn gibi
modem snf almtr. Bunlarn klasik dnemdekilerden fark; Avru
pa 'y bilmeleri, yakndan takip etmeleri ve buradaki siyasi, felsefi ve
kltrel gelimelerden etkilenmeleriydi. Bu etkileim ekseninde Osmanl
geleneksel yapsn deerlendiriyor ve eletiriyorlard. Bylece, devleti
kurtarma projeleri de eskilerine gre farkllamt:
Yeni algya gre, bunca yenileme faaliyetine ve gayrete ramen dev
letin zlme sreci halen durdurulamyorsa, geriye sadece bir zm
kalmtr: Tpk Bat Avrupa' da olduu gibi, geleneksel Osmanl ynetim

66

Necmettin Alkan

sisteminden meruti ynetime geilmesi gerekiyor. Bunu devletin ykl


maktan kurtulmasnda tek are olarak grenler, bir araya gelerek Osmanl
tarihindeki ilk muhalif siyasi genlik hareketleri olan Gen Osmanllar
ve Jn Trkleri kurmulardr.
Bu hareketlere mensup aydnlar, devlet adanlan/brokratlar ve su
baylar modem anlamda asker! darbeler yaparak geleneksel ynetim ek
lini deitirmiler ve devleti modem meruti bir yapya dntrmler
dir. Bu darbelerin bir neticesi olarak ynetimin deimesiyle birlikte,
ynetimdeki eski kadrolar veya aktrlerin yerini modem yeni aktrler
almtr.
Osmanl tarihindeki Yenieri isyanlar ile modem darbeler hakknda
u noktann da gzden karlmamas gerekiyor:
Yenieriler, yaplmak istenen slahatlar karsnda kadim geleneklerin
ve kurumlarn muhafaza edilmesi iin isyan ettiklerini iddia etmekteydi
ler. Buna karn 1 9. yzyln sonlarndan itibaren cereyan eden modem
asker! darbeleri yapanlar ise, kadim gelenein devletin bekasnn nnde
bir engel tekil ettiini; buna kar alternatif olarak modem yeni ynetim
tarzn gndeme getirerek, bu ekilde mevcut skntlarn zlebileceine
ve devletin yklmasna engel olunabileceine inanmaktaydlar.
Buradan hareketle yakn gemiimizdeki darbelerle alakal ilgin bir
ayrntya dikkatleri ekmek istiyoruz: Dile getirilen modem askeri darbe
lerin genel nedeni, Trkiye'nin mevcut yapsna muhalif olduklar iddia
ve ifade edilen modem siyasi-sivil oluumlarn tehlikeli faaliyetleridir.
Dolaysyla subaylar ve bunlara destek veren belli zmreler, devletin
yerleik yapsn bu tr hareketlerin veya oluumlarn szde tehlikelerin
den korumak iddiasyla, ynetime belli aralklarla mdahale etmilerdir.
Bylece Osmanl tarihindeki darbeler veya darbeleri gerekletirenler
ile Trkiye'dekiler arasnda ilgin bir farkllama veya rol deiimi g
rlmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, Osmanl Devleti'ndeki ikinci
deiim ve dnm srecinde yerleik dzeni eletiren ve kar kanlar
arasnda nemli oranda modem subaylar bulunmaktayd. Tam tersine
gnmzdeki mevcut yerleik yapy koruyanlar asker! kesim/subaylar
olurken; buna kar kanlar ise, daha ziyade siyasi-sivil zmrelerdir.

67

" 16. yzylda zrnit'i Gsteren Minyatr", Matrak Nasuh

. .

SMANLI URETM TARZI

"zerinde Osmanl haritasnn yer ald Breguet Marka saat",


1829, Patek Philippe Mzesi, svire

ASYA URETiM TARZI


MERCENDEN

SMANLI URETM TARZI


Sencer Divitiolu
"Ger peri ola, ger melek ger ins
kendi cinsine meyleder her cins "
bn-i Kemal
Tevahir-i Al-i Osman

Marx, 1 85 3 ylnda Engels'e yazd bir mektupta yle diyor: Bemier


hakl olarak Trkiye'den bahsederken "Dou'daki btn olaylarn
temelinde, topraktaki zel mlkiyetin yokluu yatar" diyor. Engels'in
hemen o ay iinde Marx'a1 verdii yant ise yle; "Dou'nun siyas ve
dini btn tarihi bu noktada odaklanr. Buralardaki iklim artlar, hele
kuraklk, sulama kanallar, gletlerin yaplmasn gerektiriyor. Bu husus
yapay tarmn ilk kouludur. Bu yatrm gerekletirmek ise merkezi
hkmetlerin grevidir. Yani devlet lkenin btn topraklarnn sahi
bidir."
Bu el koymacnn meruiyeti hkmdarn yatrmlar stlenmesidir (su
kanallar, gletler, kprler).

Yazmalarda Marx'n zikrettii lkeler ran, Hindistan ve Trkiye'dir. Ben sadece Trkiye'yi

aldm.

Asya Tipi retim Tarz Merceinden Osmanl retim Tarz

Marx "Pre-Capitalist Economic Formation"da bu kamu yatrmlarn


saymtr. Bunlar ulatrma, dini yatrmlar, eitim, ordu gibi etkinlik
lerdir.
Bu retim tarznda toprak zerinde mlkiyet yoksa, mlkiyet kime
aittir? Marx ve Engels'e gre, mlk sahibi kamu hizmetlerini yerine geti
ren stn otoritedir. Bu otorite lkenin kk yerleim birimlerinin ml
kiyete tabi topraklarn plann yapan sultandr. Bu demektir ki, o bireysel
topraklan tesbit eder ve kamuya datr. yle ise, bu sistemde bireyin
(kylnn) mlkiyet hakk yoktur, fakat kullanma hakk vardr. Birey tek
bana mlksz olur.
iyelik

toprak

birey
topluluk

devlet

M lki yet

SMANLI RETM TARZI


Ebussufd Efendi'nin skp ve Selanik tahrir defterine koyduu girite
aka belirttii gibi, "Osmanl Devleti'nin Anadolu ve Rumeli blgele
rindeki topraklarn tmne Arz- Memleket derler. Asl hariciyedir. Arz-
Miri de denilmektedir. Reayann mlk deildir. Bu topraklar Beytl
mal 'a aittir. Osmanl lkesinde saban girip tarm yaplan tarla, mlk
olmaz. Beytlmal' n tasarrufundadr."
Orta Asya Kk Trk geleneine gre toprak kaann ya da yabgunun
hassa mlkdr. Ama diledii gibi kullanr.
Osmanl mparatorluu'nun kuruluuyla beraber Osmanl hanedan
iin l doal bir olayd. Bey istedii akrabasna, yoldana istedii yeri
verirdi. Sonra bu gelenek ortadan kalkt. Yerine dirlik (ikta) sistemi geldi.
nceleri bunlar askeri dirliklerdi. Daha sonra sipahi tmarlar ortaya kt.
mdi, bu tmarn hangi nedenlerden verildiine bakalm.

1 - Tmarlar sultann berat ile devleti yneten kimselere verilir.

72

Sencer Divitiolu

2- Tmarlar fethedilen topraklardaki devlet gcn pekitirmek iin


verilir.
3- Arzu edilen veliahdn tahta kmasn salamak iin verilir. Tmar
sahibinin grevi, reayadan toplad vergilere karlk, kendisi vergi
demeden askeri hizmet veren kiidir. Onlar ancak kendilerine tahsis
edilen topraklan ekip bierler. Ancak, bu topraklan kylye kiralaya
mazlar.
te yandan, askeri didikler irs! deildir. Sipahi tmarlar mall harcamalar
devaml gzaltndadr. Yani mall durumlar her zaman denetilir. Btn
tmarlar dorudan doruya sultan tarafndan verildiinden, bu beylerin
zel ordular ile feodal senyorlan haline gelmeleri nlenir. Ayrca sulta
nn byk bir kul grubuna sahip olduu iin sultan, beylerin gcn
denetleyebilir.
t mar

toprak

reaya

devlet

Mlkiyet

MARX VE KY
Marx, Asya retim tarznda kyllerin meru mlkiyet haklarnn
yokluundan bahsederek analizine balyor: Bu retim tarznda topraklar
da ortak topluluklar halinde yaayan kyl, tarm ancak kendisini destek
ler bir seviyede retebilir. Tarm retimi eitli rnler retecek durumda
olmadndan (Teknoloji yokluu) bu rnn komu kylerle mbadele
edilebilmesi de sz konusu deildir. Mbadele ve ticaret olmaynca da
artk-rn ancak reayaya verilen vergiye yetecektir.
Kylnn ekip bitii rnlerin eitlerine gelince bunlar aslen bu
day, arpa, dardr. eltiklerde de pirin ekilir. orbalk sebze iin bahe
tarm da yaygndr.

73

Asya Tipi retim Tarz Merceinden Osmanl retim Tarz

Hayvancla gelince bata kei, koyun ve eer toprak sulaksa manda


dr, her hanenin hi olmazsa bir inek, iki de koyunu olmaldr.
El sanatlarna gelince, ky evleri, kerpi ve tezek karm bir malze
meyle yaplr. Kap ve pencere sveler ahaptr. Dam hatllar zerine otu
rur, sanrm orta byklkte bir kyn kmesinde teknik ileri yapabile
cek hi olmazsa on adet hsm, akraba ve komu bulunur. Kylerde ii
sorunu yoktur (imece). Kan ve su deirmeni tamiri kyde yaplr.
Ky ve mezra yaknlarnda kurulmu iftliklere gelince bunlar tara
daki mezralarn yannda yaayan zengin ricaln kyllerin toprak iyeliini
devralan tarm iletmeleridir.
Kyl kadnlar, elbiselerini kendileri diker ya da rerlerdi. Bir kere
ky kurulduktan sonra, zamanla gerekecek tamirat ancak yllar sonra
yaplr. Bunun iindir ki, gnmzde o dnemin kylerini arayan arkeo
loglar hibir ey bulamazlar (sic).
Bildiim kadar Trk tarihileri arasnda Trk toprak sorunlarn ince
leyen Barkan ve nalck gibi tarihiler bulunurken, bu topraklar zerinde
kurulmu olan haneler ve iinde yaayan insanlardan bahseden tarihiler
yoktur. kr ki, Prof. Faroqhi Osmanl Tarihine Yaklam ( 1 999) adl
kitabnda tarihle antropolojiyi birlikte kullanmtr. urdan hurdan ve
zellikte Faroqhi'den aktaryorum:
XV-XVII yzyllarda halkn ou Anadolu'yu hemen hemen terk
ettiler ve nfus azald. Faroqhi kydeki hane saysnn nfusunun en ok
1 5 0-400 kii olduunu yazyor. Kyl nfusunun bir ksmnn yerleik,
bazlarnn da ger olmas doaldr. Hatta tamam klak-yaylak evrisi
ne uyarak gidip gelirler. Bazen ky, apulcularn saldrsna urarsa da
devletin zaptiye rgt tarafndan ya tutuklanrlar ya da ldrlr.
Bu kyllerin ne Celall isyanlaryla ne de Kzlba isyanlaryla iliki
leri vardr. Akda, zaman zaman ortaya kan devletin yapt adaletsiz
likler ve ska tekrarlanan iktisadi darslmalarn onlar bezdirdiini sy
ler. Ancak ne da olsa beylerin altnda deillerdir. Byle olunca Trk ky
ls Gengei neden Comune 'e dntrmeyi dnsn?
Ak ve Kara Budunlar*: AK ve Kara Budunlar IX. yzylda ngilte
re' de W essex kral Alfred, Latince bir kitab okurken sayfalarn birinde
derkenar edilmi ksa bir ibare grmtr. te okuduklar:
"Fransz ve ngiliz toplumlarnda zmre vardr: Din adamlar
(oratori) soylu savalar (bellatori) ve iiler (Laborati)" (Loyn, 1 9 85).
Toplumlar anlamak iin yaplan bu tespit hemen benimsenip yayld.
Yirminci yzylda varl Dumezil tarafndan btn Hint-Avrupa toplum Budun: Halk

74

Sencer Divitiolu

larna "l ilem" kavram ad altnda anld. Dumezil'in bu konudaki


kitaplar sanrm on ciltten fazladr.
Hemen hemen XI. yzyln 1 070 yllarnda Yusuf Has Hacip, Kutadgu,
adndaki kitabnda l ileri Trk toplumuna indirgerdi. te:
kara kul karas bolur bey rng
karal rnlg adzrtti krn

(Kara kul kara olur beyaz


Karah, akly ayrd krn)
Trkede budun halk demek olduundan Trkler Kara budun ve Ak
budun olarak iki snfa ayrlrlar. Bu, Kk Trkler'den beri byledir. Bu
ayrmay Osmanl krllah (XV) Ak kemik, Kara kemik olarak kullan
msa da, Osmanl dneminde ortalktan ekilmi ve yerini Asker-rical
ekli almtr. unu syleyeyim ki, Ortaa Trk toplumlarnn hepsinde
ikili ilev geerlidir; Kk Trkler, Karahanllar, Seluklular ve Osmanl
lar hepsi iki snflyd. Bu doal oluumun sonucunda toplumda halk orta
dan silinmitir. Bundan dolay ibre hep Ak budun tarafn gsterir. Halk,
Ak budun'a baldr (emri altnda deil) .
..

U BN YILLIK BR ASYA RETM TARZI


M bin ylnn balarnda, Babilonya'nn kuzeyinde Akkadlar, gne
yinde Smerler yayorlard. Her ikisi boyda halk olarak dnlr.
Ancak, aralarnda nemli bir sosyal fark vardr. Akkad halk hr kyl
lerden oluurken, Smer kylleri serftir. Bu farkllk, doallkla her iki
devletin de snflarna yansr. rnein, Akkadlar'da saray (devlet) kyl
lere tohum, tarm aralar, yk hayvanlar datr. Ayrca, tarm grevli
leri tarm retimini yakndan izlerler, tarm retim srelerinin ve evrile
rinin doru drst rgtlenmelerini salarlar. retilen rn belirli paylara
gre, nce saraya sonra da ricale ve askere datlr. Bu paylar kyl iin
Marx'n deyimi ile deer, geriye kalan pay ise artk deer olmaldr.
Bunlar snf arasnda leilir. yle anlalmaktadr ki, Akkadlar tara
fndan uygulanan bu retim ve ulam tarz kardeleri Smerler tarafndan
da benimsenmi olmaldr. Sargon dneminden balayarak, Smerler de
ayn sistemi uygulamlardr.

Orung: Ak.

75

Asya Tipi retim Tarz Merceinden Osmanl retim Tarz

AMALIK
Marx, 1 85 8-59 yllarnda, Critique de l 'economie politique ve Capital'e
hazrlk olmak zere Grundriss der Kritik der Politischen konomie'yi
yazd. Hibir zaman yaymlamamak niyeti ile . . . Msveddeler 1 939-4 1
yllar arasnda Moskova'da kitap haline getirildi. Almanya'da basl
tarihi ise 1 953 'tr.
Grundriss iinde "Formen die der Kapitalischen Produktion vorherge
hen" blm zellikle nemlidir. nemi, Bat toplumlarnn getii kle
lik, derebeylik ve kapitalizm retim tarzlar aamalar dnda, baka top
lumlara ait, baka retim tarzlarnn da bulunduu gereini ortaya koy
masdr.
Capital aslnda Bat toplumlarnn kapitalist sistemden sosyalist siste
me doru gei srecini inceleyen bir eserdir. Bat kapitalizminin (ve
Asya'da da yalnz Japonya'nn) ise derebeylik retim tarzndan doduu
bilinmektedir* . Bat Avrupa ve Japonya' da derebeylik kapitalizmi dour
duu gibi, kapitalizm de sosyalizmi douracaktr.
Marx'gil edebiyatta "Toplumlarn Gelime Kanunu" diye adlandrlan
bu temel eilim kanunu, tek doru zerinde hareket eder: klelik-dere
beylik-kapitalizm-sosyalizm. Bu gelime dorusu Avrupa toplumlar iin
geerli olduu gibi, Asya ve Afrika toplumlar iin de geerlidir.
Toplumlarn tek dorusal gelime kanunu asl dayanan Critique'in
mehur nsznde bulur. Bu kanun kendisini zorunlu olarak hissettire
cektir nk; retim gleri ve retim ilikileri (mlkiyet ilikileri) ikilisi
toplumlar belirli retim tarzlar (sistemleri) aamalarna doru iter.
Marx' n nl szn hatrlaynz; "Yel deirmeni size derebeyinin hakim
olduu bir toplumu, buhar makinesi ise sanayi kapitalistinin hakim oldu
,
u bir toplumu verir.' .
Yukarda szn ettiimiz "Formen"in asl nemi burada balyor.
nk Marx orada toplumlarn gelime kanunlarn Critique'e nazaran
daha zgl ve daha az genel olarak incelemektedir. Bat toplumlarnn
retim tarzlarna benzemeyen baka toplumlarn ayr retim tarzlar oldu
una gre, btn toplumlar iin tekdorusal gelime kanunlar olamaz.
Bat toplumlar u doru zerinde geliirken, teki toplumlar bu doru
Bu konuda zellikle baknz: The Transitionfrom Feudalism to Capitalizm. Fore Publication,
London, A. Synposium by: P.W. Sweezy, M. Dobb, K. Takahashi, R. Hilton, C. Hill. Aynca:
G. Lefebvre, G. Procacci, A. Soboul, "Du feodalisme au capitalisme" La Prensee, No. 65,
Janvier-Fevrier. 1956.
Kari Marx, Misere de la philosophie, Editions Sociales, Paris, s . 7 6.

76

Sencer Divitiolu

zerinde geliebilir. Bundan dolay toplumlarn gelime kanunlar tek


dorusal deil, fakat okdorusaldr.
Nitekim "Formen" iinde Marx'a gre, dier toplumlarn (eski Avru
pa, Asya, Afrika ve Amerika toplumlar) retim tarzlar u kategorilere
ayrlabilir: Antic (ya da eski), Germanic, Asiatic ve Slovanic.

Antic (eski) retim Tarz: Gney Avrupa'nn ilkel topluluklarndan


domutur. Ticaretin gelimesi ile kentler ortaya km, kentlemenin
sonucunda toplum dinamizm kazanmtr. Bu retim tarz sonradan Avru
pa klelik sistemine dnecektir.

Germanic retim Tarz: Toplum hayat krsaldr. Her evlek bamsz


birer retim birimi olarak yaar. Evlekler arasndaki ibirlii ancak sava
gibi ortaklaa faaliyetler zorunlu olduu vakit ortaya kar. Bireyleme bu
retim tarznn doal bir vargsdr. Bu toplumlarn derebeylik sistemine
gei yolu aktr.
Asya retim Tarz: Bu toplumlar kapal ky ekonomisi halinde yaar.
Ky birimi iinde tarm ve kk sanayi iblm olduka gelimitir.
blm sonucunda yaratlan artk-deer bir "stn otorite" (Devlet)
tarafndan vergi ya da i yama yolu ile zaptedilir. stn otorite kamu
hizmetlerini (zellikle topra sulama hizmetini) salamakla grevlidir.
Bundan dolay topran mlkiyeti mterek ya da Devlete aittir.
Slovanic retim Tarz: Asya retim tarzna dahil edilebilir.
Btn bu saylan kategoriler toplumlarn gelime kanununun tekdorusal
olmadn gstermektedir. Mamafih, antic tipolojiden klelik sistemine,
germanic tipolojiden derebeylik sistemine gei yollan ak olduundan,
gelime tekdorusaldan pek uzaklam saylmaz. Bunun tek istisnas ola
rak Asya retim Tarz sylenebilir. Ancak bu kendine zg retim tarz
tipolojisi toplumlarn gelime kanunlarn okdoru zerine yneltmekte
dir. Nitekim uzak tarihlerinde Asya retim tarzn yaam lkeler bugn
sanayi kapitalizmi karakterini gstermeyip, sanayi-ncesi bir az-gelimi
lik iinde yaamaktadrlar (Bu lkelere genellikle geri kalm, gelimemi
ya da az-gelimi lkeler denilmektedir).

KAYNAKA
Akda, Mustafa (1 959), Trkiye 'nin ktisadi ve timai Tarihi. Cilt 1, Bilgi Yay.
Divitiolu, Sencer ( 1 967) "A T'n Literatrdeki Yeri". Bkz. kr Haniolu
Divitiolu, Sencer (1 969) Modele economique de la sociite ottomane, La Pensee. No. 1 44.

77

Asya Tipi retim Tarz Merceinden Osmanl retim Tarz

Divitiolu, Sencer ( 1 967, 1 970). Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu.


Geralli, Paul ( 1 977) J-M Durond, Hatice Gonnet, C.Brenique ( 1 977) Le Proche-Orient

Asiatique. Vol.JI. Puf.


Faroqhi, Suraja ( 1 999) Approaching Ottoman History, Cambridge University Press.
Fedou, Rene ( 1 995) Lexigue Historique du moyen age. Armand Colin.
Hindres B. & Hirst ( 1 975), Precapitalist Modele de Productio. Roudledge & Kegan Paul.
lbn Haldun ( 1 982) Mukaddime. Hazrlayan S. Uluda, Dergah Yay.
Loyn, K.H. ( 1 987) T7e Governance ofAnglo-Sawn England. Edward Amold.
Tokai ( 1933) Mode de Producton Asiatique, CERM.
Yusuf Has Hacib ( 1 974), Kudatgu Bilig.

78

iDARE

Topkap Saray'nda ehzadelerin gndelik yaants, nc avluda geerdi.

(Surnfime-i Vehbi 'den)

SMANLI EHZADELER
VE DEVLET yNETM
Haldun Erolu

nceden belirlenen bir amaca ulamak iin tutulan yol demek olan strate
ji kelimesi asker! terminolojide bir ulusun ya da uluslar topluluunun
bar ve savata benimsenen politikalara en fazla destei vermek amacy
la politik, ekonomik, psikolojik ve askeri gleri bir arada kullanma bili
mi ve sanat anlamna gelmektedir. 1 Bu terim her ne kadar yirminci yz
ylda kullanlmaya balanm ve zellikle son on yllarda nem kazan
msa da ilk alardan itibaren devletleraras ilikiler bakmndan belirle
yici bir unsur olarak varln srdrmtr.
Devlet ynetiminin bir paras olan stratejileri belirleyenlerin yneti
ciler olduu gereinden hareketle tarihin, orta zamanlarda iyi yneticile
re sahip olan imparatorluklarn uzun mrl olduunu gsteren rnekler
le dolu olduunu belirtmek gerekir. O kadar ki, bazen devletlerin mrle
rinin hkmdarlarn hayatlar ile snrl kald oluyordu. Kiinin/hkm
darn merkeze oturduu patrimonyal ynetim biimlerinde asl olan dev
letin mryd. Kii/hkmdar merkezli ynetimlerin ayakta durabilmesi
Do. Dr. Haldun Erolu, Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
1 .http://www. tdk. gov. tr/TDKSOZLUK

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

ister bask ile isterse baka yollarla, hkmdar ve mensubu olduu hane
dann varolduu srece balyd. Bu bakmdan orta zamanlara ait impara
torluklarda yneticinin nemi devlet ynetimi asndan birinci derecede
nemliydi. phesiz yneticiyi iyi yapan onun sahip olduu ynetim
anlaydr. ve d olaylarda yneticinin taknd tavr ya da retti
i/ortaya koyduu stratejiler onun baarsn ya da baarszlm belirle
yen en nemli falctrdr.
Modern zaman ncesi devlet idaresinin temel unsuru olan hanedan ve
hanedann ba olan kii lkede var olan her eyin tek hakimi saylyordu.
Bu hakimiyetin meruiyet dayana ilah/Tanr idi. Farkl imparatorluklar
da yansmalar da farkl olan bu meruiyet abasna gre hkmdar; ba
zen in hanedanlannda olduu gibi, "Gn olu ", "Tanr 'nn olu" olu
yor,2 bazen eski ran devletlerinde ve Roma mparatorluu'ndaki gibi
halk tarafndan Tarn kabul ediliyor, bazen de Trkler' de olduu gibi
Tarn tarafndan yeryznde 'kut'lanm kii3 veya daha sonraki dnem
lerde Padiah- ruy- zemin zillullahi fi '!-arz (Allah'n yeryzndeki gl
4
gesi) halini alyordu.
Genel Trk tarihinin nemli bir dnemini kapsayan Osmanllarn on
drdnc yzyln ilk eyreinde Kuzeybat Anadolu corafyasnda tarih
sahnesine klar ve tarihen ksa saylabilecek bir zaman dilimi ierisin
de mekan (corafya), nfus (insan) ve nfuz (g-etki) bakmndan aldk
lar mesafe ilgili ilgisiz herkesin dikkatini eker. On drdnc yzyln
hemen banda "drt yz adrlk ger ev"5 ve kk bir yerleim yerin
den, on beinci yzyln ortalarna gelindiinde dnya askeri ve siyasi
hayatna yn veren bykle erien bir imparatorlua dnmn nasl
gerekletii konusundaki aklamalar bazen yetersiz kalmaktadr.
Osmanllarn kk bir airetten byk bir dnya imparatorluuna gi
den yolda neler yaptklar ya da yapamadklar konusunda ortaya atlan
grler kimi zaman eletirel olabildii gibi kimi zaman da tartlamaz
mutlak dorular eklinde alglanmaktadr. Ancak btn bunlar bir yana,
zellikle on drt-on beinci yzyl aralnda Osmanllarn hareket saha
larnda takip ettikleri politikalarnn neler olduu ve bu politikalarn han
gi stratejilerin sonucunda gerekletirdiklerinin belirlenmesi Osmanl
gereinin anlam kazanmas asndan son derece nemlidir. Bununla
2 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, Boazii yay. stanbul 1 993, s. 258. Wolfram
Eberhard, "Eski in Felsefesinin Esaslar", DTCF Dergisi, II, 1 944, s. 270, Abdlkadir Donuk,
"Trk Devleti 'nde Hakimiyet Anlay", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Ensti
ts Dergisi, say X-XII, ( 1 979- 1 980), s. 34.
3 A. Donuk, a.g.m., s. 5 1
4 Tursun Bey; T.rih-i Ebu 'l Feth, (haz. Mertol Tulum) stanbul, 1 977, s . 43
5 Akpaazade, Tevaril-i Al-i Osman, (Ali Bey neri) stanbul, 1 332, s. 3

82

Haldun Erolu

birlikte yukarda da bahsedilen durum dikkate alnarak ve Osmanllarn


orta zamanlara ait bir imparatorluk modeline sahip olduu gz nnde
bulundurularak bakldnda elde edilen baarlarn sebeplerinin/temelle
rinin -bir ynyle de- ynetici ve onun rettii stratejilerde aranmasnn
nemi kendiliinden ortaya kmaktadr.
Buradan hareketle; Osmanllarn hem ynetim anlaylar hem de stra
tej ileri ile ondrdnc yzyln balarnda ortaya karak, tarihi sre
ierisinde hi de uzun saylamayacak yz elli yl gibi ksa bir zaman di
liminde, Dou Roma'nn yerini alacak kudrete ulaabilmi olmasnn
nasll zerine birbirinden farkl bir hayli fikir ileri srlmtr. Nite
kim bununla ilgili olarak bu zamana kadar Osmanllarn etnik ve kltr
bakmndan Dou Roma'nn devam olduundan6, devletin bu srete
itici gcn

Gaza

kuramnda7 grenlere kadar farkl grler ortaya atl

m ve bu grlerin kabul edilmesi iin deiik sebepler aranmtr. An


cak btn bu araylar bir yana Osmanl gereinin temellerinin sahip
olduklar ynetim anlaylar ve bu anlayn bir rn olarak takip ettik
leri stratejilerin sonucu olduu ne yazk ki ihmal edile gelmitir. Osmanl
larn henz ilk dnemlerden itibaren sahip olduklar ynetim anlay ve
stratej i

konusunda

ok

baarl

olduklarm

ileri

srerken

Nicolae

Iorga'nn Osman ve Orhan ile ilgili grlerinde, bahsedilen kavramlar


ile dorudan ilgili baz bilgiler gze arpar. N. Iorga, Osman ' :
Osman Bey'in zekas her frsatta n plana kmaktayd. O , hileler ve
aldatmacalarla adamlarn gl kalelere sokmay baarrd. Adamlar
klk deitirerek, kyl kadnlar olarak pazarlara gittiler, ya da szde
gvenli bir yere gitmek zere yola kan Stl Bey'in ailesindeki
kadnlara elik ettiler. Dn ziyafetleri ve dostane ziyaretler ustaca
kullanld. Seluklu zamanndaki valyelik ruhu artk yoktu. Anado
lu 'nun bu yeni beyleri, l ekyalarnn geleneksel sanatn Rum
komularnn kurnazl ile birletiriyorlard. En fazla yalan syleyen,
en ok kazanrd. Osman Bey bu sanatta, sefil Bizansllardan daha s
tn olduunu defalarca gsterdi.8
szleri ile ver, onun yneticiliini ve stratejik politikalardaki baarlarn
vurgularken, Orhan' n baarlarnn stratejik ynn ise u szlerle anla
tr:

H. A. Gibbons, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, (Osmanlca'dan aktaran Hseyin Da,


ngilizce'den ev. Blent Ar), 2 1 . yzyl yay. Ankara 1998, s. 46-90
7 Paul Wittek, Tle Rise ofthe Otoman Empire, London 1 938, s. 42
.
8 Ncolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Nilfer Epeli), c. I, stanbul 2005, s. 1 62

83

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

Orhan Bey savalarn ve zaferlerin adam idi, ama dur durak bilme
yen, ilerindeki gdler sebebiyle kendilerini srekli olarak yeni te
ebbslere atmak zorunda hisseden savalardan deildi. Bu temkinli
mantkl ve soukkanl Osmanl beyinde Araplarn fanatiklii ve Sel
uklularn ateli girikenlii yokt ve zaman zaman dzensiz birlikle
rin gelip geen liderleri tarafndan yaplan aknlara katlmad, tpk Bi
zans taht iin yal ve gen Andronikoslar arasndaki mcadele bala
9
dnda katlmad gibi."
Temelleri Osman ile olu Orhan tarafndan atlan ve eski Trk gelenei
nin izlerini tamakla birlikte kendine zg gl merkeziyeti bir yap
gelitiren Osmanllarn ilk yz yllk dneminde, zellikle hanedan
yeleri, devlet ynetiminde aktif rol oynuyorlard. Hanedann ba ve
hkmdar olan yneticinin ehzade ad verilen oullar devlet ynetimine
hi azmsanmayacak katklar salyorlard. mparatorluun kurulu aa
masn tanmlayan airet (Osman ve Orhan) dneminde u beyleri olarak
da adlandrlan sava beylerin katklan yannda airet beyinin ehzade
leri -sonraki sayfalarda belirtilecei zere- zellikle askeri alanda nemli
roller stlendiler. Buna ramen -birka istisna dnda- yaplan alma
larda Osmanl ehzadelerinin isyanlar n plana karlarak imparatorluk
hayatnda oynadklar yapc rol gz ard edilmitir. Oysa hem kurulu
aamasnda hem daha sonraki dnemlerde ehzadelerin ynetici snfnn
mensubu olarak nemli icraatlarda bulunduklar tarihen sabittir.
Bu manada, klasik anlamda babadan oluna geen ve veliahtln
hkmdarn byk oluna ait olduu bir hanedan modeline sahip olan
Osmanllar bu zellii ile tahtn el deitirmesi konusunda, eski Trk
geleneinin de devam olarak -bugne kadar tekrar edilenin aksine
belirli bir kural benimsemilerdi. Hanedan yeleri arasnda tahta geme
konusunda ortaya kan btn sorunlara ramen imparatorluun kurucusu
Osman 'n airetin ba olmas ve sonrasnda byk oluna gemesinden
hareketle, tahtn el deiimi beyin/hkmdarn byk olu lehine yazl
olmayan bir kural haline gelmiti.

I. Ahmet ' in lmne kadar geen yak

lak yzyllk srete, tahtn babadan byk oluna gemesi kural,


bundan sonra kkl bir deiiklie uram ve artk hanedana mensup en
byk yenin tahta kmas anlamna gelen Ekber-i

Ered kuralnn kabu

l ile sonlanmt.
Osmanllarn klasik a olarak adlandrlan ilk yzyllk zaman
diliminde hkmdarln babadan byk oluna geen bir veraset gelene-

N. Jorga, a.g.e.,

84

c.

I,

s.

1 67-1 68

Haldun Erolu

i halinde sregelmesi konusunda ortaya atlan farkl grler10 bir tarafa,


imparatorluk ynetiminin sembol olan tahtn el deitirmesinde yaanan
sorunlar ilk olarak Osmanl hanedan yelerinin katledilmelerini akla
getirir. mparatorluun kuruluundan itibaren uygulanan ve Osmanl
ncesi Trk devletlerinde de var olan "karde katli" meselesi1 1 Osmanl
kanunnamelerine ilk kez

II. Mehmet tarafndan "Ve her kimesneye ki


evladmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizam-z alem in kati
itmek mnasibdir. Ekser ulema dahi tecviz etmidir. Annla amil olalar.
"

hkm ile kaydedilmiti.1 2 Esas itibariyle hkmdarn meruiyet abas


anlam tayan bu kural, Osmanl tahtna oturan yeni hkmdarn
kardelerinin bavurabilecei olas isyan hareketlerini nlemek, bylece
devlet

ierisinde

ba

gsterebilecek

huzursuzluun nne

gemek

amacn gtmekteydi. 1 3 Buna ramen sz konusu kanun maddesi mesele


yi zememi aksine tahtn deiimi srasnda, byk evladn taht zerin
deki hakkna ramen dier kardelerin isyan etmelerini bir mecburiyet
haline getirmiti. Zira taht ele geiren yeni hkmdarn her hal ve artta
bu kanuna istinaden kardelerini ldrecek olmas karde ehzadelerin
hayatta kalmak uruna isyan etmeleri sonucunu dourdu. Kald ki, ilgili
kanun maddesi olmasa dahi, yeni hkmdar iin tahta aday bir hanedan
yesinin varl ok ciddi tehlike douruyordu. Nitekim Murat' n l
mnden sonra Bayezd 'n hkmdarl ilan edilirken, sava meydannda
halen savamakta olan Yakup elebi 'nin hayatna son verilmesindeki
gereke de bu idi. Hoca Saadettin'in,

'Fitne ldrmekten daha zararldr '

gryle Yakup elebi ' den kaynaklanabilecek huzursuzluu dnerek


saltanat varislerinin oalmasnn memleket ve halkn dzenine zarar
verdiinin snanm olduundan ehzadenin ldrldn i fade etme
si, 14 katlin yeni hkmdar lehine bir meruiyet abasndan te anlam
ifade etmediini ortaya koyar.
10

Bu konuda ortaya atlan farkl grlerle ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. H. Erolu,

Osmanl Devletinde ehzadelik Kurumu, Aka yay. Ankara 2004, s. 52 vd.


11

Ayrntl bilgi iin bkz. F. amil Ark "Trkiye Seluklu Devleti'nde Siyaseten Kati ( 1 0751 243)" Belleten, c. LXIII, say. 236, (Ankara 1 999) s.43-94, Fuad Kprl, "Hanedandan
Birinin damnda Kan Aktma Yasa", TIK Ktphanesi,. Tercme/35 , Ahmet Mumcu,
Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1 963, Mehmet Akman, Osmanl Devletinde Karde
Katli, Eren yay. stanbul 1 997, H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 1 99-2 1 1
12 Mehmet Zeki, Maktul ehzadeler, stanbul 1 336, s. 57, A. Akgndz, Osmanl Kanunnfme
leri ve Hukuki Tahlilleri, 1 . Kitap, stanbul 1 990, s. 328, metin s. 3 4 1 . A. zcan, "Fatih'in
Tekilat Kanunnamesi", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c. 33, (stanbul
1 980-8 1 ), s. 46
13 H. Erolu, Osmanllar Ynetim ve Strateji, stanbul 2007, s. 64-65
14 Hoca Saadettin Efendi; Tac 't-Tevarih (sad. sm.et Parmaksz) Kltr Bakanl yay. c. I,
Ankara 1 979, c. I, s. 1 90- 1 9 1

85

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

te yandan, II. Mehmet'in Tekilat Kanunnamesi'nde yer alan


hkmnden sonra da durum pek deimemi, olu ehzade Cem'in
hkmdar olan aabeyi II. Bayezd'a kar isyan giriimi yaklak on be
yl srmt. Ayn durum, II. Bayezd'n son yllan ve lmnden sonra
ocuklar arasnda da devam etti. 1. Selim'in lmnden sonra tahta
geen 1. Sleyman (Kanuni) dneminde 1. Selim'in tek olu ve varisi
olmas yznden karde katli olmamt. Ancak erkek kardei olmayan
Sleyman, ehzade Cem'in olu ve torunu ile kendi oullarnn hayatna
son vererek bu kural bozmam oldu. 15 Dahas kardeler arasndaki sava
ve isyanlar I. Sleyman'n son dnemlerinde hat safhaya ulam hatta
ehzadelerin ran'a snmalar dolaysyla devletleraras bir boyut bile
kazanmt. 16 Bu durum gsteriyor ki, II. Mehmet'in "Karde katli "
hkm ngrlen zm gerekletirememi aksine hanedana mensup
en byk yenin tahta gemesi usulnn uygulanmaya baland tarihe
kadar hemen her hkmdar dneminde ehzade isyanlar dikkat ekici
ekilde artnt. Yaanan bu gelimeler ve karde katli meselesinin bu
sorunu ortadan kaldrmaya yardmc olamamas sonucunda, Osmanl
hanedannda tahtn el deitirmesi meselesi ile ilgili olarak, on yedinci
yzyln bana gelindiinde yeni bir usul gelitirilmi, tahtn hanedana
mensup en byk erkek yeye gemesi olarak adlandrlan Ekber-i Ered
kural benimsenmiti.
*

mparatorluklar ann farkl devlet ynetim uygulamalar arasnda yer


alan hanedan yelerinin rehinlikleri devlet ynetiminde oynadklar rol
bakmndan dikkat ekicidir. Kazanan/gl tarafn lehine yenilen tarafn
hanedan yelerinin rakip imparatorluklarn saraylarnda geirdikleri
rehinlikleri devletlerin birbirlerine kar olas saldrlarn nlemek bak
mndan gvence kayna idi. Osmallar asndan bakldnda da mca
dele ettii devletlerle arasndaki ilikilerde hanedan yesi ehzadelerin
rakip devletlerin saraylarndaki rehinlikleri, varlan anlamann gerei
olarak kazanan tarafn lehine iletilen bir kural halini almt. Bu uygula
ma ile devletlerin birbirleri ile olan ilikilerindeki karlkl gven ve
emniyet salanmaya allyordu. Her iki taraf asndan da hanedan
yesinin kar tarafn elinde rehin olarak bulunmas olas saldr giriimini
ya da i ilerine mdahale anlamna gelen her trl faaliyetlere engel
olmas amacn tamaktayd. Bunun yansra Osmanllarn bu uygulama
15

H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 206 vd.


H. Erolu, ehzadelik Kurumu. s. 205-207, erafettin Turan, Kanuni Sleyman Dnemi Taht
Kavgalar. stanbul 1 997, s. 50129
16

86

Haldun Erolu

ile ileride mensubu olduu milletin bana gemesi muhtemel rehinlerin


Osmanl merkezli bir politika izlemelerini hedeflediklerini de kabul
etmek gerekir. Rehinlik diplomasisi, dnemin politik geleneinin bir
gerei olarak zelde Osmanl-Bizans ve genelde dier komu/rakip
devletler arasndaki ilikilerde etkin bir uygulama idi. Bununla birlikte
Osmanllar kendi iinde hem devlet ileri gelenleri hem de hanedan yele
rinin merkezi iktidar temsil eden hkmdara kar olas eylemlerine
engel olmak amacyla rehinlik diplomasisinden faydalanyorlard. 17
lk dnemden itibaren Osmanllarn Bizans ile olan mcadelesinde
sahip olduu stnlk, ilikilerde Osmanl lehine faydalar salyordu. Bu
yzden mparatoru Ioannes, olu Manuel Paleologos'u Osmanl hkm
dar I. Murat' n yanna rehin olarak gndermi, Bizans prensi, I. Baye
zd'n de yardm ile Bizans tahtna oturunca kardei Andronikos'u
Osmanl sarayna rehin olarak yollamak zorunda kalmt. 1 8 II. Murat
zamannda sarayda i olan olarak bulunan, daha sonralan Osmanllara
kar Arnavut isyann balatacak olan skender Bey19 -ki asl ad Kruje'li
Gjergj Kastriyoti idi-20 ile II. Mehmet dneminde Eflak beylii yapan ve
Osmanl'nn bana sonradan sorun aarak imparatorluu bir hayli
uratran Kazkl Voyvoda lakab ile bilinen Vlad Tepe (Cellad Vlad)
Osmanl saraynda rehin olarak bulunan nl yabanclardan idi.21 il.
Mehmet'in zamannda Osmanl saraynda bulunan dier bir nl rehine
22
de Floransa Dkas Neris Atziavolos'un amcas idi.
Bunun yansra deiik sebeplerden dolay dier devletlerin eline
dm bulunan ve rehin olarak her zaman Osmanl i politikasn
etkilemek iin kullanlan Osmanl hanedan yelerine de rastlanlyordu.
Osmanl hanedan yelerinin karlarak ya da kaarak gitmek zorunda
kaldklar rakip devletler, Osmanl hanedan yelerini h.'Ullanarak hem
maddi hem siyasi kazanlar salama abas ierisindeydiler. zellikle
Osmanl hanedan yelerinin birbirleri ile yaptklar savalar sonucunda
kamak zorunda kaldklar ve Osmanl 'mn rakibi olan devletlere sna
rak rehin statsnde hayatlarn srdrdkleri bilinmektedir. Orhan' n
Bizans imparatorunun kz olan Teodora'dan doma olu ehzade Halil,
17 H. Erolu, Osmanllar Ynetim ve Strateji, s. 1 3 5

18

1 6. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi, (haz. erif Batav), Ankara niversitesi
Basmevi, Ankara 1 973, s. 94 ve 97
19 Akpaazfde, s. 1 24, Neri, Mehmet, Tevaril-i Al-i Osman (haz. Faik Reit Unat- Mehmet
Alta] Kymen) TTK yay. Ankara 1 992 c. II, s. 625
20
Radu, R. Florescu-Raymond T. Mcnally, Drakula ya da Kazkl Voyvoda, (ev. Ali Cevad
Akkoyunlu), stanbul 2000, s. 76
21 Akpaazfde, s. 1 26- 1 27, H. Erolu, Osmanllar Ynetim ve Strateji, s. 1 3 7 ve 1 3 9
2 2 A nonim Osmanl Tarihi, s. 1 55

87

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

Foal korsanlar tarafndan karlarak rehin alnm, bu rehinlik ancak


23
yz bin altn fidye ile sonlandrlmt. Ayrca 1 45 3 ylnda stanbul'un
fethinde Bizans komutan olarak Osmanl ordularna kar stanbul 'u
savunan ehzade Orhan24 ile I. Selim'in yeeni olan ve Memluklulara
sndktan sonra Osmanl-Memluk ilikilerinde nemli bir siyas aktr
roln stlenen hatta Mercidabk ve Ridaniye savalarnda Osmanllara
kar Memluk komutan olarak savaan ehzade Kasm'n25 durumlar
Osmanl tarihi asndan ayr bir yer tutar.
Osmanl devlet ynetiminde aktif rol oynayan ehzadeler ayn zaman
da i ilerine mdahale anlamna gelecek ekilde tahtn el deitirmesinde
de rakip devletler tarafndan kullanlabiliniyorlard. Mcadele edilen
devlet/devletiklerin hanedan yelerinin taht ele gerirmelerinde ok
nemli bir etken olan taraflardan birini destekleme ve taht ele geirmesi
ni salama hem Osmanllarn uygulad hem de Osmanllara kar rakip
devletlerin bavurduu bir yntem idi. Osmanllarn Karasioullar,
Candarolullan ve Dulkadroullar gibi Anadolu Beylikleri ile olan
ilikilerinde, bu beyliklerin hanedan yelerinin taht kavgalarna taraf
olarak kendi destekledikleri hanedan yesinin beylik ynetimini ele
almas rneinde olduu gibi baz Hristiyan devlet/devletiklerin yne
tim katmanlarndaki ekimeler Osmanllar iin bulunmaz frsatlar dou
ruyordu. Nitekim Osmanllar, Eflak, Yarya ve Bosna gibi Balkan devlet
iklerini ele geirirken bu yntemi hep kullanmlard.
Bunun yannda Osmanllarn mcadele ettikleri devletler de ayn
yntemi Osmanllara kar kullanma yoluna gidiyorlard. Szgelimi 1 402
Ankara Sava'ndan sonra Musa elebi'nin stanbul 'u kuatmasnn
akabinde, Dou Roma mparatoru Manuel, stanbul' da bulunan Osmanl
ehzadesi Orhan' Rumeli'ye geirip saltanat iddiasnda bulunmasn sa
lamas, yine Musa elebi'nin aabeyi Emir Sleyman'a kar isyannda
Silistre'den Rumeli'ye geerken Eflak Prensi Mircea'dan yardm almas,
elebi Mehmet'in aabeyi Musa elebi ile olan mcadelesinde Rume
li'ye gemesi iin Dou Roma imparatorunun yardm etmesi, yine Dou
Roma imparatorunun, I. Bayezd'n olu olduu ve Ankara Sava'ndan
sonra ortadan kaybolduu ileri srlen Dzmece Mustafa'nn Rumeli'ye
gemesine yardm ederek Osmanl hkmdarna kar desteklemesi, ayn
23

Nicolae Iorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, s. 1 96, H. Adams Gibbons, Osmanl mpara
torluunun Kuruluu, s. 89

24 H. Erolu, "stanbul ' un Fethinde ( 1 453) Bizans Komutan Olarak stanbul ' u Savunan Me
hul Bir Osmanl Hanedan yesi: ehzade Orhan" Prof Dr. Yavuz ERCAN A rmaan, Turhan
Kitabevi Ankara 2008, s. 3 9 1 -404
25 H. Erolu, "Osmanl'ya Kar Savaan Osmanl ehzadesi: ehzade Ahmet ' in olu ehzade
Kasm (907/1 50 1 -924/ 1 5 1 8)", OTAM Say: 1 3, (Ankara 2003), s. 227-236

88

Haldun Erolu

ekilde

IL Murat zamannda da Aydn olu Cneyd Bey ile birlikte

Dzmece Mustafa'nn, Dou Roma imparatorunun yardm ile Edirne'ye

II. Mehmet' in lmn


II. Bayezd'a kar isyana kalkmas

gelerek hkmdarln ilan etmesi, son olarak da


den sonra ehzade Cem'in, aabeyi

ve nce Rodos valyelerine snmas -ki valyeler ehzadenin kontrol


altnda tutulmasna karlk Osmanllardan yllk krk bin dka almlar
d- daha sonra Fransa kralnn yanna gnderilmesi nihayetinde Roma 'da
6
Papa'ya teslim edilmesi bu duruma rnek tekil etmektedir. 2
*

ve d politikada nemli rol oynamas ve devlet ynetimi asndan


Osmanl hkmdarnn olu ve gelecekte taht namzedi olmas dolaysyla
ehzadelerin eitimlerine ayr bir nem veriliyordu. ehzadelerin,

teorik27

ve sancaa karlmalar anlamna gelen pratik olmak zere iki ksmdan


oluan eitimlerinde, zellikle

Sancakbeyi olarak sancaklara gnderilme

leri ve burada yneticilik sfatna sahip olmalar ayr bir yer tutar. Devlet
ynetiminin bir paras niteliindeki bu uygulamann temel amac; eh
zadelerin hkmdar aday olmalar dolaysyla devletin nemli merkezle
rinden olan sancaklara gnderilerek tecrbesi kazanmalar ve tahta ktk
larnda ynetim zorluu ekmemeleriydi . Osmanl belgelerine

Evail-i Saltanat- Osmanide on be yana vasl olan ehzadegan haze


rat maiyyetinde sarayca mntahab gzide rical bulunduu halde san
caklardan birine izam olunurdu. ehzade hazretleri nbet-i saltanat
kendilerine gelinceye kadar burada umur-u hkumetle ve hkmdarl
28
a aid vazaif talim ve tatbik-i icra . . .
cmleleri ile geen ehzadelerin sancaa karlmalarna klasik dnem
devlet ynetimi asndan ok nem gsteriliyordu. Osmanl ehzadeleri26

Ayrntl bilgi iin bkz. H . Erolu ,"Osman l larn Rakip Devletlerin Taht M cadelelerine
Mdahaleleri", Akademi Gnl, Cilt l , Say 2 (Bahar 2006), s. 4 1 -55
2 7 ehzadeler teorik eitimlerinde aldklar binicil i k ve dv dersleri dolaysyla ok iyi ata
binerler, avclk yaparlar ve kendisini koruyabilecek kadar dv sanatlarna hakim olurlard.
(. H . Uzunarl, Osmanl Devletinde Saray Tekilat, TTK., yay. Ankara 1 988 s. 1 1 3 . .
Turan. Kanuni 'i Olu ehzade Bayezid Vakas, Ankara 1 96 1 , s. 3 3 . Bunun yansra ehzade
lerin terbiyeli olmas ve yneticilik sfatlarn kazanmalarna da nem gsteri lirdi. ehzadelerin
teorik eitimleri srasnda arapa ve farsa. Kuran eitimi (Gelibolu l u A l i , Knh '1-Ahbiir ,
(Haz. Ahmet Uur, M ustafa uhadar, Ahmet Gl, brahim Hakk uhadar) Kayseri 1 997, s.
3 78-379) milletler ve medeniyetler tarihi, felsefe, bilim, slam tarihi ve edebiyat fen, matema
tik, astronomi, tarih dersleri veril i yordu. Celalzade'deki bilgiye gre; I. Sel i m, ehzadeliinde
aldn bu eitimden dolay btn lkeleri bilir, dnyann tavrn ve dnya halklarn tanrd.
Bkz. Mustafa Celalzade, Selim-name, (haz. Ahmet Uur- Mustafa uhac) Kltr Bakanl
yay. Ankara 1 990, s. 5 1 -52
28
Bkz. BOA, D U T (Dosya Usul radeler Tasnifi) Dosya 3, Gmlek 1 2, Belge 1 5 .

89

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

nin sancaklara gnderilmeleri sadece eitimleri asndan deil ayn za


manda imparatorluun blgeye nem verdiinin bir gstergesiydi. Byle
ce ehzadenin sancakbeylii ile sancan huzurunu salamada2 9 ve yre
halknn hanedan yesi bir yneticiye itaat etme konusunda daha hassas
davranaca dnlyordu. te yandan ehzade sancakbeylii ile Os
manl merkezi hazinesinin zerinde byk bir yk olarak grlen ehzade
masraflarndan kurtulmak da bir gereke olarak gz nnde bulundurulu
yordu. Zira Osmanl ehzadeleri sancakbeyi olarak gnderildikleri san
caklarn btn gelirlerine sahip oluyorlard. 3 0
Osmanl ehzadelerinin yneticilik amacyla Osmanl sancaklarna
gnderilmeleri sancaklarn seimi konusunu gndeme getirmektedir. Bu
durum Osmanl tarihi asndan ayr bir nem tar. Her eyden nce eh
zade sancaklar stratej ik bakmdan nemli yerler arasndayd. ncelikli
olarak belirtmek gerekir ki, ehzade sancaklar eski Anadolu beyliklerinin
bakentleriydi. 3 1 Orhan Bey tarafndan Karasioullar 'ndan alnan Bal
kesir,

I. Murat' n olu ehzade Bayezd'n Germiyanolu Sleyman

ah'n kz ile evlenmesi zerine Osmanllara braklan Ktahya, Saruha


noullar 'ndan alnan Manisa, Hamidoullar 'ndan alnan Antalya, Kad
Burhanettin Devleti 'nin merkezleri Amasya ve Sivas ad geen nemli
sancaklard . 3 2 Ayrca Osmanl ehzadeleri tarafndan ynetilen dier eh

zade sancaklar arasnda Karaman, Sivas ve Kefe saylabilir. 33 Bunlarn

yansra ehzadeler arasndaki hiyerarik dzenden kaynaklanan ve torun


ehzadelerin gnderildikleri daha kk blgeler de bulunuyordu. Torun
ehzadelerin gnderildikleri sancaklar, Trabzon, Mentee, orum, Nide,
Bolu, Osmanck, Kastamonu, Sinop, ankr ve Akehir gibi ikinci dere
cede nemli yerleim yerleriydi . 3 4

29 Gazavat'ta il. M urat' olu ehzade Mehmet' i n Sarulan' a gidi sebebini "Saruhan'a dahil
olup fakir ve zu 'efann mesalillerini ol iki ]alasyla danarak grb eer ' ulema ve eer sulehf
ve fukara ve agniya elzade'nin zll-i sa'adet-bahda asde-lal olub karar etmekde" eklinde
verilmektedir. Bkz. Gazavft- Sultan Murat b. Mehemmed Hfn. z/adi ve Vara Savalar
(1443-1 444) zerine A11011i111 Gazavftnfme, (yay. Hali l nalck-Mevld Ouz), TTK yay.
Ankara 1 989 s. 1 -2.
30 H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 90-96 ve l 1 2vd.
3 1 H. Erolu, ehzadelik Krun s. 1 03- 1 1 2
32 i. H. Uzunarl , Saray Tekilat, s. 1 22. H . Erolu, "ehzade Sanca Antalya" Akdeniz
niversitesi Atatrk lkeleri Aratrma ve Uygulama Merkezi, Son Bin Ylda Antalya Sempoz
yumu. (Antalya/ 1 8-22 Aralk 2003) Antalya 2006, s. 1 9
33 Osmanl ehzadelerinin tayin olunduklar ve yneticilik yaptklar Osmanl sancaklarn
gsteren tablo iin bkz. H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 1 22- 1 23
" H . Erolu, ehzadelik Kurumu. s. 1 24
90

Haldun Erolu

Osmanl ehzadeleri, hkmdar tarafndan sancaa kmasna izin ve


rilip atanma beratn aldktan sonra3 5 byk bir trenle gidecekleri san
caklara uurlanmalar ayn zamanda devlet ynetimi asndan ehzadele
re gsterilen nemin bir yansmasdr. ehzadeler sancaa karlarken yukarda da gsterildii zere-

"Evail-i Saltanat- Osmanide on be ya


na vasl olan ehzadegan hazerat maiyyetinde sarayca mntalab gzide
rical bulunduu halde sancaklardan birine izam olunurdu "3 6 cmleleri
ile belgelere yansyan haliyle maiyetlerinde saray tarafndan grevlendiri
len ve hemen her konuda ehil kiiler bulunmaktayd. Osmanl kaynakla
rnda bahsedilen grevlendirmeler iin

Osmanl kanunlarna gre ibaresi

ile rfi kanun niteliine de atfta bulunulmaktadr. 3

ehzadelerin maiyetindeki grevlilerin banda, ehzadenin mali ileri


ile

ilgilenen

defterdar ile

ehzade hocas,

nianc,

reislkttab

ve

avuba bulunurdu. Bunlarn yansra haremde bata ehzadenin valide


si olmak zere dad, daye ve ferralardan baka harem ve saray hizmetlisi
olarak harem aas, hadmlar, saray kethdas, i olanlar, matbah emini,
kapclar, kapcba, kapclar kethdas, byk oda i olanlar, serha
zin, hazine kethdas, hazine katibi, kilerciba, arpa emini, harc- hassa
emini, harc- hassa katibi, .veznedar, habbaz (ekmeki), tabbah (a),
hayyat (terzi), tabib, cerrah, gz hekimin yansra ehzadenin zel ileri
ile ilgilenen arabdarba, eniba, uhadar ve rikabdar, atmacaclar,
balabanclar, ahinciler, akrclar ve zaraclar bulunuyordu. Btn bu
gruplarn dnda ehzadenin yana, derece ve nemine gre deien
miktarlarda sipah, silahdar, ulufeci, garip snflardan asker ve aalar,
adr mehterleri, divan avular, ruznameci, mukataac, imam ve mez
8
zin gibi grevliler de yer alyordu. 3 1. Sleyman ' n olu ehzade Meh
met' in, Manisa'ya hareket ederken yannda 542 kii bulunurken3 9 Mani35 iL Bayezd' n ol u ehzade Mehmet'in Kefe sancana atama berat Beyazt Ktphanesi

Veliyddin Efendi ktb. Numara 1 969 varak 2 l a-2 l b'de kaytldr. "Berat- eyalet merhum
sultaz Mehemme veled-i Sultan Beyazd der Kefe. Nian- erf i ali an- Sultani ve tura-
garra- am- mekan- hakani . . . ol vilayette olan mera ve kbera ve haem ve hddam ve
eimme ve siidft ve effzl ve kuza/ ve reaya ve beraya vesayir skkan- vilayet ve kuttan-
meleke/ ve ehi. marnileyh olum kendiilere vali ve hakim bilb hidme u itaatma nsaraat
edeler . . . talrirenfi 22 Ramazan 999" Y. ztrk, hakl olarak, belgedeki bu tarih i n yanllna
dikkat eker. Bkz. Y . ztrk, Osmanl Ynetiminde Kefe Sanca (1475-1600). Kltr B akan
l yay. Ankara 2000, s. 48dn.
36 BOA., DUT, Dosya 3, Gmlek 1 2, Belge 1 5.
37 Celalziide. s. 1 1 0, Selaniki, M ustafa, Tarih-i Selaniki, (haz. Mehmet pirli) TTK. yay. c. J,
Ankara, 1 999 286-287.
38 . H . Uzunarl, "Sancaa karlan Osmanl ehzadeleri", Belleten c. XXXVl , say. l 56,
(Ankara 1 975) " s. 668. aatay Uluay. "Kanuni Sultan Sleyman ve Ailesi ile ilgili Baz
Notlar ve Vesikalar" Kanuni A rmaan, Ankara 1 970, s. 227-228.
39 i. H: Uzunarl "Sancaa karlan" s. 690-69 1 .

91

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

sa' da grev yapt 1 54 1 ylna ait defterde birun halk olarak 552 kii yer
almaktayd.40
Osmanl arivi, maliyeden mdevver defterler tasnifi 1 324 numarada
yer alan ve "Saadetli Padih- alempenl hazretlerinin rikb- hma
yunlar ile gelen kullarn defteridir." cmlesi ile balayan ehzade Mu
rat'n (III) maiyet defterinde yer alan sipahi olanlar says 966 ylndan
970 ylna kadar 1 1 8,4 1 970 ylndan 977 ylna kadar 1 3 ,42 ve 977 yln
dan 982 ylna kadar da 9943 olmak zere toplam 220 kiiydi. ehzade
Murat'n Manisa sancanda kald yaklak 1 2 yllk sre zarfnda ya
nnda bulunan grevlilerin says ise toplam 1453 kiiydi.44
Sancaa karlan ehzadeler bulunduklar sancaklarda tpk stan
bul ' daki Divan- Hmayun'a benzer bir divan tekilatna sahiptiler. San
caklardaki ehzade divanlarnda, grlen konularn sancak dahilindeki
sorunlar ieriyor olmas ve sancak idaresinin ileyiini gstermesi bak
mndan son derece nemlidir. Ancak ehzadelerin sancak divanlarndaki
kaytlar ieren defterlerden sadece birka gnmze ulamtr.45 stan
bul' daki divan ile ileyi bakmndan ayn zellikleri tayan ancak daha
dar bir blgeyi ieren ehzade divanlarnda tutulan bu defterlerden ehza
delerin sancaklardaki grev ve sorumluluklar hakknda baz sonulara
ulamak mmkndr. ehzadelerin grev yaptklar sancaklarda sahip
olduklar yetkiler Osmanl devlet ynetiminde oynadklar rol gsterme
si bakmndan hayli nemlidir.
Y. Ycel ' in yapt genel yoruma gre ehzadeler bulunduklar san
caklarn bamsz yneticileri durumundadrlar. simleri ile tura eke
bilmekte, hkmler yazabilmekte, kendi idareleri altndaki blgelerde bir
40

Metin Kunt, "Devlet. Padiah Kaps ve ehzade Kaplar", Yeni Trkiye yay. Osmanl 6,
(Ankara 1 999), s. 37.
4 1 BOA. MAD. u. 1 324. s. 4-6.
42 BOA. M A D . u. 1 324. s. 6.
43 BOA. MAD. nu. 1 324. s. 7-8
44 BOA, M A D nu. 1 324. s. 1 -39.
45 H . Erolu. ehzadelik Kurumu. s. 1 5- 1 7. ehzade defterlerinden bazlar F . Emece tarafm
da da tatlmtr. Bkz. F. Emecen, "Tara B rokrasisinin Kaynaklar ehzade Divan Defter
leri" (Tarih Boyunca Trk Tarihinin Kaynaklan Semineri 6-7 Haziran 1 996), stanbul niver
sitesi, Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul 1 997, s. 9 1 - 1 O l . Ancak, F. Emecen
baka bir almasnn dipnotlarnda (bkz. F. Emece, "Osmanl ehzadeleri ve Tara Yneti
mi" Trk Dnyas Belediyeler Birlii (TDBB) yay. (Ed. Erol zvar-Arif Bilgin) stanbul 2008,
s. 99- 1 1 2) ehzadelik Kurumu adl almamz srasmda kulladnz Kaynaklar ve Aratr
malarn tatld blmnde ehzade diva defterlerinden bahsetmemizi ve yine alma
mz bir bl mn tekil eden karde katli meselesi ile ilgili ksm hakknda gerei yanst
mayan bir takn grier i l eri srerek eletiride bul unmutur. Bunlarn gerek d olmasnn
yanda, F. Eecen ' i n ad geen ksa makalesine dikkatlice bakldgnda i l eri srd grle
rin ve eletirilerin aslnda kendi almasnda yer ald grlr.

92

Haldun Erolu

hkmdar gibi hkm srmektedirler. O'na gre merkez ile ilikileri,


bamsz irade ile yaptklan tayinleri ve verdikleri dirlikleri bildirmekten
ibarettir. Hatta ilerinde II. Mehmet gibi para bastranlar bile vardr.46
Yavuz Ercan da, zellikle II. Bayezd' n son dnemini dikkate alarak,
ehzade Selim ' in adeta bamsz bir hkmdar gibi hareket ettiini kabul
eder.47 Bu grlerin aksine ehzadelerin bu kadar geni yetkilere sahip
olmad, hatta yaptklan en kk bir tayin iini bile ancak merkeze bil
dirdikten ve tasdik aldktan sonra yapabildikleri de kabul edilmektedir.48
Osmanl ehzadelerinin yetkileri konusundaki iki farkl grn han
gisinin doru olduu zerine yaplacak tartmann temelinde yukarda
deinilen Osmanl tahtnn el deitirmesi srasnda yaanan skntlar
yatar. Baa geecek olann meruiyetinin yegane gstergesi tahta clus
etmek,49 kk Orta Asya Trk devletlerine kadar inen bir gelenektir. Bu
gelenee gre, hanedandan biri fiilen taht ele geirdiinde onun merui
yeti nazari ve hukuki bakmdan bir mesele olmaktan kmaktadr.5 0 By
lece tahta oturan Osmanl hkmdar, Padiah- ruy- zemin zillullah-i
fi '/-arz anlaynn bir yansmas olarak kutsal/ulu ahsiyet halini alyor
du. Teorik olarak hal byle iken pratikte -karde katli meselesinin de
etkisiyle- tahta kan yeni hkmdara kar kardelerinin isyanlar ba
gsteriyordu. Hatta Osmanl tarihinde kendisini hanedana mensup yeler
olarak gsteren ve dzmece/sahte ehzade olarak tarihe geen kiiler bile
vard. O kadar ki yanlarna topladklar adamlar/askerleriyle Osmanl
hkmdarn megul eden sorunlar yumana sebep oluyorlard. II. Mu
rat' n hkmdarlndan sonra ortaya karak kendisini Ankara Sava
'nda kaybolan ehzade olarak tantan Dzmece Mustafa meselesi, I.
Selim'in hkmdarl srasnda ran'da len ehzade Murat'n (ehzade
Ahmet'in olu) tekrar Amasya'ya gelerek adam toplad sylentisinin
yaylmas ve 1 5 55 ylnda Yeniehir ve Selanik taraflarnda I. Sley
man ' n olu ehzade Mustafa 'ya benzerlii dolaysyla bir kiinin taht
zerinde hak iddiasnda bulunmas bu duruma rnek tekil etmektedir.5 1

46

Yaar Ycel, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona (Aden-i Merkeziyet) Dair


Genel Gzlemler" Belleten, c. XXXVJI I no. 1 52, (Ekim 1 974), s. 674-67 5 .
4 7 Yavuz Ercan, "Yavuz Sultan Seli m Dnemi", Trkler 9 , Yeni Trkiye yay. (Ankara 2002). s .
423.
48 F. Enecen, XV/. Yzylda Manisa Sanca. TTK yay. Ankara 1 989, s . 40.
49 Bu konu i l e ilgili bkz. Zeynep Ertu Tarn, XV/. Yzyl Osmanl Devletinde Clus ve Cenaze
Trenleri. Kltr Bakanl yay. Ankara 1 999;
50 Halil nalck, "Osmanl larda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi"
Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 1 4, No: 1. ( M art 1 959), s. 73.
5 1 B u konuda ayrnt l bilgi iin bkz. H . Erolu, Osmanllar Ynetim ve Strateji, s. 56-69

93

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

Devlet ynetimi asndan bakldnda Osmanl ehzadelerinin yetki


leri on altnc yzyln balarna kadar nispeten geni olduu anlalyor.
Ancak ehzadelerin yetkilerinin snrlan bakmndan I . Selim'in hkm
darl sonrasnda birtakm deiiklikler gze arpar. zellikle on altnc
yzyln ikinci yarsndan itibaren mevcut Mhimme kaytlarndaki bilgi
lere gre ehzade divan ile stanbul arasndaki yazmalarda -daha n
ceki uygulamalarn aksine- ehzadeler yerine lalalarn muhatap alnd
grlr. 5 2 Bu durumun asl nedeni, I. Selim zamanna kadar devletin ya
am olduu ehzade isyanlarnn yaratt kaotik ortam sona erdirme
abas idi. Dolaysyla ehzade isyanlar ile ortaya kan sonulardan elde
edinilen tecrbeler, I. Selim'in taht ele geirmesinden sonra sancaa
kan ehzadelerin yetkileri bakmndan biiakm deiiklikler yaplmas
n zorunlu kld. Doaldr ki, imparatorluun yaad kardeler aras
savalar, sancaa kan ehzadelerin yerine lalalarnn etkinliklerinin
arttrlmas sonucunu dourmu, bylece olas karklklarn nlenmesi
ve ehzadelerin faaliyetlerinin kstlanmas hedeflenmiti.53 Bylece I.
Selim'in tahta kmasndan sonra ehzadelerin yetki, sorumluluk ve kud
ret bakmndan eskisi kadar geni hareket alanna sahip olamadklar an
lalyor. Bu gelimelerin etkisiyledir ki ehzadelerin sancaklara gnde
rilmesinde il. Selim dneminde yeni bir uygulama balatld. Edinilen
tecrbeler dolaysyla bundan byle sancaa sadece en byk ehzadeler
gnderilerek dier ehzadelerin sancaa kmalar son bulmu, bylece
kardeler arasndaki savalarn bir anlamda n alnmaya allmt.54
ehzadelerin yetkileri bakmndan bu trden deiikliklerin yaand
I. Selim 'in hkmdarlna kadar sancakbeyi ehzadelerin devlet yneti
mi asndan zellikle askeri yetki ve sorumluluklar nemli olduu kadar
dikkat ekicidir. ehzadeler hkmdarn istei ile bamsz olarak ordu
nun banda sefere gidebilmekte, ayrca bulunduklar sancaklarda kendi
lerine bal ordular ile isyan edenlere, huzursuzluk karanlara ve lke
topraklarna yaplan saldrlara kar ordu sevk edebilmekteydiler. zel
likle kurulu aamasnda devletin u blgelerindeki askerin bana h
kmdarn byk olu olan ehzadeler getiriliyordu. Osman' n byk olu
Orhan'n, Orhan'n byk olu Sleyman'n ve onun lm ile Murat 'n
ordunun bana getirilii rneinde grld gibi ilk zamanlardan itiba
ren ehzadelerin ordu komutanlklar grevleri vard .55 Daha sonralar da
52
53

54

55

s.

H. Erolu. ehzadelik Kurumu, s. 1 43


F. Emece. XVJ. Asrda Manisa. s. 35d
. Turan, Kam11i 'ni11 Olu. s. 1 77- 1 79.
bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman. 1 . Defter. (haz. erafettin Turan) TTK. yay., Ankara 1 970.
1 83

94

Haldun Erolu

bu uygulamann devam ettii, I. Mehmet zamannda isyana kalkan


Brklce Mustafa'nn hal'ledilmesi56 II. Mehmet zamannda Karaman
Sancakbeyi ehzade Mustafa'nn Akkoyunlu ordusunu yenmesi57 II. Ba
yezd zamannda eyh Haydarolu smail'in Azerbaycan' igal edip
Trabzon sancana ynelince ehzade Selim'in smail'in zerine yollan
mas58 rneklerinden anlalmaktadr.
ehzadelerin hkmdarn emri ile veya sancaklarda kendilerine bal
ordularnn banda ordu komutan olarak askeri grevlerinin yannda
hkmdar ile birlikte seferlere katlarak ordunun sa ve sol kollarnn
banda kuvvet komutanlklar da yapyorlard. I. Murat'n Kosova Sava
'nda ( 1 3 89) Sa-Kol'da byk ehzadesi ehzade Bayezd, Sol-Kol ' da
ise ehzade Yakup yer almt.59 I. Bayezd'in, Timur ile yapt 1 402
Ankara Sava 'na ehzadelerini gtrd de bilinmektedir. 60 II. Meh
met'in Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan ile yapt Otluk-Beli Sava
'nda oullar ehzade Bayezd ve ehzade Mustafa nemli rol oynam
lard. 6 1 te yandan I. Sleyman da oullarn kendisi ile birlikte kt
seferlere gtrmt. Szgelimi 1 53 7 ylnda Korfu Adas 'na dzenledii
sefere ehzade Mehmet ve ehzade Selim'i kendisine elik etmeleri iin
armt. 62
ehzadelerin askeri grevlerinin yansra bulunduklar sancaklardaki
idari grevleri devlet ynetiminde oynadklar rollerin gstergesi niteli
indedir. Osmanl devlet ynetimi asndan ehzadelerin idari grevleri
arasnda merkez kaymakamlklar ayr bir yer tekil eder. Osmanl h
kmdarlar, sefere kaca zaman merkezi muhafaza etmek ve taht bo
brakmamak amacyla ehzadelerinden birini Kaymakamlk ile grevlen
diriyordu. Daha erken dnemlerden itibaren varlna rastlanlan bu yn. tem ilk kez I. Murat tarafndan uygulanm 1 3 75 ylnda Malkara'ya ge
erken olu ehzade Bayezd kaymakam olarak tayin edilmiti . ll. Murat
56

Akpaaziide. s. 78. Oru Bey, Oru Bey Tarihi, (haz. Atsz) Tarihsiz, s. 75, 1 82- 1 83 . Ltfi
Paa, Tevaril-i ll-i Osman, Matbaa-i Amire, stanbul 1 34 1 , s. 72,
57 bn Kemal; Tevarih-i Al-i Osman, Y i i . Defter, (haz. erafettin Turan) TTK. yay., A nkara
1 957, s. 326, Tursun Bey; Taril-i Ebu '[ Fetl, (haz. Mertol Tulum) stanbul 1 977, s. 1 56, Kn
lii 'f-Albiir, s. 653
58 Kiinh f-A l b r, s. 925-926.
59
Neri, c. !, s. 29 1 , Anonim Temril-i Al-i Osman, F. Gese Neri (haz. N imet Azamet), Mar
mara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi yay. stanbul 1 992, s. 28
0 0 Akpaaziide, s. 68-69, Neri, c . I , s. 349-3 5 1 . Anonim Osmanl Tarihi, s. 47, Ltfi Paa, s.
55
61
smail H . Ertayl , "Akkoyulu-Osal Mcadelesi," ncesi ve Sonrasyla Trabzon 'un
Fethi, (haz. smail Hacfettalol u), Trabzon Belediyesi Kltr Yay. Trabzon 200 1 . s. 1 69.
62
Peevi, brahim, Peevi Tarihi, (haz. Bekir Stk Baykal) Kltr Bakanl yay. c. !, Ankara
1 999, s. 1 94 .
'

95

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

zamannda da sefere katlmak isteyen ehzade Mehmet, Edime'de kalp


taht kafirlere kar korumas dn almt. Ayrca II. Mehmet, Uzun
Hasan'a kar sefere karken ehzade Cem'i, I. Selim, ah smail ve
Msr sultan Kansu Gavri'ye kar dzenledii seferlerde ehzade Sley
man', l. Sleyman ise Nahivan seferinde ehzade Bayezit'i, 1 548 ran
seferinde ehzade Selim'i, 1 553 'deki ran seferinde de ehzade B aye
zd ' kaymakam olarak Edime'de grevlendirmiti.63
dari grevleri bakmndan balangtan on altnc yzyln ortalarna
kadar daha serbest hareket edebilen ehzadeler, yukarda deinildii gibi
tahta geme konusunda kalktklar isyanlarla devlete zarar vermelerin
den dolay bundan sonra merkezi otoriteyi daha salam tesis etmek ama
cyla sancaklardaki idari grevlerinde sk bir denetime tabi tutulmaya
balandlar. ehzade sancak defterlerindeki bilgilerden de anlaldna
gre artk ehzadeler en kk bir tayini bile merkez onay olmadan ya
pamyorlard.
Bu manada bakldnda ehzadelerin sancaklardaki grev ve yetkile
rini belirlemeye yarayan ehzade divan defterleri nemli bilgiler ier
mektedir. Genellikle terakki yaplmas, baz grevlere tayin ricas, ulufe
datm, tamirat veya yap ile ilgili bilgileri ieren defterlerden anlal
yor ki, haftann belirli gnlerinde toplanan ehzade divannda, sancan i
ileyii ve sancak halknn talepleri ile ilgili konularda gelen bavurular
zme kavuturuluyordu. Ancak hem ehzade defterlerindeki hem de
dier ariv belgelerindeki bilgilerden anlaldna gre bazen dorudan
merkezden gelen hkmler de ehzade divan tarafndan grlp so
nulandrlyordu. 64 Sancaa kmak iin kendilerine saray tarafndan
verilen maiyetleri ile tayin olduklar blgeye gelen ehzadenin bu grev
de bulunduu srada eitli sebeplerle grev deiiklikleri, yeni tayinler
veya grevden alma ilemlerini ancak merkezin onayn aldktan sonra
gerekletii gz ard edilemez. Bu durum, ehzade Selim'in (II. Selim)
M anisa'daki grevi srasnda tutulmu ve elimizde bulunan ender kay
naklardan olan Divan defterinde kendini gstermektedir. Bahsedilen def
terde ehzade divanna yaplan arzlar ve verilen cevaplar kaytldr. Bura
da yer alan onlarca rnekten biri de ehzade Selim'in Konya'da bulun
duu srada Baltaclk grevinde bulunan Bostanolanlar ile ilgilidir. Ad
geenler, ehzade'nin Manisa'ya tayininden sonra grevlerine devam
etmek istediklerini ehzade divanna bildirmiler, bu istekleri kabul edile
rek alt kiinin ikier ake ulufe ile Baltac olunmasna karar verilmiti.65
63

64
65

H . Erolu, ehzadelik Kurumu. s. l 58vd.


H . Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 1 38
BOA, B M , nu. 23. s. 8 .

96

Haldun Erolu

ehzadelerin tmar ve maa tevcihi ile terakki verilmesi konusunda da


bir takm sorumluluklar zerlerinde tadklar anlalmaktadr. Baba
kanlk Osmanl Arivi 'ndeki bir defter ehzadelerin tmar tevcihleri ile
ilgili ok ak bilgiler iermektedir. Bahsedilen bu defterde II. Bayezit'in
oullarndan ehzade Ahmet'in Amasya, ehzade Mehmet'in Kefe, eh
zade ehinah' n Karaman ve ehzade Selim'in Trabzon sancakbeylikleri
srasnda yaptklar timar tevcihlerinin kaytlar yer almaktadr. Kaytlar
incelendiinde yaplan timar tevcihlerinin merkezin onayna sunulduu,
onaya sunulan hemen btn isteklerin de kabul edildii grlr. te yan
dan mhimme kaytlarnda da ehzadelerin yaptklar timar tevcihleri ile
ilgili bilgiler yer almaktadr. Sancakbeyi grevini yrten ehzadeler
sadece timar tevcihi yapmakla kalmyor ayn zamanda grevleri srasnda
asayisizlik, itaatsizlik ve grev suistimali yapanlarn timarlarn ellerin
den alabiliyorlard. B unun yan sra ehzadenin bulunduu sancaa mer
kezden de mdahale ediliyor herhangi bir talep olmamasna ramen mer
kezden gnderilen emirler dorultusunda ehzadeler timar tevcihi yap
mak zorunda kalyorlard. 66
Dier taraftan ehzadelerin sancaklarda cezai yetkilerinin neler oldu
una dair I. Selim'in olu ehzade Sleyman' a Manisa sancakbeylii
srasnda gnderdii siyasetname nemli bilgiler iermektedir. Siyaset
nameye gre ehzadelere cezalar er'i ve rfi hukuk erevesinde uygu
lama yetkisi tannmaktadr. Bu yetkiler arasnda en dikkat ekeni eirra
nn te'dibi ve hrszlarn siyaset/idam cezasdr. 67 Osmanl ehzadelerinin
idam cezas yetkisine sahip olduklar hem bu siyasetnameden hem dier
Osmanl ariv belgelerinden anlalmaktadr. Szgelimi ehzade Meh
met' in (III Mehmet) Manisa sancakbeylii dnemine ait defterde, ehza
de divanndan stanbul ' a yollanan telhiste, Mehmet bin Abdullah adl
ikinci bir celladn grevlendirilmesi talep edilmektedir. 68
ehzadeler idam cezalarnn yannda kree gnderme ve hapsetme
gibi dier cezai yetkilere de sahiptiler. Bunun yansra af yetkisi de eh
zadelerin uhdesinde idi. 69 Ariv belgelerindeki rnekler incelendiinde
sralanan bu cezalarn merkezin onayna tabi olduu ve onay geldikten
sonra uygulanabildiini de ilave etmek gerekir.
te yandan Osmanl ehzadelerinin vergi aff ve muafiyetleri konu
sunda da yetki kullanabildikleri grlr. Szgelimi il. Bayezd'n oulla66

Ayrntl bilgi iin bkz. H . Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 1 67vd.


67 Enver Ziya Kara!, "Yavuz Sultan Sel i m ' i n Olu ehzade Sleyman' a Manisa Sancan dare
Etmesi in Gnderdii Siyasetname" Belleten, c. VJ, say 2 1 -22, (Nisan 1 942).
68
BOA, A . DVN. Nu. 794, s. 1 00
69 H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 1 77vd.

97

Osmanl ehzadeleri ve Devlet Ynetimi

rndan ehzade Korkut, ehzade Alemah ve ehzade ehinah kendi


adamlarna vergi muafiyeti salayabilmi, ehzade Selim ise Trabzon
Sancakbeyi iken kt Grcistan seferi srasnda bir ailenin haralarn
kaldrabilmiti.70
*

Sonu olarak, yukarda verilen bilgiler nda hanedan yesi ehzadele


rin Osmanl devlet ynetiminin nemli bir unsuru olduu anlalmaktadr.
Devletin askeri, idari, ekonomik ve sosyal ynlerinin tanzimi konusunda
nemli roller stlenmi olmalar hi phesiz yetki ve sorumluluklarnn
snrsz olduu anlamn tamyordu. Her ehzadenin veraset geleneine
ramen ancak yukarda akland zere karde katli meselesinin ortaya
kard zorunluluk sebebiyle hkmdar olabilmek iin kalktklar
isyanlar dolaysyla ortaya kan kaotik ortam onlarn kontrol altnda
tutulmalarn bir mecburiyet haline getirmiti. Bu mecburiyet, hemen
hemen her hkmdarn deiiminde yaanan skntlarn sonucuydu ve bu
tecrbeler ehzade yetkilerine her defasnda baz kstlamalar getiriyordu.
Balangta nisbcten daha geni olan yetki ve sorumluluk alanlar ehza
delerin isyanlar ile gittike daraltlmt. Hatta sonunda devlet ynetimi
asndan bu yetkilerini kullanabildikleri sancaklara gnderilmeleri son
bulmutu.
Bu son ayn zamanda devletin de sonu anlamna gelecek bir sreci de
tetiklemedi deil. Zira ehzadelerin sancaklarn ynetimi ile kazandklar
tecrbe daha sonra tahta ktklarnda devlet ynetimi asndan bulun
maz frsatlar sunuyordu. On yedinci yzyln hemen balarnda bu tecr
beden yoksunluk gelecek yzyllarda devletin iyi ynetilememesi sonu
cunu douran sebepler arasnda st sralarda yer alacaktr.
Yukarda da deinildii zere Osmanl ehzadelerinin hem ordu ko
mutanl, hem kuvvet komutanl ve hem de sancaklarn asayii ile ilgili
askeri grevleri gz nne alndnda devlet ynetimi asndan oyna
dklar rol son derece nemlidir. Bununla birlikte bulunduklar sancaklar
daki idari grevleri de dikkate alndnda hkmdarn olu olmalarnn
yannda idareci olarak yaptklar hizmet, ehzadelerin devlet ynetimin
deki yerlerini daha da belirginletirmektedir. Bir yandan askeri dier
yandan idari sfatlar gz nnde bulundurulduunda Osmanl ehzadele
rinin devletin en nemli grevlerini ifa eden yneticiler snfnda yer
ald sonucu kmaktadr.
70

Mehet' i n olu Mustafa'nn kardei Hasan'n elinde ehzade Korkut' u muafnfnesi vard.
Bkz. TT , 1 65, s. 3 . Ayrca bkz. Feridun Enecen, XVI. Asrda., s. 40dn, ehzadelerin vergi
muafiyetleri konusunda ayrntl bilgi iin bkz. H. Erol u ehzadelik Ku11111111. s. 1 87 vd.

98

Haldin Erolu

Btn bunlarn nda ilk yzyllk srete Osmanl hanedan


yesi olarak Osmanl ehzadeleri devletin kuruluundan itibaren gerek
Rumeli'de gerek Anadolu'da Osmanl hakimiyetinin tesisinde asker ve
idareci olarak zerlerine den grevleri yerine getirmilerdir. Bu nedenle
Osmanl ehzadelerinin hkmdar olan babalar veya aabeylerine kar
isyanclar/dzen bozucular olarak deil, ynetici sfatlar ile devlet yne
timinde zerlerine den grev ve sorumluluklar yerine getiren hanedan
yeleri olarak deerlendirilmeleri gerekir.

KAYNAKA
AR V BELGELER
BOA. A.DVN. 794 numaral defter
BOA. BM. 23 numaral defter
BOA. DU T Dosya 3 , Gmlek 1 2, Belge 1 5.
BOA. MAD. 1 324 numaral defter
BOA. TT. 1 65 numaral defter
KAYNAK VE ARATIRMALAR
1 6. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi, (haz. erif Batav), Ankara niversitesi

Basnevi, Ankara 1 973


Akman. Mehmet, Osmanl Devletinde Karde Katli, Eren yay. stanbul 1 997
Anonim Tevaril-i Al-i Osman. F. Gese Neri (haz. Nimet Azamet), Marmara niversitesi Fen
Edebiyat Fakltesi yay. stanbul 1 992
Ark, F. amil. "Trkiye Seluklu Devleti ' nde Siyascten Kati ( 1 075 - 1 243)" Belleten, c. LXIIL
say. 236, (Ankara 1 999)
Akpaazade, Tevaril-i Al-i Osman, ( A li Bey neri) stanbul 1 332
Beyazt Ktphanesi Veliyddin Efendi kh. 1 969 marada kaytl yazma eser
Celalziide, Mustafa, Selim-name, (haz. Ahmet Uur- Mustafa uhac) Kltr Bakanl yay.
Ankara 1 990
Donuk, Abdlkadir, "Trk Devleti'nde Hakimiyet Anlay", fstanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, say X-X!I, ( 1 979- 1 980)
Eberhard, \.Volfram. "Eski in Felsefesinin Esaslar" , DTCF Dergisi, il, ( 1 944)
Eccen, Feridun, XV/. Yzylda Manisa Sanca, TTK yay. Ankara 1 989
Emecen, Feridun, "Osmanl ehzadeleri ve Tara Ynetimi" Trk Dnyas Belediyeler Birlii
(TDBB) yay. (Ed. Erol zvar-Ari f Bilgin) stanbul 2008
Eece, Feridun, "Tara Brokrasisinin Kaynaklar ehzade Diva Defterleri" (Tarih

99

Osmanl ehzadeleri ve Devlet- Ynetimi

Boyunca Trk Tarihinin Kaynaklar Semineri 6-7 Haziran 1 996), stanbul niversitesi,
Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul 1 997
Ercan, Yavuz "Yavuz Sultan Selim Dnemi'', Trkler 9, Yeni Trkiye yay. (Ankara 2002)
Erolu, Haldun, "Osmanlya Kar Savaan Osmanl ehzadesi : ehzade Ahmet'in olu
ehzade Kasm (9071 1 5 0 1 -924/ 1 5 1 8)", OTAM Say: 1 3, (Ankara 2003)
Erolu, Haldun, " stanbul ' un Fethinde ( 1 453) Bizans Komutan Olarak stanbu l ' u Savunan
Mehul B ir Osmanl Hanedan yesi: ehzade Orhan" Prof Dr. Yavuz ERCAN A rmaan,
Turhan Kitabevi A nkara 2008
Erolu, Haldun, "Osmanllarn Rakip Devletlerin Taht Mcadelelerine Mdahaleleri", Akademi
Gnl. Cilt l , Say 2 (Bahar 2006)
Erolu, Haldun, "ehzade Sanca Antalya" Akdeniz niversitesi Atatrk lkeleri Aratrma ve
Uygulama Merkezi, Son Bin Ylda A ntalya Sempozyumu. (Antalya/1 8-22 Aralk 003)
Antalya 2006
Erolu, Haldun, Osmanl Devletinde ehzadelik Kurumu. Aka yay. Ankara 2004
Erolu, Haldun, Osmanllar Ynetim ve Strateji, Gkkubbe Yay. stanbul 2007
Ertayl, smail H. "Akkoyunlu-Osmanl Mcadelesi," ncesi ve Sonrasyla Trabzon 'un Fethi,
(haz. smail Hacfettaholu), Trabzon Belediyesi Kltr Yay. Trabzon 2001
Ertu Tarm, Zeynep, XVJ. Yzyl Osmanl Devletinde Clus ve Cenaze Trenleri, Kltr
Bakanl yay. Ankara 1 999
Gazava- Sultan Murat b. Mehemmed Han. z/adi ve Varna Savalar (1443-1444) zerine
Anonim Gazavatname. (yay. Halil nalck-Mevld Ouz), TTK yay. Ankara 1 989
Gelibolulu Ali, Knh '1-Ahbdr. (Haz. Ahmet Uur, Mustafa uhadar, Ahmet Gl, brahim
Hakk uhadar) Kayseri 1 997
Gibbons, H. A., Osmanl mparatorluunun Kuruluu, (Osmanlca'dan aktaran Hseyin Da,
ngilizce'den ev. Blent Ar), 2 1 . yzyl yay. Ankara 1 998
Hoca Saadettin, Tac -Tevarih (sad. smet Parmaksz) Kltr Bakanl yay. c. J, Ankara 1 979
b n Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, 1 . Defter, (haz. erafettin Turan) TTK. yay., Ankara 1 970
bn Kemal, Tevarih-i A l-i Osman, VII. Defter, (haz. erafettin Turan) TTK. yay., Ankara 1 95 7
nalck, Halil, "Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul v e Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi"
A nkara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 1 4, No: 1 , (Mart 1 959)
Jorga, N icolae, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Nil fer Epeli), c. !, stanbul 2005
Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, Boazii yay. stanbul 1 993
Kara!, Enver Ziya, " Yavuz Sultan Selim'in Olu ehzade Sleyman'a Manisa Sancan dare
Etmesi in Gnderdii Siyasetname" Belleten, c.VI, say 2 1 -22, (Nisan 1 942)
Kprl, Fuad, "Hanedandan Birinin damnda Kan Aktma Yasa", TTK Ktphanesi,.
Tercme/35
Kunt, Metin, "Devlet, Padiah Kaps ve ehzade Kaplar". Yeni Trkiye yay. Osmanl 6,
(Ankara 1 999)
Ltfi Paa, Tevarih-i Al-i Osman, Matbaa-i Amire, i stanbul 1 34 1
Mehmet Zeki, Maktul ehzadeler, stanbul 1 336, s. 5 7 , A. Akgndz, Osmanl Kanunnameleri

1 00

Haldun Erolu

ve Hukuki Tahlilleri, 1 . Kitap, stanbul 1 990


Mumcu, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1 963
Neri, Mehmet, Tevarih-i A l-i Osman (haz. Faik Reit U nat- Mehmet Alta! Kymen) TTK yay.
c. II, Ankara 1 992
Oru Bey, Oru Bey Tarihi, (haz.Atsz) Tarihsiz
zcan, Abdlkadir, "Fatih'in Tekilat Kanunnamesi'', stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Tarih Dergisi, c. 3 3 , ( stanbul 1 980-8 1 )
ztrk, Ycel, Osmanl Ynetiminde Kefe Sanca (1475-1600), Kltr Bakanl yay. Ankara
2000
Peevi, brahim, Peevi Tarihi, (haz. Bekir Stk Baykal) Kltr Bakanl yay. c. 1, Ankara
1 999
Radu, R. Florescu-Raymond T. Mcnally, Drakula ya da Kazkl Voyvoda, (ev. Ali Cevad
Akkoyunlu), stanbul 2000
Selaniki, Mustafa, Tarih-i Selaniki, (haz. Mehmet pirli) TTK. yay. c. !, Ankara! 999
Turan erafettin, Kanuni Sleyman Dnemi Taht Kavgalar, stanbul 1 997
Turan, erafettin, Kanuni 'nin Olu ehzade Beyazid Vakas, A nkara 1 96 1
Tursun Bey; Taril-i Ebu 'l Fetl, (haz. Mertol Tulum) stanbul 1 977
Tursun Bey; Tiiril-i Ebu 'l Fetl, (haz. Mertol Tulum) stanbul 1 977
Uluay, aatay, "Kanuni Sultan Sleyman ve Ailesi ile ilgili Baz Notlar ve Vesikalar"
Kanuni Armaam, Ankara 1 970
Uzunarl, i. Hakk, Osmanl Devletinde Saray Tekilat, TTK" yay. Ankara 1 988
Uzunarl, . Hakk, "Sancaa karlan Osmanl ehzadeleri", Belleten c. XXXVl , say . 1 56,
(Ankara 1 975)
Wittek, Paul, The Rise of tle Ottonan Empire, London 1 938
Ycel, Yaar, "Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona (Aden-i Merkeziyet) Dair Genel
Gzlemler" Belleten, c. XXXVIII no. 1 52, (Ekim 1 974)

101

Ayasofya

DiN, TOPLUM VE KAMUSAL ALAN

1582'de yaplan snnet dnnde, ekerden yaplan hayvan figrleri s ergileniyor


(ntizam, Siirniime-i Hmiiyun; Nakka Osman ve ekibinin minyatrleri).

SMANLI'NIN ATMEYDANI
"KAMUSAL"
BiR MEYDAN MIYDI?
Emine Sonnur zcan
Var idi bir makiim- h urrem-iibiid
Ki Konstantinin ol eyvan imi
Ki A tmeydan dinridi ana iid
Temiimet mlk Rumun hiin imi
'Aciiyibler gariiibler var anda
Naziri yok temiimet bu cihiinda

Ltfi Paa

XVI. yzyl Osmanl toplumunda, payitahtn tam merkezinde konumlan


m olan Atmeydan 'nda gerekleen faaliyetler, beraberinde "kamusal
alan"lar yaratlm mdr? sorusu, incelememizin asl merak konusunu
oluturmaktadr. Meydann tarihe yansyan sahneleri zerinden, Alman
dnr ve tarihi Jrgen Habermas' n "kamusal alan" kavramna refe
ransla ele alacamz almamz byle bir merkez etrafnda ina etme
mizin temel nedeni, "kamusal alan" kavramnn halihazrda zihinleri
mizdeki yeriyle aklanabilir. Anlan kavramn etimolojisi 1 ile karla
trmalar yaparak, Osmanl iletiim evrenini anlamay kolaylatracamz
ve dolaysyla, kavramn Avrupa-merkezci kullanmna ilikin eletirel
analize de imkan bulabileceimizi dnyoruz.
Ltfi Paa, Tevarih-i Ali Osman, Hazrlayan: Kayhan Atik, TTK Yaynlar, Ankara 200 1 , s.
270.
1 Makale boyunca, italik olan kelime ya da ifadeler, benim i mlemelerim; ift trnak iinde vere
ceklerim ise alntlara referans olacaktr.

Osmanl 'nn Atmeydan "Kamusal " Bir Meydan myd ?

Cemal Kafadar'n ifadesiyle, bir yandan tarihle hemhal etmek, bir


yandan da zulmnden tarihi kurtarmak gereken teoriler, tarihinin temel
amac olan insan, toplumlar ve hayat anlama abasnda kullanlrlar.2
erevelere sdrlm bu bak alarndan birisi olan "kamusal alan"3 ,
2 Cemal Kafadar, "Tarih Yazclnda Kamu Alan Kavram Tartmalar", Osmanl Medeniye

ti (iinde), Klasik Yaynlar, stanbul 2005, s. 69.


3 Habernas 'n "Kamusal Alan " Kavram: Jrgen Habermas, 1 997 senesinde baslan ada
Siyasi Felsefe isimli kitapta, ilk olarak l 962'de ortaya koyduu "kamusal alan" kavramyla
ilgili zetle unlar sylyor: "Her eyden nce bu alan, sosyal hayatmzda kamuoyu/kamu
fikri gibi bir eyin oluabilecei alandr. Kamusal alana ulaabilme hakk, prensipte herkese
aktr. Kamusal alan ksmen, zel kiiliklerin bir kamuoyu oluturmak iin bir araya geldikle
rinde yaptklar muhabbetlerle oluur. Muhabbet esnasda insanlar tm mesleki ve kurumsal

zelliklerinden syrlm olarak davranrlar. Onlar, kamu yararyla ilgilenirler ve bunu eitli
ekillerde halka duyurabilirler. Kamuoyunun olutuu alan olarak kamusal alan, devlet ve
toplum arasndaki arabuluculuk alandr ve devlet faaliyetlerinin kontrolne olanak tanr. Ka
musal alan bu balamlarnn XVIII. yzyla kadar ortaya kmam olmas bir tesadf deil
dir. Onun hakiki anlam somut tarihi durumlardan neet etmitir. Kamusal alan, dnce ile
kamu dncesinin ayrt edilmesiyle olumutur. Bu anlamda kamusal tartmalar yalnzca
burjuva topluluklarnda geliebilmitir. Avrupa'da Yksek Ortaalara kadar zel alandan ayr
olarak kamusal alan varlnn grlmesi imkanszdr. Bununla beraber, bir tensil1 kamusal
l k SZ konusudur. Feodal lord. kendi hakimiyetini kamusal olarak sergiler. xv. yzyl so
nunda, Feodalite (kilise, kral ve soylular), halk dier tarafta kalmak zere zel paralara ayrld.
Kilisenin pozisyonu deiti ve onun temsil ettii din, zel bir konu haline geldi. Dini zgrlk,
ilk kiisel zgrlk alan olarak korumaya alnd. Feodalitenin dier paralar gibi kilise de bir
ortak yap ve kamusal hukuk iinde varln srdrd. Hakimiyet gruplar kamu gcnn
organlarna; parlamentoya (ve ksmen yargya) dntler. Mesleki stat gruplar nn paralar,
topraklar zerinde ehir birlikleri ve birtakm farkl birlikler kurduklar lde burj uva toplum
larna dntler ve bunlar bireysel zgrln gerek alan olarak devletle muhatap olacaklar
d." Jrgen Habermas, "The Public Sphere", Cotemporary Political Philosophy, Editr:
Robert E. Goodin ve Philip Pettit, Blackwell Publishers, Oxford 1 997, s. 1 05 - 1 08.
H abermas, 1 962'de yaymlanan almasnda XV!ll. yzyl burj uva toplumlarndaki "ka
musal alan" ematik bir biimde izah etmektedir:
zel Alan
Sivil Toplum (mal takas ve
sosyal aba alan)
Evlilik ii alan
( entelektiiel burjuvazi)

[ Kamusal Alanl
Siyasi dzlemdeki kamusal
alan
Edebiyat dnyasndaki
kamusal alan
(dernekler, bas)

Devlet Otoritesinin Alan


"'
Devlet ("pol is' i n alan)
Saray
1 um)

...

(aristokrat-soy! u

top-

Kltr rnlerinin pazar


'
"Sehir"
* ehir (town): Yalnzca iktisadi anlamda deil, saraya kltrel-siyasi kartlk anlamnda,
zellikle, edebiyat dnyasnda -kafeler, salonlar ve edebiyat dernekleri gibi kurumlarla- erken
kamusal alan olarak ortaya km, sivil toplumun hayat bulduu merkezdir.
* * Devlet (polisin alan): Eski Yuan'da kiilerin zel fikir dnyalarna kapal, zgr vatanda
larn ortak alan.

1 06

Emine Sonnur zcan

itiraf etmeliyiz ki byle bir srete merak dnyamza dahil olmu ve a


lmamzn problematiini oluturmutur. Dolaysyla, odak noktamz
olan XVI. yzyl Osmanl Atmeydan 'ndan, yer yer byk resme bakp,
kavramn ieriini oluturan unsurlar Osmanl Devleti dahilinde -ve
belki dou medeniyetlerinde- grp gremeyeceimizi deerlendirmek
amacndayz.
Dier taraftan Habermas, "kamusal alan "n douunun altna XVIII.
yzyldan itibaren bir izgi ekip, arkada braklan yllar bu kavram ba
lamnda yok saymaktadr. Geri o, Avrupa dndaki topluluklara ilikin
deerlendirmede bulunmaz; ama bu, oralarda belli bir "kamusal zihniye
tin" olumu olabileceini syledii anlamna da gelmiyor. Dolaysyla,
Habermas' n ektii izgi evvelinde, Osmanl Atmeydan'ndaki kalaba
lklar nasl bir "kamusal alan" yaratyordu, sorusuna dair iz srmenin
anlaml olabileceinde karar kldk. nceleme alan olarak XVI. yzyln
seilmesi ise, Atmeydan 'na ilikin bilgilerin kaynaklara, bu yzyldan
itibaren yansm olmasndan trdr.
Yukardaki balamda, incelememizin ksmlarn yle oluturduk: lk
bahiste, B izans dneminde Hipodrom/Atmeydan 'nn kullanmna baka
caz. kinci ksmda, Atmeydan 'nn XVI. yzyl Osmanl payitahtnda,
teb'a yahut devlet4 -teb ' a5 ortak kullanm biimlerini irdeleyeceiz. By*** Saray (aristokrat-soylu toplum): Hkmdarn zel alanndan bamszlam; bunun sonu
cunda doal olarak kendini saraydan ayrmtr. Ve zamanla onun ehirdeki denge unsuru
haline gelmitir.
Kaynak: Jiirgen.Habermas, Tle Structural Transformation of tle Public Sphere: An
lnquity ito a category of Borgeois Society. Trans. Thomas Burger with Frederick Lawrence,
MIT Press, Cabridge 1 99 1 , s. 30; Trke evirisi iin: Jrgen H abennas, Kamusalln Yap
sal Dniimii, eviren: Tan! Bora/Mithat Sancar, letiim Yaylar, stanbul 2009.
4 Devlet ve Adalet: Osmanl zihniyetindeki haliyle devlet kavram, bata adalet olmak zere,
hkmdarlk, mlk, saltanat ve din kavramlarnn bir bileimini i fade etmektedir. N i tekim,
slil ve Osmanl dnce adamlarnn getirdikleri tanmlamalar da bu btnsel anlam yanst
maktadr.
Osmanl siyasetini byk oranda etkilemi olan bn-i Haldu'a gre, aralarndaki manevi
ba nedeniyle, devlet ve teb ' a var olularn birbirlerine borludurlar: Ne teb'asz devlet ne de
devletsiz bir teb' ann varl dnlebilir. Onlarn birliktelii, hkmdarn teb'aya sahip olma
biimi olan devleti meydana getirmektedir (bn Haldun, Mukaddime, eviri : Zakir Kadiri Uran,
MEB ark Klasikleri, stanbul 1 990, s. 475).
Tursun Bey, padiahlarn "dnya dnya olal" mevcut olduu gibi, hep var olaca gr
nde olmakla beraber, aklbanda bir padiahn, "himmetini" sergilemeye gayret etmesi
gerektiini; bylece "dnya padiiihl"n yannda "ahret sultanl"nn da hasl olacan
vurgulamaktadr. Padiahlar bolca vermekle halkn kalbini cezp edip adalet ve olgunlukla
memleketi mamur klmaldr; byle bir devletin meydana getirdii eser, phesiz ebediyetler
eteine eriecektir (Tursun Bey, Tfirih-i Ebu 'l-Feth, Hazrlayan: M ertol Tulum, stanbul Fetih
Cemiyeti Yaynlar, stanbul 1 977, s. 30-3 1 ) .
bn-i Haldun, devletin y a d a devlet etmenin iyi v e kt ekillerinin olduunu hatrlatarak
"devlet kt ve zalim olursa, teb ' a iin zararl olduunu, onlar mahvedeceini'' vurgulam ve

1 07

Osmanl 'nn A tmeydan "Kamusal " Bir Meydan myd?

"devletin iyiliinin efkat ve merhameti olmasyla" balantl olduunu belirtmitir ( bn Hal


dun, s. 475). Naima ise "mlk ve saltanat" anlamna gelen devletin, insanlarn belli bir gelenek
dahilinde bir araya gelmesinden ol utuunu ifade etmektedir. Ona gre, "devletin bekas"
siyaset etmekle mmkndr; ve bu da akil olarak, uygulamaya i likin olan siyaset ilmi; ve er'!
olarak, Kitap ve snnet araclyla yaplr. er'i siyaset, akli s iyasetten "zengin" olduu iin
slam hkmdarlar arasnda uygulamalarn dsturu olarak yer almtr. (Naima Mustafa Efen
di, Tdrih-i Na 'imf, Hazrlayan: Mehmet pirli, TTK Yaynlar, Ankara 2007, c. I, s. 2 1 , 25).
Bununla birlikte o, devletin zelliklerini ayrntlaryla inceledii bir sonraki bahiste bn-i Hal
dun ve ondan tevars eden Knalzade'den referansla "adalet dairesi"ni zikredecek ve reayann
adi ile ideal hale ulaabileceini teslim edecektir: "Hulasas budur k i mlk devlet, asker ve
rical iledir. Ve rical mal ile bulunur ve mal reayadan husule gelir. Reaya, adi ile muntazam'l
hal olur." (Naima, c.I, s. 30).
Tursun Bey ise adaleti Nasreddin Tusi'ye atfla tanmlamaktadr. Ona gre insan nefsinin
birbirine zt kuvveti vardr. nsan o kuvvetler itibaryla, iradesi n i kullanarak, eitli fiillerin
kayna ve zgn eselerin sahibi olur. Birincisi dnp ifade etmek kuvvetidir (kuvvet-i
natka) ki bununla hakikati bulur. kincisi fke kuvvetidir (kuvvet-i gazabi); cesaret gerektiren
durumlar ve stn gelip refah oaltma isteine kaynaklk eder. ncs ise ehvet kuvveti
dir (kuvvet-i ehevanl); ehvetin ve gda isteinin; yiyecek, iecek ve kadnlardan zevk almann
nedeni odur. Faziletli olmann ls bu kuvvetlerin insandaki durumuna gredir. "Bu
kuvvetin her birinde i frat, tefrit ve evsat'' olmak zere "hal" bulunur. deal olanna, ifrat ve
tefritten saknp vasat gzetme eklinde, adalet fazileti (fezayil-i adalet) denir ki drt unsurdan
olutuunda karar klnmtr: "Hikmet ve ecaat ve i ffet ve adalet". nsanlarn vlmeleri bu
zelliklerin tmne ya da bir ksmna sahip olmalaryla mmkndr (Tursun Bey, s. 1 6- 1 7).
Gerek Nalma'nn gerekse Tursun Bey'in gemi slam siyasi geleneinden hareketle ver
dikleri tanmlarda hareket noktasn Kur'an ve snnet referansl orta yolu bulma, takip etme
kaygsnn tekil ettiini gryoruz. O halde, yle zetleyebiliriz: Osmanl zihn iyetinde devlet
ve teb 'a var olular birbiri olmadan dnlemeyecek eylerdir ve bunlarn karlkl ilikileri
eriatin de tavsiye ettii adaletle -yani mutedil bir dzlemde- hkm srmek durumundadr.
5 Teb 'a ve Reaya: Geni anlamda teb 'ann ne anlama geldii, bn-i Haldun'un devlet kavram
na bal olarak yukarda ortaya koyduu diyalektik i fadelerden anlalmaktadr. Teb 'ay olutu
ran rknler/esaslardan biri olan reaya ile ilgili olarak ise ncelikle Naima'nn drt esas (erkfn-
erba 'a) tanmlamasn hatrlatmak istiyoruz: nsan vcudundan yola klarak yaplan, bu
analoji, ulema, asker, tccar ve reayadan olumaktadr. Bunlardan her biri, insan vcudundaki
kan beraberinde, ayr ayr i frazatlara denk dmektedir: Ulema, kan; asker, balgam; tccar,
safray; reaya ise bo kalm mide nedeniyle dalan salglad sevday temsil ederler. "Mide
makam"nda olan devlet hazinesi boaldnda reaya, tpk vcudun a mideye salglad
sevda gibi devreye girer ve onu bir sre teskin eder. Ancak, bu ilevi yerine getirebilmeleri iin
onlarn "kahrolmu ve gcenmi" bir halde "i-g ve kazantan yoksun" olmamalar gerek
mektedir. Bu durumda devlet hazinesi bo kalacaktr. Naima'ya gre ite bu sebeple "eski
sultanlar reayay zalimlerden koruyup kasaba ve kylerin harab olmasna ve reayadan biri ehre
gelip sakin olup ziraat ve i ft srmeden kalmasna rza vermezler idi." Dier taraftan, bedende
sevdann ykselmesiyle peyda olan uykusuzluk, histeri gibi kimi hastalklarn insan gten
drmesi misali, reayann skntlarnn artmasyla, aralarnda ekime kavgalar balayacak,
vergilerini vermekte isteksiz davranacaklardr. Ama yine de nasl, sevda rknnn kendi doa
sndan tr nadiren bozulma olup, genellikle dier esaslarn bozukluunun etkisiyle ortaya
karsa; "sevdaiye hastalklar" kendi bana vcudu "helak edici" deildir ve dolaysyla,
reayadan memlekete zarar gelecei dnlmez. Onlarn takmlklarnn "def edilmesi" kolay
dr (Naima, c.J, s. 22). Teb'ann en kalabalk ksmn oluturan reayann, pragmatik anlamda
devlet sistemi iinde ne anlama geldiini Naima'nn i fadelerinden anlayabiliyoruz. Bunun
yansra, Naima'ya gre reaya, dier unsurlar karsndaki hacmine ramen, doas gerei
devlet iin tehlike arz eden bir grup deildir.

1 08

Emine Sonnur zcan

lece meydann Osmanl kamu zihniyetinde oynad rol kefetmeye al


acaz. Terkibini, XVI. yzyl kaynaklaryla iki ayr alt balk halinde
oluturacamz bu blm bize, Atmeydan 'nda ekillenen Osmanl ka
muoyu!kamufkrinin ve dolaysyla "kamusal alan"n oluumunu anla
mamzda temel verileri salayacak; bylece Atmeydan 'nn bir "kamusal
alan" olup olmadna dair deerlendirmeler yapabileceiz. Son blmde
ise tm bu bilgiler ve dier nemli deerlendirmelerin klavuzluuyla
-Habermas' n "kamusal alan" kavramnn Avrupa merkezli tarafna da
bakarak- Osmanl'daki "kamusal alan"n kodlarn ortaya koymaya gay
ret edeceiz.

l. BZANS' IN HPODRUM'U
almamzn banda, Atmeydan ya da Bizans'taki adyla Hipodrom'un,
Osmanl ' dan nceki durumundan bahsetmek istiyoruz. Bu sayede, meka
nn Osmanl ehresi ve kullanmna ilikin karlatrmal bak alarnn
daha kolay yakalanabilecei umulmaktadr.
stanbul 'un Romallarca ele geirilmesinden sonra, Roma 'daki Hipod
rom'un bir benzerinin stanbul 'da da ina edildii bilinmektedir. mpara
tor Septimius Severus ( 1 93-2 1 1 ) , tarafndan balatlp Byk Konstantin
(272-3 37) zamannda bitirilen Hipodrom, imparatorluk sarayna bitiik
olarak, gnmzde Sultanahmet Camii ve Meydan 'nn bulunduu blge
de yer almaktayd. Bizans tarihisi Ostrogorsky'ye gre stanbul'daki Hi
podrom, "Roma' daki Forum" ve "Atina'daki Agora" niteliinde, "halkn
siyasi tutumunu asl aklad" yerdir.6 Mermerden yaplm 5 00x 1 1 7
6 Bizans bakentinin halk, siyasi grlerini, "dem" ad verilen partiler araclyla ortaya
koymutur. Yneticileri imparatorca atanan, Maviler ve Yeiller isimli iki parti, birer araba
yar takm olmann yansra, halkn siyasi ynelimlerini de yanstmaktayd. mparatorluk
bunlardan birini destekliyor, dieri de rnhalefet grevini stleniyordu. ki partiden oluan
gruplar ayrca, "ehir milis kuvveti" olarak surlarn onarlmas iini de grmekteydi (George
Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye eviren: Fikret Iltan, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara 1 986, s. 6 1 ).
Dorudan yukardaki nitelikleri alp gnmz zihniyetiyle dndmzde, sz konusu
partilerin dnemin siyasi ve sosyal hayatnda grece demokratik bir atmosfer ve kamufikri/oyu
oluturduu dnlebilir. Bununla beraber, Maviler ve Yeiller partilerine biraz daha yakn
dan baktmzda, tamamen zamann anlayyla yaratlm bu kurumlardan bahsetmemiz
gerei beli riyor. Bizans tarihinde youn olarak sergilenen, sz konusu iki partinin birbirlerine
ya da devlete kar sergiledii atma ve isyanlar, temelde ekonomik zorluklar ve dini basklar
sonucunda ortaya kmaktayd . rnein, atmalarn balad Anastasios I devrinde (49 1 5 1 8), hazinenin boalmasa nlem olarak getirilen dzenlemeler, krsaldan alnan vergilerin
ayni deil nakdi olarak alnmasn gerektiriyordu. Dolaysyla halk honutsuzluunu "dem"ler
araclyla ortaya koymakta gecikmedi. Bu noktada iin iine -Yunan ve Roma'daki zgr
erkeklerin eitli hak mcadelelerinden farkl olarak- dinsel tercihlerin de dahil edildiini
gryoruz. Bilindii gibi, Bizans, hem Ortodoks mezhebinin hem de Doulu Monofizit mez
heplerin yaatld bir lkeydi. te Bizans halk -ve de devleti- karlat meseleleri, ou

1 09

Osmanl 'mn A tmeydam "Kamusal" Bir Meydan myd ?

metrelik ve 30,000 kii kapasiteli Bizans Hipodromu'nda ayrca, sanatsal


gsteriler dzenlenmekte ve vahi hayvanlar sergilenmekteydi. 7 laveten,
-Osmanl ' da olduu gibi- zafer enlikleri de burada yaplmaktayd. 8
Yaklak on yzyl boyunca ok farkl olaylara mekan olan Bizans Hi
podromu, Latinlerin 1 204 'te stanbul'u igali srasnda harabeye evril
mi ve devletin mevcut kt koullar nedeniyle, Hipodrom ' un yeniden
imarna gidilememitir.
Hipodrorn' da sergilenen zafer enlikleri, sanatsal gsteriler, parti gs
terileri ve devletin kanl cezalandrmalarnda yer alan Bizans halknn,
snfsal niteliklerine ve cinsiyetlerine dair esasl bilgilerimiz bulunma
maktadr. Bununla birlikte, incelediimiz kaynaklar, Hipodrom'un ar
lkl olarak, B izans halknn maruz kald iktisadi zorluklar ve dini bask
lar nedeniyle devletle halk arasndaki ekimelere sahne olduunu yan
stmaktadr. Son tahlilde, daha ziyade Maviler ve Yeiller tarafndan ya-

zam:n aidiyet kurduu mezhebin rengine brnmek suretiyle sergiliyor, taraf belirl iyordu.
Alan partilerin de Ortodoks ya da Monofizit olmakla belirlenmi saflar vard . Yeiller
Monofizit, Maviler Ortodoks inanc savunmaktalard. Bu ayrlk ayn zamanda mparatorluun
Monofzit Dou lkeleri ile Ortodoks Batsn da temsil etmektedir. Yukarda ksaca deindi
imiz Anastasios dzenlemeleri. onun Monofizitliiyle birl etirilince, Ortodoks Bizansllarn
honutsuzluunu i fade etmek Mavilere dmtr. Sonuta. 5 1 2 ylnda Hipodrom'da yaptkla
r byk gsterilerle yetinmeyen Maviler, kamu binalarn yakp yal imparatoru talam,
ehirde dehet samlardr (Ostrogorsky, s. 62).
532 senesinde vuku bulan Mehur Nika syan da temelde mparator Iustinianos 'un fetih
politikalar halka ykledii mali yaptrlar bir sonucudur. mparator' un, uygulamalara
itiraz eden iki grup zerinde kumaya alt bask, iki partiyi bir araya getirmi ve onlar,
daha nce grlmedii bir biimde H ipodrom'da birlikte gsteriler dzenlemilerdir. Ancak,
devlet Mavileri tarafna ekerek ve ittifak kracak ve beraberinde Hipodrom'da byk bir
kym yaplarak binlerce partili ldrlecektir. Bylece dem'lerin faal iyetleri byk oranda
durdurulmu oluyordu. Ostrogosky'e gre "Bizans otokrasisi, ehirlerinin dem'lerinde somut
laan zgrlk gayretine galip gelmiti." Ancak, mevcut iktisadi ve dini sorunlar devam ettii
srece Maviler ve Yeiller varlklarn belli lde srdreceklerdir. Bunun en yak rnei
Tasvir Krclk Dneni'nde (7 1 1-843) meydana gelmitir. V. Konstantinos'un asi enitesi,
yeenleriyle birlikte "alenen tahkir ve tezyif edildikten sonra Hipodrom'da gzleri kr edil
mi", ardda yard mc larnn bir ksm burada idam edilmi ve bir ksm da elleri ve ayaklar
kesilerek sakat braklmtr. Ay olayda tasvirlere ibadeti onaylayan Patrik Anastasios da bir
eek zerine bindirilip Hipodrom'da halka tehir edilmitir (Ostrogorsky, s. 1 55).
Anna Komenna'da, "ehirlerin kraliesi"nde bulunan Hipodron'un bu trden korkun
olaylara birka yzyl daha evsaliplii yapm olduunu reniyoruz: mparator Alexios, 1 1 1 6
civarnda Bogonil mezhebine mensup olan halk takibata tabi tutmu; pek ok Bogonil1 ya
nnda, mezhebin lideri X. Basileios'u da yakalattr. mparator. onu sapkn inancndan
dndrmek iin bizzat uram; a ncak Basileios inancndan vazgemeyince Atmeydan 'ndaki
halkn lklarla seyri nnde diri diri yaklmtr (Aa Koenna, Alexiad, eviren: Bilge
Umar, nklap Kitabevi , stanbul 1 996, s. 5 1 3-5 1 4) .
7 (C. B .), MEB slam Ansiklopedisi, " stanbul", Eskiehir 1 997, c.512, s. 1 1 5 1 .
8 Ostrogorsky, s. 1 57, 1 79.
l 10

Emine Sonnur zcan

plan gsteriler nedeniyle Bizans tarihine konu olan Hipodrom' un, Ro


ma' da olduu gibi Bizans kamuoyunda da nemli bir yeri olduu aktr.

11 . ATMEYDANI'NA "KAMUSAL" BAKILAR


a. XVJ. Yzyl A tmeydan 'nda enlik, Merasim ve Dnler
Lady Montagu, ngiliz dostlarna yazd mektuplarn birinde, nasl Vali
de Sultan Camii, Londra' daki Saint Paul Kilisesi ile kyaslanamazsa,
Atmeydan'nn da en gzel meydanlarla kyaslanamayacan belirtmek
tedir.9 Avusturyal B aron Wratislaw'n XVI. yzyldaki gzlemlerine
gre ise, Atmeydan'nda her gn trl trl elenceler ve sportif oyunlar
dzenlenmektedir. Hokkabazlar, kllar, okular ve greiler, meyda
nn bildik ehrelerindendir. Bu oyuncular etrafnda biriken halk, gerek
onlar zerine giritikleri iddialarla ve gerekse sadece seyrederek1 0 mey
dan ahalisini ina etmektedirler. Gelibolulu Mustafa Ali 'nin Atmeyda
n 'ndaki Ylanl Stuna dair verdii bilgiye baklrsa, sportif faaliyetleri
sadece teb'adan insanlar deil ekabir de dzenliyordu. K anuni'nin Sadra
zam brahim Paa, birgn Atmeydan 'nda maiyetiyle cirit oynarken to
puzunu karp atm; topuz gelip, ylanl stuna vurmu ve bir kesini
krvermiti. Tarihi, o gnden sonra kimi mekanlarda ylanlarn zuhur
ettiini vurgulamay ihmal etmemise de1 1 zikrettii cirit oyununu teb'a
nn seyredip seyredemedii konusuna deinmemitir. Ancak, Wratis
law' n gzlemleriyle sabitlenen Atmeydan 'nn halka ak bir alan oldu
u, bu durumun da muhtemel olduunu dndrmektedir.
XVI. yzyl Atmeydan 'nn, teb'a tarafndan kullanmna ilikin ola
rak aktaracamz bir baka bilgi, halka ak bir heykel sergisi hakknda
dr. Gnmzden bakldnda artc bir intiba brakan bu faaliyeti bize
Peevi aktaryor: Kanuni Sultan Sleyman 1 526 senesinde B udin Kale
si 'ni feth ettiinde, orada bulunan deerli eyalara da el koyulmutur.
Bunlarn arasnda kale kapsna dikilmi olan adet tuntan heykel de
vardr. Peevi'ye gre en byk olan "tm kafirlere egemen olmu bir
kral"n heykelidir. Ayn biimde; fakat daha kk boyda olan dier ikisi
ise, tahta ondan sonra geen oullarna aittir. Heykellerin biimleri "ok
garip ve acayip" bulunduu iin, "halkn seyretmesi amacyla" gemilere
yklenip stanbul 'a gnderilir. Payitahta getirilen heykeller, adeta bir ak
9

Lady Montagu, Trkiye Mektuplar. Tercman 1 00 1 Temel Eser, eviri: Aysel Kurutluolu,
stanbul 9, s. 1 26.
1 0 Metin And, " 1 6. Yzylda i stanbul'da Gndelik Yaam", Osmanl Uygarl (iinde), Hazr
layan: Halil nalck, Gnsel Renda, c. J, s. 437.
11
Gelibolulu Mustafa A li, Knhii 'l-Ahbdr, Haz. : M. Hdai entrk, TTK Yay., Ankara, 2003,
s. 33.
111

Osmanl 'mn Atmeydam "Kamusa/" Bir Meydan myd?

hava sergisi biiminde, "her biri bir ta krsye dikilerek" Atmeyda


n 'nda, stanbul ahalisine tehir edilir. Muhtemelen, dnem insan iin,
artc gzken meydandaki tuntan dev insan figrleri, Peevl'ye gre
seyreden halk kendisine "hayran brakmtr." Dier taraftan, sergi ze
rine, devrin Sadrazam brahim Paa'ya atan air Figanl'nin de ldrl
mesine neden olmutur bu heykeller.12 Peevl, kamunun bu heykel sergi
sini ne ayin zre seyr temaa ettiini anlatmyor. Yine de herhangi bir
kesime ya da cinsiyete kar belli bir kotadan sz etmediine gre, tm
halkn gelip seyrettii dnlebilir. Nitekim, aada greceimiz zere,
Se!anikl Mustafa Efendi 'nin tarihinde ele ald karlanma trenlerindeki
youn kadn katlm bu kanaatimizi destekleniyor grnmektedir.
XVI. yzylda Osmanl 'nn Atmeydan, stanbul' a gelen yabanc mi
safirlerin ve onlar iin dzenlenen trenleri seyretmek isteyen halkn da
mekandr. Bu tr merasimlerin tarihlere ilk yansyan, SeJanikl'nin hika
ye ettii 1 567 senesindeki karlama merasimidir Acem ah Tahmasb ' n
elisi olarak Asitane 'ye gelen ahkulu ile maiyeti, skdar yakasndan
bin kiilik bir askeri grup eliinde karlanr ve tfeklerle yaplan at
gsterileri eliinde kayklarla stanbul ' a geirilirler. ounu deniz tutan
Acemler, Atmeydan 'ndaki -yabanc misafirler iin ayrlm olduu anla
lan- Hanerli Saray 'na yerletirileceklerdir. Fakat onlarn stanbul 'a
gelileri Padiah'n teb' as arasnda duyulmu (byk ihtimalle resmen
duyurulmu) ve insanlar da tm bu terift seyre hazrlanmtr. Deniz
den karya geilerinde olduu gibi, Atmeydan 'nda dzenlenecek tren
leri grebilmek iin toplanm byk bir halk kalabal vardr. Atmeyda
n dahilinde icra edilen devlet treni sonrasnda konuklar, kendileri iin
hazrlanan saraylara ekilirler.1 3 Bu trenden sekiz sene sonra, Acem'den
bir eli grubu daha gelir. B unlar da ncekiler gibi gsteri ve trenlerle
karlanr ve yine Atmeydan 'ndaki Hanerli Saray ve de Behram Paa
saraylarna yerletirilirler. Halk, bu defa da bir blm Atmeydan 'nda
olmak zere batan sona tm karlama trenlerine elik etmitir. 1 4

12

Peevi Tarihi, Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara
1 982, c. I, s. 77. Kprl'nn A k elebi 'den aktard bilgilere gre, dnemi n nl airinin
kabiliyeti kendisine dmanlar kazandrmtr. Dolaysyla, 1 53 2 senesinde "Sadrazam brahim
Paa'mn Budin'den getirip Atmeydam 'nda kendi saraynn karsna diktirdii mehur heykel
mnasebeti ile syledii Farsa bir beyit (Dnya kilisesine iki brahim geldi, B i ri put kran
oldu, br put diken) vesile ittihaz edilerek, stanbul Subas tarafndan, Tahtakale'de yaka
lanm; dvldkten sonra eee bindirilip gezdirilmi ve sonra iskele banda aslmtr." M.
Fuad Kprl, "Figan!" MEB sliim Ansiklopedisi, c. 4, s. 630.
1 3 Tiirih-i Seliiniki. Hazrlayan: Mehmet pirli, TTK Yaynlar, Ankara 1 999, c. 1 , s. 69.
1 4 Tiirih-i Seliiniki, c. 1, s. 1 1 2.
1 12

Emine Sonnur zcan

Selaniki, Atmeydan 'nda ve dier yerlerde Acem elileri iin dzenle


nen gsteri ve trenleri seyreden halk arasnda kadnlarn da olup olma
d konusunda herhangi bir bilgi vermez. B uradan hareketle, Osmanl
kadnlar, zikri geen kamuya ak gsterilerde yoktur, diye bir yargya
ulamak nemli bir yanlgya sebep olacaktr. nk, Atmeydan anlma
sa da Selaniki, Acem ah'nn olu Haydar Mirza'nn 1 590 ylnda stan
bul 'u ziyareti srasnda, trafiin gazabna urayan kadnlardan sz et
mektedir. Selaniki'nin de elilere mihmandar olarak dahil olduu mera
simlerde, ranllar, Padiah alay eliinde karlanmak zere sk
dar'dan stanbul tarafna geirilirler. Onlarla birlikte, nceden rezervas
yon yaptrdklar anlalan kadrgalarla, halk da kar kyya geince, s
tanbul'da ok byk bir izdiham yaanr. Selaniki, Ocak ay sonlarnda
dzenlenen merasimlerde, "cmle alemin seyr temaaya ktn" ve
bunlarn arasnda "ok kimsenin haremi"nin de olduunu vurgulamakta
dr. 1 5 Mezkr hadisenin getii ayda, gnler iyice ksa olduu iin, abu
cak hava kararmtr. Selanikl'nin rahatsz bir edayla vurgulad gibi,
bunun sonucunda, "akam eriince, gne grmeyen a'Ia hatunlar ta yats
namazna dein evlerine varamamlardr." stanbul'un merkezi ve civa
rnda tand olanlar, ahbaplarnn evlerine misafi r olmu; tand olma
yan "nice namuslu hatunlar" ise yollarda kalmlardr. B ir hesap-kitap
adam olup, yazd tarihte bolca saysal bilgi veren Selaniki, beyzn
zerinde kadnn, zorunlu olarak, Bayezid Hamam'nn iinde sabahlad
m dahi kaydetmektedir.1 6 Yukardaki bilgilerin klavuzluuyla, Acem
misafirler balamnda Atmeydan 'nda toplanan kalabalklarn, ehir aha
lisinin her kesiminden insanlarn bir araya gelmesiyle olutuu sonucuna
varabiliriz.
Aada inceleyeceimiz zere, Osmanl kroniklerinde, Atmeyda
n'nda XVI. yzylda dzenlenen ehzade ve sultan dnlerindeki halk
katlmna ilikin nemli bilgilere erimek mmkndr. Bununla beraber,
dn ve enliklerin mnhasran ele alnp edebi bir rne dntrld
Smamelerden Gelibolulu Mustafa Ali'nin XVI. yzyla ait Smame
si, dne gelen teb'ann "kamusal"lyla ilgili verdii ayrntlar bala
mnda, adeta temel kaynamz durumundadr.

15
16

Tirih-i Seliniki, c. I, s. 2 1 7-2 1 8.


Tahayyl edildiinde, hayli dramatik duran yukardaki fotoraf n bir de arka yz vardr ki
ekilen fiziksel zorluklar bir yana, Selanikl iin asl mesele burada dmlenmektedir: Geceyi
zorunlu olarak darda geiren hamlarn "ounun", eleriyle arasa "soukluk" girmi;
beyler. hanmlarna "su-i zan" besler olmutur. Dahas, "niceleri" bu durumu "kabul etmeyip,
hatunuyla ayrmtr." Tirih-i Seliniki, c. 1. s. 2 1 9.

1 13

Osmanl 'nen A tmeydan "Kamusal" Bir Meydan myd?

Peevl'ye gre "gn dokuzuncu kat gibi geni" olan Atmeydan,


Osmanl tarihlerinde, Sadrazam brahim Paa'nn dn enlii ile zikre
dilmeye balar. Peevi ve Hasan Beyzade 'nin, tarihlerinde verdikleri
bilgilere gre, Kanun'i'nin kz kardei Sultan ile brahim Paa'nn dn
leri 1 524'n Mays aynda Atmeydan 'nda dzenlenmitir. Padiah'n da
bizzat onurlandrd dnde, Atmeydan 'na "yksek adrlar dikilmi",
meydan, nahllar17, ssl yastklar ve ipek glgeliklerle bezenmitir.
Meydan evresindeki sokaklar, "trl trl nak ve bezeklerin doldurdu
u bir sergi yeri haline" dntrlmtr. Mehterhane nne Sultan iin
kurulan "taht- sa' adetbaht", son derece gsterilidir. Devletin ileri gelen
leri, meydana nazr evlerin ve kasrlarn atlarnda; Arslanhane zerinde
ve dier uygun kelerde seyir iin ardaklar ve oturaklar yaptrmlardr.
Padiah grkemli bir trenle yerine oturduunda, Badefterdar, ran H
kmdar Nurirevan' dan kalma mehur firuze kaseyle, Sultan'a erbet
sunma geleneini yerine getirir. Btn silahrler ve pehlivanlar, Sul
tan ' n karsnda eitli hnerlerini gsterirler. Halka verilen yemeklerin
iinden diri hayvanlar kar; orada bulunan halk "velvele" ile aknlkla
rm dile getirirler. Geceleri ise havai fiek gsterileriyle sevinli anlar
yaanmaktadr. Ayrca, bu dnde olan "bolluk ve nee'', nceki sultan
dnlerinde yoktur.1 8 Kaynaklarda XVI. yzylda yaplan iki sultan
dnnden ilki olarak kaydedilen yukardaki bilgilerde, ekabir ve halk,
sultan dnlerinin doal davetlisi olarak yerini alm grnmektedir.
Hasan Beyzade ve Selaniki, 1 585 tarihinde Atmeydan 'nda dzenle
nen bir sultan dnnden daha bahsetmektedirler. Dn, III. Murad' n
kz Aye Sultan'n dnemin Sadrazam brahim Paa ile evlenmesi vesi
lesiyle yaplmtr. Sultan'n paha biilemez gelinlii, Atmeydam 'na diki
len ssl nahllar, meydan sslemeleri, zengin sofralar ve Padiah'n
halka balad cmert ihsanlaryla, dierleri gibi bu dnde de byk
bir ihtiam sergilenmi; bylece, Aye Sultan dn de temaa eden tm
halk hayran brakmtr. 1 9

bir arada, drdncs ayr olmak zere Kanfni'nin drt ehzade


sinin snnet dnlerinin mekan da Atmeydan 'dr. lk dne deinen
Hasan Beyzade, Padiah'n "neeyi oaltan saha Atmeydan 'n, sara
kayna geni bir alan" olduu iin "dne uygun makam olarak tayin
1 7 Balmumundan yaplan aa, yaprakl dal ve yemi taklidi ilere denir ki, sath altn ve gm
yapraklarla sslenerek, eskiden gelin giderken nnde alayla gtrlr ve gelin odalarna ss
olarak konurdu (Osmanl Terimleri Szl).
1 8 Peevi Tarihi, c . 1 , s. 62-64. Hasan Beyziide Tarihi. Hazrlayan: evket Nezihi Aykut, TTK
Yaynlar, Ankara 2004, c. il, s. 32-36.
19

Hasa Beyziide Tarihi, c. 11,

1 14

s.

323, 342; Tdril-i Seldiki. c . 1, s. 1 68-l 70.

Emine Sonnur zcan

ettiini" sylyor.20 Peevi ise 1 530 ve 1 5 39 ' da yaplan iki dnde b


rahim Paa dnnde olduu gibi meydann hazrlanp, sslendiini
belirtmektedir. Memleketin drtbir yanndan gelen "hner sahibi gldr
sanatlar, maskaralar, havai fiek takmlar ve patrtlar(?), cambazlar,
at cambazlar, glge oyuncular" marifetlerini sergilemiler; verilen
lenlerde ileri gelenler ve halk, yiyip-iip elenmitir. "Her ey o kadar bol
ve zengindir ki ayrntsyla anlatmann imkan yoktur".2 1
Tarihinde Atmeydan 'n, "kalp ferahlatc yer" olarak tanmlayan22
Ltfi Paa, 1 530 senesinde yaplan ehzade dnyle ilgili olarak, Pee
vi'nin "halk" biiminde tanmlad katlmclarn tesinde, mnhasran,
fakir insanlar (geda) da anmaktadr. Tarihi bir iir araclyla ile de
mektedir ki:
Tahak altm gm sini iinde

nne korlar idi her gedann

Nefayis pr meze ini iinde

Yiyb krin iderlerdi Hd{ 'nn

iirden ve daha nceki bilgilerden yola karak, Atmeydan 'ndaki dn


lerde devlet erbabnn ve toplumsal gruplarn ayr ayr sofralarda yemek
yemelerine karn, teb'ann her kesimine eit koullarda servis yaplmak
tayd, diyebiliriz. Nitekim kaynaklarda bunun aksini bildiren herhangi bir
erh yoktur. Ltfi Paa'nn verdii ayrntlara gre yemeklerin yenmesin
den sonra sportif oyunlar balamaktadr. Bunlardan cirit ve kabaa ok
atma oyunlar ayrntl olarak Ltfi Paa Tarihi 'nde yer alr. Tarihiye
gre meydanda sergilenen bu gibi oyunlarn "nihayeti yoktur".23
Kanuni dneminden sonra III. Murad dnemine kadar, kroniklerde,
Atmeydan 'nda dzenlenen snnet trenlerinden sz edilmemektedir. III.
Murad dneminde dzenlenen, 1 5 82 tarihli ehzade III. Mehmed dn
ise, imdiye kadar atfta bulunduumuz tarihlere ilaveten, Naima Tari
hi 'nde de bahis konusu edilmitir.
20

21

22

Hasan Beyzade Tarihi, c. II, s. 93.


Peevi Tarihi, c. 1, s. 1 1 6-1 1 7.
Ltfi Paa, l 530'daki ehzade dnyle ilgili olarak Ateyda 'n bir iirle yle tasvir

eder:
Var idi bir lllakalll- hurrem-abad!Var idi bir kalp ferahlatc yer makam
Ki Atmeydam dinuridi ana ad/Ki Atmeydam denirdi ona ad
Ki Konstatimn ol eyvan imi/Ki Konstantin 'in o saray imi
Temiimet mlk Rmun izam imi!Rm devletinin tmnn mekam imi
'Acayibler garaibler var anda/Acayipler garayipler var onda
Naziri yok temamet bu cihanda/Benzeri yok bu cilamn tmnde.
Ltfi Paa, Tevarih-i A l-i Osman, Hazrlayan: Kayhan Atik, Kltr Bakanl Yay., Ankara
200 1 , s. 270.
23 Ltfi Paa, s. 268-270.

1 15

Osmanl 'nn Atmeydan "Kamusal " Bir Meydan myd?

Selanild, ellibe gn srdn belirttii dnn hazrlk safhasna


dair ilgin ayrntlarla bizi bilgilendiriyor: rnein, alt ay ncesinden
itibaren dn masraflar iin dn emiri ve nazrna, hazineden "birka
kereler elli yk ake teslim edilmitir." Atmeydan 'ndaki merhum Sinan
Paa'mn evine kiler malzemeleri konulmu; "mir1 frn nnde, meydan
da ate tandan ocaklar ve mutfaklar yaptrlmtr". Her biri alt-altbu
uk kilo bakrdan olmak zere bin beyz para sahan ve tepsi imal edil
mitir, Selaniki'ye gre bunlarn her biri, dolu iken o kadar ar gelmek
tedir ki tamak iin gl kuvvetli yiitlere ihtiya duyulmaktadr. Hiz
met ve gvenliin salanmas amacyla altyz sipahi ve ayrca sadece
hizmet iin bin kiilik blyle cebeciba tayin edilmiir. Dier taraf
tan, meydandaki brahim Paa Saray tamir edilerek merdiveni ve kaps
yenilenmi; Mehterhane nnde devlet ileri gelenleri ve "ayan- hazret"
iin her biri yetmi-yetmibe metre uzunluunda basamaklardan oluan
bir "d1vanhane-i ali" yaptrlmtr. Sz konusu yerin en alt basama
"kffar elileri"ne ayrlmtr. Ayrca, Sultan Saray duvar bitiiinde,
Mehter takm iin "nevbetgah" da hazrlanmtr. 24
Hasan Beyzade, -ve byk oranda ondan atfla yazd anlalan
Peevi ve Naima, Atmeydam 'na dikilmek zere hazrlanan nahllar ile
yine meydanda sergilenen ve davetlilere hediye edilen ekerden figrlerin
yaplna dair bilgiler veriyorlar. Onlarn verdii bilgilerle, nahllarn
dikildii yer ve gsteri sanatlarnn arlmasna ilikin ayrntlar da
renebiliyoruz. Hasan Beyzade'ye gre yaymlanan fermanla, "skker
den ekal il sver dzmek itin" bu sanatta mahir ustalar merhum Kaptan
Ali Paa'nn Saray' nda toplanmlardr. Dier taraftan stanbul' un drt
ayr yerinde "stftd nahlbendler" tarafndan bal mumundan nahllar ya
plmaktadr. Ayrca, etraftaki "hkmet-vasfl valilere" ve Mslman
olmayan meradan "Pe Kral ve Venedik ve Frengistan' a ve Erdel ve
Eflak ve Bodan' a" mektuplar yazlmtr. Gnderilen mektuplarda,
memleketlerinde mevcut olan tm algc ve oyuncular, lkelerin elile
riyle birlikte, dne davet edilmitir.
Hazrlklar tamamlannca, nce, Eski Saray' da dzenlenen kadnlar
dnnde, algclar ve oyuncular eliinde yedi gn yedi gece yenip
iilip elenilir. "Davetlilere" ve "kk-byk herkese", kadnlar d
nnden ayrlrlarken "itibar miktarlarna gre", ekerden figrlerden "bi
rer ikier" datlr. Drt "nahl- blend" ise hazrlanp bitirildike, Eski
Saray' n kapsna getirilip braklmaktadr. Kadnlar dn sona erince,
nahllar, ehzade iin dzenlenen grkemli alayla birlikte Atmeydan 'na
24

Tfrih-i Selfniki,

1 16

c.

I,

s.

1 33-1 35.

Emine Sonnur zcan

getirilir ve Sultanahmet Camii 'nin yaplacak olduu yerde bulunan Ah


met Paa Saray 'nn yanna dikilirler.2 5 ok eitli gsteri gruplar, Padi
ah'n karsnda hnerlerini sergilerler. Ardndan Padiah ' a, maiyetine,
deiik sosyal-mesleki gruplara ve halka ayr ayr zengin sofralar hazrla
nr. Geceleri ise havai fiek gsterileri dzenlenir. stanbul halk, elli
gnden fazla devam eden bu ihtiaml dnde, bolluk ve nee iinde
gnler geirmitir.26

BRAHM
PAA
SARAYl

Ekftbir evleri ve kasrlar


ARSLANHANE

ehzadenin bulunduu saray

A T M

E Y D A N

Padiahn taht ve maiyetinin oturduu platform

MEHTERHANE

Yabanc elilerin oturduklar blge

AHMET PAA
SARAYI

'<
"
:.

MEHMET
PAA
SARAY!

SNAN
PAA
SARAYI

AYASOFYA

ek i l I: Osmanl kron iklerine gre Atmeydan 'nm 1 582 dnndeki muhtemel plan

Gelibolulu Mustafa Ali ise, III. Mehmed'in snnet dn iin kaleme


ald Surndme'sinde, dn yeri olan Atmeydan 'nnda toplanan byk
topluluu, "kyamet gnnn kalabalna" benzetmektedir.27 Tarihinin
sz konusu kalabal oluturanlardan, meslek birlikleri ve sosyal gruplar
ile enlie katlan kadnlara dair satrlar son derece dikkat ekicidir.
Ali 'nin, "Eba Eyy'.lb-i Ensari Halk"28 ad altnda zikrettii stanbul halk
.'
25

Hasan Beyzade'ye gre yabanc eliler iin bu blgede bir oturma yeri hazrlanmtr. Hal
buki Selaniki onlarn yerini yukarda kaydedildii zere, Mehterhane nnde kurulan basamak
l yerde belirlemektedir. Biz, izdiimiz muhtemel meydan p lannda, dn daha canl bir
ekilde hatrlad varsaydmz Seli\nikl'yi esas aldk.
26
Hasan Beyzade Tarihi, 288-294. Karlatrnz: Peevi Tarihi, s. 64-65 ; Tarih-i Naima , s.
1 9 1 4.
27 Gelibolulu Mustafa '}di, Cami 'u '/-Buhur der Mecalis-i Sur, H azrlayan: Ali ztekin, TTK
Yaylar, Ankara 1 996, s. 283.
28
Ali ztekin, A l i ' nin eserini sunarken, bu tanmlamay dierleri gibi bir grup olarak deerlen
dirmi ve krkbe adetlik topluluklar grubunun iine dahil etmitir. H albuki Gelibolulu M ustafa
Ali, tanmlamay, Eyp Ensari'nin manevi kiiliine atfla stanbul halkn b i r sfat olarak

1 17

Osmanl 'mn Atmeyda111 "Kamusal" Bir Meydan myd?

krkbe ayr topluluk biiminde sralanmaktadr. Bunlarn iinde,


Abdalan- Rum, Hafzlar, Hutbeciler, Basmaclar, Halclar, Gzlkler,
neciler, Esirciler, At Canbazlar, Kemanclar, Arka Hamallar, Kahveci
ler, Meyhaneciler, ieciler gibi ok eitli mesleki-sosyal grup bulun
maktadr. Aada greceimiz zere, bunlarn arasnda kadnlarn olu
turduu meslek gruplar da vardr. Kronik tarihilerinin ellibe gn tespi
tine karn, Ali 'ye gre altm gn sren dn sresince sz konusu
gruplar, belli zamanlarda ve belli bir dzen iinde Atmeydan 'nda geit
ler dzenlemekte; tadklar mesleki zellikler dahilinde, evreye deiik
gsteriler sergileyip, verdikleri zgn hediyelerle Padiah se!amlamakta
drlar. 29
Mustafa Ali, sz edilen krkbe ayr meslek grubunun dnda, maha
retlerini sergileyen topluluk ve bireyleri, ayr bir babda ele alr ki bunlar
da yirmi ayr eittedir. Kurttan kuzuya, canl pek ok hayvan ve st
sap peynir yapan insanlaryla, develerle tand belirtilen tahta plat
formlu bir dan sergilenmesi; uvala sokulup denize atlan sal-kll
adamn dakikalar sonra tra olmu bir halde su yzne kmas ya da
yelken ap karadan gemi yrtlmesi gibi pek ok etkileyici gsteri ser
gileyen bu sanatkarlarn sraland blmde, bizatihi tek bir kadna da
yer verilmitir. Dolaysyla, her iki kmede de kadnlarla karlayoruz.
Kadnlar birinci grupta, Bursa Basmaclar ve Basmaclar, Halclar,
Deirmenciler ve Sanat olarak grmekteyiz. Bu grupta zikrettiimiz
"sanat-perdaz (sanat)" kadn ile ilgili balk yledir: "Ba Dik, Bir
Erkek eklinde, Pikei Kadn Sanatnn Gelii".30 Demirden rl bir
eldiven giyen kadn, elinde bir doan olduu halde, meydann ortasna
gelir. Burada, kendisinin kadn olmasna karn usta bir doanc olduunu
vurgulayan szler syleyerek, eldiveni ile doanm Padiah'a hediye
eder. Padiah da buna karlk olarak gereken ihsan gsterir.3 1
Mustafa Ali 'nin, maharet erbabndan oluan ikinci gruba dahil ettii
kadnn hikayesi ise hayli ilgintir. Daha da nemlisi, tarihinin verdii
bilgiler, kadnlarn enliklere youn katlmn aka ortaya koymaktadr.
Ali 'nin manzum satrlarna gre, sz konusu kadn, at zerinde sipahi
klna girmi olduu halde Atmeydan 'ndaki dn seyretmektedir.
Gsteri esnasnda "dn ehlinden kt yzl bir ahmak" onu tanr ve
kullanm olmaldr. Nitekim, orijinal "iidekiler"de tasnif bu ekildedir. Cami 'u '/-Buhur, s.
36 ve 83.
29 Cami 'u 'l-Buhlr, s . 274-282.
30 "Anede-i an-Zen-i San'at-Perdaz ba-ekl-i Merd-i Ser-Firaz Pike Kerden-baz". Ca
mi 'u '/-Bul/r, s. 1 90.
3 1 Cdmi ' 'l-Bhiir, s . 1 90.

1 18

Emine Sonnur zcan

sarholuunun da etkisiyle, zerine saldrp kadnn atn zorla altndan


alr. Bylece kadn herkese ifa etmi olur. Durumun Padiah ' a arz edil
mesinin akabinde kadn derhal hapse atlr. Gelibolulu'nun ertesi gn
kadnn sorgulanmasna dair kaleme ald beyitlerde, Atmeydan 'nda
dzenlenen dnlerin "kamusal" nitelii, nemli alardan belirgin bir
hale gelmektedir. 3 2 Tarihinin, kadnn azndan hikaye ettii msralar,
dne herkesin -ama herkesin- katlabildiini; bununla beraber, kadn
lara ve erkeklere ayrlan yerlerin farkl blgelerde olduunu ortaya koy
maktadr. Ayrca. ifadelerden, erkeklerin, dn, kadnlara gre daha
rahat seyredebildikleri de kartlabilir. Dier taraftan, Kadnn bu cesur
giriimindeki -belki de bir sipahi ailesine mensuptur- temel amac, sade
ce dier kadnlar gibi orada olup dn seyretmektir. Bununla birlikte
kendisinin azndan Ali 'nin syledii gibi, ortada er'! bakmdan sula
nacak bir durum varsa o da erkek klna girmi olmasdr.
Dnemin ilmi otoritelerinden olan Gelibolulu'nun manzum satrlarn
da, kadnlarn "kamusal" varlklarnn merlatrldn da gryoruz.
Birinci grupta yer alan meslek erbab kadnlarn konu edildii beyitlerin
genel havas, onlarn mesleklerini sergileme biimleriyle, Atmeydan 'na
gzellikler kattklar temelinde deerlendirilebilir. Bu tasavvurun dnda
marjinal saylabilecek, rnein "demirrg eldivenli doanc kadn"
konuturduu beyitlere baktmzda ise tarihiyi daima kadnlardan yana
ve onlarn kalktklar ii olumlamaya ya da savunmaya alr bulmak
tayz:
Erkek arslana her diyen arslan
Diisine dimez mi zr-ijiyan ' 33.
32

Ali 'ye gre kad. (gnmz dil iyle) unlar syler:

Der ki haber aldm iiln sru tana


Seyrin eyler aktan ve gizliden sekinle sradan

Fakat gayet de zalnetlidir nfis


Orada yrtar perdesini yzbin arus

Be de kldm bu iri-kiir i
Gl renkli ata siiviir olaym dedim

Er gibi sr meyda11m seyredeyin


Srrm sipahi tarz gizlesin

Bilmedim ki byle bir laldii bilmez


Kasrga gayretimi durgunlua evirsin

Dnemi ben aklllarla dolu bilirdim


Ama dizginin ciilil elinde olduuu grdm

ljJe ehlinden rtl bir kadum


Masumiyet perdesinde istediim yerdeyim

/-levesimdendir b terbiyesizliimde deil


Seyreder ok kadn byle bir ben deil

Bana ancak ey zr iseye ltikin


Er kya(etie girmektir gnal

Grdler miikl syler phesiz


Suunu baladlar batan ayaa
Cmi '11 'l-Blir, s. 220-22 l .

' Kkremi arslan


1 19

Osmanl 'nn Atmeydan "Kamusal " Bir Meydan myd ?

Dier yandan, Ali 'nin Atmeydan 'ndaki dn rahata seyir iin sipahi
klna girmi olan kadn -her eyden nemlisi- maharet erbab gruplar
ve kiiler listesine dahil etmeyi uygun bulmas, tarihinin bu durumu
meru grmenin tesinde kayda deer bir beceri olarak alglad anlam
na da gelmektedir.
Geldiimiz bu aamada, yukardaki terkibi bilgiler nda, Atmeyda
n 'nda dzenlenen elencelerin Habermas' m "kamusal alan" kavram
dairesinde nasl alglanabileceini tartmak istiyoruz. Bu bahsin bana
dnersek, Meydanda halk ya da ekabir tarafndan gndelik hayatn bir
paras biiminde sergilenen oyun ve elencelerin nitelii, Habermas' n
"kamusal alan"n herkese ak olma ynndeki artna uymaktadr. Bu
nunla beraber, oyun ve elencelerin genel olarak erkeklere hitap ettii de
ortadadr. Bu noktada, iki erh kaydetmeliyiz: Atmeydan'nda da (baka
zeminlerde olduunu biliyoruz34) kadnlarn seyrederken keyif alabilecek
leri (hokkabaz gsterileri, salncaklar, dnme dolaplar vs.) oyun ve e
lencelerin dzenlenmi olma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. kincisi,
kadnlar, bu faaliyetler srasnda meydanda olmasalar bile, sz konusu
elencelerde meydana gelen hadiselerin erkekler tarafndan zel alanlara
tanmas suretiyle ve dardaki insanlarla kurduklar muhabbetlerle de
"kamusal alan"lar ina etmi olmaldrlar.
Seyirci ve sanat erbab olarak, zgr katlmlaryla Osmanl kadnlar
nn, Atmeydan 'nda dzenlenen dnler ve lenlerde yaratlan "kamu
sal alan"a nemli katklarda bulunduklarn renmi durumdayz. Bu
nunla beraber -ayr yerlerden seyretmek gibi- erkeklerden biim olarak
farkl olan; ve elbette ki devlet-teb 'a balam ierisinde -aada irdele
yeceimiz gibi- erevesini gelenein ve dinin belirledii, kendine zg
bir "kamusal alan"dr bu.
Btnsel alglama kaygsyla, XVI. yzyl Osmanl kadnlarnn,
Atmeydan 'ndaki enlikler ve dnler dnda baka sosyal iletiim bi
imleriyle de "kamusal alan"lar yarattklar; "kamusal alanlar"da bulun
duklarn hatrlatmalyz. Faroqhi 'nin tespitiyle, ortalama otuz krk ailenin
yaad mahallelerin kadnlar, ahbap ziyaretlerinde; erkek-kadn satc
larn bir araya geldikleri ak pazarlar ve dkkanlarda; seyyar satclarla
evlerinin kapsnda ve Lady Montagu'nun, "bir nevi kadnlar kahvehane
si"3 5 dedii, haftada bir gittikleri hamamlarda, ehirde olan bitenlerle

33

34

35

Cami 'u '!-Buhur, s. 1 90- 9 .


Tiirih-i Seliiniki, c.I, s. l 37; ya da c.II, s. 605.
Lady Motagu, s. 37.

1 20

Emine Sonnur zcan

ilgili sohbetler edebiliyorlard. 3 6 Selfniki, III. Mehmed'in eyhlislam


tarafndan 1 599 ylnda yaymlanan toplumsal bir genelgede, bakentin
para piyasasn spekle eden kadnlardan sz etmektedir. 3 7 Gene ayn
dnemle ilgili olarak Sultan ' n Eri Seferi dnnde stanbul' da dzen
lenen enlik alayn, kadnlarn da izledii kaydedilmitir.3 8 Bakmz
biraz daha genilettiimizde, temel amac kamu yarar olan, Osmanl
vakflarnn mslim-gayrimslim kadn sahipleri ile karlamamamz
imkanszdr. Sz konusu vakfe kadnlarn Osmanl toplumundaki youn
luu ve snfsal homojenitesi, son derece arpcdr. Miriam Hoexter'in
ifade ettii zere, eitli blgeler ve dnemleri ieren incelemeler, kadn
larn tm ba yapan halk arasndaki yaklak payn %20 ila %50 ara
snda olduunu ortaya karmtr. Dahas, kad sicillerinden, mlklerini
zgrce balayan bu kadnlarn, sarayl-soylu kadnlar gibi sradan
halktan da olabilecei tespit edilmitir. Kadnlarn "kamusal alan"a iti
raklerinin nemli bir boyutu olarak, sz konusu vakfe kadnlarn byk
bir ksmnn kurduklar vakflarn yneticiliini de stlenmi olmalar
kayda deerdir. Zira, bu vesile ile Osmanl kadnlar, aktif olarak, eko
nomik ve finansal ilere de angaj e olabiliyorlar; bylece vakflar dnda
daha baka "kamusal alanlar"da da yer alabiliyorlard.3 9
Yukardaki anlamyla, Osmanl erkeklerinin yaadklar ehirde dahil
olduklar dier "kamusal alan"lara bakarsak, tahmin edilecei zere, bi
rinci sraya kahvehaneler oturacaktr. nk kahvehaneler, gnmzde
olduu gibi XVI. yzylda da, "kamusal alan"n temel gstergesi olan ne
olacak bu memleketin Jali, babndaki sohbetlerin en youn olarak yapl
d yerler olmaldr. Katip elebi'ye gre, bin tarihinden ( 1 5 92) itibaren,
stanbul 'un her sokak banda bir kahvehane almtr; buralarda. "kssa
hanlar ve engiler" tarafndan sergilenen gsteriler nedeniyle, halk iten
gten geri kalmtr.4 Kahve iip sohbet etmenin tesinde "kamusal
alan"lar olduu anlalan kahvehaneler, Mustafa Ali'nin kahvehane tasvi
riyle biraz daha belirginlemektedir. Payitahtta ve memleketin dier bl
gelerinde " 1 5 5 3 'ten beri peyda olan nihayetsiz topluluklar" biiminde
ifade edilen kahvehaneler, Ali'ye gre, "iyi anlanlar, aklllar ve elence

36

Sreyya Faroqhi , Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, eviri: Elif Kl, Tarih Vakf Yayn
lar, stanbul 2002, s. 1 65-1 67.
37 Ti'rih-i Seli'niki, c. il, s. 826.
38 Faroqhi, age, s. 1 99.
3 9 M i riam Hoexter, "Waqf Studies i n the Twentieth Century: The State of the Art", JESHO 4 1 ,
4 , 1 998, s . 48 1 -482.
4 Katip elebi, Mizan Hakkfi ihtiyi'ri 'l-Ehakk, Trkeletiren: Orhan aik Gkyay, Kabalc
Yaynevi, stanbul 2008, s. 45

121

Osmanl 'nm Atmeydam "Kamusal" Bir Meydan myd?

dknlerinin oda"dr.4 1 Osmanl toplumunun her snfndan erkeklerin


enlendirdii kahvehanelere, benzeri "kamusal alan"lar olmas aisndan
bozahane ve meyhaneleri de dahil edebiliriz.
Erkeklerin kahvehaneler ve benzeri mekanlar dnda, "kamusal alan"
erevesinde deerlendirebileceimiz katlmlarna -kadnlarda olduu
gibi- gndelik yaamlarnda gidip-geldikleri pazarlar, dkkanlar ve ha
mamlar; yine kadnlarla ilgili olarak andmz vakf faaliyetlerini de
ekleyebiliriz. Osmanl erkeklerinin, kadnlardan farkl olarak her hafta
katldklar cuma namazlarnn da "kamusal alan" nitelii tadn d
nyoruz. Bilindii gibi, Mslman toplumlarda, vakit namazlar dairesin
de de ksmen sz konusu edilebilir bir cemaat sohbeti vakas bulunmak
tadr. Bu sosyal iletiim biimi, cumalar, daha da geni bir katlmla icra
edilmektedir. XVI. yzyl Osmanl lkesinde, zellikle cuma namazlar
erevesinde yaplan kamusal sohbetler dahilinde camileri de bylece
erkeklere mahsus "kamusal alan" erevesinde va 'zediyoruz.
Habcrmas ' n izdii ereve dahilinde, Atmeydan ' nda halkn katld
ve ina ettii kamusal alanlarn, kamu ile devlet arasnda ne tr iliki
ler kurduu hakknda dorudan kaynaklara yansyan herhangi bir bilgi
bulunmamaktadr. Ancak kapsayc bir bakla, bu tr elenceleri -zel
likle de devletin dzenledii dnleri- bir tr devlet-teb 'a kucaklamas
ya da halkn gznde devletin gcnn ve cmert varlnn dramatik bir
merulatrma biimi olarak grebiliriz. Bu anlamda, her snftan ve cin
siyetten insanlarn katlabildii Atmeydan elencelerinde, Osmanl dev
let etme geleneinin sembolik anlamda sergilenme frsat bulduu d
nlebilir. Geni ve zgr katlml bu elence ve dnler erevesinde,
Atmeydan bir kamusal alandr. Ancak, elencelerin neeli karakteri
dolaysyla, burada yaratlan kamusal alanlarn, devlete kar ortaya ko
yacaklar kamusal bir sorun dnlemedii iin Atmeydan elenceleri
41 Tarihi, iyi an lanlar ile ak l l lar babda, birbirlerini grp sohbet etmek ve "kahvesin ip.
keyiflerini sr'atle yetitirmek" isteinde olan "derviler ve irfn ehlini" andktan sonra, ay
yerde "garibler" ve "fakirler"e de deinir. Garibler. kahvehanelere gelirler, nk gidecek
baka yerleri yoktur; fakir insanlarn ise kahvehaneler ddaki toplantlara katl acak -ya da
toplantlar dzenleyecek kadar- "para ve dnyalklar" yoktur. B u "iyiler" grubunun dnda bir
de kabiliyetsiz ve milleti yerme merakls, "elence dkn ehirolanlar" vardr ki bunlar.
Sipahi ve Yenierilerden olumaktadr. Alanlarn kahvehaneye "rabetleri" yalnzca gybet
ve ktlk amaldr ve devletin drt bir tarafdaki bu kullar -"Rum'da ve Msr' da ve an ve
Badad kullar"- tm zamanlarm (galiba seferde olmadklar dnemlerde) kahvehanelerde
geirip, "flan zamanda aa idim, flan devletluya ketluda idm" diyerek benci l l i klerini sergi
lemektedirler. Kahvehanelere, bu topluluklar dnda Hak ehli k i mseler, dostlaryla gelen soh
bet tutkunlar ve sadece tavla, satran oynamaya ya da ake karlnda kumar oynamaya
gelenler de vardr; k i bunlarn says yksek olup, gittike de bymektedir. Gelibolu l u Musta
fa ' A l i . Meva 'idiin-Nefais fi Kava 'idi 'l-Mecalis, TfK Yay., Ankara 1 997, s. 363-364.

122

Emine Sonnur zcan

ile kamusal alan teorisinin son ayana kadar varlamyor, fikrine


kaplnabilir. Bununla birlikte, teb'a, meydanda dzenlenen elencelere
katlmakla, oralarda oluturduklar sosyal grup beklerinde, sadece e
lence dahilindeki konular deil, kanlmaz olarak kamuyu ilgilendiren
birtakm meseleleri de tartm olmaldr. Sonrasnda, bu meselelerin,
bireysel (kad 'ya dileke verme gibi) ya da rgtl bir biimde (mesleki
ya da suf rgtler gibi) devlete aksetmi olmas eyann doas mucibin
ce olaan bir durumdur.
b. XVI. Yiizyzl Atmeydan 'nda, Kamunun ahit Olduu Kanl Hadiseler
XVI. yzyl kaynaklarna yansd zere, Atmeydan, dn-demek
neesi hilafna, -yalnzca iki olay olmakla beraber- halkn gz nnde
gerekleen kanl ve vah'i fotoraflar da vermitir. Bu kt hadiselerin
ilki. yzyln sonuna doru, ancak, acayip bir ekilde, en neeli ve elen
celi -ve galiba en kalabalk- dn olan 111. Mehmed'in 1 5 82 'deki sn
net dnnn sonuna eklemlenmitir. Atmeydan'nda, Yenieri ve Si
pahiler arasnda kan kavga, Padiahn karsnda iki Sipahinin ldrl
mesiyle sonulanmtr. Hadisenin nedeni ise anlatacamz zere, son
derece marjinal durmaktadr. Hasan Beyzade ve Selanik'i orijiniyle,
Peev1 ve Naima tarihlerinde de yer alan bu kanl olay, SelanikJ: ' de -sofu
yannn etkisiyle olacak- nedenine deinmeden geitirilmi ve tarihi,
garip bir biimde, katledilen iki Sipahiyi, "l derecesinde sarho bir-iki
bedbaht" biiminde aksettirmitir.42 Mezklr olay, Hasan Beyzade 'de ise
geni olarak ele alnm; ondan alnan bilgilerle de PeeV ve Naima Ta
rihlerine konu olmutur.
Hasan Beyzade 'nin aktardna gre krknc gn ehzadenin snnet
edilmesi gerekletikten sonra dn on gn daha devam etmitir. Aka
binde, aada zikredilecek kavga "slrdan feragat" sebebi olmu; ve Pa
diah ile maiyeti Topkap Saray 'na ekilmilerdir. 43 Olayn ayrntlarna
bakarsak, Hasan Beyzade 'ye gre, snnet dnnn yapld dnemde
Harem' den karlan olanlar, "tarz- kadim" ve "yapla geldii" zere,
"kimi Mteferrika, kimi anigirler zmresine kimi de Sipahi blkleri
ne dahil edilip", eitli grevlere getirilmiler; bylece "nifak sahibi kii
ler bir araya toplanmlardr." Sleymaniye yaknndaki "Kemer-odala-

c . 1. s. 1 35 . S fatn orij i nal hali yledir: "meyyit esabesicle bir i k i mest


bed-baht".
43 Hasan Beyzade Tarihi. c . i l , s. 293-294. Karlatrz: Tiiril-i Niiimii, c . iV, s. 1 9 1 4 : Peevi
Tarihi. c. i l , s. 66.

42 Tiiril-i Seliiniki.

1 23

Osmanl 'nn A tmeydan "Kamusa/" Bir Meydan myd?

rnda"44 fahieler getirip iki alemi yapan says yzn zerindeki bu


topluluu haber alan -kat ve acmaszl yznden "Tanr bilmez lakab
ile mehur"- Suba Ahmet avu, yanndakilerle gidip bu odalar basar.
Fahieleri toplayp gtrmek isteyince kar saldrya urar ve malup
duruma dmekle kalmaz, eli aya bal olduu halde Sipahilerce
Atmeydan 'na, Padiah' a nazr bir yere getirilip braklr. Yenieriler bu
manzara karsnda hrslanp gazaba gelirler; bylece iki taraf arasnda
kavga balar ve Padiah' n karsnda iki Sipahi katledilir. Neden sonra, o
dakikaya kadar meydanda gzkmeyen Yeni eri Aas Atmeydan 'na
gelir ve Sadrazam Sinan Paa' dan iittii sk bir azar eliinde Yenieri
leri meydandan uzaklatrr. Bylece dn enlikleri iin Atmeyda
n 'nda hazr bulunan halkn nnde cereyan eden bu kanl olay sona erdi
rilebilir.45
Meydann sahne olduu ikinci kanl olay, 1 600 ylnn Ramazan ayn
da Sipahiler tarafndan Gmrk Mltezimlii yapan bir Yahudi kadn ve
olunun feci bir ekilde katledilmesiyle yaanmtr. Mali defterlerden
olan "seferl ta'ife defterlerinin" iyi koullarda olanlarnn, "ekabir ve
ayan" arasnda pahal tutarlarda satlaca haberini alan Sipahiler ayakla
nr ve eyhlislam Sunullah Efendi 'ye giderler. Evvela, kendilerine sunu
lan "fasid" ake ile satn aldklar yiyecek maddelerinin "helal" olup ol
madn sorarlar. Aldklar cevap "deildr" olunca, bu akelerin sahibi
nin Yahudi Gmrk Mltezimi, Kira Kadn olduunu ve onun katli iin
fetva istediklerini belirtirler. eyhlislam, "zmm1yenin katlinin er' an
caiz olmadn" vurgulayarak, ehirden srlmesi teklifini getirse de
etkili olamaz. Yahudi mahallesi 'nde alnan sk gvenlik nlemlerine
ramen, Sipahilerin avubas, bir ekilde Kira Kadn' "bulup karr"
ve sipahilerin eline teslim eder46 . Sipahiler kadn "pare pare idp ve
cifesinn ayana ip takup sryp" (cesedini) Atmeydan 'nda brakrlar.
Sipahilerin fkesini kadnn katledilmesi dindirememitir. Atmeydan 'nda
byk bir kalabalk oluturup, ertesi gn tm ailesini de katletmek iin
"ahidleirler". Nihayetinde, oullarndan by, annesiyle ayn akibete
urar ve onun cesedi de ayn ekilde Atmeydan 'na getirilir. Kadnn
kk oluna sra gelmiken o, ihtida edip "iltizam ile ellerinde olan dev
let mallaryla ilgili cevap vermeyi stlenerek" katledilmekten kurtulur.
44

Bekar odalar olabilir; nk o blgede bekar odalar olduunu, Sreyya Faroqhi 'nin 28 Mart
2008 tarihinde B ilkent niversites i ' nde verdii "Everyday Life in the Ottoma Empire" konul u
seminerde dinlediimiz zere biliyoruz: http://www.bilkent.edu.tr/bilket/academic/ semi
ar/previous.htnl# l
4 5 Hasan Beyzade Tarili. c. il, s. 294-296; Karlatr nz: Tfrih-i Selfniki, c. !, s. 2 1 9; Tdrih-i
Nfimd, c. IY, s. I 9 1 4 ; Peevi Tarihi, c. il. s. 66.
46 Tfrih-i Selfniki, c. il, s. 854-855.

1 24

Emine Sonnur zcan

Dier taraftan, katledilen insanlarn cesetleri "bir nie gn" Atmeyda


n 'nda bekletildikten sonra kaldrma grevi verilen Yenierilere ramen,
odun getirip ate yakan Sipahiler tarafndan orada yaklmtr.4 7
Yukarda izah edilmeye alld zere, tm teb ' aya ak bir "kamu
sal alan" olarak Atmeydan, yzyl boyunca yaanan elenceli gnler
yannda, kt hadiseleriyle de yalnzca stanbul' da deil, dalga dalga tm
mparatorlukta belli "kamuoylar" oluturmu olmaldr. Tahmin edilece
i zere, Atmeydan'nda yaanan kanl vak'alar, devletin gcn kay
betmesinin dozaj na paralel olarak artmtr. Esasen XVI. yzyln son
eyreine doru kendini hissettiren eitli ekonomik skntlar ve berabe
rinde gelen yapsal bozukluklar, Atmeydan 'nn o gne dein genel an
lamda nee kokan havasn da bozmaya balam gibidir. Kroniklerden
tespit edilebilecei gibi, XVII. yzyldan itibaren Atmeydan, ska, ok
daha acmasz manzaralar sergileyecektir.

III . AVRUPA MERKEZL "KAMUSAL ALAN" KAVRAMI


VE OSMANLI'NIN "KAMUSAL ALAN"I
Habermas ' n ilk blmde verdiimiz tezinden hareketle, "kamusal alan"
kavramn, her snftan insann spekle edebildii, kamuya yararl konu
lar bulutu ve bunun neet ettii alan olarak yeniden tanmlayabiliriz.
Bulut, hazan derhal saylabilecek bir hzla, hazan da zaman iinde iyice
dolup yklenerek iindeki kamuya yarar konular ifa etmekte; bu ifa
etme biiminin, devlete kar belli bir yaptrm gc de bulunmaktadr.
Habermas' n "kamusal alan"a ilikin verdii "her eyden nce sosyal
hayatmzda kamuoyu/kamu fikri gibi bir eyin oluabilecei bir alan"
genel tanm bile, tek bana, kavramn toplumlarn kltrel farkllklar
nn biimlendirmesiyle olutuunu ima etmektedir. Dolaysyla, eer
yukarda tetkik ettiimiz veriler nda Atmeydan 'nn kamusal alan
olmasndan sz edebiliyorsak, bunun Osmanl/Trk toplumuna zg bir
kamusal alan olduunu sylemeye bile gerek yoktur.
Yukarda verildi.i zere4 8 , Habermas' n kamusal alan kavram, mo
dern devletin artrdklaryla bsbtn balantldr. Devlet kelimesi,
feodal devletin tasfiye edilmeye baland XVII. yzyl sonlarnda, kral
larn soyluluu ve hakimiyetlerinin geni ve etkin olmas anlamnda kul
lanlyordu. 49 Bu cmle, Osmanl Devleti balamnda da bir paralellik
hissi vennektedir. Oysa, bu ifadelerden yola karak belli yarglara ulaTfril-i Selfniki, c . 1 , s. 854-857.
"Kamusal alan" kavramn anlatld dipnota bakz.
49 Quentin Skinner, "The State", Contemporary Political Plilosoply (iinde), Editr: Robert E.
Goodi ve Philip Pettit, Blackwell Publ ishers, Oxford 1 997, s. 4.

47

48

125

Osmanl 'nm Atmeyda111 "Kamusal " Bir Meydan myd ?

mann byk yanlglara da neden olaca ortadadr. Nitekim, modem


anlamda devlet kavramnn ilk teorisyeni saylan Hobbes'un ( 1 5 8 8- 1 679)
Yurtta isimli eserinde devlet, Avrupa siyaset teorisinin merkezindeki
yerini, bireyin muhatap olabilecei bir yap olmasndan almaktadr.
Hobbes, bireylerin devlete kar olan sorumluluklarn, feodal gelenekten
farkl olarak, yerel ve sivil olarak da ortaya koymu ve devleti sivil mer
cilerin en yksek otoritesi biiminde tanmlamtr. 50 Grld gibi,
Avrupa modernizm terminolojisinde, devlet karsnda birey olmak, do
rudan sivil olabilmek yani, ehirli olabilmekle ilintilidir. Bu anlamda,
erif Mardin de "sivil" kavramnn vurgusunun "ehir adabna" olduunu
belirtmektedir. XVII. ve XVIII. yzyllarda Bat' da "hrriyetlerden" sz
edilmesiyle birlikte kullanlmaya balanan kelimenin kk, "ehir hayat
nn beraberinde getirdii haklar ve ykmllkleri ifade etmektedir". Bu
balamda, Bat 'nn hrriyet anlayn "siyasi glerin sultasndan kurtul
ma" yaratmtr ve dolaysyla, Osmanl 'ya gre farkl ve derin kklere
sahiptir. 5 1 Mardin 'in szn ettii gler arasnda kilise de bulunmakta
dr.
Osmanl ' da btn bir yaama yaylm filizleri bulunan lsam ile
Habermas'n kamusal alan kavramn zerinde ina ettii ayaklardan olan
Avrupa Hristiyanlnn, iki toplumda nasl iselletirilmi olduu, bu
incelemenin salkl alglanmas asndan son derece nemlidir. nk
din -iki toplumda farkl farkl da olsa- kamusal alan kavramnn arka
plannda gz ard edilemez byklkte bir konuma sahiptir.
Habermas ' n ifade ettii gibi, XVIII. yzyldan itibaren Avrupa top
lumu, bir tarafta kilise, kral ve soylulardan oluan feodal gler; dier
tarafta halk olmak zere ayr ayr paralara ayrlmlard. Sz konusu
Reformasyon dneminde, dier feodal gler gibi Kilise de kamu hukuku
altnda varln srdrecekti. Bylece din, zel bir konu haline gelmi ve
kiisel zgrlk anlamnda korumaya alnmt. 52 Batan sona kendi ta
rihsel gereklerinin bir rn olan bu srete -ki Habermas da bunu tes
lim etmektedir53- Ortaa Avrupas 'ndaki arazilerin neredeyse te ikisi
ne sahip olan bir kiliseden ve onun kontrolndeki bir Hristiyanlktan sz
ediyoruz. Halk nezdinde bu dnyada da eitli ekillerde karl dene
bilen -en azndan bu yanyla- adil olmayan bir uhrevi sistemdir bu. Do-

50

Quentin Skinner. agn, s. 3 .


erif Mardin. "Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak ' Sivil Toplum "', Trkiye 'de Toplum
ve Siyaset (iinde). letiim Yaylar , stanbul 1 99 1 , s. 1 0- 1 3 .
5 2 l l abermas, "Tle Public Splere", s . 1 06.
53 "Kamusal alan" kavramnn anlatld dipnota baknz.
51

1 26

Emine Sonnur :xan

!aysyla hakikaten de dier feodal kurumlarla birlikte ciddi bir rasyonali


zasyona ihtiya duymaktadr. Ama nasl bir rasyonalizasyon?
Habermas'n etkilendii Max Weber'in rasyonellik ilkesi de bu du
rumdan mlhem grnmektedir. Weber'e gre kosmosu anlaml klmaya
hizmet eden din, esasen insanlarn anlam ykleyemedikleri noktalarla
ilgili olarak bir tr "kurtulma istei"ne dayanr ve referanslar te dn
yayla ilgilidir. Oysa dnya kendi btnl iinde anlamlar tayan bir
"kosmos"tur ve bu erevede dinsel rasyonalizasyon aray, yalnzca
aydnlar tabakas tarafndan srdrlmtr. Neticede, "gndelik hayat"
tam bir "rasyonalizasyona" tabi tutan modemizm sonucunda din, irrasyo
nel plana kaydrlmtr. 54 Weber' in "ekonomik aklclk" kavram da din
le ilikilidir. Ona gre dinlerin ekonomik ahlak ilkelerini etkilemi olan
lar nemlidir; nk bu aklclk biimi XVI. ve XVII. yzyllardan iti
baren kent hayatnn rasyonalizasyonunu getirerek Bat 'ya zg bir eko
nomik aklclk ina etmitir. 55 Weber' in Protestanla atfta bulunan bu
ifadeleri ve dier bilgiler, Avrupa 'mn "kurtulma istei" iinde refah ara
yan toplumunun, dinle olan ilikisinin dini ve iktisadi hrriyetlerin belir
ledii bir mecrada gelitiini ortaya koymaktadr. Bylelikle Bat' da,
bireylerin, feodal otoritelerin varolularyla anlamm kazanm olan hr
riyetleri, Reformasyon' la neet etmi ve bu erevede yepyeni bir ey
biiminde ortaya kan kamusal alan da devletin ve dinin zorunlu olarak
bir tr zapt u rapt altna alnm ikliminde biimlenmitir, diyebiliriz.
Bu noktada Osmanl 'ya dndmzde, bambaka bir dini ve mlki
paradigma ve dolaysyla kamusal alanla karlatmz; adeta elmalar
ve armutlar gibi iki farkl toplulukla kar karya olduumuzu sylemeli
yiz. Bireyin devletle muhatap olabilmesi biiminde modem devlet teori
sinin ve dolaysyla kamusal alann ekirdeini oluturan gelenein, Os
manl'daki farkl izlerini biz, kkleri slam' a ve slam' n tevars ettii,
Trk, ran, Hint ve Yunan siyasi retilerine giden -bata verdiimiz
devlet algsyla, Osmanl geleneinin adeta pirlerinden olan Nizaml
mlk'e kadar gtrebiliriz. Seluklu Veziri, nl Siydsetnme' sinde un
lar syler:
Padiahn haftann iki gnnde adalet divan kurup, zalimlerden maz
lumlarn haklarn almaktan, sululara ceza vennekten baka aresi
yoktur. Halkn da bunu bizzat kendisinden duymas, bu hususta bulu-

54

Max Wcber. " Dnya D i nleri n i n Sosyal Psikolojisi". Sosyoloji Ya::/ar ( i i nde), eviren:
Taha Parla. letii Yaylar, stanbul 2003. s . 356-357.
55 Wcber. ag. s. 37 1 .

127

Osma11/ '11111 A tneyda111 "Kamusal " Bir Meydan myd ?

nan en nemli kssalardan bir kan anlatarak, her olay iin birka r.
nek vennes gerekl"d"
r. 56
Nizamlmlk'e gre zulme uram teb 'a, doal muhaliftir. Onlar bu
sfatlaryla tam da Habernas 'n, Burjuvalar kapsamnda ortaya koyduu
kamusal alann devlete kar eletirel olabilme temel vasfn stlenmi
lerdir. Mazlum halk, Saray'dan bir cevap alamad takdirde geri durna
yacaktr:
Daima zulm gren halkn birou sarayn nnde toplanarak, ban
dan geenlere cevap almadan gitmezler. Saraya gelen yabanc ve eli
ler bu grlt ve karkl grnce, sarayda halka byk hakszlklar
yapldn sanar. Bu kapy onlara kapamak gerekir. 5 7
Nizamlmlk ayrca, Mslman-youn halkn, ehirli olmas dolaysyla
yarattklar kamusal alan ve bunun karsnda devletin taknd tavr
sergileyen nemli bilgiler de vernektedir.
ehrin veya kasabalarn ihtiyalarn, reaya bir yerde toplanarak tespit
edip kada yazar. Be kii de onu saraymza getirir. Onlar istediini
syler, durumu aklar, cevabn veya karln alarak hemen geri
dnerler. Bylece bu sebepsiz kalabalk ve aslsz feryatlar olmaz. 5 8
Elbetteki nl Vezir'in bu ifadelerle ortaya koyduklar, inceleme periyo
dumuz olan XVI. yzyl Osmanls 'nda harfi harfine uygulanmtr, iddi
asnda bulunmayacaz. Bunun ayrntlar yukarda deindiimiz pek ok
balk gibi, ayr bir aratrma konusudur; ancak, bizim burada vurgula
mak istediimiz, Osmanl Devleti 'nin kamu ve birey algs ve dolaysyla
kamusal alan babnda Avrupa yenileme tarihi karsnda almas gereken
konumdur.
Din-devlet-teb'a ilikisi iinde deerlendirdiimiz, Osmanl kamusal
alamnn kitabi dayanaklarna, Nizamlmlk dnda, Nasreddin T1si,
Knalzade, Katip elebi, Naima gibi flimlerin eserleriyle de ulalabile
cei malumdur.
Yukardaki bilgilerin klavuzluuyla biraz daha yakndan baktmz
da, Mardin'in ifadesiyle, "eriatn gnlk hayatlar stne at emsiye"
nedeniyle, reaya statsndeki halkn yaamnn refah iinde yaayan Pa
diah' n "kullarna" gre "ok daha emniyetli" olduunu da tespit edebili-

56

N i zil.nllk. Siyasetiime. Dergah Yaynlar. stanbul 1 998, s. 3 5 .


Siyaset11ii111e. s. 328.
58 Siyaset11ii111e. s. 328.

57

1 28

Emine Sonnur zcan

riz. 5 9 Biz buna, mevcut hukuk karsndaki pozisyonlar nedeniyle reaya


nn, kullara gre olduka zgr bireyler olduu aklamasn da getirmek
istiyoruz.
Mardin' e gre eriatn sz edilen fonksiyonuyla Osmanl mparator
luu 'ndaki "kii haklar", ayn deerler zerinde kurulmu iki farkl alan
da (devlet ve teb ' a) ele alnmtr.60 Devlet kendi alannn dna ktn
da, teb'a, er' en ba kaldrlabilmektedir. Habermas' n kamusal alan kav
ramnn nihai aya olan burj uva toplumunun devlete kar muhalefetini
de am gzken bu nitelik, Mardin'e gre, slam ve Osmanl devletle
rindeki ayaklanma geleneinin kaynadr.61 Mardin ayrca, bir ideoloj i
olarak da iletilebilen ur'andaki hkmlerle Osmanllar ' n, (kul zmresi
dnda?) "ayr fakat eit" bir hukuk oluturduklarn; bylece halkn,
sosyal ve iktisadi hayatnn garanti altna alndn da belirtmektedir.62
unu da eklemeliyiz ki, iletilen bu kutsal hkmler, devlet siyaseti a
sndan, dnemin konjonktrne gre deiime urayp zgnletirilmi
hkmlerdir.
Niiima'nn "kah eri ' at, kah akl ile" dedii63 Osmanl 'nn bu zgn
siyaset etme biiminde, iin akl ayann iine, eski uygulamalarn oldu
u gibi gelenein, rfn akl da girmekteydi. Devletin bekas temelinde
ekillenen bu siyaset teamlnde, baz tali saylabilecek din! kurallarn
nemsenmediini de kaydetmeliyiz. XVI. yzyl iin bunun en arpc
rneini bize Selaniki salar. Tahta getii gnlerde yeni Padiah II. Se
lim, hem babasnn zaferlerini hem de kendi clusunu kutlamak iin Sad
razam' a hitaben "ehr-i stanbul halknn donanma dzenlemesini" iste
yen bir ferman yazdrr:
Byk dedelerim Al-i Osman iin, her gaza ve cihad ile fetih yaptkla
rnda, din ve devlet dmanlarna nispet, ehir halkna, sevin ve g
nl ferahl iin donanma edip, nee ve zevk ile yiyip imelerine ruh
sat vem1eleri kann- kadimdir. Merhm Sultan ' n eyledii gaza, hi
bir padiaha nasip olmamtr; zellikle cihann bekisi saltanat taht
mza myesser olmutur. ehr-i stanbul halkna donanma iin nida et
tiresin. 64

59

erif Mardin, "Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak ' Sivil Topl um'", Trkiye 'de Toplum
ve Siyaset (iinde), letiim Yaylar, stanbul 1 99 1 , s. 2 1 .
60 Mardin. ag, s . 2 1 .
61
Mardin, agm, s. 1 7.
62 Mardin, ag. s. 22-25.
63 (4 numaral dipnot ' a baknz)
64 Tarll-i Selanik1, c. !, s . 6 1 .

129

Osmanl '11111 Atmeydan "Kamusal" Bir Me;:dan myd ?

Emri alan Sadrazam, "Ulema-i din buna rza gstermez, caiz grmezler;
ok haram ie engel olmulardr" biiminde olumsuz bir cevap kaleme
alacak iken, Katibi "mani olup", u hatrlatmay yapar:
Niin muhalefet ediyorsunuz? Alemin dzeni her zaman bask altnda
olmaya tahamml etmez; kimi zaman da genilik/ferahlk ister. Padi.
ahlarn erefli kalpleri neye tevecch eylerse caizdir ki hayr onda
dr. 65
Selanikl'nin, tarihine aralksz sarho66 kelimelerinin ebcet karlyla

dt senede geen bu olay, yukarda anlatmaya altmz kamusal


alann oluma artlarna nemli katkda bulunmu olmaldr.
Din-devlet ilikisinin yukardaki biimde vcut bulduu kurallarla i
leyen, yaayan Osmanl toplumunda bireyler, her iki otorite karsnda da
manevra alanl/kabiliyetli bir pozisyonda grnmektedirler. Tanpnar'n
ok gzel ifade ettii gibi, Osmanl 'nn "terkibi medeniyeti'', "Msl
manlk ve imparatorluk messeselerini kendi zaruretlerinin arknda dn
drerek" olumutur67 . Dier yandan, Halil nalck'n "ikayet Hakk"
isimli makalesi, Osmanl devleti ile kamu arasnda mevcut olan sk diya
logu aka ortaya koymaktadr. Tarihinin belirttii zere, Osmanl dev
let geleneinin temeli olan adalet kavram, toplumun tmnn padiaha
ikayetlerini iletebilme prensibine dayanmaktadr. Bu erevede devlet
"ikayat" kurumuna ve "ikayat defterleri'', "arz- hal'', "arz- mazhar"
gibi eitli arivlere sahiptir. 68 Dolaysyla, devletin kamu algs, doas
gerei, kamusal alann yaratlmas ya da oluturulmasn merlatrmak
tadr; hatta biraz daha ileri gidip, devletin varlnn tam da bu balam ile
mmkn olabildiini dahi syleyebiliriz. O halde Habermas'n XVIII.
yzyldan evvel rastlanlmas mmkn deildir, dedii "kamusal alan"
-ou Mslman doulu devletlerde olduu gibi- Osmanl devlet gele
neinde devlet fikrinin kendisine ikin olarak mevcuttur, fikrine varlabi
lir.

65

Selaikl bu diyaloglarn ardndan -ulema gibi kendisinin de pek iine sinmedii anlalar
donanma ve enliklerin nasl yapldn yle aktarmaktadr:
" stanbul ve Galata ' nn cahil ve parazit halk (= Aviim- levam- stanbul ve Galata), ss
lenmiler ve kar dnyay donatp yeni geli n eylemilerdir. Devrin ihtiyarlar dahi amata, fitne
ve elence ile yeni ergen olmu gibi, yarn tasasn unutmulardr." Tiiril-i Seliiniki, c. L s.

62.

66

= M dmin-i lar I 1 567


Ahmet H amdi Tanpnar, " stanbul", Be elir, M EB Yaynlar, stanbul ? , s. 1 50;
68 Hal il nalck. "ikayet Hakk : Arz-i Hal ve Arz-i Mahzar'lar", Osmanl 'da Devlet, Hukuk,
Adalet (iinde), Eren Yaynclk, stanbul 2000, s. 49-7 l .

67

1 30

Emine Sonnur zcan

Umulur ki yukarda ifade edilmeye allan argmanlardan sonra,


devletin adli merkezinde deerlendirilebilecek olan Osmanl kamusal
alan ile Habermas ' n modem devlet merkezli "kamusal alan"nn birbi
rinden ok farkl dinamiklere sahip olduu, belli lde ortaya koyula
bilmitir. Son tahlilde nceki; devletin ve halkn kendi doas iinde
yaatlagelen, eksiklii devletin bekasn tehlikeye atan tevars edilmi
bir evrenken; sonraki, XVIII. yzyldan itibaren, baz zgn srelerin
bireyin iktidara kar belli haklarn savunabilmesi iin -adeta- ina ettii
bir evrendir.

MYNAKA
(C. 8 . ) , MEB lslam Ansiklopedisi, "stanbul" (c.5/2), Eskiehir 1 997.
And, Metin. " 1 6 . Yzylda stanbul'da Gndelik Yaam", Osmanl Uygarl (iinde),
Hazrlayan: Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara 2004.
Anna Komenna, Alexiad, eviren: Bilge Umar, nklap Kitabevi, stanbul 1 996.
Faroqhi, Sreyya, "Everyday L i fe i n the Ottoman Empire" (seminer), B ilkent,
2007/ http://www.bi 1kent.edu. tr/bi l kent/academic/seminarprevious. html# J
Faroqli, Sreyya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, eviri: Eli f Kl, Tarih Vakf
Yaynlar, stanbul 2002.
Gelibolulu Mustafa ' Ali, Ciimi'u '1-Buhr der Meciilis-i Sur, Hazrlayan: A l i ztekin, TTK
Yaynlar, Ankara 1 996.
Gelibolulu Mustafa Ali, Khnii '1-Albr, H az . : M . Hdai entrk. TTK Yay., Ankara, 2003.
Gelibolulu Mustafa ' A l i , Mevii "idii-Nefiiisfl Kavii 'idi 'l-Mecflis, TTK Yay., Ankara 1 997.
Habernas, Jrgen. "The Public Sphere'', Contemporary Political Philosophy (iinde), Editr:
Robert E. Goodin ve Philip Pettit. Blackwell Publishers, Oxford 1 997.
Habermas. Jrgen, Tle Structural Transformation of tize Public Sphere: An lnquiry into a
categoy ofBourgeois Society, eviri: Thomas Burger witl Frederick Lawrence, MIT Press,
Canbridge 1 99 1 .
Habermas. Jrgen, Postmodernizm. Ky Yaynlar, Derleyen: Nemci Zeka, stanbul, 1 990.
Hasan Beyzade Tarihi, Hazrlayan: evket Nezihi Aykut, TTK Yaynlar, Ankara 2004.
Hoexter, Mirian, "Waqf Studies in tle Twentieth Century: Tle State of the Art" (s. 474-495),
JESH0 4 1 , 4, 1 998.
bn Haldun. Mukaddime, eviri : Zakir Kadiri Uran, MEB ark Klasikleri. stanbul 1 990.
nalck. Halil , "ikayet Hakk: Arz-i Hal ve Arz-i Malzar' lar" (s. 49-7 1 ) , Osmanl 'da Devlet,
Hukuk. Adalet (iinde), Eren Yaynclk. stanbul 2000.
Kafadar. Cemal. "Tarih Yazcl da Kamu Alan Kavram Tartmalar", Osmanl Medeniyeti
(iinde), Klasik Yaylar. stanbul 2005.
Katip elebi, Mizan '1-Hakk fi ihtiyari 'l-Ehakk. Trkeletiren: Orhan aik Gkyay, Kabalc
Yaynevi. stanbul 2008.

131

Osmanl 'nn A tmeydan "Kamusal" Bir Meydan myd?

Kprl. M. Fuad, "Figan!" (c. 4), MEB stam A nsiklopedisi, Eskiehir 1 997.
Lady Montagu, Trkiye Mektuplar, Tercman 1 00 1 Temel Eser, eviri: Aysel Kurutluolu,
stanbul ?.
Ltfi Paa, Tevfrih-i Ali Osman, Hazrlayan: Kayhan Atik. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
200 1 .
Mardin, erif, "Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak ' Sivil Top l um "', Trkiye 'de Toplum
ve Siyaset (iinde), letiim Yaynlar, stanbul 1 99 1 .
Naima M ustafa E fendi, Tfrih-i Na 'imf (c. I , IV), Hazrlayan: Mehmet pirli, TTK Yaynlar,
Ankara 2007.
Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye eviren: Fikret IILTAN, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 1 986.
Peevl Tarihi (c. !), Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara 1 982.
Skinner, Quentin, "The State", Contemporary Political Philosophy (iinde), Editr: Robert E.
Goodin ve Philip Pettit, Blackwell Publishers, Oxford 1 997.
Tanpnar, Ahmet Hamdi, "stanbul", Be ehir, MEB Yaynlar, stanbul ?.
Tfrih-i Selfnikl, Hazrlayan: Mehmet pirli, TTK Yaynlar, Ankara 1 999.
Tursun Bey, Tarlh-i Ebii '/-Feth, Hazrlayan: Mertol Tulum, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlan,
stanbul 1 977.
W eber, Max, "Dnya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi", Sosyoloji Yazlar (iinde), eviren: Taha
Parla, letiim Yaynlar, stanbul 2003.

132

SMANLI DEVLET 'NDE


DN ETLLK:
FARKLI LAN NEYD?
ener Aktrk*

SMANLI DEVLET'NDE 'HOGR' VE ETLLK:


OK-DNL BR TOPLUM TECRBES
Bu yazda ama, Osmanl Devleti'nde dini eitlilie ilikin yaplan
olumlu ve olumsuz yorumlara ksaca deindikten sonra, Osmanl ' daki
dini demografinin, bata ngiltere, Fransa, spanya, Rusya ve B abr dev
leti olmak zere ada olan dier Avrupa ve Asya devletleriyle karla
trlmas ve yine bu devletlerin geride braktklar ulus-devletlerin dini
nfus yaplar zerinde ne lde belirleyici olduklarnn -yine karla
trmal olarak-incelenmesidir.
Alt yzyllk Osmanl devleti tecrbesi zerine, bitiinin zerinden
neredeyse 90 yl getii halde, ulusal ve uluslararas kamuoyunda yaplan
gerek olumlu gerek olumsuz deerlendirmelerin pekou ideolojik ve
siyasal kayglarn esiri olmaktan kurtulamamaktadr. Bu yaklamlara yol
aan yapsal sebeplerin banda, Osmanl sonras ulus devletlerin, kendi
meruiyetlerini temellendirmek iin, Osmanl devleti ve kimliiyle menfi
veyahut mspet bir iliki kurgulamalar zorunluluu gelir. Kendisini en
*

Dr. ener Aktiirk, Harvard n i versites i, S i yaset

almalar Merkezi .

Bilimi Blm; ve Davis Rusya ve Avrasya

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

azndan ksmen Osmanl 'nn devam olarak gren Trkiye dndaki ou


Osmanl-sonras ulus devlet iin de bu iliki ekli, en azndan resm'i ideo
loj i dzeyinde, menfi bir iliki olmutur. 1 Bunun da balca sebebi, yeni
ve ulusal devletin, eski ve emperyal olandan kesin izgilerle ayrlmas
ihtiyac olmaldr.
Yalnzca Hristiyan ounlua sahip Balkan ulus devletleri deil,
Mslman ounlua sahip Arap devletleri2 ve Arnavutluk3 da varlklar
n meru klabilmek iin Osmanl tarihini ve mirasn ksmen veya tama
men reddetmek ve ktlemek yolunu semitir. Bu lkelerin resm'i ideo
loj ilerinde ve tarih eitiminde, Osmanl dnemi ' uzun karanlk bir gece'
olarak nitelenmi, geri kalmln sebebi olarak Osmanl ynetimi ve
bazen de -Hristiyan Araplar, Arnavutlar ve dier Balkan uluslar nez
dinde- slamiyet grlm, ve Osmanl ynetimi etnik ve din'i eitlilie
kar bir bask dnemi olarak tanmlanmtr. 4 Dolaysyla, Lbnanl Dr
zi lider Fahrettin veya Katoliklii seen Arnavut lider skender Bey
(nam- dier Georgi Kastriot) gibi, Osmanl ynetimine direnerek isyan
eden savalar, ulusal eitimde, ideolojide ve kamuoyunda byk kah
ramanlar olarak nitelendirilmilerdir.5 Tiran' n merkezindeki skender
Bey meydan ve heykelinden, 1 954 tarihli Arnavut-Sovyet yapm, Can
nes film festivalinde dl kazanm, "skender Bey: Arnavutluk'un byk
savas" adl filme kadar, Osmanl 'ya kar savalaryla mehur tarihl

1 Bulgaristan rnei iin, Nikolai Todorov, Bulgaria 's Liberaion from Ol/oman Oppression (Sofya:
Sofa Press, 1 987).
2 George Antonius, Tle Arab A wakening: Tle Stoy of tle A rab Natioal Mol'emet (Philadelphia: J.
B . Lippincot, l 939); M ichel Atlaq, Cloice oftextsfrom tle Ba 'tl Party Founder 's Tlouglt (Badat:
Arap Baas Sosyalist Partisi, 1 977); lhan Arsel, Arab milliyetilii ve Trkler. Arab milliretiliide
Trk aleyhtar/, dil ve din unsurlar ve Trk 'le ilgili sorunlar (Ankara: Ankara nversitesi, 1 973 );
Hasan Kayal, A rabs ad Yong Trks: Ottomanis. A rabism, ad fslamism in tle Oilomnn Empire,
1 908- 1918 (Berkeley: University of Cal i fornia Press, 1 997); Mustafa El -Labbad, ' Tu rkey in Arab
eyes ' , Al-Alram Weekly ( M sr), 3-9 Aral k 2008, No.92 5 .
3 Lou Giaffo, A lbania: Eye oftle Balkan Vortex (Princeton, N J : Xlibris, 2000).
4 Osmanl dnemini, Arnavut tarihinde 'uzun karanl k bir gece' olarak niteleyen bir bak as iin,
bkz. Lou Giaffo, A lbania, sayfa 245 ve sonras .
5 H ristiyan Balkan lkelerinde ( Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan, Karada. Romanya, Macaristan)
bu minvaldeki rnekler pekoktur. Bunlara kar belki biraz daha artc ve beklenmedik olduklar
iin M slman ounlua sahip lkelerdeki Osmanl-kart bak ve Osmanl-kart ulusal kahra
manlardan rnekler verdik. Naim Frasheri, Skanderbcg's relllrn nnd other poens (Tiran: Naim
Frasleri Publisling House. 1 970); Skanderbeg, i11dependece, tire for Mirdil leroines ITran: 8
Nentori Publisling House. 1 988); Oliver .lens Sclnitt, Skmderbeg: Der 11ee A le.rnndcr af dem
Bnlka (Regensburg: Vcrlag Friedrich Pustet. 2009); Antoie .1. Abralam, "The Lord of T!c Lad:
Amir Faklr al-Din al-M ani il and The Druze Revolt." Lebn11011 in Modern Ti111e.1 (Lanham:
University Press of Anerica, 2008) iinde. sf. 1 - 1 5 ; Ferd inad Wstenfeld, Fadr ed-din der

Drsenfiirs nd sci11e zeitge11ossr>11; die afstii11de in Srrie11 ud Antolie gcgeu die Trken i der
ersten liiljte des xi. (xvii.)jalrhnder/s (Gttingen: Dietericl, 1 886).

134

ener Aktrk

ahsiyetlerin kahramanlatrlmasnn rnekleri pek oktur. 6 Belki de


otoriter ulus-inas dneminin bir zellii olarak grlebilecek olan bu
durumun, halen demokratiklemekte olan Osmanl-sonras lkelerinde de
devam ediyor oluu, Osmanl-kartlnn siyasal rejimden bamsz bir
sreklilik arz ettii izlenimini veriyor. Osmanl dnemine olumsuz bak,
B alkan ve Arap rneklerindeki nicelik ve nitelikte olmasa da, bilhassa
kurulu dneminde Trkiye Cumhuriyeti iin de geerlidir.
Eer aka ideolojik olan ve tek lkeye odaklanan resmi sylemler
den, karlatrmal akademik yayn ve tartmalara dnecek olursak,
aznlkta olmakla birlikte bu alanda da Osmanl dnemini etnik ve dini
aznlklar asndan bir bask dnemi olarak yorumlayan yaynlara rastla
rz. 7 Fakat bu alanda, tam tersi gr savunan, Osmanl devletinin etnik
ve dini eitlilie grece hogryle yaklatn savlayan yaynlar daha
fazla ve akademik saygnla sahiptir. 8 Fakat slam-kart sylemlerin
etkisini arttrd yakn dnemde, bilhassa 1 1 Eyll 200 1 sonrasnda,
genel olarak Mslman lkelerde, tarihte ve gnmzde, gayrimslimle
rin ok kt muameleye maruz kaldna dair yaynlarn art, dorudan
veya dolayl yollardan Osmanl' daki gayrimslimlerin de ok kt mua
meleye maruz kald izlenimini uyandrd .9
.

SMANLI DEVLET 'NDE DN ETLLK:


KARILATIRMALI BR DEGERLENDRME EREVES
Gndelik siyasi ve ideolojik kayglara kaplmadan, Osmanl devletinin
etnik ve dini eitlilie yaklamn grece nesnel bir ekilde deerlen
dirmek mmkn m? Bu makalede, bata nfus yaps olmak zere, baz
saysal veriler zerinden ve karlatrmal siyasetin zaviyesinden, Os
manl deneyimini deerlendirmeye alacaz. B ilimsel yarglarn ancak
karlatrma erevesinde anlam kazand gerei, 'Osmanl hogrl
6

Naim Fraeri'nin bizzat rol ald bu fi lmin yorumu ve Bat medyasndaki yanklarna bir rnek
iin, bkz. New York Times, 5 Temmuz 1 954, 'Skanderbeg Arrives at the Stanley . '
7 M ordechai N isan, Minorities in le Midd/e East: A History of Smggle and Self-Expression
(.Jefferson , NC: McFarland, 1 99 1 )
8 Bu dorultudaki birok rnekten en yenisi olarak, Karen Barkey, Enpire afDijference: Ottomans in
Compamtive Perspective (New York: Cambridge University Press, 2008), saylab i l ir. Daha eski bir
rnek olarak, Benjamin Braude ve Bemard Lewis (der.), Christians mu/ Jews i n !he Ottoman Empire:
T!e Frllctioning ofa P/ura! Society (New York: Holmes & Meier Publ ishers, 1 982), saylabi l i r.
9 slam hukukunda gayrimslimlere tannan 'zmn i ' statsne dair ok sert eletiriler getiren,
Hristiyan ve Yahudilerin Msl man ynetimler altnda srekli bir zulm altnda olduundan dem
vuran yaynlara rnek olarak unlar saylabilir: Robert Spencer, The Myth of !s/anic To/emnce
(Amherst, N Y : Prometheus, 2005); Religion of Peace? Why Clristianity is and !s/am isn 't
(Washington, DC: Regnery, 2007); Bat Ye'or, The Dhinmi: Jews and Christians under !slam
( Rutherford, N.J : Fairleigl Dickinson University Press, 1 985); Is/an and Dhimmitude: Where
Civi/iations Co/lide (Madison, N.J: Fairleigh Dickinson University Press, 2002); Dhinni Peoples:
Oppressed Nations (Cenevre, 1 978).
.

135

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

myd?' gibi sorularn ancak ' hangi dier devletlere ve/ya dnemlere
gre hogrl myd?' eklinde sorulmasn gerektiriyor. Dahas, ho
gr de znel bir kavram olduu iin, hogrden ziyade ancak nfusun
dini ve etnik eitliliini lmek mmkn gzkyor. Bu durumda ' ho
gr' kavramn kullanmak gerektiinde dahi, bunun pozitif bir erdem
olmayp, dini eitlilie ' tahamml' edilip edilmediine iaret eden bir
kavram olduu dnlmelidir. Yanl anlamalara yol amas muhtemel
olan dini hogr kavram, dini eitliliin sevilen, arzu edilen, kucakla
nan bir ' deer' olduu bir eit modem ok-kltrllk (multicultura
lism) ideolojisini deil, dini farkllklarn ou zaman istenmedii halde
tahamml edildii bir tavr ve eilime iaret etmektedir.
Bu balamda, karlatrmann erevesini, birinci etapta, Osmanl ve
ada olan Avrupa devletleri olarak belirleyip, ikinci etapta, karla
trmamz Dou' ya doru genileterek arlk Rusya' sn, Safevi ran', en
kalabalk Mslman devleti olarak Babr (Mughal) Devletini ve dier
baz tarihsel Mslman devletlerini ele alabiliriz. nc etapta Osmanl
ile ynettii yzlm asndan karlatrlabilecek smrge impara
torluklarn, geride braktklar lkelerde hakim dini yap asndan, dr
dnc ve son etapta da Osmanl devletindeki eitlilii geride brakt
Osmanl-sonras (post-Ottoman) lkelerle kyaslayabiliriz.

SMANLI DEVLET-BATI AVRUPA KARILATIRMASI:


NGLTERE, FRANSA, SPANYA VE TALYA
Bu karlatrmalarn en zor yan, toplumsal eitlilie ilikin saysal ta
rihsel veri bulmann ok zor, baz durumlarda imkansz oluudur. Bu
zorluk, zellikle etnik alanda kendini gstermektedir. Her ne kadar Orta
a'da, gerek Hristiyan gerekse Mslman toplumlar da dini aidiyete
dair, kesin olmasa da yaklak ve gvenilir kaytlar tutulmu, veriler top
l anmsa da, etnik yap konusunda bunu sylemek imkanszdr.1 0 En azn
dan 1 8. yzyla dein, sadece Avrupa'da deil Osmanl corafyasnda
baskn toplumsal kategori dindi. 1 1 Dolaysyla, Osmanl' da, spanya' da
veya Fransa 'da, Katolik, Musevi, Mslman veya Protestan nfusa dair
yaklak bilgilere ulaabilsek de, Krt, Laz, Arnavut, Bonak, B ask, Kata
lan, Brton nfusa dair bilgilere ulamak mmkn olmayabilir. Fakat her
' 0 Etnisite, znel bir kan-soy-akrabalk algs temelinde tanmlanan toplumsal kategoridir. ener
Aktrk, "Etnik Kategori ve M il l i yeti lik: Tek-Etn i l i , ok-Etn i l i ve Gayri-Etnik Rej imler", Do
Ba, Say 3 7 , Austos-Ekim 2006, s.23-53; Max Weber, "The Origins of Ethnic Groups", Ehniciy,
John Hutchinson ve Athony Smith (der.), New York, Oxford Uiversity Press, 1 996, s. 3 5 .
1 1 Faruk Birtek, "From Affiliation to Affity: Citizeship in the Transition from Empire to the
Nation-State", ldentities. Ajjilintions. nnd A//eginnces, Seyla Benhabib, lan Slapiro, Da i lo
Petranovic (der.), New York, Cambridge University Press, 2007, s. 1 7-44.

136

ener A ktiirk

ne kadar Avrupa ' da, Rusya' da ve Osmanl'da ounluu oluturan Kato


lik, Ortodoks ve Mslman kesim iin etnik tasnif mmkn olmasa da,
din ve etnisitenin rtt Ermeni, Musevi/Yahudi, Drzi, Alevi, Hindu
gibi gruplarn varl da gzard edilemez. 12 Dolaysyla, etnik eitlilii,
bu konuda gvenilir saysal veri olmad iin, bu karlatrmalarn d
nda brakmak gerekmektedir.
Dini eitlilie younlaan bir karlatrmann en kolay yan ise Bat
Hristiyan lkelerin Ortaa'da ve Erken Modem dnemdeki dini demog
rafisine dair akademik literatrde grece kabul gren bir konsenssn var
oluudur. Avrupa'da erken modem dnemde dini atma ve hogry
inceleyen Benjamin Kaplan, Portekiz'den Litvanya'ya, rlanda'dan tal
ya'ya kadar uzanan Katolik lkelerin ' Hristiyan B at' dnyas (Westem
Christendom) veya ksaca ' Avrupa' olarak nitelendiini belirttikten son
ra, tm bu corafya zerinde neredeyse hibir Mslman topluluun bu
lunmadn, daha dorusu varlna izin verilmediini sylemektedir. 13
Kaplan, bu duruma istisna tekil eden ancak tek bir Mslman topluluu
na iaret ediyor; Moskof knezliine kar Litvanya ordusunda savamak
zere davet edilip Vilnius yaknlarna yerletirilen ve nfuslarnn yzbi
ne yakn olduu rivayet edilen, Mslman Litvanya Tatarlar. 1 4 Bu ok il
gin istisnai grup varln 20. yzyla dein srdrm, hatta Birinci
Dnya Sava srasnda Rusya 'nn Alman ordular tarafndan igalinin
verdii destekle Litvanya Tatar general Sleyman Sulkiewicz liderliin
de 1 9 1 8 ylnda bir Krm Tatar otonom cumhuriyeti bile kurulmutur. 1 5
B u yerleik ve uzun soluklu Mslman toplulua iki geici istisna da
ha eklenebilir: Birincisi, spanya'nn fethi srasnda -ksa bir sreliine
de olsa -Katolik hakimiyetinde yaam Mslman Endls halk ve
bunlardan, dinlerini deitirme (yani Katolik olma), spanya'y terk etme,
ya da ldrlme seenekleri arasndan ilkini setikleri halde slami inan
ve adetlerini gizli olarak devam ettirdikleri varsaylan Morisko 'lar. Bu
grubun 1 568'e kadar, Aragon' un bete birini, Valencia'nn te birini,
Granada'nn ise ounluunu tekil ettii dnlmektedir. 1 6 Fakat 1 568
1 2 Etnisitenin tanm zerine daha detayl bir inceleme ve etnik kategorin i n din, mezhep, d i l , snf,
ideoloji ve dier eksenlerde tanmlanan toplumsal kategoriden ayrl klarna ekler iin, ener
Aktrk, "Etnik Kategori ve M i l l iyetilik."
J Benjamin J . Kaplan, Divided by Faith: Religious Conjlict and the Practice of Toleration in Early
Modern Erope (Cambridge, M A : Harvard University Press, 2007).
1 4 A.g.e., s.307.
15 Gwendolyn Sasse, The Crinea Question : Jdentity, Trmsition md Conjlicl (Cambridge, M A :
Harvard University Press, 2007). Bu kitaba dair yorum v e eletirilerim i i n bkz. ener Aktrk,
Comparative Political Stdies, cilt 42, say 3 , Mart 2009, s.464-467. Litvanya Tatarlar hakknda,
bkz. Yusuf Bey Vezirov, litva Tatarlar tarixi (Bak: Nurlan, 2006 [ 1 9 1 9]).
1 6 A.g.e., s.309.

1 37

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

yl Noel' indc Granada' daki Morisko'larn yaam tarzna yaplan baskya


kar ayaklanmalarna kar kral II. Philippe elli bin Morisko 'yu kleleti
rerek Kastilya blgesinde dank olarak yerletirmi, 1 566 ve 1 609'da
gizli Mslman olduklar gerekesiyle 250 Morisko halkn nnde d
zenlenen ve auto-daje ad verilen gsterilerde yaklarak ldrlm,
1 609 ' da ise, tm bu abalara ramen Morisko 'larn halen gizlice Msl
man adetlerini devam ettirdikleri zannyla 300,000 Morisko spanya 'dan
kovularak srgn edilmi, bu da erken modem dnemin en kitlesel dini
srgn olay olarak tarihe gemitir. 1 7 Litvanya Tatarlar ve nihayetinde
spanya'dan kovulan Morisko ' lar bir yana, tm Hristiyan Bat dnyasn
da Mslmanlarn inanlarm yaayarak var olmalarna izin verilen tek
yer olarak Venedik'te yetmi kadar Osmanl tccarnn misafir edildii
Fondaco dei Turchi gsterilmitir. 18 Ksacas, karlatrmamz iin seti
imiz ngiltere, Fransa, spanya, ve talya' da, Osmanl mparatorluu'nun
hkm srd alt yzyllk dnemde, kaytlara gemi herhangi bir
Mslman aznl bulamyoruz.
Bu dnemde Hristiyan Bat dnyasnda Hristiyan olmayan tek kayda
deer din! topluluk olarak Musevileri gryoruz. Peki Musevilerin ngil
tere, Fransa, spanya ve bugn talya olarak bildiimiz blgelerdeki du
rumu neydi? Nfusun ne kadarlk bir ksmn oluturuyorlard? ncelikle
unu sylemek gerekir ki, Ortaa'da Hristiyan ve Mslman lkelerde
yaayan Musevi topluluklarn durumunu karlatrmal olarak inceleyen
Mark Cohen, Musevilerin Mslman lkelerde Hristiyan lkelere gre
ok daha az zulm grd sonucuna varmtr. 1 9 Fakat Avrupa'nn b
tnne dair genel yarglar yerine belirli lkeler zerinden demografik bir
karlatrma yapmay setiimiz iin, srasyla, Osmanl devletinin h
km srd dnemde, ngiltere, Fransa, spanya ve talyan yarmada
snda Musevilerin durumuna bakalm.
ngiltere' den balayacak olursak, Museviler bu lkeden 1 290 ylnda
snr d edilmilerdi. Bu durumlar daha pekok yzyl byle devam etti.
Dolaysyla, etnik olarak Yahudi kkenli olan, hatta belki de zel hayatla
rnda Musevi inanlarn devam ettiren kimseler dahi yasal olarak ve
kamusal alanda Hristiyan olmak zorundaydlar. 1 65 5 ' te Hollanda Muse
vi cemaatinin ricasna istinaden Oliver Cromwell ' in, szl olarak, ngilte
re' de Musevilerin yaamasna izin vermesiyle, bu durum yava da olsa
17
8
1

A.g.e., s . 3 1 0 .
A .g.e., s. 303-306. Ayrca bkz. Cemal Kafadar, "A Death i n Yen ice ( 1 575): Anatolian Muslin
M erchats Trading in Serenissina," Sanjay Subrahnayan (der.), Merchat Networks in the Early
Modern Wor/d (Brookfield, VT, 1 996) iinde, s . 97- 1 24 .
1 9 Mark R. Cohe, U11der Crescent and Cross: 77e Jews in he Middle Ages (Princeto, N J : Princeton
University Press, 1 994). Karen Barkey de bu gr paylamaktadr. Empire o/Difference, s . 1 1 0.

138

ener Aktrk

deimeye balad.2 Fakat Musevilerin, seme ve seilme hakk da dahil


olmak zere vatandalk haklarna kavumalar ancak 1 85 S 'de gerekle
ti. Ksacas, 1 290 ' dan 1 655 'e dein Musevilerin ngiltere nfusu iindeki
oran % O iken, ngiltere' de yaamalarna izin verilen 1 65 5 ' ten 1 900'lere
kadar bu oran % 1 'in altmdayd.21
Fransa'daki Musevilerin yasal ve demografik durumu da geneli itiba
riyle ngiltere' deki durumla benzerlik arzediyordu. 1 1 1 8, 1 306 ve 1 3 94
yllarnda Fransa'dan snrd edilen Musevilerin, 1 394 ' teki snrd
kararndan sonra geri dnebilmeleri, ngiltere' de olduu gibi, ancak 1 7.
yzylda mmkn oldu. Dolaysyla, ngiltere 'de olduu gibi, Fransa'da
da yzyllk bir sre boyunca Musevilerin yaamasna msaade edil
mediinden, nfusun tamam Katolik'ti. 1 7. yzyldan 20. yzyla kadar
da bu oran % 1 'in zerine kamad .
Endls Emevileri ve onlarn Mslman ardllar sresince, span
ya ' daki Musevilerin says Bat ve Orta Avrupa 'nn tm dier blgelerine
gre ok daha fazlayd.22 Katolik Aragon ve Kastilya krallklar tarafn
dan 1 492 ' de son Mslman emirlii Granada'nn ele geirilmesiyle ta
mamlanan spanya'nn (Hristiyanlar tarafndan) ' yeniden fethi' (Recon
quista) sonucunda, kral Ferdinand ve kralie Isabella Temmuz 1 492 'ye
kadar tm Musevilerin lkeyi terk etmesi veya vaftiz olarak din deitir
meleri emrini verdi.23 Esasen bu olay, 1 39 1 ' de Hristiyan spanya'y sa
ran ve Yahudilerin te birinin ldrlmesine, te birinin de zorla vaftiz
edilmesine sebep olan Yahudi-kart akmn son tezahryd.24 Fakat
1 492' deki toplu din deitirmelerden sonra bile, Converso, Marrano veya
' Yeni Hristiyanlar ,' olarak adlandrlan Yahudi kkenli Hristiyanlara
kar gvensizlik devam etti. Bu 'yeni Hristiyanlar'dan bazlarnn, rne
in Engizisyon mahkemesinin en edit hakimi, Byk Engizisyoncu ola
rak da bilinen Torquemeda'nn, kendisi converso olduu halde en sert
'
21

Kaplan, a.g.e., s.322.


Fakat btn bu snrlamalara ramen, etnik olarak Yahud i . fakat dinen ngiliz kilisesine bal
(Anglikan) br H ristiyan olan Benjamin Disraeli 'nin nce parlamenter, daha sonra da Muhafazakar
Parti 'nin banda ngiltere Babakan olmas. bu lkede Musevi kimliine olmasa bile Yahudi kimli
ine grnrlk kazandrmtr. te yandan Disraeli rnei, M usevilere yasal olarak eit haklar
tanndktan sonra bile Angl i kan Hristiyanl siyasette ykselmek iin bir n koul olarak alglan
dna kant olarak gstermek de mmkndr. Disraeli rnei, Sokollu ailesi gibi, Osmanl sadrazam
larnn pek ounun, Di sraeli gibi deiik bir dini kkenden gelip devlet hizmeti erevesinde d i n
deitirmi (Msl man olmu) kimseler oluunu hatrlatyor. Bir baka deyile, Osmanl hknetle
ride Di sraeli rnei, ngiltere'de olduu gibi, bir istisna deil, tan tersine gelenek olarak alglanrd.
22
Maria Rosa Menocal, The Orn11111e11 ofhe World: How Mslns, Jews. and Clristims Created a
Cultre of Tolerace in Medievai Spain (Boston: Little, Brown, 2002).
23 Anthony Marx, Faitl in Natio: Exc/sionary Origins of Nationalism (New York: Oxford
University Press, 2003), s. l .
24 Kaplan, a.g.e., s.3 1 2 .

1 39

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

Yahudi-kart politikalara destek ve yardmc olduu da bir gerektir.2 5


Converso ' lara kar basklarn spanya' da bitmediini, spanyol smrge
ciliiyle beraber Amerika ktasna g eden Converso'larn da bask gr
dn gzlemliyoruz.26 Ksacas, 1 492' de itibaren Musevi inancn s
panya ' da yasak olduunu, Mslmanlarn ve Morisko 'larn da snrd
edilmesi, ldrlmesi veya din deitirmesiyle beraber, yasal ve kamusal
olarak spanya 'nn % 1 00 Katolik/Hristiyan olduunu gryoruz.
Eer 1 500 yln bir referans noktas olarak alacak olursak, ngiltere,
Fransa ve spanya'nn aksine, talya bu erken modem tek bir devlet ola
rak yoktu. talya'nn birlemi bir devlet olarak kuruluu ok sonra,
1 870'te gerekleecektir. Bugn talya olarak bildiimiz yarmada ve
adalarda pekok ufak devletler vard. Bu yarmadann bilhassa kuzeyi,
Musevilere yasak olan ngiltere, Fransa ve spanya 'nn aksine, Orta
a' da ve Erken Modem dnemde ufak da olsa gzle grnr bir Muse
vi/Yahudi nfusa ev sahiplii yapmaktayd. Bu Musevi nfusu en gr
nr klan messesse hi phesiz ' getto' yaplanmasyd.27 Getto, Yahudi
lerin Hristiyan toplumdan ayr olarak yaadklar, gnbatmndan sonra
kapatlan belli bir giri kaps olan, balca amac Yahudilerin Hristiyan
larla ' karmasn' engellemek olan, bir mahalle yapsyd. Getto yap
lanmasna sebep olan en nemli iki korku Hristiyan ve Yahudilerin cinsi
temasta bulunmalar ve baz Hristiyanlarn Musevilie dnmeleri ihti
malleriydi.2 8 Bu gettolarn da en gze arpan, belki de prototipik rnei
olarak, Venedik gettosunu gryoruz. Shakespeare 'in Venedik Taciri adl
oyununun arkaplann oluturan Venedik gettosu,29 ayn zamanda yukar
da bahsettiimiz Fondaco dei Turchi'ye de ilham kayna olmutur. 30
talya'nm gneyindeki baz sahil kasabalarnn ve Sicilya adasnn ta
mamnn Mslman hakimiyetinde yaad 9, 1 0, 1 1 , 1 2 ve hatta 1 3 .
yzylda, b u blgelerde byk bir Mslman ve Yahudi nfus vard. 1 3 .
yzylda yaam Mslman corafyac bn Yakut'a gre, S icilya'nn
fethini mteakip dnemde gerekleen gler ve din deitirmeler sonucu
Sicilya nfusunun ounluu Mslman olmutu. 3 1 bn Yakut' a paralel
bir gzlemde bulunan, Mslman seyyah bn Jubair, Sicilya'y ziyaretin25

Kaplan, s .3 1 3 .
Edward Peters, lnqisition (New York: Free Press, 1 988), zel likle, s .75- 1 04, "Tle lnquisitions in
lberia and the New World."
27 Kaplan'n aktardna gre 'getto' bir ' talyan icad 'yd. A.g.e., s. 3 1 5 .
28 A.g.e., s.316.
29 Willian Slakespeare, Tize Merchant of Venice (New York: Oxford University Press, 2008).
3 Kaplan, a.g.e., s.304.
31 bn Yakut'tan aktaran , Alex Metcalfe, Muslims and Christians in Narman Sicily: Arabic Speakers
and the End ofIs/a (New York: Routledge Curzon, 2003 ) s. 1 5.
26

1 40

ener Aktrk

de sadece bakent Palermo'da bile 300 kadar cami olduu rivayet eder
ken, aday 973 ylnda ziyaret eden bn Hawqal Palenno'da saylamaya
cak kadar ok cami olduundan bahsetmitir.32
Sicilya'nn Hristiyan hakimiyetine geiini mteakip, spanya ve Por
tekiz 'den olduu gibi, talya ve Sicilya 'dan da, 1 224 itibariyle, Msl
manlar snrd edilmi, ldrlm, kle olarak satlm, ya da vaftiz
edilerek din deitirmi, Katolik olmulardr. 3 3 spanya 'da 1 492 'de yaa
nanlarla ezamanl olarak Sicilya' dan ve talya yarmadasnn gneyinden
de Yahudiler snrd edilmi veya ldrlmt. Sonuta, 1 3 . yzyl
ortalarndan itibaren talya'da hibir Mslman aznlk olmad gibi,
ufak bir Yahudi aznln dnda Katolik mezhepli Hristiyan olmayan
kayda deer bir aznlk da bulunmamaktayd.
Btn bu verileri biraraya getirdiimizde, Ortaa 'da ve erken mo
dem dnemde ngiltere, spanya ve Fransa'nn tamamnn sadece Hristi
yan deil ayn zamanda Katolik mezhepli olduunu, talya'nn ise gene
tamamna yakn Katolik mezhepli Hristiyan olduu halde ufak bir Mu
sevi aznl barndrdn gryoruz. Her ne kadar bu dnemlerde mo
dem anlamda bir nfus saym yaplmad iin (gvenilir nfus saymlar
iin ou yerde 1 9. yzyl beklemek gerekecektir) elimizde kesin de
mografik veriler olmad halde, yukarda alntladmz kaynaklardan
yola karak yaklak bir demografik tabloya ulaabiliriz (Tablo 1 ).
Tablo 1. 1500 ylnda balca Bat A vrupa devletlerinde nfs

ngiltere
spanya
talya

Fransa

Katolik

Musevi

ounluktaki dinin oran

% 1 00
% 1 00
% 98-99
% 1 00

%0
%0
% 1 -%2
%0

%
%
%
%

1 00
1 00
98-99
1 00

B una mukabiL etnik olarak bu devlet ve blgelerin, grece eitlilik arz


ettiini tahmin edebiliriz. spanya'da Katalan (o zamanki Aragon) blgesi
ve Bask yresi bugn olduu gibi lkenin geri kalanndan farkl bir dil ve
kltre sahipti ve bu farklln derecesi muhtemelen bugne gre daha
da fazlayd . Bu durum Fransa'nn deiik etnik gruplar ve blgeleri
(Brton, Bask, Alsas, Languedoc blgesi, vs.) geerliydi ve yine, bugne
32

bn Jubair ve bn Hawqal'dan aktaranlar, srasyla, Gian Luigi Scarfiotti ve Paul Lunde, "Muslim
Sici ly," Saudi A ramca World, Cilt 29. Say 6, Kasm-Aralk 1 978; ve Alex Metcalfe, a.ge. s. 1 9.
33 Tariq Ali, A Su ltan in Palermo (New York: Verso, 2005); James M. Powell, "Frederick il and the
Rebellion of M uslims of Sicily, 1 200-1 224", Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu: 23-25
Haziran l 997, lstanbul (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1 999), s. l 3-22.

141

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi '

gre bu farkllklarn derecesi ok daha fazlayd. 34 ngiltere ise, daha s


koya'y topraklarna katmam olduu halde, Norman igali, Romal
gemii, Keltik ve Alman, Anglo ve Sakson etkileri arasnda bir ulusal
kimlik sentezine ulamaya alyordu. talya yarmadasysa birbirinin
dilini bile anlamayacak kadar farkl ufak devletlere blnm, etnik-dilsel
bir btnlk arzetmekten uzakt.

SMANLI NFUSU-GENEL VE YEREL DN ETLLK


1 500 ylnda Osmanl mparatorluu'nda nfsun dini ve etnik yaps ne
durumdayd? Dier rneklerde olduu gibi , Osmanl ' da da ilk nfus sa
ymlar ok daha sonra, 1 9. yzylda yapld iin bu dneme dair bavu
rabileceimiz genel bir nfus saym bulunmamaktadr. Fakat genel ola
rak yle bir tahminde bulunmak mmkndr: 1 500 ylnda Osmanl
nfusunun ounluunu Mslmanlar deil Hristiyanlar oluturuyordu
ve bu durum ancak Yavuz Sultan Selim devrinde ( 1 5 1 2-1 5 20) Dou ve
Gneydou Anadol u 'dan balayarak Suriye, Filistin, Msr ve Hicaz gibi
Mslmanlarn youn olarak yaad blgelerin Osmanl topraklarna
katlmasyla deimeye balad. Bu genel veri bile, Osmanl ' y (Katolik)
Avrupa devletlerinden radikal bir biimde ayrmaktadr. zetle, bir yanda
neredeyse tamam Hristiyan ve dahas Katolik mezhepli olan Avrupa
devletlerini, bir yanda ise Mslmanlarn ve Hristiyanlarm nfus iinde
birbirine yakn oranlarda temsil edildii, dahas hem Hristiyanln hem
de Mslmanln birden fazla mezhebinin hatr saylr taraftar bulduu
bir nfus yapsn gryoruz.
Gvenilir nfus saymlarnn yapld 1 9. yzyl verilernden rnek
gsterecek olursak, Hristiyan ounlua sahip Macaristan' n, Transil
vanya' nm, V oyvodina' nn, Yunanistan' n, Grcistan' n Osmanl hakimi
yetinden km olmasna ramen, 1 844 ylnda dahi toplam Osmanl n
fusunun % 4 1 ' inin Hristiyan olmas gerekten kayda deer bir bulgudur
(Tablo 2). Bu nfus tablosu bile % 5 8 ' lik Mslman ounluun kendi i
inde Snni-Alevi-ii olarak ayrldn, ' Ortodoks ' kategorisinin de iin
de Rum, Ermeni, Sryani gibi farkl mezhepleri barndrdn gznne
almad iin Osmanl' daki dini eitlilii yeterince yanstmamaktadr.

34 Bu farkl l klarn 1 9.yzy l sonunda

dahi ne kadar nemli ve Fransz u l us inas in ne kadar byk


bir sorun olduunu grmek iin, bkz. Eugen Weber; Tle Peasants into Frenchmen: Tle
Modemization o/Rumi Fran ce 1870- 1 91 4 (Staford: Stanford Uiversity Press, 1 976).
,

1 42

ener Aktrk

Tablo 2. Osmanl Nfusu (dini aidiyete gre tasnif edilmi), 1 844

Din

Nfus

Toplam Nfusa Oran

Mslman

20,550,000

5 8 . 1 3%

Ortodoks

1 3 ,730,000

3 8 . 84%

Katolik

900,000

2.55%

Musevi

1 00,000

0.48%

Kaynak: M. A. Ubicini, Trkiye 1 850 (Tercman 1 00 1 temel eser), l .cilt, s.4849'dan aktaran Bilal Erylmaz, Osmanl Devleti 'nde Millet Sistemi (stanbul:
Aa/ Alternatif niversite, 1 992), s.50.

Genel nfusun dini eitliliinden yerel dzeydeki dini eitlilie dnd


mzde ok daha arpc rneklerle karlayoruz. Bu konuda rnek
tekil etmesi asndan kozmopolitliiyle nl Selanik ehir merkeziyle
beraber Anadolu'dan zmit ehir merkezinin ve Arap blgelerinden koz
mopolitliiyle nl Beyrut ehir merkezinin nfus yapsna bakmak ye
terli olacaktr (Tablo 3, 4, 5 ) .
Her ehir merkezinde de arpc hr dini eitlilik gzlenmekle bir
likte, bu dini eitlilik her ehirde deiik bir desende tezahr etmektedir.
Selanik ehir merkezi, nerdeyse birbirine eit dini cemaatten, Msl
man, Musevi ve Rum Ortodoks cemaatlerinden oluan l bir yap sergi
lerken, Beyrut ehir merkezi de yine Mslman, Katolik (Maruni) ve
Rum Ortodokslarn birbirine yakn olduu l bir yap arz etmektedir.
Buna mukabil, zmit ehir merkezinde, Mslman ve Ermeni cemaatleri
nin neredeyse eit olduu ikili bir yap grmekteyiz. Dini eitliliin yerel
desenleri deimekle birlikte, daha nce gz attmz ngiltere, spanya,
Fransa ve talya'daki hibir ehirde, Beyrut, zmit ve Selanik rneklerin
de olduu gibi Mslmanlarn, Musevilerin, Ermenilerin, Rum Ortodoks
larn ve Katolikler de dahil olmak zere Hristiyanln deiik mezheple
rinin, beraberce temsil edildii bir rnee rastlamyoruz.
Tablo 3. Selanik Merkez Kazas Nfsunn Dini A idiyeti, 1 88 1

Nfus

Toplam Nfusa Oran

1 43

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

Mslman

29,489

%28,48

Rum Ortodoks

36,985

% 3 5 ,72

Musevi

34,523

%3 3 ,34

Bulgar Ortodoks

1,1 17

% 1 ,08

Katolik

471

%0,45

Enneni

1 49

%0, 1 4

Dier lke Vatanda

810

%0,78

Toplam

1 03 ,544

% 1 00,00

Kaynak: Kemal Karpat, Ottoman Population, 1830- 1 9 1 4 (Madison:


University of Wisconsin, 1 985), s. 1 34-5 .

Tablo 4. zmit Merkez Kazas Nfusunun Dini Aidiyeti, 1881

Nfus

Toplam Nfusa Oran

Mslman

1 9 ,248

% 48 , 3 8

Rum Ortodoks

3 ,576

% 8,99

Musevi

1 62

% 0,40

Protestan

715

% 1 ,80

Katolik

133

% 0,33

Em1eni

1 5 ,903

% 3 9,97

Dier lke Vatanda

1 05

% 0,26

Toplam

39,789

% 1 00,00

Kaynak: Kemal Karpat, Ottoman Population, 1 830- 1 914, s. 1 2 8-9.

1 44

ener Aktrk

Tablo 5. Beyrut Merkez Kazas Nfusunun Dini A idiyeti, 1 88 1

Nfus

Toplam Nfusa Oran

Mslman

22,662

% 43,3 1

Katolik

1 4,505

% 27,72

Rum Ortodoks

1 3 ,294

% 25,4 1

Protestan

342

% 0,65

Musevi

1 , 1 97

% 2 , 29

Ermeni

86

% 0, 1 6

Latin

242

%0,46

Toplam

52,328

% 1 00,00

Kaynak: Kemal Karpat, Ottoman Population, 1 830- 1 9 1 4, s . 1 2 8-9.

Mslman ve Ortodoks gibi genel kategoriler elbette daha geni bir etnik
eitlilii gizlemektedir. Makedon, Srp, Arnavut, Yunanl, Vlah, Arap,
Karamanl gibi deiik etnik kkenlerden geldii halde Ortodoks mez
hepli Hristiyan olan herkes Rum Ortodoks kategorisi altnda listelendii
gibi, Arap, Arnavut, Bonak, erkez, Trk, Krt, Laz, Zaza gibi deiik
etnik kkenlerden geldii halde Mslman olan herkes de ayn kategori
altnda listelenmekte, Snni ve Snni olmayan (Alevi, Nusayri, ii, Dr
zi, Dnme, gibi) pek ok mezhep ve dini grup da ayn kategori altnda
toplanmaktadr.

SMANLI-RUSYA KARILATIRMASI: 'HOGR'


SEVYESNDE FARKLILIKLAR VE BENZERLKLER
Acaba Katolik Bat ve Orta Avrupa 'yla karlatrldnda Osmanl nfu
sunda gzlemlediimiz bu din! eitlilik, Osmanllar dnyann geri kala
nndan da ayryor muydu? Karlatrmamz geniletip Rus arln da
eklediimizde, Osmanllar ve Rusya arasnda pek ok benzerlikler gr
yoruz. ncelikle, Bat/Katolik Avrupa lkelerinin aksine Rusya ' da ege
men din olan Ortodoks Hristiyanln dnda baka din ve mezhepten
gruplar, Katolik, Protestan, Musevi, Mslman ve hatta Budist topluluk-

1 45

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

lan gryoruz (Tablo 6 ) . Rus mparatorluu'ndaki dini eitlilik, Avru


pa'dan ok Osmanl mparatorluu'na benzemektedir.
.

Ta blo 6 R us imparator u.?fu 'n da D 1111


' ' et!i!ik, 1 89 7

Din
Ortodoks
Mslman
Katolik
Musevi
Lutherci Protestan
Eski nanllar
Enneni Apostolik
Budist ve Lamaist
Dier Hristiyan olmayan dinler
Refonn Protestan
Mennoncu Protestan
Ermeni Katolik
Baptist
Karaim Musevisi
Anglikan
Dier Hristiyan
Toplam

Nfus

Toplam nfus iindeki oran

87, 1 2 3 ,604

% 69,34

1 3 ,906,972

% 1 1 ,07

1 1 ,467,994

% 9, 1 3

5 ,2 1 5 ,805

% 4, 1 5

3 , 5 72,653

% 2.84

2,204,596

% 1 ,76

1 , 1 79,24 1

% 0,94

433 ,863

% 0, 3 5

285,321

% 0,23

85 ,400

% 0,07

66,564

% 0,05

3 8 ,840

% 0,03

3 8 , 1 39

% 0,03

1 2,894

% 0, 0 1

4, 1 83

% 0,003

3 ,952

% 0,003

1 2 5,640,02 1

% 1 00,00

--

Kaynak: Rus arl 1 89 7 Nfus Saym Sonular, Jttp://www. archipelag. ru/r


mir!re!igio/statistics/said/statists-inp/

Osmanl ve Rus mparatorluklarndaki bu grece ' hogr'nn ya da dini


eitlilie tahammln sebebi ne olabilir? Bu durumun sebebi olarak akla
en bata ' millet sistemi ' denilen siyasal-hukuki yap geliyor. "Dini aidiyet
zerine kurulan ve millet sistemi ad verilen hukuki, siyasal ve toplumsal
-O.zen, bazen iddia edildii gibi snrsz bir ok-hukukluluk ve dini cema
atler aras'l.dft eitlii deil ama slam eriatnn emsiyesi altnda "kitap
ehli" kabul edilen Hristiyan ve Musevi cemaatlerine grece geni zerk
lii ngryordu."35 Fatih Sultan Mehmet'in stanbu l ' u fethini mteakip
kurduu sylenen36 millet sisteminden de nce kitap ehli gayrimslimlere
35

ener Aktrk, "Trkiye Siyasetinde Etnik Hareketler, 1 920-2007," Dou-Bat, Say 44, 2008; ve
M. Macit Kenanolu , Osmanl Millet Sistemi: Mit ve Gerek (stanbul: Klasik, 2004).
36 ' M illet sistemi ' deni len o l uum un ne kadar k urumsal l am olduu tarihiler arasnda tartmaldr.
Benjamin Braude bu sistemin ondokuzuncu yzyla kadar kunmsall amam olduunu, devlet ve
dini cemaatler arasndaki her trl dzenlemenin bir defaya mahsus ve geici (ad hac) temelde yapl-

1 46

ener A ktrk

cizye vergisi karl askerlikten muafiyet ve himaye salayan slam


eriatnn ngrd zmni statsnn varl nemlidir. slam yasal er
eveye oturtulabilen bu sistemlerin uygulanmasnda asl sebebin dini mi
yoksa siyasal-kurumsal m olduu tartmas bu makale erevesinde
zlemeyecek nemli bir soruya iaret etmektedir.
Egemen dinin Ortodoks Hristiyanl olduu Rusya'da grece dini
eitliliin var oluu da deiik bir takm sorular akla getirmektedir. Bir
yandan, Rusya 'nn, ok-dinli, ok-kltrl Mool devletlerinin devam
olduunu iddia etmek mmkn iken, te yandan Rusya tarihinde dini
hogrnn en kurumsal ve salam temellere oturduu dnemin Alman
kkenli arie Katerina (nam- dier Byk Katerina) dnemi ( 1 7621 796) olduunu biliyoruz. Voltaire ve Montesquieu gibi Aydnlanma
dnemi filozoflaryla yazacak kadar entelektel birikime sahip olan
Katerina, Rusya'y dnya apnda bir gce dntrrken, Krm gibi
Mslman ounlua sahip blgeleri de fethederek, hakimiyeti altna
ald Mslmanlarn saysn nemli lde arttrd.
Robert Crews, Katerina'nn dini hogr siyasetini inceledii kitabn
da, arie 'nin Osmanl modelini dikkatle incelediini ve bu modelin bir
benzerini Rusya' da da uygulamaya koymak iin abaladn gsteriyor. 3 7

Bu anlamda, Rusya' da da dini aidiyete dayanan, Osmanl 'ya benzer bir


ok-hukuklu sistemin yrrlkte olduunu, Rus arnn Mslman teba
as nezdinde slam eriatnn uygulaycs olduunu grmekteyiz. 3 8 Bu
stratej inin bir paras olarak Mslmanlar iin banda bir genel ' Mf
t'nn bulunduu dini bir hiyerari kurulmu, bu Mftler Rus devletiyle
yakn iliki iinde olmutur. Hatta bu stratejinin bir paras olarak Kateri
na Rusya'nn Kazakistan' fethi srecine Tatar din adamlarn da dahil
etmi, bu Mslman din adamlar bir yandan Kazaklar arasnda slami
yet ' i yayarak bir nevi misyonerlik grevi grrken, te yandan Rusya'nn
Kazak steplerini fethine faal olarak katkda bulunmulardr. Karen
B arkey'nin yorumuna gre, "Byk Katerina'nn 1 8 . yzylda baard
n, II. Mehmet (Fatih) Konstantinopolis'in fethinden sonra gerekletir
miti ."39 yzyllk bir gecikmeye ramen Rusya' da da uygulamaya
konulan dini eitlilie hogryle yaklama stratejisi, Rusya 'nn snrladn iddia ederken , Barkey bu iddiay yan l ve yan ltc bulmaktadr. Barkey, a.g.e., s . 1 1 6-7;
Benjanin Braude, "Foundation Myths of the M i llet Systen", Benjamin Braude ve Bemard Lewis
(der.), Christims and Jews in tle Otoman Empire (New York : Holnes & Meier, 1 982), s. 69-88.
37 Robert D. Crews, For Prophet and Tsar: lslam and Empire in Russia and Centml Asia,
Canbridge, Harvard University Press, 2006.
38 Crews, a.g.e.
39 Karen Barkey, Empire of Dijference: Oto111ans in Comparative Perspec/l'e (New Y ork:
Canbridge University Press, 2008), s . 1 1 2 .

147

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

rn geniletmekte ve ok-kltrl, ok-dinli bir toplumu ynetmekte


baarl olmu gzkmektedir.
Osmanl modeliyle arasndaki benzerliklere ramen Rusya 'nn dene
yimine ilikin iki nokta dikkati ekiyor: Birincisi, Rusya' da dini eitlilik
Osmanl'daki seviyeye ulamam, Ortodoksluk batan sona kadar tart
masz stnln korumu, devletin st kademelerinde Ortodoksluk bir
zorunluluk olmaktan kmamtr. kincisi, Rusya'nn, ok-dinli ynetim
modeli konusunda, bilhassa Katerina'dan itibaren, bilinli olarak Osman
l'dan zendiidir. Dolaysyla, iki devlet arasnda bir eitlilie taham
ml ve hogr derecelendirmesi yapmak gerekirse, Osmanl devletinin
Rusya'ya gre gene de ok daha eitli bir topluma ve ok daha uzun
soluklu, tarihi derinlii olan bir kurumsal hogr/tahamml modeline
sahip olduu sonucuna varlabilir. Fakat nc bir gzlem olarak unu
da belirtmek gerekir ki, gerek Fatih Sultan Mehmet'in millet sistemini
kurumsallatrmas, gerek arie Katerina'nn slamiyet' i Rus devletinin
bir paras olarak kurumsallatrma abas, devletlerini tam anlamyla
evrensel bir dnya devleti yapma stratej ilerinin birer parasdr. Dolay
syla, bu karlatrmayla ulatmz bir baka sonu da, tarihte en geni
ufuklu ok-kltrl, ok-dinli yaplar, devletlerini dnya hakimiyetine
hazrlayan liderlerin, cihanmul siyasi vizyonlarnn bir paras olarak
hayata geirdikleridir.

SMANLI-BABR KARILATIRMASI: OSMANLI


HOGRS M YOKSA SLAM DEVLET MODEL M?
Osmanl devletini karlatrmal bir perspektifte inceleyen dier sosyal
bilimciler de, yukarda vardmz deer yargsnn paralelinde, Osmanl
devletini sadece Avrupa lkelerinden deil, Bizans mparatorluu, arlk
Rusya' s ve Habsburg mparatorluu'ndan da ok daha hogrl ve ok
kltrl olarak tanmlamaktadrlar. 4 Fakat bu karlatrmalar bile oun
lukla Hristiyan-Avrupa erevesinin dna kmamaktadr. Dolaysyla,
Osmanl 'y dier slam devletleriyle karlatrmak, Qsmanl hogrs
veya dini eitlilie tahamml siyasetinin Osmanl ' ya zg bir fenomen
mi, yoksa slam devletlerinin bir gelenei mi olduunu akla kavu
turmak asndan aydnlatc olabilir.
Osmanl devletiyle hemen dousundaki ran Safevi devletini karla
trmak belki de akla ilk gelen seenek olsa da, iilii bir devlet ideoloj isi
haline getirerek halknn ezici ounluunu ii slam ' n Caferi yorumunu
benimsemeye ynelten Safevi devletinin Osmanl 'ya gre daha hogr40

Barkey, Empire of Dif!erence: Ottomans in Comparative Perspective,

1 48

s.

111.

ener A ktrk

sz gzkecei aikardr. Fakat biraz daha douya giderek Mslman bir


hanedann ynetimi altndaki Babr devletinde ( 1 526- 1 8 5 8) dini eitlili
e baktmzda daha deiik bir tablo ortaya kmaktadr. Her ne kadar
Babr dnemine ait nfus saymlarna sahip deilsek bile, bu devletin
ngiliz hakimiyetine girmesinden4 1 ksa bir sre sonra yaplan 1 87 1 tarihli
nfus saymnn sonulan Babr devletindeki dini eitlilie dair yaklak
bir veri salamaktadr (Tablo 7).
Tablo 7. ngiliz Hakimiyetinde Hindistan 'da Dini eitlilik, 1 8 71

Din

Nfus

Toplam nfus
iindeki oran

H indu

1 39,248,568

73.07 %

Mslman

40,882,5 37

2 1 .45 %

Sih

1 , 1 74,436

0.62 %

Budist ve Ceyn

2,832,85 1

1 .49 %

Hristiyan

896,658

0.47 %

Dier

5 , 1 02,823

2.68 %

Dini bilinmiyor

425 , 1 75

0.22 %

Toplam

1 90,563 ,048

1 00.00 %

Kaynak: Henry Waterfield, Memorandum on the Census ofBritish !ndia 1 8 7 1 72, London, Eyre ve Spottiswoode, 1 875, s . 1 6.

Bu tabloda aka grlen o ki Babr devleti Osmanl devletine gre


dinsel olarak ok daha eitli ve daha az Mslman olan bir halk ynet
mitir. Hanedann ve ynetici snfnn Mslman olup, ynetilenlerin
ounluunun baka bir dine, bu durumda Hinduizme mensup olmas,
41

Babr Devleti fiilen 1 75 7 Plassey savayla ngiliz etkisine girdiyse de, Hindistan'n kesin olarak
ngiliz hakimiyetine girmesi 1 857 Sipahi syan 'nn bastrlmas ve son Babr hkmdar Bahadr
ah ' n mahkfm edilip srgne gnderilmesiyle gereklemi ve 1 877'de Kralie Viktorya babakan

Disraeli 'nin nerisiyle Hindistan mparatorie'si unvann almtr.

149

Osmalll Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olall Neydi?

ksacas ynetici aznlk ve ynetilen ounluk arasnda en genel anlamda


bir dinsel ve mezhepsel rtmenin olmamas, Avrupa rneklerinde g
rlmeyen bir durumdur. Avrupa rneklerinde yneten ve ynetilenler
arasnda sadece din (Hristiyanlk) konusunda deil mezhep (Katoliklik)
konusunda da birebir ve yzde yze yakn bir rtme gryoruz. Rus
ya' da ynetilenler arasnda ynetici snfn din ve mezhebine mensup
olmayan % 30 civarnda bir nfus varken, Osmanl rneinde ynetici
snfn din ve mezhebine mensup olmayanlarn oran % 50 civarnda, baz
dnemlerdeyse % SO'nin de zerinde olmutur. B abr rneindeyse bu
oran % 80 civarnda olup, Mslman nfus iindeki mezhepsel eitlilik
gz nne alnacak olursa belki % 85-%90 gibi oranlar bulmas da mm
kndr.42
Buradan hareketle, Osmanl hogrs olarak da adlandnlan, dini e
itlilie msamaha gsteren ynetim biimini, Osmanl devletine zg,
istisnai, zel bir durum olarak grmek yerine, Mslman hanedanlarn
ynettii pekok devlette var olan bir eit slami devlet gelenei olarak
grmenin daha doru olaca sonucuna varabiliriz. Her ne kadar elimizde
Osmanl ve Hindistan nfus saymlarndaki benzer saysal veriler olmasa
da, Endls Emevi devleti, Sicilya'daki Mslman emirlikler, Abbasi,
Eyyubi, Memluk ve benzeri slam devletlerinin egemenliinde spanya,
Sicilya, Msr, Suriye, Filistin, gibi blgelerde gzlenen dinsel ve mez
hepsel eitlilik de bu sonucu destekler mahiyettedir .
.

lMPARATORLUK.TAN GERYE KALAN? OSMANLI VE


DGER MPARATORLUKLARIN BIRAKTIGI DN MRAS
ncelememizi, imparatorluklar sonras ortaya kan modern ulus
devletlerde ounlukta olan hakim dinlerle eskiden paras olduklar im
paratorluklar arasndaki balanty sorgulayan bir karlatrmaya sonlan
drmak mantkl gzkyor. Buna ilaveten, bu incelemenin ana eksenini
Osmanl ' da dini eitlilik oluturduu iin, imparatorluk sonras ulus
devletlerin inas srecinde Rumeli 'de ve Anadolu' da dini eitliliin ne
kadar ksa srede ve ne oranda yok edildiini gsteren ve bu dorultuda
Balkan lkeleriyle Trkiye'de dini demografinin deiimini ortaya koyan
bir karlatrma da yapacaz.
Dnyann byk blmn hakimiyeti altna alm olan Bat Avrupal
smrge imparatorluklar, Rus arl ve Osmanl mparatorluu 'nun
topraklarnda bugn kurulu bulanan devletlerde hakim din ve mezhepleri,
" Hint Mslmanlarnn gnmzdeki devleti saylabilecek Pakistan 'n %20'sinin ii olduunu gz
nne alacak olursak %85 oran son derece makul gzkyor. CIA Wor!d Factbook 2010, bkz.
https:/lwww .c ia.11:ov : ibrarvlpub 1 ications/the-world-factbookl11:eos/pk .html

150

ener Aktrk

bir zamanlar hakimiyetleri altnda olduklar devletlerin hakim din ve


mezhepleriyle karlatrma imkan bulunmaktadr. Aadaki tablo (Tab
lo 8), drt Katolik (spanya, Portekiz, Belika, Fransa), bir Protestan (n
giltere), bir Ortodoks (Rusya), ve bir Snni Mslman (Osmanl) impara
torluk ile bunlarn bir zamanlar ynetimi altnda bulunan topraklarda
kurulu bulunan yz akn lkede hakim din ve mezhebi karlatrmakta
dr. Baz Avrupa lkeleri, in ve Japonya dnda bugn dnya haritasn
da grdmz lkelerin hemen hepsi bir zamanlar bu imparatorluklar
dan birisi tarafndan ynetilmi, dolaysyla bu imparatorluklar bir anlam
da gnmz dnyasna ekil veren kurucu unsurlar olmulardr.
Tablo 8. Gemite mparatorluklarn Ynettii lkelerde Hakim Din
mparatorluklarn Eski Topraklarnda Hakim Din (20 1 0)
Protestan
OtoSnni
il
DiKatolik
..,
43
doks
ger
mparatorluk
spanya
(Katolik) (23
lke ynetti)
Portekiz
(Katolik) (6
lke ynetti)
Belika
( Katolik) ( 3
lke ynetti)
Fransa (Katolik)
(27 lke ynetti)
Britanya
(Protestan) (52
lke ynetti)
Rusya
( Ortodoks) ( I 6
lke ynetti)
Osmanl (Snni)
(27 lke ynetti)

1
1 7%

3 (1 00%)

8 (30%)

11
(4 1 %)

1
(4%)

7 (14%)

1 6 (31 %)

1 (2%)

14
(27%)

2
(4%)

7
(26%
)
12
23%

2 (1 3 %)

3 ( 1 9%)

5 (3 1 %)

5
(3 1 %)

(6%)

11
(41 %)

4
( 1 5%

22 (96%)

5 (83 %)

1 (4%)

(4%)

10
(3 6%)

1
(4%)

)
. .
. . 44
..
Kaynaklar. .. Assocaton
of Relgon Da ta A chves ve ene Akturk.
>

"' Dier iharesi ya kesin bir M slman veya H ristiyan ounluun (%55) olmadn gstermekte,
ya da Budist. Hindu, Musevi gibi dier din lerden birinin ounlukta olduuna iaret etmektedir.
44 Association of Religion Da ta Arclives 'da bulunan en son veriler kullanlarak ve 20 1 O yl itibariyle
hamsz lkelerin emperyal gemilerine gre yazar (ener Aktrk) tarafndan kodlanmasyla

151

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

Bu tabloyu imparatorluklarn din! miras bakmndan nasl yorumlayabili


riz? Burada en dikkat ekici unsur Katolik spanyol, Portekiz ve Belika
imparatorluklarnn smrgelerinde kendi din ve mezheplerini hakim
klmak konusundaki gz kamatrc baarlar ve tutarllklardr. spanya
ve Portekiz, biri hari tm smrgelerinde yalnzca Hristiyan dinini deil
Katolik mezhebini de hakim klmay baarmlardr. Bu eski smrgele
rin ezici ounluu yeni kefedilen Amerika ktasn kapsamaktadr. Bel
ika'nn da her smrgesinde (Kongo/Zaire, Burundi ve Ruanda) Ka
tolik mezhebini hakim kldn grmekteyiz. Bu balamda, her impa
ratorluun da, smrgeletirdii yerlerin daha nceden Hristiyan olma
dn belirtmek nem kazanyor.
Katolik Fransa ve Protestan ngiltere 'nin smrgeletirdii blgelerin
ise nemli bir ksm, smrge olmadan nce, halihazrda Mslmanln
hakim olduu yerler olup, geri kalanysa Hinduizm, Budizm ve deiik
Afrika dinlerinin egemen olduu yrelerdi. Bu iki imparatorluun bir
zamanlar hakim olduu lkelere bugn baktmzda yle bir yap gr
yoruz: Bu lkelerin ou Hristiyan olmamakla birlikte, aralarnda Hris
tiyan olanlardan, eski Fransz smrgelerinin hepsi, eski ngiliz smrge
lerinin ise te ikisi, bu imparatorluklarn hakim mezhebini (Fransa iin
Katolik, ngiltere iin Protestan) benimsemilerdir. Bu lkelerin neredey
se hibirinin Fransa ve ngiltere'nin ynetimine girmeden nce Hristiyan
olmad dnlecek olursa, Fransa'nn smrgelerinin te birini Kato
lik mezhepli Hristiyan, ngiltere'nin smrgelerinin te birini Protestan
mezhepli Hristiyan yapt sonucuna varlabilir.
Bat Avrupa imparatorluklarnn aksine bir zamanlar Rus arl ve
Osmanl mparatorluu'nun ynettii lkelerin ou Rus ve Osmanl
hakimiyetine girmeden nce zaten Hristiyan veya Mslman ounluk
lara sahiptiler. Fakat gene de devleti ynetenlerin din ve mezhebinin y
netilenler zerinde ne kadar etkisi olduunu sorgulamak asndan eski
den Osmanl ve Rus egemenliinde olan lkelerde bugn hakim olan din
ve mezhebe baktmzda ok ak bir ekilde padiahlarn ve arlarn
din! tercihlerinin ynettikleri halk zerinde belirleyici bir etkisi olmad
n gryoruz. Eskiden Rus egemenliinde olan lkelerden sadece %
3 1 ' inde Ortodoks Hristiyanl hakim din iken, eskiden Osmanl ege
menliinde olan lkelerden sadece % 4 1 'inde Snni slamiyet hakim din
olarak gzkyor. Demek ki her iki devlet de resmi din ve mezhebini

oluturulmutur. http://www.tlearda.con/ lkelerin dini aidiyete gre snflandr lmasnda %55 " l i k
ounluk esas alnmtr.

1 52

ener Aktrk

kabul ettirmek konusunda, spanyol, Portekiz, Belika ve hatta Fransa ve


ngiltere rneklerinde olduu kadar bile aba gstermemi ya da eer
aba gsterdiyse bile, baarl olamam demektir.
Bu makalenin ana eksenini oluturan Osmanl rneine odaklanacak
olursak, Osmanl egemenliine girmeden nce Mslman olmayp Os
manl dnemi sonunda Mslman olan lke olarak bir ya da en fazla iki
lkeyi gsterebiliriz: Arnavutluk (% 70 Mslman kkenli) ve belki de
Bosna-Hersek (% 40 ila % 5 5 arasnda Mslman kkenli). Her biri 5
milyonun altnda nfusa sahip ve nfusun % 3 0 ' u ila % 60'nn Hristiyan
olduu bu iki kk lkenin, Osmanl devletinde hakim din ve mezhebin,
yani Snni slam anlaynn, ynetimi altnda bulunan halklara empoze
edildiine dair gl bir kant oluturamayaca aikardr. Kald ki, B os
na-Hersek' te Mslmanlarn nfusun ounluunu oluturduu pheliy
ken, hem tarihsel olarak Bektailiin baskn olduu, hem Komnist d
nemde ateizmin resmi siyaset olduu ve hem de Arnavut milliyetiliinin
bu makalenin balangcnda vurgulanan nemli lde Osmanl ve slam
kart eler ierdii Arnavutluk'un Snni Mslman ounlua sahip
bir lke olarak saylmas da tartmaldr. Dolaysyla, Osmanllarn bir
zamanlar ynetimi altndaki lkelerden bir tanesini dahi Mslman
yap(a)madklar sonucuna bile varmak mmkndr fakat ufak da olsa
Balkanlar'da halen var olan Mslman aznlklar gz nnde bulundu
rulduunda bylesine toptanc bir sonu da yanltc olur.
.

iMPARATORLUKTAN GERYE KALMAYAN? BALKANLAR


VE ANADOLU'DA KAYBOLAN DN ETLLK
Bu makalenin ana eksenini Osmanl ' da dini eitlilik oluturduu halde,
Osmanl 'nn ardl olan Trkiye Cumhuriyeti ve Balkan devletlerinde bu
dini eitlilikten pek bir iz kalmadn gryoruz. B alkanlar'da bir za
manlar var olan Mslman nfus byk ekseriyetle -baz yerlerde tama
men- yok olurken, Anadolu' daki Hristiyan nfus da neredeyse tamamen
yok olmutur. Buna mukabil, Suriye, Lbnan ve Msr gibi Mslman
Ortadou devletlerinde kalabalk Hristiyan aznlklar varln devam
ettirirken, Ortodoks Makedonya'da da byk bir Mslman aznlk var
olmaya devam etmektedir.
Balkanlar' daki Mslman nfusun yok oluu/edilii zellikle 1 9. yz
yln son eyreine, Anadolu'daki Hristiyan nfusun yok oluu/ediliiyse
bilhassa 20.yzyln ilk eyreine rastlar. Gerek yerli gerekse yabanc
tarihiler tarafndan Osmanl ve Trk tarihinin phesiz en fazla allan
dnemlerinden birisi olan bu yarm yzyllk srete ( 1 875- 1 925), Ana
dolu ve B alkanlarn demografisi radikal bir ekilde dei(tiril)mitir. Fuat

1 53

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

Dndar, Justin McCarthy ve Kemal Karpat' n demografik almalar


kaynak alnarak oluturulan aadaki tablolarda (Tablo 9, 1 0, 1 1) bu
deiim ok arpc bir ekilde grlmektedir. 1 876'da Bulgaristan' n
eline geen blgedeki Mslmanlarn says alt yl iinde 1 ,5 milyondan
7 1 5 bine dm, S rbistan' a devredilen Ni blgesindeyse, 1 3 1 bin Ms
lman' dan geriye sadece oniki bini kalmtr (Tablo 9). Ayn sreler
Balkan Savalar srasnda ve sonrasnda da yaanm, Yunanistan, Bul
garistan ve Yugoslavya'nn eline geen topraklardaki Mslmanlarn
says % 45 ila % 82 orannda dm, sadece Yugoslavya'nn eline ge
en blgedeki Mslmanlarn says 1 ,2 milyondan yarm milyona inmi
tir (Tablo 1 O). Mslman nfusundaki bu dramatik dlerin sebebi,
McCarthy tarafndan, "lm veya g" olarak belirtilmektedir.
Tablo 9. Osmanl mparatorluu 'nun Kaybettii Topraklarda Mslman Nfus,
1 8 76 ve 1 882
1 878 ve 1 8 8 1 yllar
1 876
1 882
Fark (lm ya da
arasnda Osmanl'nn

G Etmi Nfus)

kaybettii topraklar
Avusturya 'ya kaybedilen

755 ,000

450,000

- 40% (-305 ,000)

Bulgaristan'a kaybedilen

1 ,5 0 1 ,000

7 1 5,000

- 52% ( 786,000)

Srbistan' a kaybedilen

1 3 1 ,000

1 2,000

- 9 1 % (- 1 1 9,000)

(Bosna 'nn ou)


-

(Ni blgesi)
Karada'a kaybedilen

32,000

- 1 00% (-32,000)

40,000

5,000

- 88% (-3 5,000)

2459000

1 1 82000

- 52% (-1 ,277,000)

(Gney Hersek; kuzey-bat


kodra illeri)
Yunanistan'a kaybedilen
(Teselya)
Toplam

1 54

ener A ktrk

Kaynak: Justin McCarthy, "Muslims in Ottoman Europe: Population jiwn 1 800


to 1912 ", Nationalities Papers, Cilt 28, Say 1, 2000, s. 35.

Tablo 1 O. Balkan Savalar: El deitiren topraklardaki Mslman n fus


Blgeyi fetheden

Mslman

Savalardan sonra

Fark (lm

lke

nfus ( 1 9 1 1 )

kalan Mslman

yada G Etmi

nfus

Nfus)

1 24,000

-622,000

Yunanistan

746,000

(-83%)*
Bulgaristan

32 8,000

1 79,000

- 1 49,000
(-45%)

Yugoslavya

1 ,2 4 1 ,000

566,000

-675 ,000
(-54%)

Toplam

2,3 1 5,000

879,000

- 1 ,445,000
(-58%)

* Yunanistan 'a ilikin veriler sava sonras nfus mbadelesini (1924) de


kapsamaktadr. Kaynak: McCarthy, "Muslims in Ottoman Europe, " s. 3 7.

Mslman nfusun temizlenmesi Balkanlar'daki etnik milliyetiliin


nemli fakat yalnzca bir safhasn oluturuyordu. Osmanl' daki "Rum
milleti, Bulgar, Srp, Makedon, Arnavut, Yunan gibi birok etnik kken
den insanlar ieriyordu. Rum Ortodoks milletinin etnik kompartmanlara
ayrlmas, etnik milliyetilerin nndeki en kritik grevdi, nk ancak
etnik aidiyetin din! aidiyete stn gelmesiyle Balkanlar'da ve dier s-

155

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

manl topraklarnda etnik temelli devletler kurulabilirdi."45 Bu proj enin


baarya ulatn gnmzde B alkanlar'da grebiliyoruz.
Tablo 1 1. Birinci Dnya Sava, Kurtulu Sava ve Trkiye 'de Dini Demografik
De)!m : Gavr-Ms lim ler, 1914- 1924
Osmanl
Trk.iye
Fark( lm yada
-

Rum Ortodoks

Trkiye ' si46

Cumhuriyeti

( 1 9 1 4)

( 1 927)

1 ,54 1 ,689

1 09,905

G Etmi Nfus)

- 1 ,43 1 ,784
(-93%)

Ermeni

1 , 1 23,087

77,433

- 1 , 1 3 8,052
(-93%)

Musevi
Toplam

Gayri-

1 28,427

8 1 ,672

-46,755 (-36%)

2,793,203

339,486

-2,453,7 1 7

Mslim Nfus

(-88%)

Kaynaklar: Karpat, Ottoman Population, s. 1 88-9; Fuat Dndar, Trkiye Nfus


Saymlarnda Aznlklar (stanbul: Doz, 1 999), s. 1 58-9. Trkiye 'ye ilikin veriler
sava sonras nfs mbadelesini (1924) de kapsamaktadr.

Anadolu ve Dou Trakya'daki dini demografinin deiimi en azndan


Balkanlar' da olduu kadar radikal olmakla birlikte, daha ksa bir srede
( 1 9 1 4- 1 924) gerekletii iin daha sarsc ve travmatik olmutur. Sadece
on yllk bir srete, Trkiye corafyasnda gayrimslimlerin oran %
20 ' den % 2 'ye dmtr. Bylece Anadolu ve Dou Trakya, bilhassa
ehir merkezleri, milletli (Mslman-Rum-Ermeni) bir yapdan tek
milletli (Mslman) bir yapya evrilmi oldu. Kaybolan dini eitlilik bir
daha geri gelmemi olsa da, zellikle 1 950 '!erden sonra hzlanan endst
rileme, tarmda modernleme ve ehirleme sonucunda artan Alevi ve
ener Aktrk, "Trkiye Siyasetinde Etnik Hareketler, 1 920-2007 Dou-Bat, Say 44, 2008, s .
43-74; v e Paschalis Kitromil ides, "Orthodoxy a n d Nationalism", Ethnicity, e d . John Hutchinson ve
Anthony D. Smith, New York, Oxford University Press, 1 996, s. 202-208.
46 Daha sonra Trkiye Cumhuriyeti ' n in kurulduu topraklarn Osmanl ynetimi altnda, 1 9 1 4 yln
daki nfus yapsn gstermektedir.
45

156

,"

ener A ktrk

Krt gyle beraber pekok Orta ve Bat Anadolu ehrinin toplumsal


yaps etnik, dilsel ve mezhepsel adan eitlendi . Elbette bu yeni eitli
lik, eskiden sadece slam milleti olarak bilinen tek bir milletin kendi iin
deki eitlilii yanstmas bakmndan Osmanl dnemindeki dini eitli
likten niteliksel ve niceliksel olarak ok farklyd. 47

SMANLI DEVLETNDE DN HOGR: KENDNE ZG


BR STSNA MI, YOKSA SLAM DEVLET GELENEG M?
Bu makalede Osmanl'da dini hogrnn somut sonucu olarak grlen
dini eitlilii ayn dnemde hkm srm ngiltere, Fransa, spanya,
talya yarmadas, Belika ve Portekiz smrge imparatorluklar, Rus
arl ve Babr Devletiyle karlatrmal olarak ele aldk. Blgesel ve
kresel lekli bu karlatrmada ortaya kan, Osmanl devletinin, Av
rupa' daki Bat Hristiyan (Katolik ve daha sonra ksmen Protestan) lke
lerle karlatrldnda dini demografi asndan gerekten de ok daha
eitli bir nfus yapsna sahip olduudur. ncelememizi Dou/Ortodoks
Hristiyanlna doru geniletip Osmanl Devleti ve Rusya'y karlatr
dmzdaysa, Bat Avrupa'nn aksine, dini eitlilik asndan birbirine
ok daha fazla benzeyen iki imparatorluk yaps gryoruz. Yine de Rus
ya' daki dini eitliliin Osmanl mparatorluu'na gre daha az olduu
aikardr. Fakat karlatrmamza dier slam lkelerini ve bilhassa Ms
lmanlarn ynetimde olduu en kalabalk lke olan Babr Devleti'ni da
hil ettiimizde daha deiik bir resim ortaya kmakta, B abr devletinin
Osmanl ' dan bile daha 'hogrl ' saylabilecei, Mslmanlarn azn
lkta, Hindularn ounlukta olduu bir demografik yap grlmektedir.
Elbette, gemi alarn bu imparatorluklar, eit yurttalk ve insan
haklar kavramlarndan, ok partili demokratik dzen ve bamsz yarg
dan yoksun yaplaryla gnmze rnek olabilecek deillerdir. Bundan da
te, ' hogr' kavramn ancak baka dinlerden olanlara ' tahamml etme'
olarak yorumlamak gerektii, modem anlamda birok-kltrllk (multi
culturalism) ideoloj isi olarak dnmenin yanl olaca da inceleme
boyunca vurguland. Fakat kendi alar iinde deerlendirildiinde, bu
imparatorluklarn aralarnda dini eitlilik konusunda ciddi ve gzle gr
lr farklar olduu da aka anlalyor. Karlatrmal siyasetin zaviye
sinden bakldnda, bu demografik farklarn bugne tand lde
sadece tarihsel deil gnmz siyaseti asndan da nem arz ettii sy
lenebilir. Trkiye ve Yunanistan gibi baz lkeler imparatorluk gemii
nin getirdii dini eitlilii neredeyse tamamen silmi olsalar da, bugn
" Bu srelerin siyasi tezahrleri iin bkz., ener Aktrk, "Trkiye S i yasetinde Etnik Hareketler,
1 920-2007," Say 44, 2008, s. 43-74.

1 57

Osmanl Devleti 'nde Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

dahi Avrupa'nn, byk g dalgalarna ramen, halen Ortadou lkeleri


ve Rusya'yla karlatrldnda dini adan daha homoj en olmasn ak
lamak hususunda deiik imparatorluk gemilerine bakmak yardmc
olabilir. Her ne kadar dini eitlilik seviyelerinde grlen bu sistematik
farklarn sebeplerini, zellikle de bylesine ksa bir makalede ve sadece
karlatrmal siyasetin metod ve imkanlarn kullanarak, aklamak
mmkn olmasa da, bir yanda homojen Katolik (ve daha sonra ksmen
Protestan) Avrupa lkelerinin, br yanda heterojen Mslman ve Orto
doks Hristiyan lkelerin oluu; tarihsel srete bu iki grup arasnda din,
devlet ve halk arasndaki ilikinin farkl kurgulanm olabilecei ihtima
lini akla getiriyor.

1 58

Xv. YzvLDA
SMANLI TOPLUMUNDA
KiiLER VE CEMAATLER

ARASI lLiKLERN
"DiL, SYLEM VE SEMBOL"LER
Yahya Araz*
Osmanl toplumunda Gayrimslimler ve onlarn Mslmanlarla ilikileri
zerine Trkiye' de retilenlerin nemli bir ksm bu ilikileri bir tr "n
kabul"e dnm bir takm klieler etrafnda ina etmektedir. Kavramsal
altyapsn "hogr", "tolerans'', "eitlik" gibi terminolojinin oluturdu
u bu yap, Gayrimslimlerin Osmanl toplumundaki yaamlarn esasn
da iki evreye ayrarak ileme eiliminde olmutur. Balangtan 1 9. yz
yln bana kadar olan dnem (bu tarih biraz ileriye veya geri alnabilir)
birinci evreyi olutururken, 1 9 . yzyln bandan mparatorluun tasfiye
sine kadar sren ve "atmalar dnemi" olarak nitelendirilebilecek d
nem ise ikinci evreyi oluturmaktadr. Osmanl toplumunun farkl zaman
ve mekannda yaayan Gayrimslimlerin ve onlarn Mslmanlarla iliki
lerinin deiik boyutlarn grmezden gelmeye sebep olan bu egemen
tarih yazm homojen bir Mslim ve Gayrimslim alglamas oluturmak
tadr. Bu bak as birok adan sorunlu olmakla birlikte, Trkiye ' de,
hakim grlerin merulatrlmas asndan reticilerine verimli bir alan
amaktadr. Hem akademik hem de popler mahfillerde yaygn bir kabule
sahip olan bu gre gre, Osmanl Gayrimslimleri 1 9. yzyln bana
kadar "huzurlu" bir yaam srmlerdir. Huzurla/refahla/mutlulukla bir-

Kiiler ve Cemaatler A ras ilikilerin "Dil, Sylem ve Sembol"leri

likte anlan bu dnemin anlatsnda bir ksmnn modem dneme zg


olduu tartma gtrmez "eitlik", "zgrlk", "tolerans" gibi kavramlar
kullanlmaktadr. Bu anlaya gre, Mslmanlarn hogrs sayesinde
Gayrimslimler bu yaam srme imkann bulabilmilerdir. Byle bir
kurgunun 1 9. yzyl ve sonrasndaki gelimeler dikkate alndnda ver
mek istedii bilinli mesaj larn olduu grlecektir. 1 9. yzyln bala
rndan mparatorluun yklna kadar bu at altnda yaayan eitli
etnik ve dinsel topluluklar arasnda yaanan ve etkileri halen youn bir
ekilde tartlan (Cumhuriyet sonrasna da yaylan) anlamazlklarn kay
nanda kimlerin olduu sorusuna cevaplar retirken, 1 9. yzyl ncesine
gndermelerde bulunup, Mslmanlarn Gayrimslimlere ynelik hog
rsnden bahsetmek kanlmazdr. Bu trden atflar, yaanan olumsuz
luklarn kaynanda kimlerin olduu ya da olabileceine ynelik mesaj la
r da barndrmaktadr. Egemen tarih yazm, 1 9. yzyl ncesinde Gayri
mslimlerin sahip olduklar haklarn abartl bir sunumunu yaparak do
layl da olsa bu haklar onlara bahedenlerin (devlet ya da Mslmanlar)
1 9. yzyl ve sonrasnda yaanan atmalarda bir sorumluluunun ola
mayacan ima etmektedir. 1
Kantlamak, rtmek ya da savunmak gibi olduka gncel kayglar
barndran byle bir tarih yazm (eer buna tarihilik denecekse) bu kay
glardan bamsz ele alndnda olduka renkli olabilecek bir ilikiler
alannn "normallemesine" engel olutum1aktadr. Osmanl toplumunda
Gayrimslimlerin ve onlarn Mslmanlarla ilikilerinin bu dorultuda
ekillendirilmi olmas mparatorluun uzun tarihi boyunca bnyesinde
barndrd farkl dinlerden, mezheplerden ve etnik kkenlerden cemaat
ler arasnda zamansal ve mekansal dzlemde var olan farkllklarn ou
zaman gzden kamasna/karlmasna sebep olmutur. B izatihi "Ms
lim-Gayrimslim ilikileri" gibi -bu makalenin yazar dahil Trkiye' de
bu mesele hakknda bir eyler retenlerin youn bir ekilde bavurdukla
r- kartlklar barndran bir tanmlamann kendisi dahi bu alandaki a
lmalarn 1 9. yzyl ve sonrasndaki gelimelerin glgesinde ve etkisi
altnda kalnarak ekillendirilmi olmasnn yaratt slklarn rndr.
Bu dnemde yaanan atmalarn "teki"nin (daha nceki dnemlere de
* Dr./zmir (yahyaaraz@gmail.com). Hocam Dr. Fikret Ylmaz'n bu makalenin oluumuna
Osmanl tarihi ve tarihil iine dair sorduu sorular ve yapt telkinlerle katks byktr.
Kendisine mteekkirim. Elbette eletiriler sadece benim haneme yazlmaldr.
1 Trkiye'de Osmanl Gayrimslimleri ve onlarn Mslmanlarla ilikileri zerine yaplan
almalar deerlendiren bir makale almamz "Trkiye 'de Sorunlu Bir Tarihilik A lam;
Osmanl Toplumunda Gayrimslimleri ve Mslim Gayrimslim ilikilerini Konu Edinen a
lmalar zerine Bir Deerlendirme " adyla devam etmektedir.

1 60

Yahya Araz

genelletirilecek ekilde) yekpare alglanmasna ve bylelikle iinde ba


rndrabilecei farkllklarn gz ard edilmesine sebep oluturduu ak
tr. Homoj en bir Mslim-Gayrimslim alglamas oluturan byle bir
tanmlamann, hem Mslmanlarn hem de Gayrimslimlerin sahip ol
duklar eitliliin ksmen inkar anlamna geldii meselenin derinlerine
inildiinde rahat bir ekilde anlalacaktr. Ancak, yerine getirilmesi basit
gibi duran bu temenni, Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinde
eitli topluluklar arasnda yaanan ac olaylara, "sorumlu" arama kayg
lar ve tartmalar arasnda kolay baarlabilecek bir i gibi gzkme
mektedir.
Aada, bu kayglardan uzak bir ekilde, 1 6. yzyl Osmanl toplumu
balamnda Mslman, Hristiyan ya da Yahudi olmann toplumsa! ya
amda ne ifade etmi olabileceinin eitli yansmalar zerinde durul
maya allacaktr. letiimde kullanlan dilin dinsel referanslar, sembo
lik nemi n planda olan deerler etrafnda yaplan tartmalar ve dinsel
mensubiyetlerden dolay kiilerin yaadklar maduriyetler makalenin n
plana kard hususlar olmutur. Maalesef, Osmanl toplumunda kiiler
ve cemaatler aras ilikilerin anlalmasnda, dnemin insanlarnn hem
kiisel hem de cemaatsel bazda ilikilerinde kullandklar dilin/sylemin
ve eitli semboller etrafnda rettikleri tartmalarn neminin yeterli
dzeyde takdir edildiini belirtmek mmkn deildir. Bu konudaki ara
trmalarn balang seviyesinde olduu ifade edilmelidir. 2
Ortaya konanlar tartmaya ak olmakla birlikte burada anlatlmaya
allan, temel olarak, Osmanl toplumunda farkl dinlerden insanlar ara
sndaki ilikilerin (genelde Mslim-Gayrimslim ilikileri eklinde kate
gorize edildii zere) imparatorluun kuruluundan 1 9. yzyla kadar
uzanan geni bir dneminin anlatsnda n plana karlan "hogr mi
ti"nin tesinde daha "sahici" yaklamlara ihtiya duyulduudur. Bu ma
kale, Osmanl toplumunda var olan tolerans ya da hogr kltrn
yadsmaya ynelik deildir. Burada yaplmaya allan, hogr temas
altnda abartlarak sunulanlarn modem dnemlerin eitlik, zgrlk gibi
mefhumlaryla i ie geecek ve birbirlerinin yerine ikame edilecek e
kilde kullanlmasnn sakncalarn vurgulamaya almaktr.
Makalenin temel kaynaklar 1 6. yzylda stanbul ve evresine ait kad
mahkemesi kaytlar baka bir tanmlamayla er'iyye sicilleri olmakla bir
likte, fetva mecmualar ve Osmanl ariv kaynaklar zerine yaplan a2

Bkz. Yahya Araz, Klasik Dnem Osmanl Toplmnda Mslim-Gayrimslim likileri . , s.


. .

1 50- 1 82 . Konu burada, "Dil, Sylem ve Semboller ya da Cemaatler Aras l ikilerin teki

Yz" bal altnda tartlmtr. Dipnotlarda ksaltlarak verilen kaynaklarn eksiksiz knye
leri kaynakada veril mitir.

161

Kiiler ve Cemaatler A ras ilikilerin "Dil, Sylem ve Sembol "leri

lmalara da gerektiinde bavurulmutur. Kad mahkemesi kaytlar Os


manl toplumsal yaamnn en canl ekilde izlenebilecei kaynaklardr.
Bu kaynaklar, Osmanl toplumunda farkl dinlerden insanlar arasndaki
ilikilerin hem cemaatler dzeyinde hem de tek tek kiiler leinde belli
kalplarn iine hapsedilemeyecek eitlilikte olduunu kantlayabilecek
malzemeyi barndrmaktadr.
*

Osmanl ' da toplumsal yaamn temel kaynaklar kabul edilebilecek olan


mahkeme kaytlar, mparatorluun genelinde birbirine benzeyen anlatm
kalplar ile karmza kmaktadr. Katipler, kendilerine yardmc olan
eitli el kitaplarnn3 da yardmyla davalar "hukuksal niteliklerini gz
nnde tutarak -genellikle- nemli bir kayba uratmadan zetlerlerdi.'"'
Bu adan, mahkemede kullanlan dilin ve hangi ayrntlarn anlatya
dahil edildiinin aratrlmas buraya yansyanlarn daha verimli bir e
kilde kullanlmasn salayacaktr. 5 Davalarn nitelikleri, onu buraya ta
yanlarn dinsel aidiyetleri, toplumsal statleri ve saygnlklar gibi husus
lar dil ve kelimelere nasl bir yn verileceine etki etmekteydi.
Farkl dinlerden insanlar arasnda bir karlatrma yapldnda, mah
keme tutanaklarnda Gayrimslimlerin, Mslmanlardan genellikle daha
aa bir statde tasvir edildikleri grlecektir. Bu hem dinsel mensubi
yetlerinden dolay kiiler hem de dinlerin kendisi iin ayn derecede ge
erlilik tamaktadr. slam ile dier dinlerin bir araya gelmek zorunda
kald kaytlar bu balamdaki vurgularyla zellikle n plana kmakta
dr. Bu durum kendisini ihtida anlatlarnda iyi bir ekilde hissettirmekte
dir. Yeni Mslman olmu kiilerin din deitirme olaylarnn kayda
geirilmesinde zenle seilen kelimeler, bir taraftan slam'n ve bu dine
mensup olanlarn stnlne ve dinlerinin kusursuzluuna iaret eder
ken, dier taraftan Mslman olmayanlarn ve dinlerinin kusurlu, fasit ve
"eksik" oluuna vurgu yapmaktayd. En klasik ekliyle "batl dinden dn
dm Mslman oldum" eklinde kendisini gsteren bu karlatrmalara
yaygn olarak rastlamak mmkndr. 6

Bkz. Sleyman Kaya, " Mahkeme Kaytlarnn Klavuzu: Sakk Mecmualar", Trkiye Litera
tr Aratrmalar Dergisi. s. 379-4 1 6.
4 Fikret Y l maz. "Bo vaktiniz var m? . ", Tarih ve Toplum Yei Yaklamlar, s. 2 1
5 Bkz. Marc David Baer. " B ursal Gayrimslimler Nasl Mslman Oldu?", Toplumsal Tarih.
s. 63.
6 Bkz. An ton M inkov, Conversion o Is lam as Rejlected in Kisve Bahas Petilios . , s. 1 70 ;
Marc David Baer, Honored by tize Glory of Islam
s . 2 1 9; M . A k i f Erdodu, "Osmanl Kb
rs' nda Kadnlar ( 1 580- 1 640)", Tarih Boyunca Trklerde Ev ve Aile Semineri. s. 1 66, 1 95-200.
.

. .

....

1 62

Yahya A raz

Gayrimslimler dinsel aidiyetlerinden dolay olumlu arm olma


yan kelimelerle anlyor ya da arlyorlard. Onlar kaytlara "kefere'',
ldklerinde helak olmu anlamnda "halik", gebermi anlamnda
"mrd'', "masluben mrd" olarak gemi dinsel ritelleri "batl" ve "fa
sit'' eklinde nitelendirilmitir. 7 Mahkeme kaytlar ile birlikte dnemin
dier kaynaklarna yansyan ancak Trkiye'de Gayrimslimler zerine
yaplan almalarn deinmeden getii bu konu. Osmanl toplumunda
kiiler ve cemaatler aras ilikilerin dnem dnem temel sorun alanlarn
dan biri haline gelebilmekteydi. Kiilerin dinsel mensubiyetlerinin bir
yansmas olarak "sessiz, sabrl ve unutmadan" tadklar bu yarglar
zellikle sorunlu dnemlerde su yzne kmakta, kar taraf kk d
rmekte kullanlacak bir araca dnmekteydi. 1 6. yzyl Kuds'nden
Amnon Cohen'in aktard bir dava kayd8 okuyucularna bu meseleye
daha fazla mesai harcamalar gerektiini tlemektedir. Yahuda adl bir
Yahudi ile Mslman bir kii arasndaki, bir alacak verecek davasnda
mahkemenin Yahuda ' y hakl bulmas sonrasnda Mslman ahsn, ce
binden kacak paralar iin barp armas bir yere kadar anlalabile
cek bir durumdur. Ancak araya sktrlan birka kelime basit bir alacak
verecek davasnda dahi hi umulmadk yerlere gidilebildiini gstermek
tedir. Mslman ahs, "borcumu dersem Yahudi olaym" diye eklemi
ti. Yahudi olmak 1 6. yzyl Osmanl toplumunda hor grlen, aa bir
staty m ifade ediyordu? Yoksa azdan kan bu kelimeler kavga or
tamnn rettii, sarf edildii iin sahipleri tarafndan sonradan pimanlk
duyulan gelip geici, nemsenmemesi gereken "fke patlamalar"nn9
rn olarak m alglanmaldr? Mslmanlar asndan bakldnda ilk
sorunun barndrdklarnn daha makul bir aklama olarak durduu p
hesizdir. Dnemin kaynaklar, Yahudi kelimesinin Yahudi olmayanlara
yneltildiinde hakaret hatta kfr olarak alglandna iaret etmekte
dir. 1 0 Kendilerine "Yahudi" diye hakaret edilenlerin mahkemeye yaptkla
r ikayetler mevcuttur. Bu adan Musevi tanmlamas Yahudi tanmla
masnn yerine kullanldnda daha nazik mesajlar iermekteydi . 1 1

Bkz. Araz. a.g.t., s. 1 55- 1 58. Buradan konu balanda eitli ariv kaytlarna ve ikinc i l
l i teratre ulamak mmkndr.
8 Bkz. Amno Cohen. Jewisl Life Uder lslam, s. 1 37.
9 Kullam. Berard Lewis. s/an Diiyasda Yal udiler, s. 1 70'te kullalan "Mslmanlarn
fkesini birlikte paylamak" cmlesinden mlhemdir.
10
Bkz. Staford J . Shaw. "Christian Ati Senitism in the Ottoman Enpire", Bellete, s. 1 l 1 9 ;
Avigdor Levy, "The Ottoman-Jewsil Symbiosis . . . " , Tle Jews of tize Ottoma11 Empire, s. 4 1 ;
Ronald C. Jenings. C/ristians and Muslims in Ot/oman C)pms . . . , s . 1 O l .
1 1 Benjamin Braude, "Osmanl Millet Dzeninin Kurulu Efsanelcri-1", Tarih ve Toplum, s . 3 5 .

1 63

Kiiler ve Cemaatler A ras likilerin "Dil, Sylem ve Sembol "leri

Cemaatler aras ilikilerde Gayrimslimlere ve onlarn deerlerine y


nelen, daha da eitlendirilebilecek, 12 dilsel ve sylemsel dzeydeki bu
aalamann gndelik yaamda Gayrimslimlerin konumlarn ve onlarn
Mslmanlarla ilikilerini nasl etkilemi olabilecei sorusunun cevabn
hakkyla vermek aratrmalarn u aamasnda zor grnmekle birlikte
konu hakknda verimli bir tartma alan aacak verilere sahip olduumu
zu da belirtmekte yarar bulunmaktadr. Bu balamda dinsel kimliin ve
bununla ilikilendirilebilecek unsurlarn gndelik yaamda farkl dinden
insanlar arasndaki ilikilerin ne oranda belirleyicisi olduu/olabilecei
sorusu balang iin uygun dmektedir.
*

Temmuz 1 5 83 tarihinde stanbul Balat mahkemesine yaplan bir ikayet


sonrasnda grlen bir dava gndelik yaamda kiiler aras ilikilerin
dinsel referanslar etrafnda nasl ekillendirilebileceine dair ufuk ac
bilgiler sunmaktadr. Olayn kahraman olan Aleksi, kayttan anlald
zere, iinin ustas ve mensubu bulunduu telciler loncasnn yiitbas
dr. Onu mahkemeye ikayet edenlerin dile getirdikleri temel ikayetleri
ise onun, Mslmanlarn, Gayrimslimlerin yannda rak olarak alt
rlmasn salad ve buna araclk ettii ynndeydi. 1 3 Mahkemenin
huzuruna kan Mslmanlar Aleksi 'nin, bu ekilde hareket ederek, Ms
lmanlarn onurunu krdn, er'i hkmlere ve geleneklere aykr dav
randn iddia ediyorlard. stenilen uhdesinde olan yiitbalk grevin
den azledilip yerine, kendilerinin setikleri Mslman birisinin atanma
syd ki en sonunda gerekleen buydu. 1 4 Bylelikle sahip olunan dinsel
kimlik (ona ne kadar ballk duyulduu ya da duyulmadnn burada
hibir nemi yoktur) pazar ortamnda Aleksi'nin konumunu kaybetmesi
ne sebep olmutur. Burada, hakl olarak, var olann ticari bir kavga
nn/rekabetin yansmas olduu savunulabilir. Bu, byk bir ihtimalle
doru bir savunma olacaktr. Nitekim dinsel mensubiyetlerin kullanlarak
eitli maddi avantajlarn elde edildiine dair kaytlara baka yerlerde de

12
Bkz. Aryeh Slmuelcvitz, Ottoman History and Society. Jewisl Sorces, s. 83: Hans
Derschwam, stanbul ve A nadolu ya Seyahat Gnl, s. 1 57- 1 58; S imcon, Tarihte Ermeniler
1 608- 1 6 1 9. s. 1 4 1 ; Halil Sali l liolu . "Yabanc Gzyle Trkler, Yahudiler. Ermeniler, Rum
lar", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi . . , s. 44.
13
Osmanl toplumunda Mslman olanlarla olmayanlarn ayn loncada bul unmalarna engel
yoktu. Bkz. Haim Gerber, Economy and Society in an Ol/oman City: Brsa 1 600-1 700, s. 58;
Eunjeong Y i , Tle lstanbl Gilds i the Seventeetlz Centy . . . , s. 90-96.
1 4 Bkz. BS 1 3, varak 95b. hkm. 2 (Temmuz 1 583).
.

1 64

Yahya A raz

rastlamak mmkndr. 1 5 Devletin kendisinin de bunun farknda olup


uyarc nitelikte kararlar aldn belirtmekte yarar bulunmaktadr.16 An
cak, sebepleri ve amalar ne olursa olsun, ikayetilerin ileri srdkleri
gerekeler hukuksal olarak desteklenebilir nitelikteydi. Mslmanlardan
daha aa bir statde kabul edilen Gayrimslimlere, Mslmanlarn
rak olarak hizmet etmesi er ' i hkmlerin ho grd bir durum deildi.
Fetva mecmualar bu konuda katk salayabilecek nitelikteki fetvalara
sahiptir. Gayrimslim birisine Mslmann hizmet etmesinin sakncal
grlmesindeki temel sebep Mslmann, dinsel olarak kendisinden daha
aa statde grlen birisine "sayg" duymak zorunda kalacak olmasyla
ilgiliydi. 1 7 Sayg ve ballk rak tarafndan, zellikle uzun sreli iliki
lerde, ustaya gsterilmesi beklenen davranlardand. Yoksa bir Msl
mann cret karlnda Gayrimslim birisine i yapmas yadrganma
mtr. 1 8 Her eye ramen bu konuda kesin bir berrakln olduunu sy
lemek mmkn deildir. Yalnz bu durum burada tartlmaya allan
mesele asndan nem arz etmemektedir. Burada asl nemli olan ve
zerinde durulmas gereken Osmanl toplumunda, bazlarnn, er ' i huku
ku ve gelenekleri referans gstererek istediklerine ulam olmasdr.
Byk bir ihtimalle Aleksi ve loncann kendisini ikayet eden Mslman
yeleri arasnda daha baka problemler mevcuttu. Mesela kalifiye rakla
ra duyulan ihtiya konusunda i sahipleri arasndaki rekabet bu ikayetin
asl sebebi olabilirdi. Nitekim eitli loncalarda yelerin, birbirlerinin
raklarn, en uygun anlatmla "kapmama" konusunda zaman zaman
aralarnda anlamaya vardklar bilinmektedir.19 Elbette, telciler loncas
nn Mslman yelerinin Aleksi'ye ynelik ikayetlerinin bu ereve
iinde mahkemeye yansmasn beklememek gerekir. ikayetin grnr
deki sebebi, amalar byk bir ihtimalle farkl olmakla birlikte, Msl
manlarn "kafir"lere "akird" veya rak edilmesiydi. Bu, ikayetilerin
bir taraftan dinsel hususlarda ne kadar hassas olduklarn gstermelerine
imkan tanyp toplumsal itibarlarna katkda bulunuyor, dier taraftan
15 Aleksi 'nin iine dt duruma benzeyen, 1 594 tarihinde Bursa'da gerekleen bir olay iin
bkz. M. Asm Yediyldz, er 'iye Sicillerine Gre X V! Yzyln ikinci Yarsmda Bursa Esnaf
ve Ekonomik Hayat. s. 76-77.
16
Bkz. BOA MD 1 , s. 1 3 3 . lkm. 738 (2 1 Ekim 1 554); BOA MD 24, s. 1 0, lkm. 24 (9 Mart
1 574).
1 7 Bkz. Tahsin zcan, Fetvalar luda Osmanl Esnaf, 33-34.
1 8 " Mslman Zeyd ' i n zimmi Amr'e cretle hizmet etmesi caiz olur mu? Olur." brahim Hale
b1, h:.all Mlteka el Eblur Tercmesi. s. 435; Cohen, a.g.e .. s. 2 1 6-2 1 7. Mslmanlarn Gay
rimslimlere hizmet ettiine, onlarn yannda altklarna dair skdar' dan rnekler iin bkz.
S 1 4, varak 72b. hkm. 499 (Temmuz 1 546 ) ; S 1 7, varak 54a, hkm. 5 4 1 /542 (Ocak 1 550).
19 Bkz. Yi, a.g.t .. s . 67. B u raklar yetimi igc olup, ilerin nemli bir ksmn yerine
getiriyorlard .

1 65

Kiiler ve Cemaatler A ras ilikilerin "Dil, Sylem ve Sembol "leri

amalarna daha rahat ve kimsenin kolay kolay itiraz etmeye cesaret ede
meyecei bir yolla ulamalarn salyordu.
Tadklar dinsel kimliklerinden dolay Mslmanlarn -ve bizatihi
devletin- gzndeki ikincil konumlar Gayrimslimlere hatrlatlyor, bu
durum Aleksi rneinde olduu gibi maddi kayplarn yannda rencide
edilmelere ve yaam alanlarnn daraltlmasna/kstlanmasna yol ayor
du. 1 552 ylnda Hasky mahkemesine yansyan ilgin bir olay etrafnda
oluturulacak bir anlat Gayrimslimlerin sahip olduklar baz deerlerin
Mslmanlar iin nasl da tiksindirici ve tahamml edilemez olduunu
ortaya koyacak niteliktedir. Olay, Mslmanlarn alglamalarnda olum
suz arm olan Gayrimslimlere ait kimi deerlerin, sadece bu sebep
ten dolay, nasl bastrlmaya alldn anlatmaktadr.
Kendisinden bahsedilen olay Yani adl bir Hristiyann "yasak" olduu
halde Florya kynden stanbul' a ve hususen Eyp'e domuz eti sokma
giriimi ile ilgilidir. Eyp zaimine domuz etiyle yakalanan Yani, verdii
ifadesinde etin, stanbul ' da oturan bir "zimmi" tarafndan smarlandn
belirtmitir.2 Davann nasl sonulandn kaydn kendisinden renme
imkan bulunmamakla birlikte domuz eti, Mslmanlarn yemesi kesin
likle yasak olan bir etti.2 1 Mslmanlarn zihinsel dnyalarnda son dere
ce olumsuz bir imgeleme sahip olan domuzun, Gayrimslimler tarafndan
aleni bir ekilde boazlanmas/kesilmesi ve etinin satlmas Mslmanla
rn irendikleri bir durumdu.22 Yakada grld zere etin dardan
getirilip Mslmanlarn da oturduklar yerlere (hele Eyp gibi kutsal nite
lii olan mahallere) sokulmasna dahi kesinlikle olumlu baklmazd.
Bu kayt 1 6. yzylda stanbul ' da Gayrimslimler23 (kastedilen Hris
tiyanlardr) tarafndan domuz kesilmediini ya da domuz eti tketileme
diini tek bana kantlayamaz elbette. Ancak kayttan da anlalabilecei
zere Gayrimslimler iin, Mslmanlarn irenlikle baktklar bu hay
van stanbul ' un evresindeki Gayrimslim kylerinde kesip etini gizli
20

HS 1 , s. 56, hkm. 3 (Ocak 1 552).


Kur'a ' n Maide Sres i ' in nc ayetinde u ifadeler yer almaktadr; "Le, kan, domuz
eti. Allah'ta bakas adna boazlanan, boulmu (ta, aa vb. ile) ldrlm. yukardan
yuvarlanp lm, boynuzlanp lm (hayvanlar ile) canavarlarn yedii hayvanlar -lmeden
yetiip kestikleriniz m stesna- dikili talar (putlar) zerine boazlanm hayvanlar ve fal okla
ryla ksmet aramanz size haram klnd." Kur 'iin- Kerim ve Aklamal Meali, s. 1 06. Ayrca
Suraiya Faroqhi, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam . s. 227. slam hukukunda domuz ve
domuz eti etrafnda eitli ekoller arasnda oluan tartmalar iin bkz. Abdlkerim Zeydan,
A hkiim 'z-Zinmiyyin . s. 328-332. 552-553.
22
Bkz. Eteni Gara, " In Search of Communities i n Seventeenth century Ottoman Sources . . ",
Turcica. s. 1 60; S 1 4, varak 60b, hkm. 397 (Ocak 1 548).
23 Domuz eti, l slam'da olduu gibi Yahudilik'te de yenmesi yasak b i r etti. Bkz. Salime Leyla
Grkan, Yahudilik. s. 1 42.
21

..

...

1 66

Yahya Araz

yollarla stanbul'a sokmak domuzun kendisini canl olarak sokmaktan


24
daha az sorunlu idi.
Btn bunlardan daha nemli olan Mslmanlar tarafndan iren ve
tahamml edilemez olarak grlen bir hayvann yine onlarn imgelemin
de Hristiyanlarla zdeletirilmi olmasyd. 25 IV. Mehmed'in Edime
enliklerinde Macaristan'daki bir kalenin ele geirilmesi canlandrlrken,
Osmanl askeri kalenin duvarlarn ykm iinden de drt tane domuz
koarak kmtr.26 Domuzlar burada Hristiyanlan anlatyordu. Bu yz
den, gndelik yaamda kiiler arasnda kan problemlerde "domuz eti
yemek" sulamas Mslman kimliini tayan birisinin en ok ekindii,
muhatab olmaktan hi holanmad sulamalardan biriydi. Sonradan
Mslman olma ihtimali yksek olan Abdullah olu Ahmed'in Yeniky
mahkemesine yapt bavuru sonrasnda kaytlara geen davann ince
lenmesi "domuz ti yemek" sulamasyla kar karya kalmann kiileri
iine srkledii kaygy ortaya koymaktadr. stinye'den Ahmed, Kali
adl Gayrimslim bir kadnn kendisine "bre hnzr yer, bre zalim, bre
kafir" diye kfr ettiini belirterek ikayette bulunmutur. 27 Ahmed'in
korkusu Gayrimslimlerle arasnda zdelik kurulan domuz ya da domuz
etiyle birlikte anlyor olmasyd. Yaplan almalar yeni Mslman
olanlarn nceki dinlerine ait adetlerinin bir ksmn devam ettirdiklerine
deinmektedir.28 Ahmed' in de, eer ihtida etmi bir kii ise, Hristiyan
iken yedii domuz etini Mslman olduktan sonra da yemeye devam
etmi olmas ihtimali Hristiyan bir kadn tarafndan kendisine yneltilen
bu yndeki sulama ile gl hale gelmektedir. nk bunu bilme ihti
mali en fazla olanlar Ahmed'e domuz etini temin edecek evredeki Hris
tiyanlard. Burada tartlan mesele Mslmanlarn domuz eti tketip
tketmedikleri deildir. Sorun alglamalarla ilgilidir. Kiilerin birbirlerine
29
"domuz" demelerinin hakaret ve kfr olarak algland bir toplumsal
yapda Kali 'nin sulamas olduka ar, muhatabn o denli zor durumda

24 Beikta mahkemesine yansyan bir davada "Beikta Balar" diye tabir edilen bir yerde
alnan bir h nzrn sahibini mahkemeye tayan Suba Sinan, hnzr sahibi Aleksi'ye "hnzrn
nasl alnd" sorusunu sormak yerine, "burada hnzr tutmak yasaktr" eklinde sulamalar
yneltmitir. Bkz. BS 2, varak 21 b. hkm. 2 (Ocak 1 560).
25 A. S. Triton, "Islam and the Protected Religions", The Journal ofthe Royal Asiatic Society, s.
3 1 1 ; Richard Dietricl, "Digenes Akrites Destannda Bizans-Mslman likileri", Dou-Ba,
s. 249.
26
zdemir Nutku, /V. Mehmet 'in Edirne enlii (1675). s. 1 37 .
2 7 YS 2 , s. 8 1 , hkm. 1 (ubat 1 557).
28 Mesut ldriz, "Conversion and Assimilation of Dhimnis in the Ottoman Empire . . ", Al
Shajarah, s. 1 77; Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi (Birinci Kitap), s. 89.
29 Halit Ongan, Ankara 'nn ki Numaral er 'iye Sicili, s. 96.
.

1 67

Kiiler ve Cemaatler A ras likilerin "Dil, Sylem ve Sembol "leri

brakacak nitelikteydi. Bu, Ahmet iin, itibarn sarslmas ve istemedii


unsurlarla birlikte anlmas/zdeletirilmesi anlamna gelebilirdi.
*

Dnsel dnyaya, hukuk sylemine ve kiilerin diline yansyanlarn


gndelik yaamda, cemaatsel boyutlarn tesinde, tek tek kiiler olarak
Gayrimslimlerin yaamlarna ne ekilde yansd tartmaya aktr.
Yukarda kendisinden bahsedilen Aleksi bu balama iyi bir rnek tekil
etmektedir. Eldeki kaytlarn daha geni bir incelemeye tabi tutulmas bu
nitelikteki vakalarn hangi oranlarda seyrettiini daha iyi ortaya koyacak
tr. Burada kendisinden bahsedilen maddi kayplar ve dezavantaj lardr.
Yoksa "onur"la, "manevi" dnya ya da duygularla ilikilendirilebilecek
vakalarn bol miktarda bulunduu belirtilmelidir. 1 6 . yzyln ikinci yar
snda Kasmpaa-Balat-Hasky hattnda yaanan ve yllara yaylan bir
"yama" olay Gayrimslimlerin deerler dnyasna ynelik saldrlarn
alttan alta nasl yrm olduunu gzler nne sermektedir. Bal bana
ayr bir inceleme konusu olabilecek olan, llere ve hayattaki yaknlarna
bir tr "ikence" olarak nitelendirilebilecek bu "yama" olay btn ika
yetlere ve yaplan soruturmalara ramen baaryla gereklemitir. 30
Ekim 1 5 83 tarihinde Balat mahkemesine bavuran eitli Yahudi ce
maatlerinin temsilcileri Eri Kap yaknlarnda kendilerine mezarlk yeri
olarak ayrlan yerin bir ksmnn Abdi elebi adl bir ahs tarafndan zapt
edilip zerine bir ev ina edildiini belirtmilerdir. Gnderilen grevliler
Yahudi cemaatlerini hakl karmtr. Balat mahkemesi kaytlarna yan
syan bu belgeyi ilgi ekici klan ve birok adan tamamlayan belgeler
"mhimme defterleri"nde yer almaktadr. Burada yer alan belgeler, ola
yn basit bir snr ihlali ve Abdi elebi ile snrl kalmadn detayl bir
ekilde aktarmaktadr. B uradan, Yahudilerin mezarlklarn korumak iin
"Divan"a birok kere bavurduklar anlalmaktadr. Yaplan bavurular
sonrasnda oluturulan heyetlerce yaplan incelemeler mezarln yama
landn ve bunun nasl yapldn ortaya koymaktadr. Heyetlerin yap
t incelemeler sonrasnda mezarlk yamasna katlan Mslmanlarn
evinde Yahudilere ait mezar talarna rastlanmtr. Hatta bu heyetlerden
bir tanesi kimin ne kadar mezar ta aldn dahi ortaya koymutur.
30

Olayla i lgili kaytlar iin bkz. BS 1 3 , varak 27, hkm. 2 (Ekim balar 1 583); BOA MD 48, s.
1 50, hkm. 4 1 5 (3 Kasm 1 582); BOA MD 49. s. 1 6, hkm. 60 ( 1 5 Nisan 1 583); BOA MD 49, s.
1 6, lkm. 61 ( 1 5 Nisan 1 583); BOA MD 49, s. 1 39, hkm. 46 1 ( 14 Temmuz 1 583); BOA MD 5 5 ,
s. 34, lkm. 6 6 ( 2 2 Kasm 1 584); BOA MD 5 8 . s. 1 1 1 , hkm. 303 ( 1 7 Mays 1 585). Bu kaytlarn
bir ksmnn transkripsiyonu Ahmet Refik tarafndan yaplmtr. Bkz. Ahmet Refik Altnay,
Onuncu Asr- Hicri 'de Jsanbul Hayat (1495-1591), s. 53-57.

1 68

Yahya Araz

Mesela Hac Hseyin'in on adet, Ali Reis'in on adet, Mesih adl sipa
hinin iki adet, baka bir Hseyin 'in iki adet mezar ta ald, ayrca
Hseyin ' in mezarlktan bir miktar araziyi avlusunun iine dahil ettii
incelemeler sonrasnda ortaya konulmutur. Fermanlar birbirini takip edip
Yahudilerin mezarlklarna mdahale edilmesi engellenmeye allyor
du, ancak btn bunlar mezarln yamalanmasnn nne gemeye
yetmiyordu. Rencide olmu Yahudiler gelimelere tepki gsterip srekli
yeni ikayetlerde bulununca meseleye Yahudi cemaati ile mezarlar ya
malayan Mslmanlarn "meclis-i er' de" kar karya getirilerek yzle
tirilmesinde zm aranmaya allmtr. Yahudiler, bu mezarlk yerinin
kendilerine II. Mehmed tarafndan verildiini, o zamandan beri Yahudi
lerce kullanldn ifade etmi, Mslmanlarn sonradan birer ikier bu
mezarln evresine yerlemeye baladn vurgulamlardr. Bu ifadele
re gre, Mslmanlar, bu mezarln evresine yerletikten sonra mezar
talarn alarak evlerinin inaatnda ve daha deiik ekillerde kullanma
ya balamlardr. Bu yamaya katlan Mslmanlardan hibiri Yahudile
rin ifade ettiklerinin yanllna dair herhangi bir itirazda bulunmamtr.
Ancak mezar talarn ve mezarl yamalamann, en hafif tabirle, ho
kamadnn farknda olan Mslmanlar, yamalarn merulatracak
bahanelere bavurmulardr. Onlara gre, mezar talarnn yksek ve
byk olmas geceleri hrszlarn saklanmasna uygun bir ortam yarat
makta bu da onlarn, mezarln nnden geerken byk bir korku duy
malarna sebep oluturmaktayd. Mslmanlar, mezar talarnn ya ta
mamen kaldrlmasn ya da sadece ucu grnecek ekilde gmlmesini
talep etmilerdir. Bu istekleri Yahudilerle aralarnda tartmalara sebep
olmu, Yahudiler bu istei reddetmi daha sonra ise bu dorultuda bir
adm atlarak mezar talan ucu grnecek ekilde gmlmlerdir. Ancak
bundan sonra da Mslmanlar mezarlar yamalamaya devam etmi, ucu
grnecek ekilde gmlen mezar talarn yerlerinden skm, bir ks
mn da paralamlardr. B azlar ise, daha nce yapld gibi mezarln
baz yerlerini evlerinin avlusuna dahil etmilerdir. Isdar edilen fermanlar
Mslmanlarn bu yamasn durdurmak hususunda yetersiz kalmtr.
Isdar edilen fermanlarn mezarln yamalanmasn nleyememi ol.
mas ile ilgili olarak farkl deerlendirmelerde bulunmak mmkndr.
Yerel idarecilerin (bata kad olmak zere) bu fermanlarn gereini yerine
getirmek konusunda yeterli zeni gsterip gstermedikleri meselesi ol
duka nemlidir. Fermanlarda bunu artracak herhangi bir ima bu
lunmamakla birlikte, mparatorluun merkezinde byle bir yamann
birka yl devam etmi olmas olduka ilgin ve dikkat ekicidir. Yahu
dilerin youn tepkisini eken, toplu olarak hareket edip birok kere ika-

1 69

Kiiler ve Cemaatler A ras likilerin "Dil, Sylem ve Sembof"leri

yette bulunmalarna sebep olan bu meselenin zmlenememi olmas


yerel idarecilerin ihmali yorumuna ister istemez davetiye kartmaktadr.
Ancak en az bunun kadar nemli olan bir konu daha bulunmaktadr. Ms
lmanlarn bir ksmnn yapt bu yamalama Gayrimslimlerin deerle
rine kar ne kadar duyarsz olduklarnn bir gstergesi olarak kabul edil
melidir. Mezarlk yamas, Mslmanlarn bir ksmnn Gayrimslimlere
ait "kutsal"lar sayg duyulacak bir deer olarak grmediini ortaya koyar
niteliktedir. Bu yama, Gayrimslimlere ynelik dilsel ve sembolik aa
lamann zaman zaman daha ileri boyutlara ulatm ya da eylemsel bir
ehre kazandn da gstermektedir.
*

yle grnyor ki Gayrimslimlere ynelik aalayc tavr ve kstla


malar gndelik yaamda deiik vesilelerle ortaya kmaktayd . Bylelik
le, onlarn klk kyafetleri, ibadethaneleri, ibadetlerini yerine getiri e
killeri, bayram kutlamalar, mezarlklar gibi deiik inan ve yaam alan
lan eitli alardan tartma konusu olabilmekteydi. Tartmalarn ou
nun kaynanda "grnrlk/aleniyet" sorunu mevcuttu. Gayrimslimle
rin, dinsel ritellerini Mslmanlar tarafndan grnecek/iitilecek ekil
de dile ya da yerine getirmelerinin Mslmanlarn hissiyatn incittii,
onlar iin dayanlmaz bir "ikence kayna" olduu dnlmekteydi.
Gayrimslimler, ibadetlerini yerine getirmek konusunda kstlamalar
barndran bir serbestlie sahiptiler. ncelikle ibadetin darya taarak
Mslmanlar rahatsz edecek ekilde yaplmamas gerekirdi. Kaynaklar,
Mslmanlarn bu gerekelerle yaptklar ikayetler sonrasnda mpara
torluun deiik corafyalarnda Gayrimslimlere ait ibadethanelerin
kapatldna tanklk etmektedir.3 1 Bu ikayetlerin anlatya dklmesinde
kullanlan dil olduka sert ve aalaycdr. "Kefere taifesi"nin kilisele
rinde "tara iidilecek mertebe nakus darb idup ol vechile mmet-i Mu
hammed' i mteezzi eylediklerin" trnden kaytlara yansyan ifadeler
bunun gstergelerinden sadece biridir.32
Bu balamda Mslmanlar iin iilmesi yasak ancak Gayrimslimler
iin serbest olan arap zerinden anlatlacaklar meselenin akla kavu
turulmasna katk salayacaktr. Ne devletin kendisi ne de Mslmanlar
Gayrimslimlerin arap tketmesine, meyhane sahibi olmasna ve daha
31

Cohen, a.g.e s. 8 1 -83.


stanbul Klliyat IX lstanbul A hkam Defler/eri stanbul 'da Sosyal Hayat 2, s. 78, 359. B u
balamda Mslmanlarn eziyet ekmesini nlemek i i n yaplacak b i r yasaklama, Ebussuud
Efendi tarafndan "vacip" grlmtr. Bkz. Feteva-y Ebussuud, Sleymaniye Ktphanesi
Trke Yazmalar. H ac Mahmud Efendi 1 2 1 9, varak 76a.

32

1 70

..

Yahya Araz

genel bir ekilde ifade edilecekse kendi gelenekleri erevesinde yaam


larn devam ettirmelerine kar deillerdi. Mslmanlarn33 sorun olarak
grdkleri, Gayrimslimlerin eylemlerinin grnrlk kazanmasyd.34
Grnrlkten kastedilen, bu eylemlerin Mslmanlarn gz nnde
yaplmasyd. Mslmanlar tarafndan "kfr iareti", "ktlklerin ana
s" ve "kirletici" gibi olumsuz ekillerde nitelendirilen arabn Gayrims
limler tarafndan alenen tketilmesi ve satlmas, dier taraftan meyhane
lerden darya taan elenceler tahamml edilebilir deildi. Bu hususta
sdar edilen emir ve fermanlarda, Mslmanlara arap satlmamas ile bir
likte sz edilen grnrlk/aleniyet ana tema olarak ilenmitir. 1 572 ta
rihinde Galata kadsna bir yldan fazla bir zaman sonra da stanbul kad
sna gnderilen emirlerde zerinde durulan esas mesele bu olmutur. Bu
rada ncelikli olarak Gayrimslimlerin arap ihtiyalarnn karlanmas
nn gereklilii n plana karlmakta, bunun nasl yaplmas gerektii an
latlmaktadr. Daha sonra da vergisi dendikten sonra iskelelerden Gay
rimslimler tarafndan meyhane ve evlere tanacak arabn Mslman
lar rahatsz etmeyecek, daha dorusu, onlarn gzne ilimeyecek ekil
de, gece vakti ve gizli olarak tanmasnn gereklilii belirtilmekte, ayrca
satm ve tketimi srasnda da ayn kurala uyulmas istenmektedir.35
Gayrimslimlerin eitli vesilelerle yapmak zorunda kaldklar ve g
rnr olmak zorunda olan baz trenlerini maddi menfaatlere tahvil etme
ye alan Mslmanlar mevcuttu. Yukarda kendisinden bahsedilen me
zarlk yamasnn bir paras saylabilecek bir kaytta,36 Yahudilerin, l
lerini mezarla gtrmek iin gemek zorunda kaldklar "umumi
yol"dan37 geerken kendilerine karlan zorluklardan bahsedilmektedir.
Devlet, eitli menfaatler uruna karlan bu zorluklarn engellenmesini
istemitir ancak bu gibi olaylarn varlnn anlattklar, Gayrimslimlerin

33

Gayrimslimlere ynel ik kovuturmalarn ounun temelinde Mslmanlarn yaptklar


ikayetler bul unmaktayd. Byleli kle ikayet olmamas durumunda unutulup sorun olmaktan
kacak eitli konular bir problem olarak ortaya kmaktayd. Dol aysyla Mslman halk,
devleti "kendi koyduu [ya da slami hukuktan kaynaklanan] bir takn kurallar uygulamaya
zorlamaktadr." Bkz. M. Pnar Emiraliolu, "Osmanl 'da M slim-Gayrimsl i m likileri zeri
ne Baz Gzlemler" Kebike, s. 80.
34 Bkz. Rossitsa Gradeva, "Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings'', Etudes
Balka11iques, s. 32-34; Charles H . Parker, "Paying for tle Privilege . . . ", Journal of World
History, s. 286-287.
35 BOA MD 1 2, s. 630, hkm. 1 1 96 (22 N isan 1 572): BOA MD 22, s. 1 26, hkm 256 (6 Temmuz
1 573).
36 BOA MD 49, s. 1 6, lkm. 61 ( 1 5 Nisan 1 583).
37 B u i fade, zellikle, sicillerin mlkiyetle ilgili kaytlarnda sk sk gemekte olup herkesin
kullanmna ak yol anlamna gelmektedir.

171

Kiiler ve Cemaatler A ras likilerin "Dil, Sylem ve Sembol "leri

ritellerinin aleniyeti konusunda kendilerine, hangi bahanelerle olursa


olsun, ynelen baskdr.
Bu ekilde hareket edilerek Mslmanlar, Gayrimslimlerin kt ve
ifsat edici olduu dnlen adetlerinden korunmu olunuyordu. Bu, ayn
zamanda Mslmanlarn ve onlarn dininin yaamn her alanndaki ncel
liini vurgulamakta, Gayrimslimlere durmalar gereken snrlar hatr
latmaktayd.
Gayrimslimlerin deerler dnyasna ynelik bu tavr Osmanllarn
fetva literatrnde de yansmasn bulmu, verilen fetvalarla Mslman
larn, "kfr iareti" saylan Gayrimslim kutlamalarna ve bayramlarna
katlmalar men edilmitir. Komuluk ilikilerinin gerektirdii erevenin
dnda Gayrimslimlerin bayramlarnn kutlanmas, bu balamda hediye
alnmas knanmtr.3 8 Aksi ekilde hareket etmek saknlmas gereken
bir durumdu. Dorusu, birbirine komu farkl dinlerden insanlarn adetle
ri, gelenekleri ve dinleri gerei gerekletirdikleri kutlamalara komular
nn ilgisiz kalabileceini dnmek bir yanlg olacaktr. 39 Ancak fetvala
ra yansyan bu tavr, gndelik yaamda ne kadar karlk bulduu tartma
konusu yaplabilir olmakla birlikte, bir zihniyeti ve o zihniyetin farkl
dinden olanlarn deerlerini nasl algladn yanstyor olmas asndan
dikkate deerdir.
*

Sonu olarak; 1 6. yzyl Osmanl toplumunda kiiler ve cemaatler aras


ilikileri konumlandrma ve anlamada "hakaret", "kfr" ve "aalama"
ieren dili/sylemi merkeze alp konuya bu balamda yaklamak yanlg
olacaktr. Farkl veya ayn cemaatten kiilerin ilikilerini atmalar ze
rinden anlamaya almak dnemin insanlarnn renkli, zaman zaman
olduka neeli, ok ynl, girift dnyasna yaplm ok byk bir hak
szlk olacaktr. Osmanl toplumunda Mslmanlarla Gayrimslimler bir
birlerine, genellikle, belli bir mesafede durmay tercih ediyorlard. Kar
k yaadklar mahallelerin varlna ramen, ayr mahallelerde yaama
eilimleri mevcuttu.40 Ancak paylamak zorunda olduklar ortak bir dn38 Vejdi B i lgin, Fakih ve Toplum .. ., s. 1 04 ; M. Erturul Dzda, eyhlislam Ebssd Efendi
Fetvalar .. ., s. 93.
39 Osmanl toplumunda farkl dinlerden i nsanlarn birbirlerinin kutlamalarna katldklarna
ynelik rnekler iin bkz. BOA MD 1 9, s. 260, hkm 526 (2 Austos 1 572); Osman etin,
"Bursa . . ", OSMANLI i V, s. 275; Sieon, a.g.e., s. 32.
4 Farkl dinden i nsanlar ayn mahallelerde yayorlard. Ancak eilim ayr mahallelerde yaa
maktan yanayd . nk farkl dinden insanlar, ama zellikle Mslmanlar, dierlerinin eitli
hareketlerinden rahatsz olabilmekteydiler. Yksek sesle ibadet, klk kyafet, selamlama gibi
konular problem olabilmekteydi . B unlarn her an sorun olduunu, Mslim Gayrimslim iliki.

1 72

Yahya Araz

yalar vard . B u, aralarnda eitli ortaklklar, korkular, sevinler ve h


znler retiyordu. Farkl dinden bu insanlar, mesela, ehirlerini saran
veba belasndan kurtulmak iin din adamlarnn nclnde ortak duaya
kabiliyor,4 1 birbirlerinin bayramlarna katlabiliyor,42 kendilerine gele
cek farkl dinden misafirlerinin ihtiyalarn nasl karlayabilecekleri
konusunda hazrlk yapyorlard. Baz Gayrimslimlerin terekelerinde
seccadenin bulunmas bunun bir gstergesi deil midir?43 Kiiler ve ce
maatler aras ilikileri anlamaya alrken btn bunlar gz nnde bu
lundurmak ilikilerin atma zemini zerinden eksik bir ekilde kurul
masn engelleyecektir.
Ancak bu makalenin temel temasn oluturan alglamalar dnyasn
ihmal etmek, ilikilerin, ayn oranda eksik tanmlanmasna sebep olacak
tr. zellikle sorunlu dnemlerde eitli dilsel, sylemsel ve sembolik
unsurlar etrafnda retilenler farkl dinden insanlarn birbirlerine, ama
daha ok birbirlerinin deerlerine nasl yaklatklarn anlamak asndan
ncelikli bir yere sahiptir. Bir ehrin sakinlerini olumsuz etkileyen kurak
ln sebebini devam eden kilise inaatnda grp, bu konuda kiileri
galeyana getiren44 zihniyeti zmlemeye almak, cemaatlerin birbirle
rinin deerlerine nasl baktklar konusuna ok byk katklar salayabi
lir. Yahudilerin Kuran alp evlerinde okuduklarn haber verme telana
den ve bunu duyduktan sonra evlerine basknlar yapp ellerindeki Ku
ran'larn toplatlmasn isteyen45 zihniyetin anlalmas da ayn derecede
nemlidir. Gayrimslimlerin elinde/evinde Kuran'n olmas kime nasl
zarar verirdi? Bu meseleye byle bir soruyla yaklamak, ilk bakldnda
mantkl grnse de, sonusuz bir abann iine girmekten te bir anlam
ifade etmeyecektir. Soru, Gayrimslimlerin evinde Kuran bulundurmas
nn Mslmanlar tarafndan bir "hakaret" olarak alglanp alglanmad
eklinde sorulmaldr. Mslmanlar, Kuran'n "kafir"lerin elinde olmas
n onu "deersizletirme/kirletme" giriimi olarak m gryorlard? Bir
!erini kuattn dnmek yanltcdr, ancak sorun olarak ortaya kabiliyorlard. Bkz. Baer,
a.g. t., s. 1 37 .
4 1 Bkz. Madeline C. Ziltl, "Kadadel iler . . . ", Trkiye Gnl, s. 75-76.
42 etin, a.g.n., s. 276.
43 Bkz. Bilge zel, Non-Muslims in Sivas . ., s. 1 70. Benzer ekilde K rehir'de Gayrimslim
baz kiilerin terekelerinde namazlk veya seccade bulunmutur. Bkz. R fat zdemir, "Kre
lir'de A i l enin Sosyo-Ekononik Yaps { 1 860- 1 906)", Osmanl A ratrmalar. s . 1 55. Bu maka
lenin yazar, Mardin'de, byd kyde yaayan Gayrimsli ml erin ounun kendilerine misa
fir gelen komularnn namaz klma ihtiyalarn karlamak iin zenle koruduklar, ou
zaman oturma odasnn duvarna astklar bir seccade ve abdest almak i i n bir ibrik barndrdk
larna ahit o lmutur.
44 Bkz. etin, a.g. n., s. 276.
45 Bkz. BOA MD 39, s. 2 1 5 , hkm. 437 {28 ubat 1 5 80). Sorun stanbul' da yaanmtr.
.

1 73

Kiiler ve Cemaatler Aras likilerin "Dil, Sylem ve Sembol "!eri

"kutsal"n, problem anlarnda "necis" olarak nitelendirilebilenlerin elin


de/evinde bulunmas kabul edilebilir bir ey deildi. Onu ne yapacaklar
d? Her ne olursa olsun sorun alglamalarla ilgilidir. Cevap da doal ola
rak bu sahada aranmaldr.
fade edilmeye alld zere, Mslmanlarla Gayrimslimler ara
sndaki ilikiler olaan koullarda dinsel kimlikler n plana karlmadan
devam edip giderken, ilikilerin gerginlemesine sebep olan baz gelime
ler, dini, eitli kavgalarn davurumunun bir aracna dntrebilmek
teydi. likilerin b u aamaya gelmesinden sonra dinsel veya cemaatsel
mensubiyet kiilerin konumlarn kaybetmesine dahi sebep olabilmektey
di. Gergin dnemlerin farkl dinden insanlar arasndaki srtmesi/kavga
s ile ayn dinden insanlar arasndaki srtmesi/kavgas birbirinden fark
lyd. Bu durumda farkl dinden insanlar arasndaki kavgaya din unsuru
eklenebilmekte bu da kavgann seyrini deitirebilmekteydi. Byle za
manlarda toplumsal olarak ilevselliini yitirdii dnlen eitli er'i
dzenlemeler zellikle Gayrimslimler iin bir "kabus"a dnebilmek
teydi. stanbul' da telciler loncasnn yiitbas . Aleksi, Mslmanlarn
"kafir"e rak edilmesine izin verdii sulamasyla loncann Mslman
mensuplarnn bir ksmnn ikayetleri sonrasnda grevinden olmam
myd'?
Gayrimslimlere ait deerler ve bizatihi kii olarak Gayrimslimlerin
kendileri Mslmanlar iin ikincil derecede neme sahiptiler. Ancak bu,
Gayrimslimlere ynelik eylemsel bir iddetin olduunun iareti sayl
mamaldr. Evet, Gayrimslimler dilsel ve sylemsel olarak aalanyor
lard. Baron de Tott'un dedii gibi, belki de, "kendilerine hizmet eden
Mslman hammal tarafndan kmse(nip1 hakarete uruyorlard."46
Ancak dile yansyan bu iddetin eyleme dkldn ifade etmek mm
kn deildir. Ne toplumun kendisinde byle bir eilim mevcuttu ne de
devlet buna msaade etmeye niyetliydi.
Bu makalede anlatlanlar, farkl dinlerden insanlar arasndaki ilikile
rin allagelmi alglama ve tanmlamalarla ele alnmasnn mmkn
olmadn gstermeye ynelik eksikleri fazla mtevaz bir giriten iba
rettir. Aratrmalarn derinletirilmesi ok dinli ve ok etnikli Osmanl
toplumunun anlatmnda "hogr" ve ona edeer tutulan kavramlarn
yetersizliini daha iyi gsterecektir.

46

Baron de Tott, Trkler 18. Yzylda, s. 97.

1 74

Yahya Araz

KAYNAKA
B RNC ELDEN KAYNAKLAR:
Balat er 'iyye Sicilleri (BS) 1 3.
Beikta er 'iyye Sicilleri (BeS) 2.
Hasky er 'iyye Sicilleri (HS) I .
skdar er 'iyye Sicilleri (S) 1 4, 1 7.
Yeniky er 'iyye Sicilleri (YS) 2.
Babakanlk Osmanl A rivi Mhimme Defterleri (BOA MD) l , 1 2, 1 9, 22, 24, 39, 48, 49, 55, 58.
Feteva-y Ebussuud. Sleymaniye Ktphanesi Trke Yazmalar, Hac Mahmud Efendi 12 J 9,
stanbul.

DER KAYNAKLAR:
Altnay, Ahmet Refik, Onuncu Asr- Hicri 'de stanbul Hayat (1495-1591). Enderun Kitabevi,
stanbul, 1 988.
Araz, Yahya, Klasik Dnem Osmanl Toplumunda Mslim-Gayrimslim llikileri Balamnda

Lise Tarih Ders Kitaplarnda "teki " Sorunu. yaymlanmam doktora tezi, Dokuz Eyll
niversitesi, zmir, 2008.
Araz, Yahya, "Trkiye 'de Sorunlu Bir Tarihilik Alan; Osmanl Toplumunda Gayrimslimleri

ve Mslim Gayrimslim likilerini Konu Edinen almalar


zerine Bir Deerlendirme ", (yaymlanmam makale).
Baer, Marc David, Honored by the Glory oflslan: The Ottoman State, Non-Muslims. and

Conversion to lslam in Lale Seventeenth-Century stanbul and Rumelia,


yaymlanmam doktora tezi, The University of Chicago, Chicago, Illinois, 200 1 .
Baer, Marc David, "Bursal Gayrimslimler Nasl Mslman Oldu?", Toplumsal Tarih. Say

68, 1 999, [s. 6 1 -64).


Baron de Tott, Trkler 18. Yzylda. Tercman 1 00 1 Temel Eser, stanbul.
Bilgin, Vejdi, Fakih ve Toplum Osmanl 'da Sosyal Yap e Fkh. iz Yaynclk, stanbul, 2003.
Braude, Benjamin, "Osmanl Millet Dzeninin Kurulu Efsaneleri-!", Tarih ve Toplum, Say

40, 1 987, [ s. 34-40].


Cohen, Amnon, Jewish Life Under lslam Jarusalem i the 1 6th Century. Harvard Universitiy
Press, London, 1 984.
etin, Osman, " Bursa (Fethi, Etnik Yaps, Mslim-Gayrimsl im Mnasebetlerine Ksa Bir
Bak)", OSMANLI 1V. Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1 999, [s. 270-276).
Dietrich, Richard, "Digenes Akrites Destannda Bizans-Mslman likileri'', Dou Bat. Say

33, 2005, [s. 245-25 1 ).


Dzda, M. Erturul, eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar Imda 1 6. Asr Trk Hayat.
kinci Bask, Enderun Kitabevi, stanbul, 1 983.
Emiraliolu, M. Pmar, "Osmanl 'da Mslim-Gayrimslim likileri zerine Baz Gzlemler",

Kebike. Say 1 0, 2000, [s. 75-88).

1 75

Kiiler ve Cemaatler Aras likilerin "Dil, Sylem ve Sembol "leri

Erdodu, M . Akif, "Osmanl Kbns'nda Kadnlar ( 1 580- 1 640)", lstanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi Tarih Boyunca Trklerde Ev ve A ile Semineri
25-26 Mays 1 998. "Globus" Dnya Basmevi, stanbul, 2000, (s. 1 55-200].
Faroqhi, Suraiya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam Ortaadan Yirminci Yzyla, ev. Elif
Kl, 4. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlan, stanbul, 2002 .
. Gara, E\eni, "in Search of Communities i n Seventeenth century Ottoman Sources : The Case of
the Kara Ferye District", TURC!CA, Tome XXX , 1 998, [s. 1 35- 1 62].
Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1 600-1 700, The Hebrew
University, Jerusalem, 1 988.
Gradeva, Rossitsa, "Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings", Etudes

Balkaniques, No 4, 1 994, (s. 1 4-36].


Grkan, Salime Leyla, Yahudilik, sam Yaynlar, stanbul, 2008.
Halebi, brahim, izahl Mlteka el Ebhur Tercmesi. Mtercim Mustafa Uysal, Cilt 3-4, Kanaat
Matbaas, Konya, 1 970- 1 97 1 .
ldriz, Mesut, "Conversion and Assimilation of Dhimmis i n the Ottoman Empire: A Case of
Manastr with Special Reference to 1 8th Century Judicial Records'', A l-Shajarah, Volume 8,
No 1 , 2003, [s. 1 67- 1 9 1 ] .

stanbul Klliyat IX lstanbul A hkam Defterleri stanbul 'da Sosyal Hayat 2 (1 755-1 765),
stanbul Aratrmalar Merkezi , stanbul, 1 997.
Jennings, C. Ronald, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean

World, 1 571-1640. New York Univers ity Press, New York-London, 1 993 .
Kaya, Sleyman, "Mahkeme Kaytlarnn Klavuzu: Sakk Mecmualar", Trkiye Literatr

Aratrmalar Dergisi, Cilt 3, Say 5, 2005, (s. 379-4 1 6] .


Kur'an- Kerim ve A klamal Meali, Hazrlayanlar Ali zek, Hayrettin Karaman, A l i Turgut,
Mustafa arc, brahim Kafi Dnmez, Sadrettin Gm, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlan,
Ankara, 1 993 .
. Levy, Avigdor, "The Ottoman-Jewsih Symbiosis in the Fifteenth and Sixteenth Centuries", The

Jews ofthe Ottoman Empire. The Darwin Press, Princeton-Washington-New Jersey, 1 994,
[s. 13-4 1 ) .
Lewis, Bernard, slam Dnyasnda Yahudiler, ev. Bahadr S i n a ener, mge Kitabevi, 1 996,
Ankara.
Minkov, Anton, Conversion to Islam as Reflected in Kisve Bahas Petitions.: An Aspect of

Ottoman Social life in the Balkans. 1670-1 730. yaymlanmam doktora tezi, McGill
University, Montreal, 2000.
Nutku, zdemir, iV. Mehmet 'in Edirne enlii (1675), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,
1 972.
Ongan, Halit, Ankara 'nn ki Numaral er 'iye Sicili 1 Muharrem 997-8 Ramazan 998 (20

Kasm 1588-1 1 Temmuz 1590). Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1 974.
zcan, Tahsin, Fetvalar Inda Osmanl Esnaf. Kitabevi, stanbul, 2003.
zdemir, Rfat, "Krehir' de Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps ( 1 860-1 906)", Osmanl

1 76

Yahya A raz

Aratrmalar, Say IX, 1 989, [s. 1 0 1 - 1 57].


zel, B i l ge, Non-Muslims in Sivas at the end ofthe 18th and beginning ofthe 1 9th centuries,
yaymlanmam yksek lisans tezi, Boazii n iversitesi, stanbul, 2002.
Parker, Charles H . , "Paying for the Privilege: The Management of P ublic Order and Religious
P luralism in Two Early Modern Societies", Journal of World History, Volume 1 7, N u mber 3 ,
2006, (s. 267-297].
Sahil l iol u, H a l i l , "Yabanc Gzyle Trkler, Yahudiler, Ermeni ler, Rumlar", Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi Dn/Bugn/Yarn, Say 1 5, 1 968, [s. 44-48].
Shaw, Stanford J., "Clristian Anti Semitism in tle Ottoman Empire", Belleten, Cilt LIV, Say
2 1 1 , 1 990, (s. 1 073- 1 1 50].
Slmuelevitz, A ryel, Ottoman History and Society. Jewish Sources, The Isis Press, stanbul,
1 999.
S imeon, Tarihte Ermeniler 1608-1619, 2. Basm, ev. Hrand D. Andreasyan, iviyazlar,
stanbul, 1 999.
Tritton, A. S . , "Is lam and the Protected Religions", The Journal ofthe Royal Asiatic Society,2,
1 93 1 , [s. 3 1 1 -338].
Tournefort, Josepl de, Tournefort Seyahatnamesi, ev. A l i Berktay, Editr Stefanos
Yerasimos, Teoman Tundoan, Kitap Yayevi, stanbul, 2005.
Yediyldz, M. Asm, er 'iye Sicillerine Gre XVl. Yzyln kinci Yarsnda Bursa Esnaf ve
Ekonomik Hayat, Arasta Yaynlar, Bursa, 2003.
Yi, Eunjeong, Tle !stanbul Guilds in the Seventeenth Century: Leverage in Changing Times,
yaymlanmam doktora tezi, Harvard University, Cambridge, Massalusetts, 2000.
Ylmaz, Fikret, "Bo vaktiniz var m? veya 1 6. yzylda Anadolu'da arap, elence ve su'',
Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, Say 1 , 2005, [s. 1 1 -49].
Zeydan, Abdlkerim, Alkam 'z-Zimmiyyin ve 'l-Mste 'menin fi Dari '/-slam, kinci Bask,
Beyrut, 1 982.
Zilfi, Madeline C., " Kadzfdel iler: Onyedinci Yzyl stanbul ' unda Dinde hya Hareketleri'',
Trkiye Gnl, ev. M . Hulusi Lekesiz, Say 58, 1 999, [s. 65-79].

1 77

"Mehter Takm"
Osmanllar 'da resmi kyafetler, Arif Paa serisi 16.

BALKANLAR

Bu

ferman

(Nian-

Hmayfin)

Fatih'in

Bosna'y fethinden s onra, 28 Mays

1463

tarihinde

Asl

Bosna

Milodraz 'da

Hersek

yazlmtr.

Fojnica

ehrinde

Fransis

ken Katolik Kilisesi 'ndedir.

"Ben ki Sultan Mehmed Han 'm;

st ve

alt tabakada bulunan btn halk tarafn


dan bu ekilde bilinsin ki, bu ferman ta
yan Bosna rahiplerine ltufa bulunup u
hususlar

buyurdum:

Sz konusu

rahiple

re ve kiliselerine hi kimse tarafndan en


gel

olunmayp

Bunlardan

rahatszlk

gerek

verilmeyecektir.

ihtiyatszca

memleketim

de duranlara ve gerekse kaanlara emn


aman olsun ki,
kusuzca

sakin

memleketimize gelip kor


olsunlar

ve

kiliselerinde

yerlesinler; ne ben, ne vezir/erim ne de


halkm tarafndan hi kimse bunlara her
hangi

bir

ekilde karp incitmeyecektir.

Kendilerine,
lerine

ve

cekleri

canlarna,
dardan

kimselere

Allah hakk

mallarna,

kilise

memleketimize

getire

yeri

ve

g yaratan

iin, Peygamberimiz Muham

med Mustafa (s. a. v.) hakki iin, yedi Mus


haf hakki iin, yz yirmi drt bin peygam
ber hakki iin ve kuandm kl iin en
ar yemin ile yemin ederim ki, yukarda
belirtilen
benim

hususlara

sz

konusu

rahipler

hizmetime ve benim emrime itaat

kar olduklar srece hi kimse tarafndan


muhalefet edilmeyecektir. "

SMANLI DNEMNDE
BOSNA VE BONAKLAR*
Aydn Babuna * *
Osmanllar, Bosna'y 1 463 ylnda fethetmilerdir. Banda Fatih Sultan
Mehmet olmak zere orta Bosna'ya doru ilerleyen Osmanl ordusu
Travnik'te kamp kurmutur. lerinde Visoko'nun da bulunduu birok
kale neredeyse direnmeden Osmanl kuvvetlerine teslim olmutur. Son
Bosna Kral Stefan Tomasevic, Kluc ehrinde kstrlm ve idam edilmi
tir. Kimi tarihilere gre Bosna'nn igali ders kitaplarnda okutulmas
gereken parlak bir askeri operasyondu; zekice planlanm, hzla gerek
letirilmi, askeri ve siyasal hedeflerine ulamt. 1 Ancak Osmanllarn
bu baarsnn arkasnda askeri stnlklerinin yansra dier baz faktr
ler de rol oynamtr. stimalet politikasnn bir paras olarak Balkan
kyllerine daha avantajl yaam koullarnn nerilmesi ve bunun pro
pagandasnn etkin bir ekilde yaplmas szkonusu askeri operasyona
nemli bir katkda bulunmutur.

Prof. Dr. Aydn Sabuna, Boazii niversitesi, Atatrk l keleri ve nklap Tarihi Enstits.

B u makale 28-30 Austos 2008 tarihinde Yeditepe niversitesi tarafndan dzenlenen "Tr

kiye ve Balkan lkeleri Arasnda Dostluu ve birliini Gel i tirme Konferans" adl konfe
ransta tebli olarak sunulmutur. Y azar, Boazii niversitesi Aratrma Fo u ' na (proje o
5087P) ilgili projeye verdii destek iin teekkr etmektedir.
1 Coli Heywood, ' Bosnia under Ottoman Rule, 1 463-1 800,' The Mus/ims of Bosnia
Hercegovina. Tleir Historic Development from the Midd/e Ages to the Dissolution of
Jugos/avia, (yay.) Mark Pison, Massaclusetts 1 993, s. 24.

Osmanl Dneminde Bosna ve Bonaklar

Bosna-Hersek'in igali yzelli yllk bir sre iinde aamal olarak


gereklemitir. Osmanllar, Hersek'i Bosna'dan yaklak olarak yirmi yl
sonra fethettiler.2 Hersek'te son kale 148 1 ylnda derken, eski Bosna
krallnn baehri konumundaki Jajce'de bulunan Macar garnizonu
Osmanllara kar 1 527 ylna kadar direnebilmitir. Daha sonra Bihac ve
Bihacka Krajina'nn da ele geirilmesiyle bu blgelerin fethinin tamam
land sylenebilir.3 Bosna, fethedildikten sonra bir Osmanl sancana
dntrlmtr. Blgede Rumeli Beylerbeylii 'ne bal olarak kurulan
sancaklar 1 5 80 ylnda Bosna Beylerbeylii 'nin oluturulmasyla4 Bosna
Paal 'nn bir paras haline gelmilerdir. Beylerbeylik en geni snrla
rna 1 830'dan sonra ulamtr. 1 870 ylnda Bosna vilayeti yedi sancak
tan olumaktayd: Saray, zvornik, Hersek, Yenipazar, Bihke, Banaluka
ve Travnik.5
Bosna Hersek 4 1 5 yl Osmanl hakimiyeti altnda kalmtr.6 Osmanl
lar Bosna'nn Avusturya-Macaristan mparatorluu tarafndan igal edil
dii 1 878 ylna kadar bu lkeye 264 vali tayin etmilerdir. lk Bosna
Paas Sokullu Ferhad Paa'dr, son Bosna Paas ise Ahmed Mazhar
Paa. Ancak Osmanl valilerinin en mehuru Gazi Hsrev Bey'dir. Gazi
Hsrev Bey grev yapt 1 506- 1 5 12 ve 1 520- 1 542 yllan arasndaki
imar ve vakf almalaryla Bosna-Hersek tarihinin ayrlmaz bir paras
olmutur.7 te yandan yine Bosna'da 1 863-64 yllarnda mfettilik ya
pan Cevdet Paa bu ksa mfettilik sresi boyunca nemli baz hizmetle
re imza atabilmitir.
Osmanl paalar nce Saraybosna'da, daha sonra Travnik'te, Bosna
tamamen Osmanllarn eline geince Banaluka'da, 1 7. yzyln ortalarn
dan itibaren de deiimli olarak Saraybosna ve Travnik'te oturmulardr.8
2
3

L. S. Stavrianos, Tle Balkans since 1453, New York 1 958, s. 63.

Avdo Suceska, ' Osnovne osobenosti polozaja Bosne u Osmansko-Turskoj drzavi , ' Jstinn o
Bosni i Hercegovini. Cinjenice iz istorije BiH, (yay.) ljas Hadzibegovic, Mirko Pejanovic,
Sarajevo 1 991 , s. 29.
4 Halil nalck, Tle Ottoman Empire. The Classical Age. 1300-1600, New York 1 973. s. 105
5 Justin Mc Carthy, ' Ottoman Bosnia, 1 800 to 1 878,' The Muslims of Bosnia-Hercegovina.
Their Historic Developmen from le Middle Ages to the Dissolution of Jugoslavia, (yay.)
Mark Pinson, Massachusetts 1 993, s. 56-57.

Bosna hakkndaki Osmanl ariv belgeleri iin bkz. Babakanlk Devlet Arivleri Genel M
drl, Bosna-Hersek ile ilgili Ariv Belgeleri ( 1 5 1 6- 1 9 1 9), Ankara 1 992; Babakanlk Dev
let Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Belgelerinde Bosna-Hersek. Bosna i Hercegovia u
Osmanskim Dokumenlima, stanbul 2009.
7 J. Krcsmark, ' Bosna-Hersek-Bosna-Saray,' Islam Ansiklopedisi 2. Cilt, stanbul 1 979, s. 732-

733.
8

Vi layet merkezindeki deiiklikler iin bkz. Krcsmark, ' Bosna-Hersek,' s. 732; Ahmet Cevat
Eren, Mahmud // amamnda Bosna-Hersek, stanbul 1 965. s. 1 8 ; Robert J. Donia, Joh V. A.
Fie, Bosnia and H ercegovina. A Tradition Betrayed, New York 1 994, s. 52. 57-58.

1 82

Aydn Babura

Bakentlerdeki bu deiiklikler ehirleraras ilikileri olduu gibi ayanlar


la devlet arasndaki ilikileri de derinden etkilemitir. Otuzbinden biraz
fazla nfusuyla Saraybosna ekonomik olarak Bosna'nn en gelimi bl
gesiydi. Yaklak 1 5,000 kiilik nfuslaryla Mostar ve Banaluka Saray
bosna'nn ardndan dier iki nemli ehri oluturmaktaydlar. Sancak
merkezlerinin byk bir ounluunun nfusu 5,000 kiiden azd.9
Bosna Vilayeti'nin nfusuna ilikin greceli gvenilir bilgilere daha
ok Osmanl mparatorluu 'nun son dnemlerinde ulaabilmekteyiz.
1 287 Bosna Vilayeti Salnamesi 'ni esas alan yaklak rakamlara gre 1 870
ylnda Bosna'nn nfusu 1 ,746,399 kiiydi. Bunun 870 , 1 28'i Mslman
lardan 636, 208 ' i Ortodokslar'dan, 220, 3 5 3 ' Katolikler'den, 3 ,669' u
Yahudiler'den, 1 6,04 1 ' i Mslman olmayan ingenelerden ve kalanlar
da dier gruplardan olumaktayd. Rakamlardan anlalaca zere Ms
lmanlar en byk grubu oluturmakla beraber toplam nfusun yarsn
dan biraz daha azdlar. Beklenenin aksine Srp nfus Srbistan Bosna
snrnda deil lkenin Hrvatistan snrnda younlamt. Yine ilgin bir
ekilde Hrvatistan snrndaki Bihke sanca Yenipazar sancandan son
ra en az Katolik nfus barndran blgeyi oluturmaktayd. Bosna'nn
kuzeyinde nfus younluu dier blgelere gre daha fazlayd. 10 Bu tablo
bize Osmanllarn Bosna'daki nfus ve yerleim siyasetleri ve lke eko
nomisi asndan nemli bilgiler vermektedir.
1 870' lerde Bosna Avrupa'nn en az gelimi olan blgelerinden biriydi. Avusturya-Macaristan dnemine ait istatistiklerin Osmanl dneminin
sonlarndaki genel ekonomik durumu anlamak asndan da nemli veri
ler _salad sylenebilir. 1 1 Avusturya-Macaristan dneminde yaplan
1 9 1 0 saymna gre Bosna'da yaayan 1 ,898,044 kiiden l ,668,487 'si
yani nfusun % 87,9 1 'i esas ve ikincil meslekleri asndan tarmsal faa
liyette bulunmaktaydlar. 1 2 Szkonusu istatistikler tarmsal retim iliki
lerinin Bosna toplumunun yapsn belirleyen en nemli etkenlerden biri
olduuna iaret etmektedir. Toprak sahipleri, serbest kyller ve kmetler
(topraksz kyller) nemli sosyal snf oluturmaktaydlar.
Toprak sisteminin kkenleri ortaaa kadar uzanmakla birlikte
kmetlcrle toprak sahipleri arasndaki ilikiler byk lde Osmanl d
neminde belirlenmitir. 1 859 Safer Kanunu bu iki sosyal snf arasndaki
9

Mc Carthy, 'Ottoma Bosia,' s. 6 1 .


lbid., s . 58-60.
1 895 nfus saymna gre Bosna nfusunun % 8 8 ' i, geimi n i tarm sektrnden salamaktayd .
.
12
Die Ergebtisse der Volksziillung in Bosniez uncl der Hercegovina vom 1 0. Oktober 1910,
(yay.) Landesregierung fi.ir Bosien und Hercegovina, Sarajevo 1 9 1 0, s. LXY!.
\O
11

1 83

Osmanl Dneminde Bosna ve Bonaklar

ilikileri dzenlemitir. Bosna-Hersek'te balca iki tr arazi bulunmak


tayd. Kmetler tarafndan ilenen araziler ve kmetsiz araziler. Toprak
sahipleri Bosna'da ' spahija', 'beg', ' aga' gibi isimlerle anlmaktaydlar.
Kmetler zerinde yaadklar arazinin dzenli bir ekilde ekiminden so
rumluydular ve szkonusu araziyi baka bir amala kullanmama ykm
lln tamaktaydlar. Toprak sahibine ve devlete topraktan elde ettik
leri rnn belirli bir orann vermekteydiler. Kmetlerin toprak sahipleri
ne yllk hasattan vermeleri gereken rn miktarna ' hak' denmekteydi.
Hak genellikle te bir (tretina) iken drtte bir (cetvrtina) veya bete bir
(petina) olarak da uygulanabilmekteydi. Topraklarn verimli olduu Sava
blgesinde hak, ikide bir oranna kadar ykselebilmekteydi. 1 3
Kmetler ' ifluk' (iftlik) ad verilen tarmsal birimlerde yaamaktay
dlar. Teorik olarak iftliklerini terketme hakkna sahip olmakla birlikte
genelde bunu hasattan ve toprak sahibine kar ykmllklerini yerine
getirdikten sonra gerekletirmekteydiler. Topraklarn geri almak isteyen
toprak sahipleri kmetlerin topraklarn dzenli bir ekilde ilemediklerini
ispat etmek zorundaydlar. 14 B ir baka ifadeyle feodal sistemden farkl
olarak toprak sahibi ile kmet arasnda devlet yani kad bulunmaktayd.
Mevcut sisteme alm olan ve toprak zerindeki haklarn herhangi bir
yasal prosedre gerek kalmakszn kendi miraslarna devredebilen
kmetler genelde geleneksel retim metodlarn deitirmekle ilgilenmeyip
statkoyu muhafaza etmek yanlsydlar. Osmanl Bosnas 'ndaki tarmsal
retim ilikileri baz reform teebbslerine ramen Avusturya-Macaristan
dneminde de byk lde geerliliini korumutur. Daha gl bir
brokrasiye ve mail kaynaklara sahip olan Avusturya-Macaristan mpara
torluu'nun da Bosna'nn tarmsal sorunlarn mevcut koullarda zmek
te zorlanmas gnn ihtiyalarna cevap veremeyen tarm sisteminin bl
gede Osmanl'nn zayflamasnda nemli bir rol oynam olduunu gs
termektedir. 1 5
Birinci Dnya Sava ncesi en gvenilir nfus saymlarndan biri ola
rak kabul edilen 1 9 1 0 saymlarna gre kmetli topraklarn % 9 1 . 1 5 ' ini,
kmetsiz topraklarn da % 70, 62'sini Mslmanlar ellerinde tutmaktayd
lar. Mslmanlar serbest kyllerin % 5 6, 65 'ini kmetlerin ise sadece %
4, 5 8 ' ini oluturmaktayd. Kmetlerin % 73, 92' sini Ortodoks Srplarn ve
% 2 1 , 49'nu ise Hrvat Katoliklerin oluturduu gznne alnacak olursa
Bosna 'nn sosyal snflarnn kendi iinde byk lde etnik bir homo13

Aydn Babuna. ' The Energence of the First Muslin Party in Bosnia-H crcegovina: East

European Quarterly, 2 ( 1 996 ), s. 1 37


14 lbid. , s. 1 37
15 lbid., s. 1 49.

1 84

Aydn Babuna

jenlie sahip olduu ortaya kmaktadr. 1 6 Burada unutulmamas gereken


nokta toprak sahiplerinin byk ounluunun yansra serbest kyllerin
de yarsndan fazlasnn Mslmanlardan olumasdr. Szkonusu rakam
lar, Avusturya-Macaristan dnemine ait olmakla birlikte Osmanl 'nn son
dnemine de nemli lde k tutmaktadr. Bosna-Hersek'te yaayan
Ortodoks ve Katoliklerden farkl olarak Osmanl dnemindeki Bosna
Mslman toplumu sipahiler, ulema, kentli nfus ve kyller gibi deiik
sosyal snflardan oluan bir eitlilie sahipti . 1 7
.

lsLAMLAMA SORUNU
B osna ve Hersek' in slamlamas bu lkenin modern historiografisinin
temel konularndan biridir. 1 8 Tarihilerin Bosna-Hersek'teki slamlama
nn byk lde 1 5 ve 1 6 . yzylda gerekletii zerinde uzlatklar
sylenebilir. Ancak slamlamann nedenleri, bu sreci etkileyen faktrler
ve bu srecin nasl gelitiine ilikin birbirinden olduka farkl dnce
lerin ortaya atlmas konunun karmak bir nitelik kazanmasna neden
olmutur. Bu konuda zellikle Aleksandar Solovjev, Nedim Filipovic,
Adem Handzic, Mehmet Handzic ve dier baz yazarlarn eserlerinin
dikkat ektiini gnnekteyiz. 19 Bogomil 20 teorisinin nemli temsilcilerin
den Alexandar Solovj ev ' e gre Bogomiller zerindeki Katolik basks
onlarn slamiyeti tercihlerinde nemli bir rol oynamt. 1 5 . yzyldan bu
yana Bosna kylleri kitlesel bir ekilde din deitirmeye balamlard
ve din deitirenler byk lde Bogomil inancn tayanlard. Solov
jev' e gre B osna kyllerinin slamlamas byk lde 1 6. yzylda
sona ern1iti ve Katoliklerden kitlesel bir ekilde slam'a gei yoktu.
Osmanllarn ele geirdii Bulgar, Srp ve Hrvat topraklarnda benzer bir
slamlamann gereklememesinin nedeni Bogomillik ile slam arasn
daki benzerlikti. 2 1
16

Jbid., s. 1 36
Sueska, ' N eke specifcosti istorije Bose pod Turcia,' Prilozi. storijske
pretpostavke Republ ike Bosne i Hercegovie, 4 ( 1 968). s. 49.
18
Nedim Filipovic, /slamizacija u Bosni i Hercegovini. Teanj 2005, s.30.
1 9 Enver Redzic, Sto godia Mus/imaske politike. U tezaa i kotrovcrzaa isorij ske nauke,
Saraj evo 2000, s. 25. slanlanayla ilgili tartalar iin ayrca bkz. Markus Koller, Kemal
Kavat, Ottoan Bosia. A History in Peril . Madison 2004, s. 4-6; Fikret Adanr, ' Tle
Foratio of a M usli Natio in Bosia-Hercegovia: A H istoriographic Discussio,' Tle
Oo11as ad t/e Balkas, (yay.) Suraiya Faroqi , Fikret Adanr, Leide 2002, s. 285-290;
Atoina Zlelyazkova, ' sliiizatio i tle Balkans as a H istoriographical Problem: The
Sotheast-Europea Perpective,' T/e Ottonas aul tle Balkas, (yay.) S uraiya Faroqi , Fikret
Adanr, Leide 2002, s. 223-266.
20
Ortaa Bosna Kilisesi' i taraftar olduu varsaylan di.
21
Redzic, Sto godina Muslimaske Politike, s. 26.
17 Avdo

1 85

Osmanl Dneminde Bosna ve Bonaklar

Osmanl tarihisi Nedim Filipovic ise eserlerinde Bogomil tezinin bi


limsel temellere dayanmadn savunmutur. Osmanllarn, Bogomil,
Katolik ve Ortodoks ayrm yapmadklarn ve onlarn gznde btn bu
inanlarn Hristiyan kategorisinde olduunu syleyen Filipovic sadece
B osna Kilisesi 'nin deil Katolik ve Ortodoks Kiliselerinin yeleri arasn
da da slamiyeti kabul edenler olduunu vurgulamtr.2 2 Yazara gre,
Bosna 'nn slamlatrlmas Osmanllarn Avrupa stratej isinin nemli bir
parasyd. Bask ve tolerans slamlama srecinin iki farkl niteliini
'3
o1uturmaktayd.Bir dier Bonak tarihisi Adem Handzic, slamlamann 1 43 5 ' lerdcn
sonra baladn ileri srmtr. Nedim Filipovic'ten farkl olarak Adem
Handzic devlet basksnn zannedilen boyutta olmadn ve Osmanllarn
1 5 . yzyln sonuna kadar hibir ekilde slamlama srecini empoze
etmediklerini vurgulamtr. Handzic'e gre Osmanllarn Moha zaferin
den sonra youn bir slamlama sreci yaanmtr. Mslman kltr
nn merkezleri olarak Osmanl ehirleri bu sreci hzlandrmtr. 24 ehir
lerin slamlama sreci zerindeki etkisini vurgulayan Handzic 'in bu
anlamda slamlama konusundaki literatre nemli bir katk yapt sy
lenebilir. Handzic ' in almalar slamlama srecine ynelik blgesel
nitelikteki aratrmalarn nemini de gstermitir. 25
Tarihi Muhamed Hadzijahic'e gre Bosna'nn fethinderi nce
Saraybosna civarnda slamlam baz kyler bulunmaktayd ve Bos
na 'nn Osmanllar tarafndan ele geirilmesinden ksa bir sre sonra
Hodidjed (Ortaa'da Saraybosna'nn dousunda bulunan kk yerle
im merkezi) blgesinde Bogomillerin izi kaybolmutu. 1 6 . yzyln son
larnda dahi baz Osmanl yetkilileri Katolikler, Ortodokslar ve Bogomil
ler arasnda ayrm yapmayp hepsini Hristiyan olarak deerlendirmek
teydiler. Muhamed Hadzijahic 'e gre Bosna'da slamlama drt aamada
gereklemiti: ncelikle ehirlerde daha sonra ehirlere yakn blgelerde,
kolay iletiim kurulabilen krsal alanlarda ve son olarak dalk blgeler
de. 2 6 Hadzijahic 'in devirme sistemine de dikkat ektiini grmekteyiz.

22

Fil ipovic, /slamizacija u Bosni i Hercegovi11i. s. 82.


Redzic, Sto godina Mus/imanske politike. s. 28-30. Filipovic ' i Bosa-llcrsck ve Balkan
lar'daki slillaa hakkndaki cllinceleri iin bkz Fil ipovic, /s/ami:.:acija 11 Bosni i
Hercegovini, s. 30-84.
24 Reclzic, So godina Muslimanske po/ilike. s. 30-33.
25 Koller, Karpat, Ooman Bosnia, s. 5,6.
26 Reclzic, Sto godi11a Mslinanske politike, s . 35-37;
23

1 86

Ayd Baba

Hadzij ahic 'e gre aileler ocuklarn devlete kendi arzularyla vermektey
diler.27
Tarihi Srecko Dzaja ise slamlama konusunda Hadzij ahic'ten farkl
grler ileri srmtr. Solovyev'in ve onun yaklamn temel aldn
syledii Hadzijahic ' in Bogomil tezlerini reddeden Dzaja'ya gre Os
manl dnemi ile ortaa Bosnas arasnda sreklilikten ok kesinti vard.
Dzaja'ya gre Hadzijahic Bosna Mslmanlarnn tarihsel kkenlerinin
Srp ve Hrvatlar'dan daha eski olduklarn ispatlama amacndayd.28
Devirme sistemi slamlama srecinde nemli bir rol oynamt ve Os
manl devletinin elinde ideoloj ik ve politik bir enstrman konumundayd.
Baz Bonak tarihilerin iddialarnn aksine devirme sistemine kar
Bosnal aileler tepki gstermekteydi. 29 Yine Dzaj a'ya gre Bosna' daki
slamlama srecinde bask kullanlmadn vurgulayan grler daha
ok Trkofl yaklamlarn sonucuydu.30
Bonak tarihi Mustafa Imamovi 'e gre ise Bosna'daki slamlama
gnll bir nitelik tamaktayd ve herhangi bir bask szkonusu deildi.
Imamovic blgesel, siyasal ve devletler hukuku asndan srekliliin
Bosna tarihinin nemli ynlerinden birini oluturduu dncesini sa
vunmaktayd. 31 Aratrmac Mehmet Handzic'e gre ise Bogomillik ve
slam arasndaki benzerlik slamlamann arkasndaki nemli bir faktr
d. 32 Handzic ' in ' slamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosansko
hercegovackih Muslimana' (Bosna-Hersek'in slamlamas ve Bosna
Hersek Mslmanlarnn kkeni) adl almasndaki bu dncesini bir
dier aratrmac Smail Balic' in de benimsediini gryoruz. Ancak En
ver Redzic 'e gre Nedim Filipovic ve Adem Handzic ' in aratrmalarn
dan sonra slamlamann kilit unsuru olarak Bogomil tezi byk lde
nemni kaybctmitir. 33
Ortaa tarihisi John Fine 'a gre birok aratrmacnn iddia ettii
gibi Bosna Kilisesi dualist bir yapya, bir baka ifadeyle Bogomil inanc
na sahip deildi. Bosna, Dalmaya ve Dubrovnik arivleri bunu dornla
mamaktayd . Yine Finc ' a gre slamlama kitlesel bir ekilde deil uzun
27

M uhacd Hadzijal i c . Porijeklo bosaskil Muslimana, S arajevo 1 990, s. 72-74; Koller,


Karpat, Ottoma Bosnia, s. 6.
18 Srecko M. Dzaja. Kofessio11a/itiit wd Naionaliiit Bosiens und der Herceguvina.
Yore anzipatoriscle Plase 1463-1 804, Mclen 1 984, s. 87.
1 9 Rcdzic, So godia /lus/i111aske politike, s . 39-40.
30
Dzaja, Ko11fessio11alitiil ud Nationalitiil, s. 84.
31
M ustafa l aovic, Hisonja Bosjaka, Sarajcvo 1 998 s. 23; Redzi c . Sto godia
M us l i aske pol itike. s. 4 5 .
32
B u konuda lkz. Mclecl lladzic, lsla111i::acije Bosne i Hercegol'ie i porijek/o Bosa11sko
!lercegol'ackil Mrs!iaa, Sarajevo 1 940.
13
Redzic. Sto godia M u s l i aske politike. s.33-34.

1 87

Osmanl Dneminde Bosna ve Bonaklar

bir sre iinde gereklemiti . Bosna Kilisesi yeleri sadece slfm ' a
deil dier dinlere de gemilerdi. Ortodoks v e Katolikler ' den d e slam'a
geenler vard. slamlamann nedenlerine gelince, daha nce gndeme
getirilmi olan ekonomik sebepler, slfm ve Bogomillik arasndaki ben
zerlikler, Katolik basks ve Osmanllarn baskn kltrn temsilcisi ol
mas gibi faktrlerden farkl olarak, Pine, kilise rgtnn Bosna ' daki
zayflna ve Bosna Kilisesi'nin Osmanl igali gereklemeden nce
zaten byk lde km olduuna dikkat ekmitir. 34

SMANLI MPARATORLUGU'NUN CANLI MRASI35:


BONAKLAR
Osmanl mparatorluu dneminde Gney Slavlarn bir blmnn
slfmiyeti benimsemesi Bonak kimliinin oluma srecinin balangcn
oluturmaktadr. Bosna Mslmanlar hakim unsur olan Mslman mille
tinin bir paras olarak Bosna-Hersek'te devleti temsil etmiler ve din ve
milliyet unsurlarnn iie getii Millet Sistemi 'nden derin bir ekilde
etkilenmilerdir. Bosna-Hersek Mslmanlar Osmanl hakimiyetinden
sonra da Avusturya-Macaristan hkmeti (Landesregierung) yetkililerine
verdikleri baz dilekelerde kendilerini srarla ' slam halk ' (Islamski
narod) veya ' slam milleti ' (Islamski millet) olarak tanmlamaya devam
etmilerdir. 36 Mslmanlar bazen de sadece ' millet' ifadesini kullanm
lardr. 37 Avusturya-Macaristan dneminde ' Mslman ' (Musliman) ifa
desi de Bosna Mslmanlar tarafndan yaygn bir ekilde kullanlm
tr. 3 8 Osmanl dneminde ise Bosna Mslmanlar ' Bonaklar', 'Bonak
taifesi ' , ' Bosnal takm' , 'Bosnal kavmi' vs. gibi isimlerle anlmlardr.
Osmanl mparatorluu 'nun son dneminde Bonak kimlii asndan
iki farkl eilimden sz etmek olasdr. Bosna Mslmanlar ile Osmanl
devleti arasndaki gerilimlerin ve sorunlarn onlarn Bonaklk kimliini
glendirdiini syleyebiliriz. 39 1 9. yzylda Osmanl mparatorluu 'na
kar ortaya kan ayaklanmalarn ise (zellikle Srp ve Karada ayak
lanmalar) Osmanl devletinden yana tavr alan Bonaklarn Mslmanlk

34 John F i ne, Tle Bos11ia11 Clurcl:

35

New Interpretatio, New York

\ 975, p. 378.

Szkonusu i fade Ameri kal antropolog W i l l ian Lockwood ' a aittir. B k z . W i l l i a LockwoocL

' L i v i g Legacy of the Ottoa Epire. The Serbo-Croatia Speakig M us l i s of Bosia


Hercegovia,'

Tle Mual Effecs of tle Islanic ad Jdeo-Clristia

Eropea11 Patem, (yay.) A. Ascher, T. Halasi Ku, B . K. Kiraly. Brookly

Worlds.

Tle East

1 979.

A r i v i , Saraybosa. ABH Z M F Pr BH 825/ 1 90 1 ; ABH Z M F


1 670/ 1 900. Bonaklar M i llet S i stei ' nden Aravutl ar'dan daha fazla etkilenmilerdir.
37 A B H ZMF Pr BH l 6401 1 900.
38A B l l ZMF Pr B il 1 670/1 900. s. 23. 24, 27, 28 vb.
'9 Dzaj a, Kofessionalitiil wd Natioalittir, s. 1 00.
36 Bosna-H ersek

1 88

Pr BH

Aydu Babuna

kimliini daha da pekitirdiini grmekteyiz. 1 7. yzylda Saraybosna


blgesinde Mslman kyller tarafndan baz ayaklanmalar gerekleti
rilmitir. Bu ayaklanmalarn arkasndaki en nemli neden Mslmanlarn
imtiyazlarn (muafiyet) koruma arzusuydu. Szkonusu ayaklanmalar 1 8 .
yzylda genileme eil imi gstermitir. Ayaklanmalarn bel kemiini
Mslman kyller oluturmakla birlikte zaman zaman kk sipahiler
den, kk dereceli din adamlarndan ve kentli nfustan da destek alm
l ardr. 1 9. yzylda ise Mslman toplumu iinde devlete kar bakald
ran sosyal snflarn farkllatn grmekteyiz.40

Bosna ayanlar, devletin merkezilemesi amacn gden II. Mahmud


reformlarnn Bosna' da uygulanmasna kendi etkinliklerini snrlandrd
iin kar kmlardr. Bosna'da organize bir kurum olarak yenierilik
ancak 1 827 ylnda ortadan kaldrlabilmitir. Devletin yeni kurulmakta
olan dzenli orduya asker toplama giriimleri byk huzursuzluk yarat
mtr. 1 830 ylnda Bosna ayanlar Hseyin Kapetan Gradacevic nder
liinde Osmanl hkmetine kar ayaklanmlardr. Bosna ejderi lakapl
Gradaevic o dnemde Avusturya yetkililerine ve Srbistan prensi Milo
Obrenovi ' e yollad mektuplarda ' Bosnjaci ' (Bonaklar) ya da ' Bosna
Halk ' gibi i fadeler kullanarak Bonaklk kimliine vurgu yapmtr. 4 1
1 830 ylnda patlak veren bu ayaklanmann Osmanllar tarafndan bast
rlmas yaklak olarak yl almtr. 42 Bonaklar benzer gerekelerle
Tanzimat reformlarna da muhalefet etmilerdir. 1 840- 1 843 yllar arasn
da Saraybosna-Banaluka blgelerinde ayaklanmalar kmtr. Bu ayak
lanmalar 1 843- 1 846 yllar arasnda Kraj ina blgesinde baz vergileri
protesto amacyla kan ayaklanmalar takip etmitir. 1 85 0- 1 85 1 yllarnda
yine vergi
sorunlar nedeniyle kan huzursuzluklar Saray tarafndan yol..
!anan Omer Paa Latas tarafndan iddet kullanlarak bastrlmtr.
l 8 5 0 ' lerden sonra ise bu kez Hristiyan reaya ile devlet arasndaki so
runlar younlamaya balamtr. 1 85 8 - 1 8 6 1 yllar arasnda Hersek'te
Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda atmalar yaanmtr. Bu atma
lar bastrma grevi yeniden mer Paa'ya verilmitir. Ancak Osman
l ' nn tm bu abalar uzun sreli bir sonu vermeyecek ve 1 875 Hersek
40

Suceska, ' Osnovne osobenosti polozaja Bosne u Osmansko-Turskoj drzavi. ' s. 39


Muhsin Rizvic, ' Bosna i njen jezik u izvanbosaskim znastveni m djel i ma i
knjizevohistorijskim izvorima, ' Bosna i Bosnjastvo, (yay.) Tihomir Loza. Fahrudin Djapo,
Sarajevo 1 990, s. 49.
42 Bu ayaklanma iin bkz. Ahmet Cevat Eren, Malmd l/ zamannda Bosna-Hersek, stanbul
1 965: Fatma Sel Turhan, Rebe//ig far tle o/d Order: Ottoman Bosia, 1 826- 1 836, Boazii
University 2009 (yaymlanmam doktora tezi).
43 mer Paa Latas ve misyonu hakknda bkz. Galib Sljivo, Oner Pasa Latas Bos11i i
Hercegovi11i 1 850-1852 SaraJevo 1 977.
41

1 89

Osmanl Dneminde Bosna ve Bonaklar

Ayaklanmas 'nn nne geilemeyecektir. 1 875 ayaklanmasnn ardndan


Srbistan ve Karada Osmanl mparatorluu'na sava amtr. Bu iki
devletin yenilmesi zerine Rusya savaa girmi ve bu kez Osmanl mpa
ratorluu 'nun yenilgisiyle sonulanan 1 877-78 savann ardndan Berlin
Antlamas imzalanmtr. Szkonusu antlamayla Avusturya-Macaristan
mparatorluu Bosna-Hersek' i igal etme hakkn elde etmitir.
1 9. yzyln ikinci yarsndaki bu siyasal gelimeler sosyal kkenli
olmakla beraber zamanla Mslman Hristiyan atmas olarak da alg
lanmaya balanmtr. te bu ortamda, imparatorlua ynelik tehditlere
kar Osmanl devletinin yannda duran Bonak toplumu bnyesindeki
deiik sosyal gruplar ve snflar arasnda bir yaknlama sreci ortaya
kmtr. Bir anlamda kader birlii yapan ve varolma sava veren Ms
lman ayan ve reaya arasndaki uurum kapanmasa da klmtr.
Szkonusu artlar altnda slam Bosna Mslmanlar iin birletirici bir
siyasal ideoloji ve ortak bir kltrel faktr zell iini kazanmaya bala
mtr. 1 85 0 ' lerden sonraki tm bu siyasal gelimelerin bu kez Bosna
Mslmanlarnn ' Mslmanlk' kimliini pekitirdii sylenebilir.
Son olarak 1 86 1 - 1 869 yllar arasnda Osmanl veziri olarak grev ya
pan Topal Osman Paa'nn Bonaklarn ulusal kimliklerinin geliimine
yapt katkdan da bahsetmek gerekmektedir. Osman Paa eitim ve
ulam reformlarnn yansra vilayet idaresinin yeniden yaplanmas ve
dier baz nemli siyasal reformlara da imza atmtr. Mslmanlarla
birlikte Katolik ve Ortodokslarn da katld bir danma meclisinin olu
turulmas bu reformlarn en nemlilerindendir.44 Ancak gene de Osman
Paa'nn siyasal adan belki de en nemli miras gelitirmeye alt
Bosnal kimlii olmutur. Osman Paa sadece Mslmanlar deil tm
Bosnallar ortak bir kimlik altnda toplayarak her geen gn etkisini artt
ran Srp ve Hrvat milliyetiliklerine kar Bosna' da yaayan farkl etnik
gruplarn birbirleriyle ve Osmanl idaresi ile aralarndaki balar glen
dirmeyi amalamaktayd . Bosna'daki tm dinsel ve etnik gruplar eit bir
ekilde tek bir at altnda toplamaya alan bu kimliin teorik yapsn
Osmanl idaresi Osmanlca ve yerel dilde kartt ' Bosanski vjesnik'
(Bosna haberleri) adndaki dergide olutum1aya almtr.4 5 Osman
Paa'nn gelitirmeyi amalad Bosnal kimlii daha sonra Avusturya
Macaristan idarecisi Benjamin Kallay' n Bosna ulusu projesinin temelini
oluturmutur.

44

Noel Malcoln, Bosnia. A Slort Histoy, Landon 1 996, s. 1 29


M uhaned Hadzijahic, ' Die Anfange der natioalen Entwicklu ng in Bosnien und in der
Herzegowi a,' Sdost-Forsclrgen 2! ( 1 962), s. 1 9 1 .

45

1 90

TANZMAT

"Sultan II. Mahmud"


Wilhelm Reuter, 19. yzyl sonlar Yalboya, 1 1 5

85 cm. Topkap S aray Mzesi.

TANZMAT VE
TARH yAZIMI
Yonca Kksal *

Tanzimat dnemi ( 1 839- 1 878) 1 hakknda yaplan almalar Trkiye ta


rihiliinde nemli bir yer tutmutur. mparatorluktan ulus-devlete gei
aamasndaki deiimleri, Batllamay ve modernlemeyi simgeledii
dnlen bu dnem, Cumhuriyet' in ilk yllarndan balayarak Osmanl
tarihi aratrmalarnda nemli bir referans noktas olarak grlmtr.
Tanzimat dnemi zerine 1 940 '!ardan itibaren sregelen akademik a
lmalar, Osmanl Devleti'nin bu deiim sreci hakknda detayl bilgiler
edinmemizi salamakta ve Trkiye tarihiliinin devlet ideoloj isiyle etki
leimi sonucu deien metodlarn ve teorik yaklamlarn grmemize
yardmc olmaktadr. Bu makalede Tanzimat hakknda yaplan tarih a
lmalarn eletirel bir bakla inceleyecek ve Tanzimat'n 1 00. yldn
m sebebiyle 1 940 tarihinde baslan ve dneminin nemli tarihilerinin
makalelerini ieren Tanzimat 1, Yiiziinc Yl Mnasebetiyle balkl kitab,
1 994' de baslan ve yine dneminin nemli tarihilerinin makalelerini ie
ren Tanzimat ' m 1 50. Yldniimii Uluslararas Sempozyumu adl kitapla

Do. Dr. Yonca Kksal , Ko niversitesi, Tarih Blm


1Tanzinat' biti tarihine dair farkl yonnlar vardr. Ali Paa'n 1 87 1 'de lm, l 876'da
Abcllhami d ' i n tahta kmas ve 1. Mentiyet' i n il i' gibi farkl tarihler neril mitir. Hatta
Tanzi mat' n Osnalnlcvletii sonuna kadar devam ettii ileri srlmtr. Bu almada i l .
Abcllhamid' i Mecl is-i Mcbusa' kapatp, iktidar kuvvetlendirdii 1 878 tarihini Tanzi
nat' biti tarihi olarak kabul ediyorum.
*

Tan::ima ve Tarih Yazm

karlatracam. 2 Her iki kitap da Tanzimat'n idari, iktisadi, siyasi ve


sosyal yapda yol at deiimleri ayrntlaryla incelemeleri ve farkl
bak alarndan yazlm almalar biraraya getirmeleri sebebiyle Os
manl tarihi iin nemli bir kaynak tekil etmektedirler.
Tanzimat'n 1 00. ve 1 50 . yllar iin hazrlanan derleme kitaplar, tarih
yazmndaki devlet-toplum ayrmn vurgulamakta, yazldklar devrin
grlerini yanstmakta, devlet ve tarih yazm arasndaki i likileri gz
nne sermektedirler. 1 940 tarihli Tanzimat kitab dnemin devlet mer
kezci, laik ve [iktisadi] korumac modelinden etkilenmi ve Tanzimat
dnemi reformlarnn baar veya baarszln bu perspektiften akla
maya almtr. 1 994 tarihli Tanzimat kitab ise 1 980 sonras gelien
liberal politikalar ve laiklik kavramnn tartmaya ald bir dnemde,
Tanzimat dnemine daha farkl bir bak as getirmitir. 1 940 'lardan
90'lara kadar tarih ve sosyal bilimler literatrndeki deimeler ve mo
dernleme teorisinin sorgulanmas, 1 994 tarihli Tanzimat kitabnda grl
mektedir. Ayrca l 940' l yllardan gnmze kadar Osmanl arivindeki
tasnif almalarnn ve kullanma alan belge saysnn artmas da 1 994
tarihli Tanzimat kitabnda daha eitli tarihsel bilgiler salanmasn ko
laylatrmtr. rnein 1 940 tarihli Tanzimat kitabndaki yazarlarn ou
belge eksikliinden ikayet edip, sadece kanunlardaki deiimleri ince
lerken, 1 994 tarihli Tanzimat kitab idari uygulamalar sorgulayabilmek
te, yeni kullanma alan ariv malzemelerini kullanarak vilayet sistemin
deki deiimleri ve Tanzimat'n yerel uygulamalarn alabilmektedir.
Cumhuriyet dnemi boyunca Tanzimat zerine yaplan almalar
farkl yorumlar iermekle birlikte, reformlarn toplumla btnleememesi
ve sivil insyati fin yokluu gibi Bat modelinden sapmalar zerinde dur
mulardr. Son dnemlerde sosyal bilimler almalar devlet ve sivil top
lum ayrmn sorgulamakta, devlet ve toplum gruplarnn karlkl iliki
sini ve devletin gelitirdii farkl sosyal kontrol mekanizmalarn incele
mektedirler. 3 Ayrca modernleme kavram da sorgulanm, modernle
menin Bat modelini takip etme zorunluluu olmad ve Batl olmayan
2 Ta112i111a: Yiiziicii }'1/d11ii111ii Mnasebetiyle ( 1 940) stanbul : Maarif Matbaas , ve Tanzi
mal '111 1 50. V/dniimii [ f/us/araras Sempo:::ymu ( 1 994) Ankara: Trk Tarih Kurumu

Basevi.
M igdal, L Ko!li. A . . Slue, V. (cd.) ( 1 994) State Porer and le Social Forces: Domination
and Tra11.1jor111aio11 in le flird World, Cabridge: Cabridge University Press. Tilly. C.
( 1 999) "Top Down :d Botto Up." Journal of Poliical Pli/osoply, 7: 330-352. Di !\1aggo. P.
Powell. W. ( ed. ) ( 1 99 1 ) 7/e New /11siutio11a/i::atio1 in Orga11izllfio11a/ .411alsis. C!icago:
Clicago University Press. ve Dobbi. F. ( 1 994) "Cultural Models of Orgaizatio: tle social
costnctio of ratioal orgaizig principles." 7Je Sociology of Culre: 1:'111ergi11g lleoreical
Perspectie. . (ed . ) D. C'rae. Basil Blackwell Ltd., s. 1 1 7- 1 43 .
1

1 94

Yonca

Kk.sal

lkelerdeki modernleme ve iktidarn merkeziletirilmesi abalarnn her


lkenin farkl artlarna bal olarak farkl sonular verecei vurgulan
mtr. Karlatrmal sosyal bilimler aratrmalarnn Osmanl devletine
uyarlanmas Tanzimat dnemiyle ilgili tarih yazmn da farkl boyuta
tayacaktr.4 Aadaki blmde Tanzimat' n Trkiye tarihiliinde nasl
ele alndn literatr taramasyla ksaca gzden geirecek, yeni yakla
mlardan bahsedecek ve sonra da her iki Tanzimat kitabndaki benzerlik
ler ve farkllklar zerinde duracam.

TANZMAT: YETERSZ MODERNLEME,


GSZ DEVLET YA DA TEPEDEN NMEC DARE
Osmanl mparatorluu 1 9. yzylda nemli bir yeniden yaplanma hare
ketine giriti. Savalar, den vergi gelirleri, Avrupa 'nn idari reform ko
nusundaki basklar ve merkezi otoritenin giderek yerel glere dalmas
sonucunda, Osmanl devleti merkezi idareyi eyaletlerde glendirecek,
vergi yoluyla devlet gel irlerini aitracak, orduyu yenileyecek ve btn
tebay kapsayan bir Osmanl vatandal kavramn yerletirecek olan
Tanzimat dzenlemelerini uygulamaya halad. 1 839 tarihli Glhane
Hatt- Hmayunu vatandalarn mal , can ve namus gvenliini garantili
yor, Mslman ve gayri Mslimler arasndaki vergi ve askerlik konusun
daki eitsizlikleri kaldryor ve padiah da bu teminatlar gzetmeye ikna
ederek olas bir meruti idarenin ilk temellerini atyordu. Tanzimat d
nemi boyunca devlet idaresinde nemli deiiklikler yapld. Yeni bir ida
ri tekilat hem merkezde hem de eyaletlerde kurulmaya haland. Meclis-i
Vala ve uray- Devlet gibi meclisler i leri gelen devlet adamlarn birara
ya getirdi ve onlara devlet ynetiminde ve yasalarn hazrlanmasnda
nemli yetkiler tanyarak padiahn gcn kstlad.
Eyaletlerde ise 1 864 ylnda vilayet sistemine geilerek, merkezden
atanan memurlarn alt , grev ve yetkilerin ayrt, emir-komuta
zincirine tabi bir burokrasi kuruldu. Devletin vergi gelirleri Tanzimat d
nemi boyunca devaml ykseli gsterdi. Eski iltizam usulu ilk yl larda
4

Karlatral tartmalarda kulla l abi l ecek rnekler i i n Mada i , M. ( 1 9%) Citize and

Sbject: Co11te111poray Aji-ica and tle Legacy of Lae Co/011ialis111 . Princeto: Pri ceto

Uni \'ersity Prcss. Wog, R . B . ( 1 997) Clina Transfored: f-listorical Cla11ge and Li111its of
!:"roprnn Eperiece. ltlaca: Corel l Uivcrsity Press, Barkey, K. ve Yon H age, M . ( 1 997)
Ajier Empire. Multiet!ic Societies A d Natio11-bi/di11g. 7/e Soviet Uio A d Tle Russia.
Otown. Ad !Jabsburg Epires, Boulder: Westview Press. lkegan i , E. ( 1 995) 77e Taing of
Samurai: /-lo11orific /11divid11a/is111 and t!e Making of Modem Japa, Canbridge: l l arvard

Uiversity Press, S i l hcrna. E.S. ( 1 9'>3) Cages o( Reaso: The Rise of tle National State i
Fra11ce. .Japa. Tle United States. ad Grea Britai, Tle Uiversity of Clicago Press, ve

S u l l i van J. ( 1 992) Loca! Goverme11/ ad Co111111u11ity i Ja va: A11 Urban Case-sudy, New
York: Oxford U n i vcrsity P rcss baknz.

195

Tanzimat ve Taril Yazm

kaldrlmaya al ldysa da, merkezden atanan muhassllar vergi topla


mada ok baarl olamadlar ve muhassllk usulu ksa srede ilga edile
rek, eski iltizam usulne dnld. Ancak aarn l / l ' da sabitlenmesi ve
karmak vergilerin tek bir balk altnda toplanmas sonucu 1 839-7 1 yl
lar arasnda vergi gelirleri iki katma kt. 5 Tanzimat etkisini ayn zaman
da vilayetlerdeki kalknma planlaryla da gsterdi. Osmanl devleti de
miryolu ve telgrafla bu dnemde tant. Ayrca yeni yol lar yapld, cami
ler, kprler, okullar tamir edildi. Eitim alannda da Tanzimat Batl an
lamda eitim veren kurumlarn almasyla kendini gsterdi. Anadolu ve
Arap vilayetlerinde eitli airetler iskan edilerek, merkezi idarenin kont
rol arttrld. Bu dnemdeki yeni kanuni dzenlemeler 1 876' de yaplan
ilk Osmanl anayasas (Kanun-u Esasi) iin nemli bir temel oluturdu.
Vilayetlerde kurulan yerel meclisler, yerel ynetimlerin ayrlmaz bir par
as haline geldiler. mar ve vergi ilerinde halk rgtleme ve para top
lama konusunda baarlydlar. Yine bu meclislerdeki ahali temsilcileri
1 877 'de toplanan Meclis-i Mebusan 'da yer aldlar.
Btn bu deiimlere bakldnda Tanzimat' n merkezileme ve ida
reyi yenileme konusunda nemli aamalar kaydettii sylenebilir. Ancak
bu dnemde merkezlleme asndan yaplamayan pek ok ey de vard.
Vergiler ait halde i ltizam usulnn kaldrlamamas. gl mltezim
lerin ve eski ayann yerel idarelerde etkilerini srdrmesine katkda bu
lundu. Bu ayan ve mltezimler hem yeni kurulan brokratik kadrolarda
hem de yerel meclislerde yer edinerek, idare zerindeki etkilerini sr
drmeye devam ettiler. Merkezden atanan memurlar ounlukla bu yerel
glerle ibirlii iinde olmaya zorlanyordu. Yolsuzluk ve kt idareyle
ilgili ikayetler gn getike artt. Mslman ve gayrimslimler arasnda
ki vergi farklarnn kaldrlmas da hi kimseyi memnun etmedi . Vergile
rin azalaca umut edilmiken, devlet gelirlerini arttrmay amalayan
politikalar sebebiyle ahali daha fazla vergi demek zorunda brakld. Bu
da eitli isyan ve karklklara neden oldu. Kanunlatrma hareketleri de
sultann otoritesini tam anlamyla kstlayp, yerine oulcu bir idareyi
yerletirecek dzeye ulamad . Her ne kadar kimi vilayetlerde, zellikle
Balkanlarn baz blgelerinde nemli oranda ekonomik kalknma gerek
letiyse de, tarmda ve toprak rejimindeki reform abalar, kaynak yeter
sizlii ve hatal planlamalar nedeniyle yarm kald. te yandan d ticaret
a ve borlanma, mali kaynak eksiklii gibi sebeplerle iktisadi zorluk
lar devam etti. Eski toprak rejiminin egemen olduu, mltezim-sarraf-vali

; ener. A. ( 1 ')90) 'f{1112ima Dnemi Vergi Sistemi, stanbul: aret.


1 96

Yonca Kksal

lsnn elindeki bir tarm ekonomisi aslnda imparatorluktaki g den


gelerini fazla deitirmemiti.
Bir yanda merkezileen ve ' modernleen' bir idari yap, artan vergi
gelirleri ve kalknma hareketleri dier yanda ise hala varln srdren
yerel nfuz sahipleri, rvet ve kiisel ayrcalklara dayal patronaj iliki
leri ve de zayflayan mali yap, tarih almalarnda bir ikilem olarak alg
lanm ve Tanzimat'n baar m baarszlk m olduunun sorgulanmas
na yol amtr. Bu soruya verilen cevaplar ise Cumhuriyet' in ilk yllarn
dan bu yana devlet politikalaryla olan etkileime ve farkl bak alarna
gre deiiklikler gstermitir. l gin olan bu ikilemin Osmanl devletine
zel olmamasdr. Farkl lkelerde de siyasi rejim deiimi dnemlerinde
-zellikle imparatorluktan ulus-devlete gei srecinde- eski ve yeni uy
gulamalar birlikte varolmaya devam eder. Mal'i , sosyal ve idari yapdaki
deiimler yeni problemleri beraberinde getirir. Merkezileen ve modern
leen bir siyasi yap eski ynetim gelenekleri ve yerel glerle birarada
varolabilir. Bu sadece Osmanl 'nn bir problemi deil, ayn zamanda de
iim srecine giren dier devletlerin de sorunudur. Yerel glerin yok
edildii, merkezi devletin tam anlamyla topluma egemen olduu bir y
netim biimi deiim dnemlerinde pek de gereki bir ideal deildir. 6
rnein, Trk tarih yazmnda devletin farkl dini ve etnik gruplar bir
vatandalk kimliinde erittii, homojen bir toplum yaratmay baard
rnek modernleme olarak gsterilen Fransz ihtilali ve sonrasndaki
Fransz ynetim gelenei dahi, yerel glerle anlama ve uzlama yoluna
gitmitir. Napoleon dneminde yerel nfuz sahipleri yeni kurulan brok
ratik kadrolara atanm, devlet kontroln bu nfuz sahiplerini sisteme
dahil ederek ve onlara yerel ynetimde sz vererek arttrrntr.7 Osmanl
tarihi yazmnda sklkla rastlanan devletin yerel glerle kar karya
geldii, onlarla uzlat ya da onlar yokettii, ama kesin bir devlet ve
toplum ayrm modeline dayanan ynetim biimleri aslnda birer ideal tip
olmaktan teye gitmezler. zellikle devletin merkezi kontroln arttrma
abalar her durumda devlet ve sosyal gruplar arasndaki snrlar
6

Joel M i gdal bu dei dnemlerinde zellikle devlet, yerel nfuz sahibi araclar ve yerel
memurlar arasndaki i likilere bal olarak yerel idarede farkllkl ar grldlilin ve bu lil lin
zel likle gei dnemlerinde birlikte varolduklar beli rtir. Bkz. M igdal . J. ( 1 988) Stro11g
Stales ad Weak Socielies: Stae Society Relaio11s mut Sate Capabilities i11 le Tlird World.

Priceton: Princcto Ui versity Press.


Lucas, C. ( l 973) Tire Srucure of the Terror: Tire Examp/e of Javoqest and he Laine,
Oxford: Oxford Ui vcrsity Press, Margadat, T. ( 1 992) Urban Rivalries in the Frenclr
Revolrion, Princeton: Princeton Uni versity Press, Til ly, C. ( l 976) Tire Vendee, Boston:
Harvard Ui versity Press ve Wolocl, l. ( l 994) Tire New Regime: Transformation of tire Frenclr
Civic Order ! 789- 1 820s. New York: WW Norto Conpay.

1 97

Tanzimat ve Tarih Yazm

problematize eder. 8 Deiim dnemlerinde devlet ve yerel glerin birbi


rine belli oranda otonomi vermesi ve yanyana bulunmaya devam etmesi
yaygndr ve bu devletin gsz olduu anlamna gelmeyebilir.
Ancak Tanzimat dnemi zerine olan literatre baktmzda kimi is
tisnalar haricinde karlatrmal almalardan ve devlet- toplum ayrm
nn sosyal bilimler ve siyaset bilimindeki sorunsallatrlmasndan ok
uzakta bir yaklam grmekteyiz. Tanzimat ister baar isterse baarszlk
olarak grlsn, Tanzimat dnemi zerine yazlan eserlerin ounda ye
rel ve merkez'i glerin birlikte varolmas, modernlemenin patronaj ili
kileriyle ve gelir artnn mali zayflkla birarada gitmesi nemli bir iki
lem olarak grlmtr. Bu ikilem algs Trkiye tarihileri arasnda on
yirmi yl ncesine kadar Tanzimat ynetiminin baarszlk olarak grl
mesine yol amtr. Tanzimat baarszlk ya da "yetersiz modernleme"
olarak ilan edilmi, bu dnemde olan deiimleri anlamak yerine baar
szln nedenleri aklanmaya allm, yaplan nemli deiimler ve
bunlarn Cumhuriyet dnemi zerindeki etkileri ihmal edilmitir. Tanzi
mat dnemi reformlar devletin tepeden indirdii, toplumun artlarn
gznne almayan, tamamen Bat taklidi olan yaptrmlar olarak kurgu
lanm ve reformlar toplum tarafndan kabul grmedii iin gerekli dn
mlerin salanamad iddia edilmitir. Bu bak asna gre reformlar
yerel dzeye inememi, toplumdan kopuk, merkezden gnderilen bir ta
km uygulanamayan dzenlemelerden ibaret kalmtr. 9 Grld zere,
esas zorluk devlet ve toplum arasndaki kayp balanty bulamamaktan
kaynaklanmaktadr. Tanzimat reformlarnn Bat' dan esinlendii, Fransa,
ngiltere ve Avusturya 'daki deiimleri rnek ald dorudur, ancak bu
deiimler sadece taklitten ibaret grlemez.
Tanzimat dnemi zerine yaplan almalar 1 0 devlet (top-down) ve
toplum (bottom-up) odakl olmak zere iki grupta incelemek mmkn
dr. Tanzimat zerine yaplan almalarn ou devlet odakl bir pers
pektif yanstmaktadrlar: Bak alar ya merkezdeki kanunlatrma hare
ketleriyle ve hkmetteki i ekimelerle snrldr, ya da reformlarn top
lumdaki uygulanmalar zerinde durduklarnda genelde merkezin asn-

8 M igdal, J . ( 1 994) " lntroduction: Developing a state in society perspective," (ed.) Migda l , J.
Kohli, A. ve Slrne, V., State Power and Socia/ Forces: Domi11atio11 and Tramformation, New
York: Canbridge University Press, s. 1 -7.
9 Devletin toplumdan kesin bir izgiyle ayrld bu bak as iin, bkz. Mardin, . ( 1 973)
"Center-Periphery Relations: A Key to Turkisl Politics," Dedalus, 1 02 ( 1 ) : 1 69-1 9 1 .
o Tanzimat zerine yaplan almalarn dkm iin akr, . (2004) "Trk Aydnnn
Tanzimat'la mti ha n : Tanzimat ve Tanzimat Dnemi Si y asi Tarihi zerine Y aplan
almalar," Trkiye A ratrmalar Literatr Dergisi, 2( 1 ) : 9-69.

198

Yonca Kksal
il

dan bakarlar. Reformlar lstanbul ' da planlanm, vilayetlerde uygulanmaya zorlanm, ama yerel artlara uygun olmadklar ve toplumla btn
leemedikleri iin baarl olamamlardr. Yine bu bak asnn iinde
Tanzimat reformlarn greceli de olsa baarl bulan bir yaklam vardr.
Reformlar tam anlamyla olmasa bile merkezi idarenin kontroln arttr
mtr. Ayrca eitim ve yerel idare pratiine yaplan katklardan bahse
dilmitir. Baarl ya da baarsz, bu tepeden inmeci bak benimseyen
yazarlar, yerel idarede nfuz sahiplerinin yok edilememesini ve patronaj
ilikilerinin varln bir problem olarak grrler. Tercihleri ya bu prob
leme hi deinmemek, ya da konu geldiinde bu yerel nfuz sahiplerinin
varln korumasn bir baarszlk olarak grmek ynndedir.
Yakn zamana kadar ariv malzemesine kolay ulaamama bu devlet
merkezli almalarn bir sebebi olduu gibi, devlet odakl almalarn
okluu teorik bir yaklam da gznne sermektedir: Tanzimat merkez
de planlanm ve geni halk kitlelerinden kopuk bir olgu olarak kurgu
lanmaktadr. Ayrca reformlarn yerel idarede ve toplumsal dinamiklerde
yapaca deiiklikler tanm itibaryla kstldr. Osmanl devletinin halk
kitlelerinden kopukluu vurgusu aslnda imparatorluk rejimlerine ve zel
likle patrimonyal sisteme yaplan vurgudur. Kkeni Max Weber'in kura
mna dayanan patrimonyal sistemlere sk bir merkeziyetilik atfedilmi
tir. Gl bir sultan ve sultana tabi brokrasinin kontrolndeki devlette ,
toplumla ilikiler g kullanm ve asgari meruiyetin salanmasyla y
rtlmektedir. Burada ama geliri vergi yoluyla salamak ve toplum
gruplaryla ilikiye mmkn olduunca az girerek, yerel dinamiklere m
dahale etmemektir. Dini semboller, kul sistemi, g kullanm ve gerekti
inde yerel otonomi verilmesi gibi faktrler bu meruiyeti salamakta
kullanlmaktadr. 12 Yine ayn ekilde imparatorluklar zerine olan al
malar yneten ve ynetilen ilikisinin birey ve devlet arasnda birebir
11

Devlet odakl almalarn nemli rnekleri arasda Daviso, R. ( 1 963) Reform in le


1 856- 1 8 76, Priceton: Princeton U n iversity Press. Heper, Metin ( 1 976)
"Pol itical Modcrization as Reflectcd i n Burcaucratic Change: The Turkish Bureaucracy ad a
" H istorical Bureaucratic Enpire" Tradition." !ntemationa/ Jorna/ of Mid<lle Eastern Stdies,
7: 507-52 1 . Keyder. . ( 1 987) SJae aul Class in Trkey, N Y : Vcrso. M ardin, . ( 1 989)
"Religio. ldcology and Cosciousress in tle Ottona Epirc at tle end of tlc 1 9tl Cctury."
Ooman Empire.

Re/igio11 auf Socia/ C'lange i /o.lodern Trkey: The C'ase of Bedizzamw Said-i Nursi,

Binglaton: SUNY Press, s. 1 03- 1 46, ve Triberger. E.R. ( 1 978) Revoltio j-0111 above:
Ncw Brunswick,
N .J . : Trasaction Books eserlerini sayabiliriz. Osmanl devletinde yaayan Avrupal larn Tan
zimat' la ilgili deerlendirmeleri de bu kategoriye girer. rnek olarak. Egellardt ( 1 999) Tan
zimat ve Trkiye, ev. Ali Read, stanbul : Kakns Yaynlar .
12
Weber, M. ( 1 978) Economy and Society, (ed.) G. Roth & C. W i ttich, Berkelcy: University of
Califoria Press.
Mi/itary Bureaucrats and Dee/opmen in lapan, Turkey, Egypt, and Pen,

1 99

Tanzimat ve Tarih Yazm

balantyla deil , birbirinden ayrk toplum gruplar ve devlet arasnda,


yerel nfuz sahibi araclarla yrtldn tanmlamtr. 1 3 Osmanl mil
let sistemi de farkl cemaatlerin arasndaki ilikilerin ok az olduu ve
gerektiinde devletin cemaat liderleri vastasyla gcn salad bir
rnek olarak verilmitir. Weberyan kuramlarn Tanzimat dnemine uygu
lanmas merkezde brokrasinin sultann gcn krma abas, eyaletlerde
ise gl merkezin reformlar topluma dikta ettirmesi eklinde kurgulan
mtr.
Bu tepeden inmeci bak asnn tersine, Tanzimat ncesindeki d
nemlerde dahi Osmanl ' nn yerel gruplarla etkileime girdiini grmekte
yiz. Bu i likiler sadece g kullanmyla snrl kalmam, yerel araclar
kullanlarak toplumsal ilikileri dzenleme ve devletin meruiyetini ar
trma yoluna gidilmitir. 1 1 Buna ramen Tanzimat zerine yaplan al
malar patrimonyal ve imparatorluk sistemleri teorilerinden yola karak
devletin halktan kopukluunu vurgulam, devlet ve toplum gruplar ara
snda dikey bir g ilikisi tanmlamlardr. Merkez ve tara arasnda
nerilen bu ekime hipotezinin aksine, her ne kadar yerel araclar, ayan
ve nfuzlu ailelerin belli lde otonomisi olsa da, bu gruplar iltizam ve
benzeri yollarla yerel idareyle btnlemi ve Tanzimat ncesinde ve
sonrasnda yerel idareye dahil olmulard.
Toplum odakl almalar Osmanl tarihiliinin son on, yirmi ylnda
ok nemli yer tutmaktadr. zellikle eriye sicillerinin geni oranda kul
lanma almas vilayetlerle ilgili ok detayl almalam yaplmasna
olanak salam ve devlet ve toplum ilikilerini anlama konusunda yeni
likler getirmitir. Ancak er'iyye sicillerini kullanarak yaplan almalar
1 9. yzyln ilk yarsndan teye geememektedir, nk er ' i mahkeme
lerin yarg alan Tanzimat'la birlikte er'i hkmler ve ceza hukukuyla
snrlanmtr. Kadlarn ynetici grevlerinin azalmas, Tanzimat dne
minde yerel idarelerin er'iyye sicillerinden takibini gletinnektedir.
Ancak Osmanl arivleri er'iyye sicillerinin yansra yerel idarelerle ilgili
ok sayda belgeyle doludur ve aratrmaclarn yararlanabilecei Ayniyat
Defterleri, radeler ve Amedi Mektubi-i Umumi gibi eitli kataloglar
bulunmaktadr. Daha 1 942 'de tamamlad doktora tezinde Halil nalck,
Tanzimat dzenlemelerinin, zellikle vergi sistemindeki deiikliklerin
1 3 Doyle, M . W . ( 1 986) Empires, ltlaca: Corell University Press, ve Eisenstadt. S . N . ( 1 969)
The Poliical Systems ofEmpires. New York: Free Press.
1 4 Klasik dnemle i l g i l i bu alternatif yaklamlar icin Barkey, K. ( 1 994) Bandits and
Breacras. le Ooman Rote to Sae Ce111ra/izalio11. Ithaca: Corell University Press, ve
Salzan. A. ( 1 993) "An Ancie Regie Revisited," Politics and Society, 2 1 (4): 52-80
bakz.

200

Yonca Kksal

Bulgaristan' daki etkilerini alm ve ariv belgelerinin detayl analizini


yaparak toplumsal deiimleri, Ni ve Vidin'de kan ayaklanmarn ne
denlerini aklamtr. 1 5 Son yllarda Osmanl arivindeki tasni fleme ile
rinin ilerlemesi sayesinde vilayetlerle olan yazmalarn okluu Osmanl
tarihilerine yeni aratrma olanaklar sunmu ve yerel dzeyde Tanzimat
uygulamalarnn allmas, devlet ve toplum arasndaki ilikilerin daha
iyi anlalmas olana salamtr. 1 6 Ancak mikro dzeydeki bu alma
larn da baarszlk paranoyasndan tam anlamyla kurtulduu sylene
mez. megin, Tanzimat zerine en geni almalardan birini yapan lber
Ortayl bile yerel meclislerin ynetimde szlerinin bulunmadn, vali
tarafindan kontrol edilen ilevsiz mekanizmalar olduunu iddia etmekte
dir. 1 7 Oysa ki son dnemdeki almalar yerel meclislerin yerel ynetim
de sz hakkna sahip olduklarn, imar ve slah ilerine katkda bulunduk
larn ve devlet toplum ilikilerini dzenleyen mekanizmalar olduklarn
18
gstermektedir.
Devlet ve sosyal gruplarn ayrmn vurgulayan bak asnn etkisin
de yaplan Tanzimat dnemiyle ilgili toplum odakl almalarda u ana
tema ortaya kmtr: Zayf devlet (hem d basklar hem de kaynak ye
tersizliinden tr) dzenli reform politikalar yapmaktan uzak kalm
ve yaplan proj eleri de uygulama gc bulamamtr. Devletin iyi niyetli
politikalar bile yerel nfuz sahiplerinin kendi karlarn aitrma abalan
ve patronaj i likilerinin bir trl modem brokrasiyle yer deitirememe
sinden dolay ortaya kan kt idare nedeniyle baarl olamamtr. Ay
rca gayrimslim cemaatlerin, tannan yeni haklar ve Avrupa devletleriyle
gelien ticari ilikiler sonucu glenmeleri de bu cemaatlerin kendi ile
rinde daha iyi rgtlenmelerine, uzun vadede milliyetilik akmlarndan
etkilenmelerine ve merkezi devletin zlmesine yol amtr. 1 9 Tanzinalck, H. ( 1 992) Tanzimat ve Bulgar Meselesi, stanbul: Eren Yaynlar.
Sa hara, T. ( 1 998) "Sigijicace anl Pecliarity of the Muicipal Reform vftfe Tazima Era
i Compariso vith V/eiji Japa," Boazii niversitesi 'nde sunulan tebli, lstanbul, adrc,
M. ( J 99 1 ) Tanzimat demide Anadolu Ke11t!eri'i11 Sosyal ve Elw110111ik Yaplar. Ankara:
Trk Tarih Kurumu Basevi ve Ortayl , . ( 1 984) h11paratorluu11 En Uzu Yzyl. stanbul:
l l i l Yaynlar.
1 7 Ortayl . l . (2000) Tanzimat Devrinde Osmanl Malalli idareleri. 1840- 1 880, A nkara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar .
18
Salarn, T. ( 1 998) ve Petrov. M. V. (2005) "Everyday Fors of Conpliance: Subalter
Comnetaries on Ottoma reform. 1 864- 1 868," Conparative Stdies i Society and 1-/istory,
46(4): 730-759.
1 9 J 1 olu dipnotta bel i rtilen almalara ek olarak Hourai , A . ( 1 986) Political Society in
Lebao: A !-fistorical /11troduction, Lodo: Cetre for Lebaese Studies, ve Baer, G . ( 1 %8)
"Urbaization in Egypt, J 820- 1 907," Begiuigs ol Modernizaion i11 the Middle East 1 91"
Centwy, (Ed). W.R. Polk& R.L. Clambers, Tle Uivcrsity of Clicago Press, s. J 55- 1 69 rnek
verilebil ir.
15
16

20 1

Tanzimat ve Tarih Yazm

mat'n bu yorumunda, yerel aktrler kendi karlan iin alan ve bu


karlar daima devletle elien rasyonel aktrlerden baka birey deil
lerdir. Zayf merkezi devlet ve kendi karn devlet karnn zararna
arttran sosyal gruplarn Tanzimat' n uzun vadede baarszlna yol a
t kabul edilmitir.
Ne yazk ki devlet ve toplum odakl perspektifler baar ve baarszl
lmekle megul olduklarndan Tanzimaf n darede getirdii deiim
leri tam anlamyla aklayamamlardr. Devlet odakl yaklam dikkati
mizi kanunlatrma hareketlerine eker. Toplum odakl almalar ise bu
kanunlatrmann uygulamadaki etkilerine bakmaktadr. Ancak devlet ve
toplum birbirinden kopuk ve zt dnld iin Tanzimat projesinin
devlet ve toplum ilikisindeki dntrc etkileri ihmal edilmitir. Son
dnemde yaplan almalar bu dntrc etkiler zerinde durmaya
almlardr. Ortayl ve adrc 'nn almalar Tanzimat dneminde
yaplan kanunlatrma abalarnn uygulama dzeyindeki sonularn da
almakta ve yerel idarelerde yaplan deiimlerin daha sonraki dnem
ler zerindeki etkilerini de sorgulamaktadr. Ancak bu almalarda da
vurgu devletin toplumdan kopukluunda kalmakta ve refom1 abalarnn
baarszl yerel insiyatifnin yeterince gelimemesiyle aklanmaktadr.
Neden sivil insiyatifn geliemedii sorusunun cevabysa zayf devlet po
litikalar ve yetersiz kaynaklardan teye gitmemektedir.
1 990'larda yaplan almalar merkeze yakn olan Anadolu ve kimi
Balkan vilayetlerini toplum odakl perspektiften alm, 200 0 'lerde ise
toplum odakl almalar merkez-evre ilikisinin farkl boyutlarn Arap
vilayetleri, Arnavutluk gibi merkezden uzak blgelere tamlardr.20
Merkeze evreden bakmay amalayan bu bak asyla son yllarda post
kolonyal ve post modem yaklamlar Osmanl 'ya uygulama abalar n
plana kmtr. Smrgeciliin Hindistan ve Afrika'daki etkilerinden
yola karak Bat 'nn ve modemi tenin sorguland bu bak as zellik
le gelimekte olan lkeler tarihiliinde nemli bir rol oynamaktadr.
Osmanl mparatorluu Bat 'nn dorudan smrgesi olmad halde
emperyal merkez ve onun smrd tara arasndaki g ilikilerinin
allmasyla Osmanl 'nn eyaletlerde adeta smrgeci bir idareye sahip
olduu iddia edilmektedir. Bunun temeli olarak da 1 9. yzylda modern
leen Osmanl 'nn Bat tipi ynetim tarzlarn ve dnce sistemlerini
10

B u yeni almalar i i n bkz. Blumi. ! . (2003) " Beyond the Margins of the Empire: Searching
the Linitations of Otonan Rule in Yemen ad Albaia." MIT-Electronic Jorna/ o( .Middle
Easer Studies Vol. 3 : 1 0- 1 8 ve H assen, J., Philipp. T. ve Weber, S . (ed.) (2002) Tle Empire
in le Ciy: Arab Provicia/ Capitals in he Lale 011011a11 Empire, Wrzburg: Ergo in
Konission.

202

Yonca Kksal

kendi topraklarnda uygulama abas grlmektedir. Nasl Bat, Dou


medeniyetlerini "teki" olarak kurguluyor ve kendinde olmayan negatif
zellikleri Dou'ya ykledii bu kurgusu Dou ile kurduu ilikileri ta
nmlyorsa, post-kolonyal bak asndan Osmanl 'ya yaklaan aratr
maclar da Osmanl 'nn kendi "Dou"sunu Arap vilayetlerinde yarattn
iddia etmilerdir. Buna gre, 1 9. yzyl reformlar Arap vilayetlerini
merkeze yaknlatnnakla kalmam, ayrca Osmanl ynetici elitinin g
ebe ve ehirli kltrn almam topraklara medeniyet getirme proj esi
olarak da grlmtr. Ussama Makdisi ve Selim Deringil ' in yazlar Or
yantalist yaklamlarn eletirilerini ve post-kolonyal almalar Osmanl
Devleti 'ne uygulama abasn balatmtr. 2 1
Post kolonyal almalarda Tanzimat dnemi Osmanl Devleti 'nde bir
krlma noktas olarak grlmektedir. Her ne kadar Makdisi Osmanl ' nn
son birka on ylnda smrgeci fikirlerin yaygn olduunu sylese de,
Tanzimat' bir krlma noktas olarak tanmlar. Tanzimat, eski idari gele
neklerin terki ve ayn zamanda Batllamann ve merkezin Arap vilayet
lerinde tekini yaratma abasnn balangcdr. 22 Bu dnemin Osmanl
aydn da Deringil ' in Osman Nuri Paa, Osman Hamdi Bey ve Ahmed
Cevdet Paa rneklerinde gsterdii gibi her ne kadar dini kimliiyle Av
rupa'dan ayrlsa da yzn Avrupa'ya dnm, ilkel toplumlara medeni
yet getirme projesine ayak uydurmutur. 23
Post kolonyal almalar merkez ve tara arasndaki ilikileri ne
karmlar, stanbul 'daki ynetici sn fla tara arasndaki hiyerariye ve
g ilikilerine dikkat ekerek dnemin yeni bir okumasn yapmlardr.
Bu nemli abaya ramen post kolonyal almalarn smrgecilik gele
nei olmayan lkelere uyarlanmasnda kimi sorunlar vardr. ncelikle, b u
almalar vilayetleri almay v e buralardaki g ilikilerini gstererek
ctkinsizletirilmi ve yok saylm madunlara grnrlk kazandrmay
amalasa da devlet odakl bir bak asndan kendilerini kurtaramam
lardr. stanbul 'daki yneticilerin Arap vilayetlerine dair planlar ve onla
rn teki olarak kurguladklar gruplar nasl algladklar allmtr.
Vilayetlerdeki reformlarla ilgili nizamnameler ve stanbul ' daki idari plan
lamalar n plana karlmtr. Merkezde yaplan planlarn vilayetlerde
nasl uygulandna ve bu uygulamalardaki Oryantalist yansmalara dair
21

Makdisi, U . (2002) "Ottoa Orietalisn." The American Historical Re-iew, 1 07:768-796


ve Derigil . S. (2003) "'Tley Live in a State of Noadis and Savagery': Tle Late Ottoa
Empire ad tle Post-Coloial Debate." Co111parative Studies in Society a11d Histor)'. 45, o. 2:
3 l 1 -42.
Makdisi, Oo111a11 Orientalism, s. 770.
23 Deringil , Tley Live in a Stae ofNomadism, s. 329-335.

203

Tazimat ve Tarih Yazm

bir alma yoktur. rnein, Deringil Libya ile ilgili vilayet nizamname
sinde medeniletirme ve tekiletirme kavramlarnn nasl ifade edildiini
gsterir. 24 Ancak bu dzenlemelerin uygulanp uygulanmad ve uygu
lamada ne gibi tepkilerle karlatnn aratrlmas yerel grnp ve aktr
lere grnrlk kazandrmann en nemli yoludur. Ne yazk ki bu bak
as tekinin g odaklar tarafndan nasl kurgulandna younlat
iin teki haline gelen gruplarn aktivitelerini ve etkinliini tanyama
maktadr.
Bu yaklamdaki dier bir sorun da nerilen tezleri desteklemek iin
kullanlan tarihsel kaynaklarla ilgilidir. Osmanl Devleti 'nin smrgeci
bir bak asna sahip olduunu gsterebilmek iin, uygulamalar hak
knda bilgi edinilemeyen birka nizamnameye ve devlet adamlarnn hat
ratlarna bakmak yeterli olmayacaktr. Kimi devlet adamlarnn Araplar
medeniletirilecek i lkel kabileler eklinde ve kendilerini Bat medeniyeti
nin temsilcileri olarak algladklarn hatratlarnda belirtmeleri bunun bir
devlet politikas olduunu kantlamaya yetmez. tekiletirmenin ve Or
yantalist bir politikann olduunu anlamak iin o blgelerdeki devlet poli
tikalarna ve bunlarn uygulanmasna bakmak gerekir ki bu da merkez ve
vilayetler arasndaki yazmalarn ve tekiletirilenlerin geride braktkla
r mektup, hatrat, vb. eserlerin detayl incelenmesini gerektirmektedir.
Brokratlar ne kadar st rtbeli olurlarsa olsunlar kafalarndaki planlar
devlete empoze etmek konusunda zorlukla karlarlar. Devlet ierisinde
birbirinden ok farkl ve elien gruplar, klikler olabilir. Bunlar arasnda
ki pazarlklar, ekimeler ve anlamalar devlet politikalarn belirler. Os
manl devletinin son dneminde ittihad- anasr, ittihad- slam ve Trk
milliyetilii gibi ok farkl fikirler ortaya km ve siyaseti etkilemitir.
Bu fikirlerin bir ksm Avrupa ' dan alnan modernlemeye eletirel yak
lam, bir ksm da slami fikirler ekseninde Arap dnyasyla yaknla
may ve o corafyay renmeyi savunmutur. Post kolonyal bak as
nm iddia ettii gibi bu eilimleri yok saymak ya da bu eilimlerin hep
sinde ortak bir tekiletirn1e ve smrgecilik gayesi grmek devletin
iindeki farkllklar ve karmak ilikileri basite indirgemektir.
Daha da nemlisi Tanzimat'la birlikte gemiten keskin bir kopma
olarak gren post-kolonyal almalar, Tanzimat reformlarnn toplumla
etkileim halinde, deneme ve yanlmalarla renilen, biimlenen ve dei
en bir sre olduunu unutmaktadrlar. Makdisi 'nin makalesinde Tan
zimat, il. Abdlhamid ve Jn Trkler dnemi tekiletirme ve g iliki
leri kurma bakmndan birbirinin uzants olarak kullanlmtr. Oysa s24

Derigil, Tley Live in

204

State ofN0111adism. s. 3 1 8-322.

Yonca Kksal

manl ' nn bu farkl dnemlerde farkl kayglarla tebasna yaklatn ve


iddia edilen smrgeci mantn benzerinin ancak Makdisi 'nin de kabul
ettii gibi Abdlhamid ve zellikle ttihad ve Terakki dneminde ortaya
ktn grmekteyiz. Tanzimat' la birlikte gelen bu keskin kopu iddias
nn ok iyi kantlarla desteklenmeye ihtiyac vardr. Smrgeci yakla
mn uzants olarak ngrlen kimi pratiklerin daha nceki dnemlerden
fark nedir? rnein gebe Arap kabilelerine medeniyeti getirme fikri
Bat modernlemesiyle mi yoksa yzyllardr Osmanl ynetici elitlerinde
var olan ehir kltrn gebe kltrden stn tutmayla m ilgilidir?25
Tanzimat'la balayan modernlemenin neleri farkllatrdn ve bunun
bir kopu mu yoksa yava ilerleyen bir dnm m olduunu anlayabil
mek iin, Tanzimat ncesi devlet geleneklerinin iyi bilinmesi gerekmek
tedir. Gemiten kopu zerine dayanan varsaymlarla uzun ve kannak
srelerin basite indirgenmesi ve devlet odakl bak asnn snnesi as
lnda yeni bir yaklam sunmamakta, varolan yeniden retmektedir.
Yine son dnemde Bat merkezli modernleme kavramnn eletirisi
ve Bat dndaki toplumlar allrken yeni kavramlar gelitirme ihtiyac
duyulmaktadr. "oul moderniteler" kavram bu soruna cevap olarak
dnlm, Bat haricindeki toplumlarn da kendi e zamanl modem
lemelerini yarataca iddia edilmitir.2 6 Bu tek ynl, Bat modeline
doru ilerleyen modernleme teorisinin bir eletirisidir. Ancak oul
moderniteler kavramnda da eer her toplumun kendine has dinamikleriy
le modernlemesi ve farkl sonulara varmas mmknse, modern olma
yan bir dnm var mdr sorusu karmza kmaktadr. Son dnemde
ortaya kan Bat' nn terminoloj isini ve dnce kategorilerini brakp
kendinden yeni bir kurgu ile tarihsel terminoloj i gelitirme abalar de
erli olduu halde, daha henz balang noktasndadr. 2 7 Ayrca dnce
kategorileri herkes iin anlalabilir olmaldr ki, bu bilimsel diyalogu
salayan ve akademisyenlikle popler yazm ayran ince bir izgidir.
Bat 'nn fikirleri ve terminolojisiyle de pekala B at eletirisi yaplabildii
gibi Batl olmayan toplumlarn eletirel bak asyla ama bilimin evren
sellemi kategorileriyle allmas mmkndr.

25

skan politikalar sadece Arap v i layetlerinde deil, Tanzimat dnemi nde ve ncesinde Bat
ve Orta Anadolu 'da da uygulanmtr. Burada gebelere medeniyet getirme fikrinden ok,
asayii salama, vergi ve asker toplama gibi temel ihtiyalar n plandadr. Bkz. Kksal, Y.
(2006) "Coercion and Mediation: Cetral ization and Sedentarization of Tribes in the Ottoan
Empirc," Middle Eastern Studies. 42(3): 469-49 l .
26 Eisestadt. S.N. (2000) " M ultiple Modernities," Daeda!us. 1 29, 1 : 1 -29.
27 zbek, N. (2004) "Moderite. Tarih ve deoloj i : il. Abdlhamid Dnemi Tarihi l ii zerine
Bir Deerlendirme." Trkiye A ratrmalar Literatr Dergisi, 2( 1 ): 7 1 -90.

205

Tanzimat

ve

Tarih Yazm

zetlersek, Tanzimat zerine tarih yazm uzun sre dnemin baar


veya baarszl zerine odaklanm, devlet ve toplum arasndaki ko
pukluktan yol a kmtr. Bu temann farkl eitleri olmakla beraber ge
nel aklama devletin toplumla btnleememesi, zayf devlet ve yetersiz
modernleme zerine kurulmutur. Yerel idarelerle i lgili ariv malzeme
lerinin kullanmnn son zamanlarda artmas, tarih biliminin karlatr
mal bir perspektife almas, sosyoloji, siyaset bilimi ve antropoloj i gibi
sosyal bilimlerden yeni teorilerin alnmasyla Osmanl almalarnda son
dnemde artan bir zenginlik olumutur. Tanzimat hakknda 1 00 . ve 1 50 .
yldnmlerinde yazlan iki kitaba baktmzda da bahsettiimiz konu ve
sorunlar grmekteyiz. Ariv malzemesinin ulaabilirlii ve devlet ideolo
j isi ve tarih tezleri arasnda deien ilikiler iki kitap arasnda olduka
nemli farklar ortaya koymaktadr.

U NTER VE LAK DEVLETTEN


BATILILAMANIN KRTGNE
Tanzimat'n 1 00 . yldnm nedeniyle hazrlanan Tanzimat kitab cum
huriyet rej iminin kendi ideolojisini ina ettii bir dnemde baslmtr.
1 92 3 'te kurulan Cumhuriyet 1 940' lara gelindiinde reformlarn ounu
tamamlam, muhalefeti bastrm ve toplum zerndeki otoritesini sa
lamlatrm bir rej im olma yolundayd . Tek parti rej iminde CHP iktidar
modernleme, Batllama, laikleme ve niter devlet ilkeleriyle devleti
ynetmekteydi . Byle bir ortamda stanbul niversitesi 'nde Tanzimat' n
1 00. yl nedeniyle toplanan konferans Trk tarihi lii ve onun devlet
ideolojisiyle etkileimini gstermesi asndan nemli bir kaynaktr.
1 940 tarihli Tanzimat kitab "Milli ef ve Reis-i Cumhur smet n
n 'ye Tanzimat ' n yznc yldnmnde Trk ilminin ve maarifinin
armaandr" ibaresiyle balar. Kitaptaki ok eitli makalelere bakld
nda ortak nokta olarak (bir iki istisna hari) Osmanl 'nn 1 7 . yzyldan
itibaren bir gerileme ve k ierisine girdii ve durumun duzeltilmesi
iin reform yaplmas gereklilii zerinde durulur. Bu k senaryosu
Msr ve Mehmed Ali Paa hadisesi ve de 1 83 8 Balta Liman Antlamas
nn imzalanmasyla dorua ular. Hem ite hem de dta yaanan sorun
lar ve basklar Osmanl devletini reform yapmaya sevketmitir. Tanzimat
kitab yazarlar reformlarn yaplmas kararn tek bana Avrupa bask
syla aklamazlar. Avrupal devletlerin basks zellikle Msr mesele
sinden dolay nemlidir, ancak Osmanl brokratlar da durumun veha-

206

Yonca Kksa/

metini grmekte ve lkeyi dzenleyip eski gcne kavuturacak refom


lar yapmak istemcktedirler.2 8
Tanzimat reformlar daha nce lll. Selim ve II. Mahmud zamannda
yaplan reformlara, Avrupa'dan alnan yenilikleri benimsemeleri asn
dan benzerlik gsterirler. Ancak bu daha nceki reformlardan ok daha
geni, idari, mail, askeri alanlara yaylan bir yenileme hareketidir. Tan
zimat reformlar iyi niyetle hazrlanm olmalarna ramen baarl ola
mamlardr, nk Osmanl devletinde varolan idari yapy tamamen
deitirme amac gtmemilerdir. H. Veldet' e gre, Fransa ve dier Av
rupa devletlerinin aksine, Osmanl 'da sultann mutlak hakimiyeti vardr,
devlet din temeline dayanr ve reformlar halktan deil, devletten gelmi
tir. te Avrupa ile olan bu temel farklar Tanzimat kitab yazarlarnca
nemle vurgulanm ve reformlarn tabiyeti itibaryla baarsz ve eksik
olaca sylenmitir. 29
Kitapta refom1lar hazrlayan ve uygulayan Mustafa Reid, Ali ve Fuat
Paalar gibi devlet adamlar takdirle anlm, ancak sultann yine de karar
veren son merci olduu ve bunun da reformlarn uygulanmasnda nemli
engeller kartt iddia edilmitir. rnein, 1 83 8 Baltaliman Antlama
snn imzalanmasnda Mustafa Reid Paa'nn arabulucu olduu ve Msr
meselesinin aslnda imparatorluun bekasn tehdit ettii bilinirken, Yu-.
suf Kemal Tengirenk Baltaliman Antlamasnn kt etkilerinden bah
sederken Mustafa Reid Paa 'nn bu anlamadaki roln grmezden gelir
ve anlamann kabuln sadece il. Mahmud'un Msr' kaybetmeme ar
zusuna balar.30 Sultan Abdlmecid reformlarn uygulanmasnda geri
planda kald halde, sultann gcnn meruti bir otoriteye (milli mecli
se) tabi klnmam olmas Tanzimat reformlarnn sistemi yeterince de
itirememesine sebep olarak grlr.
Reformlarn baarszlnda ikinci bir etken ise Avrupa' da laik bir
sisteme gei ok daha nce tamamlanmken, Tanzimat' n dini otorite
nin ve ulema sntinn hala kuvvetli olduu bir ortamda Batllamay sa
lamaya almas olarak grlr. Ulema snfnn reformlara kar kmas
baarszln ana nedeni olarak yorumlanr.3 1 Grld zere Tanzimat
kitabnn katlmclar tam anlamyla bir batllama hareketini savunmak
taydlar. Batllamann en nemli unsurlar halkn katld, sultann g28

Ongunsu, A . H . "Tanzimat ve Aillerine Uui Bir Bak," Tanzimat, stanbul: Maarif


M atbaas. 1 940, s. 1 - 1 2.
29 Veldet, H. " Kamlatrna Hareketleri ve Tanzimat," Tanzimat, s . 1 39-209.
30 Tengirenk, Y.K. "Tanzimat Devrinde Osmanl Devletinin Harici Siyaseti." Tanzimat, s.
289-320.
" Arsal, S . M . "Teokratik Devlet ve Laik Devlet," Ta11:!.iut, s. 59-95 ve Abadan, Y. "Tanzimat
Fcran n Tahl i l i ," Ta11zi111at. s. 3 1 -58.

207

Tanzimat ve Tarih Yazm

cnn kstland bir merutiyet hatta cumhuriyet idaresine gei ve de


laik devlet yapsnn yerlemesi, Tanzimat' n baanl olabilmesi iin ge
rekli koullard. Bunlarn varolmad bir ortamda yaplan ve bu deiim
leri amalamayan reformlarn baansz olmas normal saylmtr.
Tanzimat kitabnn katlmclar genelde Tanzimat refomlarnn gerek
liliini onaylyorlar ama yetersiz ve eksik buluyorlard. Tanzimat reform
lar can, mal ve namus gvenliini garanti ederek balam, ancak ferdi
hrriyetler bununla snrl kalmt. Glhane Hatt- Hmayun' unda belir
tilen bu garantilerin uygulanmas snrlyd ve Tanzimat kitab yazarlarna
gre Tanzimat Ferman bu ferdi hrriyetleri Padiahn korumasna bra
karak kendi iinde elikiye dm oluyordu. Ayn ekilde Tanzimat
Osmanl mal'i sistemi ve ekonomisi iin de bir fe!fket olarak grlmek
teydi. Baltaliman Anlamasyla ngiltere'yle balayan ve dier Avrupa
lkelerine verilen ayrcalklarla genileyen serbest ticaret ortam sonucu
gmrk gelirlerinin dmesi ve Osmanl mallarnn yabanc mallarla re
kabet edememesi nedeniyle ekonominin zarara uramas, devleti d bor
almaya ve nihayetinde Duyun- Umumiyye' nin kurulmasna gtren bir
etken olarak grlmtr. Tanzimat reformlar mal sistemi serbest ticare
te arlk vererek kertmitir. 3 2 Bu aklamada 1 940' l yllarn ekonomi
de korumac politikalarnn izlerini grmekteyiz. Serbest ticaret ve gm
rk oranlarnn aaya ekilmesi ekonomi iin zararl grlmtr. Bu
nun bir dereceye kadar doru olduu gerektir. Ancak son zamanlarda
Tanzimat ekonomisi ve sanayisi zerine yaplan aratrmalar "serbest ti
caret eittir ekonomik k" denkleminden farkl sonular gstermekte
dir. Tanzimat boyunca 1 840- 1 860 aras sanayinin oluumu i in korumac
politikalarn uyguland (bu dnemde 1 60 yeni fabrika almtr), ancak
bunun da uzun vadede ekonomik durgunlua yol at anlalmtr. 1 50.
yl kitabnda Osman Okyar Tanzimat dneminde Osmanl sanayinin ge
litiini ve serbest ticaret politikasnn Anadolu'daki ekonomik aktiviteyi
kerttii tezinin aksine, denizden i blgelere (hinterland) gidildike
serbest ticaret politikalarnn fazla etkisinin olmadn gstermektedir. 3 3
Ayrca serbest ticaret ilkelerinin 1 9. yzyln ilk yarsnda Avrupa' da
da nem kazanan ve tartlan iktisat teorilerinden olduunu unutmamak
gerekir. Osmanl siyasi eliti bu dnemde Avrupal meslektalaryla diya32

Suvla, R . S . "Tanzimat Devrinde istikrazlar," Tanzimat, s . 263-288, Tengirenk, Y.K.


''Tanzimat Devrinde Osmanl Devletinin Harici Siyaseti," Tanzimat. s. 289-320, ve Sarc, O.C.
"Tanzimat ve Sanayimiz," Tanzimat, s. 423-440.
33 Okyar, O. "Tanzimat Ekonomisi," Tanzimat 'n 1 50. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, s.
243-254 ve nsoy, R. "Tanzimat Dnemi ktisat Politikas," Tanzimat 'u 1 50. Yldnm
Uluslararas Sempozyumu, s. 255-262.

208

Yonca Kksal

log iinde bu yeni teorileri renmekte ve uygulamaya almaktayd.


1 940 'larn korumac iktisat anlayndan yola karak Tanzimat dnemi
mali koull arn ve politikalarn yarglanmas ok da baarl olmamtr.
Tanzimat kitabndaki makalelerin ou eksik modernleme, sekler
lemenin tamamlanamamas ve sultann gcnn azaltlamamas tezleri
zerinde durmakta ve Bat modernizmine dorudan bir geii tavsiye et
mektedir. Ancak bu geiin, Osmanl devletinin Avrupa'dan farkl i art
l arndan dolay tam olamayaca da ortadadr. Modernleme tam anla
myla Avrupal sisteme geitir ve bunun Saltanatlk rej iminde gerek
lemesi mmkn deildir. Cumhuriyete geilir ve de laik dzen kurulursa
Avrupa seviyesinde bir modemiteye ulamak mmkn olacaktr. Bunu
baaran da gen Trkiye Cumhuriyeti olmutur. Tabii bu noktaya gelin
mesinde eksik de olsa Tanzimat ile balayan deiimlerin nemi Tanzi
mat kitab yazarlarnca vurgulanr. Ancak modernleme olgusu tam an
lamyla sorgulanmaz, Osmanl 'nn i dinamiklerinin reformlarn uygu
lanmasna etkisi ayrntlaryla tartlmaz ve Tanzimat reformlarnn ge
tirdii kendine zg yasalar ve dzenlemelerin uygulamada toplumdaki
etkileri zerinde durulmaz.
Bu bak asnn bir istisnas mer Ltfi Barkan' n 1 85 8 ( 1 274) Ara
zi Kanunnamesiyle ilgili Tanzimat kitabnda yeralan maka lesidir. 3 4 Bar
kan Arazi Kanunnamesi'nin Osmanl 'nn kendi toprak rej imine ve idari
geleneklerine uygun olarak ald ekil zerinde durur. Arazi Kanunna
mesi 'nin Bat ' dan taklit edilmedii, aksine Osmanl 'nn yzyllardr s
ren miri ve mlk topraklar arasndaki ayrma dayal toprak rejimi zerine
kurulduunu belirtir. Miri topraklar devlete ait olduu ve kyl bu top
raklar zerinde daimi kirac olarak bulunduu iin Osmanl devleti topra
n el deitirmesini nlemek amacyla er'! miras kanunlarn mir! top
raklara uygulamam, miri topran miras braklmasn babadan oula
geile snrlamtr. Ancak erkek evladn olmad durumlarda toprak
dier miraslara verilir. Eer varis kalmamsa o kydeki ahaliden ihti
yac olanlara satlr. Ky topraklarnn darya satn yasaklayarak, mi
ras babadan oula geile snrlandrarak ve topran satnda ihtiyaca
ncelik vererek Osmanl devleti aslnda topraklar tek elde toplayacak
byk toprak sahiplerinin oluumunu engellemek istiyordu. Tanzimat' l a
birlikte artan ferdi haklar zel mlkiyeti tevik etmi, mlri topraklarn
devlete aidiyetini tam olarak kaldrlmamsa da mlk arazilerdeki gibi
miri arazide de mirasa daha fazla mirascy dahil ederek topran aile
Barkan, O.L. "Turk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1 274 ( 1 858) Tarihli Arazi
Kamaesi," Tanzimat, s . 32 1 -42 1 .

34

209

Ta11::i111a

ve

Tarih Yazm

iinde kalmas kolaylatrlmt. Ancak bu deiimler uzun vadede Os


manl 'nn toprak rej imine tam uymam , miras saysnn artmas topra
n daha fazla ele dalmasna ve nihayetinde darya satlmasna sebep
olmutur. M'ir! araziyi mlke evirmenin kolaylamasyla byk arazi
sahiplerinin ortaya k ve kylnn ezilmesi sonucu douyordu.
Barkan, 1 85 8 tarihli Arazi Kanunnamesinin bir yandan Tanzimat'n
salad yeni haklarla sz verilen zel mlkiyeti geniletmeye alrken
bir yandan da eski mlrl toprak dzeninin toprak eitlii rej imini salama
ya altn sylemektedir. Barkan 'a gre, Osmanl toprak rej iminde
mir! ve mlk ayrm rfi ve er'! kanunlar arasndaki gerilimi de yanst
maktayd. er'i kanunlarn ok sayda mirasya izin vermesi Osmanl
toprak sistemine uymuyordu ve bu nedenle klasik dnemde miri topraklar
ayr kanunlara tabiydi . Ancak ferdi hrriyetler ve ayn zamanda eriata
ballk szyle yola kan Tanzimat dnemi arazi kanunlar zel mlki
yetin ve miras kategorisinin geniletilmesiyle er'i kanunlara yaklam,
ancak bu da Osmanl devletinin toprak dzenini bozmutu. 1 85 8 tarihli
Arazi Kanunnamesi zel mlkiyet ve devlet topraklar arasnda bir denge
yaratmaya almken, onu takip eden kanunlar bu dengeyi zel mlki
yet lehine bozmular ve kyly zor durumda brakmlardr. Avrupa' dan
esinlenerek yaplan zel mlkiyeti yerletirme abalar Osmanl toprak
rejimine uymayan sonular vermitir. Her ne kadar Barkan tartmasm
laik kanunlar ve er'! usuller ikilemi zerine kurmusa da, Batllamann
Osmanl' da yol at sorunlar ve modernlemeyi sorgulamaktadr. An
cak yetersiz politikalar reten devlet fikri varln burada da srdrmek
tedir. Bu bak asnda, 1 85 8 Kanunuyla Batllama ve Osmanl 'nn
idari geleneklerini dengelemeye alan devlet, zamanla Avrupa' daki zel
mlkiyet fikrine teslim olmu ve Osmanl toprak rej imi kylnn ve de
devletin aleyhine bozulmutur. Ne yazk ki Osmanl devlet adamlar bu
deiimlerin getirecei sonular grememiler, zel mlkiyetin genile
tilmesinde srar etmilerdir.
Tanzimat dnemi Osmanl devleti asndan nemli bir renme sre
cidir ve yaplan yasalar eyaletlerdeki uygulamalarla devaml gzden gei
rilmitir. Toprak rej imindeki dzenlemeler sadece zel mlkiyetin geni
letilmesi ve sonucunda byk toprak sahipliinin artmas olarak grl
memelidir. Arazi kanunnameleri devletin topraklar zerindeki kontroln
arttrmay hedefledii gibi, ayn zamanda kimi sosyal gruplarn glerini
azaltmay da hedeflemi ve yresel farkllklar gstermitir. rnein, Ku
zeybat Bulgaristan' daki toprak rejimi uygulamalar Mslman toprak
sahiplerinin gcn azaltmak amacyla miri topran mlke evrilmesine
ve bu sayede kocaba, orbac gibi gayrimslim elitlerin ve kimi kyl210

Yonca Kksal

lerin toprak sahibi olmasn hedeflemitir. 35 Kanunlarla uygulama her


zaman rtmemektedir ve srf kanunlar alarak uygulamay anlamann
imkan yoktur.
1 940 tarihli Tanzimat kitabndaki makaleler istisnalar hari devlete
odaklanmlar, merkezde olan deimelere ve kanunlatm1a hareketleri
ne bakmlar, ama uygulamalarla ilgilenmemilerdir. Bu tepeden inmeci
devlet anlayyla ilgili olduu gibi, kullanma ak ariv malzemesinin
kstl olmas ve vilayetlerde reformlarn uygulanmasna dair belgelerin
tasnifinin tamamlanmam olmasyla da ilgilidir. Dolaysyla kitaptaki
referanslara baktmzda Osmanl kanunnamelerinin yansra genelde
Avrupal gzlemcilerin dnemle ilgili kitaplarna, Cevdet Paa ve Ltfi
Paa gibi Osmanl tarihilerine ve Namk Kemal gibi devrin gazeteci ve
fikir adamlarnn yazlarna yer verilmektedir. Reformlarn uygulamalar
na dair eyalet ynetiminden veya yerel gruplardan gelen veriye rastlan
mamaktadr.
Yine bu kitapta Tanzimat reformlarnn baar ve baarszlnn kar
latrld tek referans Bat Avrupa olarak kalmaktadr. Dier lkelerle,
hatta Rusya gibi ayn dnemde reform almalar yapm ok etnisiteli
imparatorluklara dahi referans verilmemektedir. Dier B alkan lkelerin
deki deiimlerden ve bunlarn Osmanl zerindeki etkisinden bahsedil
memektedir. Sosyalist ve liberal teorilerden bahsedilmekle birlikte, kar
latrma noktas devleti, korumac ve laik Fransz modelinde younla
mtr.
Tanzimat' n 1 50 . yl iin Trk Tarih Kurumu tarafndan 1 994 ' te bas
lan iki ciltlik makale derlemeleri kitab, 1 940 tarihli Tanzimat kitabyla
karlatrldnda eitim, sanayi, iktisat, edebiyat, gayrimslimler ve
eyalet ynetimi gibi ok daha eitli konularn ayrntl incelemelerinin
yapld grlmektedir. Ariv malzemelerinin artan lde kullanlmas
ve gelitirilen eletirel bak alar sayesinde ayrntl almalar yapla
bilmitir. Bu da varolan kimi nyarglarn yklmasna yardmc olmakta
dr. rnein 1 940 tarihli kitapta sklkla bahsedilen ulema snfnn re
formlara kar olmas iddiasnn aksine ulemann, yerel ve merkezi brok
raside alan yeni kadrolara atanma ansn kullanarak sisteme dahil ol
duunu ve bylece reformlarn getirdii deiikliklerden yararland

35

entrk, H. ( l 992) Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi, 1 850- 1 875, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, ve Kksal, Y. (2008) "l 9. Yzylda Kuzeybat Bulgaristan: Sessiz Toprak
Reformu," Toplumsal Tarih. 2008, l 70: 24-30.

21 1

Ta11zi111at ve Tarih Yazm

David Kushner tarafndan 1 50. yl kitabnda gsterilmektedir. 3 6 Yine


Baltaliman Anlamasnn getirdii serbest ticaret politikalarnn mali
ke sebep olduu tezine karlk 1 50. yl kitabnda zellikle 1 860'lar
dan sonra alnan korumac tedbirler vurgulanmaktadr. nsoy'a gre,
serbest ticaret antlamas kn sebebi deildir ama hzlandrcs ol
mutur. 37 Tanzimat devrinde ekonomide alnan korumac tedbirleri de
ihmal etmemek gerekir. Ayn ekilde Osmanl sanayinde olan gelimeler
de gzard edilmemelidir. Ayrca vergi gelirindeki artlar, eitimdeki
gelimeler de bu kitapta vurgulanmtr.3 8 Grld zere 1 50 . yl kita
bnda baar ve baarszlk zerine olan vurgudan, deiik alanlarda olan
dnmlerin aklanmasna doru bir kay grlmektedir.
Burada modernizasyon teorilerinin sorgulanmas da nemlidir. 1 5 0 .
ylnda Tanzimat kitab Osmanl 'nn i dinamiklerini vurgulamakta, dev
letin sadece planszlk ve kaynak yetersizliinden deil uygulamadaki
yetersizliklerden dolay baarszla urad belirtilmektedir. Her ne
kadar bu kitaptaki genel tema Tanzimat'n yarm kald olsa da eitli
alanlarda olan deiimler ve baarlara yaplan vurgu 1 940 tarihli Tanzi
mat kitabna gre farkl bir bak as getirmektedir.
Buradaki sorun Tanzimat' n 1 50. yl kitabndaki farkl alanlardaki de
tayl almalar teorik dzeye nasl tayacamz sorusudur. rnein
eski ve yeni idarenin (patronaj ilikileri ve modem brokrasi) birarada
olduu gzlemlenmi ama bu baarszlk olarak grlmtr.3 9 lgin bir
ekilde bizim baarszlk olarak grdmz Tanzimat reformlarn Bal
kan lkeleri hem iktisadi hem de idari adan baar olarak gryorlar,
nk bu dnemde hem ekonomik gelime saland, hem de ileride olu
acak ulus devletlerin temelleri atld.40 Yerel meclislerde kazanlan de
neyimler merutiyetin temellerini att gibi, Tanzimat devrinde yetien
36

Kusler. D. ( 1 994) "Career Patters amog Ulema in tle Late 1 9tl and Early 20th Century,"
Tanzimat 'n 150. Yk/nm Uluslararas Sempozyumu. Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi, s. 1 45 -65.
'
37 nsoy, R. "Tanzimat Dnemi ktisat Politikas," Tanzimat m 1 50. Yldnii111 Ulslararas
Sempozyumu. s. 255-262 ve Okyar. O. "Tanzi mat Ekonomisi," Tanzimat 'u 150. Yldn111
Uluslararas Sempozyumu. s. 243-254 .
. s ener, A. "Osmanl Mal1 Dncesinde adalama," Tazimat ' 150. Yldniimii Ulusla
raras Sempozyumu, s. 2 1 5-242 ve Doan. 1 . "Eitimci Ali Suavi ( 1 839- 1 878) ve Galatasaray
Lisesindeki Uygulamalar," Tanzimat 'n 1 50. Yld11iim Uluslararas Sempozvm. s. 5 1 5538. Tanzimat dnemindeki vergi uygulamalar konusunda ener'in Tanzi111a Dnemi Vergi
Sistemi kitab ayrnt l bilgi vermektedir.
39 Yeti, K. "Tanzimat Karsdaki Tavrlarn Tasnifi Konusunda bir Deneme." Ta11zi111at 'll
1 50. Yld11iimii Uluslararas Sempozywm, s. 1 07- 1 34.
40 Savic, M . D. "Quelques Moment D ' emancipation Des Slaves Du Sud Dans L' Empire
Ottoman Entre 1 839 et 1 867 . " Tanzimal 'll 150. Yldnii111 Uluslararas Se111pozyumu. s. 3893 95 .

212

Yonca Kksal

kadrolar ulus devletlerin kuruluunda nemli rol oynadlar. Demek ki


baar veya baarszln ok da kesin lleri yok. Tartmay baar/ba
arszlk dzleminden idari, mall, sosyal ve kltrel alanlarda ne gibi
deiiklikler olduuna kaydrmak gerekiyor.
Tanzimat devlet ynetimindeki eski ve yeninin birarada bulunmas
ikilemini ortadan kaldramad, kaldrmas da ksa vadede dnlemezdi.
nk devlet kontroln arttrmay amalayan reformlar yeni pratiklerin
tepeden inmeci bir ekilde uygulanmasyla yaplamaz. Her reform hare
keti eski pratiklerle yzlemeye ve kimilerini sisteme dahil etmeye mec
burdur. Osmanl devlet memurlarnn otoritelerini yerel glerle payla
malar ve merkezilemi bir idareye geite yerel faktrlerin bir sre daha
varln srdnnesi kanlmazdr. Bu dier lkelerde de byle olmutur,
ancak karlatrmal almalar yeterince gelimedii bir ortamda Tan
zimat' dier reform abalan ve merkezlleme deneyimleriyle karla
trn1a ihtimalimiz kstldr.

S oNU
Tanzimat devri zerine olan almalar, Trk tarih yazmnn devlet ideo
lojisiyle nasl etkiletiini gzler nne sermektedir. 1 940 '!arn merkezi
yeti cumhuriyet modeli Tanzimat dnemiyle ilgili yaplan almalar
etkilemi ve laik, korumac ve devlet merkezli modele uymayan reform
politikalarnn baarszlk olarak nitelendirilmesine yol amtr. Baar
szlk zerine olan vurgu ise devlet ve toplum gruplar arasndaki iliki
lerdeki deiimlerin aratrlmamasna sebep olmutur.
1 50 . ylnda Tanzimat kitabnda grld gibi son zamanlardaki a
lmalar eitlilik gstermi, Tanzimat' n vilayetlerde uygulanmas, dev
let ve toplum gruplar arasndaki ilikiler ve toplum gruplarnn kendi
iindeki deiimlere de bakmlardr. Ancak bu son dnem almalarn
da da yeni ve eskinin birarada olmas, yerel nfuz sahiplerinin yok edil
memesi ve patronaj ilikilerinin hala varolmas Tanzimat' n baarszlk
olarak deerlendirilmesine yol amtr. Son dnem almalar modern
leme srecini sorgul am, her lkenin kendi dinamiklerinin Bat modern
l emesinden farkl sonular douracan vurgulamtr. Bu almalarn
bir adm daha teye gtrlmesi, Bat 'da ngrlen kesin devlet toplum
ayrmnn sorgulanmas ve sivil toplum, iktidar gibi kategorilerin yeniden
tanmlanmas gerekmektedir. Sadece devlet veya toplum odakl bakmak
yerine, merkezde planlanan ve vilayetlerde uygulanan politikalarla top
lumun iindeki farkl sosyal gruplar ve devlet otoriteleri arasndaki iliki
lerinin kesitii noktalar bulmak Tanzimat dnemi dnmlerini anla
mamza yardmc olacaktr. Gl bir devlet merkezden politikalar da-

213

Tanzimat ve Tarih Yazm

yatma yoluyla dikey kontrol salamann yannda yatay kontrol, yerel


g odaklarna belli oranda hareket serbestlii vererek, sisteme dahil et
meyi baarabilen bir devlettir. 4 1 Osmanl devletinin gelitirdii ok farkl
kontrol mekanizmalarndan biri de yerel g sahiplerini ynetime dahil
etmek araclyla yatay kontrol salamaktr.
Sonu olarak, Trkiye tarihiliinin dier sosyal bilimlerle diyalounu
ve karlatrmal almalar gelitirmesi Tanzimat devri hakknda yap
lan almalara katkda bulunacaktr. Benzer reform politikalar in, Ja
ponya ve hatta Fransa'da bile uygulanm olduu halde tarih yazmnn
siyaset ve sosyal bilim teorilerindeki yeni yaklamlardan kopukluu ve
de karlatmnal almalara yeterince yer vermemesi Tanzimat dnemi
ni geni bir teorik yelpazeye yerletirmemize engel olmaktadr. Her ne
kadar son dnemdeki almalar gelecek vaat etmekteyse de, Tanzimat
zerine yazlacak daha ok ey vardr. Sosyal bilim teorilerinden yararla
nlmas ve karlatrmal almalarn yaplmas Trkiye tarihiliine
ilgin almlar getirecektir.

41

KksaL Y. (2007). "Sosyal Kontrol Sistemleri: 1 9 . Yzyl Osmanl mparatorluunda


Devlet- Toplum l iki leri ." Tarihsel Sosyoloji: Stratejiler. Sorunsal/ar ve Paradigma/ar.
(ed.) F. Ergut & A . Uysal, Ankara: Dipnot Yaynlar, s. 1 1 1 - 1 42.

214

AsKERI YENLK

Sultan Mehmet III Haova'da, Eri Fetihnamesi, (Mezkeresztes) TSM A 1609, 5 0


v -51 r

SMANLI

lMP ARATORLUU'NDA

ATEL SiLAHLARIN
YKSEL
Burak nar

GiR
Barutun icadyla birlikte savalarn ekli deimi ve bu icat be alt asr
iinde kaydettii aamayla Askeri Devrim'in ncs olmutur. cadndan
asr sonra Ortadou'ya ve Avrupa'ya yaylan barut, 1 4 . yzyldan iti
baren gelitirilen tfek ve topun ana unsuru olmutur. Ksa bir sre iinde
Avrupa 'nn her yannda bu iki silahn kullanldklar grlmektedir.
Trkler de ateli silahlar erken kullanan milletlerdendir. Osmanl Or
dusu ateli silahlar geni saylarda kullanan ilk devletlerden biri olurken,
toplar daha 1 4 . yzyl sonlarndan itibaren etkin olmaya balamtr. 1 5 .
yzyl ortalarndan balayarak topuluk Trk tarihinin nemli bir paras
haline gelmitir. Tfekler ve toplar zerine taktik bilinci de gelitiren
Osmanl, ateli silahlara da geni lde yer verdii muharebelerdeki
stnlklerini, 1 7. Yzyln sonunda Avrupa'ya kaptrmtr. Bu balam*

Dr. Burak nar. Hacettepe niversitesi , Uluslararas likiler Blm.

Osna11f mparatorluu 'nda Ateli Silahlar111 Ykselii

da Trklerin Askeri Devrim ncesinde ateli silahlar kullanmlarna,


Askeri Devrim' i nasl takip ettiklerine ve Askeri Devrim sonrasnda do
an askeri slah ihtiyacna bakarak analiz yapmakta fayda vardr.
Dolaysyla, bu almada Osmanl mparatorluu 'nun askeri sistemi
nin ateli silahlarla birlikte gelimesi rnekler verilerek ve Avrupa ile
karlatrarak ele alnacaktr. Burada zellikle ele alnan dnem 1 4, 1 5
ve 1 6. yzyllar olup, bu zaman zarf yaz iin Osmanllarn ateli silahla
rnn gelitii ve ykseldii dnem olarak kabul edilmitir. B unun iin
nce Askeri Devrim ncesinde Trklerde ateli silahlarn kullanm ele
alnacak, Trklerin askeri devrimi ilenecektir.

ATEL SLAHLARIN ORTAyA IKII


Ateli silahlarn bulunmas ve gelitirilmesi, Askeri Devrim'in balama
sna' kadar yaklak alt asr srmtr. B arutu inliler 1 000 ylna do!;,ru
icat etmiti. 969 ylnda Sung imparatorlarndan biri "ate oku" icat eden
bir subayn dllendirmiti. Bunun barut balkl bir ok olduu dnl
mektedir. Ancak Sung'un savunma arlkl gelenei onlar bu buluu
birlikte kullanabilecei bir silah yapmaktan alkoydu. 2 in' den balayan
bu yeni teknoloji, Moollarn yaylmaclyla birlikte Avrupa'ya ula
mt. Barutu dnyann birok blgesine tayan Moollar, Japonya'ya
ynelttikleri istila giriiminde seramik bombalar kullanm, Polonya ve
Macaristan' igalleri srasnda barutu Avrupa'ya soknulardr. 3 1 4. yz
ylda ise Avrupa'da tannmaya balanan barut, 1 5 . yzyldaki kuatma
savalarnda etkisini gstermeye balamtr. 4 lk topa Flanders ' te 1 3 1 4,
ngiltere'de 1 3 2 1 ve Fransa'da ise 1 326 ylnda rastlanmaktadr. Ancak
1 45 3 'teki Castillon Sava 'na kadar topun muharebelerde nemli bir rol
oynad sylcnemez. 5 1 5 . yzyl n ilk yarsnda bombardlarn6 retimine
baland. Burgonya-Fransa ekimesinin yol at silahlanma yar top
larn hzla geliimini salad ve top modelleri gittike klerek ve hafif-

1 Askeri Devri ' i n sresi Askeri Tarihilere gre farkllamaktadr. Genel l ikle 1 550 civar
balang olarak kabul edi l ir. Ancak bitii 1 560 civar veya 1 700 civar olabil mekte. hatta
bazlarna gre 1 9. yzyl da kapsamaktadr. Bu yazda Askeri Dcvri m ' i n sres i , modem
smwma siseinin gelitirilerek Avrupa'da ekillendii ! 550- 1 650 aras olarak alnmtr.
2 Konuyla ilgili olarak bkz: Wi\liam McNei l . ,.Tle Gunpowder Revo!tion". Experie11ce of
War. Robert Cowley ( ed . . ) New York. W.W. Norto & Compay, l 992, s.86.
J McNcil. s. 86.
4 McNeil. s. 85.
5 Jol Clilds. " Mi l i tary Revoltio 1 : The Trasitio to Modern Warfare." Tle Oxford
lllusrated HisoJ' of Modem War, Charles Townslend (ed.,) Oxford, Oxford Uni versity Press.
1 997, s.22.
6 lkel bir top. Bkz: McNeil, s. 87.

218

Burak nar

leyerek daha tanabilir hale geldi. Bununla birlikte gelitirilen kk


demir glleler de retilmeye baland. '
Sahra topunun gelitirilmesi phesiz muharebe alanlarnn ehresini
deitirmitir. Bu buluun muharebenin sonucuna ilk kez etki etmesi ise
Franszlarn spanyollar yendikleri Ravcnna Sava 'nda ( 1 5 1 2) olmu
tur. 8 Zamannda Kel Charles Avrupa 'da en ok topa sahip liderdi.9 Ancak
ald srekli yenilgiler topa bal taktik ve dzen ihtiyacn iaret etmek
teydi. Bu silahlar kullanabilmek iin Rnesans ordularnn geleneksel
tutumlarn deitirmeleri gerekiyordu. nk saldrnn manevrasna
gre savunann da pozisyon deitirmesi ihtiyac domutu. 1 0 Toplarn
piyade ve svari blklerini destekler nitelikte dorudan kullanld
taktikler ilk kez sve Kral Gustav Adolf tarafndan Otuz Yl Savala
r 'nda ( 1 6 l 8- 1 648) uygulanmtr. 1 1 Gustav Adolf svari hcumunu da
yeniden canlandnntr. Otuz Yl Savalar iinde, 1 63 5 sonras grlen
ypratma savalarnda baskna uygunluundan dolay svari nem kazan
d ve neredeyse piyade saysna eitlendi . Yine de bu durum sistemi mo
dern savunmadan tekrar saldrya dntrebilecek etkiden uzakt. 1 2
Sabit hedeflere kar etkili olan toplar, piyade arasna yneltilince et
kisi azalyordu. Bu da muharebe alannda daha fazla topun kullanlmasn
gerektiriyordu. l 8. yzyln ikinci yarsnda top says yzyln bana
gre % 400 ' lk bir art gstermitir. Bunun dourduu lojistik ihtiyac
ise Prusyallarn gelitirdii hzl konulanma yeteneine sahip olan atl
topular karlamtr. 1 3
Ateli el silahlarnn ise kullanmna 1 365 'ten sonra balanmt. lkel
arkebz modellerinin uzun yaydan 14 biraz daha iyi olduu gzlenmektey7

M cNcil. s. 88.
.1 . R . ! lale. War wd Society i Reaissance Europe 1 450-- 1 620. Landon. Fontana Press.
1 985. s.48 .
9 Hale, s.48.
0
1 John Keegan. Sarn Swa Tarili. s. 252-253 .
1 1 Ronald G . Asch. "' 1 598- 1 648 Otuz Y l Savalar Dnemi"', Top, Tfek ve Siingii, .Jeremy
Black (cd.,) stanbul. Kitap Yayevi, 2003, s.60.
c Olaslkla ilk yaylm ateinden sonra atl lar drtnala klla hcuma geiyordu. Bununla
birlikte daha nce gelitiri len caracole taktii ile atllar trs kouyla saldrp tabancalar
ateliyorlard. Bazen ilk saftakiler tabanca dierleri ise kl kullanyorlard . Bkz: Asch. " 1 598I MS Otuz Yl Savalar Dcri," s. 60, 64.
. Peter Wi lson. " 1 648-1 789 Eski Rej i mde Savalar". Top, 7i"ifek l'e Siig .lcrey Black (ed .. )
stalul. Kitap Yaym:vi, 2003. s. I O 1 .
1 4 Buradaki uzun yay. 1 . R iclard ' 1 298 'deki Falkirk M ularehesi ' de Will iam Wallace' n
korutasdaki sko birliklcric stn gelcsidc nemli rol oynayan silahtr. Uzun yayn 255
metre menz i l i vardr. Bu silah o zamana kadar Avnpa'daki en uzun mesafelisi ve glil li olan
dr. Ancak ksa olan Trk Yay ' uharehelerdeki menz i l i ni n 400 metreyi getii bilinek
tedir ki. bunun ddaki ksa yaylarn menzili uzun yayn menzil inin altdadr.
8

219

Osmanl mparatorluu 'nda Ateli Silahlarn Ykselii

di. Savan sosyal temelini deitiren bu icat ilk balarda "eytann icad"
diye nitelendiinden baz arkebz kullanan talyan paral askerler olan
condottierolarn elini kesmiler ya da gzn oymulardr. 1 5
1 4 . yzyldan itibaren toplarn dklmeye balad Avrupa' da, bunla
rn kuatma silahlar olarak kullanlmalar ve arkebz denilen fitilli tfek
lerin gelitirilmeleri, yeni bir an da habercisi olmutur. Ancak bu ateli
silah teknolojisinin gelimesi, svarinin ana unsuru olduu klasik saldr
sisteminin sona ermesi iin henz yeterli olmamt. 1 6. yzyln ortala
rndan balayan ve bir asr kadar sren teknolojinin bilgiyle dzenlenmesi
sreci, ateli silahlarn yeni taktiklerin gelitirildii Avrupa iinde ulusla
raras bir geleneksellemeyle modern savunma sisteminin kurulduu g
rlmektedir. 1 6 Sava alanna ynelik bu teknoloj i ve bilgi ilerlemesi, Ba
t'daki ordularn stnln getirmi, 1 9 . yzyldaki yurtta ordu siste
mine geilerek sava alanlarnn kitlesellemesinin yolunun almas ve
sanayi devrimi sonras silah teknolojisinin gelime hznn artarak, mo
dem ve kaliteli silah retiminin kitleselletirilmesi, Bat 'nn Dou 'ya
stnlk salamasnn nde gelen bir nedeni olmutur. Askeri Devrim
sayesinde balayan ve keiflerin de yardmyla dnyaya yaylan modem
sava dnemi, Bat 'nn kolonilerde tutunmasn salayarak smrgecilii
getirmitir. Baka bir deyile, lk ve Orta alarda dnyann doudan
batya doru seyreden yn, Askeri Devrim ile birlikte batdan douya
doru bir istikamet alrken, ateli silahlar bunda en byk paya sahip
olmutur.

ASKER DEVRM NCES TRKLER'DE


ATEL SLAHLARIN KULLANIMI
Trkler ateli silahlarn nclerinden olmu, zellikle 1453 Konstantino
polis Kuatmas 'nda 1 7 dktkleri toplar sayesinde tarihte izler brakm
lard . Konstantinopolis 'in Fethi, Trklerin ateli silah kullanmnn etkisi
ni askeri tarihte bir kilometre tadr. Kuatma iin Sultan II. Mehmet
tarafndan Macar mhendis Urban'a o zamankilerden daha byk bir
15

Clilds, s.22.
Klasik savunma s s mi ni sonu ve klasik saldr sist
nin ba. 378 ylndaki Hadrianopolis
M uharebesi olarak kabul edilmektedir. Bunu izleyen modem savunma sis miyse . 1 550- 1 650
arasnda yaand kabul edebi leceimiz Askeri Devrin'den modern saldr sis em nin bala
d kinci Dnya Sava ' na kadar srmektedir. Konuyla ilgili olarak bkz: Burak nar, "Sava
Tarihinde Sald r-Savunma l ikisi", Stradigma (Say : 9, Eki m 2003). http://www.stradigma
.co/turkce/ek im2003/makale 07.ltml
17 ehir isimlerinde o devirde kullan lan isimlere zen gsterilmi. kaynak olarak Bilge
Umar' n "Tiirkiye'deki Tarihsel Adlar" kitab alnmtr. 13kz: Bilge Umar, Tiirkiye 'deki Tarif ..
sel Adlar. stanbul. nklap Yaynevi, 1 993.
16

220

i te

emi

te

t i

Burak mar

kuatma topu sipari edilmiti. Bylece Edime' de kurulan top dkmha


nelerinde yaplan almalarla bronzdan, be metre uzunluunda ve 1 7
ton arlnda, 1 ,6 km uzaa 1 200 poundluk glle atabilen dev bir top
yaplmt. 1 8 Dev toplardan gllelerin surlarda yaratt etkisi ise " . . . Bu
ta glle, suru mthi bir surette yerinden oynatyor, kargr inaat delik
deik ederek etrafa binlerce paralar sayor ve dt yerin yaknnda
bulunanlar yere sererek mahvediyordu," 19 eklinde aktarlmtr.
stanbul 'un kuatlmasnda nemli rol oynayan ar toplar ise byk
bir deiimin sembol oldular. Bir asrdan fazla bir sre gemesine ra
men 1 5 7 1 'deki Magosa kuatmasnda toplarn bir ehri nasl zorlayabile
cei tekrar grld.20 Bu tr gelimeler talyan mhendislerin kale ve
tahkimat yaplarn gzden geirmesine ve kaleleri gelitirmelerine neden
oldu. 2 1
Btn bunlarn yannda Trklerin ateli silahlarla tankl bundan
daha ncelerine dayandn belirtmek gerekir. On drdnc yzyln
ikinci yarsnda, Osmanllar'da toplarn ve tfeklerin birlikte devreye
girdikleri grlmektedir. 2 2 1 5 . yzyln ilk yarsnda da toplarla birlikte
tfeklerin de Balkanlar'da yeni fethedilen kalelerde depolandklar g
rlmektedir.2 3 Osmanllarn ateli silahlara verdii nem, Yenieri Oca
'nn kurulmasnn ardndan Kapkulu Ocaklar 'nn piyadeleri olan yaya
lara bal olarak Topu Oca'nn kurulmasyla devam etmitir. Toplarn
dkm ve bunlarn muharebelerde kullanlmas eklinde iki ihtiya ze-

18

Caran. A History of the Firearms, London, Routledge & Kegan Paul Ltd, 2004, s.27. Ya
banc kaynaklarda "Dardanelles" diye geen bu topu, Sultan Abdlaziz 1 867'de ngiltere
Kraliesi Yictoria 'ya hediye etmiti . nceleri Woolwich'te sergilenen top 1 929'da Londra
Kules i ' ne tanmtr. Bkz: Cara, s.27. Nejat Eral p ' in k i tabnda ise N icolo Barbaro' nun
azndan kuatmada kullanlan 1 200 poundluk toptan bahsedilmekte ama Caran ' n bahsettii
topun l 464'te M nir A l i adl bir usta tarafndan yapld. 63.5 cm apnda ve 1 7 ton arln
da olduu ve 254 kg'lk glleler att yazmaktadr. T. N ejat Eralp, Tarih Boyuca Trk Top
lwuuia Si/al Kavram ve Osmanl /111paratorluuda Kulla/a Silahlar, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Basevi, 1 993, s. 1 1 4. Danma ' n verdii bi lgiye gre Edire'de dklen ve tun
tan yaplm olan dev topun ad ahi olup, namlusu 16 kart ve 1 200 kiloluk glle atabiliyor
du. Bkz: Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi, cilt JV, stanbul, Yeni Matbaa,
1 %4, s. 25.
1 9 Danman, cilt i V, s.53.
20
H ale, s.48.
21
McNeil . s.89-90.
22
Osmanl lar'dan ncede tfeklerin Trkler tarafndan kullanld anlalmaktadr.
Aydnoullar ' ndan Umur Bey ' i Sakz Adas 'na yapt seferde ve H allarn 1 344' te zmir'e
yapt basknda tfekten bahsedilmektedir. Bkz: Trk Si/all Kuvvetleri Tarihi lif c Cilt /
ci Ksm (/299-145 1) , s.258 ..
n Gabor Agosto. Barut, Top ve Tfek, Mehmet Tanju Akad (ev), stanbul, Kitap Yayevi,
2006, s.4 1 -42.

22 1

Osmanl mparatorluu 'nda Ateli Silallar111 Ykselii

rine, ilevsel olarak ocak iki ksm olarak yaplandrlmt . 24 Toplarn


cepheye tanmasn kolaylatrmak amacyla da, Fatih zamannda Top
Arabaclar Oca tekil edilmiti. Bundan nce hafif toplar deve ve at
srtnda cepheye tanrken, byk kuatma toplarnn gelimesiyle byle
bir tekilata ihtiya duyulmutu. Osmanl Ordusu 1 473 'teki Otlukbeli
Muharebesi ' ne giderken, toplarn arabalarla gtrldkleri bilinmekte
dir. 25 Aslnda Uzun Hasan bu sefere kmadan nce Osmanllarla ba
edebilmek iin Venedikliler'dcn top, tfek ve topu istemi, gene de ta
bur cengi dzeniyle yerletirilen Osmanl top ve tfeklerine kar koya
mamtr. Bu durum Akkoyunlulan kendi topu tekilat kurmaya itmi
tir. 2 6 Osmanllar, Wagenburg ya da arabakale olarak bilinen bu muharebe
dzeninin ateli silahlarla donatlm halini 1 6. yzyln ikinci yansnda
Macaristan ' daki mcadelelerde de baaryla kullandlar. 27
Osmanllarn top kullanm 1 3 6 1 'de Lala ahin Paa kuvvetleri Edirne
Kalesi'ne girdiinde fetih iin yaptrd top atna kadar uzanr. 1 363,
1 3 78, 1 3 8 1 , 1 3 82 yllarndaki baz arpmalarda az sayda olmakla bir
likte ateli silahlar Osmanllar tarafndan kullanlmtr. 28 Osmanllarn
1 3 86 'da Karamanoullar ile giritikleri Konya Ovas Muharebesi 'nde ilk
kez tfeklcri 2 9 ve bunlarn yannda bir tane de top kullandklar bilinmek
tedir. 30 1 3 8 9 ' daki Kosova Muharebesi gibi olduka erken saylabilecek
bir dnemde toplar sahra topusu olarak kullanmt. Bu toplar dorudan
padiahn emrindeki merkez kesiminde bulunan yenierilerin arasna
yerletirilmilerdi. 3 1 Ayn ekilde Yldrm Bayezd 'n 1 3 9 1 ve 1 395 yl
larndaki Konstantinopolis kuatmalarnda ve ardndan 1 396'da Nibolu
Muharebesi 'nde de topulara rastlanmaktadr.3 2 kinci Kosova Muharebe24 Trk Silall Kvetlcri Tarili !fi ii11c Cilt l ci Ksm (1299- 1451) . Ankara, Gnkur. Basme
vi, 1 964. s. 2 3 7-238.
25 liirk Silahl Kun etleri Tarili /il iinc Cilt 2 ci Ksm (/45/.- 1 566). Ankara. Gnkur. Bas
nevi. 1 964. s. 1 92. Her hafif topta topu eriyle birlikte iki de arabac grevlendirilmiti. Bkz:
7ilrk Si/al/ Ket/eri Tarili il/ cii Cilt 2 ci Ksw ( ! 45 1 - 1 566), s. l 92. Bu durum l 50 yl
kadar sonra ayn konuda nemli bir atlm yapan sve Gustav Ado l f ile onun topu birliklerini
gelitiren mareali Torstenson'un dzenlemeleri ile karlatr labil ir.
26 Kenneth Chase (ev. Fsun Tayan ve Tun Tayan), Ateli Si/allar Tarihi, stanbul, Trki
ye Bankas Kltr Yaynlar, 2008, s. 1 44.
27 Agosto. s. 4 1 .
28 Trk Silahl KuVl'eJ/eri Tarihi !fi nc Cilt / ci Ksm (/ 299- 1 451), s. 258.
2 9 Ancak baz tarihiler ilk kez tfek kullan 1 402'deki Ankara M uharebesi olarak gster
milerdir. Bkz: Trk Silahl KVl'etleri Tarili lif cii Cilt I nci Ksm (/ 299- 1451), Ankara.
Gnkur. 13asevi. 1 964. s. 237.
0 Bu tek topun l 3M'te Bursa'da dkld bili nmektedir. Bkz: Trk Silal/ Kuvvetleri Tarihi
!fi nc Ci/ l nci Ksm (1299- 1451), s. 2 1 7.
1 1
Danman. cil /I, s. 2 1 2.
32 Trk Silahl Kvveleri Tarili /il nc Ci!t l 11ci Ksm (1299- 145/), s. 238.

222

Burak '111ar

si 'nde de Osmanllarn ve Macarlarn karlkl toplar kullandklarn ve


Osmanl toplarnn daha etkili olduunu bilmekteyiz. Burada toplar mer
keze konurken onlarn arkasndaki yenieriler de tfeklerle donanmlar
d. 33 Bununla birlikte 1 42 1 'deki Dzmece Mustafa olaynda tfek kulla
nld bilinmektedir. 34 Konstantinopolis ( 1 422), Antalya ( 1 423-24), Se
lanik ( 1 430), Gem1ehisar ( 1 438), Semendire ( 1 440), Belgrad ( 1 440) ve
kodra ( 1 478) kuatmalar ile Hexamillion Muharebesi 'nde de (Gerne,
1 446) Osmanllarn top kullandklar grlmtr.3 5 Fatih, 1480'deki
baarsz olan Rodos kuatmas ncesinde 16 byk topun dkmn
emretmiti. 36 1 52 2 ' deki Rodos'un fethi de toplarn byk pay vard.
Ancak toplarn gc Malta'nn fethi iin yeterli olmayacak, gnde 400 '
akn gllenin atld37 Kandiye Kuatmas 'nda ise ( 1 66 7-1 669) baarda
pay olmasna ramen toplarn zorland grlecekti.
Konstantinopolis ' in Fethi 'ni izleyen yzyl boyunca Osmanllarn ha
kim olduu muharebe ategcne hibir Avrupa gc sahip deildi. Sahra
topu kuvveti, kuatma toplarna gre daha hafif toplara sahipti. Bu da
Osmanl muharip kuvvetlerini manevra asndan Avrupa ' dakilere oranla
ok daha hareketli klyordu. 3 8 aldran ( 1 5 1 4) gibi, Askeri Devrim'den
yarm yzyl nce bile muharebelerde toplar ve tfekleri youn olarak
kullanan Osmanl Ordusu, ateli silahlarn arlkl oynad rolle bu mu
harebelerden galip ayrlyordu. Kuatmalarda toplarn ateinin surlarn bir
noktasnda ya da dorudan kale kapsnda topland grlmektedir.
Konstantinopolis ve kodra kuatmalarnda bu kuatma taktiinin uygu
land bilinmektedir. Bundan sonra ise piyade hcumlarna geilmekte
dir. Ancak muharebelerde topular piyadeler olduu kadar svarilerle de
ibirlii iinde olmutur. Bununla birlikte zincirlerle birbirlerine balanan
toplar da savunma hatt olarak kullanlabiliyorlard. Toplarn yerine gre
tek bir fitile balanarak yaylm ate yaptklar da grlyordu. 39
Osmanllarn bu devirde kendi i mcadelelerinden balayarak top
kullandklar grlmektedir. Bunlardan ehzade Selim' in (Yavuz Sultan
Selim) kinci Bayezd'a yenildii Uraderesi Muharebesi 'nde, Baye
zd ' n ordusunda toplarn bulunduu bilinmektedir."10 Belki de bu yenilgi
33

Danman, cilt ili, s. 3 1 6.


Bkz: Eralp, s. 1 25 .
3 5 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi ili iic Cilt l ci Ksm (1299-1451), s . 238, 260.
36 Carla M. Cipolla. Yelken ve Top, Asl Kayabal (ev), stanbul. Kitap Yayevi, 2003, s. 1 05,
dipnot 1 8.
37 Zuhuri Daan. Osnal mparaorl Tarili cilt X. stanbul. Yeni Matbaa. 1 965. s. 3 3 .
3 8 Andrcw WheatcrofL 77e 0110111as: Dissolvig Jmages. Landon. Penguin Books. 1 995. s. 4 8 .
o Trk Silahl KFetleri Tari/i ili iicii Cilt 2 ci Ksm ( 1 45 1 - 1 566), s. 254.
4 0 Danman, cilt V. s. 1 1 4 .
.

223

Os111a11l nparaorlu 'nda A teli Silahlarn Ykselii

Yavuz' un sonradan toplar nemli muharebelerde sistemli bir ekilde


kullanmasna yol aan bir tecrbe olmutur. Gerekten de Yavuz'un za
mannda toplarn sava alanlarnda muharebelerin sonularn deitirebi
lecek derecede etkin olarak kullanlmalar son derece dikkat ekicidir. Bu
durum aldran ( 1 5 14), Kohisar ( 1 5 1 6), Merci dabk ( 1 5 1 6), Gazze
( 1 5 1 7) ve Ridaniye ( 1 5 1 7) muharebeleri iin geerli olmutur.4 1 Bunlar
dan sadece Ridaniye' de Memluklarn iki yz kadar topla Osmanllar
karlamaya almalarna ramen, toplarnn Osmanllarn elindekiler
kadar sahra topu zelliine sahip olmamalarndan, onlarn bu silah ve
rimsiz ve etkisiz kullandklar anlalmaktadr. 42 Bu zaman iindeki b
yk apl muharebelerde, sava alanlarndaki Osmanl topusu hem kalite
hem de say bakmndan stn geliyorlard. yle ki, toplarn saylar
yz ayordu.
aldran Muharebesi'ne gelindiinde Osmanllarn toplar kullanma
sistemleri ok daha farkllamt ve kuvvetlenmiti . Yenieriler her za
man olduu gibi tfeklerle merkezde bulunurlarken, toplar iki kanatta
azaplarn arkasnda ve svarilerin nnde bulundurulmas yeni bir sava
tarznn sistemletiini mjdeliyordu. Bu sistemle Osmanl Ordusu saldr
nceliini Safevi Ordusu 'na brakrken, byk ounluu svarilerden
oluan ve topu gcne sahip olmayan Safevilerin kanat aknlarndan
gneydeki gsz kanat Osmanl topusunun iddetli ateiyle datlm
t. Ardndan bu kanattan taarruz eden Osmanl gney kanad Safevi Ordu
su' nun merkezini de nne katarak gl olan sa kanadna yklenme
frsat bulmutu. Safevi sol kanad ise kuvvetli bir kitlesel svari gcyle
Osmanl sol kanadn bozarak ordugaha sokulmak zereyken yenierile
rin kitlesel tfek atei ve dier Osmanl birliklerinin de yetimesiyle ev
relenmeye balayarak dalmt.43
Aslnda Memluk ar svarisi tfekli yenierilerle ba edemezken, atl
okulardan oluan Safevi hafif svarisi daha dayanklyd . 44 Yine de al
dran, 1 6. yzyl iinde Safevi Ordusu 'nun ateli silahlara geiini sala
mtr. Safeviler de tpk Akkoyunlularn Otlukbeli 'nden sonra yapt
gibi aldran 'daki yenilgiden sonra top ve tfee nem vermilerdir.'15
1 602 'dc Safevi Sultan Abbas'n 50.000 kiilik ordusunda 1 0.000 tfek
iyle 300 top bulunuyordu. Bu ordu saysal olarak Yavuz'un 1 5 14 'de
41 Daan, cilt V, s. 1 79. 1 99, 2 1 6, 225, 228-229.
42 Daman, cilt V, s.228-229. Cipolla da eserinde Memluklarn yenilgisin Osmanl toplann
manevra kabiliyetine balad grlyor. Bkz: Cipolla. s. 1 05 . dipnot 9.
4 3 Danman, cilt V, s. 1 79- 1 8 1 .
44 Chase. s. 1 40.
45 Chase. s . 1 47.

224

Burak nar

Safevileri yendii aldran'daki Osmanl Ordusu ile son derece benzerlik


gstermektedir. u durumda Safevilerin 1 7 . yzyln ilk yarsnda Os
manllar zorlamasn, Osmanllar' dan nasl kullanlacan rendikleri
ateli silahlar bir sisteme oturtmay baarmalarna dayandrabiliriz. 46
Bunun bir rnei 1 603 'teki Tebriz Baskn 'nda yaanmtr. Alelacele
oluturulan ve nceden Otlukbeli 'nde ie yarayan ateli silahlarla destekli
tabur cengi bu sefer Osmanllar yenilgiden kurtaramamtr. 47
Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki hemen her seferde mutlaka top
lar mevcuttu. 1 52 1 ' de Belgrad 'n ve 1 522' de Rodos ' un zaptnda toplara
yine i dyordu. Rodos' a gtrlenlerden 70 adedi byk toplard ki,
bunlarn da 1 2 ' si en bykleri olan ahi 'ydi. 48
Osmanllar iin tarihi bir dnm noktas olan 1 526 ylndaki Moha
Muharebesi ' ndeki Osmanl Ordusu'nun muharebe dzeninin de ald
ran'dakine benzer olduu grlmektedir.49 50 Bununla birlikte 1 529'daki
Viyana Kuatmas 'na katlan 300 kadar topun 5 1 Osmanllara zafer getir
medii de aktr. Macaristan dtkten sonra Trklerin dorudan hedefi
olan Habsburglar artan bask zerine, tfekilerin mzraklardan ok
olan Landskneclt52 taburlarn kiralamaya baladlar. Zaten 1 5 . yzylda
ve 1 6. yzyln balarnda Bat Avrupa ordularndaki topular genellikle
paral askerlerden oluurken, 1 500'l yllarda Osmanl topusunun ou
nun Osmanl olduu grlmektedir. 5 3 Bu taburlarda tfek kullananlarn
saylar, mzrakllarn be ile on kat kadard. 5 4 Bunlar baarl olabilmek
iin Osmanl svarileriyle yakndan savamak zorunda kalyorlard. Bu
nun sebebi tarihteki en iyi yaya sahip olan Trk okusunun menzilinin
Avrupal tfekilerden ok daha yksek olmasyd. 5 5
Osmanllarn ateli silahlar kullanmalarnn etkisi Rusya ve Gney
Asya'ya da yaylmt . 1 6. yzylda Rusya'da IV. lvan, dzenledii askeri
tekilatta Osmanl ' dan esinlenmi ve top ile tfek kullanan birlikler olu
turmutu. 5 6 Babr mparatorluu'nun kurulmasnn altnda da, Babr'n
46

Clase, s. 1 56.
Clase, s. 1 5 1 - 1 52.
48 Danman, cilt X, s. 26.
49 Bu dzen Topkap Saray ' nda bulunan ve birok eserde de rastlanan bir minyatrde aka
grlmektedir.
50 Mola'ta Osmanl Ordusu' nda 300 top mevcutken, Macar Ordusu'nu 1 00 topu vard. Bkz:
Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt VJ, stanbul, Yeni Matbaa, 1 965, s.64.
51 Clase, s. 1 1 4.
52 Bir eit paral asker birlii.
5 3 Chase, s. 1 22- 1 23 .
54 Clase, s . I 1 5.
55 Trk yay.
5 6 Konuyla ilgili olarak bkz: Chase, s. 98-99.

47

225

Osmnnl mparatorluktJ 'nda Aeli Si!allarm Y'ikselii

Trk-Mool kuvvetlerinin son Delhi Sultan brahim Lodi 'yi yendii


Panipat Muharebesi 'nde youn topu kullanmas yatyordu. Babr ah'n
ordusunda Hindistan 'a sefer dzenlediinde elinde toplar ve tfekler
mevcuttu ve Osmanl dzeninin etkisi aka belli oluyordu.5 7 Bu son
derece doaldr. nk Osmanllar top ve tfei Habeistan ' daki mca
delelere kadar her yerde kullanmlard. 58 1 5 . ve 1 6. yzyllar kapsayan
bu devirde Avrupallarn hibir topu Osmanllarnkilerden stn deildi. 59

TRKLERN ASKER DEVRM TAKB


Askeri Devrim'in temelinde ateli silahlarn gelitirilerek haftletilmeleri,
bunlarn muharebelerde ok sayda kullanlmas ve bunlar zerine sa
vunma arlkl muharebe dzeni ve taktik anlayn getirdii yem bir
sava sistemi vardr. Trklerin gelimekte olan sava sistemini dikkatle
takip ettikleri anlalmaktadr. Van Oranj e 'lcrin 1 5 94 ylnda yaylm atei
gelitirmelerinden on bir yl sonra, Estergon Kalesi 'ne yaplan sefer sra
snda Osmanllar da muharebelerde aynsn kullanyorlard. 60 Bu az za
man fark Osmanl 'nn Bat ' daki askeri gelimeleri srekli takip ettiini
gstermektedir.
1 7. yzyl Osmanl muharebe dzeni iin de bir deiik dnemi ol
mutur. Yzyln henz banda piyade snflarnda tfek tayanlarn
saylar artrlmasna balanlmt.61 Artk ok ve yay yerini yava yava
tfeklere brakmaktayd ve 1 663-1 664 seferine klrken 1 0.982 tfein
yannda sadece 8 6 1 yay askerler datlmt.6 Bunun yannda 1 7. yzy
ln ikinci yarsmda Osmanl toplarnn teknolojik adan Avrupa toplar
nn gerisinde kaldklar da yabanclarn gznden kamamtr. Raimon
do Montecuccoli. Osmanl Ordusu 'nun bozguna urad 1 664 'teki St.
Gottard Muharebesi'nden sonra, Trk toplarnn etkili vuru yapmalarna
ramen, atak olmadn, yeniden yklenmelerinin ve onarmlarnn za
man aldn, ok sayda cephane tkettiini, grlt yaptklarn. bulun
duklar alana zarar verdiklerini, dolaysyla kendi toplarnn Osmanlla
rnkilcrden daha stn olduklarn sylcmiti. 63
Top teknoloj isinin ilerlemesine paralel olarak Avrupa'daki kale mima
risi de daha karmak bir savunma sistemine brnmt. Yeni kalelerin
57

Chase. s. 1 65- 1 66.


Chase. s. 1 7 1 .
59 Wleatcroft, s . 48.
60 Ziya Ylrrazer (yay. haz.), Topular Kflibi Abdlkadir (Kadri) Efendi Tarihi !, Trk Tarih
Kurumu. Ankara, 2003, s. 437.
6 1 Agoston, Barut. Top ve Tfek, s. 50.
62 Agoston, Barut. Top ve Tfek, s. 47.
63 Cipolla, s. 52.
58

226

Burak nar

savunma sisteminde yldz eklinde ve alak duvarl yaplarak profilleri


kltlmt. Osmanllar ise bu gelimelerin yakndan takipisi olup,
1 6. ve 1 7 . yzyllarda da kuatmalardaki baarlarn srdrmlerdir.
Bununla birlikte kuatmalar iin daha fazla askere ihtiya olduu tahmin
edilebilir. zellikle de paralel hendekler olan metrisleri kazarak toplar
buralardan kalelere yaklatrmak iin daha fazla adam sarf edildi d
nlebilir. Ancak topularn ileri her ekilde zorlamt. Bu ekilde gn
de 70 metre kadar ilerleme gerekletirerek surlarn 1 80-200 metre yak
nna sokulduunda yldz kalelerin nndeki topu tabyalarn vurmalar
ve ardndan da surlardaki toplar ve tfekli askerleri bertaraf etmeleri
gerekiyordu. V auban 'a gre iki hendek kazmak iin 1 200 adam gereki
yordu. Bunun haricinde ok sayda zanaatkar da hendekleri glendirerek
korumaya alyordu. Bundan sonra da havanlarla ehirdeki binalara ve
garnizona ate alyor, en sonunda da surlar hedef alnyordu. Bazen
1 686'da Budin'de olduu gibi surlar hedef alnmadan ehir pes edebili
yordu.64 Gene de bu yeni savunma sistemi Osmanllarn yavalamasn
getirmitir ki, Girit'teki savan uzun srmesinde bunun nemli bir pay
vardr. 65 Her eye ramen Osmanl topusu hemen her kuatmada nemli
rol oynamaya devam etmitir. 1 68 3 ' teki Viyana Kuatmas ' na dmann
eline geen ateli silahlar, 1 O'u byk olmak zere toplam 1 70 top ile
8000 araba dolusu barut cklindeydi.66
Osmanllarn kale savunmalarnda da topun nemli bir yeri olmutu.
ncelikle Boazlarn kontrol iin kaleler ina edilerek ve buralara toplar
konularak, bir ky savunma sistemi oluturulmutu. Denizdeki hareketli
hedeflere de at yapabilen kale topusu, 1 444'de anakkale 'de Osmanl
birliklerinin Anadolu'dan Avrupa'ya geiini. tehdit eden Burgundiya
67
filosuna zorlu anlar yaatmlard . Zamanla Istanbul ve anakkale boazlar 1 5 . yzyldan beri denizden gelecek tehdide kar surlarna toplar
yerletirilmi hisarlarla korunmaktayd. Konstantinoupolis 'in Fethi sra
snda denizden Bizans'a gelen ikmal gemileri, hem Osmanl kadrgalar
nn, hem de ky tahkimatnn atklar atee maruz kalmlard. Bu du
rumda daha Osmanhlar'da 1 5 . yzyln ortasnda gemilerde ve ky sa
vunmasnda topun etkili olarak kullanldn grmekteyiz. Gene ayn
dnemde Silistre ve Nibolu gibi stratej ik kontrol noktalarndaki kalelere
64 Konu ile ilgili olarak bkz: Marl L. Stci (ev. Gl aal Gven}, Osmanl Kaleleri: A vru
pa 'da Hdt Boylan, stanbu l , Trkiye Bankas Kltr Yaylar, 2007, s. 28-32.
65 Stei, s. 34.
66 Geza Perj es, Mola Meydan Muharebesi, erif Batav (ev), Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basevi, 1 992. s. l O.
67 Agoston. Barut. Top ve Tfek, s. 39.

227

Osmanl mparatorluu 'nda Ateli Silahlarn Ykselii

toplar yerletirilmiti. Kalelerin savunmalar bundan iki asr sonra ateli


silahlarla daha da donatlm olup, 1 690'da B elgrad ' da 1 02 top ve 28
humbarann bulunduu kaydedilmitir. 68 1 697'deki Zenta bozgunu nce
sinde, ordu yannda Belgrad'daki envanterden seilen 1 09 para top ta
maktayd . 69 Tuna Nehri zerindeki Adakale' de ise eitli tiplerde 1 69
para topun yan sra 3000 tfein mevcut olmas dikkat ekicidir. 70
Osmanllar denizde de topu erken ve youn kullanan milletlerdendi.
Tahminen 1 5 . yzyln ilk yarsnda Venediklilerin iki ya da kk top
tayan/usta denilen kk kadrgalarn benzerlerini yaptklar sylenebi
lir. Bu zaman dilimi Osmanllarn Ege'ye ve Tuna'ya hakim olduu, do
laysyla donanmaya daha ok nem verdii ve Gelibolu' da ilk tersaneyi
de kurduu dnemdir.7 1 Ancak Osmanl deniz topuluunun asl geliimi,
kara topuluuna paralel olarak Fatih ile Kanuni arasndaki dnemdedir.
Ancak nebaht Deniz Sava 'nda spanyol ve talyan askerleri hem ar
zrhlar, hem de daha fazla ateli silahlar olduu iin Osmanllara stn
gelmilerdi. Bunun nedeni bir Osmanl kadrgasnn dman kadrgasna
hzla yaklamas okularn uzun menzillerine ramen at saylarnn
snrl olmasnda ve yaklaan kadrgalardan alan tfek atei sayesinde
dmanlarn stnl ele geirmesinde yatmaktadr. nk kadrgalarn
hzlar, karada savaan piyadelerin ve onlardan daha hzl olan svarilerin
Osmanl hatlarna 400 metreden var hzlarndan ok daha fazlayd.
nebaht ' da yaanan bu tecrbeden sonra Osmanllar da denizde ok yerine
youn olarak tfek kullanmaya baladlar.72 Bu yzden nebaht'nn Os
manl Askeri Tarihi 'nde farkl adan bir kilometre ta olduundan bah
sedilebilir.
Bu arada 1 6. ve 1 7. yzyllardaki muharebelerde Avrupal svariler
karabina ve pitol kullansalar bile, Osmanllar' da hala uzun menzilli Trk
yaylar mevcuttu. Avrupal svariler stn gelebilmek iin Osmanl sva
rileriyle yakn dve girmek zorundayd. Buna karn kaar gibi yapan
Osmanl svarileri, bozkr kltrnden gelen bu sahte ekilile Avrupal
svarileri peine takmaya alyorlard.73 Aslnda ilk balarda sipahilerin
ateli silahlara uzak durduklar dnlmektedir. Ancak bu durum Os
manllarn ateli silahlar teknoloj isini kullanmadaki younluunu engel
lemedi. Osmanl svarileri, svariler iin gelitirilen ksa namlulu tfek
68

Stein, s. 52.
Rloads M u rpley, Otoman Wafare 1500-1 700, New Bnnswick, Rutger Ui versity Press,
1 999, s.72.
70 Stei, s.5 1 -52.
7 1 Konuyla ilgili olarak bkz: Gabor Agosto, Barut, Top Ve Tfek, s.39-40.
72 Clase, s. I 1 9.
73 Clase, s. 1 1 7.

69

228

Burak nar

olan karabinalar belki ge kullanm olabilir. Ancak 1 7. yzylda yay ve


klcn yannda yakn dvler iin pitol de kullanyorlard. 74
Osmanllarn barut retiminde de kendilerine yeter olduklar grl
mektedir. 1 7 . yzylda kendi ihtiyalarn karlayabilecekleri kadar barut
imalat iin yeterli malzeme ve snai donanma sahip olmalar, nceki iki
yzylda olduu gibi bu yzylda da ateli silahlarn artta olduu konu
sunda fikir vermektedir.75 Bunun Avrupa'daki Askeri Devrim'e bal
olarak gelitiini de dnebiliriz. Bununla birlikte Trklerin silah kalite
si 1 6. yzylda sadece topta deil, tfekte de srmekteydi. yle ki,
1 644 'te yaymlanm bir in askeri el kitabnda Osmanl tfeinin menzi
li ve gc, Avrupa'dakilerden daha fazla olarak nitelenmiti. 76 Bu devirde
retim sralamasnda nce Avrupa, ardndan Osmanl ve sonra da Japon.
du. 77
ya ge1 yor

ASKER DEVRM SONRASI


TRKLER'DE ASKER ISLAH HTYACI
Askeri devrim, valyelerin saldr stnlklerinin de balad gei
dneminin hemen sonrasnda gelimitir. Bunun ne kadar srd ise bir
tartma konusu olmutur. 1 6. yzylda balad genel olarak kabul g
rrken 1 9. yzyla kadar devam edip etmedii tartmalar da yaanmtr.
1 6. yzyldaki taktiklerin ve askeri teknolojinin sonraki yzyllar ile kar
latrldnda srekli gelime gsterdii ortadadr. John Keegan' a gre,
1 7. yzyln akmakl tfek kullanan Avrupal askerleri halfi bireysel
davranlar gsterirken, 1 8. yzylda birliktelii kavramlard. Artk
piyadeler hedef aldklar kiiyi kendileri semek yerine topluca tm d
man hattn hedef almaya balad ki, Otuz Yl Savalar sonrasnda bu
dnce ncelikle Avusturya, Prusya ve ngiliz ordularnda grlmekte
dir. 7 8 Bununla birlikte btn bu taktik ve teknoloj ik gelime savunma
arlkl dnce dorultusunda gelimitir. Rtbe esasna dayal yeni
model ordular, kurulan askeri akademiler ve profesyonelleme gibi nem
li unsurlar ise bu geliimin srekliliini salayan etmenler olmutur. 1 8.
yzyla girerken tabur sistemi gelitirilmi ve taktik birlikler ( 1 50 kiilik

Chase, s. 1 2 l .
Stein, s.5 1 .
76 Kenneth Chase (ev. Fsun Tayan ve Tun Tayan), Ateli Silahlar Tarihi. stanbul, Trki
ye Bankas Kltr Yaynlar, 2008, s. 2.
77 Chase, s.2.
7 8 Keegan. Sava Sanat Tarihi, s.26 1 .

74

75

229

Osmanl lnparaorlu 'nda Ateli Silahlarn Ykselii

svari ya da 5 00 kiilik piyade) tabur olarak snrlanmt. 79 1 8 . yzylda


ise tmenler kurulmaya baland. 80
Trk svarilerinin hilal biiminde dizilip dman evirmeye ynelik
taktiklerin stnl de artk yerini yava yava yeni Avrupa taktiklerine
brakmt. Avrupallarn toplar piyadenin iki kesine kurarak birlikte
savunmaya ynelik kullanmalar, sava alannda kendilerine nemli s
tnlkler salyordu. Piyadeler ise yine savunmaya ynelik silahlar olan
akmakl tfeklerle ve uzun mzraklarla donanmt. Osmanllarn buna
ramen say stnlne dayanarak bir sre daha muharebelerdeki stn
lklerini srdrmeleri artc deildir. Ancak karlatklar Avupa
ordular da zamanla say dengesini saladnda savalar daha ok Avru
pa'nn lehine sonulanmaya balad. 1 7. yzyln ikinci yarsndan itiba
ren Avrupahlar Osmanl Ordusu 'na denk byklkte ve daha nitelikli
ordular kurabiliyorlard. Yaylma sona erdiinde ba gsteren iktisadi ve
toplumsal sorunlar Osmanl ordusunun niteliinin dmesine yol am
tr. 8 1 Savalarn daha uzun, ypratc ve tketici olmasnn yansra maal
birliklerin artmasnn getirdii mali sorunlar 1 592 'den itibaren imparator
luk hazinesinin ak vermesine neden olmutur. 82 Osmanllarn son anda
stn geldii 1 596'daki Haova Muharebesi'nde yenilseler bile, Hristi
yanlarn ate gc. stnl kesin olarak kantlanmt. 8 3 Otuz Yl Sava
lar sonras gelen Avrupa ordularnn modernizasyonu ise Osmanllara
stnlk salamalarn salad. 84 Btn bu gelimeler Osmanl ' da siste
min savurganlamasn getirdi . 85 1 9. yzyln balarna kadar Osmanl
mparatorluu 'nun toplumsal dokusunun tehlikeye girmemesi iin yaygn
yapsal reformlardan kanlmas, ordusunun ann gerisinde kalmasna
yol at. 8 6 Gerileme dnemindeki Osmanl ordusunun bu durumunu en iyi
aklayan belki de Fransz Mareal Maurice de Saxe olmutur: "Onlarda
eksik olan cesaret, saylar ya da servet deil, dzen, disiplin ve teknik,
t.r. ,8 7
79 Wilson, " 1 648- 1 789 Eski R ej i mde Savalar," s.92, 98.
80
Jeremy B l ack, " Devrim ve Napolyon Savalar ," Top. Tfek ve Sii11gii, Jeremy B l ack (ed.,)
stanbul, Kitap Yaynevi, 2003, s.23 5 .
81
Gabor Agoston, " 1 45 3 - 1 826 Avrupa'da Osmanl Savalar", Top. Tfek ve Sii11gii, Jercmy
B l ack ( ed). stanbul, Kitap Yayevi, 2003, s. 1 4 1 .
82 Agoston. " 1 453- 1 826 Avrupa 'da Osmanl Savalar," s. 1 42 . 1 46. Maal Osmanl askerleri
nin says ve giderleri 1 527 ' den l 660'a kadar yaklak drt kat arlnr. Bkz: M u rply, s . 1 6- 1 7,
Table 2 . 1 . 2.2.
s. Agoston. '' 1 45 3 - 1 826 Avrupa'da Osmanl Savalar," s. 1 44.
84 Agoston, " 1 453- 1 826 Avnpa'da Osmanl Savalar," s. 1 46.
85 Agosto. " 1 453- 1 826 Avrupa 'da Osmanl Savalar," s. 1 5 1 .
86
Konu iin bkz: Agoston, " 1 453- 1 826 Avrupa 'da Osmanl Savalar," s. 1 46.
8 7 Agoston, " 1 453-1 826 Avnpa'da Osmanl Savalar," s. 1 53 .

230

Burak mar

Yenieri Oca 'nn 1 826'da kaldrlmasndan88 sonra 1 9. yzylda yo


unlaan askeri modernleme hareketleri dorultusunda top ve piyade
ikilisinin aa uygun taktik ve doktrinle btnleerek Osmanl Ordu
su 'nun gcn artrd ve Birinci Dnya Sava'na hazrlad dnle
bilir. Birinci Dnya Sava'na gelindiinde topuluk konusunda zellikle
Alman yardmyla Ordu 'nun donanmnn saland bilinmekte olup,
anakkale ' deki deniz ve kara muharebelerinde bunun etkisi aka orta
dadr. Zaten Trk tarihinde toplarn her zaman nemini koruduu grl
mektedir. Bununla birlikte modem saldr dncesinin douu olarak
dnebileceimiz Byk Taarruz'da toplarn kitlesel olarak tek bir nok
taya odaklanarak cepheyi yarmada nemli bir rol stlendikleri grlmek
tedir. 89

ANALZ
Tek bir topun kullanld Konya Ovas Muharebesi ile Birinci Kosova
Muharebesi arasnda geen seneyi Osmanl Ordusu 'nda ateli silah
kullanmnn balad dnem olarak alabiliriz. Buna gre bu dnemde
barut arznn da saland dnlmelidir. Dolaysyla ayn dnem, Os
manllarn ateli silahlar loj istiinin de balad zaman olmaktadr.
1 389 ile 1 448 arasnda geen dnemde muharebelere toplarn sokul
madklar gzkmektedir. Bunun birok sebebi olabilir. Ancak hzl bir
ilerleme ihtiyac olan yryleri yavalatmamas asndan, toplar gzar
d edilmi ya da kstl saylarda kullanlm olabilirler. Fetret Devri 'nin
kargaasnn Osmanl maliyesini de etkilemi olmas muhtemel olup, bu
durumun top dkmn aksatmas da sz konusu olabilir. Ayrca erken
dnem toplar daha ok kuatma iin uygun olabiliyorlard. Hantallkla
rndan dolay muharebelerde verimli olmalar zordu. Buna ramen Os
manllarn bu en erken dnemde dahi muharebelerde topa bavurmu
olmas, stnde durulmas gereken bir konudur.
Osmanllar' da top ve tfein birlikte kullanlmaya balamas belki de
Osmanl'da taktik bilince ynelik bir ipucu nitelii tamaktadr. Daha ilk
senelerden balayarak her iki silahn muharebe alannda birlikte ve sis
temli olarak kullanldn grmekteyiz ki, bu da Osmanllarn o dnemde
ateli silahlara bal taktik bilin asndan dier lkelere kar gerek bir
88

Yenieri Oca 'n kaldrlmas srasnda da topularn klalara kapanan yenierileri ate
altna almasn n neml i pay olduu grlmektedir. Bkz: smail Hakk Uzunarl, Kapkulu
Ocaklar /, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basnevi, 1 988, s. 554.
89 Bu sava ekli kinci Dnya Sava ' ndaki taktiklerde nemli bir yer tutmu, zellikle savan
ikinci yarsnda Sovyetlerin toplar kitlesel olarak son derece etkili kullan zerine byk
harekatlarn banda dzenledikleri bombardmanlar sayesinde yaptklar derin yarmalar dikkati
ekmitir

23 1

Osmanl mparatorluu 'nda Ateli Si/al/arn Ykselii

stnle sahip olduunun bir gstergesidir. O devirde Avrupa'da ok az


yerde toplar kullanlyordu ve bunlar da byk oranda kuatma silahla
rydlar. Buradan yola karak ve stne 1 5 . yzylda Fatih, iL Bayezd
ve Yavuz zamanndaki gelimeleri de ekleyerek, Avrupa' da yeni silahlar
zerine gelien genel arayn Osmanllara dayanabileceini de dnmek
gerekir. 1 6. yzyln ikinci yarsnda Fransa ve Hollanda gibi lkelerde
taktik dnce zerine younlaan bu gelimeler, byk ihtimalle Orta
Avrupa'ya doru yol almakta olan Osmanl gcnn askeri niteliinin
talya ve Avusturya zerinden Bat Avrupa 'ya ulamasyla birlikte, daha
nceden ber Yarmadas 'nda Osmanllarnkinden bamsz gelien ateli
silahlar teknolojisinin bilekesi zerine kurulmutur.
Topu kuvvetine gvenen bir ordu, elbette savunma arlkl sava ya
planmasna bavurmalyd. Osmanllar'da ise kanatlardaki svariler o
unluu olutururken, merkezdeki yenieri gibi piyade unsurlarnn sa
vunma nitelii daha yksekti. L ve il. Kosova muharebelerinde toplar
merkezin arkasna konurken, aldran' da bunlar kanatlarda konuland
rlmlard. Toplarn aldran 'da svarilerin nnde, azaplarn hemen
arkasnda bulunmas, merkezdeki tfekli yenierilerle birlikte Osmanlla
rn hem saldr, hem de savunma gc yksek farkl bir sistem gelitirdik
lerini gstermektedir. yle ki, ah smail 'in byk ounluu svariler
den oluan ve saldr gc Osmanl Ordusu'ndan ok daha yksek olan
Safevi Ordusu 'nun nasl perian olduu da bunun bir kantdr.
Ateli silahlarn ve bunlara ynelik yeni taktiklerin gelimesiyle mo
dem savan balamas sayesinde byk toplarn kuatmalarda tek bir
noktaya seri at yapmalar yerine tabyalar, ehri ve surlar vurmas sra
lamasyla yeni bir kuatma taktiinin gelitirildii grlmektedir. Burada
toplarn kar atee kar hendeklerden geirilerek bir noktaya at yapa
bilmesinin zorlatn ve bunun olduka riskli olduunu dnebiliriz.
Bunun yannda kuatmalarda havan kullanmnn younlamasyla bir
boluun doldurulmaya alld anlalmaktadr. Ancak topusu saye
sinde 1 7. yzyl boyunca kuatmalardaki baarlarn devam ettiren Os
manllarn, her eye ramen Avrupa ortalarna ilerlemelerinin durdurul
masnda kuatmalar zorlatran bu kale sisteminin etkili olduu sonucuna
varabiliriz.
Osmanl topuluunda stnde durulmas gereken bir nokta daha var
dr. 1 7 . yzyln ilk yarsndaki Otuz Yl Sava boyunca gelitirilen sahra
toplarnn karlklar Osmanl ' da zaten mevcuttu. Ancak Gustav
Adolf un toplar muharebe esnasnda piyade ile birlikte Breitenfeld Mu
harebesi 'nde ( 1 63 1 ) kulland esnek taktik sistemdeki yerinin Osmanl
Ordusu 'na da ksa srede sradn sylemek zordur. Belki de 1 8 . yz232

Burak nar

yldaki Osmanl Ordusu'nun tekilat yaplanmasnda gereken radikal


deiikliin yerine yaplan bat takipiliinin, orduda gerekli olan bu
deiimi bir sonraki yzyla tamasnn sebebini aklamaktadr. 90
Ateli silahlar retiminde dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr.
Osmanl mparatorluu'nun snrlarnn genilii, ayn blgede kendisiyle
mcadele edebilecek ikinci bir lke olmad iin ateli silah ve barut
retimi daha snrl tutmaya elvermekteydi. Avrupa' da ise ok sayda
lke birbirleriyle mcadele iinde olduundan retim srekli ve yaygn
olmak zorundayd. Nitekim Fransa'daki savalar olsun, Hollanda B am
szlk Sava ve hemen ardndan gelen Otuz Yl Sava olsun, bunlar Av
rupa'y Askeri Devrim' in balangcn takip eden bir asr boyunca srekli
mcadele ortamna sokarak retimin artarak devamn salamlardr.
Ateli silahlarn kullanm eklinde de ayn husus geerlidir. Mcade
lenin youn olduu Orta ve Bat Avrupa'da taktiklerin srekli gelitiril
meleri doaldr. Avrupa iin Askeri Devrim'in yolunu aan da bu mca
delelerin aslnda tesadfi bir ekilde 1 550- 1 650 yllar arasna denk gel
mesiydi. Osmanl ateli silahlara ynelik zerine taktik geliim nasl Bi
zans'n, Srplarn, Memluklarn, Safevilerin ve Macarlarn ortasnda bu
lunan blgede mcadelenin younlat 1 5 . yzylda gelitiyse, Avru
pa ' da da ateli silahlara bal taktikler, izleyen dnemde benzer bir m
cadele youn dnemde gelimitir. Avrupallarn dnemine tesadf eden
ise ateli silah teknolojisinin belli bir olgunlua ve retim kapasitesinin
muharebelerde etkinlii salayabilecek bir verimlilie ulam olmasyd.
Avrupa' da bu dnem yaanrken, Osmanl en byk gcne ve belki de
potansiyel snrlarna ulamt. Bu devirdeki nemli seferler arlkla
Habsburg'a ynelik kuatmalard ve bunlarda da muharebe taktiklerinin
yenilenmeleri fazla gerekmiyordu. Dolaysyla Avusturyallarn Gustav
Adolf'un esnek muharebe dzenini alarak Osmanllara kar uygulamaya
balamalarna kadar Osmanllar rahattlar. Osmanllarn 1 7 . yzyl sonla
rndan itibaren askeri alandaki gerilemesini de buna dayandrarak akla
yabiliriz. Ne de olsa, Osmanllarn en ok sava kaybettikleri dnem 1 8.
yzyl olarak ortaya kmtr.
Osmanl mparatorluu'nun Tmar sisteminden kaynaklanan svari
arlkl sava dzeni, Askeri Devrim'e ayak uydurabilecek gibi deildi.
90 Osmanllarn. 1 6. yzyl n ikinci yarsyla kinci Dnya Sava 'n ba arasndaki modern
savunma sistemi a iinde Bat'dan geri kalmaya balad dnemi en erken Otuz Yl Sava
' n ikinci yarsndan itibaren alabiliriz. Ancak bundan emin olabilmek iin 1 7. yzyl n
ikinci yarsyla 1 8 . yzyln Osmanl muharebelerinin Sava Tarihi asndan incelenerek, hem
ayn dnemde Avrupa'daki, hem de erken dnemde ateli silahlar zerine kurulmu olan Os
manl taktikleriyle karlatrmalar yapmak gerekmektedir.

233

Osmanl mparatorluu 'tda A eli Silahlarn Ykselii

Gustav Adolf svarilerin kullanmlarn biraz olsun canlandrdnda bile,


svariler modern savan savunma arlkl bu ilk dneminde ikinci snf
olmaya mahkumdular. Ancak Osmanl mparatorluu'nun i dinamikle
rinden tr bundan vazgeerek Avrupallar kadar piyade youn bir or
duya sahip olamamas son derece normaldir. nk bu vazgei, i isyan
lara giden yolu aabilirdi,

S oNU
Her eyden nce, Osmanl mparatorluu'nun gerileme ve k devrinin
uzun srmesinin gsterdii dayanklln nedenlerini bulabilmek iin,
Askeri Devrim' i tanmamalarnn aksine, tanm olmalar ve bu devrime
ayak uydurmaya altklar dncesinden yola kmak gerekir. Osman
llar 1 4 . yzyln ikinci yarsndan itibaren ateli silahlar youn olarak
kullanmlardr. Bununla birlikte tarihte bu silahlar zerine ilk muharebe
dzenini gelitiren lke olduunu iddia edebiliriz. Bunu yaparken de
kendi kltrne bal olarak hem svarileri hem de zel piyadeler olan
yenierilerin kullanmm topularla birlikte gelitirmi, ancak Asker!
Devrim'in balamasndan sonra nemini kaybeden yava yava svarile
rin kitlesel kullanmlarna da devam etmiti. On dokuzuncu yzyla ge
lindiinde savalar seri halde kaybeden bir imparatorluk haline gelen
Osmanl asl ciddi slahat yapmak suretiyle, yzyln ikinci yarsnda
modern savunma sisteminin yerletii batl bir orduya sahip olmutur.
Bu gelime, Osmanl mparatorluu'nun B irinci Dnya Sava 'ndaki
nemli baarlarnn altnda yatan sebepleri de oluturnutur.

KAYNAKA
Agoston, Gabor, Barut, Top ve Tfek, Mehmet Tanj u AkaJ (cv), stanbul, Kitap Yayncvi,
2006.
Agoston. Gabor, " 1 453- 1 826 Avrupa'da Osmanl Savalar", Top. Tiifek ve Sng, Jereny
Black (ed), stanbu l . Kitap Yaymcvi, 2003.
Black, Jerey. "Devrn ve N apolyon Savalar", Top, Tfek ve Sng. Jerey B l ack (ed),
stanbul, Kita Yayevi, 2003 .
Caran, A Histaty oftle Firearms, Lodon, Routledge & Kegan Paul Ltd. 2004.
Chase, Kenetl, Ateli Si/allar Tarihi, Fsun Tayan ve Tun Taya (ev), stanbul, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 2008.
nar, Burak. "Sava Tarihinde Saldr-Savunma likisi". Stradigma (Say: 9, Ekim 2003),
lttp://V>.ww .strad i gna .con/turkcc, eki 2003:kalc O 7. ltnl
Cipolla, Carlo M . , Yelken Ve Top, Asl Kayabal (ev), stanbul, Kitap Yaynevi, 2003.
Danman. Zuhuri, Osmanl lmparatorlu Tarihi cilt fi, stanbul, Y en i Matbaa, 1 964.
Danman, Zuhuri. Osmanl mparatorluu Tarihi cilt fi/, stanbul, Yeni Matbaa, 1 964.

234

Burak nar

Danman, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt iV, stanbul, Yeni Matba<., 1 965.
Danman, Zuhuri . Osmanl imparatorluu Tarihi cilt V, stanbul. Yeni Matbaa, 1 965.
Danman, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt Vf. stanbu l , Yeni M atbaa, 1 965.
Danman, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt X, stanbul, Yeni Matbaa, 1 965.
Eralp, T. Nejat, Tarih Boyunca Trk Toplumunda Si/al Kavram ve Osmanl imparatorluunda
Kllala Silahlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1 993.
Keegan, John, Sava Sanat Tarihi, Fsun Doruker (ev), stanbul, Sabah Kitaplar, l 995 .
M urpley, Rhoads, Otoman Wwfare 1500-1 700, New Brunswick, Rutgcr U i versity Press,
1 999.
Perjes, Geza, Moha Meydan Muharebesi, eri f Batav (ev}, Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basevi, 1 992.
zdal, Ahmet, Trklerin Saa Sanat, foanbl, Doruk Yaynclk. 2008.
Stcin, Marl L., Osmanl Kaleleri: A vnpa 'da Hudut Boylar, Gl aal Gven (ev), stanbul,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2007.
Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi !/! iinc Cilt 1 ci Ksm (1299-1451), Ankara, Gnkur. Basmcvi,
1 964.
Trk Silall Kuvvetleri Tarihi !!/ nc Cilt 2 nci Ksm (1451-1566), Ankara, Gnkur. Basmevi,
1 977.
Umar, B ilge, Trkiye 'deki Tarihsel Adlar, stanbul, nklap Yaynevi, 1 993.
Uzunarl, smail Hakk, Kapklu Ocaklar /, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basevi, 1 988.
Wheatcroft, Adrew, The Ottomans: Dissolvig lmages , Lodo, Penguin Books, 1 995.
.,
Wilso, Peter," 1 648- 1 789 Eski R ej imde Savalar , Top, Tfek ve Sng, Jeremy Black (cd),
stanbul. Kitap Yayevi, 2003.
Y lmazer, Ziya, (yay. haz.), Topular Katibi Abdiilkadir (Kadri) Efendi Tarihi 1, Trk Tarih
Kurumu, Ankara, 2003.

235

"Osmanl Sultanlarnn S oyaac",


Gripsholrn atosu. sve

KENZ

Katip elebi

KATB ELEB 'NN


TOPLUM VE SiYASET
D NCES
Hseyin Gndodu*

iR
Hac Halife, Hac Kalfa isimleriyle de bilinen ve asl ad Mustafa bin
Abdullah olan Katib elebi ubat 1 609'da stanbul' da dodu ve henz
48 yandayken 6 Ekim 1 65 7 'de1 geirdij bir kalp krizi2 sonucu yine bu
ehirde ld. Yaad yllar; I. Ahmed ( 1 603- 1 6 1 7), I. Mustafa ( 1 6 1 71 6 1 8), il. Osman ( 1 6 1 8- 1 622), iV. Murad ( 1 623-1 640), Sultan brahim
( 1 640-1 648) ve iV . Mehmed ( 1 648- 1 687) dnemlerine rastlamaktadr.
Yaamyla ilgili temel bilgi kayna kendi eserleri olan Sllem '!- Vusul
ila Tabakati '/-Fuhul ve Mizan '1-Hakk fi htiyari 'l-Elakk' dr. 3 Ende
run' da yetimi bir babann4 olu olarak 1 4 yana kadar zel eitim g
rp 1 623 'te babasnn araclyla Anadolu Muhasebesi Kalemi 'ne agird
(renci) olarak girdi. IV. Murad dneminde babasyla birlikte ( 1 6241 640) giriilen Dou seferlerine katip olarak katld. 1 63 5 'te stanbul'a
dnerek kendisini tmyle okuyup yazmaya verdi . Dnemin nl bilgin' Hseyin Gndodu. Fatih niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm.
1 Orhan aik Gkyay, Ktip elebi: Yaam, Kiilii ve Yaptlarndan Semeler, Trkiye
Bankas Kltr Yaylar, Ankara 1 982, s s . 1 -6.
2 "Topkap Saray M zes i ' inde Revan 1 624'te kaytl olan Cihannma yaznasa sonradan
eklenen bir notla bu bilgi dlmtr.", Gottfried Hagen, Ktib elebi, http://www.ottoman
historians.com, s.2 ve sonnot 1 O.
Fikret Sarcaolu, "Katib elebi' nin Otobiyografileri", stanbul niversitesi Edebiyat Fakl
tesi Tarih Dergisi, 2002, s. 37, s. 297.
4 "Endcru'da yetimi olmas devirme olabilecei olasl akla getiriyor olsa da kardeinin
de onlu mensubu o lmas bu durumu olanaksz klmaktadr. nk devirme kanununa gre her
aileden yalzca bir erkek ocuk alnmaktadr.", Hagen, a.g.n., s. l

Katip elebi 'nin Toplum ve Siyaset Dncesi

lerinin derslerine katlarak kendisinin de sonralan eletirdii medrese


renimindeki eksikliklerini giderdi. l 645'te sras geldii halde ykse
lemedii iin kalemdeki grevinden ayrld. Ancak 1 648'de Takv'im 't
Tevaril adl yapt dolaysyla eyhlislam Abdurrahim Efendi aracly
la kalemde ikinci halifelie getirildi. Devam eden yllarda renme ve
retme yolundaki abalarn srdren Katib elebi birok eserini bun
dan sonra yazd. Telif ve eviri olarak yirmiyi akn kitab vardr. Ayrca
kendisine kalan ykl bir miras kitaba harcayarak belki de devrinin en
zengin zel ktphanesine sahip oldu. 5
Daha ok bibliyografya, corafya ve tarih alannda yapt almalar
la tannan Katib elebi dnce ve bilim tarihimiz asndan ok nemli
bir konumda bulunmaktadr. Kendisinin de bn Haldun'un kavramyla
Osmanl Devleti iin "sinn-i vukUf (olgunluk dnemi)" olarak belirledii
XVII. yzyl devletin birok konuda problem yaad bir dnemdir.
Merkezde devlet adamlar, saray aalar ve saray kadnlarndan oluan
ynetici elit arasndaki mcadelelerden kaynaklanan ve baz padiahlarda
grlen ynetim zaaflarnn da tetikledii iktidar boluu yenierilerin de
gereksiz isyanlaryla iinden klmaz bir durum almtr. Ayrca Ameri
kan gmnn XVI. yzyl sonlarndan itibaren yol at enflasyondan
ve ticaret yollarnn deimesinden kaynaklanan ekonomik sorunlar,
Habsburglar ve Safevller ' e kar yaplan uzun ve yorucu savalar ve bu
nun sonucu ortaya kan skntlar, tarada hzl nfus artnn ortaya
kard topraksz gen kyl kitleleri ve Celali isyanlar devletin eski
gcn yitirmesine neden olmutur. Bu duraklamadan kaynaklanan tedir
ginliin de sonucu olarak XVII. yzyl, devletin eitli unsurlarnda bir
dnmn yaanmaya balad dnem olarak kabul edilmektedir. Bah
sedilen dnemde tarih kitaplarnn, slahat risalelerinin ve devlet tekilat
ile ilgili kaynaklarn artmas bu anlayn kantdr.
Katib elebi, iinde yaad toplumun ve sayesinde asude olduunu
belirttii devletin nemini kavrayarak bu iki kavram zerine ciddiyetle
eilmitir. Dolaysyla hakknda yaz yazd hemen her konu o gnn bir
gereksinimini karlamaya yneliktir. Bu yzden Katib elebi sadece
yaad dneme ahitlik yapm bir tarihi deil dnemin sorunlarna
bilimsel ve aklc zmler arayan bir brokrat ve aydndr. Bu amac
eserlerindeki slubundan da anlalmaktadr. Zira kendinden nceki ya
zarlarn olaylar aktarrken kul land edebi sanatlardan ve iirsellikten
kanan yaln bir slubu vardr. 6
5

Sarcaolu, a.g.n., s.298. , Hagen, a.g.n., s.2.


Gkyay, a.g.e., s . 1 8 .

240

Hseyin Gndodu

KATB ELEB'NN ESERLERNDE TOPLUM VE SYASET


(NZAM'L HAK)
Katib elebi'nin toplum ve siyaset dncesi eserlerinde serpitirilmi
olarak bulunmakla birlikte biz bu almamzda yazarn genel dncesi
ni temsil asndan gl olan iki rnee yer verdik. Bunlardan birincisi
Takvim 't- Tevarih 'in sonu ksm dieri ise DstCr '!-Amel li-Islahi 'l
Halel (Bozukluklarn Dzeltilmesi in Uyulmas Gereken Yntem) ba
lkl risalesidir.

S YASET TARHTEN OKUMAK: TAKViM'T-TEVARH


Katib elebi'nin Hz. Adem'den 1 648'e kadar geen tarihsel olaylarn bir
kronoloj isi olarak deerlendirilebilecek olan nl eseri Takvim 't- Teva
rih 'in sonu ksm yazarn ifadesiyle fen tarihi ile ilgili faydal birtakm
bilgiler sunmaktadr. Katib elebi'ye gre alemin dzeni ve insanolu
nun durumunun dzeltilmesi ancak Allah' n dilemesiyle olur ve bunun
snrsz yararlar vardr. Allah halifeleri ve sultanlar tayin ederek yery
zn yaanabilir bir hale getirmeyi ve asileri ve dmanlar ' siyaset' 7
etmeyi halkn ilerinin dzene konulabilmesi iin vesile klmtr. Bir
devletin oluabilmesinin yegane nedeni Allah'n mlk dilediine verme
sidir. ki gnlk devletleri iin dnyay yakp ykan zalim hkmdarlar
Allah'n desteinden mahrum kalmlar ve saltanatlarn ksa srede kay
betmilerdir.
Ardndan bn Haldun'un toplum ve tarih felsefesinden etkilendiini
aka gsteren ifadelerle bir topluluun yaam evreleri ve bu evrelerin
srelerinin bir bireyin yaamna benzer veya eit olduunu belirtir. Yine
bir insann doal mr 1 20 yl olduu gibi her toplumun da yaklak o
kadardr. Bnyenin gc ve yapsndan kaynaklanan ksalk veya uzun
luklar ise hesaba katlmamaldr.
Her insann kklnde ana-baba terbiyesine muhta olmas gibi
her devletin ortaya k da insanlarn birbirine bir sebeple balanmas ve
yardmlamas ile olur. Nasl ki bir insan rettii dnce ve grlerle
kazan salyorsa bir devlet de adil kanunlar sayesinde retim yaparak
hazinesini doldurur ve ayakta kalr. nsann ocukluunda ve genliinde
srekli gelitii halde olgunluk dneminde uzunca bir sre deimeden
kalmas gibi devletler de mrlerinin ortalarnda belli bir dnem dei
meden kalrlar. Bu dnemde topluma Allah adil bir hkmdar ltfederse
o toplum her bakmdan geliir.
7

"Yazarn siyaset kavramn burada ' terbiye etme' veya ' yola getirme' anlamlarnda kulland
aktr."

24 1

Katip elebi 'nin Toplum ve Siyaset Dncesi

Yine insann yalandka iyi beslenememesi yznden alg ve duyula


rnn krelmesi gibi bir devletin gerileme dneminde o devletin alg ve
duyular yerine geen devlet adamlar kendi zel ileri ile urap devlet
ileriyle ilgilenmezler ve sonuta hazine bo kalnca da devletin gc ve
kuvveti yerine geen asker ve reaya zayflar. Yallkta bu nedenlerle baz
organlarn alamaz hale gelmesi gibi gerileme dneminde devletin baz
kurumlarnda da bozukluklar ba gsterir. nsann yalandka sa ve
sakalnn aarmas gibi devlet geriledike de toplum iinde sse ve gste
rie eilim artar.
Katib elebi bu dnemi birok aksakln balad dnem olarak g
rr. Ona gre bu dnemde sse, gsterie ve rahatla olan ilgi; brokrat
larn devlet ilerinden ok kendi kazancn artrmaya almakla urama
sna, sradan halkn toplumun devam iin yapmalar gereken ileri bra
kp konut ve giyim-kuamda sultanlara benzemeye balamasna, askerin
ise bar dnemlerinin rahatn sava dnemlerinin skntlarna tercih
ederek savatan ve sava eitiminden uzak durmasna neden olur.
Katib elebi her ne kadar her eyin kaderde yazl olduuna inanyor
olsa da her devletin kesinlikle yklacan varsayp ileri oluruna brak
may da uygun grmemektedir. Allah dilediini yok eder ve dilediini de
brakr. Nasl ki insan bunalm dneminde tedavisine alacana zehir
alp intihar ettiinde ecelinden nce lrse, insanlarn toplumsal hali de
mek olan devlet de sknt dnemlerinde adil kanunlar uygulamak yerine
halkna zulmederse mrn daha da ksaltm olur.
Yazara gre her devletin bekasnn nkoulu siyasettir. Bu siyaset iki
yolla yaplabilir. Birincisi, hkmdarlarn deneyimleriyle oluan ve 'pra
tik bilgi ' ya da 'pratik felsefe' olarak aklanabilecek olan hikmet-i arne
liye 'nin dallarndan biri olan rasyonel siyaset (siyaset-i akliyye) 'dir. kin
cisi ise Allah' n kitabnda ve elisinin snnetinde ortaya kan er'1 siya
set (siyaset-i er'iyye)'dir. er'! siyaset dinimiz gerei akli siyasetten
stndr ve gemite onunla hkmeden padiahlar her zaman baarl
olmutur. Fakat akli siyasetle de baarl olunaca kesindir. Mslman
olmadklar halde gemiteki baz hkmdarlarn baarl olmalarnn
nedeni akli siyaseti uygulamalardr. Yazar burada adaleti imana ncele
yen, Nizamlmlk'e ait Koi Bey'in de tekrarlad slogan zikreder:
. . . her melik-i gam ki mi' yar- er'a i' tibar itmeyb heva v heves ve
da'iye-i nefse uyd la-cerem gayret-i i!ahiyye zuhur idb hzy-i elim
ile cezasn grdi ve her mlk-i kffarn beka-i devletine medar
siyaset-i ' akliyeye i ' tina ve i 'tibardr Dnya kiifr ile yklmaz zulm ile
yklr didikleri Trk! mesel bundan ne ' et itmidr.

242

Hseyin Gndodu

Katib elebi bu akil veya er'! siyasetin gerektirdii kanun dairesinden


dar kan veya ilerini kadn eline veren her devletin ksa srede ykla
can belirtir. Bu eserini yazd dnemde saray kadnlarnn ynetimde
ok etkili olduklarn burada hatrlatalm. Yazar kadnlarn ynetimde
baarl olamayacaklar savn gemite zorunlu olarak 1 2 kadar devletin
bana geen kadn hkmdarlarn ok baarsz olduunu belirterek des
teklemeye alr.
Ardndan devletlerin ykl nedenleriyle ilgili birka ilgin tespit ya
par. Ona gre ekinmeden kan dken ve halknn rzkn kstlayan h
kmdarlar ilahi adalet gerei uzun mrl olmamlardr. Yine babasn
ldrp yerine geen ehzadelerin mr bir seneye varmam ve ayakla
np yeni bir devlet kuranlarn devleti de kendisiyle birlikte sona ermi,
devam etmemitir. Kendi karlar iin mevcut hkmdar devirerek yeri
ne yeni bir hkmdar getiren devlet adam veya komutanlar ise genellikle
tahta kardklar hkmdar tarafndan ldrlmtr. Daha ilginci ise
hemen her devlette altnc padiah tahttan indirilmitir.
Askerlerle ilgili de ilgin bir tespit yaparak bitirir. Ona gre bir aske
rin hikmet kapsn aralayp ardndaki srlar grebilmesi ancak kellesini
kaybedip ruhunun dier aleme gemesiyle mmkn olabilir. Bu anlamda
askerlerin sadece kendi ilerini yapp baka ilerle uramamalar gerek
tiini ima eder.

SouK DEMR DVMEK:


DSTR U 'L-AMEL L-ISLAH 'L-HALEL
Katib elebi'nin Takvim t Tevarih 'ten yl sonra yazd slahatname
trndeki Diistur '!-Amel li-Islahi 'l- Halel adl eseri ise toplum ve siyaset
dncesini daha derli ve toplu olarak yanstmaktadr. Risale; mukaddi
me, fasl- evvel, fasl- sani, fasl- salis, netice, neticet'n-netice ve son
olarak tenbih tebir balkl ksa blmlerden olumaktadr. Eserin ku
ramsal erevesinin "Toplumsal Deime" srecini aklama bakmndan
bn Halduncu, "Toplumsal Yaplanma" olgusunu kurgulay asndan
ise Hipokratesi-Galenosu izgiye oturduu savunulabilir. 8
Mukaddime' den nceki giri ksm bu tr risalelerde adet olduu ze
re Allah ' a "hamd sena" ile balar ve ardndan risalenin ierii hakknda
bir ipucu verircesine Hz. Muhammed'in ynetimle ilgili uygulamalarna
dayanan, Kindi ve Farabl'nin Platon ve Aristo'nun fikirlerinden de yarar' -

Remzi Demir. Plilosophia Ottomanica: Eski ile Yeni Felsefe A rasnda, C. il, Lotus Yaynlar,
A nkara 2005, s.25.
243

K(tip elebi 'nin Toplum ve Siyaset Dncesi

!anarak balattklar bir sentezden oluan siyiiset-i er 'iyye'nin9 devlet


yapsnn slah iin yeterli olduunu ifade eder. Ardndan risalenin yazl
d yl da net olarak anladmz ifadeleriyle hicri 1 063 (miladi 1 65 2 )
ylna gelindiini ve ilahi gelenek, uygarln v e sosyal yaamn doas
gerei devletin durumunda bozukluk ve ahenksizlik grldn ve pa
diahn emriyle bu skntnn giderilmesi iin brokrasinin ileri gelenleri
ve divan yelerinin de katlmyla bir toplant yaplp bu skntlarn are
sinin bulunmasnn istendiini belirtir. Burada dikkati eken husus Katib
elebi 'nin kalemiyeye mensup grece dk rtbeli bir brokrat olmas
ve geleneksel ulema snfna dahil olmamasna karn bylesine nemli
bir toplantda yer alm olmasdr. Dahas bu risale de toplantda belirle
nen gelir-gider dengesizlii, reayann bunalm ve askerin fazlal gibi
sorunlara zm bulmak amacyla kendisinin "bir iki yaprak karalamak"
olarak niteledii bir almadr. Ardndan devlet adamlarnn bu abay
"souk demiri dvmek" gibi alglayp isteksiz davranmalar halinde en
azndan ahret gn mazeretin nnn kesilmi olacan syleyebilecek
kadar cesur bir balang yapmaktadr. Dnemin baz risalelerinde olduu
gibi padiah ve yneticilerden abartl vg ve sitayile bahsedilmemesi
yazarn bu almasyla amacnn idarecilerin dikkatini ekmek veya ken
dini kabul ettirmeye almak olmadn gstermektedir. Bunu bir so
rumluluk bilinciyle yapt ortadadr. Bu hissiyatn u ifadelerinden an
layabiliyoruz:
Bina'en 'ala za!ik bu ekall-i halika Hac Halife dahi mddet'l-'m
divana hidmet idb seferlerde ve hazarlarda rfizgarn germ serdin ve
nice derdin ekb tevarih-i eslaf gnnele diledi ki sayesinde asde
oldu Devlet-i 'Aliyye'ye lillah nusret ve kr-i ni 'met niyeti ile
tevarihde grb bil-fi'! tecrbe ile yakin hasl itdi mertebe bu umra
mte'allik bir iki varak tesvid eyleye. Geri sreten darb- hadid-i
bi'rid gibi grnmele ashab- devlet kusr- himmet sebebi ile tegafl
idb mntef' olmazlar ise bari yevm-i ahretde kat' - ma ' zeret
olunmu ola.
Yazarn, ieriini "etvar- devlet (devletin aamalar)" olarak zetledi
i Mukaddime blm, tarih ve toplum konularnda bn Halduncu gele
nei benimsediini gstermektedir. Katib elebi, Farabi ve bn Hal
dun ' un da kendi kavramlaryla katkda bulunduklar, aslnda eski alar
dan beri kullanlan ve antropomorfik (insan biimci) analoj i yntemi
olarak da kavramlatrlan biyolojist (uzviyeti) toplum felsefesini Os9

Ahmet Yaar Ocak, Dnce Hayat (XIV-XVIJ. Yzyllar), Osmanl Devleti ve Medeniyeti
Tarihi, Ed: E. hsanolu, IRCICA Yaynlar, stanbul 1 999, C.11, s. 1 65

244

Hseyin Gndodu
10

manl devlet ve toplum yapsn anlama ve anlatmada kullanmtr. Ya


zarn olaylara bak ve sunduu neriler yalnzca "ampirik" bilgiden
1 1
deil "teorik" bilgiden de yararlandn aka ortaya koymaktadr.
Mukaddimenin ilk cmlesinde devletin mlk ve saltanat anlamlarna
geldiini ve insanlarn bir araya gelmesiyle yeni bir dzen eklinde ortaya
ktn ifade etmektedir. Bu bakmdan Katib elebi'nin ' mlk' kavra
mna sadece ' servet ve sermaye' ya da ' saltanat' kavramna ' ynetimin
tek bir hanedan da olmas ' gibi dar anlamlar yklemedii aktr. Devleti
toplumsal bir dnmn sonucu olarak grmesine bakarak ' mlk ve
saltanat' kavramlarnn kapsamna da halkn en azndan ekonomik katl
myla glenen siyasi bir egemenlik anlayn dahil ettii savunulabilir.
Devamnda insan yaamnda nasl ki gelime (nmvv), olgunluk (vu
kuf) ve gerileme (inhitat) evreleri varsa insann toplumsal halinden ibaret
olan devletin de ayn evrelerden getiini belirtir. nsanda bu aamalarn
sresinin vcudun gc ve yapsna gre deimesi gibi devletlerde de bu
evreler devlet bnyesinin salam olup olmamasna bal olarak uzar veya
ksalr. rnein Osmanl gibi salam bnyeli devletlerin olgunluk dnemi
uzun srer. Bu evrelerin gstergelerini iyi gzlemleyip doru zamanda
doru ilac kullanmamak -rnein yallkta kullanlan bir ilac ocua
vermek- tedbirsizlik olacaktr. Grld gibi bn Haldun ve ondan etki
lenen dier baz slahatname yazarlar tarafndan kaderci bir bakla ele
alnan bu dnmde Katib elebi insan faktrn tamamen dlamam
tr. Ona gre bu evrelerin sresi yerinde mdahalelerle uzatlabilir.
Reaya ile ilgili olan birinci fasla Osmanl ynetim anlaynn dei
mez ilkesi olan "daire-i adalet"e deinerek geer:
La mlke illa bi 'r-rical ve a ricale illa bi's-seyf ve a seyfe illa bi'l
mal ve a male illa bir-ra'iyyet ve la ra'iyyete illa bi'l-'adl. 1 2
Daha sonra yine kalplam olan ahlat- erba 'a (kan, balgam, safra ve
sevda) metaforunu kullanarak erkan- erba 'a 'nn (ulema, asker, tccar ve
reaya) ilevini aklar. nsan ruhu (nefs-i natka); kan, balgam, safra ve
sevdann ayakta tuttuu bedeni duyu ve yetiler (havas u kuva) araclyla
ynetir. Aynen yle de padiah; ulema, asker, tccar ve reayann ayakta
tuttuu devleti brokratlar ve memurlar araclyla ynetir. Nasl ki bu
' 0 Hilni Ziya lken, Katip elebi ve Fikir Hayanz, Katip elebi; Hayat v e Eserleri Hakkn
da ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1 99 1 , s . 1 8 1 ; Mehmet z, "Osmanl 'da
zlme ve Geleneki Yorumcular", Dergah yaynlar, stanbul 2005, 2 . bask, s . 99.
11
Remzi Demir, a.g.e., s. 27.
12
"Rical (devlet adanlan) olmadan devlet olmaz, ordu olmadan devlet adamlarnn itaati
salanamaz, mal olmadan ordu olmaz, reaya olmadan mal olmaz, adalet olmadan da reaya
olmaz".

245

Kdtip elebi 'ni Toplum ve Siyaset Dncesi

drt sv ilerinden birisi azaldnda dierinin artmasyla vcut dengesini


korurlar ise doas gerei medeni olan 1 3 ulema, asker, tccar, reaya drt
ls de birbirlerini dengede tutarak devletin bekasn salarlar. Katib
elebi, dnemin en byk sorunlarndan biri olan rveti de bu yolla
aklar. nsan ruhunun duyu ve yetileri serbest brakmasnn arzular az
drmas ve vcut dengesini bozmas gibi brokrat ve memurlarn da kol
lanp gzetilmemesi rvetin ortaya kmasna ve hatta bir sre sonra
normal bir ey haline gelmesine neden olmutur. Yazar bu noktada yne
ticilerin Allah'n kendilerine verdii emaneti koruyamadn ima ederek
bu ihmalin ilahi adaletin tecelli etmesine; hazineden bereketin kesilmesi
ve gemiteki durumun tersine artk Osmanl askerinin dman askerin
den korkmaya balamasna neden olduunu belirtmektedir.
kinci fasla balgama benzettii askerin miktarnn devlet zerindeki
etkisini balgamn miktarnn bedendeki etkisi ile kyaslayarak balar. Drt
svnn bedende hibir zaman sabit oranlarla belli bir dengede olmadn
ayn durumun toplumun drt snf iin de geerli olduunu vurgular.
Yani, elebi 'ye gre ulema, asker, tccar ve reayadan herhangi birinin
saysn artrmak veya azaltmaya almak yerine bu saynn devlete zarar
vermeyecek dzeyde tutulmasna aba gstermek yeterlidir. zellikle
asker saysnn azaltlmaya allmasn beyhude bir ura olarak grr
ve gemite bu konudaki baarsz rnekleri sralar. Ona gre asker say
snn fazla olmas o kadar da sakncal deildir, yeter ki kendilerine yap
lan demeler ll olsun.
Hazineyi konu ald nc fasln giri cmlesinde antropomorfik
yntemine yeni eklemeler yapar. nsan ruhu yerine koyduu padiahn
aklnn vezir, algsnn da mft (eyhlislam) olduunu syler. Hazine
olarak imgeletirdii mideye gelen gda yani mal, tat alma duyusu yerine
geen sarraf tarafndan onaylanp hazineye alnr. Ardndan midenin dier
grevleriyle hazine grevlileri arasnda benzerlikler kurarak hazine gelir
lerinin dengeli datlmas gerektiini zellikle vurgular. nsan yalandk
a sa ve sakalnn aarmas kendisinde ho bir ss meydana getirdii
gibi devlet de k dnemine girerken fertler arasnda sse ve ziynete
merak artar. Sradan insanlar giyim ve kuamda ynetenlerle yarr hale
gelir ve masraflar giderek artp ekonomik ve sosyal denge bozulur. Os
manl Devleti 'nde de Kanuni dneminden sonra bu srecin yaandn
ve giderin gelirin ok nne getiini rneklerle aklayp bundan sonra
13 "Burada Thomas Hobbes ' un bu risaleden bir yl nce 65 1 'de yaymlanan mehur eseri
Leviatlan 'da insann doas gerei benci l ve saldrgan bir karaktere sahip olduunu beli rttiini
hatrlatmak yararl olabil i r". Baknz: Thonas Hobbes, Leviathan. ed. Richard Tuck, Cambrid
ge Ui versity Press, Camhridge 1 99 1 . ss.87-88.

246

Hseyin Gndodu

durumun dzeltilmesi iin gerekli olan tek eyin otoriter ve gerektiinde


zor kullanan bir hkmdar olduunu belirtir.
Katib elebi'nin ada olan Thomas Hobbes ise devlet bu duruma
dmeden onu kendi karlarn korumak iin kuran bireylerin daha bata
byle zorba bir ynetimi kabul etmelerinin zorunlu olduunu syler. Aksi
takdirde bireylerin doa durumlarna yani bencil ve saldrgan hallerine
dneceklerini ngrr. 1 4 Tabii Katib elebi'nin salk verdii zorbalk
Hobbcs'unki gibi bir "her trl siyasi yetki devri" ile merulaan deil
sadece tketim eilimini ksc ve geici olan bir zorbalktr. Yoksa devle
tin meruiyet kaynan adaletli ynetime balayan ve bireylerin gvenli
ini hkmdarda deil, sultann emniyetini reayada gren "daire-i ada
let " ilkesine sk skya bal bir dnrn, hkmdarn diledii her eyi
yapma yetkisinin savunucusu olmas beklenemez.
Netice ksmna tm bu sorunlarn zm iin birok yol olduunu,
bunlardan bazlarnn uygulanmasnn mmkn bazlarnn da mmkn
olmadn ifade ederek balar. zmn ilk aamas olarak bir kl sa
hibinin (otoriter bir hkmdarn) varln sunar. Ayrca devlet adamlar
asl padiahn Allah olduunu ve hazine, reaya ve askerin gerek sahibi
nin de O olduunu bilmelidirler. Allah'n halifesi olan padiahn sebepler
dairesinde tasarrufta bulunduunu ve bu padiah uyank kaldka adaleti
salama konusunda devlet adamlarnn kendisine lk ve ama birlii
iinde yardm etmeleri hatta karsnda olanlar sindirmeleri gerektiini
vurgular. Bu ama dorultusunda ordunun da hain ve bozguncularn k
kn kazma ve israf nlemede silah gc desteinin alnmasn art
koar. Fakat son sz olarak bunlarn gereklemesi ok zor birer olaslk
olduunu nk insanlarn ounluunun genellikle byle bir otoriter
dzenin karsnda yer alarak bireysel arzularnn peinde kotuunu be
lirtir. Thomas Hobbes ise hkmdarn egemenliinin kaynan Katib
clebi'nin szn bitirdii yerden, yani halkn gvenliinin ve iyiliinin
salanmasndan balatr. Hobbes, halkn byle otoriter bir dzene kendi
iyilikleri iin katlanmalar gerektiini syler. Bu egemenliin uygulana
bilmesini salayan elebi 'ye gre devlet adamlarnn sadakati ve asker
iken, Hobbes' a gre yasalar ve eitimdir. 1 5
Neticet'n-Neticc ksmnda ise gelirlerin azl ve buna karlk aske
rin ve masratin okluu ve reayann durumunun kt olmas sorunlarna
bir zm nerisinde bulunur. Katib elebi'ye gre padiah bir yllk
geliri ne ekilde olursa olsun tedarik edip hazinenin borlarn gelecek
14
15

l lobbes. a.g.e., s. 1 2 l
llobbes. a.g.e. , s. 220.

247

Kiitip elebi 'nin Toplum ve Siyaset Dncesi

senelerin gelirlerinden yava yava deyecek gvenilir bir adam (vezir)


bulmaldr. Bu bir yllk gelir miktar birok iin sermayesi olmas asn
dan hazinede srekli olarak tutulmaldr. Ayrca belli gelirlerin emanet
edildii belli bal makamlarda haram yemekten korkan kiilerin bulun
durulmas gerekir. Reayann vergileri azaltlp bunlar toplayan manspla
rn satlmas yasaklanmal ve gvenilir adamlara ok uzun sreliine
verilmelidir. Bu tedbirlerin ksa srede Devlet-i Aliyye 'yi eski haline
dndreceinden de emindir. Tenbih tebir ksmnda da yaplmasn
salk verdii uygulamalarn Allah'n izniyle devleti tekrar dzle ka
racan belirtip dua ederek bitirir.

S oNU
Katib elebi, Osmanl devlet ve toplumunun bozulmaya ve slahat d
ncesinin siyasetin temeline oturmaya balad 1 7. yzylda yaamtr.
Osmanl kalemiye snfnda orta dereceli bir memur olmasna karn ken
di abalar ile yapt almalar sayesinde gerek brokratlar ve gerekse
ulema tarafndan saylan bir aydn olabilmeyi baarmtr. slam'n her
Mslman iin gerekli grd emr-i bi '! maruf ve nehy-i ani 'l-mnker
vecibesinin bir gerei olarak dnemindeki bozulmalara duyarsz kalma
m ve bu konudaki gr ve eletirilerini analitik bir sylemle cesurca ve
samimi olarak yazmtr.
bn Haldun' un etkisi altnda olduu anlalan Katib elebi, onun ka
dar kaderci olmayp insan faktrn devlet ve toplumun devam iin
gzard etmemitir. Gerek yapt zmlemeler ve gerekse pratik ve ksa
vadeli zm nerilerinde bu anlay aka grlmektedir. Katib elebi
toplumlarn da insanlar gibi geliip olgunlua erdikten sonra bir k
dnemine geeceklerine inanr. Siyaset dncesini ise bu evreleri uzat
ma olanaklar etrafnda rer. Eer toplumu oluturan snflar arasnda
fonksiyonel dayanma salanp iyi ynetilerek korunabilirse o devlet
uzun yl lar ayakta kalabilecek ve bireylerini de mutlu edebilecektir.
Katib elebi, Osmanl devlet anlaynn temelinde yer alan devlet-i
ebed mddet (sonsuza kadar yaayacak olan devlet) iddias ile elien bu
grlerini daire-i adliye, erkan- erbaa ve srihib 's-seyfgibi kavramlarla
desteklemektedir. Ona gre devletin mr adaleti tesis etmek, snflar
arasndaki fonksiyonel dayanmay salamak ve bunlar denetleyecek
otoriter bir hkmdar ile uzatlabilir. Kendisiyle ayn dnemde yaayan
Thomas Hobbes da otoriter hkmdarn gerekliliini savunsa da Katib
elebi gibi bu hkmdara bir takm snrlar getirmez. Katib elebi 'nin
otoriter hkmdar, Hobbes'unkinden farkl olarak Allah korkusu ve ada
let dairesinin faydacl ile kstlanmaktadr.

248

You might also like