Professional Documents
Culture Documents
.dogubati.com
DOGUBATl
D N
SMANLILAR
1
51
NDEKLER
GR
ENERAKTRK
HALL NALCIK
YAHYAARAz
TUNCER BAYKARA
30
159
YNTEM
METN KUNT
37
AYDIN BABUNA
TARTIMA
NECMETTNALKAN
Osmanl Modenlemesi ve
Klasik Yenieri Isyanlarnn
Modern Siyasi Darbelere
Dnmesi
51
ASKER YENLKLER
BURAK INAR
i,
SENCER DiVTOGLU
71
KENZ
DARE
HSEYN GNDOGDU
HALDUN EROGLU
Osmanl ehzadeleri ve
Devlet Ynetimi
TANZMAT
YoNCA KKSAL
BALKANLAR
81
DN, TOPLUM VE
KAMUSAL ALAN
SONNUR ZCAN
239
SMANLILAR
"Bizans, Trk, ran ve sliim gelenekleriyle beslenen ve yeniliki kapasi
tesinden g alan Osmanl mparatorluu Ortaa'dan Yenia'a geiin
mkemmel bir rnei olarak karmza kar. Bu ikili yap, Hristiyanlk
asndan bakldnda Mslman olan, fakat geleneklere dayanan kanu
nuyla Arap topraklarndaki klasik Mslmanlktan ayrlan Osmanl klt
rn de nitelendirmektedir. Osmanl 'nzn gebe ve kabile kltrnn ha
kim olduu Orta Asya steplerinden yava yava g ettikleri dikkate aln
d takdirde bu yaam biiminin tamamen Trk kltrne ait olmad
anlalr. Osmanl mparatorluu ne sadece bir ortaa devleti ne de ta
mamen bir modern a devletidir.
"
Dou Bat dergisinin Osmanllar zel says drt cildi kapsyor. Konunun
geniliinden dolay ciltlerimizde belli bir kronoloji takip edilmedi. Bu
nun yerine, baz dnemler ve balklar seilerek Osmanl tarihiyle ilgili
bir "zihniyet okumas" yaplmaya alld. Osmanl tarihi incelenirken
nasl bir yaklam gelitirilmesi gerektii metodolojik sorun olarak ciddi
yetini hala korumaktadr. Bu noktada nalck'n giri yazsnda yapm ol
duu tespitler kayda deerdir: "Tarihi sre balca u temel cepheleriyle
ele alnmaldr. lk olarak, yzyllar boyunca Osmanl mparatorluu ve
yabanc gler arasnda kurulan deien denge, sonra imparatorluk iinde
hkmdarn deien siyasi otoritesi sorunu ve bunun imparatorluk iinde
ki teki kuvvetler karsnda denge durumu ve nihayet devletin askeri,
mali ve toplumsal kurumlarnn dayand toprak tasarrufu ve ilenmesi
sisteminin geirdii aamalar asndan incelemek gerektiine inanyo
ruz."
Osmanl tarihi, salkl bir biimde bugne tanabildii takdirdedir ki
ancak toplumsal, kltrel ve siyasi meseleler belli bir akla kavuabil
sin. Son yllarda lkemizde Osmanl ile ilgili yaynlar artm olmakla bir-
1O
Ekim
2009 - 25
Ocak
20 1 O tarihleri aras,
likte temelde iki yaklamn sabit kald grlecektir. lki, savunma psi
kolojisiyle yola kan muhafazakar tarihilik anlaydr. Bu anlay er
evesinde Osmanl tarihi her dzeyde hikayeletirilip idealize edilmekte
dir. ncelikle, tarihi genel olaylardan ayrarak modem ulus devlet anlay
yla imparatorluklar an deerlendirmek ne derece geree yakn dur
maktadr? "Soru ve cevaplar" silsilesi halinde bir takm "hazrcevaplar"
retme kolayl tarihi ahlaki anekdotlar ynna evirecektir. rnein,
Osmanl, airetten bir imparatorluk dzeyine nasl ykseldi? Osmanl, bir
slam devleti miydi, yoksa bir Trk devleti mi? Karde katli meselesi,
harem hayat, Fatih, Abdlhamid ve Vahdettin hakknda bilinmeyen ger
ekler vb. birok soru etrafnda tarih neredeyse karikatrletirilmektedir.
dealletirilmi bir Osmanl anlay, Batl tarihilerin nyarglarndan ve
oka eletirilen oryantalist tutumdan hi de bamsz deildir. Nasl ki,
oryantalizmde Dou'ya dair, emperyal znenin arzulad gereklerden
uzak bir takm imgeler ina edilmise, kendi iimizde de rettiimiz,
bugnk kimlik meseleleriyle dorudan alakal, zihnimizde yaayan yar
hayali bir Osmanl corafyas vardr.
Popler bir "Osmanl (!)"imgesinin geni kitleler tarafnca benimsen
mesinde, elbette, Curnhuriyet'in salkl bir tarih bilinci gelitirememesi
nemli bir nedendir. Bu noktada tarihe "eletirel" gzle baklmas gerek
tiini iddia eden ideolojik sol yaklamlar da mercek altna alnmaldr.
Aslnda bu tavr, eletirellik ve tarafszlk eil, tarihle bugn arasna bir
"mesafe" koyma isteidir. Tanzimat'taki sekin aydn tavrnn en iyi gz
lemlenecei alan, tarihe 'arkaik' bir olaylar dizisiymi gibi bakan, onu
kendinden uzak gren ve gemii hep mahk1m etmek isteyen yabani ve
naif entelektel tutumlarda aranmaldr.
Yalnzca, bu iki tutuma bakldnda bile, tek bir Osmanl'nn deil
birok Osmanl'nn var olduu sylenebilir. Curnhuriyet'in eitli d
nemlerinde, Osmanl'nn nasl ele alnd zerine yaplacak bir aratr
mada, birbirinden farkl Osmanl portreleri ortaya kacaktr. Osmanl ile
ilgili yaplan aratrmalar, metodolojik bir birikim erevesinde gelime
yip, neredeyse onar yllk dilimler halinde birbirinden ayrlm, tekil uz
manlk almalarna blnm, bazen Batl tarihilerin desteiyle ivme
kazanan, bazen de gncel siyasi tartmalarn ilgl. dourduu bir alan hali
ne gelmitir.
Sonu olarak her trden tarihsel bilin eksiklii, gelecekte herhangi
zgn bir dil, dnce, kltr ve sanat anlay yaratamamann ve Trki
ye'de sosyal bilimlerin uzun bir dnem daha zayf kalmasnn en nemli
nedenleri arasnda saylmaldr.
Takn Tak
GR
(Resim st yazs)
SMANLI TARHNDE
DNEMLER
Halil nalck
vermekte bir takm nesnel (objektif) ltleri esas almak, bylece olabil
diince bir nesnel tarihe varmak mmkn mdr?
Dnemlerin hareket noktas kkten deiim tarihlerinin tespitinde l
tlerimiz; bir myth (efsane), bir dini sistem veya grup dayanm yahut
belli bir siyas ideoloji olabilir. Yahut o tarih, kendi i geliimi bakmn
dan veya dnya tarihi erevesinde ele alnabilir. Bir toplumu her yny
le ekillendiren, ona dayanm prensibini, tm hareket ve yaratcln
veren temel ge veya geleri tespit etmeden deime noktalarn tanmak
gtr. Osmanl tarihinde slam ve gaza prensibi byle bir ilev gryor
du. Son kez, Fransz Annales okulunun baz nesnel ltlere (corafi
koullar, nfusta, ekonomide deimeler) gre nesnel bir geliim yorumu
ve dnemler tespiti nerisi tarihilerce kabul grmtr. Femand Brau
del'in uzun sre (longue duree) teorisi, byle bir yaklamn meyvesidir.
Braudel her toplumun -drt kuak iinde yapsal deiiklie urayabi
lecei varsaymndan yola kar. Ama bu yaklam da tarihi geliimi an
lamak iin yetersiz grlmtr. Bu yaklam, insan iradesini ve zihniye
tini (mentalite) darda brakan, insanlk tarihini tmyle insan dnda
faktrlere indiren abartl bir mekanik determinizm iermiyor mu? br
yandan Annales okulunun etkisiyle gerek tarihin, devletler tarihi olmak
tan ziyade toplumlar tarihi, halk kitlelerinin yaam tarihi olmas gerektii
gr ar basm, toplum iinde insan ele alm ve sonuta sosyolojik
kavramlar gittike daha ok tarih aratrmalarna yn vermeye balam
tr. Trkiye'de, zellikle F. Kprl, .L. Barkan ve bakalarnn r
aan faaliyetiyle byle bir dorultuda son yarm yzylda byk mesafe
alnmtr. Bu retgencilikte muazzam ariv olanaklarnn katks byk
tr. Biz, aada i dinamikleri esas alan bir geliim ve dnemler dene
mesi sunmak abasndayz.
*
10
Halil nalck
(vc1h-i rchan) balk halinde toplar. 1 Byk bilgin ilk olarak, dier
Mslman hanedanlarn aksine Osmanllarn, slam dnyasnda daha
nceki Mslman devletleri zorla istila ederek deil ve fakat Dar 'l
Harb' e ait topraklarn fethi yoluyla devletlerini kurduklarn belirtir.
kinci olarak, Osmanl devletinde hkmdarn otoritesi ve kanunlarn
geerlilii tam ve mutlaktr. nc olarak da, Osmanl devleti btn
tekilerden daha zengin, daha ok nfusa sahip ve lke bakmndan daha
genitir. Hibir devlet Osmanllarn askeri gcne sahip deildir; yalnz
Osmanl devleti byk bir deniz gcne sahip olmutur. Osmanl sultan
larnn amac, 'tedblr-i imaret-i roy- zemin', yani yeryzn mamur hale
getirmek, hak dininin dmanlarn yok etmek ve Kutsal Kanunu (eriat)
desteklemektir.
Akpaazade'nin derleme tarihi (kompilasyonu) ve anonim Tevarih-i
il-i Osman gibi popler eserlerde, farkl dnemlere dair fikirlerin daha
znel bir biimde ifade edildiini grmekteyiz. Mesela, Anonim Tevarih
lerde2, I. Bayezd saltanatnda (1389-1402), Uc beylii geleneklerini sa
vunan evrelerin, Sultann emperyal-merkeziyeti politikasna kar tep
kisinin epeyce iddetli bir ifadesini bulmaktayz.
Bu kronikler, I. Bayezd'n hkmdarlk dneminde meydana gelen
saray hayatnn kul sstemi ve iret meclisleriyle debdebeli bir hal almas,
merkezilemi bir brokrasi ve maliye ynetimlerinin denetimi ve eitli
'Frenk' adetlerinin benimsenmesi hakknda keskin eletiriler ierir. Bu
eletiriler, 'yeni' dnemin ondan nceki dnem ile keskin bir ekilde
tezat halinde bulunduunu ileri srer. Aslnda bu eletiriler, merkeziyeti
imparatorluk dnemine geildiinin bilincini gsterir. Il. Bayezd'n sal
tanat dneminde yazlan eserlerde de, II. Mehmed devrinde meydana
gelen kapsaml gelimeler hakknda benzer eletirilere rastlyoruz. Ku
kusuz, stanbul fatihi, Osmanl devletini her bakmdan bir imparatorluk
durumuna getiren ve kiiliinde klasik mutlak otorite sahibi padiah
yaratm bir sultandr. O, her bakmdan Osmanl tarihinde yeni bir devir
amtr.
16. yzyln sonlarna doru, tahta k vesilesiyle ilan ettii mehur
Adaletname' de ynetimdeki yolsuzluklar sralarken Ill. Mehmed (15951603) Sleyman'n saltanat dnemini ideal bir dnem olarak gsteriyor
Kema\paazfde, Tev iirih-i Al -i Osm an, Defter I. haz. erafettin Turan, Ankara 1 976; Ruhi'ye
ait olduu sylenen kronikte de (Oxford Bodleian Library, Marsl 1 3 1 3) benzer fikirler ileri
srlmtr.
2
Tewarikh-i 11-i 'Osman (Die altosmanischen anonymen Chroniken ), ed. F. Giese, Breslau
1 922, 30; daha tam bir metin: Topkap Saray Mzesi Ktphanesi,? 700.
1
11
'
12
Ha il llna cl k
elebi ve Naima zel bir yer tutar. Dstr'l-amel9 adl risalesinde Katib
elebi toplumlarn nitelii ve gelimesiyle insann doas ve gelimesi
arasnda tam bir paralellik (anthropomorfsm) ngrmtr. nsanlar gibi
toplumlar da, ilki byme dnemi, ikincisi istikrarl olgunluk dnemi ve
ncs de zeval dnemi olmak zere, dnemden geerler. Ancak
salam bir yaps bulunan toplumlarda k, ge ortaya kar ve uygun
nlemler alarak k ertelemek mmkndr. Bununla birlikte, ka
nlmaz sondan kurtulmak imkanszdr. Srasyla, temel reticiler olan
kylleri, askeri snflar ve devletin mali idaresini gz nne alarak
Katib elebi, bunlarn her birinde zaaf ve zlmenin ne zaman belirme
ye baladn tespit etmeye alr. Onun balang noktas, eski nasi
hatnamelerinkinin aynsdr; yani, hkmdar orduya, ordu servete (mala),
servet reayann refahna ve reayann refah da adalete baldr (daire-i
adalet)10". Katip elebi'nin kn sebeplerini belirlemek iin toplum
daki zel snflar incelemeye girimesi ilgintir. O, olgunluk dneminin,
1593'de Celalilerin ortaya kna kadar srd inancndadr; lkenin
ve devlet hazinesinin gerek mali destei kyldr. Katip elebi, Os
manl lkesindeki kyl snfnn; ar vergilendirme, yneticilerin yol
suzluklar ve rvet ve vergilerin mltezimlerin eline braklmas yzn
den harap olduunu ne srer. O da, Sleyman an, devleti oluturan
ana snflarn denge iinde bulunduu mutlu bir dnem sayar.
Tarihinin giriinde Naima, ob Mustafa Ali, Katib elebi, Knalzade
ve zellikle en byk tarihi olarak grd bn Haldun tarafndan ifade
edilmi olan toplum ve tarih hakkndaki teorileri zetler. bn Haldun'u
izliyen Naima, devletlerin ve medeniyetlerin gelimesine yn veren eit
li ilke ve etkenleri akladktan sonra bn Haldun'un be dnem teorisini
zetler. Bu emay Osmanl tarihine uyarlama abasnda Naima,
1683'deki Viyana bozgununu izleyen yenilgiler ardndan gelen bar
politikay drdnc dnemin balangc sayar; yani nceki dnemin ilke
ve kanunlarnn izlendii ve devletin olabildiince komularyla bar
iinde yaamaya alt bir kanaat ve skfnet dneminin belirtisi olarak
yorumlar.
Farabi, Tsi ve Devvani'nin etkileri iin bkz. Knalzade Alaeddin Ali, Ah ldk- A ldi , Bulak
1248 H . , II, 5, 105 -112 ,
9 Hac Halife veya Katib elebi olarak bilinen Mustafa b. Abdullah, D
st ur ' -/ 'am el fi
s ldhi ' -l ha el /, stanbul, 1280 H.; Almanca evirisi: W.F.A. Behrnauer, ZDMG , X (1857 ), III-
132.
oa
13
eviren Pirizftde Mehmed Sa'ib, Mu kaddi me-i bn Haldun, I-II, stanbul 1 275 H.; Tanzimat
dnemi tarihisi ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa tarafndan tamamlanmtr: stanbul 1277
H.
11
12
A. Cevdet (Paa), Ve kiiyi '-i Devlet-i Al iyye (Tarih-i Cevdet). stanbul 1 2 7 1 -130 1 .
Ne tii ' ci '/- Vu ku ' iit, I-IV, stanbul 1 294-1327 H.
14
Halil nalck
13
G.G. A makis, "Gregory Palamas among the Turks and Documents of His Captivity as
Historical Sources", Spe culum, XXVI ( 1 95 1 ), 1 04- 1 1 8.
14 Yeni bir yorum iin bkz. H. nalck. "The Ottoman Turks and the Crusades, 1 329- 1 522", A
History of the Crusad es, genel yayn ynetmeni, K. M. Setton, c. VI: The Impa ct of tle
Crusades on E
rope [Hal Seferlerinin Avrupa zerindeki Tesiri], haz. H. W. Hazard ve N.
P. Zacour, Madison, 1 993, 221 -353.
15
16
Halil lnalck
.
H nalck, haz. 1 6. notta zikredilen, An Economic and Social History , 367-372.
17
18
Ha il llna cl k
2
0
19
U beylerinin Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar oynadklar hayati rol iin bkz.
Gazaviit- Su ltan Murad Han , haz. H. nalck ve M. Ouz; "Mehmed I", EI 2, "Murad il", A.
20
H alil n alc k
24
25
21
zimmi
26
Bkz. K iim1nn iime-i Sultani ber M uceb-i rf-i Osm iin i, Ankara 1956, notlar 2-5, 8-12, 20-24,
30,32, 36,39, 40,45.
27 Bkz. H. nalck, The Otoman Empire: Tl
e Classical Age 1300-1600, ikinci basm, London:
Phoenix, 1995, 76-118; "Timar", EI2.
28
H. nalck, "L'Empire Ottoman", Studies in Ottoman Social and Econ omic History, London:
Variorum il, 1985, 85-87; H. nalck, "The Rise of tle Ottoman Empire", Cambridge Histo ry
of!slam, I, 295-303.
22
Hal li nalck
23
rakabe,
kontrol
31
32
24
Halil nalck
rak zerinde mutlak mlkiyet haklarn bir ahsa zel bir ba belgesi
ile, temlikname ile devredebilirdi.
Gerekte bu katmanl bir toprak tasarrufu sistemiydi : topran mut
lak rakabe hakk devlet elinde idi; kyl tasarruf hakkna, yani srekli
kirac olarak topra kullanma hakkna devlete bir tapu resmi deyerek
bir szleme ile sahip olurdu. Bu ikisi arasnda tmar sahibi sipahiye veya
devletin temsilcisi olarak birine devlete ait haklarn inenmesi iin g
zetim yetkisi verilirdi. Balca toprak vergilerini toplayp topran bo
braklmasn nlemek zere konulan kanunlar o uygulard. Sipahi devle
te kar belirli askeri grevleri yerine getirmekle ykmlyd ve toplad
belirli vergileri de maa olarak alrd. Btn bu hususlar Kanunname
lerde tespit edilmiti. Para ekonomisinin tam olarak gelimedii devlet
lerde devletin temel gelir kaynan oluturan toprak vergileri iltizam
yoluyla da toplanabilirdi: vergilerin merkezi hazineye nakit olarak girme
sini salayan iltizam sistemi idi. Byk sayda askere ihtiyac olan Os
manl mparatorluu'nda, bu ayni vergiler ounlukla mltezimlere ve
kylerde yerletirilen sipahileri desteklemek zere tmar olarak datl
mtr. Bylece, Osmanl dneminde toprak tasarrufu sistemi, vergi sis
temi ve eyalet askeri tekilat bir btnn tamamlayc eleri olarak
blnmez bir sistem oluturuyordu.
Osmanl'nn bu sistemi, fethettikleri blgelerde, yani Bizans mpara
torluu ve Balkan devletlerinden aldklar topraklarda uygulamaya koy
mas zor olmad. nk slam hukukuna gre savala alnan topraklar
devlete ait saylrd. Hatta vakf haline getirilse bile devlet gerekirse
vakfyetini kaldrabilirdi (Fatih vakf ve mlklerin devlete mal edilmesi
kararnda bu prensipe dayanmtr). Fakat, Osmanl igalinden nce Ana
dolu' da, birok arazi, mlk ve vakf olarak devredilmi ve bu durum e
riata uygun olarak tertip edilen senetlerle tasdik edilmi bulunuyordu, bu
yzden eski Seluklu devleti topraklarnda eitli uzlamalara varlmak
gerekmitir.33 Mesela toprak sahipleri,
ekinci
33
A.g.e., 126-131.
25
3'
Kurulu
ve
Halil nalck
Celaliler iin bkz. M. Akda, Celiili syanlar, Ankara 1 963; kr. H. nalck, "Military and
Fiscal Transformation . . . ". (5. notta zikredilen makale).
37 Bkz. 1. Khassiotis, "Sull' organisazione, incorporazione Sociale e ideologia politica dei
Greci a Napoli, dal XV alla meta del XIX sec.," Epistimoniki Epetiris is Philosofikis scholis
tou Aristoteliou Pamepistimiou, Thessalonikis, 20 ( 1 98 1 ); ayn yazar, "The European Powers
and the Problem of Grek Independence from the Mid-fifteenth through the Early Nineteenth
Century", Elada: Istoria kai politismos, Solonica 1 9 8 1 .
36
27
sahibi yerel kiilerin ayann eline geti. Klasik Osmanl rejimi tamamyla
kt. Bu nedenle biz bu tarihe kadar Osmanl tarihini Klasik Dnem
diye ayrt ediyoruz. 1 683- 1 699 sava dnemi derin deiikliklere yol
am, ayan rejimini hazrlamtr.
mparatorluk topraklarnn yarsn oluturan Padiah haslar, daha
dorusu merkezi hazine kontrolndeki topraklar, genellikle eskiden beri
mukata 'a adyla szleme ile zel kiilere iltizama verilirdi. Bu muka
ta' alarm byk ksm askeri snf mensuplar eline geti. 1 7 . yzyl son
larnda mukata 'a iltizam yoluyla devlet topraklar zerinde denetim
kuran bu snf, kyller zerinde fiilen ynetici durumuna geldi ve aya
nn douuna yol at. 38 Devlet toprak zerinde denetimini salayan eski
dzenli talrirleri artk yerine getiremiyordu. Topran gerek kontroln
ele geiren nfuzlu ayanlar, kendilerine ahsen bal cretli askeri kuv
vetler beslemeye balad. Dzenli tmarl asker ilevini kaybettiinden
devlet bu yerel askeriyle imparatorluk ordusuna katlmaya tevik edip
pek ouna mirmiran veya paa rtbesi tevcih etmeye balad. Kazalarda
yerel otoriteyi temsil eden ayan yannda 1 8. yzyl ikinci yarsnda eya
letlerde byk mukata 'a topraklarn kontrol altna geiren ve zel or
dular bulunan gl yerel hanedanlar ortaya kp glendi. 1683 - 1 699
felaketli sava yllarnda, mukata' a iltizamlarn malikane adyla eyalet
lerde zengin ve nfuzlu kiilere hayatlar boyunca, hatta aileleri iin sa
lamay baaran ayan ve hanedanlar yeni bir dnemin geldiini gsteri
yordu. Toprak ve vergiler zerinde kontroln kaybeden devlet, eyalet
lerde temel fonksiyonlarn yerel ayan ve hanedana devretmi bulunuyor
du.39 Bu dnemde, Avrupa'da grlene benzer bir ekilde, imparatorlu
un feodallemesinden bahsedebiliriz. 1 8. yzyln sonunda merkeziyeti
imparatorluk artk mevcut deildi. II. Mahmud'un yeni bir ordu kurup
gl ayanlar ve hanedanlar (Pazvant-olu, Tepedelenli, Karaosmano
ullar, apan-oullar) teker teker ortadan kaldrmasna kadar, en azn
dan Anadolu ve Rumeli' de, merkezi bir hkmetin otoritesini tanyan bir
imparatorluu yeniden kurmak mmkn olmad. Uzak eyaletlerde, Suri
ye, Msr, Badat'ta Osmanl Sultannn temel egemenlik haklarn fiilen
ele geiren Memluk beyleri (Msr'da), yenieri garnizonlarna dayanan
yerel hanedanlar. Bu gelime, daha nce 1 6 . yzyl sonlarnda Garp
Ocaklar 'nda Tunus, Cezayir ve Trablus'ta gereklemi bulunuyordu.
38
Eighteenth Century lslamic History, ed. T. Naff ve R. Owen, London 1 977, 27-52.
39
28
Halil nalck
29
SMANLILARIN
SELUKLU VE iLHANLI
KLTR KKENLER
UzERiNE
Tuncer Baykara
Osmanl Tarihi, hemen her yn ile dnya lsnde nemli bir gerek
tir. Bu gerein kendisine mahsus zellikleri, zgnlkleri her geen gn
ok daha ak olarak ortaya konulmaktadr. Bunlar arasnda biz, onun
ncesiyle olan ilikilerine, sadece baz konulan esas alarak genel ere
vesiyle temas etmek istiyoruz
Osmanl Devleti XIII. yzyl sonlarnda olumaya balayan bir Beyli
in devam olarak dikkati eker. Osmanl Devleti, kendi geleneklerine
gre de tarih sahnesinde bir "Beylik" olarak grlr. XV. yzyl iinde
dahi Devletin bana "Be" dendii kendi kaynaklarnda belirtilmitir.
Trkiye Seluklu Devleti 'nin merkezi idaresinin gszlemesi ile
XIII. yzyl ortalarndan itibaren yer yer mahalli yneticilerin Seluklu
idaresini tanmayp, dorudan Hulagu hakimiyetini tanma giriimlerini
Prof. C. Cahen ortaya koymu idi. Cahen'in belirledii oluum, sonraki
yllarda da devam etmitir. Gl askeri varla sahip yneticilerin birer
Prof. Dr. Tuncer Baykara, Uak niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Tuncer Baykara
32
Tuncer Baykara
Ekonomik Tarihi,
IQ Yayn, stanbul
tekalif terimidir.
ekonomisi ve vergi dzeni ile ilgili olarak bir hayli aratrma yaplm ise
de zm bekleyen baz meseleler bulunmaktadr.
Tekalif,
tpk Osmanl
ve dar anlam Osmanl devrinde de, XVI. yzyl balarna kadar devam
etmitir. Bu sebeple biz Trkedeki "vali" kavramn, gittike byyen,
genileyen anlamn Metod kitabmzda sz konusu etmi idik
(Tarih
IQ Yaynclk,
33
KAYNAKA
Baykara, Tuncer, Anadolu 'nun Tarihi Corafoasna Giri, !. Trk Devri dari
Taksimat, Ankara
1 999.
2004,
IQ Yaynclk.
nalck, Hal i l , Devlet-i 'A liyye, Istanbul
2009, Trkiye
34
1 970
I, Ankara 1 949.
YNTEM
SMANLI
TARHLNN
EREVES:
"TRK-RAN MODEL"
Metin Kunt*
Avrupallarn dnyaya almaa baladklarnda edindikleri bir adetleri
var, yeni tanmaa baladklar toplumlar ve yerleri herhalde daha kolay
alglayabilmek iin aina olduklar rneklere benzetirler. ehirlerden sz
ederken "u blgenin Paris' i" ifadesine sk sk rastlanr mesela: "Balkan
larn Paris ' i Bkre", "Dou Akdeniz'inki Beyrut", "Uzak Doununki
Saygon" gibi. Bu adetin hala geerli olduuna daha geen yl hayretle
ahit oldum. Macaristan iin Yeil Michelin Rehberi Szeged' i tantrken
"gzel ve sevimli, ho bir ehir, kk bir Paris" diyor; demek eskimi
sandmz bu alkanlk hala devam ediyormu ! Aslnda gnlk hayatta
da yaptmz bir ey bu, "u insan bir tandm andryor" ya da "bu e
hir bizim oraya benziyor" demek. kredelim, Avrupallarn yazlarnda
stanbul iin "Dounun Londra's ya da Berlin' i" gibi bir ifadeye rastla
madm; herhalde ehrin yeterince kendine mahsus zellikleri olduundan.
Ama Trkler, yani Osmanllar iin vurguya ve yerine gre "Yakn
Dounun Prusyals ya da ngiliz'i" gibi laflar gemi yzyllarda sk sk
kullanlrd. "Yakn Dou" lafnn Avrupa-merkezciliini imdilik bir
Prof. Dr. Metin Kunt, Sabanc niversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi.
Metin Kunt
38
orta dou da, uzak dou da. Olsun, yaknyla, uzayla "arkiyat" faklte
leri yakn zamana kadar Bat geleneinin kkl niversitelerinde boy att-
39
Metin Kunt
40
41
Metin Kunt
anlamyla evrensel bir din haline dnmesi gibi Bat arkiyatl bir
dnm geirdi son nesillerde. ran kltrnn ihtiam, Trk hakimiye
tinde elde edilen genileme slam tarihinin gelimesinde hak ettii nemi
kazanmaa balad. slam dnyasnda Arap stnlnn sona ermesi so
nun balangc deil yeni rlarn habercisi olarak grlmee baland.
arkiyat geleneinin kendi kendini islah, kendine yeni bir rota izme
si olarak kabul edilmeli bu gelime; Marshall Hodgson gibi arkiyat
tarihilerin elinde pitikten sonra toplumsal bilimcilerin bak asn da
deitirmee balad. Yirmi yl kadar nce yaymlanan bir kitap eski
Arap-merkezli slam dnyas grn tamamen terk ederek slam tarihi
ni bir Trk-ran sentezi modeliyle aklamaa giriti. Tarihi nemseyen
antropologlarn ve toplumsal bilimlere yatkn tarihilerin ibirliine da
yanyor bu model; Orta Asya'nn tarih srecindeki nemi zerine yaplan
bir bilimsel toplantdan sonra gelien makaleleri ieren
Turko-Persia in
1991). imdi bu ki
tapta ileri srlen modelin Osmanl tarihi iin ne dereceye kadar geerli
olduunu tartalm. Ksaca bu model
42
15.
43
Metin Kunt
gurebti
psna katlm. Ullfe yulaf akesi demek, Roma' dan kalma "salary/ tuz
paras" teriminin ifade etmesi benzeri cret anlamnda kullanlm; asln
da sonralar btn kap halkna ullfe dendii halde demek ilk ullfeciler
gariblerden ayr dnlm. "Hdavendigar" Murad Bey zamannda,
14.
44
devirme
diye
bilimsel bir yn
45
Metin Kunt
46
47
Metin Kunt
48
TARTIMA
SMANLI MODERNLEMES
VE KLASK YENER
lsYANLARININ MoDERN SivAsi
DARBELERE DNMES
Necmettin Alkan*
GiR
Milletlerin ve devletlerin tarihleri, duraan olmayp; srekli olarak hare
ket halindedirler. Bu hareketlilik; gler, savalar, isyanlar, toplumsal
nemli deiimlere ve dnmlere neden olan baz slahat ve reformlar
gibi tarihl hadiseler eklinde cereyan etmektedir. zellikle de byk g
hareketleri, geni tabanl din deitirmeleri ve slahat/yenileme faaliyet
leri gibi uzun bir srete yaanan olaylar, milletlerin tarihi srelerinin
ekillenmesi noktasnda ok farkl bir yere sahiptirler. Bunlar, uzun vade
de neden olduklar sonular itibaryla ilgili devletleri ve milletleri tepeden
trnaa deitirmekte ve adeta dntrmektedirler. Bata devlete rengini
ve tonunu veren kurumlar olmak zere, bunlarn varlk sebebi olan top
lumlar da bu sreten nasiplerini fazlasyla almaktadrlar. Bunlarn yan
sra yeniden ekillenme, mevcut geleneksel toplumsal aktrleri zerek
yerlerini alacak yeni aktrleri zamanla ortaya karmaktadr. Fakat bu
durum, belli bir srenin ardndan bambaka yeni toplumsal oluumlara,
blnmelere ve ardndan atmalara da neden olabilmektedir.
52
Necmettin Alkan
53
Sultan
54
Necmettin A lkan
55
Necmettin Alkan
58
Necmettin Alkan
Necmettin Alkan
Necmettin Alkan
kilde meclisi uzun sre tatil etmek suretiyle, meruti ynetimin daha da
gelimesi ve Osmanl toplumuna yerlemesine engel olduu dnlebi
lir. Bylece kendisi bir taraftan modem avrupai bir ynetim tarznn bani
si olurken, dier taraftan da bu ynetime ara vermek suretiyle bunun g
dk kalmasn salamtr.
Fakat II. Abdlhamid'in bu icraat, yani meruti ynetimden mutlak
yete gemesi Osmanl tarihindeki en nemli siyasi muhalif hareket olan
Jn Trkler' in ortaya kmasna vesile olmutur. Jn Trk Hareketi, 1 889
ylnda nce gizli bir renci hareketi olarak balam, ardndan brokrat
larn ve subaylarn buna dahil olmasyla, Osmanl tarihinin en etkili ve
nemli muhalif hareketi halini almtr. Belli bir gizli rgtlenmesinin
ardndan 1 895 ylnda yer altndan sokaa karak II. Abdlhamid'e kar
mcadelelerini ilan etmilerdir. II. Abdlhamid-Jn Trk Mcadelesi 'nin
ilerleyen safhalarnda sivil kanattan eitli kurumlarda grev yapan me
murlar ve askeri kanattan subaylarn da kendilerine katlmasyla, muhalif
cephe bir hayli genilemi ve yaplan mcadeledeki kanallar buna gre
eitlenmitir. Takriben 20 yl sren bu mcadeleyi askeri bir darbe vas
tasyla kazanan Jn Trkler, en nemli hedefleri olan meruti ynetimin
tekrar ilan edilmesi hedeflerine ulamlardr.
Aslnda 1 908 Jn Trk htilali, Osmanl Devleti'nin sonuna kadar
devam edecek olan Jn Trk iktidarna ve hakimiyetine giden srete
aamal ihtilaller zincirinin birincisidir. II. Abdlhamid'in mutlak! yne
timini ortadan kaldrp meruti ynetime geilmesine neden olan 1 908
htilali bunun birinci aamas olurken; aktrleri ve muhtevas halen tam
olarak anlalamam tarihi bir problematik olarak duran 1 909 3 1 Mart
Vak'as, il. Abdlhamid-Jn Trk Mcadelesi'nin finali ve Jn Trk
Hareketi 'nin iktidar ele geirmesinin ikinci aamasn tekil etmitir. Jn
Trkler bu vaka neticesinde, kendileriyle uzun yllar mcadele eden,
ardndan Jn Trkler'in mutlak iktidarlar nnde bir tehlike arz eden ve
kendisine hi gvenmedikleri il. Abdlhamid'i nihai olarak bertaraf ede
rek srgne gndermilerdir. Daha sonra yaptklar 1 9 1 3 Bab- Ali Bas
kn bu sreci tamamlamtr. Bylece Jn Trkler, gerekletirdikleri
aamal ihtilaller sreciyle, iktidar tamamen ele geirmiler ve gerek
anlamda Osmanl Devleti'ne hakim olmulardr.
Kontroll ve temkinli bir yenilemeyi tercih eden; bir aya gelenek
te, dier bir aya modernlemede olan II. Abdlhamid'in bu faaliyetleri
nin bir sonucu olarak ortaya kan Jn Trk Hareketi, yukardaki sayfa
larda ifade edilen devletin deimesi veya dnmesiyle doan modem
siyasi muhalif Gen Osmanl Hareketi 'nin bir devamdr. Gerek gndeme
64
Necmettin Alkan
65
66
Necmettin Alkan
67
. .
Yazmalarda Marx'n zikrettii lkeler ran, Hindistan ve Trkiye'dir. Ben sadece Trkiye'yi
aldm.
toprak
birey
topluluk
devlet
M lki yet
72
Sencer Divitiolu
toprak
reaya
devlet
Mlkiyet
MARX VE KY
Marx, Asya retim tarznda kyllerin meru mlkiyet haklarnn
yokluundan bahsederek analizine balyor: Bu retim tarznda topraklar
da ortak topluluklar halinde yaayan kyl, tarm ancak kendisini destek
ler bir seviyede retebilir. Tarm retimi eitli rnler retecek durumda
olmadndan (Teknoloji yokluu) bu rnn komu kylerle mbadele
edilebilmesi de sz konusu deildir. Mbadele ve ticaret olmaynca da
artk-rn ancak reayaya verilen vergiye yetecektir.
Kylnn ekip bitii rnlerin eitlerine gelince bunlar aslen bu
day, arpa, dardr. eltiklerde de pirin ekilir. orbalk sebze iin bahe
tarm da yaygndr.
73
74
Sencer Divitiolu
Orung: Ak.
75
AMALIK
Marx, 1 85 8-59 yllarnda, Critique de l 'economie politique ve Capital'e
hazrlk olmak zere Grundriss der Kritik der Politischen konomie'yi
yazd. Hibir zaman yaymlamamak niyeti ile . . . Msveddeler 1 939-4 1
yllar arasnda Moskova'da kitap haline getirildi. Almanya'da basl
tarihi ise 1 953 'tr.
Grundriss iinde "Formen die der Kapitalischen Produktion vorherge
hen" blm zellikle nemlidir. nemi, Bat toplumlarnn getii kle
lik, derebeylik ve kapitalizm retim tarzlar aamalar dnda, baka top
lumlara ait, baka retim tarzlarnn da bulunduu gereini ortaya koy
masdr.
Capital aslnda Bat toplumlarnn kapitalist sistemden sosyalist siste
me doru gei srecini inceleyen bir eserdir. Bat kapitalizminin (ve
Asya'da da yalnz Japonya'nn) ise derebeylik retim tarzndan doduu
bilinmektedir* . Bat Avrupa ve Japonya' da derebeylik kapitalizmi dour
duu gibi, kapitalizm de sosyalizmi douracaktr.
Marx'gil edebiyatta "Toplumlarn Gelime Kanunu" diye adlandrlan
bu temel eilim kanunu, tek doru zerinde hareket eder: klelik-dere
beylik-kapitalizm-sosyalizm. Bu gelime dorusu Avrupa toplumlar iin
geerli olduu gibi, Asya ve Afrika toplumlar iin de geerlidir.
Toplumlarn tek dorusal gelime kanunu asl dayanan Critique'in
mehur nsznde bulur. Bu kanun kendisini zorunlu olarak hissettire
cektir nk; retim gleri ve retim ilikileri (mlkiyet ilikileri) ikilisi
toplumlar belirli retim tarzlar (sistemleri) aamalarna doru iter.
Marx' n nl szn hatrlaynz; "Yel deirmeni size derebeyinin hakim
olduu bir toplumu, buhar makinesi ise sanayi kapitalistinin hakim oldu
,
u bir toplumu verir.' .
Yukarda szn ettiimiz "Formen"in asl nemi burada balyor.
nk Marx orada toplumlarn gelime kanunlarn Critique'e nazaran
daha zgl ve daha az genel olarak incelemektedir. Bat toplumlarnn
retim tarzlarna benzemeyen baka toplumlarn ayr retim tarzlar oldu
una gre, btn toplumlar iin tekdorusal gelime kanunlar olamaz.
Bat toplumlar u doru zerinde geliirken, teki toplumlar bu doru
Bu konuda zellikle baknz: The Transitionfrom Feudalism to Capitalizm. Fore Publication,
London, A. Synposium by: P.W. Sweezy, M. Dobb, K. Takahashi, R. Hilton, C. Hill. Aynca:
G. Lefebvre, G. Procacci, A. Soboul, "Du feodalisme au capitalisme" La Prensee, No. 65,
Janvier-Fevrier. 1956.
Kari Marx, Misere de la philosophie, Editions Sociales, Paris, s . 7 6.
76
Sencer Divitiolu
KAYNAKA
Akda, Mustafa (1 959), Trkiye 'nin ktisadi ve timai Tarihi. Cilt 1, Bilgi Yay.
Divitiolu, Sencer ( 1 967) "A T'n Literatrdeki Yeri". Bkz. kr Haniolu
Divitiolu, Sencer (1 969) Modele economique de la sociite ottomane, La Pensee. No. 1 44.
77
78
iDARE
SMANLI EHZADELER
VE DEVLET yNETM
Haldun Erolu
nceden belirlenen bir amaca ulamak iin tutulan yol demek olan strate
ji kelimesi asker! terminolojide bir ulusun ya da uluslar topluluunun
bar ve savata benimsenen politikalara en fazla destei vermek amacy
la politik, ekonomik, psikolojik ve askeri gleri bir arada kullanma bili
mi ve sanat anlamna gelmektedir. 1 Bu terim her ne kadar yirminci yz
ylda kullanlmaya balanm ve zellikle son on yllarda nem kazan
msa da ilk alardan itibaren devletleraras ilikiler bakmndan belirle
yici bir unsur olarak varln srdrmtr.
Devlet ynetiminin bir paras olan stratejileri belirleyenlerin yneti
ciler olduu gereinden hareketle tarihin, orta zamanlarda iyi yneticile
re sahip olan imparatorluklarn uzun mrl olduunu gsteren rnekler
le dolu olduunu belirtmek gerekir. O kadar ki, bazen devletlerin mrle
rinin hkmdarlarn hayatlar ile snrl kald oluyordu. Kiinin/hkm
darn merkeze oturduu patrimonyal ynetim biimlerinde asl olan dev
letin mryd. Kii/hkmdar merkezli ynetimlerin ayakta durabilmesi
Do. Dr. Haldun Erolu, Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
1 .http://www. tdk. gov. tr/TDKSOZLUK
ister bask ile isterse baka yollarla, hkmdar ve mensubu olduu hane
dann varolduu srece balyd. Bu bakmdan orta zamanlara ait impara
torluklarda yneticinin nemi devlet ynetimi asndan birinci derecede
nemliydi. phesiz yneticiyi iyi yapan onun sahip olduu ynetim
anlaydr. ve d olaylarda yneticinin taknd tavr ya da retti
i/ortaya koyduu stratejiler onun baarsn ya da baarszlm belirle
yen en nemli falctrdr.
Modern zaman ncesi devlet idaresinin temel unsuru olan hanedan ve
hanedann ba olan kii lkede var olan her eyin tek hakimi saylyordu.
Bu hakimiyetin meruiyet dayana ilah/Tanr idi. Farkl imparatorluklar
da yansmalar da farkl olan bu meruiyet abasna gre hkmdar; ba
zen in hanedanlannda olduu gibi, "Gn olu ", "Tanr 'nn olu" olu
yor,2 bazen eski ran devletlerinde ve Roma mparatorluu'ndaki gibi
halk tarafndan Tarn kabul ediliyor, bazen de Trkler' de olduu gibi
Tarn tarafndan yeryznde 'kut'lanm kii3 veya daha sonraki dnem
lerde Padiah- ruy- zemin zillullahi fi '!-arz (Allah'n yeryzndeki gl
4
gesi) halini alyordu.
Genel Trk tarihinin nemli bir dnemini kapsayan Osmanllarn on
drdnc yzyln ilk eyreinde Kuzeybat Anadolu corafyasnda tarih
sahnesine klar ve tarihen ksa saylabilecek bir zaman dilimi ierisin
de mekan (corafya), nfus (insan) ve nfuz (g-etki) bakmndan aldk
lar mesafe ilgili ilgisiz herkesin dikkatini eker. On drdnc yzyln
hemen banda "drt yz adrlk ger ev"5 ve kk bir yerleim yerin
den, on beinci yzyln ortalarna gelindiinde dnya askeri ve siyasi
hayatna yn veren bykle erien bir imparatorlua dnmn nasl
gerekletii konusundaki aklamalar bazen yetersiz kalmaktadr.
Osmanllarn kk bir airetten byk bir dnya imparatorluuna gi
den yolda neler yaptklar ya da yapamadklar konusunda ortaya atlan
grler kimi zaman eletirel olabildii gibi kimi zaman da tartlamaz
mutlak dorular eklinde alglanmaktadr. Ancak btn bunlar bir yana,
zellikle on drt-on beinci yzyl aralnda Osmanllarn hareket saha
larnda takip ettikleri politikalarnn neler olduu ve bu politikalarn han
gi stratejilerin sonucunda gerekletirdiklerinin belirlenmesi Osmanl
gereinin anlam kazanmas asndan son derece nemlidir. Bununla
2 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, Boazii yay. stanbul 1 993, s. 258. Wolfram
Eberhard, "Eski in Felsefesinin Esaslar", DTCF Dergisi, II, 1 944, s. 270, Abdlkadir Donuk,
"Trk Devleti 'nde Hakimiyet Anlay", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Ensti
ts Dergisi, say X-XII, ( 1 979- 1 980), s. 34.
3 A. Donuk, a.g.m., s. 5 1
4 Tursun Bey; T.rih-i Ebu 'l Feth, (haz. Mertol Tulum) stanbul, 1 977, s . 43
5 Akpaazade, Tevaril-i Al-i Osman, (Ali Bey neri) stanbul, 1 332, s. 3
82
Haldun Erolu
Gaza
konusunda
ok
baarl
olduklarm
ileri
srerken
Nicolae
83
Orhan Bey savalarn ve zaferlerin adam idi, ama dur durak bilme
yen, ilerindeki gdler sebebiyle kendilerini srekli olarak yeni te
ebbslere atmak zorunda hisseden savalardan deildi. Bu temkinli
mantkl ve soukkanl Osmanl beyinde Araplarn fanatiklii ve Sel
uklularn ateli girikenlii yokt ve zaman zaman dzensiz birlikle
rin gelip geen liderleri tarafndan yaplan aknlara katlmad, tpk Bi
zans taht iin yal ve gen Andronikoslar arasndaki mcadele bala
9
dnda katlmad gibi."
Temelleri Osman ile olu Orhan tarafndan atlan ve eski Trk gelenei
nin izlerini tamakla birlikte kendine zg gl merkeziyeti bir yap
gelitiren Osmanllarn ilk yz yllk dneminde, zellikle hanedan
yeleri, devlet ynetiminde aktif rol oynuyorlard. Hanedann ba ve
hkmdar olan yneticinin ehzade ad verilen oullar devlet ynetimine
hi azmsanmayacak katklar salyorlard. mparatorluun kurulu aa
masn tanmlayan airet (Osman ve Orhan) dneminde u beyleri olarak
da adlandrlan sava beylerin katklan yannda airet beyinin ehzade
leri -sonraki sayfalarda belirtilecei zere- zellikle askeri alanda nemli
roller stlendiler. Buna ramen -birka istisna dnda- yaplan alma
larda Osmanl ehzadelerinin isyanlar n plana karlarak imparatorluk
hayatnda oynadklar yapc rol gz ard edilmitir. Oysa hem kurulu
aamasnda hem daha sonraki dnemlerde ehzadelerin ynetici snfnn
mensubu olarak nemli icraatlarda bulunduklar tarihen sabittir.
Bu manada, klasik anlamda babadan oluna geen ve veliahtln
hkmdarn byk oluna ait olduu bir hanedan modeline sahip olan
Osmanllar bu zellii ile tahtn el deitirmesi konusunda, eski Trk
geleneinin de devam olarak -bugne kadar tekrar edilenin aksine
belirli bir kural benimsemilerdi. Hanedan yeleri arasnda tahta geme
konusunda ortaya kan btn sorunlara ramen imparatorluun kurucusu
Osman 'n airetin ba olmas ve sonrasnda byk oluna gemesinden
hareketle, tahtn el deiimi beyin/hkmdarn byk olu lehine yazl
olmayan bir kural haline gelmiti.
l ile sonlanmt.
Osmanllarn klasik a olarak adlandrlan ilk yzyllk zaman
diliminde hkmdarln babadan byk oluna geen bir veraset gelene-
N. Jorga, a.g.e.,
84
c.
I,
s.
1 67-1 68
Haldun Erolu
ierisinde
ba
gsterebilecek
huzursuzluun nne
gemek
Bu konuda ortaya atlan farkl grlerle ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. H. Erolu,
Ayrntl bilgi iin bkz. F. amil Ark "Trkiye Seluklu Devleti'nde Siyaseten Kati ( 1 0751 243)" Belleten, c. LXIII, say. 236, (Ankara 1 999) s.43-94, Fuad Kprl, "Hanedandan
Birinin damnda Kan Aktma Yasa", TIK Ktphanesi,. Tercme/35 , Ahmet Mumcu,
Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1 963, Mehmet Akman, Osmanl Devletinde Karde
Katli, Eren yay. stanbul 1 997, H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 1 99-2 1 1
12 Mehmet Zeki, Maktul ehzadeler, stanbul 1 336, s. 57, A. Akgndz, Osmanl Kanunnfme
leri ve Hukuki Tahlilleri, 1 . Kitap, stanbul 1 990, s. 328, metin s. 3 4 1 . A. zcan, "Fatih'in
Tekilat Kanunnamesi", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c. 33, (stanbul
1 980-8 1 ), s. 46
13 H. Erolu, Osmanllar Ynetim ve Strateji, stanbul 2007, s. 64-65
14 Hoca Saadettin Efendi; Tac 't-Tevarih (sad. sm.et Parmaksz) Kltr Bakanl yay. c. I,
Ankara 1 979, c. I, s. 1 90- 1 9 1
85
86
Haldun Erolu
18
1 6. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi, (haz. erif Batav), Ankara niversitesi
Basmevi, Ankara 1 973, s. 94 ve 97
19 Akpaazfde, s. 1 24, Neri, Mehmet, Tevaril-i Al-i Osman (haz. Faik Reit Unat- Mehmet
Alta] Kymen) TTK yay. Ankara 1 992 c. II, s. 625
20
Radu, R. Florescu-Raymond T. Mcnally, Drakula ya da Kazkl Voyvoda, (ev. Ali Cevad
Akkoyunlu), stanbul 2000, s. 76
21 Akpaazfde, s. 1 26- 1 27, H. Erolu, Osmanllar Ynetim ve Strateji, s. 1 3 7 ve 1 3 9
2 2 A nonim Osmanl Tarihi, s. 1 55
87
Nicolae Iorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, s. 1 96, H. Adams Gibbons, Osmanl mpara
torluunun Kuruluu, s. 89
24 H. Erolu, "stanbul ' un Fethinde ( 1 453) Bizans Komutan Olarak stanbul ' u Savunan Me
hul Bir Osmanl Hanedan yesi: ehzade Orhan" Prof Dr. Yavuz ERCAN A rmaan, Turhan
Kitabevi Ankara 2008, s. 3 9 1 -404
25 H. Erolu, "Osmanl'ya Kar Savaan Osmanl ehzadesi: ehzade Ahmet ' in olu ehzade
Kasm (907/1 50 1 -924/ 1 5 1 8)", OTAM Say: 1 3, (Ankara 2003), s. 227-236
88
Haldun Erolu
ekilde
teorik27
leri ve burada yneticilik sfatna sahip olmalar ayr bir yer tutar. Devlet
ynetiminin bir paras niteliindeki bu uygulamann temel amac; eh
zadelerin hkmdar aday olmalar dolaysyla devletin nemli merkezle
rinden olan sancaklara gnderilerek tecrbesi kazanmalar ve tahta ktk
larnda ynetim zorluu ekmemeleriydi . Osmanl belgelerine
Ayrntl bilgi iin bkz. H . Erolu ,"Osman l larn Rakip Devletlerin Taht M cadelelerine
Mdahaleleri", Akademi Gnl, Cilt l , Say 2 (Bahar 2006), s. 4 1 -55
2 7 ehzadeler teorik eitimlerinde aldklar binicil i k ve dv dersleri dolaysyla ok iyi ata
binerler, avclk yaparlar ve kendisini koruyabilecek kadar dv sanatlarna hakim olurlard.
(. H . Uzunarl, Osmanl Devletinde Saray Tekilat, TTK., yay. Ankara 1 988 s. 1 1 3 . .
Turan. Kanuni 'i Olu ehzade Bayezid Vakas, Ankara 1 96 1 , s. 3 3 . Bunun yansra ehzade
lerin terbiyeli olmas ve yneticilik sfatlarn kazanmalarna da nem gsteri lirdi. ehzadelerin
teorik eitimleri srasnda arapa ve farsa. Kuran eitimi (Gelibolu l u A l i , Knh '1-Ahbiir ,
(Haz. Ahmet Uur, M ustafa uhadar, Ahmet Gl, brahim Hakk uhadar) Kayseri 1 997, s.
3 78-379) milletler ve medeniyetler tarihi, felsefe, bilim, slam tarihi ve edebiyat fen, matema
tik, astronomi, tarih dersleri veril i yordu. Celalzade'deki bilgiye gre; I. Sel i m, ehzadeliinde
aldn bu eitimden dolay btn lkeleri bilir, dnyann tavrn ve dnya halklarn tanrd.
Bkz. Mustafa Celalzade, Selim-name, (haz. Ahmet Uur- Mustafa uhac) Kltr Bakanl
yay. Ankara 1 990, s. 5 1 -52
28
Bkz. BOA, D U T (Dosya Usul radeler Tasnifi) Dosya 3, Gmlek 1 2, Belge 1 5 .
89
29 Gazavat'ta il. M urat' olu ehzade Mehmet' i n Sarulan' a gidi sebebini "Saruhan'a dahil
olup fakir ve zu 'efann mesalillerini ol iki ]alasyla danarak grb eer ' ulema ve eer sulehf
ve fukara ve agniya elzade'nin zll-i sa'adet-bahda asde-lal olub karar etmekde" eklinde
verilmektedir. Bkz. Gazavft- Sultan Murat b. Mehemmed Hfn. z/adi ve Vara Savalar
(1443-1 444) zerine A11011i111 Gazavftnfme, (yay. Hali l nalck-Mevld Ouz), TTK yay.
Ankara 1 989 s. 1 -2.
30 H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 90-96 ve l 1 2vd.
3 1 H. Erolu, ehzadelik Krun s. 1 03- 1 1 2
32 i. H. Uzunarl , Saray Tekilat, s. 1 22. H . Erolu, "ehzade Sanca Antalya" Akdeniz
niversitesi Atatrk lkeleri Aratrma ve Uygulama Merkezi, Son Bin Ylda Antalya Sempoz
yumu. (Antalya/ 1 8-22 Aralk 2003) Antalya 2006, s. 1 9
33 Osmanl ehzadelerinin tayin olunduklar ve yneticilik yaptklar Osmanl sancaklarn
gsteren tablo iin bkz. H. Erolu, ehzadelik Kurumu, s. 1 22- 1 23
" H . Erolu, ehzadelik Kurumu. s. 1 24
90
Haldun Erolu
ilgilenen
defterdar ile
ehzade hocas,
nianc,
reislkttab
ve
Veliyddin Efendi ktb. Numara 1 969 varak 2 l a-2 l b'de kaytldr. "Berat- eyalet merhum
sultaz Mehemme veled-i Sultan Beyazd der Kefe. Nian- erf i ali an- Sultani ve tura-
garra- am- mekan- hakani . . . ol vilayette olan mera ve kbera ve haem ve hddam ve
eimme ve siidft ve effzl ve kuza/ ve reaya ve beraya vesayir skkan- vilayet ve kuttan-
meleke/ ve ehi. marnileyh olum kendiilere vali ve hakim bilb hidme u itaatma nsaraat
edeler . . . talrirenfi 22 Ramazan 999" Y. ztrk, hakl olarak, belgedeki bu tarih i n yanllna
dikkat eker. Bkz. Y . ztrk, Osmanl Ynetiminde Kefe Sanca (1475-1600). Kltr B akan
l yay. Ankara 2000, s. 48dn.
36 BOA., DUT, Dosya 3, Gmlek 1 2, Belge 1 5.
37 Celalziide. s. 1 1 0, Selaniki, M ustafa, Tarih-i Selaniki, (haz. Mehmet pirli) TTK. yay. c. J,
Ankara, 1 999 286-287.
38 . H . Uzunarl, "Sancaa karlan Osmanl ehzadeleri", Belleten c. XXXVl , say. l 56,
(Ankara 1 975) " s. 668. aatay Uluay. "Kanuni Sultan Sleyman ve Ailesi ile ilgili Baz
Notlar ve Vesikalar" Kanuni A rmaan, Ankara 1 970, s. 227-228.
39 i. H: Uzunarl "Sancaa karlan" s. 690-69 1 .
91
sa' da grev yapt 1 54 1 ylna ait defterde birun halk olarak 552 kii yer
almaktayd.40
Osmanl arivi, maliyeden mdevver defterler tasnifi 1 324 numarada
yer alan ve "Saadetli Padih- alempenl hazretlerinin rikb- hma
yunlar ile gelen kullarn defteridir." cmlesi ile balayan ehzade Mu
rat'n (III) maiyet defterinde yer alan sipahi olanlar says 966 ylndan
970 ylna kadar 1 1 8,4 1 970 ylndan 977 ylna kadar 1 3 ,42 ve 977 yln
dan 982 ylna kadar da 9943 olmak zere toplam 220 kiiydi. ehzade
Murat'n Manisa sancanda kald yaklak 1 2 yllk sre zarfnda ya
nnda bulunan grevlilerin says ise toplam 1453 kiiydi.44
Sancaa karlan ehzadeler bulunduklar sancaklarda tpk stan
bul ' daki Divan- Hmayun'a benzer bir divan tekilatna sahiptiler. San
caklardaki ehzade divanlarnda, grlen konularn sancak dahilindeki
sorunlar ieriyor olmas ve sancak idaresinin ileyiini gstermesi bak
mndan son derece nemlidir. Ancak ehzadelerin sancak divanlarndaki
kaytlar ieren defterlerden sadece birka gnmze ulamtr.45 stan
bul' daki divan ile ileyi bakmndan ayn zellikleri tayan ancak daha
dar bir blgeyi ieren ehzade divanlarnda tutulan bu defterlerden ehza
delerin sancaklardaki grev ve sorumluluklar hakknda baz sonulara
ulamak mmkndr. ehzadelerin grev yaptklar sancaklarda sahip
olduklar yetkiler Osmanl devlet ynetiminde oynadklar rol gsterme
si bakmndan hayli nemlidir.
Y. Ycel ' in yapt genel yoruma gre ehzadeler bulunduklar san
caklarn bamsz yneticileri durumundadrlar. simleri ile tura eke
bilmekte, hkmler yazabilmekte, kendi idareleri altndaki blgelerde bir
40
Metin Kunt, "Devlet. Padiah Kaps ve ehzade Kaplar", Yeni Trkiye yay. Osmanl 6,
(Ankara 1 999), s. 37.
4 1 BOA. MAD. u. 1 324. s. 4-6.
42 BOA. M A D . u. 1 324. s. 6.
43 BOA. MAD. nu. 1 324. s. 7-8
44 BOA, M A D nu. 1 324. s. 1 -39.
45 H . Erolu. ehzadelik Kurumu. s. 1 5- 1 7. ehzade defterlerinden bazlar F . Emece tarafm
da da tatlmtr. Bkz. F. Emecen, "Tara B rokrasisinin Kaynaklar ehzade Divan Defter
leri" (Tarih Boyunca Trk Tarihinin Kaynaklan Semineri 6-7 Haziran 1 996), stanbul niver
sitesi, Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul 1 997, s. 9 1 - 1 O l . Ancak, F. Emecen
baka bir almasnn dipnotlarnda (bkz. F. Emece, "Osmanl ehzadeleri ve Tara Yneti
mi" Trk Dnyas Belediyeler Birlii (TDBB) yay. (Ed. Erol zvar-Arif Bilgin) stanbul 2008,
s. 99- 1 1 2) ehzadelik Kurumu adl almamz srasmda kulladnz Kaynaklar ve Aratr
malarn tatld blmnde ehzade diva defterlerinden bahsetmemizi ve yine alma
mz bir bl mn tekil eden karde katli meselesi ile ilgili ksm hakknda gerei yanst
mayan bir takn grier i l eri srerek eletiride bul unmutur. Bunlarn gerek d olmasnn
yanda, F. Eecen ' i n ad geen ksa makalesine dikkatlice bakldgnda i l eri srd grle
rin ve eletirilerin aslnda kendi almasnda yer ald grlr.
92
Haldun Erolu
46
93
54
55
s.
94
Haldun Erolu
Akpaaziide. s. 78. Oru Bey, Oru Bey Tarihi, (haz. Atsz) Tarihsiz, s. 75, 1 82- 1 83 . Ltfi
Paa, Tevaril-i ll-i Osman, Matbaa-i Amire, stanbul 1 34 1 , s. 72,
57 bn Kemal; Tevarih-i Al-i Osman, Y i i . Defter, (haz. erafettin Turan) TTK. yay., A nkara
1 957, s. 326, Tursun Bey; Taril-i Ebu '[ Fetl, (haz. Mertol Tulum) stanbul 1 977, s. 1 56, Kn
lii 'f-Albiir, s. 653
58 Kiinh f-A l b r, s. 925-926.
59
Neri, c. !, s. 29 1 , Anonim Temril-i Al-i Osman, F. Gese Neri (haz. N imet Azamet), Mar
mara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi yay. stanbul 1 992, s. 28
0 0 Akpaaziide, s. 68-69, Neri, c . I , s. 349-3 5 1 . Anonim Osmanl Tarihi, s. 47, Ltfi Paa, s.
55
61
smail H . Ertayl , "Akkoyulu-Osal Mcadelesi," ncesi ve Sonrasyla Trabzon 'un
Fethi, (haz. smail Hacfettalol u), Trabzon Belediyesi Kltr Yay. Trabzon 200 1 . s. 1 69.
62
Peevi, brahim, Peevi Tarihi, (haz. Bekir Stk Baykal) Kltr Bakanl yay. c. !, Ankara
1 999, s. 1 94 .
'
95
64
65
96
Haldun Erolu
97
Mehet' i n olu Mustafa'nn kardei Hasan'n elinde ehzade Korkut' u muafnfnesi vard.
Bkz. TT , 1 65, s. 3 . Ayrca bkz. Feridun Enecen, XVI. Asrda., s. 40dn, ehzadelerin vergi
muafiyetleri konusunda ayrntl bilgi iin bkz. H. Erol u ehzadelik Ku11111111. s. 1 87 vd.
98
Haldin Erolu
KAYNAKA
AR V BELGELER
BOA. A.DVN. 794 numaral defter
BOA. BM. 23 numaral defter
BOA. DU T Dosya 3 , Gmlek 1 2, Belge 1 5.
BOA. MAD. 1 324 numaral defter
BOA. TT. 1 65 numaral defter
KAYNAK VE ARATIRMALAR
1 6. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi, (haz. erif Batav), Ankara niversitesi
99
Boyunca Trk Tarihinin Kaynaklar Semineri 6-7 Haziran 1 996), stanbul niversitesi,
Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul 1 997
Ercan, Yavuz "Yavuz Sultan Selim Dnemi'', Trkler 9, Yeni Trkiye yay. (Ankara 2002)
Erolu, Haldun, "Osmanlya Kar Savaan Osmanl ehzadesi : ehzade Ahmet'in olu
ehzade Kasm (9071 1 5 0 1 -924/ 1 5 1 8)", OTAM Say: 1 3, (Ankara 2003)
Erolu, Haldun, " stanbul ' un Fethinde ( 1 453) Bizans Komutan Olarak stanbu l ' u Savunan
Mehul B ir Osmanl Hanedan yesi: ehzade Orhan" Prof Dr. Yavuz ERCAN A rmaan,
Turhan Kitabevi A nkara 2008
Erolu, Haldun, "Osmanllarn Rakip Devletlerin Taht Mcadelelerine Mdahaleleri", Akademi
Gnl. Cilt l , Say 2 (Bahar 2006)
Erolu, Haldun, "ehzade Sanca Antalya" Akdeniz niversitesi Atatrk lkeleri Aratrma ve
Uygulama Merkezi, Son Bin Ylda A ntalya Sempozyumu. (Antalya/1 8-22 Aralk 003)
Antalya 2006
Erolu, Haldun, Osmanl Devletinde ehzadelik Kurumu. Aka yay. Ankara 2004
Erolu, Haldun, Osmanllar Ynetim ve Strateji, Gkkubbe Yay. stanbul 2007
Ertayl, smail H. "Akkoyunlu-Osmanl Mcadelesi," ncesi ve Sonrasyla Trabzon 'un Fethi,
(haz. smail Hacfettaholu), Trabzon Belediyesi Kltr Yay. Trabzon 2001
Ertu Tarm, Zeynep, XVJ. Yzyl Osmanl Devletinde Clus ve Cenaze Trenleri, Kltr
Bakanl yay. Ankara 1 999
Gazava- Sultan Murat b. Mehemmed Han. z/adi ve Varna Savalar (1443-1444) zerine
Anonim Gazavatname. (yay. Halil nalck-Mevld Ouz), TTK yay. Ankara 1 989
Gelibolulu Ali, Knh '1-Ahbdr. (Haz. Ahmet Uur, Mustafa uhadar, Ahmet Gl, brahim
Hakk uhadar) Kayseri 1 997
Gibbons, H. A., Osmanl mparatorluunun Kuruluu, (Osmanlca'dan aktaran Hseyin Da,
ngilizce'den ev. Blent Ar), 2 1 . yzyl yay. Ankara 1 998
Hoca Saadettin, Tac -Tevarih (sad. smet Parmaksz) Kltr Bakanl yay. c. J, Ankara 1 979
b n Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, 1 . Defter, (haz. erafettin Turan) TTK. yay., Ankara 1 970
bn Kemal, Tevarih-i A l-i Osman, VII. Defter, (haz. erafettin Turan) TTK. yay., Ankara 1 95 7
nalck, Halil, "Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul v e Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi"
A nkara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 1 4, No: 1 , (Mart 1 959)
Jorga, N icolae, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Nil fer Epeli), c. !, stanbul 2005
Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, Boazii yay. stanbul 1 993
Kara!, Enver Ziya, " Yavuz Sultan Selim'in Olu ehzade Sleyman'a Manisa Sancan dare
Etmesi in Gnderdii Siyasetname" Belleten, c.VI, say 2 1 -22, (Nisan 1 942)
Kprl, Fuad, "Hanedandan Birinin damnda Kan Aktma Yasa", TTK Ktphanesi,.
Tercme/35
Kunt, Metin, "Devlet, Padiah Kaps ve ehzade Kaplar". Yeni Trkiye yay. Osmanl 6,
(Ankara 1 999)
Ltfi Paa, Tevarih-i Al-i Osman, Matbaa-i Amire, i stanbul 1 34 1
Mehmet Zeki, Maktul ehzadeler, stanbul 1 336, s. 5 7 , A. Akgndz, Osmanl Kanunnameleri
1 00
Haldun Erolu
101
Ayasofya
SMANLI'NIN ATMEYDANI
"KAMUSAL"
BiR MEYDAN MIYDI?
Emine Sonnur zcan
Var idi bir makiim- h urrem-iibiid
Ki Konstantinin ol eyvan imi
Ki A tmeydan dinridi ana iid
Temiimet mlk Rumun hiin imi
'Aciiyibler gariiibler var anda
Naziri yok temiimet bu cihiinda
Ltfi Paa
zelliklerinden syrlm olarak davranrlar. Onlar, kamu yararyla ilgilenirler ve bunu eitli
ekillerde halka duyurabilirler. Kamuoyunun olutuu alan olarak kamusal alan, devlet ve
toplum arasndaki arabuluculuk alandr ve devlet faaliyetlerinin kontrolne olanak tanr. Ka
musal alan bu balamlarnn XVIII. yzyla kadar ortaya kmam olmas bir tesadf deil
dir. Onun hakiki anlam somut tarihi durumlardan neet etmitir. Kamusal alan, dnce ile
kamu dncesinin ayrt edilmesiyle olumutur. Bu anlamda kamusal tartmalar yalnzca
burjuva topluluklarnda geliebilmitir. Avrupa'da Yksek Ortaalara kadar zel alandan ayr
olarak kamusal alan varlnn grlmesi imkanszdr. Bununla beraber, bir tensil1 kamusal
l k SZ konusudur. Feodal lord. kendi hakimiyetini kamusal olarak sergiler. xv. yzyl so
nunda, Feodalite (kilise, kral ve soylular), halk dier tarafta kalmak zere zel paralara ayrld.
Kilisenin pozisyonu deiti ve onun temsil ettii din, zel bir konu haline geldi. Dini zgrlk,
ilk kiisel zgrlk alan olarak korumaya alnd. Feodalitenin dier paralar gibi kilise de bir
ortak yap ve kamusal hukuk iinde varln srdrd. Hakimiyet gruplar kamu gcnn
organlarna; parlamentoya (ve ksmen yargya) dntler. Mesleki stat gruplar nn paralar,
topraklar zerinde ehir birlikleri ve birtakm farkl birlikler kurduklar lde burj uva toplum
larna dntler ve bunlar bireysel zgrln gerek alan olarak devletle muhatap olacaklar
d." Jrgen Habermas, "The Public Sphere", Cotemporary Political Philosophy, Editr:
Robert E. Goodin ve Philip Pettit, Blackwell Publishers, Oxford 1 997, s. 1 05 - 1 08.
H abermas, 1 962'de yaymlanan almasnda XV!ll. yzyl burj uva toplumlarndaki "ka
musal alan" ematik bir biimde izah etmektedir:
zel Alan
Sivil Toplum (mal takas ve
sosyal aba alan)
Evlilik ii alan
( entelektiiel burjuvazi)
[ Kamusal Alanl
Siyasi dzlemdeki kamusal
alan
Edebiyat dnyasndaki
kamusal alan
(dernekler, bas)
...
(aristokrat-soy! u
top-
1 06
1 07
1 08
l. BZANS' IN HPODRUM'U
almamzn banda, Atmeydan ya da Bizans'taki adyla Hipodrom'un,
Osmanl ' dan nceki durumundan bahsetmek istiyoruz. Bu sayede, meka
nn Osmanl ehresi ve kullanmna ilikin karlatrmal bak alarnn
daha kolay yakalanabilecei umulmaktadr.
stanbul 'un Romallarca ele geirilmesinden sonra, Roma 'daki Hipod
rom'un bir benzerinin stanbul 'da da ina edildii bilinmektedir. mpara
tor Septimius Severus ( 1 93-2 1 1 ) , tarafndan balatlp Byk Konstantin
(272-3 37) zamannda bitirilen Hipodrom, imparatorluk sarayna bitiik
olarak, gnmzde Sultanahmet Camii ve Meydan 'nn bulunduu blge
de yer almaktayd. Bizans tarihisi Ostrogorsky'ye gre stanbul'daki Hi
podrom, "Roma' daki Forum" ve "Atina'daki Agora" niteliinde, "halkn
siyasi tutumunu asl aklad" yerdir.6 Mermerden yaplm 5 00x 1 1 7
6 Bizans bakentinin halk, siyasi grlerini, "dem" ad verilen partiler araclyla ortaya
koymutur. Yneticileri imparatorca atanan, Maviler ve Yeiller isimli iki parti, birer araba
yar takm olmann yansra, halkn siyasi ynelimlerini de yanstmaktayd. mparatorluk
bunlardan birini destekliyor, dieri de rnhalefet grevini stleniyordu. ki partiden oluan
gruplar ayrca, "ehir milis kuvveti" olarak surlarn onarlmas iini de grmekteydi (George
Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye eviren: Fikret Iltan, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara 1 986, s. 6 1 ).
Dorudan yukardaki nitelikleri alp gnmz zihniyetiyle dndmzde, sz konusu
partilerin dnemin siyasi ve sosyal hayatnda grece demokratik bir atmosfer ve kamufikri/oyu
oluturduu dnlebilir. Bununla beraber, Maviler ve Yeiller partilerine biraz daha yakn
dan baktmzda, tamamen zamann anlayyla yaratlm bu kurumlardan bahsetmemiz
gerei beli riyor. Bizans tarihinde youn olarak sergilenen, sz konusu iki partinin birbirlerine
ya da devlete kar sergiledii atma ve isyanlar, temelde ekonomik zorluklar ve dini basklar
sonucunda ortaya kmaktayd . rnein, atmalarn balad Anastasios I devrinde (49 1 5 1 8), hazinenin boalmasa nlem olarak getirilen dzenlemeler, krsaldan alnan vergilerin
ayni deil nakdi olarak alnmasn gerektiriyordu. Dolaysyla halk honutsuzluunu "dem"ler
araclyla ortaya koymakta gecikmedi. Bu noktada iin iine -Yunan ve Roma'daki zgr
erkeklerin eitli hak mcadelelerinden farkl olarak- dinsel tercihlerin de dahil edildiini
gryoruz. Bilindii gibi, Bizans, hem Ortodoks mezhebinin hem de Doulu Monofizit mez
heplerin yaatld bir lkeydi. te Bizans halk -ve de devleti- karlat meseleleri, ou
1 09
zam:n aidiyet kurduu mezhebin rengine brnmek suretiyle sergiliyor, taraf belirl iyordu.
Alan partilerin de Ortodoks ya da Monofizit olmakla belirlenmi saflar vard . Yeiller
Monofizit, Maviler Ortodoks inanc savunmaktalard. Bu ayrlk ayn zamanda mparatorluun
Monofzit Dou lkeleri ile Ortodoks Batsn da temsil etmektedir. Yukarda ksaca deindi
imiz Anastasios dzenlemeleri. onun Monofizitliiyle birl etirilince, Ortodoks Bizansllarn
honutsuzluunu i fade etmek Mavilere dmtr. Sonuta. 5 1 2 ylnda Hipodrom'da yaptkla
r byk gsterilerle yetinmeyen Maviler, kamu binalarn yakp yal imparatoru talam,
ehirde dehet samlardr (Ostrogorsky, s. 62).
532 senesinde vuku bulan Mehur Nika syan da temelde mparator Iustinianos 'un fetih
politikalar halka ykledii mali yaptrlar bir sonucudur. mparator' un, uygulamalara
itiraz eden iki grup zerinde kumaya alt bask, iki partiyi bir araya getirmi ve onlar,
daha nce grlmedii bir biimde H ipodrom'da birlikte gsteriler dzenlemilerdir. Ancak,
devlet Mavileri tarafna ekerek ve ittifak kracak ve beraberinde Hipodrom'da byk bir
kym yaplarak binlerce partili ldrlecektir. Bylece dem'lerin faal iyetleri byk oranda
durdurulmu oluyordu. Ostrogosky'e gre "Bizans otokrasisi, ehirlerinin dem'lerinde somut
laan zgrlk gayretine galip gelmiti." Ancak, mevcut iktisadi ve dini sorunlar devam ettii
srece Maviler ve Yeiller varlklarn belli lde srdreceklerdir. Bunun en yak rnei
Tasvir Krclk Dneni'nde (7 1 1-843) meydana gelmitir. V. Konstantinos'un asi enitesi,
yeenleriyle birlikte "alenen tahkir ve tezyif edildikten sonra Hipodrom'da gzleri kr edil
mi", ardda yard mc larnn bir ksm burada idam edilmi ve bir ksm da elleri ve ayaklar
kesilerek sakat braklmtr. Ay olayda tasvirlere ibadeti onaylayan Patrik Anastasios da bir
eek zerine bindirilip Hipodrom'da halka tehir edilmitir (Ostrogorsky, s. 1 55).
Anna Komenna'da, "ehirlerin kraliesi"nde bulunan Hipodron'un bu trden korkun
olaylara birka yzyl daha evsaliplii yapm olduunu reniyoruz: mparator Alexios, 1 1 1 6
civarnda Bogonil mezhebine mensup olan halk takibata tabi tutmu; pek ok Bogonil1 ya
nnda, mezhebin lideri X. Basileios'u da yakalattr. mparator. onu sapkn inancndan
dndrmek iin bizzat uram; a ncak Basileios inancndan vazgemeyince Atmeydan 'ndaki
halkn lklarla seyri nnde diri diri yaklmtr (Aa Koenna, Alexiad, eviren: Bilge
Umar, nklap Kitabevi , stanbul 1 996, s. 5 1 3-5 1 4) .
7 (C. B .), MEB slam Ansiklopedisi, " stanbul", Eskiehir 1 997, c.512, s. 1 1 5 1 .
8 Ostrogorsky, s. 1 57, 1 79.
l 10
Lady Montagu, Trkiye Mektuplar. Tercman 1 00 1 Temel Eser, eviri: Aysel Kurutluolu,
stanbul 9, s. 1 26.
1 0 Metin And, " 1 6. Yzylda i stanbul'da Gndelik Yaam", Osmanl Uygarl (iinde), Hazr
layan: Halil nalck, Gnsel Renda, c. J, s. 437.
11
Gelibolulu Mustafa A li, Knhii 'l-Ahbdr, Haz. : M. Hdai entrk, TTK Yay., Ankara, 2003,
s. 33.
111
12
Peevi Tarihi, Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara
1 982, c. I, s. 77. Kprl'nn A k elebi 'den aktard bilgilere gre, dnemi n nl airinin
kabiliyeti kendisine dmanlar kazandrmtr. Dolaysyla, 1 53 2 senesinde "Sadrazam brahim
Paa'mn Budin'den getirip Atmeydam 'nda kendi saraynn karsna diktirdii mehur heykel
mnasebeti ile syledii Farsa bir beyit (Dnya kilisesine iki brahim geldi, B i ri put kran
oldu, br put diken) vesile ittihaz edilerek, stanbul Subas tarafndan, Tahtakale'de yaka
lanm; dvldkten sonra eee bindirilip gezdirilmi ve sonra iskele banda aslmtr." M.
Fuad Kprl, "Figan!" MEB sliim Ansiklopedisi, c. 4, s. 630.
1 3 Tiirih-i Seliiniki. Hazrlayan: Mehmet pirli, TTK Yaynlar, Ankara 1 999, c. 1 , s. 69.
1 4 Tiirih-i Seliiniki, c. 1, s. 1 1 2.
1 12
15
16
1 13
1 14
s.
21
22
eder:
Var idi bir lllakalll- hurrem-abad!Var idi bir kalp ferahlatc yer makam
Ki Atmeydam dinuridi ana ad/Ki Atmeydam denirdi ona ad
Ki Konstatimn ol eyvan imi/Ki Konstantin 'in o saray imi
Temiimet mlk Rmun izam imi!Rm devletinin tmnn mekam imi
'Acayibler garaibler var anda/Acayipler garayipler var onda
Naziri yok temamet bu cihanda/Benzeri yok bu cilamn tmnde.
Ltfi Paa, Tevarih-i A l-i Osman, Hazrlayan: Kayhan Atik, Kltr Bakanl Yay., Ankara
200 1 , s. 270.
23 Ltfi Paa, s. 268-270.
1 15
Tfrih-i Selfniki,
1 16
c.
I,
s.
1 33-1 35.
BRAHM
PAA
SARAYl
A T M
E Y D A N
MEHTERHANE
AHMET PAA
SARAYI
'<
"
:.
MEHMET
PAA
SARAY!
SNAN
PAA
SARAYI
AYASOFYA
ek i l I: Osmanl kron iklerine gre Atmeydan 'nm 1 582 dnndeki muhtemel plan
Hasan Beyzade'ye gre yabanc eliler iin bu blgede bir oturma yeri hazrlanmtr. Hal
buki Selaniki onlarn yerini yukarda kaydedildii zere, Mehterhane nnde kurulan basamak
l yerde belirlemektedir. Biz, izdiimiz muhtemel meydan p lannda, dn daha canl bir
ekilde hatrlad varsaydmz Seli\nikl'yi esas aldk.
26
Hasan Beyzade Tarihi, 288-294. Karlatrnz: Peevi Tarihi, s. 64-65 ; Tarih-i Naima , s.
1 9 1 4.
27 Gelibolulu Mustafa '}di, Cami 'u '/-Buhur der Mecalis-i Sur, H azrlayan: Ali ztekin, TTK
Yaylar, Ankara 1 996, s. 283.
28
Ali ztekin, A l i ' nin eserini sunarken, bu tanmlamay dierleri gibi bir grup olarak deerlen
dirmi ve krkbe adetlik topluluklar grubunun iine dahil etmitir. H albuki Gelibolulu M ustafa
Ali, tanmlamay, Eyp Ensari'nin manevi kiiliine atfla stanbul halkn b i r sfat olarak
1 17
1 18
Be de kldm bu iri-kiir i
Gl renkli ata siiviir olaym dedim
Dier yandan, Ali 'nin Atmeydan 'ndaki dn rahata seyir iin sipahi
klna girmi olan kadn -her eyden nemlisi- maharet erbab gruplar
ve kiiler listesine dahil etmeyi uygun bulmas, tarihinin bu durumu
meru grmenin tesinde kayda deer bir beceri olarak alglad anlam
na da gelmektedir.
Geldiimiz bu aamada, yukardaki terkibi bilgiler nda, Atmeyda
n 'nda dzenlenen elencelerin Habermas' m "kamusal alan" kavram
dairesinde nasl alglanabileceini tartmak istiyoruz. Bu bahsin bana
dnersek, Meydanda halk ya da ekabir tarafndan gndelik hayatn bir
paras biiminde sergilenen oyun ve elencelerin nitelii, Habermas' n
"kamusal alan"n herkese ak olma ynndeki artna uymaktadr. Bu
nunla beraber, oyun ve elencelerin genel olarak erkeklere hitap ettii de
ortadadr. Bu noktada, iki erh kaydetmeliyiz: Atmeydan'nda da (baka
zeminlerde olduunu biliyoruz34) kadnlarn seyrederken keyif alabilecek
leri (hokkabaz gsterileri, salncaklar, dnme dolaplar vs.) oyun ve e
lencelerin dzenlenmi olma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. kincisi,
kadnlar, bu faaliyetler srasnda meydanda olmasalar bile, sz konusu
elencelerde meydana gelen hadiselerin erkekler tarafndan zel alanlara
tanmas suretiyle ve dardaki insanlarla kurduklar muhabbetlerle de
"kamusal alan"lar ina etmi olmaldrlar.
Seyirci ve sanat erbab olarak, zgr katlmlaryla Osmanl kadnlar
nn, Atmeydan 'nda dzenlenen dnler ve lenlerde yaratlan "kamu
sal alan"a nemli katklarda bulunduklarn renmi durumdayz. Bu
nunla beraber -ayr yerlerden seyretmek gibi- erkeklerden biim olarak
farkl olan; ve elbette ki devlet-teb 'a balam ierisinde -aada irdele
yeceimiz gibi- erevesini gelenein ve dinin belirledii, kendine zg
bir "kamusal alan"dr bu.
Btnsel alglama kaygsyla, XVI. yzyl Osmanl kadnlarnn,
Atmeydan 'ndaki enlikler ve dnler dnda baka sosyal iletiim bi
imleriyle de "kamusal alan"lar yarattklar; "kamusal alanlar"da bulun
duklarn hatrlatmalyz. Faroqhi 'nin tespitiyle, ortalama otuz krk ailenin
yaad mahallelerin kadnlar, ahbap ziyaretlerinde; erkek-kadn satc
larn bir araya geldikleri ak pazarlar ve dkkanlarda; seyyar satclarla
evlerinin kapsnda ve Lady Montagu'nun, "bir nevi kadnlar kahvehane
si"3 5 dedii, haftada bir gittikleri hamamlarda, ehirde olan bitenlerle
33
34
35
1 20
36
Sreyya Faroqhi , Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, eviri: Elif Kl, Tarih Vakf Yayn
lar, stanbul 2002, s. 1 65-1 67.
37 Ti'rih-i Seli'niki, c. il, s. 826.
38 Faroqhi, age, s. 1 99.
3 9 M i riam Hoexter, "Waqf Studies i n the Twentieth Century: The State of the Art", JESHO 4 1 ,
4 , 1 998, s . 48 1 -482.
4 Katip elebi, Mizan Hakkfi ihtiyi'ri 'l-Ehakk, Trkeletiren: Orhan aik Gkyay, Kabalc
Yaynevi, stanbul 2008, s. 45
121
122
42 Tiiril-i Seliiniki.
1 23
Bekar odalar olabilir; nk o blgede bekar odalar olduunu, Sreyya Faroqhi 'nin 28 Mart
2008 tarihinde B ilkent niversites i ' nde verdii "Everyday Life in the Ottoma Empire" konul u
seminerde dinlediimiz zere biliyoruz: http://www.bilkent.edu.tr/bilket/academic/ semi
ar/previous.htnl# l
4 5 Hasan Beyzade Tarili. c. il, s. 294-296; Karlatr nz: Tfrih-i Selfniki, c. !, s. 2 1 9; Tdrih-i
Nfimd, c. IY, s. I 9 1 4 ; Peevi Tarihi, c. il. s. 66.
46 Tfrih-i Selfniki, c. il, s. 854-855.
1 24
47
48
125
50
1 26
54
Max Wcber. " Dnya D i nleri n i n Sosyal Psikolojisi". Sosyoloji Ya::/ar ( i i nde), eviren:
Taha Parla. letii Yaylar, stanbul 2003. s . 356-357.
55 Wcber. ag. s. 37 1 .
127
nan en nemli kssalardan bir kan anlatarak, her olay iin birka r.
nek vennes gerekl"d"
r. 56
Nizamlmlk'e gre zulme uram teb 'a, doal muhaliftir. Onlar bu
sfatlaryla tam da Habernas 'n, Burjuvalar kapsamnda ortaya koyduu
kamusal alann devlete kar eletirel olabilme temel vasfn stlenmi
lerdir. Mazlum halk, Saray'dan bir cevap alamad takdirde geri durna
yacaktr:
Daima zulm gren halkn birou sarayn nnde toplanarak, ban
dan geenlere cevap almadan gitmezler. Saraya gelen yabanc ve eli
ler bu grlt ve karkl grnce, sarayda halka byk hakszlklar
yapldn sanar. Bu kapy onlara kapamak gerekir. 5 7
Nizamlmlk ayrca, Mslman-youn halkn, ehirli olmas dolaysyla
yarattklar kamusal alan ve bunun karsnda devletin taknd tavr
sergileyen nemli bilgiler de vernektedir.
ehrin veya kasabalarn ihtiyalarn, reaya bir yerde toplanarak tespit
edip kada yazar. Be kii de onu saraymza getirir. Onlar istediini
syler, durumu aklar, cevabn veya karln alarak hemen geri
dnerler. Bylece bu sebepsiz kalabalk ve aslsz feryatlar olmaz. 5 8
Elbetteki nl Vezir'in bu ifadelerle ortaya koyduklar, inceleme periyo
dumuz olan XVI. yzyl Osmanls 'nda harfi harfine uygulanmtr, iddi
asnda bulunmayacaz. Bunun ayrntlar yukarda deindiimiz pek ok
balk gibi, ayr bir aratrma konusudur; ancak, bizim burada vurgula
mak istediimiz, Osmanl Devleti 'nin kamu ve birey algs ve dolaysyla
kamusal alan babnda Avrupa yenileme tarihi karsnda almas gereken
konumdur.
Din-devlet-teb'a ilikisi iinde deerlendirdiimiz, Osmanl kamusal
alamnn kitabi dayanaklarna, Nizamlmlk dnda, Nasreddin T1si,
Knalzade, Katip elebi, Naima gibi flimlerin eserleriyle de ulalabile
cei malumdur.
Yukardaki bilgilerin klavuzluuyla biraz daha yakndan baktmz
da, Mardin'in ifadesiyle, "eriatn gnlk hayatlar stne at emsiye"
nedeniyle, reaya statsndeki halkn yaamnn refah iinde yaayan Pa
diah' n "kullarna" gre "ok daha emniyetli" olduunu da tespit edebili-
56
57
1 28
59
erif Mardin, "Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak ' Sivil Topl um'", Trkiye 'de Toplum
ve Siyaset (iinde), letiim Yaylar, stanbul 1 99 1 , s. 2 1 .
60 Mardin. ag, s . 2 1 .
61
Mardin, agm, s. 1 7.
62 Mardin, ag. s. 22-25.
63 (4 numaral dipnot ' a baknz)
64 Tarll-i Selanik1, c. !, s . 6 1 .
129
Emri alan Sadrazam, "Ulema-i din buna rza gstermez, caiz grmezler;
ok haram ie engel olmulardr" biiminde olumsuz bir cevap kaleme
alacak iken, Katibi "mani olup", u hatrlatmay yapar:
Niin muhalefet ediyorsunuz? Alemin dzeni her zaman bask altnda
olmaya tahamml etmez; kimi zaman da genilik/ferahlk ister. Padi.
ahlarn erefli kalpleri neye tevecch eylerse caizdir ki hayr onda
dr. 65
Selanikl'nin, tarihine aralksz sarho66 kelimelerinin ebcet karlyla
65
Selaikl bu diyaloglarn ardndan -ulema gibi kendisinin de pek iine sinmedii anlalar
donanma ve enliklerin nasl yapldn yle aktarmaktadr:
" stanbul ve Galata ' nn cahil ve parazit halk (= Aviim- levam- stanbul ve Galata), ss
lenmiler ve kar dnyay donatp yeni geli n eylemilerdir. Devrin ihtiyarlar dahi amata, fitne
ve elence ile yeni ergen olmu gibi, yarn tasasn unutmulardr." Tiiril-i Seliiniki, c. L s.
62.
66
67
1 30
MYNAKA
(C. 8 . ) , MEB lslam Ansiklopedisi, "stanbul" (c.5/2), Eskiehir 1 997.
And, Metin. " 1 6 . Yzylda stanbul'da Gndelik Yaam", Osmanl Uygarl (iinde),
Hazrlayan: Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara 2004.
Anna Komenna, Alexiad, eviren: Bilge Umar, nklap Kitabevi, stanbul 1 996.
Faroqhi, Sreyya, "Everyday L i fe i n the Ottoman Empire" (seminer), B ilkent,
2007/ http://www.bi 1kent.edu. tr/bi l kent/academic/seminarprevious. html# J
Faroqli, Sreyya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, eviri: Eli f Kl, Tarih Vakf
Yaynlar, stanbul 2002.
Gelibolulu Mustafa ' Ali, Ciimi'u '1-Buhr der Meciilis-i Sur, Hazrlayan: A l i ztekin, TTK
Yaynlar, Ankara 1 996.
Gelibolulu Mustafa Ali, Khnii '1-Albr, H az . : M . Hdai entrk. TTK Yay., Ankara, 2003.
Gelibolulu Mustafa ' A l i , Mevii "idii-Nefiiisfl Kavii 'idi 'l-Mecflis, TTK Yay., Ankara 1 997.
Habernas, Jrgen. "The Public Sphere'', Contemporary Political Philosophy (iinde), Editr:
Robert E. Goodin ve Philip Pettit. Blackwell Publishers, Oxford 1 997.
Habermas. Jrgen, Tle Structural Transformation of tize Public Sphere: An lnquiry into a
categoy ofBourgeois Society, eviri: Thomas Burger witl Frederick Lawrence, MIT Press,
Canbridge 1 99 1 .
Habermas. Jrgen, Postmodernizm. Ky Yaynlar, Derleyen: Nemci Zeka, stanbul, 1 990.
Hasan Beyzade Tarihi, Hazrlayan: evket Nezihi Aykut, TTK Yaynlar, Ankara 2004.
Hoexter, Mirian, "Waqf Studies in tle Twentieth Century: Tle State of the Art" (s. 474-495),
JESH0 4 1 , 4, 1 998.
bn Haldun. Mukaddime, eviri : Zakir Kadiri Uran, MEB ark Klasikleri. stanbul 1 990.
nalck. Halil , "ikayet Hakk: Arz-i Hal ve Arz-i Malzar' lar" (s. 49-7 1 ) , Osmanl 'da Devlet,
Hukuk. Adalet (iinde), Eren Yaynclk. stanbul 2000.
Kafadar. Cemal. "Tarih Yazcl da Kamu Alan Kavram Tartmalar", Osmanl Medeniyeti
(iinde), Klasik Yaylar. stanbul 2005.
Katip elebi, Mizan '1-Hakk fi ihtiyari 'l-Ehakk. Trkeletiren: Orhan aik Gkyay, Kabalc
Yaynevi. stanbul 2008.
131
Kprl. M. Fuad, "Figan!" (c. 4), MEB stam A nsiklopedisi, Eskiehir 1 997.
Lady Montagu, Trkiye Mektuplar, Tercman 1 00 1 Temel Eser, eviri: Aysel Kurutluolu,
stanbul ?.
Ltfi Paa, Tevfrih-i Ali Osman, Hazrlayan: Kayhan Atik. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
200 1 .
Mardin, erif, "Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak ' Sivil Top l um "', Trkiye 'de Toplum
ve Siyaset (iinde), letiim Yaynlar, stanbul 1 99 1 .
Naima M ustafa E fendi, Tfrih-i Na 'imf (c. I , IV), Hazrlayan: Mehmet pirli, TTK Yaynlar,
Ankara 2007.
Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye eviren: Fikret IILTAN, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 1 986.
Peevl Tarihi (c. !), Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara 1 982.
Skinner, Quentin, "The State", Contemporary Political Philosophy (iinde), Editr: Robert E.
Goodin ve Philip Pettit, Blackwell Publishers, Oxford 1 997.
Tanpnar, Ahmet Hamdi, "stanbul", Be ehir, MEB Yaynlar, stanbul ?.
Tfrih-i Selfnikl, Hazrlayan: Mehmet pirli, TTK Yaynlar, Ankara 1 999.
Tursun Bey, Tarlh-i Ebii '/-Feth, Hazrlayan: Mertol Tulum, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlan,
stanbul 1 977.
W eber, Max, "Dnya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi", Sosyoloji Yazlar (iinde), eviren: Taha
Parla, letiim Yaynlar, stanbul 2003.
132
almalar Merkezi .
1 Bulgaristan rnei iin, Nikolai Todorov, Bulgaria 's Liberaion from Ol/oman Oppression (Sofya:
Sofa Press, 1 987).
2 George Antonius, Tle Arab A wakening: Tle Stoy of tle A rab Natioal Mol'emet (Philadelphia: J.
B . Lippincot, l 939); M ichel Atlaq, Cloice oftextsfrom tle Ba 'tl Party Founder 's Tlouglt (Badat:
Arap Baas Sosyalist Partisi, 1 977); lhan Arsel, Arab milliyetilii ve Trkler. Arab milliretiliide
Trk aleyhtar/, dil ve din unsurlar ve Trk 'le ilgili sorunlar (Ankara: Ankara nversitesi, 1 973 );
Hasan Kayal, A rabs ad Yong Trks: Ottomanis. A rabism, ad fslamism in tle Oilomnn Empire,
1 908- 1918 (Berkeley: University of Cal i fornia Press, 1 997); Mustafa El -Labbad, ' Tu rkey in Arab
eyes ' , Al-Alram Weekly ( M sr), 3-9 Aral k 2008, No.92 5 .
3 Lou Giaffo, A lbania: Eye oftle Balkan Vortex (Princeton, N J : Xlibris, 2000).
4 Osmanl dnemini, Arnavut tarihinde 'uzun karanl k bir gece' olarak niteleyen bir bak as iin,
bkz. Lou Giaffo, A lbania, sayfa 245 ve sonras .
5 H ristiyan Balkan lkelerinde ( Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan, Karada. Romanya, Macaristan)
bu minvaldeki rnekler pekoktur. Bunlara kar belki biraz daha artc ve beklenmedik olduklar
iin M slman ounlua sahip lkelerdeki Osmanl-kart bak ve Osmanl-kart ulusal kahra
manlardan rnekler verdik. Naim Frasheri, Skanderbcg's relllrn nnd other poens (Tiran: Naim
Frasleri Publisling House. 1 970); Skanderbeg, i11dependece, tire for Mirdil leroines ITran: 8
Nentori Publisling House. 1 988); Oliver .lens Sclnitt, Skmderbeg: Der 11ee A le.rnndcr af dem
Bnlka (Regensburg: Vcrlag Friedrich Pustet. 2009); Antoie .1. Abralam, "The Lord of T!c Lad:
Amir Faklr al-Din al-M ani il and The Druze Revolt." Lebn11011 in Modern Ti111e.1 (Lanham:
University Press of Anerica, 2008) iinde. sf. 1 - 1 5 ; Ferd inad Wstenfeld, Fadr ed-din der
Drsenfiirs nd sci11e zeitge11ossr>11; die afstii11de in Srrie11 ud Antolie gcgeu die Trken i der
ersten liiljte des xi. (xvii.)jalrhnder/s (Gttingen: Dietericl, 1 886).
134
ener Aktrk
Naim Fraeri'nin bizzat rol ald bu fi lmin yorumu ve Bat medyasndaki yanklarna bir rnek
iin, bkz. New York Times, 5 Temmuz 1 954, 'Skanderbeg Arrives at the Stanley . '
7 M ordechai N isan, Minorities in le Midd/e East: A History of Smggle and Self-Expression
(.Jefferson , NC: McFarland, 1 99 1 )
8 Bu dorultudaki birok rnekten en yenisi olarak, Karen Barkey, Enpire afDijference: Ottomans in
Compamtive Perspective (New York: Cambridge University Press, 2008), saylab i l ir. Daha eski bir
rnek olarak, Benjamin Braude ve Bemard Lewis (der.), Christians mu/ Jews i n !he Ottoman Empire:
T!e Frllctioning ofa P/ura! Society (New York: Holmes & Meier Publ ishers, 1 982), saylabi l i r.
9 slam hukukunda gayrimslimlere tannan 'zmn i ' statsne dair ok sert eletiriler getiren,
Hristiyan ve Yahudilerin Msl man ynetimler altnda srekli bir zulm altnda olduundan dem
vuran yaynlara rnek olarak unlar saylabilir: Robert Spencer, The Myth of !s/anic To/emnce
(Amherst, N Y : Prometheus, 2005); Religion of Peace? Why Clristianity is and !s/am isn 't
(Washington, DC: Regnery, 2007); Bat Ye'or, The Dhinmi: Jews and Christians under !slam
( Rutherford, N.J : Fairleigl Dickinson University Press, 1 985); Is/an and Dhimmitude: Where
Civi/iations Co/lide (Madison, N.J: Fairleigh Dickinson University Press, 2002); Dhinni Peoples:
Oppressed Nations (Cenevre, 1 978).
.
135
myd?' gibi sorularn ancak ' hangi dier devletlere ve/ya dnemlere
gre hogrl myd?' eklinde sorulmasn gerektiriyor. Dahas, ho
gr de znel bir kavram olduu iin, hogrden ziyade ancak nfusun
dini ve etnik eitliliini lmek mmkn gzkyor. Bu durumda ' ho
gr' kavramn kullanmak gerektiinde dahi, bunun pozitif bir erdem
olmayp, dini eitlilie ' tahamml' edilip edilmediine iaret eden bir
kavram olduu dnlmelidir. Yanl anlamalara yol amas muhtemel
olan dini hogr kavram, dini eitliliin sevilen, arzu edilen, kucakla
nan bir ' deer' olduu bir eit modem ok-kltrllk (multicultura
lism) ideolojisini deil, dini farkllklarn ou zaman istenmedii halde
tahamml edildii bir tavr ve eilime iaret etmektedir.
Bu balamda, karlatrmann erevesini, birinci etapta, Osmanl ve
ada olan Avrupa devletleri olarak belirleyip, ikinci etapta, karla
trmamz Dou' ya doru genileterek arlk Rusya' sn, Safevi ran', en
kalabalk Mslman devleti olarak Babr (Mughal) Devletini ve dier
baz tarihsel Mslman devletlerini ele alabiliriz. nc etapta Osmanl
ile ynettii yzlm asndan karlatrlabilecek smrge impara
torluklarn, geride braktklar lkelerde hakim dini yap asndan, dr
dnc ve son etapta da Osmanl devletindeki eitlilii geride brakt
Osmanl-sonras (post-Ottoman) lkelerle kyaslayabiliriz.
136
ener A ktiirk
1 37
A.g.e., s . 3 1 0 .
A .g.e., s. 303-306. Ayrca bkz. Cemal Kafadar, "A Death i n Yen ice ( 1 575): Anatolian Muslin
M erchats Trading in Serenissina," Sanjay Subrahnayan (der.), Merchat Networks in the Early
Modern Wor/d (Brookfield, VT, 1 996) iinde, s . 97- 1 24 .
1 9 Mark R. Cohe, U11der Crescent and Cross: 77e Jews in he Middle Ages (Princeto, N J : Princeton
University Press, 1 994). Karen Barkey de bu gr paylamaktadr. Empire o/Difference, s . 1 1 0.
138
ener Aktrk
1 39
Kaplan, s .3 1 3 .
Edward Peters, lnqisition (New York: Free Press, 1 988), zel likle, s .75- 1 04, "Tle lnquisitions in
lberia and the New World."
27 Kaplan'n aktardna gre 'getto' bir ' talyan icad 'yd. A.g.e., s. 3 1 5 .
28 A.g.e., s.316.
29 Willian Slakespeare, Tize Merchant of Venice (New York: Oxford University Press, 2008).
3 Kaplan, a.g.e., s.304.
31 bn Yakut'tan aktaran , Alex Metcalfe, Muslims and Christians in Narman Sicily: Arabic Speakers
and the End ofIs/a (New York: Routledge Curzon, 2003 ) s. 1 5.
26
1 40
ener Aktrk
de sadece bakent Palermo'da bile 300 kadar cami olduu rivayet eder
ken, aday 973 ylnda ziyaret eden bn Hawqal Palenno'da saylamaya
cak kadar ok cami olduundan bahsetmitir.32
Sicilya'nn Hristiyan hakimiyetine geiini mteakip, spanya ve Por
tekiz 'den olduu gibi, talya ve Sicilya 'dan da, 1 224 itibariyle, Msl
manlar snrd edilmi, ldrlm, kle olarak satlm, ya da vaftiz
edilerek din deitirmi, Katolik olmulardr. 3 3 spanya 'da 1 492 'de yaa
nanlarla ezamanl olarak Sicilya' dan ve talya yarmadasnn gneyinden
de Yahudiler snrd edilmi veya ldrlmt. Sonuta, 1 3 . yzyl
ortalarndan itibaren talya'da hibir Mslman aznlk olmad gibi,
ufak bir Yahudi aznln dnda Katolik mezhepli Hristiyan olmayan
kayda deer bir aznlk da bulunmamaktayd.
Btn bu verileri biraraya getirdiimizde, Ortaa 'da ve erken mo
dem dnemde ngiltere, spanya ve Fransa'nn tamamnn sadece Hristi
yan deil ayn zamanda Katolik mezhepli olduunu, talya'nn ise gene
tamamna yakn Katolik mezhepli Hristiyan olduu halde ufak bir Mu
sevi aznl barndrdn gryoruz. Her ne kadar bu dnemlerde mo
dem anlamda bir nfus saym yaplmad iin (gvenilir nfus saymlar
iin ou yerde 1 9. yzyl beklemek gerekecektir) elimizde kesin de
mografik veriler olmad halde, yukarda alntladmz kaynaklardan
yola karak yaklak bir demografik tabloya ulaabiliriz (Tablo 1 ).
Tablo 1. 1500 ylnda balca Bat A vrupa devletlerinde nfs
ngiltere
spanya
talya
Fransa
Katolik
Musevi
% 1 00
% 1 00
% 98-99
% 1 00
%0
%0
% 1 -%2
%0
%
%
%
%
1 00
1 00
98-99
1 00
bn Jubair ve bn Hawqal'dan aktaranlar, srasyla, Gian Luigi Scarfiotti ve Paul Lunde, "Muslim
Sici ly," Saudi A ramca World, Cilt 29. Say 6, Kasm-Aralk 1 978; ve Alex Metcalfe, a.ge. s. 1 9.
33 Tariq Ali, A Su ltan in Palermo (New York: Verso, 2005); James M. Powell, "Frederick il and the
Rebellion of M uslims of Sicily, 1 200-1 224", Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu: 23-25
Haziran l 997, lstanbul (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1 999), s. l 3-22.
141
1 42
ener Aktrk
Din
Nfus
Mslman
20,550,000
5 8 . 1 3%
Ortodoks
1 3 ,730,000
3 8 . 84%
Katolik
900,000
2.55%
Musevi
1 00,000
0.48%
Kaynak: M. A. Ubicini, Trkiye 1 850 (Tercman 1 00 1 temel eser), l .cilt, s.4849'dan aktaran Bilal Erylmaz, Osmanl Devleti 'nde Millet Sistemi (stanbul:
Aa/ Alternatif niversite, 1 992), s.50.
Nfus
1 43
Mslman
29,489
%28,48
Rum Ortodoks
36,985
% 3 5 ,72
Musevi
34,523
%3 3 ,34
Bulgar Ortodoks
1,1 17
% 1 ,08
Katolik
471
%0,45
Enneni
1 49
%0, 1 4
810
%0,78
Toplam
1 03 ,544
% 1 00,00
Nfus
Mslman
1 9 ,248
% 48 , 3 8
Rum Ortodoks
3 ,576
% 8,99
Musevi
1 62
% 0,40
Protestan
715
% 1 ,80
Katolik
133
% 0,33
Em1eni
1 5 ,903
% 3 9,97
1 05
% 0,26
Toplam
39,789
% 1 00,00
1 44
ener Aktrk
Nfus
Mslman
22,662
% 43,3 1
Katolik
1 4,505
% 27,72
Rum Ortodoks
1 3 ,294
% 25,4 1
Protestan
342
% 0,65
Musevi
1 , 1 97
% 2 , 29
Ermeni
86
% 0, 1 6
Latin
242
%0,46
Toplam
52,328
% 1 00,00
Mslman ve Ortodoks gibi genel kategoriler elbette daha geni bir etnik
eitlilii gizlemektedir. Makedon, Srp, Arnavut, Yunanl, Vlah, Arap,
Karamanl gibi deiik etnik kkenlerden geldii halde Ortodoks mez
hepli Hristiyan olan herkes Rum Ortodoks kategorisi altnda listelendii
gibi, Arap, Arnavut, Bonak, erkez, Trk, Krt, Laz, Zaza gibi deiik
etnik kkenlerden geldii halde Mslman olan herkes de ayn kategori
altnda listelenmekte, Snni ve Snni olmayan (Alevi, Nusayri, ii, Dr
zi, Dnme, gibi) pek ok mezhep ve dini grup da ayn kategori altnda
toplanmaktadr.
1 45
Din
Ortodoks
Mslman
Katolik
Musevi
Lutherci Protestan
Eski nanllar
Enneni Apostolik
Budist ve Lamaist
Dier Hristiyan olmayan dinler
Refonn Protestan
Mennoncu Protestan
Ermeni Katolik
Baptist
Karaim Musevisi
Anglikan
Dier Hristiyan
Toplam
Nfus
87, 1 2 3 ,604
% 69,34
1 3 ,906,972
% 1 1 ,07
1 1 ,467,994
% 9, 1 3
5 ,2 1 5 ,805
% 4, 1 5
3 , 5 72,653
% 2.84
2,204,596
% 1 ,76
1 , 1 79,24 1
% 0,94
433 ,863
% 0, 3 5
285,321
% 0,23
85 ,400
% 0,07
66,564
% 0,05
3 8 ,840
% 0,03
3 8 , 1 39
% 0,03
1 2,894
% 0, 0 1
4, 1 83
% 0,003
3 ,952
% 0,003
1 2 5,640,02 1
% 1 00,00
--
ener Aktrk, "Trkiye Siyasetinde Etnik Hareketler, 1 920-2007," Dou-Bat, Say 44, 2008; ve
M. Macit Kenanolu , Osmanl Millet Sistemi: Mit ve Gerek (stanbul: Klasik, 2004).
36 ' M illet sistemi ' deni len o l uum un ne kadar k urumsal l am olduu tarihiler arasnda tartmaldr.
Benjamin Braude bu sistemin ondokuzuncu yzyla kadar kunmsall amam olduunu, devlet ve
dini cemaatler arasndaki her trl dzenlemenin bir defaya mahsus ve geici (ad hac) temelde yapl-
1 46
ener A ktrk
147
1 48
s.
111.
ener A ktrk
Din
Nfus
Toplam nfus
iindeki oran
H indu
1 39,248,568
73.07 %
Mslman
40,882,5 37
2 1 .45 %
Sih
1 , 1 74,436
0.62 %
Budist ve Ceyn
2,832,85 1
1 .49 %
Hristiyan
896,658
0.47 %
Dier
5 , 1 02,823
2.68 %
Dini bilinmiyor
425 , 1 75
0.22 %
Toplam
1 90,563 ,048
1 00.00 %
Kaynak: Henry Waterfield, Memorandum on the Census ofBritish !ndia 1 8 7 1 72, London, Eyre ve Spottiswoode, 1 875, s . 1 6.
Babr Devleti fiilen 1 75 7 Plassey savayla ngiliz etkisine girdiyse de, Hindistan'n kesin olarak
ngiliz hakimiyetine girmesi 1 857 Sipahi syan 'nn bastrlmas ve son Babr hkmdar Bahadr
ah ' n mahkfm edilip srgne gnderilmesiyle gereklemi ve 1 877'de Kralie Viktorya babakan
149
150
ener Aktrk
1
1 7%
3 (1 00%)
8 (30%)
11
(4 1 %)
1
(4%)
7 (14%)
1 6 (31 %)
1 (2%)
14
(27%)
2
(4%)
7
(26%
)
12
23%
2 (1 3 %)
3 ( 1 9%)
5 (3 1 %)
5
(3 1 %)
(6%)
11
(41 %)
4
( 1 5%
22 (96%)
5 (83 %)
1 (4%)
(4%)
10
(3 6%)
1
(4%)
)
. .
. . 44
..
Kaynaklar. .. Assocaton
of Relgon Da ta A chves ve ene Akturk.
>
"' Dier iharesi ya kesin bir M slman veya H ristiyan ounluun (%55) olmadn gstermekte,
ya da Budist. Hindu, Musevi gibi dier din lerden birinin ounlukta olduuna iaret etmektedir.
44 Association of Religion Da ta Arclives 'da bulunan en son veriler kullanlarak ve 20 1 O yl itibariyle
hamsz lkelerin emperyal gemilerine gre yazar (ener Aktrk) tarafndan kodlanmasyla
151
oluturulmutur. http://www.tlearda.con/ lkelerin dini aidiyete gre snflandr lmasnda %55 " l i k
ounluk esas alnmtr.
1 52
ener Aktrk
1 53
G Etmi Nfus)
kaybettii topraklar
Avusturya 'ya kaybedilen
755 ,000
450,000
Bulgaristan'a kaybedilen
1 ,5 0 1 ,000
7 1 5,000
- 52% ( 786,000)
Srbistan' a kaybedilen
1 3 1 ,000
1 2,000
- 9 1 % (- 1 1 9,000)
(Ni blgesi)
Karada'a kaybedilen
32,000
- 1 00% (-32,000)
40,000
5,000
2459000
1 1 82000
1 54
ener A ktrk
Mslman
Savalardan sonra
Fark (lm
lke
nfus ( 1 9 1 1 )
kalan Mslman
yada G Etmi
nfus
Nfus)
1 24,000
-622,000
Yunanistan
746,000
(-83%)*
Bulgaristan
32 8,000
1 79,000
- 1 49,000
(-45%)
Yugoslavya
1 ,2 4 1 ,000
566,000
-675 ,000
(-54%)
Toplam
2,3 1 5,000
879,000
- 1 ,445,000
(-58%)
155
Rum Ortodoks
Cumhuriyeti
( 1 9 1 4)
( 1 927)
1 ,54 1 ,689
1 09,905
G Etmi Nfus)
- 1 ,43 1 ,784
(-93%)
Ermeni
1 , 1 23,087
77,433
- 1 , 1 3 8,052
(-93%)
Musevi
Toplam
Gayri-
1 28,427
8 1 ,672
-46,755 (-36%)
2,793,203
339,486
-2,453,7 1 7
Mslim Nfus
(-88%)
156
,"
ener A ktrk
1 57
1 58
Xv. YzvLDA
SMANLI TOPLUMUNDA
KiiLER VE CEMAATLER
ARASI lLiKLERN
"DiL, SYLEM VE SEMBOL"LER
Yahya Araz*
Osmanl toplumunda Gayrimslimler ve onlarn Mslmanlarla ilikileri
zerine Trkiye' de retilenlerin nemli bir ksm bu ilikileri bir tr "n
kabul"e dnm bir takm klieler etrafnda ina etmektedir. Kavramsal
altyapsn "hogr", "tolerans'', "eitlik" gibi terminolojinin oluturdu
u bu yap, Gayrimslimlerin Osmanl toplumundaki yaamlarn esasn
da iki evreye ayrarak ileme eiliminde olmutur. Balangtan 1 9. yz
yln bana kadar olan dnem (bu tarih biraz ileriye veya geri alnabilir)
birinci evreyi olutururken, 1 9 . yzyln bandan mparatorluun tasfiye
sine kadar sren ve "atmalar dnemi" olarak nitelendirilebilecek d
nem ise ikinci evreyi oluturmaktadr. Osmanl toplumunun farkl zaman
ve mekannda yaayan Gayrimslimlerin ve onlarn Mslmanlarla iliki
lerinin deiik boyutlarn grmezden gelmeye sebep olan bu egemen
tarih yazm homojen bir Mslim ve Gayrimslim alglamas oluturmak
tadr. Bu bak as birok adan sorunlu olmakla birlikte, Trkiye ' de,
hakim grlerin merulatrlmas asndan reticilerine verimli bir alan
amaktadr. Hem akademik hem de popler mahfillerde yaygn bir kabule
sahip olan bu gre gre, Osmanl Gayrimslimleri 1 9. yzyln bana
kadar "huzurlu" bir yaam srmlerdir. Huzurla/refahla/mutlulukla bir-
1 60
Yahya Araz
1 50- 1 82 . Konu burada, "Dil, Sylem ve Semboller ya da Cemaatler Aras l ikilerin teki
Yz" bal altnda tartlmtr. Dipnotlarda ksaltlarak verilen kaynaklarn eksiksiz knye
leri kaynakada veril mitir.
161
Bkz. Sleyman Kaya, " Mahkeme Kaytlarnn Klavuzu: Sakk Mecmualar", Trkiye Litera
tr Aratrmalar Dergisi. s. 379-4 1 6.
4 Fikret Y l maz. "Bo vaktiniz var m? . ", Tarih ve Toplum Yei Yaklamlar, s. 2 1
5 Bkz. Marc David Baer. " B ursal Gayrimslimler Nasl Mslman Oldu?", Toplumsal Tarih.
s. 63.
6 Bkz. An ton M inkov, Conversion o Is lam as Rejlected in Kisve Bahas Petilios . , s. 1 70 ;
Marc David Baer, Honored by tize Glory of Islam
s . 2 1 9; M . A k i f Erdodu, "Osmanl Kb
rs' nda Kadnlar ( 1 580- 1 640)", Tarih Boyunca Trklerde Ev ve Aile Semineri. s. 1 66, 1 95-200.
.
. .
....
1 62
Yahya A raz
Bkz. Araz. a.g.t., s. 1 55- 1 58. Buradan konu balanda eitli ariv kaytlarna ve ikinc i l
l i teratre ulamak mmkndr.
8 Bkz. Amno Cohen. Jewisl Life Uder lslam, s. 1 37.
9 Kullam. Berard Lewis. s/an Diiyasda Yal udiler, s. 1 70'te kullalan "Mslmanlarn
fkesini birlikte paylamak" cmlesinden mlhemdir.
10
Bkz. Staford J . Shaw. "Christian Ati Senitism in the Ottoman Enpire", Bellete, s. 1 l 1 9 ;
Avigdor Levy, "The Ottoman-Jewsil Symbiosis . . . " , Tle Jews of tize Ottoma11 Empire, s. 4 1 ;
Ronald C. Jenings. C/ristians and Muslims in Ot/oman C)pms . . . , s . 1 O l .
1 1 Benjamin Braude, "Osmanl Millet Dzeninin Kurulu Efsanelcri-1", Tarih ve Toplum, s . 3 5 .
1 63
12
Bkz. Aryeh Slmuelcvitz, Ottoman History and Society. Jewisl Sorces, s. 83: Hans
Derschwam, stanbul ve A nadolu ya Seyahat Gnl, s. 1 57- 1 58; S imcon, Tarihte Ermeniler
1 608- 1 6 1 9. s. 1 4 1 ; Halil Sali l liolu . "Yabanc Gzyle Trkler, Yahudiler. Ermeniler, Rum
lar", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi . . , s. 44.
13
Osmanl toplumunda Mslman olanlarla olmayanlarn ayn loncada bul unmalarna engel
yoktu. Bkz. Haim Gerber, Economy and Society in an Ol/oman City: Brsa 1 600-1 700, s. 58;
Eunjeong Y i , Tle lstanbl Gilds i the Seventeetlz Centy . . . , s. 90-96.
1 4 Bkz. BS 1 3, varak 95b. hkm. 2 (Temmuz 1 583).
.
1 64
Yahya A raz
1 65
amalarna daha rahat ve kimsenin kolay kolay itiraz etmeye cesaret ede
meyecei bir yolla ulamalarn salyordu.
Tadklar dinsel kimliklerinden dolay Mslmanlarn -ve bizatihi
devletin- gzndeki ikincil konumlar Gayrimslimlere hatrlatlyor, bu
durum Aleksi rneinde olduu gibi maddi kayplarn yannda rencide
edilmelere ve yaam alanlarnn daraltlmasna/kstlanmasna yol ayor
du. 1 552 ylnda Hasky mahkemesine yansyan ilgin bir olay etrafnda
oluturulacak bir anlat Gayrimslimlerin sahip olduklar baz deerlerin
Mslmanlar iin nasl da tiksindirici ve tahamml edilemez olduunu
ortaya koyacak niteliktedir. Olay, Mslmanlarn alglamalarnda olum
suz arm olan Gayrimslimlere ait kimi deerlerin, sadece bu sebep
ten dolay, nasl bastrlmaya alldn anlatmaktadr.
Kendisinden bahsedilen olay Yani adl bir Hristiyann "yasak" olduu
halde Florya kynden stanbul' a ve hususen Eyp'e domuz eti sokma
giriimi ile ilgilidir. Eyp zaimine domuz etiyle yakalanan Yani, verdii
ifadesinde etin, stanbul ' da oturan bir "zimmi" tarafndan smarlandn
belirtmitir.2 Davann nasl sonulandn kaydn kendisinden renme
imkan bulunmamakla birlikte domuz eti, Mslmanlarn yemesi kesin
likle yasak olan bir etti.2 1 Mslmanlarn zihinsel dnyalarnda son dere
ce olumsuz bir imgeleme sahip olan domuzun, Gayrimslimler tarafndan
aleni bir ekilde boazlanmas/kesilmesi ve etinin satlmas Mslmanla
rn irendikleri bir durumdu.22 Yakada grld zere etin dardan
getirilip Mslmanlarn da oturduklar yerlere (hele Eyp gibi kutsal nite
lii olan mahallere) sokulmasna dahi kesinlikle olumlu baklmazd.
Bu kayt 1 6. yzylda stanbul ' da Gayrimslimler23 (kastedilen Hris
tiyanlardr) tarafndan domuz kesilmediini ya da domuz eti tketileme
diini tek bana kantlayamaz elbette. Ancak kayttan da anlalabilecei
zere Gayrimslimler iin, Mslmanlarn irenlikle baktklar bu hay
van stanbul ' un evresindeki Gayrimslim kylerinde kesip etini gizli
20
..
...
1 66
Yahya Araz
24 Beikta mahkemesine yansyan bir davada "Beikta Balar" diye tabir edilen bir yerde
alnan bir h nzrn sahibini mahkemeye tayan Suba Sinan, hnzr sahibi Aleksi'ye "hnzrn
nasl alnd" sorusunu sormak yerine, "burada hnzr tutmak yasaktr" eklinde sulamalar
yneltmitir. Bkz. BS 2, varak 21 b. hkm. 2 (Ocak 1 560).
25 A. S. Triton, "Islam and the Protected Religions", The Journal ofthe Royal Asiatic Society, s.
3 1 1 ; Richard Dietricl, "Digenes Akrites Destannda Bizans-Mslman likileri", Dou-Ba,
s. 249.
26
zdemir Nutku, /V. Mehmet 'in Edirne enlii (1675). s. 1 37 .
2 7 YS 2 , s. 8 1 , hkm. 1 (ubat 1 557).
28 Mesut ldriz, "Conversion and Assimilation of Dhimnis in the Ottoman Empire . . ", Al
Shajarah, s. 1 77; Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi (Birinci Kitap), s. 89.
29 Halit Ongan, Ankara 'nn ki Numaral er 'iye Sicili, s. 96.
.
1 67
Olayla i lgili kaytlar iin bkz. BS 1 3 , varak 27, hkm. 2 (Ekim balar 1 583); BOA MD 48, s.
1 50, hkm. 4 1 5 (3 Kasm 1 582); BOA MD 49. s. 1 6, hkm. 60 ( 1 5 Nisan 1 583); BOA MD 49, s.
1 6, lkm. 61 ( 1 5 Nisan 1 583); BOA MD 49, s. 1 39, hkm. 46 1 ( 14 Temmuz 1 583); BOA MD 5 5 ,
s. 34, lkm. 6 6 ( 2 2 Kasm 1 584); BOA MD 5 8 . s. 1 1 1 , hkm. 303 ( 1 7 Mays 1 585). Bu kaytlarn
bir ksmnn transkripsiyonu Ahmet Refik tarafndan yaplmtr. Bkz. Ahmet Refik Altnay,
Onuncu Asr- Hicri 'de Jsanbul Hayat (1495-1591), s. 53-57.
1 68
Yahya Araz
Mesela Hac Hseyin'in on adet, Ali Reis'in on adet, Mesih adl sipa
hinin iki adet, baka bir Hseyin 'in iki adet mezar ta ald, ayrca
Hseyin ' in mezarlktan bir miktar araziyi avlusunun iine dahil ettii
incelemeler sonrasnda ortaya konulmutur. Fermanlar birbirini takip edip
Yahudilerin mezarlklarna mdahale edilmesi engellenmeye allyor
du, ancak btn bunlar mezarln yamalanmasnn nne gemeye
yetmiyordu. Rencide olmu Yahudiler gelimelere tepki gsterip srekli
yeni ikayetlerde bulununca meseleye Yahudi cemaati ile mezarlar ya
malayan Mslmanlarn "meclis-i er' de" kar karya getirilerek yzle
tirilmesinde zm aranmaya allmtr. Yahudiler, bu mezarlk yerinin
kendilerine II. Mehmed tarafndan verildiini, o zamandan beri Yahudi
lerce kullanldn ifade etmi, Mslmanlarn sonradan birer ikier bu
mezarln evresine yerlemeye baladn vurgulamlardr. Bu ifadele
re gre, Mslmanlar, bu mezarln evresine yerletikten sonra mezar
talarn alarak evlerinin inaatnda ve daha deiik ekillerde kullanma
ya balamlardr. Bu yamaya katlan Mslmanlardan hibiri Yahudile
rin ifade ettiklerinin yanllna dair herhangi bir itirazda bulunmamtr.
Ancak mezar talarn ve mezarl yamalamann, en hafif tabirle, ho
kamadnn farknda olan Mslmanlar, yamalarn merulatracak
bahanelere bavurmulardr. Onlara gre, mezar talarnn yksek ve
byk olmas geceleri hrszlarn saklanmasna uygun bir ortam yarat
makta bu da onlarn, mezarln nnden geerken byk bir korku duy
malarna sebep oluturmaktayd. Mslmanlar, mezar talarnn ya ta
mamen kaldrlmasn ya da sadece ucu grnecek ekilde gmlmesini
talep etmilerdir. Bu istekleri Yahudilerle aralarnda tartmalara sebep
olmu, Yahudiler bu istei reddetmi daha sonra ise bu dorultuda bir
adm atlarak mezar talan ucu grnecek ekilde gmlmlerdir. Ancak
bundan sonra da Mslmanlar mezarlar yamalamaya devam etmi, ucu
grnecek ekilde gmlen mezar talarn yerlerinden skm, bir ks
mn da paralamlardr. B azlar ise, daha nce yapld gibi mezarln
baz yerlerini evlerinin avlusuna dahil etmilerdir. Isdar edilen fermanlar
Mslmanlarn bu yamasn durdurmak hususunda yetersiz kalmtr.
Isdar edilen fermanlarn mezarln yamalanmasn nleyememi ol.
mas ile ilgili olarak farkl deerlendirmelerde bulunmak mmkndr.
Yerel idarecilerin (bata kad olmak zere) bu fermanlarn gereini yerine
getirmek konusunda yeterli zeni gsterip gstermedikleri meselesi ol
duka nemlidir. Fermanlarda bunu artracak herhangi bir ima bu
lunmamakla birlikte, mparatorluun merkezinde byle bir yamann
birka yl devam etmi olmas olduka ilgin ve dikkat ekicidir. Yahu
dilerin youn tepkisini eken, toplu olarak hareket edip birok kere ika-
1 69
32
1 70
..
Yahya Araz
33
171
1 72
Yahya Araz
1 73
46
1 74
Yahya Araz
KAYNAKA
B RNC ELDEN KAYNAKLAR:
Balat er 'iyye Sicilleri (BS) 1 3.
Beikta er 'iyye Sicilleri (BeS) 2.
Hasky er 'iyye Sicilleri (HS) I .
skdar er 'iyye Sicilleri (S) 1 4, 1 7.
Yeniky er 'iyye Sicilleri (YS) 2.
Babakanlk Osmanl A rivi Mhimme Defterleri (BOA MD) l , 1 2, 1 9, 22, 24, 39, 48, 49, 55, 58.
Feteva-y Ebussuud. Sleymaniye Ktphanesi Trke Yazmalar, Hac Mahmud Efendi 12 J 9,
stanbul.
DER KAYNAKLAR:
Altnay, Ahmet Refik, Onuncu Asr- Hicri 'de stanbul Hayat (1495-1591). Enderun Kitabevi,
stanbul, 1 988.
Araz, Yahya, Klasik Dnem Osmanl Toplumunda Mslim-Gayrimslim llikileri Balamnda
Lise Tarih Ders Kitaplarnda "teki " Sorunu. yaymlanmam doktora tezi, Dokuz Eyll
niversitesi, zmir, 2008.
Araz, Yahya, "Trkiye 'de Sorunlu Bir Tarihilik Alan; Osmanl Toplumunda Gayrimslimleri
1 75
Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi Tarih Boyunca Trklerde Ev ve A ile Semineri
25-26 Mays 1 998. "Globus" Dnya Basmevi, stanbul, 2000, (s. 1 55-200].
Faroqhi, Suraiya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam Ortaadan Yirminci Yzyla, ev. Elif
Kl, 4. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlan, stanbul, 2002 .
. Gara, E\eni, "in Search of Communities i n Seventeenth century Ottoman Sources : The Case of
the Kara Ferye District", TURC!CA, Tome XXX , 1 998, [s. 1 35- 1 62].
Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1 600-1 700, The Hebrew
University, Jerusalem, 1 988.
Gradeva, Rossitsa, "Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings", Etudes
stanbul Klliyat IX lstanbul A hkam Defterleri stanbul 'da Sosyal Hayat 2 (1 755-1 765),
stanbul Aratrmalar Merkezi , stanbul, 1 997.
Jennings, C. Ronald, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean
World, 1 571-1640. New York Univers ity Press, New York-London, 1 993 .
Kaya, Sleyman, "Mahkeme Kaytlarnn Klavuzu: Sakk Mecmualar", Trkiye Literatr
Jews ofthe Ottoman Empire. The Darwin Press, Princeton-Washington-New Jersey, 1 994,
[s. 13-4 1 ) .
Lewis, Bernard, slam Dnyasnda Yahudiler, ev. Bahadr S i n a ener, mge Kitabevi, 1 996,
Ankara.
Minkov, Anton, Conversion to Islam as Reflected in Kisve Bahas Petitions.: An Aspect of
Ottoman Social life in the Balkans. 1670-1 730. yaymlanmam doktora tezi, McGill
University, Montreal, 2000.
Nutku, zdemir, iV. Mehmet 'in Edirne enlii (1675), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,
1 972.
Ongan, Halit, Ankara 'nn ki Numaral er 'iye Sicili 1 Muharrem 997-8 Ramazan 998 (20
Kasm 1588-1 1 Temmuz 1590). Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1 974.
zcan, Tahsin, Fetvalar Inda Osmanl Esnaf. Kitabevi, stanbul, 2003.
zdemir, Rfat, "Krehir' de Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps ( 1 860-1 906)", Osmanl
1 76
Yahya A raz
1 77
"Mehter Takm"
Osmanllar 'da resmi kyafetler, Arif Paa serisi 16.
BALKANLAR
Bu
ferman
(Nian-
Hmayfin)
Fatih'in
1463
tarihinde
Asl
Bosna
Milodraz 'da
Hersek
yazlmtr.
Fojnica
ehrinde
Fransis
st ve
buyurdum:
Sz konusu
rahiple
olunmayp
Bunlardan
rahatszlk
gerek
verilmeyecektir.
ihtiyatszca
memleketim
sakin
ve
kiliselerinde
bir
Kendilerine,
lerine
ve
cekleri
canlarna,
dardan
kimselere
Allah hakk
mallarna,
kilise
memleketimize
getire
yeri
ve
g yaratan
hususlara
sz
konusu
rahipler
SMANLI DNEMNDE
BOSNA VE BONAKLAR*
Aydn Babuna * *
Osmanllar, Bosna'y 1 463 ylnda fethetmilerdir. Banda Fatih Sultan
Mehmet olmak zere orta Bosna'ya doru ilerleyen Osmanl ordusu
Travnik'te kamp kurmutur. lerinde Visoko'nun da bulunduu birok
kale neredeyse direnmeden Osmanl kuvvetlerine teslim olmutur. Son
Bosna Kral Stefan Tomasevic, Kluc ehrinde kstrlm ve idam edilmi
tir. Kimi tarihilere gre Bosna'nn igali ders kitaplarnda okutulmas
gereken parlak bir askeri operasyondu; zekice planlanm, hzla gerek
letirilmi, askeri ve siyasal hedeflerine ulamt. 1 Ancak Osmanllarn
bu baarsnn arkasnda askeri stnlklerinin yansra dier baz faktr
ler de rol oynamtr. stimalet politikasnn bir paras olarak Balkan
kyllerine daha avantajl yaam koullarnn nerilmesi ve bunun pro
pagandasnn etkin bir ekilde yaplmas szkonusu askeri operasyona
nemli bir katkda bulunmutur.
Prof. Dr. Aydn Sabuna, Boazii niversitesi, Atatrk l keleri ve nklap Tarihi Enstits.
B u makale 28-30 Austos 2008 tarihinde Yeditepe niversitesi tarafndan dzenlenen "Tr
kiye ve Balkan lkeleri Arasnda Dostluu ve birliini Gel i tirme Konferans" adl konfe
ransta tebli olarak sunulmutur. Y azar, Boazii niversitesi Aratrma Fo u ' na (proje o
5087P) ilgili projeye verdii destek iin teekkr etmektedir.
1 Coli Heywood, ' Bosnia under Ottoman Rule, 1 463-1 800,' The Mus/ims of Bosnia
Hercegovina. Tleir Historic Development from the Midd/e Ages to the Dissolution of
Jugos/avia, (yay.) Mark Pison, Massaclusetts 1 993, s. 24.
Avdo Suceska, ' Osnovne osobenosti polozaja Bosne u Osmansko-Turskoj drzavi , ' Jstinn o
Bosni i Hercegovini. Cinjenice iz istorije BiH, (yay.) ljas Hadzibegovic, Mirko Pejanovic,
Sarajevo 1 991 , s. 29.
4 Halil nalck, Tle Ottoman Empire. The Classical Age. 1300-1600, New York 1 973. s. 105
5 Justin Mc Carthy, ' Ottoman Bosnia, 1 800 to 1 878,' The Muslims of Bosnia-Hercegovina.
Their Historic Developmen from le Middle Ages to the Dissolution of Jugoslavia, (yay.)
Mark Pinson, Massachusetts 1 993, s. 56-57.
Bosna hakkndaki Osmanl ariv belgeleri iin bkz. Babakanlk Devlet Arivleri Genel M
drl, Bosna-Hersek ile ilgili Ariv Belgeleri ( 1 5 1 6- 1 9 1 9), Ankara 1 992; Babakanlk Dev
let Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Belgelerinde Bosna-Hersek. Bosna i Hercegovia u
Osmanskim Dokumenlima, stanbul 2009.
7 J. Krcsmark, ' Bosna-Hersek-Bosna-Saray,' Islam Ansiklopedisi 2. Cilt, stanbul 1 979, s. 732-
733.
8
Vi layet merkezindeki deiiklikler iin bkz. Krcsmark, ' Bosna-Hersek,' s. 732; Ahmet Cevat
Eren, Mahmud // amamnda Bosna-Hersek, stanbul 1 965. s. 1 8 ; Robert J. Donia, Joh V. A.
Fie, Bosnia and H ercegovina. A Tradition Betrayed, New York 1 994, s. 52. 57-58.
1 82
Aydn Babura
1 83
Aydn Babuna. ' The Energence of the First Muslin Party in Bosnia-H crcegovina: East
1 84
Aydn Babuna
lsLAMLAMA SORUNU
B osna ve Hersek' in slamlamas bu lkenin modern historiografisinin
temel konularndan biridir. 1 8 Tarihilerin Bosna-Hersek'teki slamlama
nn byk lde 1 5 ve 1 6 . yzylda gerekletii zerinde uzlatklar
sylenebilir. Ancak slamlamann nedenleri, bu sreci etkileyen faktrler
ve bu srecin nasl gelitiine ilikin birbirinden olduka farkl dnce
lerin ortaya atlmas konunun karmak bir nitelik kazanmasna neden
olmutur. Bu konuda zellikle Aleksandar Solovjev, Nedim Filipovic,
Adem Handzic, Mehmet Handzic ve dier baz yazarlarn eserlerinin
dikkat ektiini gnnekteyiz. 19 Bogomil 20 teorisinin nemli temsilcilerin
den Alexandar Solovj ev ' e gre Bogomiller zerindeki Katolik basks
onlarn slamiyeti tercihlerinde nemli bir rol oynamt. 1 5 . yzyldan bu
yana Bosna kylleri kitlesel bir ekilde din deitirmeye balamlard
ve din deitirenler byk lde Bogomil inancn tayanlard. Solov
jev' e gre B osna kyllerinin slamlamas byk lde 1 6. yzylda
sona ern1iti ve Katoliklerden kitlesel bir ekilde slam'a gei yoktu.
Osmanllarn ele geirdii Bulgar, Srp ve Hrvat topraklarnda benzer bir
slamlamann gereklememesinin nedeni Bogomillik ile slam arasn
daki benzerlikti. 2 1
16
Jbid., s. 1 36
Sueska, ' N eke specifcosti istorije Bose pod Turcia,' Prilozi. storijske
pretpostavke Republ ike Bosne i Hercegovie, 4 ( 1 968). s. 49.
18
Nedim Filipovic, /slamizacija u Bosni i Hercegovini. Teanj 2005, s.30.
1 9 Enver Redzic, Sto godia Mus/imaske politike. U tezaa i kotrovcrzaa isorij ske nauke,
Saraj evo 2000, s. 25. slanlanayla ilgili tartalar iin ayrca bkz. Markus Koller, Kemal
Kavat, Ottoan Bosia. A History in Peril . Madison 2004, s. 4-6; Fikret Adanr, ' Tle
Foratio of a M usli Natio in Bosia-Hercegovia: A H istoriographic Discussio,' Tle
Oo11as ad t/e Balkas, (yay.) Suraiya Faroqi , Fikret Adanr, Leide 2002, s. 285-290;
Atoina Zlelyazkova, ' sliiizatio i tle Balkans as a H istoriographical Problem: The
Sotheast-Europea Perpective,' T/e Ottonas aul tle Balkas, (yay.) S uraiya Faroqi , Fikret
Adanr, Leide 2002, s. 223-266.
20
Ortaa Bosna Kilisesi' i taraftar olduu varsaylan di.
21
Redzic, Sto godina Muslimaske Politike, s. 26.
17 Avdo
1 85
22
1 86
Ayd Baba
Hadzij ahic 'e gre aileler ocuklarn devlete kendi arzularyla vermektey
diler.27
Tarihi Srecko Dzaja ise slamlama konusunda Hadzij ahic'ten farkl
grler ileri srmtr. Solovyev'in ve onun yaklamn temel aldn
syledii Hadzijahic ' in Bogomil tezlerini reddeden Dzaja'ya gre Os
manl dnemi ile ortaa Bosnas arasnda sreklilikten ok kesinti vard.
Dzaja'ya gre Hadzijahic Bosna Mslmanlarnn tarihsel kkenlerinin
Srp ve Hrvatlar'dan daha eski olduklarn ispatlama amacndayd.28
Devirme sistemi slamlama srecinde nemli bir rol oynamt ve Os
manl devletinin elinde ideoloj ik ve politik bir enstrman konumundayd.
Baz Bonak tarihilerin iddialarnn aksine devirme sistemine kar
Bosnal aileler tepki gstermekteydi. 29 Yine Dzaj a'ya gre Bosna' daki
slamlama srecinde bask kullanlmadn vurgulayan grler daha
ok Trkofl yaklamlarn sonucuydu.30
Bonak tarihi Mustafa Imamovi 'e gre ise Bosna'daki slamlama
gnll bir nitelik tamaktayd ve herhangi bir bask szkonusu deildi.
Imamovic blgesel, siyasal ve devletler hukuku asndan srekliliin
Bosna tarihinin nemli ynlerinden birini oluturduu dncesini sa
vunmaktayd. 31 Aratrmac Mehmet Handzic'e gre ise Bogomillik ve
slam arasndaki benzerlik slamlamann arkasndaki nemli bir faktr
d. 32 Handzic ' in ' slamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosansko
hercegovackih Muslimana' (Bosna-Hersek'in slamlamas ve Bosna
Hersek Mslmanlarnn kkeni) adl almasndaki bu dncesini bir
dier aratrmac Smail Balic' in de benimsediini gryoruz. Ancak En
ver Redzic 'e gre Nedim Filipovic ve Adem Handzic ' in aratrmalarn
dan sonra slamlamann kilit unsuru olarak Bogomil tezi byk lde
nemni kaybctmitir. 33
Ortaa tarihisi John Fine 'a gre birok aratrmacnn iddia ettii
gibi Bosna Kilisesi dualist bir yapya, bir baka ifadeyle Bogomil inanc
na sahip deildi. Bosna, Dalmaya ve Dubrovnik arivleri bunu dornla
mamaktayd . Yine Finc ' a gre slamlama kitlesel bir ekilde deil uzun
27
1 87
bir sre iinde gereklemiti . Bosna Kilisesi yeleri sadece slfm ' a
deil dier dinlere de gemilerdi. Ortodoks v e Katolikler ' den d e slam'a
geenler vard. slamlamann nedenlerine gelince, daha nce gndeme
getirilmi olan ekonomik sebepler, slfm ve Bogomillik arasndaki ben
zerlikler, Katolik basks ve Osmanllarn baskn kltrn temsilcisi ol
mas gibi faktrlerden farkl olarak, Pine, kilise rgtnn Bosna ' daki
zayflna ve Bosna Kilisesi'nin Osmanl igali gereklemeden nce
zaten byk lde km olduuna dikkat ekmitir. 34
35
\ 975, p. 378.
Szkonusu i fade Ameri kal antropolog W i l l ian Lockwood ' a aittir. B k z . W i l l i a LockwoocL
Worlds.
Tle East
1 979.
1 88
Pr BH
Aydu Babuna
1 89
44
45
1 90
TANZMAT
TANZMAT VE
TARH yAZIMI
Yonca Kksal *
Basevi.
M igdal, L Ko!li. A . . Slue, V. (cd.) ( 1 994) State Porer and le Social Forces: Domination
and Tra11.1jor111aio11 in le flird World, Cabridge: Cabridge University Press. Tilly. C.
( 1 999) "Top Down :d Botto Up." Journal of Poliical Pli/osoply, 7: 330-352. Di !\1aggo. P.
Powell. W. ( ed. ) ( 1 99 1 ) 7/e New /11siutio11a/i::atio1 in Orga11izllfio11a/ .411alsis. C!icago:
Clicago University Press. ve Dobbi. F. ( 1 994) "Cultural Models of Orgaizatio: tle social
costnctio of ratioal orgaizig principles." 7Je Sociology of Culre: 1:'111ergi11g lleoreical
Perspectie. . (ed . ) D. C'rae. Basil Blackwell Ltd., s. 1 1 7- 1 43 .
1
1 94
Yonca
Kk.sal
Karlatral tartmalarda kulla l abi l ecek rnekler i i n Mada i , M. ( 1 9%) Citize and
Sbject: Co11te111poray Aji-ica and tle Legacy of Lae Co/011ialis111 . Princeto: Pri ceto
Uni \'ersity Prcss. Wog, R . B . ( 1 997) Clina Transfored: f-listorical Cla11ge and Li111its of
!:"roprnn Eperiece. ltlaca: Corel l Uivcrsity Press, Barkey, K. ve Yon H age, M . ( 1 997)
Ajier Empire. Multiet!ic Societies A d Natio11-bi/di11g. 7/e Soviet Uio A d Tle Russia.
Otown. Ad !Jabsburg Epires, Boulder: Westview Press. lkegan i , E. ( 1 995) 77e Taing of
Samurai: /-lo11orific /11divid11a/is111 and t!e Making of Modem Japa, Canbridge: l l arvard
Uiversity Press, S i l hcrna. E.S. ( 1 9'>3) Cages o( Reaso: The Rise of tle National State i
Fra11ce. .Japa. Tle United States. ad Grea Britai, Tle Uiversity of Clicago Press, ve
S u l l i van J. ( 1 992) Loca! Goverme11/ ad Co111111u11ity i Ja va: A11 Urban Case-sudy, New
York: Oxford U n i vcrsity P rcss baknz.
195
Yonca Kksal
Joel M i gdal bu dei dnemlerinde zellikle devlet, yerel nfuz sahibi araclar ve yerel
memurlar arasndaki i likilere bal olarak yerel idarede farkllkl ar grldlilin ve bu lil lin
zel likle gei dnemlerinde birlikte varolduklar beli rtir. Bkz. M igdal . J. ( 1 988) Stro11g
Stales ad Weak Socielies: Stae Society Relaio11s mut Sate Capabilities i11 le Tlird World.
1 97
8 M igdal, J . ( 1 994) " lntroduction: Developing a state in society perspective," (ed.) Migda l , J.
Kohli, A. ve Slrne, V., State Power and Socia/ Forces: Domi11atio11 and Tramformation, New
York: Canbridge University Press, s. 1 -7.
9 Devletin toplumdan kesin bir izgiyle ayrld bu bak as iin, bkz. Mardin, . ( 1 973)
"Center-Periphery Relations: A Key to Turkisl Politics," Dedalus, 1 02 ( 1 ) : 1 69-1 9 1 .
o Tanzimat zerine yaplan almalarn dkm iin akr, . (2004) "Trk Aydnnn
Tanzimat'la mti ha n : Tanzimat ve Tanzimat Dnemi Si y asi Tarihi zerine Y aplan
almalar," Trkiye A ratrmalar Literatr Dergisi, 2( 1 ) : 9-69.
198
Yonca Kksal
il
dan bakarlar. Reformlar lstanbul ' da planlanm, vilayetlerde uygulanmaya zorlanm, ama yerel artlara uygun olmadklar ve toplumla btn
leemedikleri iin baarl olamamlardr. Yine bu bak asnn iinde
Tanzimat reformlarn greceli de olsa baarl bulan bir yaklam vardr.
Reformlar tam anlamyla olmasa bile merkezi idarenin kontroln arttr
mtr. Ayrca eitim ve yerel idare pratiine yaplan katklardan bahse
dilmitir. Baarl ya da baarsz, bu tepeden inmeci bak benimseyen
yazarlar, yerel idarede nfuz sahiplerinin yok edilememesini ve patronaj
ilikilerinin varln bir problem olarak grrler. Tercihleri ya bu prob
leme hi deinmemek, ya da konu geldiinde bu yerel nfuz sahiplerinin
varln korumasn bir baarszlk olarak grmek ynndedir.
Yakn zamana kadar ariv malzemesine kolay ulaamama bu devlet
merkezli almalarn bir sebebi olduu gibi, devlet odakl almalarn
okluu teorik bir yaklam da gznne sermektedir: Tanzimat merkez
de planlanm ve geni halk kitlelerinden kopuk bir olgu olarak kurgu
lanmaktadr. Ayrca reformlarn yerel idarede ve toplumsal dinamiklerde
yapaca deiiklikler tanm itibaryla kstldr. Osmanl devletinin halk
kitlelerinden kopukluu vurgusu aslnda imparatorluk rejimlerine ve zel
likle patrimonyal sisteme yaplan vurgudur. Kkeni Max Weber'in kura
mna dayanan patrimonyal sistemlere sk bir merkeziyetilik atfedilmi
tir. Gl bir sultan ve sultana tabi brokrasinin kontrolndeki devlette ,
toplumla ilikiler g kullanm ve asgari meruiyetin salanmasyla y
rtlmektedir. Burada ama geliri vergi yoluyla salamak ve toplum
gruplaryla ilikiye mmkn olduunca az girerek, yerel dinamiklere m
dahale etmemektir. Dini semboller, kul sistemi, g kullanm ve gerekti
inde yerel otonomi verilmesi gibi faktrler bu meruiyeti salamakta
kullanlmaktadr. 12 Yine ayn ekilde imparatorluklar zerine olan al
malar yneten ve ynetilen ilikisinin birey ve devlet arasnda birebir
11
Re/igio11 auf Socia/ C'lange i /o.lodern Trkey: The C'ase of Bedizzamw Said-i Nursi,
Binglaton: SUNY Press, s. 1 03- 1 46, ve Triberger. E.R. ( 1 978) Revoltio j-0111 above:
Ncw Brunswick,
N .J . : Trasaction Books eserlerini sayabiliriz. Osmanl devletinde yaayan Avrupal larn Tan
zimat' la ilgili deerlendirmeleri de bu kategoriye girer. rnek olarak. Egellardt ( 1 999) Tan
zimat ve Trkiye, ev. Ali Read, stanbul : Kakns Yaynlar .
12
Weber, M. ( 1 978) Economy and Society, (ed.) G. Roth & C. W i ttich, Berkelcy: University of
Califoria Press.
Mi/itary Bureaucrats and Dee/opmen in lapan, Turkey, Egypt, and Pen,
1 99
200
Yonca Kksal
20 1
B u yeni almalar i i n bkz. Blumi. ! . (2003) " Beyond the Margins of the Empire: Searching
the Linitations of Otonan Rule in Yemen ad Albaia." MIT-Electronic Jorna/ o( .Middle
Easer Studies Vol. 3 : 1 0- 1 8 ve H assen, J., Philipp. T. ve Weber, S . (ed.) (2002) Tle Empire
in le Ciy: Arab Provicia/ Capitals in he Lale 011011a11 Empire, Wrzburg: Ergo in
Konission.
202
Yonca Kksal
203
bir alma yoktur. rnein, Deringil Libya ile ilgili vilayet nizamname
sinde medeniletirme ve tekiletirme kavramlarnn nasl ifade edildiini
gsterir. 24 Ancak bu dzenlemelerin uygulanp uygulanmad ve uygu
lamada ne gibi tepkilerle karlatnn aratrlmas yerel grnp ve aktr
lere grnrlk kazandrmann en nemli yoludur. Ne yazk ki bu bak
as tekinin g odaklar tarafndan nasl kurgulandna younlat
iin teki haline gelen gruplarn aktivitelerini ve etkinliini tanyama
maktadr.
Bu yaklamdaki dier bir sorun da nerilen tezleri desteklemek iin
kullanlan tarihsel kaynaklarla ilgilidir. Osmanl Devleti 'nin smrgeci
bir bak asna sahip olduunu gsterebilmek iin, uygulamalar hak
knda bilgi edinilemeyen birka nizamnameye ve devlet adamlarnn hat
ratlarna bakmak yeterli olmayacaktr. Kimi devlet adamlarnn Araplar
medeniletirilecek i lkel kabileler eklinde ve kendilerini Bat medeniyeti
nin temsilcileri olarak algladklarn hatratlarnda belirtmeleri bunun bir
devlet politikas olduunu kantlamaya yetmez. tekiletirmenin ve Or
yantalist bir politikann olduunu anlamak iin o blgelerdeki devlet poli
tikalarna ve bunlarn uygulanmasna bakmak gerekir ki bu da merkez ve
vilayetler arasndaki yazmalarn ve tekiletirilenlerin geride braktkla
r mektup, hatrat, vb. eserlerin detayl incelenmesini gerektirmektedir.
Brokratlar ne kadar st rtbeli olurlarsa olsunlar kafalarndaki planlar
devlete empoze etmek konusunda zorlukla karlarlar. Devlet ierisinde
birbirinden ok farkl ve elien gruplar, klikler olabilir. Bunlar arasnda
ki pazarlklar, ekimeler ve anlamalar devlet politikalarn belirler. Os
manl devletinin son dneminde ittihad- anasr, ittihad- slam ve Trk
milliyetilii gibi ok farkl fikirler ortaya km ve siyaseti etkilemitir.
Bu fikirlerin bir ksm Avrupa ' dan alnan modernlemeye eletirel yak
lam, bir ksm da slami fikirler ekseninde Arap dnyasyla yaknla
may ve o corafyay renmeyi savunmutur. Post kolonyal bak as
nm iddia ettii gibi bu eilimleri yok saymak ya da bu eilimlerin hep
sinde ortak bir tekiletirn1e ve smrgecilik gayesi grmek devletin
iindeki farkllklar ve karmak ilikileri basite indirgemektir.
Daha da nemlisi Tanzimat'la birlikte gemiten keskin bir kopma
olarak gren post-kolonyal almalar, Tanzimat reformlarnn toplumla
etkileim halinde, deneme ve yanlmalarla renilen, biimlenen ve dei
en bir sre olduunu unutmaktadrlar. Makdisi 'nin makalesinde Tan
zimat, il. Abdlhamid ve Jn Trkler dnemi tekiletirme ve g iliki
leri kurma bakmndan birbirinin uzants olarak kullanlmtr. Oysa s24
204
Yonca Kksal
25
skan politikalar sadece Arap v i layetlerinde deil, Tanzimat dnemi nde ve ncesinde Bat
ve Orta Anadolu 'da da uygulanmtr. Burada gebelere medeniyet getirme fikrinden ok,
asayii salama, vergi ve asker toplama gibi temel ihtiyalar n plandadr. Bkz. Kksal, Y.
(2006) "Coercion and Mediation: Cetral ization and Sedentarization of Tribes in the Ottoan
Empirc," Middle Eastern Studies. 42(3): 469-49 l .
26 Eisestadt. S.N. (2000) " M ultiple Modernities," Daeda!us. 1 29, 1 : 1 -29.
27 zbek, N. (2004) "Moderite. Tarih ve deoloj i : il. Abdlhamid Dnemi Tarihi l ii zerine
Bir Deerlendirme." Trkiye A ratrmalar Literatr Dergisi, 2( 1 ): 7 1 -90.
205
Tanzimat
ve
Tarih Yazm
206
Yonca Kksa/
207
208
Yonca Kksal
34
209
Ta11::i111a
ve
Tarih Yazm
Yonca Kksal
35
entrk, H. ( l 992) Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi, 1 850- 1 875, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, ve Kksal, Y. (2008) "l 9. Yzylda Kuzeybat Bulgaristan: Sessiz Toprak
Reformu," Toplumsal Tarih. 2008, l 70: 24-30.
21 1
Kusler. D. ( 1 994) "Career Patters amog Ulema in tle Late 1 9tl and Early 20th Century,"
Tanzimat 'n 150. Yk/nm Uluslararas Sempozyumu. Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi, s. 1 45 -65.
'
37 nsoy, R. "Tanzimat Dnemi ktisat Politikas," Tanzimat m 1 50. Yldnii111 Ulslararas
Sempozyumu. s. 255-262 ve Okyar. O. "Tanzi mat Ekonomisi," Tanzimat 'u 150. Yldn111
Uluslararas Sempozyumu. s. 243-254 .
. s ener, A. "Osmanl Mal1 Dncesinde adalama," Tazimat ' 150. Yldniimii Ulusla
raras Sempozyumu, s. 2 1 5-242 ve Doan. 1 . "Eitimci Ali Suavi ( 1 839- 1 878) ve Galatasaray
Lisesindeki Uygulamalar," Tanzimat 'n 1 50. Yld11iim Uluslararas Sempozvm. s. 5 1 5538. Tanzimat dnemindeki vergi uygulamalar konusunda ener'in Tanzi111a Dnemi Vergi
Sistemi kitab ayrnt l bilgi vermektedir.
39 Yeti, K. "Tanzimat Karsdaki Tavrlarn Tasnifi Konusunda bir Deneme." Ta11zi111at 'll
1 50. Yld11iimii Uluslararas Sempozywm, s. 1 07- 1 34.
40 Savic, M . D. "Quelques Moment D ' emancipation Des Slaves Du Sud Dans L' Empire
Ottoman Entre 1 839 et 1 867 . " Tanzimal 'll 150. Yldnii111 Uluslararas Se111pozyumu. s. 3893 95 .
212
Yonca Kksal
S oNU
Tanzimat devri zerine olan almalar, Trk tarih yazmnn devlet ideo
lojisiyle nasl etkiletiini gzler nne sermektedir. 1 940 '!arn merkezi
yeti cumhuriyet modeli Tanzimat dnemiyle ilgili yaplan almalar
etkilemi ve laik, korumac ve devlet merkezli modele uymayan reform
politikalarnn baarszlk olarak nitelendirilmesine yol amtr. Baar
szlk zerine olan vurgu ise devlet ve toplum gruplar arasndaki iliki
lerdeki deiimlerin aratrlmamasna sebep olmutur.
1 50 . ylnda Tanzimat kitabnda grld gibi son zamanlardaki a
lmalar eitlilik gstermi, Tanzimat' n vilayetlerde uygulanmas, dev
let ve toplum gruplar arasndaki ilikiler ve toplum gruplarnn kendi
iindeki deiimlere de bakmlardr. Ancak bu son dnem almalarn
da da yeni ve eskinin birarada olmas, yerel nfuz sahiplerinin yok edil
memesi ve patronaj ilikilerinin hala varolmas Tanzimat' n baarszlk
olarak deerlendirilmesine yol amtr. Son dnem almalar modern
leme srecini sorgul am, her lkenin kendi dinamiklerinin Bat modern
l emesinden farkl sonular douracan vurgulamtr. Bu almalarn
bir adm daha teye gtrlmesi, Bat 'da ngrlen kesin devlet toplum
ayrmnn sorgulanmas ve sivil toplum, iktidar gibi kategorilerin yeniden
tanmlanmas gerekmektedir. Sadece devlet veya toplum odakl bakmak
yerine, merkezde planlanan ve vilayetlerde uygulanan politikalarla top
lumun iindeki farkl sosyal gruplar ve devlet otoriteleri arasndaki iliki
lerinin kesitii noktalar bulmak Tanzimat dnemi dnmlerini anla
mamza yardmc olacaktr. Gl bir devlet merkezden politikalar da-
213
41
214
AsKERI YENLK
SMANLI
lMP ARATORLUU'NDA
ATEL SiLAHLARIN
YKSEL
Burak nar
GiR
Barutun icadyla birlikte savalarn ekli deimi ve bu icat be alt asr
iinde kaydettii aamayla Askeri Devrim'in ncs olmutur. cadndan
asr sonra Ortadou'ya ve Avrupa'ya yaylan barut, 1 4 . yzyldan iti
baren gelitirilen tfek ve topun ana unsuru olmutur. Ksa bir sre iinde
Avrupa 'nn her yannda bu iki silahn kullanldklar grlmektedir.
Trkler de ateli silahlar erken kullanan milletlerdendir. Osmanl Or
dusu ateli silahlar geni saylarda kullanan ilk devletlerden biri olurken,
toplar daha 1 4 . yzyl sonlarndan itibaren etkin olmaya balamtr. 1 5 .
yzyl ortalarndan balayarak topuluk Trk tarihinin nemli bir paras
haline gelmitir. Tfekler ve toplar zerine taktik bilinci de gelitiren
Osmanl, ateli silahlara da geni lde yer verdii muharebelerdeki
stnlklerini, 1 7. Yzyln sonunda Avrupa'ya kaptrmtr. Bu balam*
1 Askeri Devri ' i n sresi Askeri Tarihilere gre farkllamaktadr. Genel l ikle 1 550 civar
balang olarak kabul edi l ir. Ancak bitii 1 560 civar veya 1 700 civar olabil mekte. hatta
bazlarna gre 1 9. yzyl da kapsamaktadr. Bu yazda Askeri Dcvri m ' i n sres i , modem
smwma siseinin gelitirilerek Avrupa'da ekillendii ! 550- 1 650 aras olarak alnmtr.
2 Konuyla ilgili olarak bkz: Wi\liam McNei l . ,.Tle Gunpowder Revo!tion". Experie11ce of
War. Robert Cowley ( ed . . ) New York. W.W. Norto & Compay, l 992, s.86.
J McNcil. s. 86.
4 McNeil. s. 85.
5 Jol Clilds. " Mi l i tary Revoltio 1 : The Trasitio to Modern Warfare." Tle Oxford
lllusrated HisoJ' of Modem War, Charles Townslend (ed.,) Oxford, Oxford Uni versity Press.
1 997, s.22.
6 lkel bir top. Bkz: McNeil, s. 87.
218
Burak nar
M cNcil. s. 88.
.1 . R . ! lale. War wd Society i Reaissance Europe 1 450-- 1 620. Landon. Fontana Press.
1 985. s.48 .
9 Hale, s.48.
0
1 John Keegan. Sarn Swa Tarili. s. 252-253 .
1 1 Ronald G . Asch. "' 1 598- 1 648 Otuz Y l Savalar Dnemi"', Top, Tfek ve Siingii, .Jeremy
Black (cd.,) stanbul. Kitap Yayevi, 2003, s.60.
c Olaslkla ilk yaylm ateinden sonra atl lar drtnala klla hcuma geiyordu. Bununla
birlikte daha nce gelitiri len caracole taktii ile atllar trs kouyla saldrp tabancalar
ateliyorlard. Bazen ilk saftakiler tabanca dierleri ise kl kullanyorlard . Bkz: Asch. " 1 598I MS Otuz Yl Savalar Dcri," s. 60, 64.
. Peter Wi lson. " 1 648-1 789 Eski Rej i mde Savalar". Top, 7i"ifek l'e Siig .lcrey Black (ed .. )
stalul. Kitap Yaym:vi, 2003. s. I O 1 .
1 4 Buradaki uzun yay. 1 . R iclard ' 1 298 'deki Falkirk M ularehesi ' de Will iam Wallace' n
korutasdaki sko birliklcric stn gelcsidc nemli rol oynayan silahtr. Uzun yayn 255
metre menz i l i vardr. Bu silah o zamana kadar Avnpa'daki en uzun mesafelisi ve glil li olan
dr. Ancak ksa olan Trk Yay ' uharehelerdeki menz i l i ni n 400 metreyi getii bilinek
tedir ki. bunun ddaki ksa yaylarn menzili uzun yayn menzil inin altdadr.
8
219
di. Savan sosyal temelini deitiren bu icat ilk balarda "eytann icad"
diye nitelendiinden baz arkebz kullanan talyan paral askerler olan
condottierolarn elini kesmiler ya da gzn oymulardr. 1 5
1 4 . yzyldan itibaren toplarn dklmeye balad Avrupa' da, bunla
rn kuatma silahlar olarak kullanlmalar ve arkebz denilen fitilli tfek
lerin gelitirilmeleri, yeni bir an da habercisi olmutur. Ancak bu ateli
silah teknolojisinin gelimesi, svarinin ana unsuru olduu klasik saldr
sisteminin sona ermesi iin henz yeterli olmamt. 1 6. yzyln ortala
rndan balayan ve bir asr kadar sren teknolojinin bilgiyle dzenlenmesi
sreci, ateli silahlarn yeni taktiklerin gelitirildii Avrupa iinde ulusla
raras bir geleneksellemeyle modern savunma sisteminin kurulduu g
rlmektedir. 1 6 Sava alanna ynelik bu teknoloj i ve bilgi ilerlemesi, Ba
t'daki ordularn stnln getirmi, 1 9 . yzyldaki yurtta ordu siste
mine geilerek sava alanlarnn kitlesellemesinin yolunun almas ve
sanayi devrimi sonras silah teknolojisinin gelime hznn artarak, mo
dem ve kaliteli silah retiminin kitleselletirilmesi, Bat 'nn Dou 'ya
stnlk salamasnn nde gelen bir nedeni olmutur. Askeri Devrim
sayesinde balayan ve keiflerin de yardmyla dnyaya yaylan modem
sava dnemi, Bat 'nn kolonilerde tutunmasn salayarak smrgecilii
getirmitir. Baka bir deyile, lk ve Orta alarda dnyann doudan
batya doru seyreden yn, Askeri Devrim ile birlikte batdan douya
doru bir istikamet alrken, ateli silahlar bunda en byk paya sahip
olmutur.
Clilds, s.22.
Klasik savunma s s mi ni sonu ve klasik saldr sist
nin ba. 378 ylndaki Hadrianopolis
M uharebesi olarak kabul edilmektedir. Bunu izleyen modem savunma sis miyse . 1 550- 1 650
arasnda yaand kabul edebi leceimiz Askeri Devrin'den modern saldr sis em nin bala
d kinci Dnya Sava ' na kadar srmektedir. Konuyla ilgili olarak bkz: Burak nar, "Sava
Tarihinde Sald r-Savunma l ikisi", Stradigma (Say : 9, Eki m 2003). http://www.stradigma
.co/turkce/ek im2003/makale 07.ltml
17 ehir isimlerinde o devirde kullan lan isimlere zen gsterilmi. kaynak olarak Bilge
Umar' n "Tiirkiye'deki Tarihsel Adlar" kitab alnmtr. 13kz: Bilge Umar, Tiirkiye 'deki Tarif ..
sel Adlar. stanbul. nklap Yaynevi, 1 993.
16
220
i te
emi
te
t i
Burak mar
18
Caran. A History of the Firearms, London, Routledge & Kegan Paul Ltd, 2004, s.27. Ya
banc kaynaklarda "Dardanelles" diye geen bu topu, Sultan Abdlaziz 1 867'de ngiltere
Kraliesi Yictoria 'ya hediye etmiti . nceleri Woolwich'te sergilenen top 1 929'da Londra
Kules i ' ne tanmtr. Bkz: Cara, s.27. Nejat Eral p ' in k i tabnda ise N icolo Barbaro' nun
azndan kuatmada kullanlan 1 200 poundluk toptan bahsedilmekte ama Caran ' n bahsettii
topun l 464'te M nir A l i adl bir usta tarafndan yapld. 63.5 cm apnda ve 1 7 ton arln
da olduu ve 254 kg'lk glleler att yazmaktadr. T. N ejat Eralp, Tarih Boyuca Trk Top
lwuuia Si/al Kavram ve Osmanl /111paratorluuda Kulla/a Silahlar, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Basevi, 1 993, s. 1 1 4. Danma ' n verdii bi lgiye gre Edire'de dklen ve tun
tan yaplm olan dev topun ad ahi olup, namlusu 16 kart ve 1 200 kiloluk glle atabiliyor
du. Bkz: Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi, cilt JV, stanbul, Yeni Matbaa,
1 %4, s. 25.
1 9 Danman, cilt i V, s.53.
20
H ale, s.48.
21
McNeil . s.89-90.
22
Osmanl lar'dan ncede tfeklerin Trkler tarafndan kullanld anlalmaktadr.
Aydnoullar ' ndan Umur Bey ' i Sakz Adas 'na yapt seferde ve H allarn 1 344' te zmir'e
yapt basknda tfekten bahsedilmektedir. Bkz: Trk Si/all Kuvvetleri Tarihi lif c Cilt /
ci Ksm (/299-145 1) , s.258 ..
n Gabor Agosto. Barut, Top ve Tfek, Mehmet Tanju Akad (ev), stanbul, Kitap Yayevi,
2006, s.4 1 -42.
22 1
222
Burak '111ar
223
224
Burak nar
Clase, s. 1 56.
Clase, s. 1 5 1 - 1 52.
48 Danman, cilt X, s. 26.
49 Bu dzen Topkap Saray ' nda bulunan ve birok eserde de rastlanan bir minyatrde aka
grlmektedir.
50 Mola'ta Osmanl Ordusu' nda 300 top mevcutken, Macar Ordusu'nu 1 00 topu vard. Bkz:
Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt VJ, stanbul, Yeni Matbaa, 1 965, s.64.
51 Clase, s. 1 1 4.
52 Bir eit paral asker birlii.
5 3 Chase, s. 1 22- 1 23 .
54 Clase, s . I 1 5.
55 Trk yay.
5 6 Konuyla ilgili olarak bkz: Chase, s. 98-99.
47
225
226
Burak nar
227
Stein, s. 52.
Rloads M u rpley, Otoman Wafare 1500-1 700, New Bnnswick, Rutger Ui versity Press,
1 999, s.72.
70 Stei, s.5 1 -52.
7 1 Konuyla ilgili olarak bkz: Gabor Agosto, Barut, Top Ve Tfek, s.39-40.
72 Clase, s. I 1 9.
73 Clase, s. 1 1 7.
69
228
Burak nar
Chase, s. 1 2 l .
Stein, s.5 1 .
76 Kenneth Chase (ev. Fsun Tayan ve Tun Tayan), Ateli Silahlar Tarihi. stanbul, Trki
ye Bankas Kltr Yaynlar, 2008, s. 2.
77 Chase, s.2.
7 8 Keegan. Sava Sanat Tarihi, s.26 1 .
74
75
229
230
Burak mar
ANALZ
Tek bir topun kullanld Konya Ovas Muharebesi ile Birinci Kosova
Muharebesi arasnda geen seneyi Osmanl Ordusu 'nda ateli silah
kullanmnn balad dnem olarak alabiliriz. Buna gre bu dnemde
barut arznn da saland dnlmelidir. Dolaysyla ayn dnem, Os
manllarn ateli silahlar loj istiinin de balad zaman olmaktadr.
1 389 ile 1 448 arasnda geen dnemde muharebelere toplarn sokul
madklar gzkmektedir. Bunun birok sebebi olabilir. Ancak hzl bir
ilerleme ihtiyac olan yryleri yavalatmamas asndan, toplar gzar
d edilmi ya da kstl saylarda kullanlm olabilirler. Fetret Devri 'nin
kargaasnn Osmanl maliyesini de etkilemi olmas muhtemel olup, bu
durumun top dkmn aksatmas da sz konusu olabilir. Ayrca erken
dnem toplar daha ok kuatma iin uygun olabiliyorlard. Hantallkla
rndan dolay muharebelerde verimli olmalar zordu. Buna ramen Os
manllarn bu en erken dnemde dahi muharebelerde topa bavurmu
olmas, stnde durulmas gereken bir konudur.
Osmanllar' da top ve tfein birlikte kullanlmaya balamas belki de
Osmanl'da taktik bilince ynelik bir ipucu nitelii tamaktadr. Daha ilk
senelerden balayarak her iki silahn muharebe alannda birlikte ve sis
temli olarak kullanldn grmekteyiz ki, bu da Osmanllarn o dnemde
ateli silahlara bal taktik bilin asndan dier lkelere kar gerek bir
88
Yenieri Oca 'n kaldrlmas srasnda da topularn klalara kapanan yenierileri ate
altna almasn n neml i pay olduu grlmektedir. Bkz: smail Hakk Uzunarl, Kapkulu
Ocaklar /, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basnevi, 1 988, s. 554.
89 Bu sava ekli kinci Dnya Sava ' ndaki taktiklerde nemli bir yer tutmu, zellikle savan
ikinci yarsnda Sovyetlerin toplar kitlesel olarak son derece etkili kullan zerine byk
harekatlarn banda dzenledikleri bombardmanlar sayesinde yaptklar derin yarmalar dikkati
ekmitir
23 1
Burak nar
233
S oNU
Her eyden nce, Osmanl mparatorluu'nun gerileme ve k devrinin
uzun srmesinin gsterdii dayanklln nedenlerini bulabilmek iin,
Askeri Devrim' i tanmamalarnn aksine, tanm olmalar ve bu devrime
ayak uydurmaya altklar dncesinden yola kmak gerekir. Osman
llar 1 4 . yzyln ikinci yarsndan itibaren ateli silahlar youn olarak
kullanmlardr. Bununla birlikte tarihte bu silahlar zerine ilk muharebe
dzenini gelitiren lke olduunu iddia edebiliriz. Bunu yaparken de
kendi kltrne bal olarak hem svarileri hem de zel piyadeler olan
yenierilerin kullanmm topularla birlikte gelitirmi, ancak Asker!
Devrim'in balamasndan sonra nemini kaybeden yava yava svarile
rin kitlesel kullanmlarna da devam etmiti. On dokuzuncu yzyla ge
lindiinde savalar seri halde kaybeden bir imparatorluk haline gelen
Osmanl asl ciddi slahat yapmak suretiyle, yzyln ikinci yarsnda
modern savunma sisteminin yerletii batl bir orduya sahip olmutur.
Bu gelime, Osmanl mparatorluu'nun B irinci Dnya Sava 'ndaki
nemli baarlarnn altnda yatan sebepleri de oluturnutur.
KAYNAKA
Agoston, Gabor, Barut, Top ve Tfek, Mehmet Tanj u AkaJ (cv), stanbul, Kitap Yayncvi,
2006.
Agoston. Gabor, " 1 453- 1 826 Avrupa'da Osmanl Savalar", Top. Tiifek ve Sng, Jereny
Black (ed), stanbu l . Kitap Yaymcvi, 2003.
Black, Jerey. "Devrn ve N apolyon Savalar", Top, Tfek ve Sng. Jerey B l ack (ed),
stanbul, Kita Yayevi, 2003 .
Caran, A Histaty oftle Firearms, Lodon, Routledge & Kegan Paul Ltd. 2004.
Chase, Kenetl, Ateli Si/allar Tarihi, Fsun Tayan ve Tun Taya (ev), stanbul, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 2008.
nar, Burak. "Sava Tarihinde Saldr-Savunma likisi". Stradigma (Say: 9, Ekim 2003),
lttp://V>.ww .strad i gna .con/turkcc, eki 2003:kalc O 7. ltnl
Cipolla, Carlo M . , Yelken Ve Top, Asl Kayabal (ev), stanbul, Kitap Yaynevi, 2003.
Danman. Zuhuri, Osmanl lmparatorlu Tarihi cilt fi, stanbul, Y en i Matbaa, 1 964.
Danman, Zuhuri. Osmanl mparatorluu Tarihi cilt fi/, stanbul, Yeni Matbaa, 1 964.
234
Burak nar
Danman, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt iV, stanbul, Yeni Matba<., 1 965.
Danman, Zuhuri . Osmanl imparatorluu Tarihi cilt V, stanbul. Yeni Matbaa, 1 965.
Danman, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt Vf. stanbu l , Yeni M atbaa, 1 965.
Danman, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi cilt X, stanbul, Yeni Matbaa, 1 965.
Eralp, T. Nejat, Tarih Boyunca Trk Toplumunda Si/al Kavram ve Osmanl imparatorluunda
Kllala Silahlar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1 993.
Keegan, John, Sava Sanat Tarihi, Fsun Doruker (ev), stanbul, Sabah Kitaplar, l 995 .
M urpley, Rhoads, Otoman Wwfare 1500-1 700, New Brunswick, Rutgcr U i versity Press,
1 999.
Perjes, Geza, Moha Meydan Muharebesi, eri f Batav (ev}, Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basevi, 1 992.
zdal, Ahmet, Trklerin Saa Sanat, foanbl, Doruk Yaynclk. 2008.
Stcin, Marl L., Osmanl Kaleleri: A vnpa 'da Hudut Boylar, Gl aal Gven (ev), stanbul,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2007.
Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi !/! iinc Cilt 1 ci Ksm (1299-1451), Ankara, Gnkur. Basmcvi,
1 964.
Trk Silall Kuvvetleri Tarihi !!/ nc Cilt 2 nci Ksm (1451-1566), Ankara, Gnkur. Basmevi,
1 977.
Umar, B ilge, Trkiye 'deki Tarihsel Adlar, stanbul, nklap Yaynevi, 1 993.
Uzunarl, smail Hakk, Kapklu Ocaklar /, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basevi, 1 988.
Wheatcroft, Adrew, The Ottomans: Dissolvig lmages , Lodo, Penguin Books, 1 995.
.,
Wilso, Peter," 1 648- 1 789 Eski R ej imde Savalar , Top, Tfek ve Sng, Jeremy Black (cd),
stanbul. Kitap Yayevi, 2003.
Y lmazer, Ziya, (yay. haz.), Topular Katibi Abdiilkadir (Kadri) Efendi Tarihi 1, Trk Tarih
Kurumu, Ankara, 2003.
235
KENZ
Katip elebi
iR
Hac Halife, Hac Kalfa isimleriyle de bilinen ve asl ad Mustafa bin
Abdullah olan Katib elebi ubat 1 609'da stanbul' da dodu ve henz
48 yandayken 6 Ekim 1 65 7 'de1 geirdij bir kalp krizi2 sonucu yine bu
ehirde ld. Yaad yllar; I. Ahmed ( 1 603- 1 6 1 7), I. Mustafa ( 1 6 1 71 6 1 8), il. Osman ( 1 6 1 8- 1 622), iV. Murad ( 1 623-1 640), Sultan brahim
( 1 640-1 648) ve iV . Mehmed ( 1 648- 1 687) dnemlerine rastlamaktadr.
Yaamyla ilgili temel bilgi kayna kendi eserleri olan Sllem '!- Vusul
ila Tabakati '/-Fuhul ve Mizan '1-Hakk fi htiyari 'l-Elakk' dr. 3 Ende
run' da yetimi bir babann4 olu olarak 1 4 yana kadar zel eitim g
rp 1 623 'te babasnn araclyla Anadolu Muhasebesi Kalemi 'ne agird
(renci) olarak girdi. IV. Murad dneminde babasyla birlikte ( 1 6241 640) giriilen Dou seferlerine katip olarak katld. 1 63 5 'te stanbul'a
dnerek kendisini tmyle okuyup yazmaya verdi . Dnemin nl bilgin' Hseyin Gndodu. Fatih niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm.
1 Orhan aik Gkyay, Ktip elebi: Yaam, Kiilii ve Yaptlarndan Semeler, Trkiye
Bankas Kltr Yaylar, Ankara 1 982, s s . 1 -6.
2 "Topkap Saray M zes i ' inde Revan 1 624'te kaytl olan Cihannma yaznasa sonradan
eklenen bir notla bu bilgi dlmtr.", Gottfried Hagen, Ktib elebi, http://www.ottoman
historians.com, s.2 ve sonnot 1 O.
Fikret Sarcaolu, "Katib elebi' nin Otobiyografileri", stanbul niversitesi Edebiyat Fakl
tesi Tarih Dergisi, 2002, s. 37, s. 297.
4 "Endcru'da yetimi olmas devirme olabilecei olasl akla getiriyor olsa da kardeinin
de onlu mensubu o lmas bu durumu olanaksz klmaktadr. nk devirme kanununa gre her
aileden yalzca bir erkek ocuk alnmaktadr.", Hagen, a.g.n., s. l
240
Hseyin Gndodu
"Yazarn siyaset kavramn burada ' terbiye etme' veya ' yola getirme' anlamlarnda kulland
aktr."
24 1
242
Hseyin Gndodu
Remzi Demir. Plilosophia Ottomanica: Eski ile Yeni Felsefe A rasnda, C. il, Lotus Yaynlar,
A nkara 2005, s.25.
243
Ahmet Yaar Ocak, Dnce Hayat (XIV-XVIJ. Yzyllar), Osmanl Devleti ve Medeniyeti
Tarihi, Ed: E. hsanolu, IRCICA Yaynlar, stanbul 1 999, C.11, s. 1 65
244
Hseyin Gndodu
10
245
246
Hseyin Gndodu
l lobbes. a.g.e., s. 1 2 l
llobbes. a.g.e. , s. 220.
247
S oNU
Katib elebi, Osmanl devlet ve toplumunun bozulmaya ve slahat d
ncesinin siyasetin temeline oturmaya balad 1 7. yzylda yaamtr.
Osmanl kalemiye snfnda orta dereceli bir memur olmasna karn ken
di abalar ile yapt almalar sayesinde gerek brokratlar ve gerekse
ulema tarafndan saylan bir aydn olabilmeyi baarmtr. slam'n her
Mslman iin gerekli grd emr-i bi '! maruf ve nehy-i ani 'l-mnker
vecibesinin bir gerei olarak dnemindeki bozulmalara duyarsz kalma
m ve bu konudaki gr ve eletirilerini analitik bir sylemle cesurca ve
samimi olarak yazmtr.
bn Haldun' un etkisi altnda olduu anlalan Katib elebi, onun ka
dar kaderci olmayp insan faktrn devlet ve toplumun devam iin
gzard etmemitir. Gerek yapt zmlemeler ve gerekse pratik ve ksa
vadeli zm nerilerinde bu anlay aka grlmektedir. Katib elebi
toplumlarn da insanlar gibi geliip olgunlua erdikten sonra bir k
dnemine geeceklerine inanr. Siyaset dncesini ise bu evreleri uzat
ma olanaklar etrafnda rer. Eer toplumu oluturan snflar arasnda
fonksiyonel dayanma salanp iyi ynetilerek korunabilirse o devlet
uzun yl lar ayakta kalabilecek ve bireylerini de mutlu edebilecektir.
Katib elebi, Osmanl devlet anlaynn temelinde yer alan devlet-i
ebed mddet (sonsuza kadar yaayacak olan devlet) iddias ile elien bu
grlerini daire-i adliye, erkan- erbaa ve srihib 's-seyfgibi kavramlarla
desteklemektedir. Ona gre devletin mr adaleti tesis etmek, snflar
arasndaki fonksiyonel dayanmay salamak ve bunlar denetleyecek
otoriter bir hkmdar ile uzatlabilir. Kendisiyle ayn dnemde yaayan
Thomas Hobbes da otoriter hkmdarn gerekliliini savunsa da Katib
elebi gibi bu hkmdara bir takm snrlar getirmez. Katib elebi 'nin
otoriter hkmdar, Hobbes'unkinden farkl olarak Allah korkusu ve ada
let dairesinin faydacl ile kstlanmaktadr.
248