ASTRONOMK SEYR DERS NOTLARI

BLM-1
GK KRES VE GNE SSTEMNN TANIMLANMASI
1.1 Astronomik Seyir
Gk cisimlerinin grnen hareketinden faydalanlarak geminin yerini bulmamza yarayan bir dersdir.
1.2 Evrenin Oluumu
Byk patlama teorisine gre evren, bundan 15 milyar yl nce bir enerji patlamasyla olumutur. Patlamann ertesinde
soumaya balayan evrende hidrojen ve helyum gazlar vard. Patlama sonucunda oluan ate topu sisli bir madde
grnmnde olup iletmiyordu bu yzden evren ok karanlkt. Birka bin yl sonra souyan gaz kmeleri
gkadalarn (galaxy) leri oluturdu. Souma neticesinde evrende bulunan sis dald ve evren bu gnk saydam halini
ald. Yaklak on milyar sonra ileride Samanyolu olarak adlandrlacak gkadamz olutu bunun iinde ise, Dnya,
Gne ve dier gezegenler ortaya kt.
1.3 Evrenin elemanlar.
Evrenin iinde bulunan elemanlar, gkadalar (galaxy), gkada guruplar, yldzlar,bulutsular (nebulae) dr. Gne
sistemimiz de samanyolu gkadas (Milky Way) iinde bulunan bir sistemdir.
1.3.1 Gkadalar
lerinde milyarlarca yldz ve dier gk cisimlerini bulunduran evrenin elemandr. Evrende bizim gkadamz olan
Samanyolu gibi milyarlarca gkadas bulunur. Bizim gkadamz iinde iki yz milyar kadar yldz ve gne sistemimiz
bulunur. Gkadamzn grn n yzden bakldnda bir disk eklinde, yan yzden bakldnda ise spiral
eklindedir. Gkadamzn ap yz bin k yl, kalnlysa 3000 k yldr. Gne sistemimiz gkadamzn
merkezinden yaklak gkadas yarapnn 2/3 mesafesindedir. Gkadamz merkezi etrafnda dnmekte olup, bir
devrini 200 milyon ylda tamamlar.
1.3.2 Gkadas guruplar
Gk adalar guruplar halinde bulunurlar. rnein gerekli bilgiyle donanm kiiler plak gzle baknca Andromeda
gk adasn grebilirler. Andromeda gkadas bizim gkadamzdan 2 milyon k yl uzaklkta olup, 270 km/sn lik bir
hzla gkadamza yaklamaktadr. Andromeda gkadas bizim de iinde bulunduumuz gkadas gurubu iindedir.
1.3.3 Yldzlar
Yldzlar gkadamz ierisinde ve dier gkadalar ierisinde bulunan bizim gneimizin ei gnelerdir. Gk
yzne baktmzda grdmz yldzlarn hepsi samanyolu gkadas iinde bulunan yldzlardr. Mesafeleri bizden
ok uzaktr. Bize en yakn olan yldz olan Alpha Centauri nin Dnyamzdan uzakl 4.2 k yldr. Yldzlarn
aplar 1400-1400000000 kilometre arasnda deiir. Yldzlarn grn renkleri scaklklarna gre deiir.
Krmz grnen yldzlar souk yldzlar olup, scak yldan yldz olan Alpha Centauri nin Dnyamzdan
uzakl 4.2 k yldr. Yldzlarn aplar 1400-1400000000 kilometre arasnda deiir. Yldzlarn grn
renkleri scaklklarna gre deiir. Krmz grnen yldzlar souk yldzlar olup, scak yldan yduundan
Astronomik Birim(Astronomical Unit),Ik yl ve parsec kullanlr.
1.4.1 Astronomik Birim
Bir astronomik birim 149597870 kilometredir. Bu birim Gne ile yrnge zerindeki Dnyamiz arasindaki ortalama
uzakliktir.
1.4.2 Iik Yili
Iigin bir yil iinde kat ettigi mesafedir ve 9460000000000 (dokuz trilyon drtyz altmi milyar) kilometredir.
1.4.3 Parsec
Dnyamz Gnein etrafnda dnerken, yldzlara Dnyadan ve Gneten baktmz dnrsek yldzn grnts
1 deiir. Bu miktarn kk oluunun nedeni, Dnyann yrngesinin apn yldzlarn uzaklyla
kyasladmzda Dnya yrngesinin ok kk olmasndandr. Bir parsec 3.26 k ylna eittir.
1.5 Evrende Hareket
Evrendeki btn cisimler hareket halindedir. Ancak biz bu hareketlerden, gne sistemimizdeki hareketi gzlemleyebiliriz.
Yildizlari ise sabit kabul edebiliriz. Bunun sebebi evrene baktigimizda yildizlarin gkadasiyla birlikte hareket etmeleridir.
Yani yildizlar, gne sistemimizdeki gezegen ve gne gibi grnen harekete sahip degillerdir. ok uzak olmalari
nedeniyle yaptiklari grnene hareketleri ok kktr bu harekete uzay hareketi (space motion denir). Biz astronomik
seyirde gk cisimlerinin grnen hareket lerinden faydalaniriz.
1.5.1 Eksen etrafnda dnme (rotation)
Gk cisimlerinin kendi eksenleri etrafnda yaptklar harekettir. Gnee gre (synodic) ve yldza gre (sideral) olmak
zere ikiye ayrlr.
1.5.2 Yrnge zerinde Dnme (revolution)
Gk cisimlerinin yer ekimiyle bal olduklar ana gk cismi (primary) etrafnda yrnge zerinde yaptklar harekettir.
Gnee gre (synodic) ve yldza gre (sideral ) olmak zere ikiye ayrlr.
1.6
Gne Sistemi

Gne sistemi, Ortada Gnein bulundugu ve etrafinda dokuz adet gezegenin dndg bir sistemdir. Gezegenler ve
uydularindan daha sonraki derslerde bahsedileceginden imdi sadece Gne ve Dnya zerinde durulacaktir.
1.6.1 Gne
Gne sisteminin toplam ktlesinin %98 ni Gne oluturur. 101 Dnya api Gnein yzn kaplayabilir. Gnein
kapladigi hacmi doldurabilmek iinse 1.3 milyon Dnya gerekmektedir. Yariapi 695 000 kilometredir. Grnen api
Dnyanin yrnge zerindeki Gnee uzakligina gre 31.5- 32.6 arasinda degiir. Dnyanin yrnge zerinde Gnee en
uzak ve en yakin oldugu mesafeler, yaklaik 152-147 milyon kilometredir. Gnein merkezinde isi 15 milyon Santigrattir.
Gne merkezinde olan kimyasal reaksiyonda drt hidrojen atomu, bir helyum (a) parac oluturur ve ktlede 0.7
azalma olur. Bu ktle azalmas sonucu oluan enerji gnein merkezinden yzeyine bir milyon ylda eriir. Bu olaya
konveksiyon denir. Her saniye 700 milyon ton hidrojen helyuma dnr ve be milyon ton saf enerji ortaya kar.
Gnein denizcileri ilgilendiren bir zelligi de gne lekeleri dir. Gne lekelerinin nedeni soguk gazlarin sicak gaz
kmeleri arasinda yer almasidir. Bu lekeler 11 yillik dnemlerle Gne ekvatorunun her iki tarafina 40 kadar ykselir,
daha sonra 5 ye kadar tekrar der. Dnemler arasinda ise Gnein miknatisiyeti degiir. Bir dnem arti olan Kuzey
yarim kre, diger dnemde eksi olur. Gne kendi ekseni etrafindaki dnn kutup blgelerinde 25 gnde, ekvatorunda
34 gnde tamamlar. Ayrica Gne saniyede 12 mil hizla Vega yildizina dogru hareket etmektedir. Bu harekete Gne yolu
(Suns way) denilir. Gnein bu hizla aldigi yol, yildizlara olan mesafeyle kiyaslandiginda ok kk oldugundan,
yildizlarin Dnyamiza gre sabit gk cisimler oldugu varsayimimiz zedelenmez. Gnein yai 4.6 milyar yildir. Bilim
adamlari Gnein 5 milyar yil daha yaayacagini hesaplamilardir.
1.6.2.Dnya
Gne sistemi iinde zerinde yaamin oldugu tek gezegendir. Yari api ekvatorda 12756 kilometredir. Dnyanin ekli
basik bir kredir. Dnyanin ekvatordaki api, kutuplardaki apindan daha byktr.
A= ekvatordaki yarap= 3443, 931 deniz mili
B= kutuplardaki
= 3432, 384 deniz mili
Dnyann baskl = A - B / A = 0.0033528 dir.
Dnya kuzey kutbundan bakldnda saat yelkovannn aksi istikametinde yani batdan douya doru dner. Dnya,
Gne evresi etrafnda da bir yrnge zerinde batdan douya doru dnmektedir. Dnyann yapt bu gerek
hareketler, dier btn gk cisimlerinin yaptklar grnen hareketin kaynana oluturur.
1.7
Gk kresi kordinatlar
Astronomik seyirde gk kresinin merkezinde dnya varm gibi dnlr, gk kresindeki dier btn hareketler
Dnyaya gre olan greceli hareketlerdir. Gk cisimlerinin, gk kresindeki yerlerini belirlemek iin iki kordinat sistemi
gelitirilmitir. Bu sistemlerden biri Gk Ekvatoru Sistemi, dieri Gk Ufku Sistemi dir.
1.7.1 Gk Ekvatoru Sistemi
Gk Ekvator sisteminde bir gk cisminin mevki, meyil ve saat asyla tanmlanr.
Gk kresi : Merkezinde Dnyann bulunduu, sonsuz yarap uzunluundaki kredir. Dnya ekseninin uzantsnn gk
kresini kuzeyde kestii noktaya Kuzey Gk Kutbu, ayn eksenin uzantsnn gk kresini gneyde kestii noktaya
Gney Gk Kutbu denilir (APN ekil 1426a).
Gk ekvatoru (celestial equator veya equanotical): Dnya ekvatorunun geniletilmesi sonucu ortaya ikan ve gk kresini
kesen dzlemdir. Gk ekvatoru gk kresi eksenine diktir.
Gk meridyeni (celestial meridian): Dnya zerindeki meridyenlerin sonsuza dek geniletilmesiyle elde edilen byk
dairelerdir. Kuzey ve Gney Gk Kutuplarindan geer.
Saat Dairesi (hour circle) : Gk kutuplarndan ve gk cisminden geen byk dairelerdir. Gk meridyenlerinin
benzerleridirler. Aradaki fark gk meridyenlerinin sabit olmalarna karlk, saat dairelerinin dnyann ekseni etrafnda
dnmesine bal olarak, gk kresiyle birlikte saat dairelerinin de yerlerinin deimeleridir.
Meyil (Declination) : Gk cisimlerinin, gk ekvatorundan olan asal mesafeleridir. Gk cismini Dnyann merkezine
birletiren doruyla, gk ekvatoru arasndaki adr. Saat dairesi zerinde, gk cisminden gk ekvatoruna kadar olan yay
parasyla da ifade edilebilir. 0- 90 kuzey veya gney olarak llrler. Dnya zerindeki enlemin gk kresindeki
kariligidir.
Paralel Meyil Dairesi (Parallel of Declination) : Gk cisimlerinin gnlk grnen hareketlerini (diurnal circle) zerinde
yaptklar gk ekvatoruna paralel dairelerdir. Her ne kadar gk cisimlerinin gn boyunca meyilleri deise de bu
deime ok kk olduundan ihmal edilebilir ve gk cisimleri paralel meyil dairesi zerinde hareketlerini yapyor
olarak kabul edilebilir ( APN ekil 1426b).
Gnein Grnen Hareket yrngesi (Ecliptic) : Dnyamz Gne etrafndaki yrngesi zerindeki hareketini bir ylda
tamamlar. Gzlemci olarak Dnya zerinde bulunan bizim bu hareketi alglamamz olanakszdr. Buna karn Gnei
Dnyann evresinde dnyormu gibi alglarz. Gne gk kresinde her gn bir derece douya doru kayarak bir
ylda 360 dnn tamamlar (greceli hareketini). Gnein, Dnyanin etrafinda grnen hareketini yaptigi bu sanal
yrnge, Gnein grnen hareket yrngesi (Ecliptik) olarak adlandirilir. Dnyanin ekseni, gnein grnen hareket
yrngesine (ecliptic) dik olmayip 66.5 derecelik bir a yapar. Bu a nedeniyle Gne dnya zerinde ekvatorun 23.5
derece kuzey ve gneyi arasnda hareket ediyormu gibi grnr ve mevsimler ortaya kar (APN ekil 1419a).
Aries Noktas (First Point of Aries) : ecliptikin gk ekvatorunu 22 Mart tarihinde kestii noktadr. Bu noktada Gnein
meyili sfr olur. Daha sonra gne grnen hareketine devam ederek Gk Ekvatorunun kuzeyine geer yani meyili
kuzey olur (APN ekil 1419a).

Yldz saat as (Sideral Hour Angle) : Aries noktasndan geen gk meridyeniyle, gk cisminden geen saat dairesinin
gk kutbunda oluturduklar adr. Gk ekvatoru zerinde, aries gk meridyeniyle gk cisminin saat dairesi arasnda
kalan yay parasyla llr. Yldz saat as aries meridyeninden itibaren 0- 360 derece arasnda daima bat ynnde
llr (APN ekil1426b).
Tamamlayan a (Right ascension) : Aries noktasndan geen gk meridyeniyle, gk cisminden geen saat dairesi
arasnda kalan a, aries meridyeninden itibaren dou ynnde llrse tamamlayan a olarak adlandrlr.
Tamamlayan a = 360 - yldz saat asdr.
Grinvi saat as (Greenwich hour angle) : Grinviden geen gk meridyeniyle, gk cisminden geen saat dairesi
arasnda gk kutbunda oluan adr. Gk ekvatoru zerinde, grinvi gk meridyeninden, saat dairesine daima bat
ynnde 0- 360 arasnda llr.
Yerel saat as (Local hour angle) : Gzlemcinin bulunduu yerden geen gk meridyeniyle, gk cisminden geen saat
dairesi arasnda gk kutbunda oluan adr. Gk ekvatoru zerinde yerel gk meridyeniyle saat dairesi arasnda kalan
yay paras olarak da ifade edilebilir. 0 - 360 arasnda daima bat ynnde llr (APN ekil 1426c).
Gk cismi olarak Gnei dndgmzde, gne tam meridyenimiz zerindeyken, yerel saat aisi sifirdir. Bu durumda
saat 1200 dir. Saat 1800 da ise, gnein yerel saat aisi 90 dir. nk Gnein yerel saat aisi yaklaik saatte 15 deiir.
Gece saat 2400 da ise Gne alt meridyeninden getiinden yerel saat as 180 dir. Gnein doguunda yerel saat aisi
yaklaik 270 civarndadr. Gne tekrar gzlemcinin meridyeninden geerken yerel saat as 0 olur.
Meridyen as (meridian angle) : Yerel gk meridyeniyle, saat dairesi arasnda kalan a, gk ekvatoru zerinde dou
veya bat ynnde 0-180 arasnda llyorsa meridyen as olarak adlandrlr. Yerel saat as daima artt halde,
meridyen as 0-180 arasnda atar 180 dou veya bat olur, sonra azalmaya balar sfr olur. Yine gk cismi olarak
Gnei seelim. Gne gzlemcinin meridyeni zerindeyken meridyen as sfrdr. Sonra 180 ye kadar artar. Gne
gzlemcinin alt meridyeni zerindeyken meridyen aisi 180 dou veya batdr. Bu noktadan sonra meridyen asnn
iareti bat olur ve meridyen as azalmaya balar. Gne tekrar gzlemcinin st meridyenindeyken deeri 0 olur.
Kutup mesafesi (polar distance) : Kutup mesafesi, gk kutuplaryla gk cismi arasnda kalan ve saat dairesi zerindeki
yay uzunluuyla 0 - 180 arasnda llen mesafedir. Kullanlan kutuba bal olarak deeri 90 - meyil (dec) veya 90 +
meyil olur (APN. ekil 1428a)
1.7.1.1 Aries Noktasnn senelik deiimi (Precession)
Dnya ktlesinin byk ksm ekvator etrafnda kmelenmitir. Yap itibariyle de Dnya kutuplarda bask ekvatorda
daha ikin vaziyettedir. Bu sebepten dier gk cisimleri ve ayn yerekimi kuvveti Dnyaya ekvator blgesinden etki
eder. Cayro prensibine gre bu kuvvet 90 farkl bir noktadan dnyaya etki ederek, Dnya ekseninin dairesel bir hareket
yapmasna sebep olur. Dnya ekseninin balang noktasndan tam bir daire cizip tekrar balang noktasna dnmesi
iin geen zaman 25800 yldr. Dnyann ekseni 2102 ylnda tam kutup yldzn gsterecek, 14000 ylnda da Vega
yldz kutup yldznn yerini alacaktr. Dnyann dn ekseninin deimesi buna bal olarak gk ekvatorunun da
yerinin deimesine sebep olacak ve gk ekvatoruyla eclipticin kesim noktas olan aries noktasnn da yeri deiecektir.
Bu yer deitirme dou-bat ve kuzey-gney eksenleri ynnde olacaktr. Sonu olarak aries noktasnn bileke yer
deitirmesi bat ynnde ylda 50.27 dir (APN ekil 1419d).
1.7.2 Gk ufku sistemi
Gk ufku sisteminde gk cisminin kordinatlar ykseklik (altitude) ve kerterizdir (azimuth) dur. Gk ufku sisteminin
elemanlarnn tanmna gemeden nce ufuk kavram incelenmelidir.
Grnen ufuk (visible horizon) : Gkyzyle yeryznn birleir grndg yerdir. Belirgin bir ufuk aik denizde
grlebilir. Grnen ufuk, iigin kirilmasindan etkilenen iigin ulaabildigi yerde grdgmz ufuktur. Grnen ufuk
kavraminda gzlemcinin gz yksekliginin bulundugu varsayilir.
Hissi ufuk (sensible horizon)
: Gzlemcinin gz ykseklii hizasndan geen ve gk ufkuna paralel olan ufuktur.
Gk ufku (celestial horizon or rational horizon)
:Gk kresi ve Dnyann merkezinden geen ve gzlemcinin baucu
(zenith), ayakucu (nadir) noktalarndan geen eksene dik olan ufuktur. Astronomik seyirde hesaplamalar daima gk
ufkuna gre yaplr. Bunun sebebi Dnyann yarapnn gk kresiyle kyaslandnda ok kk olmasdr.
Dolaysiyle gk cisimlerinden alnan yksekliklerin dzeltmeleri yapldktan sonra alnan ykseklik gk ufkundan
alnm olarak kabul edilebilir.
Baucu noktasi (zenith)
: Gzlemcinin baindan yukariya dogru ikan dogrunun gk kresini deldigi yerdir.
Ayakucu noktas (nadir)
: Gzlemcinin ayaklarndan aaya doru kan noktann gk kresini deldii
noktadr.
Dik Daireler (vertical circles)
: Baucu, ayakucu noktalarindan geen ve gk ufkuna dik olan byk dairelerdir.
st kutup (elevated pole)
: Gzlemcinin bulunduu yarm krede bulunan, ufkun st ksmnda kalan kutuptur.
Alt kutup (depressed pole)
: Gzlemcinin bulunduu yarm krenin ters iaretini tayan ve ufkun alt
ksmnda kalan kutuptur.
Ana dik daire (principal vertical circle):
Gk ufkunun kuzey ve gney noktalar, kuzey ve gney gk kutuplar ve
gzlemcinin baucu, ayakucu noktalarndan geen dik daireye denir. Ana dik daire, gk kutuplarndan da getii iin
ayn zamanda gk meridyenidir. Gk meridyeninin gk kutuplar arasnda kalan paras eer baucu noktasndan
geiyorsa gk meridyeninin bu parasna st meridyen (upper branch) , gk meridyeninin gk kutuplar arasnda kalan
paras eer ayakucu noktasndan geiyorsa gk meridyeninin bu parasna alt meridyen (lower branch) denilir.

Balangi dik dairesi (prime vertical circle) : Gk ufkunun dou ve bat noktalarndan geen ve ana dik daireye dik olan
byk dairedir (APN ekil-1430a).
Ykseklik (altitude)
: Gk cismiyle gk ufku arasnda, gk cisminden geen dik daire yay veya
gk kresi merkezinde oluan ayla llen asal mesafedir. 0- 90 arasnda llr.
Baucu mesafesi (zenith distance) : Baucu noktasiyla gk cismi arasinda, gk kresi merkezinde oluan ai veya dik daire
zerindeki yay uzunlugu cinsinden llen aisal mesafedir. Degeri 90 - h (ykseklik) dir.
Eit ykseklik dairesi (parallel of altitude) :Ayn ykseklikteki gkcisimlerinin zerinde bulunduklar dairedir.
Azimut (Azimuth) :Gk cisminin gk ufku zerindeki izdmnn (geographical position), gk ufkunun kuzey
noktasindan itibaren llen kerterizidir. 0- 360 arasnda saat yelkovannn dn ynnde llr. Azimut, ana dik
daireyle, gk cisminden geen dik daire arasndaki eit ykseklik yay paras olarak da tanmlanabilir.
Azimut as (azimuth angle) : Gzlemcinin bulunduu yarm kreye bal olarak, ufkun kuzey veya gney noktasndan,
gkcisminin gk ufku zerindeki izdmne kadar 0- 180 arasnda dou veya bat ynne llen adr (APN.
ekil-1430b)
Genlik (Amplitude)
: Gk cisimlerinin, doarlarken veya batarlarken, merkezleri gk ufkunun
zerindeyken, balang dik dairesinden olan asal mesafeleridir.Gk ufku zerinden llrler. Genlikin ilk iareti gk
cisminin dou veya batna gre belirlenir. kinci iaretiyse, gk cisminin meyiline bal olarak belirlenir. Gk
cisimlerinin dou ve batlarndaki genlikler birbirine eittir. rnein D 22 K, gk cisminin doutaki genliinin 22
olduunu ve meyilinin kuzey iaretli olduunu belirtmektedir (PPN ekil-11.1).
1.8
Gk Cisimlerinin Grnen Hareketleri
Dnyamzdan bakldnda btn gk cisimlerinin grnen hareketleri izlenebilir. Bu hareketler, gk cisimlerinin kendi
hareketleri ve Dnyamzn hareketi sonucu ortaya kar.
1.8.1 Dnyamzn Kendi Ekseni Etrafndaki Hareketi
Dnyamz kendi ekseni etrafnda kuzey kutbundan bakldnda, saat yelkovannn ters ynnde yani batdan douya
doru dner. Bu hareket tm evrenin Dnya evresinde, doudan batya dnyormu gibi grnmesi sonucunu dourur.
Gk cisimleri Dnya zerindeki konumumuza gre, dou ynnden ufkumuzun zerine karlar, en byk
yksekliklerine eriirler ve daha sonra bat ufkumuzda batarlar yani ufkumuzun altna inerler. Gk cisimlerinin
gkyzndeki gnlk izleri (diurnal circle), gzlemcinin enlemine ve gk cisminin eimine baldr.
1.8.1.1 Dik Daire
Dnya zerinde gzlemcinin ekvatorda bulunduunu dnelim. Bu taktirde btn gk cisimleri, ufuk dzlemine dik
olarak doar ve batar. Gk cisimlerinin gnlk izleri, ayn zamanda onlarn paralel meyil daireleridir. Gzlemcinin ufuk
dzlemi paralel meyil dairesini eit iki paraya bler. Bu sebeple ekvatorda bulunan bir gzlemci iin gk cisminin meyili
ne olursa olsun gece ve gndz sreleri birbirine eittir. Gk cisminin meyili sfrken, gk cismi ufkun tam dousundan
doar, batsndan batar. Gk cisminin meyili kuzeyken, gk cisimleri dounun kuzeyinden doar, batnn kuzeyinden
batar. Yani gk cismi doarken genlii D...K, batarken B...K dir. Gk cisimlerinin meyilleri gneyse doarken iareti
D....G, batarkense B...G olur. Dou ve battaki genlikler birbirine eittir. Dik dairede gk cisminin genlii, meyline
eittir (PPN ekil-11.1).
1.8.1.2 Paralel Daire
Gzlemcinin Dnyann kutuplarndan birinde olduunu dndmzde, gzlemcinin ufkuyla, gk ekvatoru ayn
dzlem olur. Btn gk cisimleri, gk ekvatoruna paralel bir gnlk iz zerinde hareket ederler. Gzlemcinin bulunduu
kutupla ayn isimde meyile sahip gk cisimleri hi batmaz ve domazlar. Ufuk zerinde eit ykseklikli bir daire zerinde
hareket ederler. Gk cisimlerinin ykseklikleri, meyillerine eit olur. Gzlemcinin bulunduu kutubun ters iaretine sahip
gk cisimleri hi grnmezler (PPN ekil-11.2).
1.8.1.3 Eik Daire
Eik daire gzlemcinin ekvator veya kutuplarda olmad durumlarda grlr. Gk cisimlerinin eit meyil dairesi
zerindeki gnlk izleri gzlemcinin ufkuyla belirli bir a yapar bu a 90 - enleme eittir. Gzlemcinin enlemi kuzeyse
gk cisminin kuzey olan meyili arttika ufkun zerinde kalma sresi artar. 90 - meyil < enlem olduunda gk cismi
devaml ufkun zerinde (circumpolar) kalr . Bir rnekle aklasak, 70 Kuzey enleminde, gnein meyili 21 Kuzey
oldugunda, gne ufkun altina gitmez devamli gndz olur.
Gzlemcinin enlemi kuzey, gk cisminin meyili gney olduu durumlarda, meyil arttkca gk cisminin gzlemcinin ufku
zerinde kalma sresi ksalr. 90 - meyil < enlem olduunda gk cismi devaml gzlemcinin ufku altnda kalr. Yine
70 kuzey enlemindeki bir gzlemci iin gnein meyli 21 gney olduunda, gne hi gzlemcinin ufku zerine
kmaz. Devaml gece olur.
Gk cisiminin meyili sfr olduunda, gzlemcinin bulunduu yere bal olmakszn gk cisminin gzlemcinin ufku
zerinde ve altnda kald sreler birbirine eit olur. Bu durumda gk cismi ufkun tam dousundan doar ve batsndan
batar. Gk cisminin meyili kuzey olunca E...N dan doar, W...N batar. Meyil gney olduunda dou E...S, bat W...S
dan olur.
imdiye kadar gzlemcinin yerinin sabit olup, meyilin degitigi durumlari inceledik. Gk cisminin meyili sabitken ve
gzlemcinin bulundugu enlemle ayni ieretliyken, (ikisi de kuzey veya gney) gzlemcinin hareket ettigi durumu
dnrsek, gzlemci kutuplara dogru yaklatikca gndz sresi artar. Neden sorusunun cevabi ekil incelenerek
ikartilabilir PPN ekil- 11.3).
1.8.2 Dnyann Yrngesi zerindeki Hareketi

Dnyann yrngesi zerindeki hareketi sonucunda, Gne gk kresinde, dnya etrafnda 365 gnde 360 lik bir devir
yapyormu gibi grlr. Bu gnein grnen hareketidir. Yldzlar ise sabit grlrler. Daha nce de belirtildii gibi,
Dnya yrngesinin bykl, yldzlarn uzaklyla kyaslandnda ok kk kalr. Dolaysiyle, Dnya yrnge
zerinde Gnein nnde veya arkasnda olsa da yldzlara farkl noktalardan baklmas sonucu ortaya kabilecek yer
deitirme plak gzle fark edilemez. Bu yzden insanlar yz yllar boyu Gnein Dnya etrafnda dndn
dnmlerdir. Gnein yldz saat as deimesi gnde 1 olmak zere daima azalacak ekilde olur. Gnein saatlik
yildiz saat aisi degimesi ise 02.46 dir.
Gnein yerel saat aisinin gnlk degiimi tam 360 dir. Halbuki Dnya bir gn tamamlamak iin 361 dner. 361/24
= 15 02.46 deeri ortaya kar. Gnein yldz saat asnn saatlik deiimi de Dnyann kendi ekseni etrafnda
dnnn ayn ynnde olduundan, 15 02.46 - 02.46 = 15 gnein bir saatlik yerel saat aisi degimesi bulunur.
(PPN ekil-11.6 ve 11.7).
Gne ve yildizlar ayni anda grnmediginden, Gnein gnde 1 lik douya olan hareketini, yldzlarn her gn 1
batya hareketi eklinde alglarz. Dnyamzn yrnge zerindeki hareketi sonucunda, gk kresi her gn 1 batya
kayar ekilde grlr ve belirli bir mevkide grdmz bir yldz yine ayn yerinde bir sene sonra grebiliriz.
Dnyamzn yrnge zerindeki hareketi sonucunda geceleri gk kresinde grebileceimiz yldz ekilleri mevsimlere
gre deiir.
1.9
Mevsimler
Dnyamzn ekseni Gne etrafndaki yrngesine gre 66.5 lik bir a yapar. Bu nedenle Gnein merkeziyle
Dnyanin merkezini birletiren hat Dnyanin yrnge zerindeki yerine gre, ekvatorun 23.5 kuzeyi ile gneyi
arasnda herhangi bir yere rastlar. Grnen hareket olarak gne gk ekvatorunun kuzey ve gneyinde hareket ediyormu
gibi dnlebilir. Bu hareket mevsimleri dourur. Dnya yrnge zerinde Gnee en uzak noktaya ( Aphelion) Temmuz
aynda gelir. Dnya yrnge zerinde Gnee en yakn noktaya (Perihelion) Ocak aynda gelir(APN. ekil 1407-b)
1.10
Gnein Dnya Etrafinda Grnen Hareketi.
Daha nce belirtildii gibi, ecliptic gnein yldzlar arasnda yapt grnen hareketinin (Dnyann, Gne etrafnda
yrngesi zerinde dnmesi nedeniyle) yrngesidir. Ecliptic gk kresinde bir byk daire meydana getirir. Dnyann
ekseninin yrngesine dik olmamas nedeniyle, ecliptik gk ekvatoruyla 23 27 lik bir a yapar. Bu nedenle mevsimler
ortaya kar, gnn gndz ve gece sreleri mevsimlere gre deiir. (APN ekil 1419b) ye bakldnda, eclipticle gk
ekvatorunun aries noktasnda kesitiini grrz. Bu noktaya bahar dnencesi (vernal equinox) ismi verilir. Gne 22
Martta bu noktaya gelir. Equinoxun anlam eit geceler dir. Gne bu noktaya geldiinde, dnyann her yerinde gece
ve gndz sreleri birbirine eit olur. Gnein meyli sfrdr. Gne bahar dnencesine geldiinde nlar tam
ekvatorun zerine gelir. Dnyann kuzey yarm kresinde ilkbahar balarken, gney yarm kresinde sonbahar balar.
Gne ecliptic zerinde hareketine devam ettike, meyili kuzey olarak artar. 21 haziranda gne Yaz dnencesine
(summer solstice) gelir. Solsticein anlam gnein hareketsiz kalmasdr.Bu noktada Gnein meyli alabilecei en
byk kuzey deeri yani 23 27olur. Dnyann kuzey yarm kresinde yazn balangc, gney yarm kresinde ise
kn balangcdr. 23 Eyllde gne gz dnencesine (autumnal equinox) a gelir. Bu noktann bir ad da Libra
noktasdr (first point of Libra). Gnein meyli sifirdir, Gne iinlari tam ekvatora dik gelir. Dnyanin her yerinde gece
ve gndz sreleri birbirine eittir. Gne dogarken tam dogudan dogar ve batarken tam batidan batar.
Dnya zerindeki 23 27 kuzey ve 23 27 gney enlemleri arasnda kalan her notaya gne nlar tm yl boyunca
iki defa dik olarak gelir. Bu enlemler arasnda kalan blgeye tropikal blge (torrid zone) denilir. Bu blgenin kuzey
snrna Tropic of Cancer , gney snrna Tropic of Capricorn ismi verilir.
Kuzey ve gney kutuplarndan balayarak 23 27 lik blgeye kutup daireleri (polar circles). Kutup dairelerinin kuzey
yarmkredekine Artic Circle , gney yarm kredekine Antartic Circle denilir. Kutup daireleri iinde kalan alan buzul
blgesi (frigid zones) olarak adlandrlr. Buzul blgelerle tropikal blge arasnda kalan alana da lman blgeler
(temperate zones) ismi verilmektedir.
1.11
Burlar (The zodiac)
Eclipticin her iki yannda 8 lik ayla uzanan banttr. Gne dnyann etrafndaki grnen hareketini bu bant iinde
yapar ve her bur iinde 30 gn kalr. Burlarn isimleri bundan 2000 yl kadar nce konulmutur. Dnyann ekseninin
gezinmesi (precession) yznden bu isimler bu gn iin doru olmasa da kullanlmaktadr.
1.12
Alacakaranlk (twilight)
Alacakaranlk gne battktan sonra ve domadan nce hava tam kararmadan nce veya Gne tam olarak domadan
ortaya kan yar aydnlk zaman sresidir. Akam alacakaranl Gnein batyla balar, sabah alacakaranl ise
Gnein domasyla sona erer. Sivil alacakaranlk (civil twilight), Gnein ufkun altinda kaybolmasiyla balar ve
Gnein merkezinin ufkun altinda 6 inmesiyle sona erer. Bu srede ufuk grlebilir, yldzlar ise sekstanla, dikkatli
baklarak grlebilir. Notik alacakaranlk (nautical twilight) , Gnein merkezi ufkun 6 altndayken balar, Gnein
merkezi ufkun 12 altna gelmesiyle sona erer. Notik alacakaranln balarnda ufuk iyi olarak seilebilir. Yldzlar ise
daha belirgin ekilde ortaya kar. Notik alacakaranln sonlarna doru ufuk net olarak grlmemeye balar. Yldz
rasatlarnda, yksekliklerin, kuramsal olarak en iyi Gnein ufkun 3- 9 altndayken alnd sylenirse de ,
yldzlarla ufkun belirgin olduu zaman , notik alacakaranlk sresidir. Astronomik alacakaranlk, Gnein merkezi
ufkun alt 12 altndayken balar ve Gnein merkezi ufkun 18 altndayken sona erer.

Alacakaranlk sresiyle bulunulan enlem arasnda balant vardr. Gnein meyili aynyken (K), kuzey yarmkredeki
gzlemci daha kuzey enlemlere ktkca alacakaranlk sresi uzar. Bu durum ilgili eklin incelenmesiyle akca grlr
(APN 1416d).
1.13
Gk Meridyeni Dzlemi zerine Diyagram izmek.
Gk kresinin dndan ve gk ekvatorunun zerinden gk kresine bakabilmek olanana olsayd (APN 1432a) alt
ksmda bulunan ekli grrdk. Bu grnm gk kresinin gk meridyeni dzlemi zerindeki grntsdr. ekil
orthographic bir grntdr ve gk kresi yukardan aaya dikine kesilmitir. Bir gk cisminin ekvator dzlemindeki
kordinatlarnn, meyil ve saat dairesi ve yerel saat as olduklarn biliyoruz. Dairesel eklin d kenar gk
meridyenini gstermektedir. Kuzey tarafta, kuzey gk kutbu ve gneyde gney gk kutbu grnmektedir. Gk ekvatoru
ekilde, kutuplar eksenine dik izgi eklinde gsterilmektedir. Bir gk cisminin meyilinin 30 ve ve yerel saat asnn
80 olduunu bildiimizi varsayalm. Bu durumda bu gk cismini gk meridyeni dzlemi zerinde nasl gsterebiliriz ?.
Meyili gstermek aadaki ekil zerinden olanakldr. Gk ekvatorundan 30 lik bir a alr ve gk ekvatoruna paralel
izersek, eit meyil dairesini elde etmi oluruz (parallel of Declination). Buna karlk, gk cisminin yerini belirleyecek
saat dairesini sadece alttaki ekilden yararlanarak izmek olana yoktur. Bu yzden, sadece aadaki ekle yardmc
olmak zere yukardaki ekil izilir. Yukardaki ekilde, gk kresi enine ikiye blnmtr. Dairenin d yzeyi gk
ekvator dzleminin d hudutlarn gstermektedir. eklin ortasnda Kuzey gk kutbu bulunmakta, QQ noktalarn
birletiren dorunun sa paras st gk meridyenini, noktal izgiyle gsterilen sol paras alt gk meridyenini
gstermektedir. Bu ekil zerinde yerel saat asn 80 olarak alabiliriz (kuzey gk kutbundan bakyoruz, bat saat
yelkovan ynnde ve gzlemcinin bulunduu yerden geen gk meridyeniyle, gk cisminden geen saat dairesi arasnda
kalan yerel saat asn ekvator dzlemi zerinde gsteriyoruz). Pn ve A noktasn birletiren doru verilen gk cisminin
saat dairesidir. imdi yapacamz bu saat dairesini aadaki ekle tamaktr. Bu i iin A noktasndan aadaki
eklin Pn Ps eksenine paralel izeriz. Bu paralelin aadaki ekildeki QQ dorusunu kestii yere A denilirse, saat
dairesi elle kolayca cizilir. Pn, A ve Ps noktalarndan geen ve elle izilen saat dairesinin eit meyil dairesini kestii yer
gk cisminin yerini verir. Aadaki ekilde yerel saat asn gstermek iin A noktasn aa doru uzatrz. QA
yay yerel saat asn gsterir. Gk cismi eklin n tarafndadr(bat), nk yerel saat as 80 dir ve gzlemcinin st
meridyenini geeli yaklaik drt ksur saat olmutur.
Yandaki ekildeyse (ekil 1432b), ufuk dzleminde bir gk cisminin yerinin belirlenmesi istenmektedir. Bildiklerimiz gk
cisminin yksekligi (25) ve azimutudur (290). Alt ekilde gk cisminin yksekligini gstermek mmkndr. Ikinci
kordinat olan dik dairenin izilmesi iinse yukaridaki ekle gereksinim vardir. Bu ekil zerinde azimut alinip dik daire
izildikten sonra, ekvator sisteminde uyguladigimiz taima yntemiyle alt ekle tainabilir.
1.14
Gk Ekvator ve Ufuk Sistemlerinin Tek ekilde Birletirilmeleri
(APN ekil 1432c) de gzlemci 37 K enleminde bulunmaktadr. Gk cisminin meyili 30 K ve yerel saat as 80 dir.
ekil izerek, gk cisminin ykseklik ve azimut aisinin bulunmasi istenilmektedir. ekildeki kirmizi hatlar ufuk sistemini,
siyah hatlarsa ekvator dzlemini gstermektedir. izim yapilirken nce ufuk sistemi izilir. Daha sonra zenit noktasindan
gneye dogru 37 alnarak ekvator dzlemi elde edilir. QQizildikten sonra Pn Ps ekseni izilerek birleik sistemleri
gsteren ekil elde edilir. Meyil ekvatorun kuzeyine doru 30 alnr ve eit meyil dairesi izilir. Q nottasndan saat
yelkovan ynnde yerel saat as 80 olarak alnr. L noktasndan Pn Ps e paralel izilerek ekvator dzlemi zerindeki
L noktas elde edilir. Pn, L ve Ps den geen saat dairesi izilir. Eit meyil dairesiyle, saat dairesinin kesitii nokta , gk
cisminin yeridir. Bu noktadan geen dik daire izilir. Dik dairenin ufku kestii noktadaki A noktas elde edilir. A den Z
Na dorusuna yukar doru paralel izilir ve A noktas elde edilir. Azimut as lmle K 70 B bulunur. nk
gzlemci kuzey yarmkrededir ve yerel saat as gzlemcinin yerel meridyeninin 80 batsndadr.Ufuk dzlemine
paralel ve yldzdan geen eit ykseklik dairesi izilerek h = 25
olarak llr. ekilden ikartilacak nemli bir sonu da st kutbun yksekliinin, zenit noktasnn meyiline ve ayn
zamanda enleme eit olduudur. nk N Pn yayyla, QZ yaynn karlarndaki alarn kenarlar birbirine dik ve
dolaysyla iki a birbirine eittir. Bu eitlik, kutup yldzyla gzlemcinin enlemini tayin etmekte temel oluturan bir
eitliktir.
BLM- 2
GK KRES ZDM ZMLER
Gk Ekvatoru sistemi koordinatlarn, gk ufku sistemi zerinde gsterebilmek amacyla izim yaplr. izimin
gksel seyir zklerinde kullanm yoksa da, zmn canlandrlmasna yardmc olur. zellikle gk cisimlerinin
meridyen geilerinde, enlem tayini zmlerinde ekil zmn ne ekilde yaplacan ak olarak ortaya koyar.
izimde ,orthographic, stereographic ve equidistant yntemler kullanlr. Bu yntemlerden en kolay anlalr
olan, gk ufku sistemi dzlemi zerindeki euidistant (eit uzaklk) izimidir.
2.1 Eit Uzaklik Izdm izimi
Eit uzaklik izdmnde gzlemci gk kresinin diindan gk kresinin yariapinin 2 si kadar uzaktan bakar. (NFSCekil-96) da KM mesafesi R/2 kadardr. Bu izdmde ekil zerindeki mesafeler birbirine eittir. ekil-96 da
gzlemcinin enlemi 45 K olduunda, Q nun ufuk dzlemi zerindeki izdm Q olur ve QS=QZ, ayn ekilde, P
noktasnn izdm NP=PZ olur. ekil-96 ya bakarak eit ykseklik iziminde, kuramn ne olduunu ve gk ekvator

sistemi noktalarnn ufuk dzlemi zerinde ne ekilde gsterildiini grdk. Daha sonra bu ekli, kenarndan tutup
ufkun K (north) noktas eklin tepesine gelecek ekilde saa doru 90 evirelim. Daha sonra eklin arka tarafinda kalan
D(east) noktasi eklin sagina gelecek ekilde 90 daha evirelim. Bu durumda, ufuk dzlemi tam karimizda yer alir. Ufuk
dzleminin st tarafi K ynn, aagi tarafi G ynn, sagi, Doguyu ve solu batiyi gsterir.
imdi de bir rnek zmle eit uzaklik iziminin ne ekilde yapildigini grelim;
Gzlemcinin enlemi 40K, gk cisminin meyili 30K ve gk cisminin yerel saat as 050 olsun ve gk
isminin, azimut ve yksekliini eit uzaklk izdm izimiyle bulalm.
izim iin nce belirli bir lek seilir. rnein dairelerde, 180 nin kariligi aptir ve (pR) na eittir. O halde
biz 1cm=20 alrsak, 180/20 = 9 cm. izilecek eklin legi olur ki genellikle bu lek kullanilir. Yariapi, 4.5 cm olan
daireyi izdikten sonra, bu dairenin merkezine Z (baucu) noktasi yerletirilir. Dairenin st K, alti G, sag tarafi D ve sol
tarafi B olur. K ve G noktalarini birletiren dogru, gzlemcinin gk meridyenini ve ayni zamanda ana dik daireyi
(principal vertical circle) gsterir. D ve B noktalarini birletiren dogru ise balangi dik dairesi (prime vertical circle) dir.
K ve G noktalarini birletiren dogruyu 18 eit paraya blersek, her biri 10 lik eit mesafeler elde etmi oluruz.
Ekvator dzlemini elde etmek iin, Zenit noktasndan aaya doru, 40 enlem/ 20 lek = 2 cm alnr.
Enlem kuzey olduundan, baucu noktas ekvatorun 40 kuzeyinde olur. Bu ekilde ekvator dzleminin getigi Q
noktasinin yeri de bulunmu olur. Ekvator dzleminden 90 yukarya kp gzlemcinin st kutup noktasn da elde
etmi oluruz. Bu noktay Pn olarak iaretleriz. nk gzlemci kuzey yarmkrede bulunduundan st kutbu kuzey gk
kutbudur. Ekvator dzlemini izmek iin B(W), Q ve D(E) noktalarndan geen daireyi izmemiz gerekir. Bu dairenin
kirileri BQ ve DQ olacandan, bu kirilerin orta dikmelerinin kesim noktalar K,Pn;G dorusunun zerinde olur. Bu
nokta deneme yanlma yntemiyle, pergelin sivri ucu K,Pn,G dorusu zerinde gezdirilerek, B, Q, D noktalarndan geen
daireyi elde etmek eklinde de olabilir. Ekvator dzlemi elde edildikten sonra elle 15 er derecelik aralklarla
leklendirilir.
Ekvator dzlemi zerinde, Q dan kuzeye doru meyil 30/20 = 1.5 cm alnarak gk cisminin gzlemcinin
meridyeni zerindeyken bulunduu (d) noktas elde edilir. Eit meyil dairesini izebilmek iin (d,d1 ve d2 noktalarndan
geen), gk cisminin dou noktas olan d1 ve bat noktas olan d2 noktalarn elde etmemiz gerekmektedir. Bunun
iin genlik (amplitde) forml kullanlr.
Sin genlik = sin meyil X sec enlemden, genlik 40 42 olarak bulunur. Genlik, gk cisimlerinin doarken veya
batarken, gk ufku zerindeki, balang dik dairesinden olan asal uzakl olduuna gre, gk cismi doarken D 40
42 K den doacak, batarken de B 40 K den batacaktr. ekildeki, Balang dik dairesini gsteren D, B dorusundan
genlik deerini aldmzda ve baucu noktasndan itibaren izdiimizde, a dorularnn douda ufuk dzlemini
kestii nokta d1 noktasn ve batdaki nokta da d2 noktasn verir. noktadan geen eit meyil dairesini izmek iin
(d1,d,d2), d1d ve d2d kirilerinin orta noktalarnn kesitii nokta merkez alnarak daire izilir. d1,d,d2 noktalarndan
geen dairenin merkezi de deneme yanlma yntemiyle bulunabilir.
Gk cisminden geen saat dairesini izebilmemiz iin nce kuzey kutbu, ufkun dou ve bat noktalarndan
geen kesit gk meridyenini izmemiz gerekir. Bu i iin noktadan geen dairenin, kirileri olan B Pn, D Pn
kirilerinin orta dikmelerinin kesim noktas merkez olarak alnr. Bu merkez, K, Pn, Z, Q, G noktalarn birletiren
doru zerindedir. Merkezin bulunduu yerden, K, Pn, Z, Q, G noktalarndan geen doruya bir dik izilerek yeni bir
doru elde edilir. Bu doruya locus line ismi verilir. Bundan sonra izilecek btn saat dairelerinin merkezleri bu doru
zerinde olur.
Gk cisminin Yerel Saat As 320 olduundan, meridyen as 40 B dr. Ekvator dzlemi zerinde 40 B
deeri iaretlenir. Pergelin sivri ucu locus hatt zerine konularak, Kuzey gk kutbu ve ekvator dzlemi zerindeki
iaretli noktadan geen saat dairesi deneme yanlma yntemiyle izilir. Eit meyil dairesiyle, saat dairesinin kesitii
nokta gk cisminin bulunduu yeri verir. Gk cisminin bulunduu yer X, ZX noktasnn uzantsnn ufuk dzlemini
kestii yerA ile gsterilirse; AX gk cisminin yksekliini, ZX baucu mesafesinin degerini verir. Ufkun kuzey
noktasndan balayarak, azimut veya azimut as deerleri elde edilir. Problemin zmnde Z= K 86 B, ykseklik=
48 olacaktr.
BLM 3
AY
Dnyann ortalama 376284 kilometre uzaktaki yrngesinde dolanan tek bir uydusu vardr. Latince ad Luna olan bu
uydunun dilimizdeki ad Aydr. Dnya ve Ayn bir sistem olarak Gnein yrngesi etrafnda dndkleri, ortak arlk
merkezi (Barycentre) Dnya yzeyinden bir miktar ieridedir.
Ay kendi ekseni etrafnda dnd gibi, Dnya etrafnda da bir yrnge zerinde dner. Ayn yrngesi zerindeki
Dnyaya en yakn olduu noktaya en yakn nokta (perigee), en uzak olduu noktaya en uzak nokta ( apogee) isimleri
verilir. Ayn yrngesinin baskl 1/8 dir. Ayn Dnyadan grnen yarap bykl, en yakn noktada 16.4 en
uzak noktada 14.7 dir.
3.1 Ayn Gk Kresindeki Hareketi
Ay, Dnyann nnde (conjunction) durumunda olduunu dnelim. Bu durumda Ay, Dnya ve Gne bir hizadadr ve
Ay Gnele Dnyann arasndadr. Ay bu durumda yrngesi zerinde hareketine balayp 360 dnerek ilk harekete

baladigi noktaya geldiginde geen sre, 27 1/3 gndr. Bu sreye yldz ay (sideral month) denir. Ay gk kresindeki
yldzlara gre yrngesi zerinde 360 lik hareketini tamamladnda, Gne, Ay ve Dnya bir hizada deildir. Bunun
nedeni Dnyann bu sre iinde yrngesi zerinde yapt harekettir. Ayn bir nnde (conjunction) durumundan,
dier nnde durumuna gelmesi iin geen sre ise 29G 12S 44D dr. Bu sreye ise Gne ayi (synodic month) ismi
verilir (PPN ekil-8.1).
3.2 Ayn Meyil Deiimi
Ay yrngesiyle Gnein grnen yrngesi (ecliptic) arasinda 5 lik fark vardr. Ayn meylinin en byk ve en kk
deerleriyse sabit olmayp 9.3 er yllk sreler iinde deiir. Ayn yrngesinin ecliptici kestii noktalara (bu noktalar
Aries ve Libra noktalardr) dm noktalar (nodes) denilir. Ayn meylinin en byk ve en kk deerlerinin
deimesi ayn Dnyada olduu gibi dier gk cisimlerinin ekim kuvveti nedeniyle, ay ekseninin uzayda bir daire
izmesi nedeniyledir. Ancak bu dairenin tamamlanmas Dnyada olduu gibi 25800 ylda deil, 18.6 ylda olur. Ayn
ekseninin dn, ay yrnge dzleminin gk ekvatorundan olan asal mesafesini deitirir. Ayn yrngesi, ecliptici
dm noktasnda Gneyden gelip Kuzeye keserse (yani dm noktasndan nce, ay yrngesi, eclipticin
gneyindeyse) bu duruma artan dm (ascending node), denilir (PPN ekil 8.2). Artan dgmde, ayin meyili 28
Kuzeyle, 28 Gney arasnda deiir. Yani ayn meyli yaklak 14 gn iinde en byk kuzey deerinden, nce sfr,
daha sonra en byk gney deerine eriir. Bu durum ayn meylinin dier gk cisimlerine kyasla ne kadar abuk
deitiinin bir gstergesidir. 9.3 yl sonra, eksilen dm (descending node) durumu ortaya kar. Bu durumda ayn
yrngesi, dm noktasna eclipticin Kuzeyinde gelir, dm noktasndan sonra eclipticin Gneyine geer. Eksilen
dm durumunda ay meylinin en byk ve en kk deerleri; 18 Kuzey ve 18 Gney deerleri arasnda
deiir(PPN ekil 8.3).
3.3 Ayn Fazlar
Gne, Ay ve Dnya ayni hizadayken ve Ay Dnyanin nndeyken (conjunction), Ay ve Gne ayni gk meridyeni
zerindedir. Ayin Gnee bakan yz aydinlik diger yzyse karanliktir. Bu duruma yeni ay(new moon) durumu denilir.
Yeni ay durumunda, ay belirsiz ve karanlk olmasna karn, eklipticle ay yrngesi arasnda asal fark olduundan
Dnyadan yansyan Gne nlar ay yzeyini bir miktar aydnlatr. Ayn Dnyann nnde olduu durumda, Ayla
Gne ayn fazdadr. Beraber doarlar, ayn anda gzlemcinin meridyeninden geerler ve ayn anda batarlar. Ay ile
Gnein gk kresindeki dou ynnde olan greceli hareketleri eit hzda deildir. Ay, Gnee kyasla gnde 12.2
derece daha fazla douya kayar. Bu yzden yeni ay durumundan bir gn sonra, ay Gnee kyasla 12.2 derece geride
kalm durumdadr. Bu nedenle Gnein batmasyla bat ufkunda hilal (crescent) eklinde grlr. Hilalin ulari bati
ynndedir.
Yeni aydan yaklaik bir hafta sonra ay ilk drdn (first quarter) durumuna gelir. Bu durumda ayn yars aydnlktr. Ay,
Gneten 90 geride kalmtr. Ay leyin doar, yaklak akam 6 da gzlemcinin meridyeninden geer ve gece yars
batar.
Daha sonra Ayn ikin (Gibbous) durumu grlr. Yeni aydan yaklaik 14.5 gn sonra Ay Dolunay (full moon) durumuna
gelir. Ay Dnyann arkasnda (opposition) durumundadr ve Gneden geen gk meridyeniyle, aydan geen gk
meridyeni arasnda 180 fark vardr. Dolunay durumunda Ay, Gnein batmasyla doar, yaklak gece yarsnda
gzlemcinin meridyeninden geer ve sabahleyin Gnein douuyla batar.
Daha sonraki gnlerde Ay, ikin, son drdn, hilal durumlarindan geerek bir Gne ayini (synodic month) tamamlar.
Ayn yeni aydan, dolunaya kadar olan evresine, ykselen ay (waxing), dolunaydan tekrar yeni aya kadar olan evresine
alalan ay (waning) denilir.
Ykselen ay sresince ay hilalinin ular batya, alalan ay sresince ay hilalinin ular douya yneliktir (PPN ekil
8.4).
Dolunay durumunda, Gne ve ay eclipticin iki tarafindadir. Bu nedenle, ki aylarinda kuzey yarim krede bulunan bir
gzlemci iin, dolunay erken dogar, gzlemcinin meridyeninden yksek geer ve ge batar ( kiin ayin meyli, dolunay
durumunda, kuzey ynnde artar ) . Yaz aylarinda dolunay kuzey yarimkrede bulunan bir gzlemci iin gneydogudan
dogar, meridyen geii kia kiyasla daha alak olur ve gneybatidan batar (yazin ayin meyli, dolunay durumunda, gney
ynnde artar (PPN ekil 8.13). Gne Gz dnencesinde Libra noktasndayken, ay dolunay durumunda, Aries
noktasndan geer. Bu srada ay aries noktasn gneyden kuzeye doru geerek meyilini kuzey ynnde arttrmaya
balar. Bu nedenle dolunay, gne batmadan nce doar, ve btn gece boyunca dnyay aydnlatr, bat da senenin
dier zamanlarna gre gecikir. Senenin bu zamanndaki aya hasat ay (harvest moon) denilir.
3.4 Ayn Dou, Bat ve Meridyen geiinde Gecikme
Dnya zerindeki bir gzlemcinin meridyeninden ay geii bir ncekine gre, her gn yaklaik 40 dakikayla 60 dakika
arasinda degiir. Bunun sebebi dnyanin ekseni etrafinda 360 lik bir dnn tamamlamasi iin geen zamanda, ayin da
kendi yrngesi zerinde ilerlemesidir. Ayin yrnge etrafinda 360 dnmesi iin geen zamana bir yldz ay (sideral
month) denildiine gre ve bir yldz ay 27.3 gnde tamamlandna gre, ayn gnlk meridyen geii gecikmesi
360/27.3 olarak bulunabilir (PPN ekil 8.5).
Ayn meylinin deime yn ve gzlemcinin bulunduu enleme gre ay dou ve batlarnda nce olma ve gee kalma
durumlar ortaya kar (PPN ekil8.6 ve 8.7).
3.5 Ayn Yrngesi ve Ekseni etrafnda Dnmesi

Ayn yrngesi zerinde 360 dnme sresiyle (yldz ay ), kendi ekseni etrafnda bir tur atmas iin geen sreler
birbirine eittir. Bu nedenle dnyadan ayn daima bir yz grlr. Ayn grlen yznn toplam yzeyine oran, ayn
yrngesi zerindeki hareketinin hznn deimesi ve gzlemcinin pozisyonuna bal olarak % 59a kadar kar.
3.6 Gne ve Ay Tutulmalari (Solar and Lunar Eclipses)
Gne, Dnya ve Ay ayni dogru zerinde bulunduklari zaman Gne tutulmasi, veya Ay tutulmasi ortaya ikar. Ay
yrngesinin, ecliptici kestigi noktalara dgm (node) denildigini biliyoruz. Dgmleri birletiren dogruya dgmler
dogrusu (line of nodes) denilir. Tutulmalar, Gne, Dnya ve Ayin bu dogru zerinde bulunduklari anda olur.
3.6.1 Gne Tutulmasi
Ayn Dnyayla, Gne arasnda ayn doru zerinde bulunmas durumunda ortaya kar. Tam Gne tutulmas (total
eclipse) veya Ksmi Gne tutulmas (partial eclipse) eklinde olabilir. Gne ile Ayn byklkleri arasnda 400 kat
fark varken, Dnyadan olan uzaklklarnn da bu oranda olmalar, her ikisinin de grnen byklklerinin ayn
olmalar sonucunu (yaklak 30) dourur.
Tam Gne tutulmalari sirasinda Ayin tam glgesi yeryznde 100-300 km geniliginde bir bandi saatte 1000 kilometrelik
bir hizla tarar. Bu izin diinda kalan yakin blgelerde kismi tutulma grlr. Bu blge iinde kalan yerlerde ise, Gne 7.5
dakikaya kadar uzayan srelerle, Ay tarafindan btn ile rtl kalir. Ayin Gnei btnyle rtmesi sreci 1-2 saat
alabilir. Tam tutulmadan birka dakika nce Gne, Ayin evresinde ince bir hilal oluturur.Bu sirada yeryznde dar iik
hzmeleri ve glge eritleri koturur. Bunun nedeni atmosferimizdeki hava ceplerinin ince hilalden gelen iigi, blmler
oluturarak kirmasi ve rzgrlarin da hava ceplerinin yer degitirmesine neden olmasidir. Daha sonra, ince hilal, Ayin
kenar yzeyindeki vadi ve ykseltilere uygun olarak paralanir ve parlak boncuklar grnts verir. Bu grntye Bailey
Boncuklar Bailys Beads ad verilir.Bailey Boncuklar tam tutulmadan birka saniye nceye ve sonraya kadar
ulaabilmektedir. Son kaybolan boncuk, bazan o kadar gz alc ekilde parlayp kaybolur ki buna Elmas Yzk etkisi
denir. Son boncuk kaybolmadan nce Gnee korunmasiz bakmak gvenli degildir. Tam tutulma sirasinda, isi aniden
der ve evre, akam alacakaranligi gibi hizla kararir. Bu sirada parlak yildizlar ve gezegenler grlebilir. Btn ufuk
boyunca, gn-batimi benzeri kizil bir iima gzlenir. Gnein inci beyazligindaki tac tabakas (corona) nn, (Bu tabaka,
Gnein yzeyinden milyon kez daha az parlak, ok sicak ve ok seyreltilmi ekilde genileyerek Gneten ayrilan bir gaz
tabakasidir), Ayin kenarindan fikirma eklinde, Gnein yariapinin birka kati uzakliga kadar uzantilari grlebilir.
Tam tutulma, ikinci bir Elmas Yzk ve hemen onu takiben Bailey Boncuklar gsterileriyle son bulur (APN ekil
1424a) .
3.6.2 Ay Tutulmalar
Dnyann Ay ile Gne arasnda ayn doru zerinde bulumalar sonucunda olur. Ay tutulmas, Dnyann gece
blmnde her yerden izlenebilir. Dnyann glgesinin Ay uzaklndaki bykl 2.5 Ay apdr ve Ay bu blgeyi
ksmen veya tamamen tarayabilir. Bir Tam Ay Tutulmas, balangtan bitime 6 saat kadar srebilir. Bu durumda, ilk
saatler iinde Ay, yar glge (penumbra) denilen alaca karanlk alanndadr. Tam glge (umbra) ile temas baladnda,
Ayn zerinde, daire eklinde bir glgenin (Dnyann glgesi) batdan douya Ay yzeyini taradn grrz. Bu
ilem 2 saate yakn srebilir. Daha sonra da ikinci yar glge durumu balar. Gne tutulmalarnda tam tutulmalar 7.5
dakikay gemezken, Ay tutulmasnda tam glge sresi 105 dakikay bulabilir. Ay tutulmalar, Dnyann Aya dnk
olan yarsnda her yerden grlebilir.
3.6.3 Gne ve Ay Tutulmalarinin Tekrarlanmalari
Bir yl iinde Gne Tutulmalarnn says bee kadar kabilir. Her zaman iin de senede en az iki Gne Tutulmas
olur. Ay tutulmalarysa bir sene iinde en ok kere olabilir veya hi olmayabilir.
BLM 4
GEZEGENLER
Gne sisteminde, Gnein etrafinda hemen hemen ekliptikle ayni dzlem zerinde dnen dokuz adet gezegen
bulunmaktadir. Bu gezegenlerin isimleri, Gnee en yakin olanindan en uzak olanina dogru, Merkri (Mercury), Vens,
Dnya, Mars, Jpiter, Saturn, Uranus, Neptn ve Plutodur. Bu gezegenlerden sadece drt adedi astronomik seyir amaciyla
kullanilmaktadir. Bunlar; Vens, Mars, Jpiter ve Satrndr. Gezegenler gk kresinde, yildizlar sabit oldugu halde,
hareketleri ve kesintisiz devamli parlak iiklariyla taninirlar.
4.1. Kepler ve Newton Kanunlar
lk alardan beri Dnyann evrenin merkezinde olduu ve dier gezegenlerin ve Gnein onun evresinde dnd
kuram (Ptolemaeus kuram), 1600 l yllarda, tartlmaya baland. 1601 senesinde Danimarkal gk bilimci, Tyco
Brache lnce, asistan Kepler, almalara devam ederek, ilk ikisi 1609 ylnda, ncs ise 1618 de yaymlanan
Kepler kanunlarn ortaya koydu;
Gezegenlerin yrngeleri, ortak merkezlerinden birinde Gnein bulundugu elipslerdir.
Gne ve gezegenlerden birini birletiren yariap vektr, eit zaman araliliklarinda eit alanlari sprr.
Her hangi iki gezegenin yldz srelerinin (sideral period) kareleriyle, bu gezegenlerin gneten olan ortalama
uzaklklarnn kb birbirleriyle orantldr.
Keplerin kanunlar gzleme dayanan kanunlard. 1687 ylnda Isaac Newton, Keplerin kanunlarn bilimsel yoldan
ispatlayarak kendi kanunlarn ortaya koydu;

Her cisim, dardan bir kuvvet tarafndan etkilenmedike, durur veya eit sratle bir doru zerindeki hareketine devam
eder
Bir cisme bir d kuvvet etki ettiinde, bu cisim etki eden kuvvetin gcyle doru, cismin ktlesiyle ters orantl olarak
ivme kazanr. Kazanlan ivme kuvvetin etki ettii ynde olur.
Uygulanan her kuvvete, eit ve ters ynde bir tepki kuvveti oluur.
Newton kanunlarna ek olarak, tm cisimlere uygulanabileceini dnd, evrensel ekim kanunu kuramn da
ortaya att;
Her cisim, dier cismi ktleleriyle doru orantl, cisimlerin arasndaki mesafeyle ters orantl bir kuvvetle eker.
Bu gn iin Keplerin nc kanunu tam olarak doru olmasa da doruya ok yakndr. nk Kepler nc
kanununda gk cisimlerini dier gk cisimlerinin ekim kuvvetlerinden yaltlm bir ortamdaym gibi dnmtr.
4.2 Gezegenler (Inner Planets)
gezegenler olarak Merkri ve Vens vardr. Bunlardan sadece Vens astronomik seyirde kullanlr.
4.2.1 Gezegenlere ait tanmlar
Kavuum (nferior Conjunction)
gezegenin, Dnyayla Gne arasnda ve ayn gk meridyeni zerinde bulunduu durumdur (V1 durumunda).
D Kavuum (Superior Conjunction)
gezegenin Gnein arkasnda, Gnein gk meridyeninden, 180 farkl gk meridyeninde olduu durumdur (V2
durumunda).
Aklk (Elongation)
Dnyadan bakld zaman, gezegenin Gnee gre grnen mevkini belirten bir deyimdir. Dnyayla Gnei birletiren
doruyla, Dnyayla gezegeni birletiren doru arasnda kalan adr.
Bat Ynnde En Byk Aklk (Maximum Elongation West)
gezegenin Gnee gre bat ynnde ald en byk aklk deeridir. Gerek bat ynnde, gerekse dou ynnde
gezegenin en byk akl ald durumlarda, Gnei, gezegene birletiren doruyla, gezegeni Dnyaya birletiren
doru arasndaki a 90olur. Yani Dnyay gezegene birletiren doru, gezegenin yrngesine teet olur (V3
durumunda).
Dou Ynnde En Byk Aklk (Makimum Elongation East)
gezegenin Gnee gre dou ynnde ald en byk aklk deeridir (V4 durumunda) (PPN ekil 9.4).
Sabah Yldz
Bir i gezegen bat ynnde akla sahipse, Gne domadan nce doar ve gzlemcinin dou ufkunda parlak ekilde
grlr. Bu gezegene sabah yldz (morning star) denilir.
Akam Yildizi
Bir i gezegen dou ynnde akla sahipse, Gne battktan sonra gzlemcinin bat ufkunda parlak bir ekilde
grlr. Bu gezegene akam yldz (evening star) denilir.
Gezegenlerin Grece Hareketleri
gezegenler, Gnee Dnyadan daha yakn olduklarndan, yrngelerinde Dnyaya kyasla daha hzl dnerler.
gezegenlerin, Dnyadan bakldnda, dou ynne doru dz bir hat zerinde hareketlerine doru hareket (direct
motion), bat ynne, doru bir hat zerinde hareketlerine ters hareket (retrograde motion) denilir. gezegenler ters
hareketlerini, gezegen i kavuum noktasna yaknken yaparlar.
4.2.2 Bir Gezegen olarak Vens
Vensn Gneten olan ortalama uzakligi 108 000 000 km. dir. Dnya ve Ven diindaki btn gezegenler, Kuzey Gk
kutbundan bakildiginda, batidan doguya dnerlerken, Vens ters ynde, dogudan batiya dner. Vens kendi ekseni
etrafinda 243 gnde dner. Yrngesi zerindeki yildiz sresi (sideral period) 224.7 gndr. Yrngesi zerindeki gne
sresi (synodic period) 584 gndr. Dogu veya bati ynndeki maksimum aikligi yaklaik 46 dir.
4.2.3 Vensn fazlar
Vens d kavuum noktasndayken disk eklinde dolunay grntsndedir. Bu noktada Vensn Dnyadan uzakl
ortalama 160 milyon mildir. Daha sonra Vens Gnein dousuna geerek akam yldz haline gelir. Bu srada
grn iik eklindedir. Vensn i kavuum noktasndan, dou ynnde en byk aklk konumunu alncaya
kadar geen sre 220 gndr. Bu durumda Vensn grn yars karanlk yars parlak durumdadr (Son drdn).
Vens dou ynnde en byk aklk konumunu aldktan 36 gn sonra en byk parlakla eriir. Bu esnada parlakl
(-4.4) dr. Bu durumda Vens gk yznde Gne ve Aydan sonra en parlak gk cismi olur ve hilal eklini alr. Vens alt
kavuum noktasna geldiinde Gne sresini (synodic period) tamamlam olur ve ve yeni faz balar. Vensn i
kavuum noktasnda dnyadan olan uzakl 26 000 000 mildir. Vens dou ynnde en byk aklk noktasndan,
bat ynnde en byk aklk noktasna 144 gnde gelir. Vens bat ynnde en byk aklk noktasna varmadan 36
gn nce yine en parlak durumunu alr.Vensn Bat ynnde en byk aklk noktasndan, d kavuum noktasna
gelmesi iin 220 gn daha geer. kavuum noktasndan sonra, d kavuum noktasna kadar ayn fazlar yine, hilal,
ilk drdn, iik ve tam eklinde olur ( PPN ekil 9.6).
4.3 D Gezegenler (Outer Planets)

Yrngeleri, Dnya yrngesinin d tarafnda olan yani Gnee daha uzak olan gezegenlerdir. Astronomik seyirde
kullanlan d gezegenler, Mars, Jupiter ve Satrndr. Bu gezegenlerin, yldz sreleri ve Gne sreleri srasyla; Mars
(1.881 yl, 779.94 gn), Jupiter (11.862 yl, 398.88 gn), Satrn (29.457 yl, 378.09 gn) dr.
4.3.1 D Gezegenlere ait Tanmlar
Kavuum Noktasi (Conjunction)
Gne, Dnyayla gezegen arasindayken, gezegen kavuum noktasindadir. Gne ve gezegen ayni gk meridyeni
zerindedir( M1 durumunda).
Kari-konum noktasi (Oppossition)
Gezegenin gk meridyeniyle Gnein gk meridyeni arasinda 180 fark olduu durumdur (M3 durumunda)
Dou Ynl Dik aklk (East Quadrature)
D gezegenin dou ynl aklnn 90 olduu durumdur (M2 durumunda).
Bat Ynl Dik Aklk
D Gezegenin bat ynl aklnn 90 olduu durumdur (M4 durumunda)
D Gezegenlerin Greceli Hareketleri
D gezegenler, kar-konum noktas yaknlarnda, gkyznde, bir hat zerinde bat ynnde hareket ederler. Bu
harekete geri hareket (retrograde motion) denilir. D gezegenlerin bir hat zerinde dou ynl hareketlerine doru
hareket (direct motion) denilir. Doru hareket ve geri hareketin sebebi yrngeleri zerinde farkl hzlarda hareket eden
gezegenlerin, yrnge zerindeki yerlerine gre, birbirlerinin hareketini gr ynlerinin deimesidir (PPN ekil 9.8).
4.3.2 D Gezegenlerin Fazlar
D gezegenlerin faz durumlarna bakldnda, kavuum ve kar-konum noktalarnda tam (full), dou veya bat
ynl dik aklk noktalarnda iik (gibbous) fazlarnda olduklar grlr.
4.4 Gezegen Diyaramlar
Notik Almanan 9. Sayfasnda bulunur. Tablonun sol ve sa kenar stunlarnda, gezegenlerin yerel ortalama zamana
gre meridyenden gei zamanlar verilmitir. Tablonun alt ve st satrlarnda, senenin ay ve gnleri verilmitir.
Tablonun ortas saat 1200 LMT zamannda Gnein meridyen gei zamann gsterir. 1200 LMT n her iki tarafnda
45 dakikalk zaman sreleri taranarak gsterilmitir. Her gezegene ait kesik izgiler, gezegenlerin sene iinde hangi
saatlerde gzlemcinin meridyeninden geeceini gsterir. Meyilli izilmi kesik izgiler de 30 aralkllarla gezegenlerin
yldz saat alarn vermektedir. Gezegene ait kesikli hatlar diyagramn ortasndaki taranm blgeye rastladklarnda,
gezegenlerden faydalanlamaz. Zira bu durumda, Gne ve gezegen ayn anda gzlemcinin meridyeninden getiinden,
gezegen Gne tarafndan rtlr. rnek olarak, 20 Mays 1987 de Mars gezegeninin LMT olarak meridyen gei
zaman ve o andaki Yldz saat as sorulursa, LMT: 1400, SHA: 270 cevab verilir.
Gezegenlere ait her ay iin daha ayrntl bilgiler 8. Sayfadan ve gezegenlerin yrnge zerindeki konumlarn gsteren
bir izimin canlandrlmasyla elde edilebilir (Notik Almanak sayfa 8-9).
BLM 5
ZAMAN
Zaman, bilimde, uzunluk, ktle ve scaklkla birlikte kullanlan bamsz ve temel l birimlerinden biridir.
lk alardan beri zaman lei ve kavramn belirli deimeyen standartlara balamak yolunda almalar
yaplmtr. Gk cisimlerinin zellikle Gnein grnen hareketinden faydalanarak zaman tanmlanmaya
allmtr. Bununla beraber gerek Dnyann kendi evresinde yapt dn hareketinin her zaman ayn hzda
olmamas, gerekse Dnyann yrngesi zerinde her noktada ayn yrngesel hzla hareket etmemesi, deimeyen bir
zaman biriminin elde edilmesini gletirmitir.
5.1 Temel Zaman Sistemi
Ephemeris Zaman
1900 tropikal ylnn 1 Ocak gn, saat 1200 deki bir gnlk srenin 86400 e blnmesiyle bir ephemeris saniyesi
kavram ortaya atlarak bu zaman biriminin deimez olduu kabul edilmitir. Ephemeris zaman Astronomik Seyir
uygulamalarnda kullanlmasa da baz tanmlamalarn anlalabilmesi amacyla aklanmtr.
Evrensel zaman (Universal Time)
Evrensel zaman, Grinvi meridyenindeki ortalama Gne zamanidir. Bir Gne gn 24 ortalama Gne saatinden oluur
ve gece yarisi 00 00 da balar. Evrensel zaman, grnen Gnein Grinvi meridyenine gre yaptigi grece harekete gre
hesaplanir. Evrensel zamanin hesaplanmasinda yildizlarin meridyen geiinden faydalanilir. Dogrudan gzleme
dayanarak, grnen gnein birbiri pei sira grinvi meridyeninin alt meridyeninden (180 D-B) gemesiyle elde edilen
zamana UT0 denilir.
Dnya ekseninin gezinmesi nedeniyle, corafi kutbun deimesi, UT0 n Vainton D.C ye gre 15 mili saniye
dzeltilmesini gerektirir. Bu dzeltmenin yaplmasyla elde edilen zamana UT1 denilmektedir. UT1 Astronomik Seyirde
kullandmz Grinvi Ortalama Zamandr (Greenwich Mean Time).
UTe, Dnyamzn ekseni etrafndaki dn hzndaki deimeler nedeniyle (rzgar, gel-git, dier sebeplerin yol
at) yaplan 30 milisaniyelik bir dzeltmeyle UT2 zaman elde edilmitir.
Atom zaman

Cesium radyoaktif elementinin dnm sirasinda, yayinladigi radyoaktif dalgalarinin 9 192 631 770 saykili, 1
ephemeris saniyesine eit kabul edilerek atom zamani elde edilmitir. Bu yolla degimeyen, hep ayni araliklarla
tekrarlanan bir zaman birimi elde edilmitir. Atom zamani, 1 Ocak 1972 tarihinde UT1 zamaniyla ezamanli hale
getirilerek elde edilen zaman birimine Egdml Evrensel Zaman (Coordinated Universal Time, UTC) denilmitir.
Gnmzde egdml Evrensel zaman kullanilmakta olup, astronomik gzlemle elde edilmi zamanla, atom zamani
arasindaki farkin 1 saniyeyi gemesine izin verilmemektedir. ki zaman arasndaki fark 1saniyeye ulatnda, gerekli
ayarlama yaplarak (atom zamannn geri veya ileri alnmasyla) iki zaman lei arasnda uyum salanmaktadr.
5.2 Dnyann Ekseni Etrafnda ve Yrngesindeki Dn ve Zaman
Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesi sonucu ortaya kan zaman leklerinde gz nnde bulundurulacak hususlar;
Gk kresinde lt olarak alnacak nokta,
Yeryznde lt olarak alnacak meridyen,
Gnn balangi noktasi olarak alinacak yer nemlidir.
5.2.1 Gne Gn (Solar Day)
Gnein yeryzndeki ayni meridyenden birbiri pei sira iki kez gemesi sirasinda, geiler arasindaki zaman araligidir.
Gne gn, Gnein gzlemcinin meridyeninin alt meridyeninin zerine gelmesiyle balar. Bu sirada zaman 00s 00d.
Olup gece yarisidir. YSA (yerel saat aisi ) ve zaman arasinda yakin baglanti vardir.
Gnein YSA 0 olduunda, zaman 1200 dr.
Gnein YSA 90 olduunda, zaman 1800 dr.
Gnein YSA 180 olduunda, zaman 2400 dr.
Gnein YSA 270 olduunda, zaman 0600 dr.
Gnein YSA 360 olduunda, zaman tekrar 1200 olur.
Dnya bir gne gnn tamamlamasi iin 361 derece dner. Bunun sebebi, Dnyann kendi ekseni etrafnda yapt
dnme hareketine ek olarak yrnge zerinde yapt yrngesel ilerlemedir.. Dnya 360 dndnde Gne
gzlemcinin meridyeninin zerinde olmaz. Bunun salanmas iin Dnyann ekseni etrafnda 1 lik dn daha yapmasi
gereklidir. Buna karin Gnein gnlk YSA degimesi 360 dir. Bunun sebebi de Dnyann ekseni etrafndaki
dnyle, grnen Gnein ekliptik zerindeki hareketinin ayn ynde yani batdan douya olmasdr. Gne de gk
kresinde gnde 1 douya kayarak (grnde), Dnyann bir Gne gnnde yapt 361 lik dnn 1 derecesini
karilar. Bylece bir Gne gn ierisinde, Gnein YSA degimesi daima 360 olur (PPN ekil 7.1).
5.2.2 Zaman Denklemi (Equation of Time)
Dnyann kendi ekseni etrafnda olduu kadar yrngesi zerinde de hareketlerinin her zaman iin ayn hzlarda
olmadn biliyoruz. Sabit bir zaman biriminin elde edilebilmesi iin bir takm tanmlarn yaplmas gerekli olmutur.
Grnen Gne (Apparent Sun)
Grnen Gne gzlemcinin gzlem yoluyla izledigi gerek Gnetir. Dnya yrngesinin elips olmasi nedeniyle
yrngesi zerinde daima ayni hizla hareket etmez. En yakin noktada (periphelion) daha hizli, en uzak noktada (aphelion)
da daha yava hareket eder. Dolayisiyla Grnen Gnein hareket sreleri de daima eit ve sabit zaman araliklariyla
llebilen sreler degildir.
Dinamik Ortalama Gne (Dynamical Mean Sun)
Grnen Gnein ortalama hiziyla (yrnge zerindeki tm senelik hizinin) ekliptik zerinde hareket ettigi varsayilan
Gnetir. Bu Gne yine ekliptik zerinde hareketini srdren Grnen Gnele kiyaslandiginda, bazi noktalarda grnen
Gne, bazi noktalarda dinamik ortalama Gne ne geer. Iki Gne arasindaki en byk fark sekiz dakikaya kadar ulair.
Zaman denkleminin yrngenin elipsliginden dolayi oluan bileenini (eccentricity component) bu iki Gne arasinda
ortaya ikan fark oluturur (PPN ekil 7.3 ve 7.5)
Astronomik Ortalama Gne (Astronomical Mean Sun)
Grnen Gnein (Apparent Sun) ortalama hiziyla Gk Ekvatoru zerinde hareket ettigi varsayilan Gnetir. Astronomik
seyirde ve baka amalarla kullandigimiz ortalama Gnetir. Gk Ekvatorunda hareket ettigi varsayilan Astronomik
Gnele, Ekliptik zerinde hareket ettii varsaylan Dinamik Ortalama Gnein kyaslanmas, zaman denkleminin
basklk bileenini (obliquity component) oluturur. (PPN ekil 7.4 ve 7.6)
ekil 7.5 ve 7.6 daki sinsoidal egrilerin birletirilmesi sonucunda ekil 7.7 deki zaman denklemi egrisi elde edilir. Zaman
denkleminde, grlecegi zere, grnen Gnele, Astronomik ortalama Gne arasindaki en byk fark 16 dakikadir (PPN
ekil 7.7).
Zaman denklemi, Notik Almaklarn gnlk sayfalarnn sa sayfa alt kelerinde verilir ve ortalama zaman ve grnen
zaman birbirine evirmeye yarar. YGZ (Local Apparent Time) veya GGZ (Greenwich Apparent Time) astronomik seyirde
sadece cayro hatasnn bulunmasna yarayan baz kitaplarda kullanlr.
Mer. Pass. Stununun altnda verilen deerler, yerel ortalama Gne zaman olarak gerek Gnein yerel meridyenden
gei zamann verir. Bu zaman 1200 dan nceyse, gerek Gne, ortalama Gneten ilerde demektir ve gerek Gne
zamann bulmak iin, zaman denklemi deerlerinin iaretinin (+) olmas gerekir. Meridyen gei zaman 1200 dan
sonraysa, gerek Gne ortalama Gneten geri demektir ve gerek Gne zamann bulmak iin zaman denklemi
deerinin iareti (-) dir. Meridyen gei zaman tam 1200 ise, zaman denklemi iaretinin (+) veya eksi oluuna, bir iki
gn nceki ve sonraki zaman denklemi deerlerine bakarak karar verilir.
rnek 1 Kasm 1974 gn Grinvi meridyeninde saat 1800 GOZ da (GMT) ki GGZ (GAT) bulunuz?
Cevap

Gn

Zaman denk.
Meridyen Gei
00
12
31
16 19 16 20
11 44
1
16 21 16 22
11 44
2
16 23 16 24
11 44
Gnein meridyen geii 12 00 dan ncedir. Zaman denkleminin degeri (+ 16 d 22.5 s) dir. GGZ = 18 00 + 16 d
22.5 s = 18 16 22.5 olur.
5.3 Zaman ve Saat As
Zaman ve saat as e anlamldr. Bu yzden zaman, gzlemcinin meridyeniyle gz cisminden geen meridyen
arasndaki a olarak da ifade edilebilir. Zaman aya, a zamana evrilebilir. Gnein gnlk yerel saat as
deimesi (LHA gne) 360 olduundan, 360/24 = 15 = 1 saat , 1 = 4 dakika, 15= 1 dakika, 15= 1saniye eitlikleri
elde edilir. Zaman ve ainin birbirlerine evrilmesi hesap yoluyla yapilabilecegi gibi, Notik Almanagin sari sayfalarinin en
bainda bulunan sayfadaki evirme tablosundan faydalanilarak da yapilabilir.
5.4 Yerel Zaman, Grinvi zaman ve Blge zaman
Yerel Ortalama zaman (LMT)
Yerel meridyendeki ortalama Gne zamanidir. Deger olarak gk kutbunda, gzlemcinin alt meridyeniyle,
ortalama Gneten geen gk meridyeni arasinda gk kutbunda oluan aiya eittir. Alt meridyenden itibaren daima bati
ynnde llr.Yeryzndeki tm meridyenlerin yerel zamanlari birbirlerinden farklidir. Yerel zaman Notik almanakta,
dogu bati zamanlari, meridyen geileri, alacakaranlik zamanlarini belirtmek iin kullanilir. Yerel zamana bulunulan
meridyenin aisal degeri zamana evrilerek eklenir veya ikartilirsa Grinvi ortalama zamani (GMT) bulunur.
evirmelerde bati boylamlarinin iareti (+), dogu boylamlarinin iareti (-) alinir (yerel ortalama zamandan, Grinvi
ortalama zamani elde edilirken). Grinvi ortalama zamani yerel ortalama zamana evrilirken boylam iaretlerinin tersi
alinir.
Yerel Ortalama Zaman = Ortalama Gnein Yerel saat aisi 12 saat
.

Grinvi Ortalama Zaman (GMT)

Grinvi meridyenindeki ortalama Gne zamanidir. Deger olarak 180 D-B gk meridyeniyle, ortalama Gneten
geen gk meridyeni arasinda gk kutbunda oluan aiya eittir.
Grinvi Ortalama Zaman = Ortalama Gnein Grinvi saat as 12 saat.
Blge zaman (Zone Time)
Karada olduu gibi denizde de saatler blge zamanna ayarlanr. Denizde 15 ye tam olarak blnebilen en
yakn meridyen, blge meridyenidir (zone meridian). Bu meridyenin her iki tarafnda 7.5 derecelik sahada blge
zaman, blge meridyeninin zamanyla ayndr. rnein; 157 B, meridyeni iin blge meridyeni 150 B ve blge
zaman iareti (ZD) (+10) dur. nk 157/15= 10, artan 7<7.5 olduunda (+10) bulunmutur. Boylam 158 B
olduunda blge zaman iareti (+11) olur. Blge zamann Grinvi ortalama zamanna evirmek iin meridyen B ise
blge zamannn iareti (+), meridyen D ise aret (-) olarak alnarak blge zamanna eklenir veya kartlr. Grinvi
zamanndan blge zamanna geilirken iaretler deitirilir.
5.5. Yldz zaman ve yldz gn
Yldz Gn
Yldz zamannda referans noktas aries noktasdr. Gzlemcinin meridyeninin birbiri pei sra iki defa, aries
noktasndan gemesi iin geen zamana bir yldz gn denilir. Ortalama gne zamanina gre bir yildiz gnnn sresi
23saat 56dakika 4.09 saniyedir. Yildiz gn, gne gnnn hesaplanmasinda kullanilir. Astronomi uzmanlari, grinvi
meridyenine bulunan rasathaneden yildizlari gzlemleyerek meridyen geileri arasindaki zaman araligini bulur, daha
sonra bunu gne zamanina evirirler. Yildiz gnnde gnn balangi noktasi, gzlemcinin bulundugu st meridyendir.
Grinvi yldz zaman (GST)
Grinviden geen gk meridyeniyle, aries noktasndan geen gk meridyeni arasnda kalan adr. Notik
almanaktaki GHAa asal deerinin, saate evrilmesiyle elde edilir.
Yerel yldz zaman (LST)
Gzlemcinin bulunduu gk meridyeniyle, aries noktasndan geen gk meridyeni arasnda kalan adr. LHA
deerinin bulunduktan sonra, zamana evrilmesiyle elde edilir.
LHA = GHA Boylam
Yldz saat as gksel seyirde, yldz haritalarnda ve (HO 249 ; Sight Reduction Table for Air Navigation,
Hava Seyri in Hesaplama Tablosu) hesaplama tablolarnda kullanlr.
5.6 Yl ve takvim
Tropikal Yl
Gnein, aries noktasina gre ekliptik zerinde bir tam dnn tamamlamasi iin geen zamandir. Ortalama
Gne birimi cinsinden bir tropikal yilin sresi 365 gn, 05 saat 48 dakika 46 saniyedir.
Gregorian Takvimi

Papa 8. Gregory tarafndan bulunmutur. Daha nceleri Julius Caesar tarafndan bulunan Julian takvimi
kullanlyordu. 1582 den beri Gregorian takvimi kullanlmaktadr. Takvimin dzenlenmesindeki ama Gnein yrnge
zerindeki dnyle mevsimleri daima e zamanl tutmaktr. Zira yl 365 gn olarak alndnda ve her drt ylda bir
ubat ayna bir gn eklendiinde, 23 saat 15 dakika 03 saniye yerine, 24 saat eklenmi oluyordu ve Julian takvimine gre
her 400 ylda 3 gn kaybolmaktayd. Bu durum mevsimlerin kaymasna sebep olacandan, Gregorian takviminde her
drt ylda bir tropikal yla eklenen birer gnler, asr balarnda, yl 400e blnemiyorsa eklenmez. 1700, 1800, 1900
yllarna bir gn eklenmemitir ancak 2000 yl 4e ve 400e blndnden bir gn eklenmitir.
BLM 6
SEXTANT
Sekstant, iki nokta arasndaki ay len bir seyir aletidir. Bu noktalarn birinden k dorudan gelirken,
dierinden gelen k ift yansma yapar. Sekstantn ana kullanl amac gk cisimlerinin deniz grnen ufkundan
olan asal yksekliklerini lmektir. Ykseklii bilinen bir yapdan olan mesafeyi bulmak zere dikey ann llmesi,
sekstantn yatay durumda tutularak iki cisim arasndaki ann llmesi dier kullanl biimleridir.
Deniz sekstantlar 120 kadar olan alar lebilir. Sekstantda, llen a, aynalar arasnda kalan ann iki
kat olduundan, rnein 60 lik bir lm yay, 120 ye gre leklendirilmi oldugundan bu lm ii gerekletirebilir.
6.1 Sekstantn Optik Prensipleri
Bir dz yzey k nlarn yansttnda, yansma as, geli asna eittir. Ayn dzlemde ift yansma
yapan k nlarnn ilk ve son ynleri arasnda kalan a, nlarn bu yansmalar yapt dzlemler arasnda
kalan ann iki mislidir. (APN 1995-ekil 1601)
ekilde grldg zere BDC = 2BFC = 2BGC ;
Sekstantn iki aynas birbirine paralel duruma geldiinde, ykseklik sfr olur.
6.2 Silindirik lekli Sekstant
Modern deniz sekstantlar Silindirik lekli Sekstant (Micrometer Drum Sektant) eklinde imal edilmektedir
(APN 1995- ekil1602). Sekstantn yapsna bakldnda u paralar grlr;
Ana Gvde (frame)
Sekstantn ana gvdesi, prin veya aliminyumdan yaplmtr. Yaps iki kenar doru, bir kenar ember yay
olan gene benzer. ember yay olan ksmn tabanna, her biri bir dereceyi temsil eden diler almtr. ember
yaynn alt yan taraf, llecek en fazla ykseklie gre derecelendirilmitir.
lm Kolu (Index arm)
lm kolu, ana gvde zerindeki hareketli koldur. Hareketinin merkezi ana gvdeyi meydana getiren daire
parasnn merkezidir. Kol bu merkez etrafnda alt biti ucundan tatbik edilen kuvvetle hareket ettirilir.
Tanjant dilisi
lm kolunun alt tarafnda bulunur. Bir taraftan ana gvde emberinin tabannda bulunan dililerle temas
durumundayken, dier balantlar mandal ve silindirik lekledir.
Mandal (release)
Tanjant dilisiyle, ana gvdenin tabaninda bulunan dilerin arasindaki baglantiyi ayirir, mandal sikili
durumdayken lm kolu, lm yayi zerinde rahata hareket ettirilebilir.
Silindirik lek ( micrometer drum)
Tanjant dilisinin sonuna baglanmitir. Silindirik lek derecenin alt birimi olan dakikaya gre
blmlendirilmitir. Silindirik legin tam bir devri sirasinda, lm kolu, lm yayi zerinde bir di ilerler.
nce lek (vernier)
Dakikann onda birine kadar ksrat gstermek zere silindirik lein kar tarafna yazlm hareketsiz
lektir.
lm Aynas
lm kolunun ana gvde zerinde hareket ederek izdii dairenin merkezinde, lm koluna dik arkas
btnyle srl aynadr.

Ufuk Aynas (Horizon glass)

Ana gvdeye dik, yars srl ayna, yars dz cam olan paradr. Ufuk aynasnn ana gvdeye yakn olan
tarafnda bulunan yars srl ayna, dier yars ise dz camdr. Ufuk aynasyla, lm aynas, sekstant lm kolu
sfra getirildiinde birbirine paralel olacak ekilde yerlerine balanmlardr.
Glgelik Camlar (shade glasses)
lm ve ufuk aynalarnn nlerinde bulunan, parlak gk cisimlerine bakldnda gzleri korumak iin
kullanlan renkli camlardr.
Teleskop veya drbn
Gk cisimlerini yaklatirmak zere yuvalarina baglanmi paralardir.
6.3 Sekstantla Gne Gzlemi

Sekstant Gnein bulundugu kerterize dogru ufka bakilacak ekilde dik olarak tutulur. Gerekli glgelik camlari
aynalarin nne getirilerek gzlerin kamamasi nlenir. lm kolu, mandalindan tutularak lme yayi zerinde ne
dogru kaydirilir. Gnein grnts ufuk aynasi zerinde grldgnde silindirik lekle gerekli ayar yapilarak, Gne
grnts ufka teget durumuna getirilir. Gne grntsne ufuk aynasindan, yarisi dz cam zerinde diger yarisi ayna
zerinde kalacak ekilde bakilir. Gne grntsn grnen ufka tam teget yapmak iin, el bilekten saga ve sola dogru
bklerek Gnee ufuk zerinde salinim yaptirilir. Bu arada silindirik lekle ince ayar yapilarak Gne ufka tam teget
oldugunda, kronometreye basilarak zaman saptanir ve bu zamana gre ykseklik alinmi olur. Bu ykseklik Gnein
dzeltilmemi yksekligidir. Bazi gzlemciler, gle ncesi Gnei bir miktar ufkun altina getirerek, gle sonrasi ise ufkun
bir miktar stnde tutarak, kendi hareketiyle ufka teget olmasini beklerler.
6.4
Sekstantla Ay Gzlemi
Ay gzlemlerinde, Gne gzlemlerindeki yntem uygulanir. Ayin fazlari nedeniyle Ay gzlemlerinde ogunlukla Ayin st
kenari ufka teget yapilir. Ayin st kenarini teget yaparken ayin grnne dikkat ederek gerekten st kenarin teget
durumda olmasina aliilmalidir. Ay gzlemlerinde, ykseklik alirken, gndz veya alacakaranlik zamanlarinin seilmesi
alinan yksekligin dogru olmasi bakimindan iyi olur. Geceleri, ayin iimasi nedeniyle kesin ufuk izgisi kestirilemez.
6.5
Yldz ve gezegenlerin Gzlemi
Yldz ve gezegenlerden ykseklik alnrken yntemden faydalanlr;
lm kolu ve silindirik lek 0 getirilir ve dorudan yldz veya gezegene baklr. Gezegen veya yldzn
yansm grnts, ufuk aynasnn aynal ksmnda tutularak lm kolu, taksimatl ember zerinde ileriye doru
hareket ettirilir. Bu srada sekstantn ana gvdesi de aaya doru evrilir. Ufuk aynasnda ufuk grldnde
ykseklik alnr. Bu yntemde, gkyzyle gk cismi arasnda, renk fark fazla olmadnda her zaman iin gk cismini
ufuk aynasnda kaybetmek olasl ortaya kar. leme batan balamak gerekir.
Sekstant sfrladktan sonra ba aa tutarak gk cismine baklr. lm kolu hareket ettirilerek ufkun ufuk
aynasnda grnmesi salanr. Daha sonra sekstant normal konumuna getirilerek gk cisminin ykseklii alnr.
Yldz bulucu 2102-D veya Hava Seyri Gzlem tablosu (Sight Reduction table For Air navigation, Pub: No
249) dan faydalanlarak, gzlem zamanna gre gk cisimlerinin yaklak bulunmas gereken ykseklik ve kerteriz
bulunur. Sekstantla bu ykseklik ve kerterize bakldnda ksa bir aramadan sonra yldz bulunur.
Yldz ve gezegenlerden ykseklik alnrken merkezleri ufkun zerine getirilir ve yine Gne ve Ayda
yapld gibi kola bilekten salnm yaptrlarak, salnmn en alt noktasnda ykseklik saptanr.
6.6
Rasat
Gk cisimlerinden rasat yaplaca zaman yedi yldzn, yaklak ykseklikleri ve kerterizleri bulunur. Yldz rasat
yaparken, kerterizleri arasnda fark olmasna dikkat edilmelidir. Ayrca rasatta kullanlacak yldzlarn ykseklikleri
30- 70 arasnda olmaldr. Akam rasatlarnda, en parlak yldzlarn ykseklikleri ilk nce, sabah rasatlarndaysa en
sonra alnr.
Eer yksekliini alacamz gk cisminin altndaki ufuk, sis, parlama, baka bir geminin engellemesi nedeniyle ak
olarak grlemiyorsa, gk cisminin bulunduu kerterizin tam tersi ynne dnlerek, ters ykseklii (back sight) alnr.
Bu iin yaplabilmesi iin, sekstantn lm yay uzunluunun yeterli byklkte olmas gerekir. nk ters ykseklikte
elde edilen ykseklik 180- cismin yksekliidir. Gne veya Ayn ters ykseklik yntemiyle ykseklii alnrken,
grnt olarak Ay veya Gne ufka st kenarndan teet durumunda grldnde gerekte alt kenarndan teet
durumunda olduu gz nnde bulundurulmaldr. Bu bakmdan ters ykseklik yntemiyle zellikle Gnein ykseklii
alnrken Gne ufka st kenarndan teet duruma getirilmelidir. st kenardan teet durumunda Gnee salnm
yaptrlrken en yksek nokta bize doru Gne yksekliini verir.
Sekstantda bulunan teleskop, zellikle gk yznn greceli olarak aydnlk ve parlak olduu durumda kullanlr.
Grlen alan daralmasna karn gk cisimleri daha net grlebilir. Alacakaranln, tam karanla yaklat zaman
diliminde teleskopun kartlmas daha geni bir grnm alan elde etmek bakmndan faydaldr.
Ykseklik alnrken gk cisimlerine son ana kadar ift gzle bakmak gzlerin yorulmasn nler. Rasat yaparken bir
yardmc varsa, ykseklik almaya yakn, hazr komutu verilir. Doru ykseklik elde edildii dnldnde tam
iareti verilir. Yardimci yksekligin alindigi zamani kronometreyle saptar. Eger rasat bir kiiyle yapiliyorsa, kronometre
sol el avu iine alinarak, yksekligin alindigi anda bota kalan parmakla kronometre alitirilir.
6.7
Sekstantn Okunmas
Modern sekstantlar daha nce de belirtildii gibi silindirik lekli (micrometer drum sexstant) sekstantlardr. Eski tip
sekstantlar ise nce lekli Sekstant(Vernier sextant) olarak isimlendirilir. nce lekli sekstantlarda lm yay
zerindeki bir derece e blnmtr. Her blm 20 gsterir. Bu tip sekstantlarda, lm kolu (index arm) zerinde
bulunan ince lm lei 20 lk bir lektir ve 40 eit paraya blnmtr. lm yay zerindeki 39 paralk lek
ince lm leindeki 40 paraya eittir. Okuma yaplrken nce lm kolu (index arm) zerinde bulunan ince lm
leinin ( ^) iaretinin karisina gelen, lm yayi zerindeki derece ve yirmi dakikalik degerler okunur. Daha sonra,
ince lek blm zerindeki blm izgileriyle ve lm yayi zerindeki tam olarak kari kariya geldigi yerden ve lm
kolu zerindeki lekten kalan dakika ve ksrati okunur.
Silindirik lekli (Micrometer drum sextant) sekstantlarda ise lm u ekilde yapilir;
lm kolu zerindeki () iaretinin, lm yayi zerinde gsterdigi derece olarak deger okunur.

 nce lek (vernier) zerindeki, 0 izgisinin karsnda, silindirik lek zerinde grnen dakika olarak deer okunur.
nce lek zerindeki lek izgileriyle, silindirik lek zerindeki izgilerin hangisinin tam olarak kari kariya geldigi
saptanir ve ince lek zerinden dakikanin ksrati okunur (APN 1995 ekil-1608a)
6.8
Sekstant Kullanma Yeteneinin Arttrlmas
lk defa sekstant kullanmada elde edilen sonu hayal krc olabilir. Tm hatalar giderilmi bir sekstantla alnan
ykseklikte hata oran 0.1 kadar drlebilir. Bu hata miktar ise elde edilen mevki hattnn sadece 200 yarda hatal
olmas sonucunu dourur. Sekstantla elde edilen yksekliklerin hatal olmasna; bilekten doru olarak salnm
yaptramamak, gk cismini ufka tam teet getirememek, ufku doru olarak alglayamamak, ortamda ar krlmann
olmas, gz yksekliinin doru olarak belirlenememesi, hatal zaman kullanlmas, lm dzeltmesinin (index
correction) doru olarak yaplamamas, sekstantn ayarnn bozuk olmas, hatal hesaplama neden olabilir. Ancak her
ey dzgn gitse bile, ahs hatas, yani kiilerin baarm, ykseklik almada nemli bir rol oynar. Yorgunluk, v.s
nedenlerle kiiler farkl zamanlarda farkl dorulukta lmler yapabilirler. Gk cisimlerinden ykseklik alrken alnan
yksekliin doru olarak alndndan tam emin olmak iin yeterli zaman varsa ayn gk cisminden 1-2 dakikalk
aralklarla iki veya ykseklik alnr. Eer gk cismi meridyen geiine yakn deilse, bu yksekliklerden elde edilen
mevki hatlar ayn eimde ve birbirine paralel olur. Orta zaman doru ykseklik olarak alnabilir.
zet olarak sekstant kullanmnda kiilerin kendi hata yapabilme paylarn bilmeleri nemlidir.
6.9
Sekstantn Bakm ve Muhafazas
Sekstantlar hassas aletler olduklarndan itina ile kullanlmal kullanlmadklar zaman kutularnda saklanmaldr.
Sekstant drmekten, bir yere arpmaktan, nemli ve deniz suyunun gelebilecei ortamda bulundurmaktan
saknmaldr.
6.10
Sekstant Hatalar
Sekstant hatalar giderilemeyen ve giderilebilen hatalar olmak zere ikiye ayrlrlar.
6.10.2 Giderilemeyen Sekstant Hatalar
Prizma hatas (Prismatic error)
Sekstant glgelik camlarnn aynalara paralel olmamas sonucu ortaya kan hatadr. Giderilemez ancak hata
miktarnn ne olduu saptanabilir. Bu i iin glgelik camlar kullanlrken ve kullanlmazken alnan ykseklik
deerleri arasndaki farka baklr.
lek hatas (Graduation error)
Sekstant yapm srasnda, silindirik lein ve ince lein doru olarak hazrlanmamas sonucu ortaya kan hatadr.
Dzeltilemez ancak en azndan sekstantn lek hatasnn olup olmad saptanabilir. Bu i iin, ince lek zerindeki
0 izgisi, silindirik lek zerindeki her hangi bir izgiyle tam olarak kar karya getirilir. Bu durumda ince lek
zerindeki 10 saysnn izgisi, silindirik lekteki, ilk kar karya gelen izgiden sonraki dokuzuncu izgiyle tam
olarak kar karya gelmelidir.
Merkezleme hatas (Centering error)
lm kolunun sekstant gvdesine baland nokta, lm yaynn oluturduu dairenin tam merkezinde bulunmamas
sonucu ortaya kar.
Genelde bu hatann toplam, imalat firma tarafndan hesaplanarak sekstant sertifikasnn zerine yazlr.
6.10.2 Giderilebilen Sekstant Hatalar
Diklik hatas (Perpendicularity error)
lm aynasnn (index mirror), sekstantn ana gvdesine dik olmamas sonucunda ortaya kar. Hatann tespiti iin,
lm kolu lm yay zerinde 35 dereceye getirilir. Sekstant lm aynas yukarda kalacak ekilde dz bir dzleme
ayaklar zerinde yatrlr. lcm aynasndan lm yaynn gerek grntsyle, ayna zerindeki grntsne baklr.
ki grntnn krksz ayn seviyede olmas gerekir. Arada seviye fark varsa, lm aynasnn arkasndaki iki ayar
vidasyla, iki grnt ayn seviyede grlecek ekilde ayar yaplr (APN, 1995,-ekil 1612a)
Yan Hatas (Side Error)
Ufuk aynasnn sekstant ana gvdesine dik olmamas sonucunda kan hatadr. Saptanmas iin, silindirik lek ve ince
lek sfra getirilerek, gk cismine baklr. Bu esnada cisimin yars ufuk aynasnn ayna ksmnda, dier yars dz
cam ksmnda olacak ekilde cisme baklmaldr. Cisim aynann ortasnda ve tek cisim olarak grlmelidir. Daha sonra
silindirik lekle hafife ileri geri oynanarak cisme baklr. Cisimde yaylma ve yana kayma olmamaldr(NFSC ekil82).
Yan hatasn saptamann ikinci bir yolu da silindirik lek ve ince lek sfra getirilmi durumdayken,
sekstant yan tutarak ufka bakmaktr.Ufuk ufuk aynasnn ,ayna ksmnda krksz ayn hizada grlrse yan hatas
yok demektir. Aksi durum yan hatasnn olduunu gsterir(NFSC ekil 81).
Yan hatasnn giderilmesi iin, ufuk aynasnn arkasnda bulunan iki adet vidadan faydalanlr.
Drbn hatas (Collimation Error)
Tutucu yuvalarnn ayarszl nedeniyle, drbnn sekstant dzlemine paralel olmamas neticesinde ortaya
kan hatadr. Kontrol iin sekstant sfra ayarlanp, ayaklar zerinde yatay olarak dz bir zemin zerine yatrlr.
Sekstant ana gvdesi dzlemiyle gz ayn hizaya getirilerek sekstant yaknndaki bir duvar dzlemine kalemle iaret
konulur. Daha sonra sekstant gvdesinden, drbnn merkezine kadar olan uzaklk llr. Bu mesafe kadar, duvar

zerindeki birinci izgiden yukarda ikinci bir izgi izilir. Drbnle duvara bakldnda, ikinci izgi drbnn
merkezinde grlmelidir. Hata ortaya ktnda drbn tutucu vidalaryla oynanarak gerekli ayar yaplr.
lm hatas (index error)
Sekstant sfra ayarlandnda, ufuk ve lm aynalarnn birbirine paralel olmamas sonucunda ortaya kan
hatadr. Kontrol iin, sekstant sfra ayarlandktan sonra normal durumunda tutularak ufka baklr. Ufuk, ufuk
aynasnn dz cam ve ayna ksmlarnda kesintisiz olarak grlmelidir. Krklk olmas durumunda, ufuk aynasnn
arkasndaki ayar vidalaryla gerekli ayar yaplr.
lm hatasnn ikinci bir kontrol, sekstant sfra ayarlandktan sonra Gnee baklarak yaplabilir. Ufuk
aynasnda Gne tek bir gne olarak gzkmeli, st ste iki Gne veya i ie gemi iki Gne olarak grlmemelidir.
Yan hatasyla, lm hatasnn dzeltilmesi ayn aynadan yapldndan (ufuk aynas), yan hatasnn
dzeltilmesinden sonra, lm hatas (index error) kabul edilebilir snrlar iindeyse dzeltilmeden korunur ve
lmlerde dzeltme uygulanr.
Gneten lm hatasinin saptanmasi iin, sekstant sifirlandiktan sonra dikkatlice gnee bakilir. Sonra silindirik
lekle oynanarak, gerek Gnele, Gnein grnts, bir keresinse stten, diger seferinde alttan birbirine teget yapilir.
Birinci ve ikinci teget durumlarindaki sekstant degerleri silindirik lek zerinden okunur.
Gnein grntsn, gerek Gnee stten teget yaptigimiz durumda, lm kolu zerindeki iareti, lm yayi
zerindeki sifir iaretinin arkasina geecektir. Bu duruma arkasinda (off the arc) denilir ve llen degerler (+) olarak
kabul edilir. Bu durumda bulunan deger 33 ise iareti de artidir. Gnein grntsn gerek Gnee alttan teget
yaptigimizda, iareti, lm yayi zerindeki sifir iaretinin nne geecektir. Bu duruma nnde (on the arc) denilir ve
llen deger (-) olarak kabul edilir.Bu durumda bulunan deer 31 ise iareti eksidir. 33-31(iki deer iaretlerine
baklmadan karlr)=2ve/2 (ikiye blnrse)= 1 lm hatas (index error bulunur). lm hatasnn iareti artdr.
nk 33>31 dir. lm hatas bir kez bulunduktan sonra art veya eksi oluuna gre alnan yksekliklere eklenir veya
karlr.
Gneten faydalanilarak lm hatasinin bulunmasinda, dogrulugun saptanmasi iin, yukaridaki rnekte bulunan
degerler toplanarak drde blnr ve Gnein o gnk grnr yari api elde edilir (31+ 33)/4 = 16. Eger bu deger
Notik almanagin o gne ait sayfasinda verilen Gnein grnen yariapina eitse yapilan ilem dogru demektir.