Professional Documents
Culture Documents
sociedad,
economa
y icligin
durante
el Bajo Imperio
y la Antigedad
Tarda.
Santiago
Fernndez
Aixlana:
(Roma)
SUMMARY
This
article
a n a l y s e s t h e p r e v a l e n c e of t h e " N e o - p u n i c " in t h e w e s t e r n p a r t of
author c a r r i e s
based o n the Semitic r o o t s i n t h e w r i t t i n g s of S a i n t A u g u s t i n
a n o t h e r a u t h o r s of t h e fifth a n d s i x t h c e n t u r i e s , a t t e m p t i n g in t h i s w a y t o
c o m e t h e s t a g n a n t s i t u a t i o n p r o v o k e d in this field b y t h e h i s t o r i o g r a f i c a l d i s -
t h e M e d i t e r r a n e a n d u r i n g t h e f o u r t h a n d fifth c e n t u r i e s d . C . T h e
out
and
over
filologic s t u d y
p u t e s in t h e 5 0 ' s a n d 6 0 ' s .
El e s t u d i o d e la h i s t o r i o g r a f a m o d e r n a s o b r e la p e r v i v e n c i a del n e o p n i c o en el
M e d i t e r r n e o O c c i d e n t a l e n los s i g l o s I V - V " n o s o f r e c e u n a s e r i e de i n d i c a c i o n e s m e t o d o l g i c a s p a r a salir del " i m p a s s e " al q u e , a p a r t i r d e la p o l m i c a d e l o s a o s 5 0 - 7 0 ,
l l e g la " c u e s t i n d e l n e o p n i c o " en el B a j o I m p e r i o R o m a n o y e n el M e d i t e r r n e o
Occidental en concreto.
U n a d e e l l a s , y la m s f u n d a m e n t a l , e s la n e c e s i d a d d e e m p r e n d e r u n e s t u d i o filol g i c o d e s d e el p u n t o d e v i s t a d e la m a t r i z s e m i t a d e l o s e l e m e n t o s q u e o f r e c e n l o s t e s t i m o n i o s d e A g u s t n p r e v i o u n s o n d e o c o m p l e t o d e los m i s m o s e n las o b r a s del a u t o r
n o r t e a f r i c a n o y d e o t r o s a u t o r e s d e l o s s. V - V I . L o s c r t i c o s d e e s t e s i g l o h a b a utilizad o u n a s e r i e d e t e s t i m o n i o s a g u s t i n i a n o s sin p r e o c u p a r s e d e m a s i a d o e n h a c e r u n estud i o f i l o l g i c o c o m p l e t o . H a s t a W. M . G R E E N ' ' ' t o d o s l o s h i s t o r i a d o r e s d e p e n d a n d e
(1) "La cuestin de la pervivencia del m u n d o pnico en el Mediterrneo Occidental de los siglos 111-VI d.
C : Estudio historiogrfico", en "Actas del Congreso sobre el mundo pnico en Hspanla",
octubre
1990, Cartagena.
(2) "Augustine's Use oj punte", en Semitic and Oriental Studiesprese/tted
to W. Popper, Univer. of California Publ. i n S m i t i c ' P h i l o l o g y , X I ( 1 9 5 1 ) 179-190.
137
138
1. A N L I S I S F I L O L O G I C O D E L O S T E S T I M O N I O S
LITERARIOS
DE AGUSTN
L a s r e f e r e n c i a s a la l e n g u a p u n i c a p o r p a r t e d e A g u s t n t i e n e n l u g a r e n v a r i o s c o n t e x t o s : c o m o c r o n i s t a d e a c o n t e c i m i e n t o s y s u c e s o s ( " q u i n e s los h a b l a n y d n d e se
h a b l a " ) , c o m o e x e g e t a y g r a m t c o ( " g l o s a s " ) , e n s u s p o l m i c a s c o n los d o n a t i s t a s ("lit e r a t u r a pinica") y e n su l u c h a c o n t r a los r e s t o s d e la r e l i g i n p n i c a .
1. E l A r i s t t e l e s d e l o s P n i c o s
L a v u e l t a a la tierra n a t a l d e s p u s d e su c o n v e r s i n e n Italia ( 3 8 3 - 3 8 8 ) t i e n e p a r a
A g u s t n el s i g n i f i c a d o d e " c u m p l i r su m i s i n e n t r e los s u y o s " {Confesiones
II, 3 , 5 ) . Y
poenorum'"\
le
poenus
E n r e a l i d a d , a b a n d o n a d a Italia, A g u s t n se s i e n t e y
afer scribens
afris,
cum simas
in frica
constituti
17,2: C S E L 3 4 , I, 4 1 ) . U n a s p e c t o q u e h a y q u e t e n e r e n c u e n t a , p a r a c o m p r e n d e r
do en dos lenguas,
el latn y el pnico,
guas,
latinam
et punicam,
id est qfram)
de honorar
es decir,
a Cristo
es diciendo
el africano
que se ha
(remansisse
ad duas
quedalin~
2 , 3 : P L 3.5, 1991)*"'"'.
139
l i z a c i n en su r e g i n (cum latina
di,spensatio
nmltum
laboraty^'.
lingua,
cuius
inopia
in nostris
regionibus
evangelica
El t e x t o tal c o m o a p a r e c e en los m a n u s c r i t o s c o n t i e n e
lingua
r i a n t e s d e los m s s . e n e s t e p u n t o i n d i c a n q u e se t r a t a d e un t e x t o e n el q u e e n c o n t r a r o n
d i f i c u l t a d e s y a los p r i m e r o s l e c t o r e s y t r a n s m i s o r e s m e d i e v a l e s . P o r e s o A m o l d o en
1.680, p a r a d a r s e n t i d o a la frase y r e s o l v e r el a n a c o l u t o , c a m b i a b a latina
punica
lingua
lingua
con
y as h a n s e g u i d o h a c i e n d o los m o d e r n o s editores""'. M e n o s B O I S -
de los manuscritos, m a n t e n i e n -
y fund,
rustid
y coloni,
mappalienses
d e l a s t p i c a s c a s a s a f r o - p n i c a s , g r u p o s c o m o los circumcelliones
del b a n d o d e D o n a t o , in partibus
Donati
o co-
o habitantes
o l o s abeloni,
los
c o m o l l a m a b a A g u s t n a l o s d o n a t i s t a s y fi-
saluti
plebium
domini.
I n t e r p r e t a n d o plebium
domini
p o r el c o m n
est u s a n d o u n a ex-
Agus-
q u e haban p e r t e n e c i d o al b a n d o de D o n a -
Fussalense
q u e perte-
que
o con diez,
(Ep. 2 0 , 9 ) " " .
(15) Ep. 84, 2 ( C S E L 34/2, 393): Sed cum latina lingua, cuius Inopia in nostris reglonlhus evangelica
dlspetisatlo multum laboral, lille autem elusdem linguae usus omnlno sd. Itane censes nos saluti
plebium
domini oportere considere, ut Itane facultatem illuc mlttamus et hlnc auferamus, ubi eam magno cordis aestu
requirimus?
(16) Cfr B A X T E R , J.H. en su edicin L O E B E L 1930.
(17) E n .ow-nal des Savails 1895, p . 37.
(18) Eplstulae ex duobus codlclbus nuper In lucem prolalae, recensud Johannes DIVJAK, Sancii
Aurelll
Augustlnl Opera", .sect. It, pars VI, C S E L 88, Viena 1981.
(19) Ep. 20*, 9: Ut octo plebes quae ad eccleslam Fussalensem
nonnullls causis ad sujfragla de ordinando
episcopo ferenda non vnrant .slhl deputarentur.
Sed ut rlxas herum semlnaret, ex his etlam pleblbus
quae ad epl.scopum postulandum
Fm.salam venerara uriam sibl addendam, ut sancii seuls lltterls adscriberetur, extorslt fundi sclcet Thogonoetensis.
Id. 20*, 13. Cf. sobre "Plebs, parrochia, ecclesia,
fundus" L A N C E E , S., en Rev. d'Hlst. Eccl. 77 (1982) 453-454.
140
c o m o las o c h o o n u e v e de
o dice-
q u e es u n a p o b l a c i n o "borq u e se e n c u e n t r a n den-
h a b l a d a en las zonas rurales, t a m b i n en las cercanas de la ciudad de H i p o n a , d o n d e pred o m i n a el latn y n o todos saben hablar el p n i c o : el m i s m o A g u s t n , h a b l a n d o a las
Hipponae
nostis {Sermo
167,4: P L 3 8 , 9 1 0 ; Sermo
punice
non
plebes
omne.s
111,6: P L 3 9 , 1966).
b) R u s t i c i , c o l o n i . A g u s t n p r e c i s a e s t e a s p e c t o " r u r a l " en o t r o s t e x t o s . En v a r i a s
o c a s i o n e s l o s " h a b l a n t e s " d e esta l e n g u a son d e f i n i d o s c o m o rustid
13: P L 3 5 , 2 . 0 9 7 :
inch.exp.
dentes
Unde
interrogati
rustid
...), s u s e x p r e s i o n e s c o m o in quorundam
rusticanorurn
g u n a s d e sus c o m u n i d a d e s c o m o quaedam
haeresis
Hipponensi,
diminuta,
(De haer
vel potius
fuit,
ad Quodvultdeus.
paulatim
enim
nostri
rusticana
nostri
{In
( I b i d . ) , al-
collocutione
in campo
in una exigua
Rom.
respon-
nostro,
villa
id est
remanserat
s o b r e c u y a eti-
m o l o g a v o l v e r e m o s m s a d e l a n t e ) . G e n t e del c a m p o , a v e c e s p e q u e a s c o m u n i d a d e s
q u e v i v e n en u n a " p e q u e a villa". P o r lo t a n t o se trata d e u n a l e n g u a t p i c a d e l o s lab r i e g o s y c o l o n o s a f r i c a n o s q u e en a l g u n o s c a s o s h a n p a s a d o bajo el d o m i n i o d e los
D o n a t i s t a s , c o m o p r e c i s a A g u s t n e n las Ep. 9 3 , 5.7 y Ep. 58.1 : Nec colonos
.... unde Donatistarum
furor
exortus
tuos
Afros
est.
(20) Sobre Matrix o principali.^ ecclesia y sobro Fundus Thogonoeten.s, vid. en "Les Lettres de Saint Augustin" en Etudes Augustiniennes
1983,'pp. 9.5-97, y LANCEL, S. en Rev. d'Hlst. Eccl. 11 (1982) 453-4.54.
(21) Cf. L A N C E L , S. en "Les Lettres de Saint Augustin", en Etudes Augustnlennes
1983, pp. 274-276 y
nota complementaria p . 474: "Les realits rurales dans les Nouvelles I x t t r e s " .
(22) Ep. 66,2 {CSEL 34/2, 236): Quid multa? Si volntate sita Mappalienses
in tuam commuulonem
translerunt. ambos nos audlant. Ita ut scrlbamur quae diclmus, et a nobis subscripta els punice
Interpretentur, et remoto timore domlnailonls,
eligant quod
voluerlnl.
(23) Segn Tito Livio X L I I , 4 7 . 7 haban aceptado \\ fides punica, ci foedus cartagins. Iguahnente Salustio, Bellum ugnrihinum XVIIl. En la Historia Augusta, Vita Gordiani X I V , 1 ,se especifica con claridad c^ue Afri fidem punicam praestlerunl.
ir fieles puitlca es expresin global de la "alianza o dominio poltico" y de la "religin y cultura", indisoluble con la poltica.
141
p i c a r a e n t e n m i d a - p n i c a d o n d e v i v a n los a g r i c u l t o r e s i n d g e n a s y a a n t e s d e la r o m a n i z a c i n , y q u e c o n t i n u a b a e s p e c i a l m e n t e e n e s t a s r e g i o n e s d e t e r m i n a n d o su c a r c t e r
p e c u l i a r . T a n c a r a c t e r s t i c o q u e l l e g a ser u t i l i z a d o c o m o a p e l a t i v o p a r a d e s i g n a r a l o s
i n d g e n a s , e n g l o b a n d o " t a n t o a l o s africanos*^'*' c o m o los pnicos"*^". D n d e los e p t e tos afer y poenus
se e q u i v a l e n c o m o v e r e m o s e n o t r a s o c a s i o n e s .
aculis
lihertatis
obsequiis,
pouimus
verhorum
tuorurn,
indignatione
se de media
furihundis
quae
iaculatus
es, factis
congregatione,
motibus
rapuerint
die concussi
sicut
(Ep.
ac stimult
interpretem
inritatus
potius
i (cihonesta
quam
de-
narrationibus
108, 4 : C S E L 3 4 , II, 6 2 8 ) . V o l v e r e -
tal
c o m o l o i n t e r p r e t a A g u s t n . P o r a h o r a b a s t a c o n i n d i c a r q u e los circumcelliones,
tam-
b i n d e r e a c a m p e s i n a {rustici
Cha-
nanei:
in Rom,
inch.
exp.
nostri
interrogati
rispondentes
h a b l a b a n el p u n i c o y q u e n e c e s i t a b a n d e u n i n t r p r e t e p a r a el latn. S u c e d e c o n e s t o s
c o m o c o n l o s mappalienses,
los coloni
et rustid
del castellum
Fussalae
o los de la re-
g i n d e Sitifis: es n e c e s a r i o u n i n t r p r e t e , u n d i c o n o o u n o b i s p o q u e s e p a el p n i c o
{Ep. 2 0 9 . 2. 2 1 . : Episcopurn
fieret,
aptum
ibi {Fussalae)
ordinandum
requirebam,
constituendum
quid et Punica
lingua
curavi.
Quod
esset
instructus;
ut
ibid. Ep. 2 0 , 3 . 2 1 . d e s c u b i e r t a p o r J. D i v j a k . ) .
e ) A b e l o n i i . S e t r a t a d e o t r o g r u p o , {haeresis
l o s c a m p o s d e H i p p o n a , r e d u c i d a a u n a exigua
rusticana,
villa y q u e t a m b i n h a b l a el p n i c o y se
142
b r e h a c e A g u s t n es t a m b i n i n t e r e s a n t e p o r su c a r a c t e r s t i c a p i n i c a , c o m o v e r e m o s
m s a d e l a n t e , Ahelonii
vocahantur,
punica
declinatione
nominis.El
grupo impona a
Guelma,
y grupos
r s t i c o s q u e h a b l a b a n p n i c o . E s t a s z o n a s d e c a m p e s i n o s i n d g e n a s f u e r o n el l u g a r d e
a r r a n q u e del "furor d e los d o n a t i s t a s " : Nec colonos
tistarum
furor
exortus
unde
dona-
5. 17). A g u s t n a c u s a a
(Ep.
108, 14).
E n c o n c l u s i n , n o t o d o el q u e h a b l a b a p n i c o e r a d o n a t i s t a , t a m b i n l o s r s t i c o s y
" p l e b e s " c a t l i c a s h a b l a b a n el p n i c o (p.e. las del c a s t e l l u m F u s s a l a e , d e S i n i t u m , Fig u h y d e Sitifis: Ep. 8 4 , 2; 1 0 8 , 5. 14; 1 0 5 , 2 , 3-4; 2 0 9 , 2 s. y 2 0 * , 3 . 21).<'.
C i e r t a m e n t e , t e s t i m o n i a A g u s t n , los d o n a t i s t a s t r a t a r o n d e a p r o p i a r s e del p n i c o
e n su l u c h a a n t i r r o m a n a , p e r o n o s e p u e d e d e c i r p o r e s t o q u e "se e n c e r r a r a n e x c l u s i v a m e n t e e n la l e n g u a l o c a l r e c h a z a n d o el l a t n c o m o l e n g u a del invasor"'"*. E l m i s m o
A g u s t n t e s t i m o n i a q u e l o s D o n a t i s t a s t e n a n d o s l e n g u a s , el l a t n y el p n i c o , : Sic
norant
Punicam,
habent
(donatistae)
Christum
id est Afram
(Enar.
In. Ep.
ud dicant
ad Parthos,
illum
remansisse
linguae
solae
ad duas
linguas,
sunt in parte
Donati;
Latinam
plus
hoet
non
II, 2 : P L 3 5 , 1 9 9 1 ) . V o l v e r e m o s s o b r e e s t e
c o n i n d i c a r q u e el t e x t o s u b r a y a q u e l o s D o n a t i s t a s n o r e c h a z a b a n el latn, s i n o q u e lo
u s a b a n e n su b i l i n g i s m o l o c a l . D e h e c h o , el t e x t o d e A g u s t n , a p e n a s c i t a d o , i n t e n t a
(29) Se trataba de una secta del gnosticismo judeocristiano jue se opona a los "cainitas", que se crean la
encarnacin de las "potencias superiores y enemigos de los "abelonitas", que a su vez eran emanacin
de la "potencia inferior". Abel "hijo de Dios", que muri antes de procrear, era el smbolo de la inocencia perfecta. Segtn Plinio los "abelonios" eran gens in qua nemo naseitur (Natur. hist, V, 17, 7 3 ;
Flavio Josefo, Bell. Judale. II, 8, 2; Hornillas Pseudoclementlnas,
2, 16).
(30) Otros datos sociolgicos en F R E N D , W . H . C , The Donatisi Chureh, p. 87 y ss.; C H A R L E S - P I C A R D ,
G., // mondo di Cartagine, p. 130 ss. N o hay que exagerar la base pnica de la oposicin donatistascatlicos: los obispos donatistas usan el latn [ad duas linguas dicant donatistae remansisse
Christum,
latinam et punicam: In ep. loh. Ad parthos 11,2: P L 3 5 , 1991) y a veces no saban el pnico c o m o el
obispo Crispino [Ep. 66, 2). Agustn promueve el uso del pnico para la dispensatio evangelica
(Ep.
84, 2) y lo defiende contra su maestro M x i m o de Madaura (Ep. 17,2: ut homo afer scrthens afrl.s). De
M a d a u r a era el primer mrtir norteafricano, el pnico-cristiano N a m p h a m o : cf. B A X T E R , J.H. en .TTS
26 (1924-1925) 21-37 y BAC 1957, p. 87.
(31) E R E N D , W . H . C , O.c. p. 57 ss.
143
linguam
noverunt
(Enarratio
magis
13, 4 4 : 3 2 ,
te audisse,
soni
aurem).
notum
quia
Punicum
punice
quaeri
non
omnes
pestilcntia.
dos
nostis.
est Punicum,
enim
quod
quidem
proverhium
se (Sermo
latine
vohis
dicam,
est antiquum:
Nummum
111,
evangelica
non fuisse
relaxandum
adeo
sed more
animun,
quanta
te ipsum. ohlivisci
Africa
constituti,
ta manioriae;
penitet
et leporis
in vestra
superstitione
potuisses,
Punica
hunianitatis
Libris,
nomina
ut homo
afer
exagitanda
ridendo
scribens
proditur,
ubi huius
isla tihi,
cum
tui commonefacere
existimares...
ut a viris doctissimis
ego
linguae
sunt.
Afris,
niulta
enim
simus
lingua
ad
usque
utrique
si
sapienter
cunabula
in
nos voluisti,
eque
cum
Quae
scriberes,
in
improhatur
esse
manda-
recalent.
S e g n e s t o , c i e r t a m e n t e p a r a A g u s t n el q u e h a b l a p n i c o n o e n t r a en la c a t e g o r i a
d e barbari,
q u e en el u s o del v o c a b l o r e s e r v a
p a r a los q u e h a b i t a n extra
limitem
(Ep.
constitutus.
N o extraa, por
2 8 8 , 3 ( P L 3 8 , 1304 s.) c o l o c a s i e m p r e el
p n i c o , p r i m e r o j u n t o c o n el g r i e g o , el latn y el h e b r e o (col. 1 3 0 4 D ) , d e s p u s , j u n t o
con el g r i e g o y el latn (col. 130.5A) y f i n a l m e n t e , e n t r e las seis p r i n c i p a l e s l e n g u a s d e
su m u n d o , es decir, latn, g r i e g o , p n i c o , h e b r e o , e g i p c i o e h i n d (col. 1305 c).
Il) L i t e r a t u r a p n i c a . P o r los t e s t i m o n i o s q u e h e m o s r e c o g i d o h a s t a a h o r a se d e m u e s t r a la e x i s t e n c i a , e n los c a m p o s d e H i p o n a y e n las r e g i o n e s d e N u m i d i a y Sitifis,
de una lengua que Agustn llama "pnica", h a b l a d a p o r los c a m p e s i n o s catlicos y don a t i s t a s y p o r g r u p o s o s e c t a s e n p a r t e c o n v e r t i d a s al c a t o l i c i s m o ( A b e l o n i o s , M a p p a -
144
cjue el m i s m o A g u s t n n o d o m i n a , p e r o q u e
c o n o c e y q u e e s t i m a p o r la s a b i d u r a q u e c o n t i e n e , p o r su a n t i g e d a d y p o r su u t i l i d a d
p a r a la dispensatio
evangelica.
N o es p a r a A g u s t n s l o u n a l e n g u a d e " r s t i c o s " s i n o
q u e se p u e d e n c o n s u l t a r y a n i m a a su a n t i g u o
in Ps. 118 ( P L 3 7 , 1 9 5 6 ) . D e s p u s d e e x -
multo
est quam
Psalmos,
nostri
vel latine
vcrunt.
Non enim
littera
incipiunt
omnes
quam
vel punice,
versus
praepormnt
quos abecedarios
doee
claudatur
vocant
periodus,
sed solos
q u e en
diligentius
factum
facer
primos
consueah
eadem.
t r o s " n o se r e f i e r e s l o a l o s d o n a t i s t a s , c o m o a l g u n o s h a n i n t e r p r e t a d o b a s n d o s e e n la
Ep.
5 5 , 3 4 , d o n d e les d e s c r i b e c o m o c e l o s o s i n v e n t o r e s d e s a l m o s , s i n o d i r e c t a m e n t e a
3 . I d e n t i d a d d e l a l e n g u a p n i c a s e g n la c o n v i c c i n d e A g u s t n
C o m o y a v i m o s en el e s t u d i o h i s t o r i o g r f i c o q u e d e d i c a m o s al tema"^"' el p u n t o
c l a v e e s t en d e t e r m i n a r l a i d e n t i d a d p r o p i a d e e s t a l e n g u a q u e A g u s t n l l a m a
punica.
lingua
N e o p n i c o o l i b i o - b e r e b e r ? El i n t e r r o g a n t e n a c i e n t o r n o a las i n s c r i p c i o n e s
y p o b l a c i o n e s d o n d e A g u s t n s i t u a b a el r e a d e l pnico*^"*'. F R E N O W . H . C
y C O U R T O I S Chr.'^''' s e n t e n c i a r o n q u e e f e c t i v a m e n t e la l e n g u a a la q u e se r e f e r a
(32) Sobre la literatura pniea vid. H O N E Y M A N , A.M., "Punie Literature", en Gla.sgow Univ.
Oriental
Society. Transactions,
11 (1942-1944) pp. 30-38 y V A T T I O N l , Er.. Sant'Agostino
e la civilt
punica,
pp. 452-457. Sobre la literatura neopnica tratamos ms adelante.
(33) Donatistas y catlicos escriben libella en pnico y en latn con funcin polmica, retinen testimonia de
citaciones bblicas pai'a apoyar la propia posicin eclesiolgica, escriben/Y/OT abecedarii para atraer
la atencin y la m e m o r i a de las masas ins humildes, utilizan el sermo humllls para llegar a la mentalidad de los rustid. Vid. B R O W N , P. en Religion and Society, pp. 2 7 4 y ss.; puede verse nuestro estudio, "El m t o d o sapiencial en el desarrollo de la forma mentis de la Edad Media", en Llltera,
sensus,
sententla, Miscellanea In onore di Clemens Vansteenkiste,
R o m a 1990.
(34) "La cuestin de la supervivencia del m u n d o pinico en el Mediterrneo Occidental de los s. III-Vl: estudio historiogrfico". Actas del Congreso sobre el mundo pnico en lispania, Cartagena-Murcia octubre do 1990.
(35) R O D A R Y , P., Recherche des Inscriptions
llbyques dans la Rgion de Souk-Ahras,
Argel 1935, pp.
173-181. Segn L A N C E E , S. en La fin d la survie de la latinit, p. 271 n, I el primero en abrir la pista del "berber" fue M A R C Y , G. en Annales de l'Inst. d'Etud. Orient. dAlger II, 1936, p. 133.
(36) Vase la polmica en nuestro estudio "La cuestin de la supervivencia del m u n d o pnico" y L A N C E E ,
S., La fin et la survie de la Latinit, p. 271 n. 2.
145
A g u s t n con el n o m b r e d e p n i c a e n r e a l i d a d era l i b i o - b e r e b e r . S u s a r g u m e n t o s e r a n
s o b r e t o d o e p i g r f i c o s , p e r o los c o n f i r m a b a n c o n un t e s t i m o n i o d e l m i s m o A g u s t n :
Sic honorant
(Donatistae)
nan et Punicam,
Christum,
id est Afram
d i e n d o l a i d e n t i d a d punicam
ut dicant
illum
remansisse
ad duas
linguas,
Lati-
II, 3 ; P L 3 4 - 3 5 , 1991). E n t e n -
en el s e n t i d o d e q u e la " p n i c a e r a la i n d g e -
e s t a b l e c i e n d o u n a e q u i v a l e n c i a e n t r e la l e n g u a p n i c a y la a f r i c a n a , y si-
g u i e n d o en s t o u n a t r a d i c i n q u e y a se h a b a c o n s o l i d a d o en la l i t e r a t u r a latina. R a s t r e a n d o e s t a t r a d i c i n C A R C O P I N O s e a l a r p o r e s t o q u e c o n el t r m i n o afer se p o d a
i n d i c a r a los cartagineses,
africanos
c o n s i d e r a d o s d e s p u s d e la r o m a n i z a c i n t a n indgenas
c o m o los d e m s n m i d a s , l i b i o s y bereberes*'''^'.
lo m i s m o las l l a m a b a n mappalia
poeni
rales dicunt).
L a Historia
Augusta,
afrorum
casas
pasto-
Gordia-
ni X I V , 1 da la r a z n h i s t r i c a : Afri fidem
1, 4 2 : Alii mapalia
punicam
praestiterunt.
H a b l a n d o del e m p e -
r a d o r S e p t i m i o S e v e r o y d e s p u s d e i n d i c a r q u e h a b l a b a m e j o r el p n i c o q u e el latn,
en c u a n t o " p n i c o d e L e p t i s M a g n a " , d i r q u e s i g u i s i e n d o afer usque
(Vita Severi
ad
senectutem
X I X , 10).
P e r o es el m i s m o A g u s t n el q u e i n t e r p r e t a afer-punicus
en el s e n t i d o d e u n a e q u i -
utrique
in Africa
A g u s t n . S. J e r n i m o e n su c o m e n t a r i o Ad Calatas
nlcam
linguam
constituti,
punica
nomina
exagitan-
17, 2 ) . L o m i s m o se p u e d e v e r e n la l i t e r a t u r a c o n t e m p o r n e a a
nonnulla
rios c a p t u l o s d e l Lber
(ca. 4 6 y 56) ({^punici
ex parte
mutaverint.
Dioscoridis
de herbis
poe-
I d n t i c a e q u i v a l e n c i a se p u e d e v e r en v a femininis:
i n d i f e r e n t e m e n t e s e u t i l i z a afri
( c a p . 6 1 , ed. K A E S T E N E R H . E e n Hermes
31, 1 8 9 6 , p p . 6 2 1 .
(Minucio
poe-
nes Afri
ideo
Saturno
dicit a quibusdam
immolahantur
pueros
palam.
el solitos
usque
immolari
ad procoitsulatum
sicut a Poenis:
Tiberii...,
deinde
C S E L 4 0 , 1, 3 2 8 ) . L o s p -
n i c o s o c a r t a g i n e s e s e r a n p a r a los l a t i n o s t a n a f r i c a n o s e i n d g e n a s c o m o l o s h b i o s o
b e r e b e r e s . S e g n e s t o , c u a n d o A g u s t n h a b l a d e l p n i c o c o m o la l e n g u a a f r i c a n a , e s t
i n d i c a n d o su l e n g u a m s r e p r e s e n t a t i v a y p r i n c i p a l , t a n i m p o r t a n t e c o m o las o t r a s leng u a s del i m p e r i o , c o m o le h e m o s v i s t o e n u m e r a r (Sermo
2 8 8 , 3)'"'".
(37) F R E N D , W.C.H., "A Note", p, 189; riw Donaim, pp, 57-.58; C O U R T O I S , C , o.c. p. 239 ss,
(38) C A R C O P I N O , J., "Du priple d'Hannon aux portulans gres", en Mlanges Ch. Picard, 1949, v. I, p,
138 ss.
(39) En De Civlt. Dei XVI, 6 (CSEL 40/2, 137) Agustn expresa un juicio sobre la "unidad de lengua" de
los brbaros africanos que ha sido interpi'ctada de direntes formas por los favorables al "berber":
Auctus est autem numerus gentium mudo amplius c/uain linguarum. Nam et in Africa barbaras
gentes
in una lingua plurimas novimus. GSEXL, S,, Histoire ancienne, voi, I, p, 3 1 1 , interpret en el sentido
146
punica,
s i n e n el u s o y e x e g e s i s q u e A g u s t n h a c e d e l o s t r m i n o s y e x p r e s i o n e s q u e l l l a m a
pnicas.
E n v a r i a s o c a s i o n e s A g u s t n r e s a l t a la " c o n s o n a n c i a , p a r e n t e s c o y v e c i n d a d " q u e
e x i s t e e n t r e las l e n g u a s h e b r e a , p n i c a y siria, t a n t o q u e e n n u m e r o s a s o c a s i o n e s u t i l i z a
e s t e p a r e n t e s c o p a r a sus e x e g e s i s b b l i c a s , t e o l g i c a s y g r a m a t i c a l e s i C o ^ n a t o e
sunt linguae
istae et vicinae,
1 5 2 0 ) ; hunc
multa
et pene
Elebraeum
hehraeis
omnia
puto,
verba
quia
Hebraica,
{Contra
punicae
litt Petil,
et punicae
consonantia
Punica
cognatum
linguae
punicae;
istae enim
.sociantur
{Sermo
linguae
{In Evang.
consonum
loh.
familiarissima
quippe
15, 2 7 : P L 3 5 ,
2 . 1 0 4 ; C S E L 5 2 , 152; PI 4 3 , 3 4 1 ) ;
linguae
{In Hept.
et Syra
sibi significationibus
invenimus
verbum
quadam
S e g n e s t o es e v i d e n t e p a r a A g u s t n q u e la l e n g u a q u e l l a m a pnica,
per-
propterea
est,
vicinitate
y que valora
e n t r e la lingua
pnica
bajo la d i v e r s i d a d d e l sermo-verbum,
ad intelligentias
vestras
l e n c i a del o y e n t e : hilaritas
y a la v e z la u n i d a d u n i v e r s a l
p a r a f a v o r e c e r la c o m u n i c a c i n :
{In Ps. 1 2 3 , 8: P L 3 7 , 1 6 4 5 ) . A la v e z c a p t a r la b e n e v o -
audientis
{In Rom.
inch.
exp.
de que "este parecer de Agustn no poda corresponder a la variedad de dialectos presentes entre los
indgenas de Africa". F f E N D , W.H.C., "A Note", p. 189-190, crey ver en esta "lengua c o m n a todas las gentes brbaras" el pnico entendido c o m o el africano "libio-bereber". Sin embargo, hay que
decir que Agustn nunca llama a los pnicos "brbaros", mientras siempre que usa este trmino se refiere a los que habitan ms all del limes tripolitanus, es decir, a las autnticas tribus "bereberes", cf.
DI V I T A , A., "II "limes" r o m a n o di Tripolitania nella sua concretezza archeologica a nella sua realt
storica", en Lyhici amiqua 1 (1964) 65-98; G O D D C H I L D , R.G., "The limes Tripolitanus 11", en .JTS
40 (1950) 30-30 y 39 (1949) 81-95.
147
todo d e s c u b r i r el " o c u l t o p l a n s a l v a d o r d i v i n o y su i n s e r c i n e n la h i s t o r i a c o n c r e t a d e
los p u e b l o s . N o se t r a t a p o r l o t a n t o d e m e r o s e j e r c i c i o s t p i c o s del g r a m t i c o o anticuario, sino q u e n a c e n de una necesidad de b s q u e d a filolgica, teolgica y pastoralc a t e q u t i c a p e c u l i a r d e A g u s t n : convenientiam
sima
dispensatione
divinae
providentiae
linguarum
non fortuita
exp.
... sed
occultis-
p e c t o f i l o l g i c o d e la c u e s t i n n o p u e d e d e s l i g a r s e p a r a A g u s t n d e su c o n t e n i d o a n t r o polgico y teolgico.
L a c o r r e l a c i n del h e b r e o con el latn y el g r i e g o r e s u l t a m s significativa p a r a los
o y e n t e s p n i c o s si se h a c e c o n su p r o p i a l e n g u a , el p n i c o , y m u c h o m s p o r la afinidad
y p a r e n t e s c o q u e existe entre el p n i c o y el h e b r e o . L o s h a b l a n t e s del p n i c o e s t n m s
c e r c a d e la m e n t a l i d a d h e b r e a q u e los latinos y g r i e g o s ; Possumus
b r e o ) verbo
dicere
latine
dicunt
vel solent
minus
quidem
latine
dicere
'putas?'
coniuncto,
sed quando
duhitant,
8: P L 3 7 , 1 6 4 4 s.). N o b a s t a la t r a d u c c i n literal
illud (forsitan
hoc graeci
"putas,
apa:
evasi hoc"?
quadam
hebraei
linguae
sociantur.
Quod punid
vicinitate
dicunt
mammona
latine
punicae.
Istae
dicunt
divitiae
vocantur
hoc
la-
p a r a a c o g e r p l e n a m e n t e el s e n t i d o de
braeum
est, cognatum
ves-
{In. Ps 123,
en he-
enim
mammon
{Serm.
latine
sibi
lucrum
... He-
significationis
vacatur,
quod
113, 2: P L 3 8 , 3 4 8 ) . E l p n i c o
L U I , Ed. L A M B O R T ,
4 9 , 1937, p . 2 4 8 , 1265)<'"''.
2. N o t a s g r a m a t i c a l e s y lexicales
Pastas s o n m s s i g n i f i c a t i v a s p a r a d e t e r m i n a r la i d e n t i d a d d e l a lingua
punica,
tal
acaso)
o c o m o n o m b r e c o m n {tronco,
madero,
lea,
selva):
Primo
pertransit
anima
ni expresserunt
quod graeci
quia duhitantis
tasse";
coniuncto,
sed quando
dicunt
apa.
duhitant,
hoc graeci
"Putas,
vestras.
apa.
evasi hoc?".
Quomodo
est quidem
nostra?"
habent
dubitationis
illud verbo
Quod punid
potuerunt
dicere
enim,
exemplaria,
apa:
verbo,
quod est
minus
quidem
dicunt
"iar", non
vel solent
dicere
lati"forlatine
lignum,
"putas"?
(40) Otros testimonios: Contra lilt. Pet. 104, 239: Hutu: hebraei dicunt "messiam", quod verbum
punicae
linguae consonum est, sicut alia hehraea permulta et pene omnia: In ev. loh. 15, 27: cognatae
quippe
sunt linguae istae et vicinae, hebraica, punica et syra: In Rom. imperf 13: convenientiam
Unguarum
nonfortuitu
sic .sonuisse arbitratus est .sed occultissima dispensaticme divinae
providentiae.
148
p r e f i e r e el c o l o -
q u e p u e d e ser m e j o r e n t e n d i d o p o r el p i i b l i c o p n i c o . D e h e c h o , la tra-
d u c c i n d e los L X X p o n e apa,
q u e p u e d e t e n e r un s e n t i d o i n t e r r o g a t i v o , d o n d e el h e -
b r e o d i c e 'zai, i n t r o d u c i e n d o u n a e x p r e s i n c o n d i c i o n a l . E l t r m i n o p n i c o r e p r o d u c e
m s e x a c t a m e n t e la e x p r e s i n d u b i t a t i v a - c o n d i c i o n a i , s e m e j a n t e al h e b r e o ya'ar.
El
t r m i n o u s a d o p o r A g u s t n c o m o p n i c o , a p a r e c e en la i n s c r i p c i n p n i c a de
T h u g g a " " , lo m i s m o q u e la raiz 'fr
'f
( m a d e r o ) y el n o m b r e
b ) S u a . A d j e t i v o p o s e s i v o r e d u n d a n t e . A g u s t n a n o t a c m o la t r a d u c c i n literal
del h e b r e o al latn m a n t i e n e f o r m a s q u e son e s p e c f i c a m e n t e h e b r e a s , y q u e e n latn
son una "redundancia":
Quod
scriptum
metipsum
linguae
est:
"et extendit
in arcani",
familiarissima
Nam. utique
quod panlo
sufficeret:
post
dicit:
locutio
manum
suam,
accepit
invenimus
manum",
olivae
eam et induxit
hehraeum
puto,
hehraeis
verbis
folia
surculum
eam ad
quia et
consonantia.
"suam".
in ore suo"
se-
punicae
Tede est et
(Loc.
Hcpt.
1,
2 4 : C S E L 2 8 / 1 , 5 1 1 ss.).
p n i c o , c o m o t a m b i n e n Sermo
p a r a el h e b r e o y mammon
113, 2 ( P L 3 8 , 6 4 8 ) , m i e n t r a s e n De led.
( E d . L A M B O T C ; p . 2 4 8 , 1 2 6 5 ) , e s c r i b e mamona
evang.
p a r a el t r m i n o h e b r e o y
Domip a r a el
I-III,
mamn
p a r a el p n i c o . El h i s t o r i a d o r y g e g r a f o r a b e E l - B e k r i ( S . X I ) cita t a m b i n el t r m i n o
p n i c o c o n la grafa d e mamn
y mamwf*^'.
L o s t e x t o s d e A g u s t n y d e E l - B e k r i testi-
m o n i a n el n e o p n i c o v u l g a r , h a b l a d o , d o n d e es t p i c a la c a d a d e la "a" final e n f t i c a y
l a s i m p l i f i c a c i n d e las d o b l e s , c o m o el m i s m o A g u s t n t e s t i m o n i a c o m o f e n m e n o tp i c o de s u s " r s t i c o s p n i c o s " : Chananei,
punica
lingua
loquentibus)
solet,
corrupta
una littera
(in Rom.
scilicet,
indi.
sicut
exp.
in talibus
(rusticis
13 ( P L 3 5 , 2 0 9 7 ) . F e -
(41) H A R R I S , Z.S., A grammar afilie Phoenician Language, N e w Haven 1936, p. 107; F R I E D R I C H , J.,
Phoeniztsche-punische
Grammatik, R o m a 1951, p. 62. Para estos anlisis filolgieos h e m o s tenido en
cuenta los siguientes instrumentos: J E A N , C.F.-HOFTIJZER, J., Dictionaire des Imscriptions
.smitiques de l'Ouest. Leiden 1965 (cit. DISO); P F L A U M , H.-G., "Index onomastique des inscriptions latines d'Afrique", en Karthago I 1 (1961) 169-208; H A L F F , G., L'onomastique
punique de Carthage, en
"Karthago" 12 (1963) 61-145; B E N Z . F.L., Personal Names In the Phoenician and Punie
Inscriptions.
R o m a 1972; K A J A N T O , I., "Onomastic Studies in the Early Christian Inscriptions of R o m e and Carthage", en Acta Instltutt Romani Flnlandlae, II, 1 (1963) p. 100-123; V A T T I O N I , FR., "Glosse Puniche", en Augustinianum
16 (1972) 505-555; G E N S E N I U S , G., Scrlpturae llnguaeque Phoenlclae
monumenta quotquot supersunt,
Leipzig 1837 y S C H R O E D E R , P., Die phoenlzische
Spraclic, Pialle
1869 (estos dos ltimos siguen siendo muy tiles).
(42) DISO, 102, 4.5; 148, 3 (santuario pnico y neopinico de el-Hofra en Con,stantina).
(43) El-Bekri, Description de l'Afrique Septentrional,
Argel 1913, p. 2 5 7 . Vanse las inscripciones, G S E L L
688 (mamo), VIM (maamon). 3753 (mamn)
y CIL VIII, 23997. El trmino, adems de en los evangelios M t 6, 24 y Le 16, 13, aparece en el Eclesistico, 3 1 , 8 ; Textos de Qumran, Regla de la Comunidad, 6, 2; Henoc Etipico, 6 3 , 10.
149
n m e n o c o r r i e n t e s o b r e t o d o e n l a s i n s c r i p c i o n e s del n e o p n i c o d e l M e d i t e r r n e o O c cidental'"".
d ) M e s s e . D i c e A g u s t n e n In loh. ev. X V , 2 7 ( P L 3 5 , 1 5 2 ) :
Me.s.sias autem
unctus
unde
"messe"
et punice
est : unctus
dicitur
dicunt
messiam,
hebraea
per multa
quod
et pene
graece
unge.
Christus
E n Contra
a chrismate
verbum.
est; hehraique
Litt. Petil.
appellatur.
punicae
"messias"
est,
104, 2 3 9 ( C S E L 5 2 ,
id est ah uiictione.
linguae
consonum
Hunc
est, sicut
alia
omnia.
e s la f o r m a v u l g a r del i m p e r a t i v o del v e r b o m s h
13 ( P L 3 5 , 2 0 9 6 s.) A g u s t n
ofrece o t r o t e s t i m o n i o i n t e r e s a n t e d e la e v o l u c i n del n e o p n i c o :
Quo
loco prorsus
admirans
set "salus",
ponsum
tem,
quaesivit
est, "tria".
"salus".
egresso,
"Tria"
"tria";
enim mulieris
in talihus
nostri
solet,
enim,
hoc
personam
lingua
"salus"
ima littera,
( p n i c o , Shalush,
Cum
et punique,
cum gaudio
providentiae,
et cum punici
in evangelio
nosset
non fortuita
divinae
Chananaea
quae
gati rustici
Salus
linguarum
quod pater
collocutione.
ab eo qui et latine
dispensatione
cis intellegantur
praetereundum
rusticanorum
conveiiientiam
tissima
tur
non arbitrar
in quorumdam
cum latine
lingua
nostram
mulier
geiUium
vocantur,
gerit,
quam
Trinitaoccula
latine
intellega-
de finibus
"chanani",
Re.'i-
"saltis",
Tyri et
petebat
respondentes,
dixis-
"scdus".
est, sed
nominatur
salutem
alteri
esse
arbitratus
est punica
animadvertit
alter
quid esset
salutem
sic sonuisse
Valerius
enim
corrupta
filiae
puniSidonis
suae
linde
sciliet,
...
interrosicut
"Chananaei"?.
es un t r m i n o del d i a l e c t o n e o -
p n i c o , d o n d e s e h a n d a d o d o s f e n m e n o s f o n t i c o s p r i n c i p a l e s : la c o n f u s i n e n t r e las
s i b i l a n t e s a l v e o l a r ",s" y p a l a t a l "sh" y el p a s o d e "o" a "u", t p i c o s d e la f o n t i c a n e o p n i c a . P u e d e n v e r s e e j e m p l o s e n las i n s c r i p c i o n e s pnicas*'"''. Valerio fue el o b i s p o d e
H i p p o n a , q u e o r d e n p r e s b t e r o e n el a o 391 a A g u s t n , y al q u e s t e s u c e d i e n la c t e d r a . A g u s t n e s c r i b i e s t a o b r a p r o b a b l e m e n t e en el 3 9 4 , m i e n t r a s t o d a v a e r a p r e s b tero del obispo Valerio.
E n la s e g u n d a p a r t e del t e x t o A g u s t n c i t a un f e n m e n o f o n t i c o del p n i c o q u e
(44) L E C E R F , E, "Notule .sur S. Augu.stin et les survivances punicjues", Qa Augustinu.s Magister, Congreso
Internat. Aug. Paris 1954, pp. 31-33; L E V I D E L L A VIDA, G., Frustuli, p. 469. 4 7 1 . 474. 476, y sus
observaciones al balance de F E V R I E R , J . - C , enWcv. des Etud. ancieiuies, 55 (1953) 359-360.
(45) 1/50 a la voz msli.
(46) H A R R I S , Z.H., o.c.p. 150.
1.50
se d a u n u l t e r i o r f e n m e n o , y e s la c a d a d e l d i p t o n g o ,
q u e t a m b i n es c o r r i e n t e e n las i n s c r i p c i o n e s , s o b r e t o d o en l a s t r a n s c r i p c i o n e s q u e
a p a r e c e n e n las p n i c o - l a t i n a s ' ^ " .
f) E d o m . E n l a s l e n g u a s s e m t i c a s el c o n c e p t o d e " s a n g r e " se e x p r e s a c o n l a r a z
dm ( A c d i c o damus,
mo).
h e b r e o dam,
e n el t a l m u d adam
y la m e t t e s i s adma,
a r a m e o de-
A g u s t n o f r e c e el t e s t i m o n i o d e n e o p n i c o :
Interpretatur
autem,
nam et punice
quamum
"edom"
dicitur
dicum
qui iilam
(Enarratio
linguam
noverunt
Edom,
sanguis:
in P.v.lB, 18 ( P L 3 7 , 1 7 7 2 ) .
E n f e n i c i o e r a 'dmf^\
m i e n t r a s el " a l e p h p r o s t t i c o " a p a r e c e e n el p n i c o y e n el
Talmud'^'.
g) O t r a s n o t a s l e x i c a l e s :
- " B a p t i s m a - s a l u s " y " e u c h a r i s t i a - v i t a " : E n el t r a t a d o Pece.
128) d i c e A g u s t n : Optime
tem, et sacramentum
punici
corporls
christiani
Christi
baptismum
ipsum
Men
1, 2 4 , 3 4 ( P L 4 4 ,
nihil
aliud
vocant.
quam
salu-
E r a c o m n e n las
o e n II Cor. 6, 2 , o e n A p u l e y o , Met.
1 1 , 5. L o m i s m o o c u r r e c o n
quod multa
tu nuper
at quasi
verbo
quodam
punico,
significari
te audisse
dicebas
ab eis quibus
audissem,
neququam
cabulo
punico
mihi videretur
vocari
(De Magistro,
cum
de auditis
ego
haec
absurdum
diu multumque
"misericordiam"
lingua
magis
"pietatem"
contendimus;
dixissem,
nota esset...
et "misericordiam"
"pietatem"
Si te
uno
bene
vo-
1 3 , 4 4 : P L 3 2 , 1 2 1 9 ) . E n p n i c o l a r a i z hnn e n su
c a r a c t e r s t i c a s s e m t i c a s , q u e , si se t i e n e n e n c u e n t a , lo h a c e n c o m p r e n s i b l e :
quaerit
pestilcntia;
dos
se. E l v o c a b l o pestilentia
el c o n c r e t o (p.e. P s . 1, 1, v u l g a t a : Et in cathedra
el p l u r a r lesim
pestilentiae
Nummun
es un abstracto por
non sedit)
y traduce aqu
(47) L E V I D E L L A V I D A , G. en Frmtuli, pp. 4 6 9 - 4 7 6 , en "Sulle iserizioni "latino-libiche" della Tripolitana", en OA 2 (1960) 6.5-94 y en "Tracce di credenze e culti fenici nelle i.serizioni neopuniche della Tripolitana", en FestsMftJ.
Friedricfi, Heidelberg 1959, pp. 299-314. V A T T I O N I , Er., "Appunti sulle
iscrizioni puniche tripolitane", enAION 16 (1966) 37-55 y 18 (1968) 72-73.
(48) Asi lee H O N E Y M A N , A . M . en JEA 26 (1940) p . 64 n. 5.
(49) H A R R I S , Z.H., o.e., a la voz dm; E R I E D R I C H , J., o.e., p. 95. Para este fenmeno en las inscripciones
vase S O L A S O L E , J.M. en Semtica 4 (1951 ) 25-31 y en CIS I, 2 5 1 .
(50) W I S S O W A , G., Religion und Kultus der Roemer, 1912, p. 3 6 1 ; C U M O N T en P-W. III, 2647 s.; H A R R I S , Z.H., o.e., p. 89 SS.
(51) H A R R I S , Z.H., o.e. y E R I E D R I C H , J., o.e. a la voz Mn.
151
sin e m b a r g o se d e s i n t e r e s a d e la c o o r d i -
n a c i n e n t r e el p r o n o m b r e p e r s o n a l m a s c u l i n o del s e g u n d o m i e m b r o d e la p r o p o s i c i n
("illi") c o n su r e f e r e n c i a l " p e s t i l e n t i a " . El t l t i m o et t r a d u c e un waw c o n v a l o r final. Y
as s e p u e d e e n t e n d e r : " U n i n s o l e n t e p i d e un n u m m o , d a l e d o s , y / p a r a q u e se vaya"'^^'.
3. Etimologas y o n o m s t i c a p n i c a
O t r o c a p t u l o i m p o r t a n t e p a r a d e s v e l a r l a i d e n t i d a d d e e s t a lingua
punica
agusti-
16, 2 : C S E L 3 4 / 1 ,
Secunda,
Felix,
anuaria.
Donata).
T o d o s ellos s e r n t e n i d o s c o m o " h r o e s
impatientem
lovi
fulmina
Sanamen,
me esse
vibranti
et cunctis,
tanti
erroris
praeferri
pro
nefasl
nem? nter
quos Lucitas
etiam
to numero,
diis hominibusque
dissimulare
Migginem,
lunioni,
diis immortalibus
haud minore
odiosa
nomina
non possum.
Minervae,
Quis
Veneri,
archymartyrum
cui tu despicitur
atque
enim
ferat
Vestaeque
Namphamo-
alii
intermina-
A g u s t n d e f i e n d e el u s o d e la l e n g u a y n o m b r e s p n i c o s , e n t r e e l l o s e s t el d e
Namphamo,
del q u e e n o t r a o c a s i n d a u n a i n t e r p r e t a c i n p n i c a :
(52) C A S A J I C A N O V I C , V., "Ein puni.sches Spricliworl bei Augustin", en OLZ 13 (1910) 436; H O N E Y JMAN,A.M., "Punie Literature", on Gi/OSr 11 (1942) 30-38.
(53) Clmnanaea enim, hoc e.st punica mulier de finibus Tyrl et Sldonls egresso, c/uae in evangelio
personam gentium gerit, salutem petebat filiae suae... "Tria" enlm mulieris lingua "salus" vocantur,
erat
enlm Chananaea. Unde Interrogati rustici nostri quid sint, punice respondentes,
"chanani",
corrupta
scilicet, sicut In talihus solet, uria Hilera, quid aliud respondent quam "chananaei"?
(In Rom. Inch,
exp. 13: P L 3 5 , 2097). Cf. S I M O N , M., Recherches, p. 36 y ss. sobre el origen pnico-cananeo de las
comunidades judas y cristianas del Norte de Africa.
(54) Agustn, Tract, in Ep. oh. ad parthos 2, 3 (PL 3 5 , 1991). F R E N O , W.C.H., The Donatlst Church, p.
4 5 ss.
152
Namphamo
ventus
cuius
quid
adferat
aliud
aliquid
introitum
significat
quam
fclicitatis,
sicut
prosperitatis
aliqua
"boni pedis
solemus
consecuta
hominem"?
diceiv
Jd est, cuius
"secundo
sit (Ep.
pede"
ad-
introisse,
17, 2 : C S E L 3 4 / L 4 1 s ) .
S e g n la i n l e r p r e t a c i n d e A g u s t n el n o m b r e Namphamo
t i e n e d o b l e raz p n i c a ,
y pa'am).
E l n o m b r e a p a r e c e m l t i p l e s v e c e s en las " g l o -
urbem;
n e a 3: migiit^''\
a p a r e c e c o m o n o m b r e propio en Inscriptiones
Poenulus,
latino-pnicas,
6 9 , l-
Miggin
Severi
(Ep. 2 0 * d e s c u b i e r t a por J.
2, 5, p a r a indicar la c i u d a d de
es el n o m b r e d e un m r t i r cristiano n o r t e a f r i c a n o , frecuente-
o Sattdrtw
Et servierunt
tiui7 ovis,
Baal
Astarte
Baal punici
videntiir
intelliguritur
dicere:
16, 2) y Baal
y Caelestis
et Astartibus.
aiitem
nomen
Solet
lunonis,
dicere
Samen
Samen
e s o t r o n o m b r e d e la d i v i n i d a d p n i c a
l a t i n o ( A g u s t n , Quaest.
dici Baal
quod
ttonien
et punica
gentes
putatur
Baalsamen
quasi
"dominum";
unde
eos "cadi"
apud
lingua
quippe
apud
in Hep. V I I , 16):
(pnicas)
appellantur
illarum
illarum
Nam
"dominas
cadi"
I b i d . : V I I , 15:
partium
lovis.
S e g n M x i m o d e M a d a u r a c o r r e s p o n d e r a a v a r i a s d i v i n i d a d e s l a t i n a s (EP.
2 ) , c o m o c o n f i r m a A r n o b i o , Adv. Natur
.luno,
Apollo,
Venus, Triptolemus.
Hercules
III, 6: Saturnus
inquid
par-
ostendere.
et .Janus
est,
16,
Minerva,
(53) DISO a la voces n'm y p'm, en hebi'eo tia'etn y pa'am. Para la grafia de namphamo vid. P F L A U M , tt.
G. en Lyhica I (1953) p. 66 nr. 45b; al m e n o s en 14 inscripciones pnicas: G S E L L , S. p. 422; tfAR R I S , Z.H., p. 124; L E V I D E L L A VIDA, G., Frmtuli, p. 476 (Tripolitana 44, u: puede ser n o m b r e
masculino o femenino: na'amatpa'me);
F R I E D R I C H , J. en ZfSem III (1924) p. 8; B A X T E R , J.H.,
"The Martyrs of Madaura", .ITS 26 (1924-1925) 21-37; V A T T I O N I , Fr. Glosse Puniche, p. 5 3 3 ; F E V RIER, J.O. e n C B 8 (1958) 3 1 .
(56) Vid. la expresin "buen pie" variadamente trascrita en las inscripciones latinas: G S E L L 595 (namphamo), 612 (nampame), 668 (namphamonis),
806 (nampamo).
(57) Inscripcin de Wadi Beni Musa, Wadi Tarcglat. m u s e o de Tripoli, cfr. R E Y N O L D S , J.M. en LA I
(1964) p. 45 nr. 4, tab. X X l X a .
(58) L E V I D E L L A VIDA, G., Frusluli, p. 4 7 0 s.
(59) P A U L Y - W I S S O W A X V : 2 . 1550; D I E H L , E. Inscriptiones
lalinae Christ, veteres, 1 9 2 4 - 1 9 3 1 , nrs.
2062, 2 0 6 8 , 2088, 2 0 9 5 .
(60) Sobre las diferentes pronunciaciones y trascripciones de Baal Samen volveremos ms adelante. Vid,
V A T T I O N I , Fr,, Aspetti del culto del Signore dei cieli, p . 484 ss.; M A D D E N , M.D., The pagan divinities in the Works ofS. Augustine, Washington 1930, p. 87 ss.; L E G L A Y , M., Saturne Africain.
Histoire. Paris 1966. Agustn conoca la equivalencia Aslarte-Juno: Quaest. in Ilepl.: C C L 33, p, 3 4 1 ,
153
El m i s m o t r a s f o n d o p -
q u e a p a r e c e en el m i s m o t e x t o j u n t o
y c u y o u s o A g u s t n d e f i e n d e (Ibid. y Ep.
(odiosa
17, 2) es d e g r a n i n t e r s h i s t r i c o ,
quod
tiomina
nem festivas,
quaedam
... nescio
utrum
mortuonmi
repeliere
punica
deheam
collegisti
(Ep.
quihus
in nostrani
p l i c a p o r q u a l g u n o s p n i c o - c r i s t i a n o s c o n s i d e r a b a n a Satwnus
D i o s ( A g u s t n , De Consen.su
c o m o el n o m b r e d e
n o s d e C a r t a g o v e n e r a b a n a Caelestis
( S a l v i a n o , De Gubernatione
el p u n t o de q u e e n t r e los d o n a t i s t a s el o b i s p o e r a el senex,
la t i e r r a del d i o s Saturnus
religio-
Senex
(De Consensu
Dei, V I I I , 2). H a s t a
en c u a n t o r e p r e s e n t a n t e e n
Ev. I, 2 3 . 5 6 y Codex
Canonum,
97)""".
d) A b e l o n i i ( A b e l i a n i / A b e l o i t a e ) . O t r o n o m b r e p n i c o c u y a e t i m o l o g a o f r e c e
A g u s t n es el d e u n a s e c t a d e los c a m p o s c e r c a n o s a H i p o n a , r e d u c i d a a u n pecjueo
g r u p o q u e h a b i t a b a u n a "villa":
Abelonii
vocabantur,
Adae fuisse
possumus
punica
nomi natos,
dicere
declinatione
nominis.
Abel:
Hos
nonnulli
unde Abelianos
et Abeloitas
ex
filio
eos
nos
87).
A g u s t n d a u n a i n t e r p r e t a c i n c o n v a l o r a p r o x i m a t i v o (nonnulli
m e n t e h a y u n e l e m e n t o p n i c o s e g u r o en el n o m b r e , c o m o alonim
dicunt
dicunt).
Cierta-
(dioses)""", m i e n t r a s
es i n c i e r t o el prefijo ab, q u e p o d r a i n d i c a r " p a d r e " , a u n q u e e n las i n s c r i p c i o n e s n e o p n i c a s " p a d r e " a p a r e c e c o m o ob. S e g n u n a h i p t e s i s d e V A T T O N I Fr. la c a d a del
dalet,
q u e s u e l e d a r s e e n los n o m b r e s t e f o r o s y en el n e o p n i c o (abdilim
e n las e s t e l a s
Pseudoclementi
Natur
V, 17, 7 3 y F l a v i o J o s e f o ,
Bell.
as, 2, 16) c o n f i r m a n m s b i e n la e t i m o l o g a
inch. exp.
13), se a u t o d e n o m i n a b a n e n -
(61) VAl'TTONI, Fr., Sant'Ago.'itino e la civilt, p. 446 ii. 64; H A R R I S , Z.H., p. 89.
(62) H A L F F . G., L'onoma.'itique punique, pp. 61-145; P F L A U M , H.G., index, pp. 169 ,ss.; B E N Z , F.L.,
Personal Names, p. 63 ss.; K A I A N T O , I. pp. 102-1 15. Para Lucitas vid, C/L VI, 21527.
(63) P R E N D , W.H.C., The Donatisi Church, p. 85, 102; V A T T I O N l , Fr., Sant'Ago.nino,
p. 460-461 (Saturnus senex}.
(64) DISC) a la voz 'hn: Poenulns. 930.933 (alonim: di).
(65) SantAgosli.no
ela civilt punica, p . 4 5 0 - 4 5 1 .
(66) SllVION, M., Rechercties, p. 66 alude a las variaciones que en las inscripciones pnicas e.xiste entre
aln y elon. Para el alef prosttico vase F R I E D R I C H , J. o.c. a la voz ale/: V A T T I O N l , Er., Sant'Agostino, p. 447 n. 7 1 ; T O U T A I N , J., Les cits, p. 184; G S E L L , S., IListoire, v. IV. p. 237.
154
non vocanlur
... Agonsticos
tant
enim
golpear vio-
percello):
circumcelliones:
eos vocant
...milites
Christi
agonistici
appellantur
Donati,
contumelioso
appellamits
propter
(Enarrat.
nomine
agonem.
in Ps.
Cer-
132: P L 3 7 ,
3, 4).
Christi.
H a s t a a h o r a A g u s t n d e s a r r o l l a el s e n t i d o d e la n o m e n c l a t u r a latina,
pe-
ro e n o t r o l u g a r o f r e c e o t r o n o m b r e q u e se d a b a n a si m i s m o s e s t o s m o n j e s - s o l d a d o s :
Et terrihiles
fustes
Israel es vacare
(Enarrat.
fustes
es u n n o m b r e h e b r e o
nomina
quaedam
mortuorum
gionem
festivas,
ut tihi visum
peliere
debeam,
an silentio
gravitati,
miror,
quam
quod
sunt,
praeterlre.
iocari
nominum
Eucaddires
et in mminibus
Abbdires
commoto
collegisti
iaciendas
Si enim
absurditate
in sacerdotihus
punica
est, contumelias
res istae
vacat.
quibus
( v a r i a n t e s m s s . eucaddares,
nescio
tam videntur
Si autem
in mentem
in nostram
putares,
graves
non venerit
reli-
ittrum
leves
tibi
videntur,
habere
auchadares,
retuae
vos
et
euchaddares)
prosttico);
la d i o s a Addir
o Baal
Addir
a p a r e c e en
l a s i n s c r i p c i o n e s pnicas'"'" c o m o t a m b i n lo t e s t i m o n i a el g r a m t i c o Prisciano''; se
trata d e " p i e d r a s m g i c a s " , betili
('bu 'dr?), v e n e r a d a s c o m o d i o s e s d e N u m i d i a .
g) A g u s t n u s a o t r o s m u c h o s n o m b r e s t e f o r o s p n i c o s l a t i n i z a d o s . A su h i j o dio
u n n o m b r e p n i c o - c r i s t i a n o , Adeodatus,
t r a d u c c i n l a t i n a del n e o p n i c o d e
Mutumbal
155
y Donarus'''''.
o t r o s t o p n i m o s d e r a i z p n i c a c o m o Mcigon
E n los e s c r i t o s d e A g u s t n a p a r e c e n
y MacoriKidcs
(mqon
hadash),
"ciudad y
plebes,
d e la l e n g u a q u e A g u s t n o a h a b l a r a sus rustid
p o s d o n a t i s t a s c o m o l o s Circumcelliones
y abelonios.
mappalienses
de la
identidad
y a los g r u -
d o , p e r o t a m b i n e s c r i t a , c u y o v a l o r p a r a la p a s t o r a l y c a t c q u e s i s (dispensatio
evange-
lica) r e q u e r a el c o n o c i m i e n t o p o r p a r t e d e o b i s p o s y p r e s b t e r o s c a t l i c o s . El m i s m o
A g u s t n se e n c a r g d e p r o m o v e r l o : c a s o s d e A n t o n i n o d e L u s s a l a ' " ' , N o v a t o d e Sitifis,
del a n c i a n o A u r e l i o , o b i s p o d e M a c o m a d e s ' " " , d e l d i c o n o L u c i l i o d e Sitifis, c o l a b o r a d o r d e A g u s t n en H i p p o n a y s u c e s o r d e A g u s t n e n F u s s a l a p o r su c o n o c i m i e n t o del
p n i c o . L e n g u a q u e A g u s t n u t i l i z p a r a su e x g e s i s c o n s u s g l o s a s p n i c a s p o r su p a r e n t e s c o c o n el h e b r e o .
D e e s t e a n l i s i s c o m p a r a d o , d e s d e el p u n t o d e v i s t a d e la f i l o l o g a s e m i t a , se e v i d e n c i a n u n a s e r i e d e f e n m e n o s e n la e v o l u c i n d e la f o n t i c a del n e o p n i c o q u e h e m o s p o d i d o v e r i f i c a r c o n el a u x i l i o d e las i n s c r i p c i o n e s : c o m o la p r o n u n c i a c i n del
aleph prosttico,
la c a d a d e l a s d o b l e s y s n c o p a s en la t r a n s c r i p c i n latina, y la p r d i -
d a d e l c a r c t e r c o n s o n a n t i c o d e la 'ayn final. F e n m e n o s q u e y a s e h a b a n n o t a d o en
(71) L E V I D E L L A VIDA, G., Fru.mli, p. 468 (Tripolilana 42); P F L A U M , II.G. index, 169 ss.
(72) L E V I D E L L A VIDA, G., ibid. p . 468 469; IRT 116, 243 y la inscripcin trilinge n. 481 con las graias: Baliathron, Baliton, Baliato, Ithymhal. Se nota la pronunciacin del alef prosttico en la trascripcin neopnica de los nombres de persona terininados en -us, que pasan a -ulo y tambin la omisin
del 'ayn final, c f F E V R I E R , J.C. en .M 241 (19.')3) p. 465-471 (contra F R I E D R I C H , J. en OA 2, 1963,
p. 82 n. 37).
(73) S E G E R T , S., "Some Phoenician Etymologies of North African T o p o n y m e s " , en OA 5 (1966) 19-25;
M E R C I E R , G., "La langue libyenne et la tiponymie antique de lAfrique du Nord", en JA 205 (1924)
189-320; SOI^A S O L E , J.M., "Ensayo de antroponimia feno-pnica de la Hispania antigua", en RSO
4 2 ( 1 9 6 7 ) 305-322.
(74) Por ejemplo sobre el culto de Caelestis: Enar. in Ps. 98, 14 ( C C L 39, 1392): Regnum Caelestls
quale
ecat Caithagiui!
Ubi nunc est regum Caelestls? O tambin de Astart-Tanit (Quaest. lu Hept: C C L
3 3 , 341). Q u e no .son cosas slo del pasado puede verse, cuando Agustn recuerda las procesiones
p o m p o s a s por las calles de Cartago: Punica pompa meretiicla
In Cartilagine (De C.ivit. Del, 11,4) y
c u a n d o los mismos cristianos de Carlago siguen venerando a Caelestls (Salviano, De gubernat.
Del,
VIII, 2) o a Saturno (Agustn, O c consensu evang., 1,21.23.29-30.56; Ep. 2 1 , 6 ) . C H A R L E S - P I C A R D ,
G., Les religions de l'Afrique antique, p. 157 s. y en "Pertinax et les prophtes de Caelestis", en Rev.
de l'hlst. des relig. 155 (1959) p. 46-62.
(75) L A N C E E , S., "L'Affaire d'Anttminus de Firssala", en Les Lettres de S. Augustin dcouvertes par I.
Divjak, Paris, Etudes Augusiiniennes
1983, pp. 281 s.; O P E L T , 1., Augustins Epistula 2 0 * (Divjak).
Ein Zeugnis fur lebendiges Punisch im 5.Jh. nach Christus", en Miscellanea Agostino trape, en Agu.sf w a r a / m 2 5 ( 1 9 8 5 ) p p . 124.
(76) L A N C E E S., L'AFFAIRE, PP.280-281 Y O P E L T 1.. O.C. P. 123, 128.
156
IIL T E S T I M O N I O S D F X N E O P N I C O E N E L
MEDITERRNEO
O C C I D E N T A L D E L O S S I G L O S V-Vl
S e g n l o s r e s u l t a d o s d e n u e s t r o e s t u d i o s o b r e la h i s t o r i o g r a f a m o d e r n a en t o r n o a
la p e r v i v e n c i a de la l e n g u a p n i c a e n ios s i g l o s I V - V I , la p o s i c i n d e los c r t i c o s r e s u l t a b a u n n i m e s o b r e el h e c h o d e q u e " A g u s t n y P r o c o p i o e r a n las n i c a s f u e n t e s p a r a
e s t e p e r o d o " " ' " y q u e a la v e z "en t o d o e s t e p e r i o d o del 4 3 0 al 6 9 8 n o h a b a u n a sola
r e f e r e n c i a a la l e n g u a pnica"""". U n a p r e m i s a q u e v e n a u s a d a a f a v o r d e la p r e t e n d i d a
" c o n f u s i n " q u e A g u s t n h a b r a h e c h o e n t r e la l e n g u a " p n i c a " y la "libio-bereber"'*".
E r a v e r d a d e r a e s t a p r e m i s a ? S e i m p o n a un s o n d e o c u i d a d o s o . P o r q u e si e x i s t a n
o t r o s t e s t i m o n i o s p a r a e s t o s s i g l o s y fuera del N o r t e d e f r i c a , se p o d a s e g u i r a c u s a n d o t a m b i n a los t e s t i g o s n o - a f r i c a n o s d e c o n f u n d i r la l e n g u a p n i c a c o n o t r a leng u a q u e n o p o d a n conocer'.'
O t r o p r e s u p u e s t o d e l o s a d v e r s a r i o s d e la s u p e r v i v e n c i a del n e o p n i c o e n el s i g l o
I V y ss. a r g a c o n el a r g u m e n t o "ex s i l e n t i o " : "los f a v o r a b l e s al b e r b e r - e s c r i b a P.
B R O W N " ' ' - pretenden poseer races m s profundas, en cuanto son arquelogos y soc i l o g o s . . . D e h e c h o , es total la c a r e n c i a d e d o c u m e n t a c i n e p i g r f i c a s o b r e la s u p e r v i v e n c i a d e l p n i c o c o m o l e n g u a d e a l g u n a i m p o r t a n c i a d e s p u s d e l s i g l o I d. C.'"^',
m i e n t r a s las n i c a s i n s c r i p c i o n e s h a l l a d a s en la z o n a m i s m a d e A g u s t n son " l i b i o - b e r e b e r e s " . O t r o a r g u m e n t o q u e h a b a q u e verificar. S o b r e t o d o a la luz d e las d e c i s i v a s
i n v e s t i g a c i o n e s a r q u e o l g i c a s y e p i g r f i c a s d e las e s c u e l a s i t a l i a n a y espaola"*"', q u e
i m p o n a n u n n u e v o e x a m e n d e t o d a la c u e s t i n . S e g n e s t o h e m o s d i v i d i d o e s t a s e g u n d a p a r t e d e n u e s t r o e s t u d i o en d o s s o n d e o s : u n o d e d i c a d o a o t r o s t e s t i m o n i o s l i t e r a r i o s
(77) L E V I D E L L A VIDA, G., Frustuli, pp. 469 y 471 (la pronunciacin del alef m trascripcin neopnica), otros fenmenos del desarrollo fontico en el neopnico, ibid. pp. 4 7 1 , 474 {Trip. 4 4 , u), 477
{Trip. 44,x). Vid. tambin en OA 2 (1963) 6,5-94, especialmente p . 7 L
(78) C o m o el especialista en lenguas semitas, L E C E R E , J., haba ya indicado en su breve nota, "Notule sur
S. Augustin et les survivances puniques", en Aiigustinus iSJagister, v. I Paris 1954 p. 31-33.
(79) BROV^N, P., Religion and Society, p . 265; V A T T I O N I , Er., Sant'Agostino,
p . 442; F R E N D , W . H . C . ,
A Note, p. 189-190 y Tlie Donatisi, p. 57 s.
(80) B R O W N , P., o . c , p. 277; V A T T I O N I , Er., o . c , ibid. p . 442; "Comunque dopo il I secolo dell'era cristiana non si trovano pi iscrizioni in neo-punico e ci praticamente confermato da tutti" (cita un viej o estudio de C H A R L E S - P I C A R D , G., // mottdo di Cartagine, Miln 1959 pp. 117 s.).
(81) B R O W N , P., o . c . 2 6 6 n . 7,
(82) Religion and Society, pp. 267-268.
(83) Excusables son F R E N D , W . H . C , y C O U R T O I S , Ch., que escriban sobre los datos que se posean en
1945, menos B R O W N , P. que ya poda conocer los trabajos de L E V I D E L L A V I D A y de F E V R I E R ,
que por cierto cita. Ms extrao es el juicio de V A T T I O N I , Fr. que haba escrito sobre las Inscripciones latino-pnicas tripolitanas y de Bir ed-Dreder (en AlON 16, 1966, 37-55 y 18, 1968, 72-73).
(84) M O S C A T I , S., halla punica. Miln 1986, sobre las inscripciones neopnicas y su datacin vanse pp.
155-156, 158-159, 284-287, 295, 322-324, 339. 366 y la bibliografa de las pp, 373-374 y 376-377,
Sobre las nuevas inscripciones neopnicas de Sicilia y Cerdea tratamos m s adelante.
157
en el M e d i t e r r n e o O c c i d e n t a l d e los s i s g l o s l l I - I V y el s e g u n d o a los n u e v o s d a t o s d e
la e p i g r a f a n e o p n i c a y p n i c o - c r i s t i a n a .
A) G l o s a s p n i c a s e n l o s s i g l o s - I V
E n el s i g l o II d. C . se c u m p l e la p r o g r e s i v a r o m a n i z a c i n de ios c u l l o s r e l i g i o s o s
p n i c o s , en c o n c r e t o c o n la l a t i n i z a c i n d e B a a l S a m e n o H a m m o n y d e A s t a r t - T a n i t
bajo Satwnus,
Caelestis
ios y d e Hera
y Juno,
q u e s e g u a a la h e l e n i z a c i n bajo
Zeus-Urania-CIvo-
numquam
nisi punice
et si quid adiiuc
a matre
graecissat,
enim
(Juvenis
latine
loqui
cuie-
6 8 ) . C o n la d e s t r u c c i n d e C a r t a g o c i e r t a m e n t e n o h a d e s -
a p a r e c i d o la lengua""".
D e h e c h o , e n el s i g l o II y l l se a s i s t e a u n a r e v i t a l i z a c i n d e las c e r e m o n i a s y ritos r e l i g i o s o s p n i c o s e n el N o r t e d e A f r i c a y en Cerdea'*'": s u s s a n t u a r i o s s i g u e n func i o n a n d o y los g r u p o s d e Kohanin
d e f i e n d e n l o s ritos y r e l i g i n p n i c a e n t r e las c l a s e s
de Caelestis
A c a b a l l o e n t r e el s i g l o II y III t i e n e n l u g a r las
c o n t r a las n u e v a s c o s t u m b r e s y la r o m a n i z a c i n
(8.5) Cfr los estudios de C H A R L E S - P I C A R D , G., I.rri religions y La Cartago: V A T ' l l O N I , Fr., Aspetti del
culto: T O U T A I N , J., Les cultes paens dans l'empire romaine, v. Ht, p. I l l ; P R E N D , VV.H.C, Tlie
Donatist, p, 78 s.; M O S C A T I , S., // mondo dei Fenici, Miln 1966; S O U R D E L , D., Les cultes du
Haiiran l'poque romairie, Paris 1962, p . 30 y s.
(86) Para las dedicatorias y sacrificios al emperatlor M a r c o Aui'elio en los templos de Baal S a m e n (que entra as en el Pantheon del Estado R o m a n o c o m o "dios nacional") vid. F R E N D , W.H.C.,
Martyrdom
and Persecution in lite Early Church. 1964, pp. 332 n. 235. La pi'ohibicin de Tiberio de los sacrificios humanos es recordada por Agustn, c o m o T a m b i n la continuacin de los mismos en secieto en
sus propios das, De Civlt. Del V i l , 19, 26 (CSEL 40, I): Infantes poenes Afrlcam Saturno
immolabantur palarn u.ique ad proconsulatwn
Tlheril. qui eosdem .sacerdotes In el.sdem arborlbus templi sul
obumhratlcibus
sceleruni votivis crucibus e.\posuit, teste militia patriae nostrae. quae ad Ipsum niunus
nil proconsull functa est. Sed el nimc in occulto perpetratur
sacrum hoc faclmis: ibid. VU, 26: Quod
el (saturno) poenl siios flllos sacrificati sunt non reccssere Romani. Vid. L E C J L A Y , M. en Lyblca I
(1953) 43-66.
(87) M O S C A T I , S., "Il sacrificio dei fanciulli: Nuove scoperte su un celebre rito cartaginese", en Rendiconti Acc. Lincei de Arq. 3<S (1967) 6 1 - 6 8 . V a n s e cinco inscripciones latino-neopnicas cu A L Q l l l E R , J., "Steles votives Saturne dcouvertes prs de N'Gaous (Algerie)", en CRAIBL (1931) 2 1 27 (CIL 18630), comentadas por F E V R I E R , J.G. en BAC 1956, pp. 152-159, y citadas por V A T T I O N l , Fr. en Sant'Agostino
e la civilt punica, pp. 463 n. 197.
(88) V A L L E T 1 E , P., Apule. Apologie. Paris 1924; H O N E Y M A N , P., "Punie Literature", en GUOS'h 11
(1942-1944) p p . 30-38; P A R A T O R E . E., Stona della letteratura Ialina. Florencia 1989, p. 7 5 4 - 7 7 3 .
(89) F R E N D , W.H.C,, Martyrdom, p. 332 notas 236 y 237. Para Cerdca M O S C A T I , S., L'Italia punica, pp.
155-156; C A M P A N I L E , V..,Le lingue dell'Impero, en Storia Romana, Turin 1989, v. IV, p. 689-690.
158
Augusta,
Vita Severi
I, 2; X V , 7 y X I X , 9 - 1 0 )
ofrece a l g u n o s d a t o s s o b r e el c l i m a l i n g s t i c o d e su c i u d a d n a t a l , L e p t i s M a g n a . S e p t i m i o S e v e r o e r a d e f a m i l i a p n i c a (Afrum
ta Severi
quiddam
usque
ad senectutem:
Vi-
X I X , 10) n u n c a p e r d i su a c e n t o y h a b l a b a m e j o r la l e n g u a de C a r t a g o q u e la
d e R o m a : vix latine
Sror
= poenum
(Ibid. X V , 7 ) . S u h e r m a n a t a m p o c o h a b l a b a m e j o r el latn:
loquens
loquens
ut de illa multum
(Ibid. X V , 7 ) . O t r o d e sus
eruhesceret
eloquentia
de Caesarihus,
litteris
promptior,
sufficienter
quippe
instructus,
genitus
graecis
apud Leptim
sermonihus
provinciae
Africae
(Epi-
X X , 8 ) . L a s l e y e s r o m a n a s t e n a n en c u e n t a e s t a s i t u a c i n p l u r i -
l i n g s t i c a . A s , U l p i a n o , e n el s i g l o III, a c e p t a b a q u e l o s fideicommisa
e s c r i t o s en c u a l q u i e r l e n g u a : non solum
na, vel alterius
crudi-
ciuscumque
gentis
latina
vel graeca,
p u d i e s e n ser
vel
gallica-
( D i g e s t o , X X X I I , I, 11). T a n t o A p u l e y o c o m o E l l o
d e Plauto''^''.
2 , T e s t i m o n i o s e n el s i g l o I V
E n el s i g l o I V e n c o n t r a m o s o t r o s t e s t i m o n i o s l i t e r a r i o s , a d e m s d e l o s d e E l i o E s p a r t i a n o y A u r e l i o V c t o r , e n el P s e u d o - A p u l e y o , De Medicaminihus-virtutihus
runf'^\
en el Lber
Dioscoridis
de herbis
femininis''"*'
y e n la Chronica
herba-
del P s e u d o - H i -
(90) Vanse los datos recogidos por F R E N D , W . H . C , Marlyrdom, pp. 332 n. 2 3 8 . Tertuliano escribe su De
Pallio en este m i s m o clima de reaccin contra la invasin de las modas y costumbres romanas en el
Norte de Africa.
(91) Todava en pleno s. VI el emperador Justiniano tendr que cerrar un templo a Baal Haramn, que segua funcionando en el oasis de Angila, en pleno limes romcmus (Procopio, De Aedlflcls VI, 2).
(92) Ya Salustio distingua entre lingua sldonlca y lingua numldarum,
pero indicaba el predominio d e la
lengua pnica: De Leptis Magna eultis clvltatls lingua modo convorsa connubio Numldarum,
legum
cultusque pleraque Sldonlca (Bellum lugurthlnum,
78). E s t a d o Papinio en Sllvarum IV, .5, 45 habla de
la imposicin de la romanizacin y rechazo de la lengua local: tion sermo poenus, non habitus libi externa, non mens: Italus, llalus. Vid. A U R I G E M M A , S. "I^'avo paterno, una zia ed altri congiunti
dell'imperatore Severo", en QAL 1 (1950) 59-77. Sobre las frases pnicas del Poenulus de Plauto vid.
S Z N Y C E R , M., "Remarques linguistiques sur le punique plautinien", en GLECS 8 ( I 9 6 0 ) 102-105.
(93) A C K E R M A N N , Parahdlum medlcamentorum
scrlptores antiqui, N u r e m b e r g 1878, captulos 2, 5, 8,
10, 4 8 , 6 1 , 113, 127, con nombres pnicos de las hierbas y glosas pnicas (blsamo, el ungento de
Baal Samen, el dios de los cielos). Pueden verse recogidas y comentadas por V A T T I O N I , Er., en
"Glosse Puniche", en Atigusdnlanum
16 (1973) 505-555.
(94) K A E S T N E R , H.E. en Hermes 31 (1896) 621.628.663 y los capmlos 46, 5 3 , 6 1 . Vase el Epitome de
Dloscor. ed. W E L L M A N N en Pauly-Wlssowa
V, 1134, atribuido al norteafricano Gorgilius Martialis.
159
polito ( P L
3 , 6 8 1 ) q u e d i s t i n g u e e n t r e la l e n g u a p n i c a , la n u m i d a , y la libia;
ihyes,
Numidiae
Macrones,
Chanaan
Nasamones.
D e n t r o del s i g l o IV, p e r o e n O r i e n t e , t e n e m o s el t e s t i m o n i o d e E u s e b i o d e C e s a r e a
s o b r e la p e r v i v e n c i a d e los ritos r e l i g i o s o s p n i c o s a B a a l S a m e n : " s o b r e v i n o u n a seq u a y e l l o s (los sirios) l e v a n t a r o n las m a n o s al c i e l o h a c i a el sol. P o r q u e d e h e c h o --se
d i c e - s l o a e s t e d i o s l l a m a n " S e o r d e l C i e l o " es decir, B e e l s a m e n , q u e e n t r e los fenicios e s " S e o r del C i e l o " y Z e u s e n t r e los g r i e g o s " ' * ' .
3 . G l o s a s y c u l t o p n i c o e n el s. V
A c a b a l l o d e los s. I V y V e n c o n t r a m o s u n a serie d e t e s t i m o n i o s d e S a n J e r n i m o ,
q u e c o b r a n m a y o r i m p o r t a n c i a p o r la c a l i d a d d e f i l l o g o de este t e s t i g o c o n t e m p o r n e o
d e A g u s t n , q u e c o n o c a el h e b r e o y el sirio p o r h a b e r l a s e s t u d i a d o d i r e c t a m e n t e d e los
r a b i n o s h e b r e o s y sirios en P a l e s t i n a , l e n g u a s p a r i e n t e s c e r c a n a s d e l p n i c o , c o m o el
m i s m o J e r n i m o d i c e . J e r n i m o refiere q u e los m a e s t r o s h e b r e o s " u t i l i z a b a n el p n i c o
p a r a s u s e x g e s i s " , Lingua
(Quaest.
quoque
punica
quae de lieiraeorum
fontihus
manare
dicitur
p n i c a s ) , en Comm..
in saiam.
in Jen V, 2 5 , 2 1 ) . A d e m s , J e r n i m o ,
h a b l a n d o de l o s c u l t o s i d l a t r a s a B a a l , r e c h a z a d o s p o r el A . T . , i n d i c a su p e r v i v e n c i a
e n t r e los sirios c o n t e m p o r n e o s y e n la r e l i g i n p n i c a (Ep. 7 5 , 3 : s o b r e el d i o s
mum,
Balsa-
bros de Esdras
v e J e r n i m o a tratar d e la lengua
g u n o s r i t o s " p r o c a c e s " : Stridor
pnica
punicae
y s e a l a q u e s e g u a n u t i z n d o s e e n su u s o allinguae
procacia
libi fescennina
cantabit.
Se-
linguam
nonnulla
ex parte
mutaverint
(Comm.
ad
Calatas
punica
m o l o g a : Etyrn.
palia:
Baal
Vili,
alii mapalia
il:
deus dicitur;
I s i d o r o d e S e v i l l a r e p i t e e s t a a p r o x i m a t i v a eti-
P L 8 2 , 3 1 6 ) . L o m i s m o al c o m e n t a r las c a s a s p n i c a s o
casas poenorum
Aen
pastorales
dicunt
map-
E l m o n j e A r n o b i o el J o v e n , q u e e r a a f r i c a n o y m a e s t r o d e r e t r i c a en S i c c a V e n e n a , y q u e se h a b a r e f u g i a d o e n R o m a p o r la i n v a s i n d e l o s v n d a l o s , m a r c a la l i n e a
d i v i s o r i a e n t r e l a s l e n g u a s en el N o r t e d e A f r i c a : IJabens
parte
Garamantum,
Aegyptiorum
latino
ac barbaris
a parte
interioribus
Borae,
barbarico
vario sermone
linguas
a parte
(Comm.
sermone
meridiani
punico
Aethiopum.
a
et
in Ps. 104: P L 5 3 , 4 8 1 ) .
E l d i s c p u l o d e A g u s t n , S a l v i a n o , q u e h a b a n a c i d o e n T r v e r i s , h a c i a el 4 0 0 , y
q u e c o n t i n u el p r o g r a m a del De Civitate
Del en su De Gubernatione
Del,
o f r e c e un
(95) Praeparatio
evangelica
160
Donati,
III, 4 , 10 C S E L 2 6 , 8, 95)'"".
P o r lo q u e r e s p e c t a al O r i e n t e , I s a a c d e A n t i o q u i a ( m u r i en el 4 6 0 ) y J a c o b d e
S a r u g (finales del s. V ) o f r e c e o t r o s t e s t i m o n i o s sirios s o b r e la s u p e r v i v e n c i a d e l o s ritos y p r o c e s i o n e s f e n i c i a s en N i b i s i s y H a r r a n : " B e e l s h a m i n " el j e f e d e l o s d i o s e s , c u y o
sacrificio s i g u e r e a l i z n d o s e en H a r r n , es c o n d u c i d o p b l i c a m e n t e en p r o c e s i n a N i sbis, al s o n del t a m b o r y del cuei-no'"". J a c o b d e S a r u g , al tratar d e los c u l t o s i d o l t r i c o s q u e a p r i n c i p i o s del s i g l o V I s i g u e n v i v o s en H a r r n d i c e q u e u n o d e los d i o s e s
p r i n c i p a l e s es Beelshamin
al q u e r i n d e n s a c r i f i c i o s s u s s e g u i d o r e s c a n t a n d o sus a l a b a n -
zas en f e n i c i o y sirio''"".
4. S e r m o p u n i c u s e n M e n o r c a
C o m o ocurri con el d e s c u b r i m i e n t o d e la C r u z en Jerusaln en el siglo IV, a l g o parecido t u v o lugar en el siglo V, con el d e s c u b r i m i e n t o y distribucin de las reliquias de San
E s t e b a n . L a carta encclica de S e v e r o de M e n o r c a sobre los m i l a g r o s que t u v i e r o n l u g a r en
M e n o r c a a la llegada de las reliquias de S a n E s t e b a n , con la c o n v e r s i n d e las c o m u n i d a des h e b r e a s al c r i s t i a n i s m o , ofrece una serie de datos interesantes sobre los diferentes habitantes de M e n o r c a : a los i n d g e n a s se unen los griegos, los p n i c o s , los h e b r e o s , los rom a n o s d e p o r t a d o s , los q u e h u y e n de las i n v a s i o n e s de los b r b a r o s , de h e c h o , en M e n o r c a
- d i c e el o b i s p o S e v e r o - se e n t r e c r u z a n diversos " s e r m o n e s " : Sermo
cus, sermo
lalinus,
sermo
hehraicus
y sermo
gentilis.
punicus,
De cada lengua
sermo
grae-
- a a d e el o b i s p o -
q u e d a n restos en M e n o r c a . Son interesantes las glosas q u e va d a n d o el autor de la carta sobre los t r m i n o s de las diferentes l e n g u a s . E n t r e eUos se e n c u e n t r a n dos t o p n i m o s , l a n i n
y M a g n , q u e e x p l c i t a m e n t e el autor define p n i c o s : In hac itaque
terrarum
parvitate,
m s s C W A ; penis:
mona
ad occasum.
ariditate,
asperitate,
postrema
m s s . P S G ) , sicut inditum
Magona
ad orientem
B a r c e l o n a , 1987, p . 4 1 ) . L a Epistula
nomen
special
Severi
insula,
oppida
quae
a poenis
(Ep. Severi,
omnium
(phenis
sunt:
la-
2, 5: ed. A M E N G U A L , J.,
c o n t i e n e t a m b i n algunos n o m b r e s de matriz
Muttum-
bal, c o m o ya h e m o s visto entre los pnico-cristianos de C a r t a g o . U n o de los e l e m e n t o s interesantes del t e s t i m o n i o est en la descripcin de la c o m u n i d a d h e b r e a en M e n o r c a , que
florece en el s. V c o m o en otros sitios de fundacin fenicia''"".
(96) L E P E L L E Y , CI.. Les cits de l'Afrique romaine au Bas Empire, v. II, Pari.s 1 9 7 9 - 1 9 8 1 , p. 4 7 2 ;
O P E L T , I., o . c . p. 131 n. 2 8 . aceptan el testimonio de Optato de Milevi sobre la vigencia de los cnllos
pnicos en la Numidia del s. V.
(97) B I C K E L L . G., Isaac Antiochenus,
Opera Omnia, Giessen 1873, v. 1 p, 210. Para la zona de Harrn
vid. B R U C E W. an AS 1 (1951 ) 77-11 I y 2 (1952) 3 6 - 8 3 .
(98) Ed. M A R T I N en ZDMG 29 (1875) p . 110. El patriarca Eutiquio de Alejandra escribe en sus Annales
(ed. y traduccin latina de B A U D I S S I N , W., ZE>MG 66, 1912, p. 172): Postea vero Baal Samin, alIraq rege, Talbln, Thamurae regis Musai uxorem, depereunte fugiens eum ipsa Harrarw, Ignem injecit
quo arsii, unaque et templum et Idotum.
(99) C L O S A E A R R E S , I., "Sermo punicus, sermo graecus, sermo latinus y sermo gentilis en la carta encclica del obispo Severo de Menorca", en Helmntlca 29 (1978) 187-194.
161
5 . S a n t u a r i o s P n i c o s e n el s. V I
E l h i s t o r i a d o r b i z a n t i n o P r o c o p i o al n a r r a r la g u e r r a d e J u s t i n i a n o c o n t r a los v n d a l o s t e s t i m o n i a q u e t o d a v a en el s. V I s i g u e h a b l n d o s e la l e n g u a p n i c a : "la d e s c e n d e n c i a d e los fenicios s i g u e v i v a , y h a b l a t o d a v a h o y la l e n g u a d e los fenicios"'""". El
t e s t i m o n i o d e P r o c o p i o es a d e m s i n t e r e s a n t e p o r q u e est r e f i r i n d o s e a la z o n a q u e
h a b l a b a A g u s t n c o m o " p u u f o n a " , la del castellum
Fussalae
{Ep. 2 0 9 , 2 , y la 2 0 , . 1 2 1
e n t r e l a s n u e v a s e n c o n t r a d a s p o r D I V J A K . ) . A g u s t i h a b l a b a de F u s s a l a c o m o d e un
castellum
p a r a el q u e h a b a d e s i g n a d o un o b i s p o q u e h a b l a b a el p n i c o , A n t o n i n o (al
q u e s u c e d i L u c i l i o , q u e t a m b i n h a b l a b a el p n i c o ) . P r o c o p i o c u e n t a c o m o en la z o n a
d e los p n i c o s J u s t i n i a n o o r d e n e s t a b l e c e r un phrourion
s a m e n t e en Phdsala
(De Aedificiis,
o "fuerte" y c o l o c a r l o p r e c i -
V I , 7, 11)""". El c a s t i l l o q u e i n d i c a b a A g u s t n n o
e r a s i m p l e m e n t e un " b o r g o " , s i n o a d e m s t e n a , c o m o la p a l a b r a m i s m a i n d i c a , u n a
f u n c i n d e f e n s i v a , c o m o certifica P r o c o p i o .
P r o c o p i o o f r e c e a d e m s o t r o t e s t i m o n i o d e g r a n i m p o r t a n c i a p a r a v e r i f i c a r la sup e r v i v e n c i a , n o s o l o d e la l e n g u a , s i n o t a m b i n d e la r e l i g i n p r c a e n p l e n o s. V I .
L a s t r o p a s d e J u s t i n i a n o s e i n t e r n a n en el t e r r i t o r i o d e N u m i d i a y l l e g a n h a s t a el
a n t i g u o limes.
P u e s b i e n en u n l e j a n o o a s i s , el d e A n g i l a , q u e s i r v e d e " e n c r u c i j a d a a
e n la p l e n i t u d d e s u s f u n c i o n e s r e l i g i o s a s . J u s t i n i a n o re-
c u e r d a la p r o h i b i c i n d e su a n t e c e s o r T i b e r i o y lo m a n d a c e r r a r (De Aedificis,
VI, 2).
E l m i s m o P r o c o p i o n o s t r a n s m i t e u n a i n s c r i p c i n q u e l e y en u n a b e l l a f u e n t e d e
la c i u d a d d e T i g i s i s : " N o s o t r o s q u e h e m o s h u i d o a n t e el b a n d i d o J o s u hijo d e N a v e "
(De helio
vandalico,
2, 10). E s t a i n s c r i p c i n p n i c a c e r t i f i c a r i a el t e s t i m o n i o d e A g u s -
tn s o b r e la c o n v i c c i n d e los p n i c o s d e su o r i g e n c a n a n e o .
T e r m i n a m o s c o n las g l o s a s p n i c a s del g r a m t i c o P r i s c i a n o (Inst.
11), d o n d e a d e m s d e d a r a l g u n a s e t i m o l o g a s p n i c a s (ahaddiris
devoravit
Saturnus
Gramm.
lapis quem
pro
V, 2 ,
love
(ibid. V I I , 3 2 ) , s e a l a el u s o en su t i e m p o (s. V I ) d e la l e n g u a p n i -
B) A r q u e o l o g a y epigrafa n e o p n i c a
U n a r p i d a r e s e a d e los r e s u l t a d o s d e la a r q u e o l o g a y e p i g r a f a , e n r e l a c i n a la
s u p e r v i v e n c i a d e l n e o p n i c o , s e r v i r p a r a verificar, si r e s p o n d a a v e r d a d la c o n v i c c i n , q u e u n n i m e m e n t e d e f e n d a n los c r t i c o s q u e h a n t r a t a d o e s t a c u e s t i n , d e q u e
(JOO) De helio Vandlico II, 10 ( C S H B , Bonn 1883, 1, p. 49; Lipsia 1905, 1, pp. 4 6 1 - 4 6 3 . Vid. texto y comentario en V A T T I O N l , Fr., "Spigolature patrstiche",
en Miscelnea patrstica A.C. Vega, Madrid
1968.
(101) D E S A N G E S , J., "Un tirioignage peu connu de Proeope sur la Numidie vandale et byzantine", en By.'f(/7fion 33 (1983) 43-44 y 65.
(102) Description de l'Afrique Septentrionale,
Argel 1913, p. 19.
162
d e s p u s del s. 1 n o h a y i n s c r i p c i o n e s n e o p n i c a s ni o t r a s p r u e b a s a r q u e o l g i c a s d e la
v i g e n c i a de la l e n g u a y r e l i g i n p n i c a " " " .
1. I n s c r i p c i o n e s l a t i n o - p n i c a s y n e o p n i c a s
S e d e b e a los a f i n a d o s a n l i s i s d e G i l b e r t L E V I D E L L A V I D A la r u p t u r a del l i m i te t e m p o r a l y territorial i m p u e s t o
a la v i g e n c i a del n e o p n i c o en el B a j o I m p e r i o . Ya
en I 9 6 0 se h a b a d a d o c u e n t a de q u e las i n s c r i p c i o n e s q u e h a b a n r e c i b i d o la e t q u e t a
d e " l a t i n o - l b i c a s " , y q u e r e s u l t a b a n i m p o s i b l e s d e interpretar, en r e a l i d a d eran " l a t i n o pnicas""""". L E V I D E L L A V I D A a n o t a e n la p g i n a 71 d e su e s t u d i o , y lo p r e c i s a en
la n o t a 18, q u e , e n t r e las i n s c r i p c i o n e s c o n o c i d a s h a s t a e n t o n c e s c o m o " l a t i n o - l b i c a s " ,
h a y m u c h a s q u e s o n c l a r a m e n t e " n e o p n i c a s " p o r la grafa y l o s c a m b i o s f o n t i c o s ,
q u e s u p o n e n s u s t r a n s c r i p c i o n e s al latn. S u d e s c u b r i m i e n t o p a s p r c t i c a m e n t e i n o b s e r v a d o . P. B R O W N , q u e c i t a su t r a b a j o , n o p o r e s t o c a m b i a su p a r e c e r g l o b a l " " " . S e i s
a o s m s t a r d e el s a b i o o r i e n t a l i s t a a g u s t i n o , F r a n c e s c o V A T T I O M " " ' " , s i g u i e n d o el cam i n o abierto por G. L E V I D E L L A V I D A somete a m s de cincuenta inscripciones a
u n d e t a l l a d o a n l i s i s , y c o n c l u y e q u e se trata, c o n t o d a c e r t e z a , d e " l a t i n o - p n i c a s y n e o p n i c a s " , y q u e u n b u e n g r u p o , c o m o el d e s c u b i e r t o e n B i r E d - D r e d e r , p e r t e n e c e al
s i g l o I V d. C. T a n t o L E V I D E L L A V I D A c o m o V A T T I O N I , se h a b a n b a s a d o p a r a sus
e s t u d i o s f i l o l g i c o s y e p i g r f i c o s e n l o s d a t o s o f r e c i d o s p o r el a r q u e l o g o G O O D C H I L D R . " " y en el b a l a n c e g e n e r a l q u e h i z o d e l o s m i s m o s F R E V I E R J. G.""*', i n c h n n d o s e d e m a n e r a d e f i n i t i v a h a c i a el c a r c t e r " n e o p n i c o " d e e s t a s i n s c r i p c i o n e s d e
Bir Ed-Dreder.
L a clasificacin de m s de cincuenta inscripciones, c o m o "latino-pnicas y n e o p n i c a s " r o m p a el e n t r a m a d o d e t o d a s las h i p t e s i s d e C O U R T O I S Chr., p a r a el q u e
r e s u l t a b a i m p o s i b l e cjue el m u n d o p n i c o se h u b i e s e e x t e n d i d o h a s t a el limes
tripolita-
(103) Conviccin alimentada por los trabajos de R O D A R Y , P. que sirvieron de base a F R E N D , C O U R T O I S y C H A R L E S - P I C A R D {Karthago 8, 19.57, p . 26-28 y en // mondo di Cartagine, Miln 1939 p,
117 ss.) y que fij la fecha m s tarda para las inscripciones pnicas en el s. I d.C. L o s descubrimientos que han tenido lugar en los ltimos 20 aos en la m i s m a N u m i d i a y en Sicilia y Cerdea la han
desmentido totalmente, c o m o veremos ms adelante.
(104) Vanse las observaciones que hizo el balance de F E V R I E R , I.-C. sobre las inscripciones encontradas
durante los aos de la II Guerra Mundial, en Rev. des Etud. Anciennes 55 (1933) pp. 359-360; y los
trabajos capitales de "Tracce di credenze e culti fenici nelle iscrizioni neopuniche della Tripolitana",
en Festsclirift J. Friedrich, Heidelberg 1959, p . 299-314; "Frustuli neopunici tripolitani" sa Rendicomi dellAcead.
Lincei, ser. V i l i , 18 (1966) p p . 463-482; "Sulle iserizioni "latino-libiche" della Tripolilania", en Oriens Antiquus 2 (1960) 65-94.
(105) Vase la nota 6 del estudio sobre "Cristianismo y cultura locai en la Africa de la tarda romanidad",
publicado por primera vez en 1968 en Jornal of Roman Studies 58 (1968) 88-95, y que recogi sin
correcciones en Religion and Society in the Age of Saint Augustine, Londres, 1972,
(106) V A T T I O N I , F r "Appunti sulle iscrizioni puniche tripolitane", en AlON 16 (1966) 37-53y 18 (1968)
72-73.
(107) Sobre la necrpolis rornano-neopnica de Bir ed-Dreder, vid. RAL 3 (1934) 91-107.
(108) Primero en Rev. des Etud. Anciennes 53 (1953) 358-339 y despus en Studi in onore G. Levi della Vida, R o m a 1956, pp, 274-286.
(109) "The limes tripolitanus in the Light of Recent Discoveries", en .JRS 39 (1949) 81-95 y 40 (1950) 30-38.
163
4 2 , 4 3 , 4 4 , s o n d e l s i g l o III a v a n z a d o , ba-
y la religin
se manifiestan
y ms alia.
de su
todava
Como
por algunos
brusca
siglos
es la cada
hasta
de
el
Carta-
memoria".
a) E l e m e n t o s n e o p n i c o s en Sicilia
E n t r e loa hallazgos neopnicos p o d e m o s resear algunos interesantes para nuestro
164
d o c u m e n t a n u n a a c t i v i d a d d e las c e c a s d u r a n t e la e p o c a i m p e r i a l ,
( P a l e r m o ) se han e n c o n t r a d o en a m b a s p a r e d e s n u m e r o s o s di-
s e o s e i n s c r i p c i o n e s p n i c a s y n e o p n i c a s d e c a r c t e r r e l i g i o s o , c o m o t p i c a s d e la
g r u t a d e un s a n t u a r i o . L a s i n s c r i p c i o n e s e s t n r e d a c t a d a s en c a r a c t e r e s n e o p n i c o s , y
se r e m o n t a n a los s. I y II d. C . " " ' .
b) I n s c r i p c i o n e s y s a n t u a r i o s n e o p n i c o s en C e r d e a
L a s e x c a v a c i o n e s en l o s a s e n t a m i e n t o s p n i c o s e n la isla d e C e r d e a han d a d o a
luz n u m e r o s o s e i m p o r t a n t e s d o c u m e n t o s q u e p r u e b a n la p e r s i s t e n c i a d e la l e n g u a , d e
las i n s t i t u c i o n e s y d e la r e l i g i n p n i c a h a s t a a v a n z a d o el s. III d. C."'^'. P o r c i t a r los
m s i m p o r t a n t e s , t i e n e n e s p e c i a l i n t e r s p a r a n u e s t r o a s u n t o los d e N u r r a , q u e L I L L I U
G."''" c o l o c a d e s d e el s. II a. C al II d. C. l o m i s m o q u e los d e la z o n a d e S a s s a r i , a cab a l l o d e la e r a c r i s t i a n a y c o n t e s t i m o n i o s e p i g r f i c o s e n c a r a c t e r e s n e o p n i c o s q u e se
e x t i e n d e n h a s t a el s. IIJ d. C."-"'. H a y i n s c r i p c i o n e s n e o p n i c a s m u y t a r d a s a j u z g a r
p o r su grafa y f e n m e n o s f o n t i c o s ; e x i s t e n b i l i n g e s ( n e o p n i c a s - l a t i n a s ) y t r i l i n g e s
( p n i c o - l a b n o - g r i e g a s ) " ' " . E n t r e e s t a s i n s c r i p c i o n e s s o n d e g r a n i n t e r s l a s d e N o r a , en
S a n t ' E f i s i o , q u e d e s c i e n d e n h a s t a el s. II d. C . " ' ' ' .
B i t i a p o s e e o t r a c l e b r e , q u e m a r c a el l m i t e t e m p o r a l m s r e c i e n t e , m e d i a d o s del
s. III d. C ( 2 2 9 - 2 3 1 ) : m e n c i o n a los sufet,
o m a g i s t r a t u r a sufetal, q u e s i g u e e n v i g o r d u -
r a n t e la p o c a i m p e r i a l (s. I I I ) , t i e n e el n o m b r e de Bodbaal
y c o m m e m o r a la c o n s t r u c -
c i n y r e n o v a c i n d e l s a n t u a r i o . El n c l e o n e o p n i c o d e B i d a t i e n e tal c o n c i e n c i a d e
su i d i o s i n c r a s i a q u e d e f i n e " r o m a n o " a im f u n c i o n a r i o e v i d e n t e m e n t e n o i n d g e n a . S i g n o d e c u a n p r o f u n d a s eran las r a c e s p n i c a s en C e r d e a y su v i t a l i d a d e n el B a j o I m perio. Los relieves arqueolgicos indican q u e este santuario estuvo funcionando hasta
b i e n e n t r a d o el s. V. El e s t u d i o d e l a s t u m b a s , t p i c a m e n t e p n i c a s , c o n f i r m a q u e s e c u bre u n a r c o d e t i e m p o i n i n t e r r u m p i d o q u e v a del s i g l o V I I a. C. h a s t a el s. I V d. C . " - ' \
L a e p i g r a f a r e v e l a e n C e r d e a la p r e s e n c i a d e o r g a n i s m o s d e l p u e b l o , la " a s a m -
(116) M O S C A T I , S., o . c , p . 99 BISI, A.M., "La cultura artstica de Lilibeo en el perodo pnico", en OA 7
(1968) 9,5-115 y "Influenze ilaliote e sieeliote sull'arte tardo-punica: le stele funerarie di Lilibeo", AC
22 (1970) 92-130; DI S T E F A N O , C.A., "Lilibeo alla luce delle nuove scoperte archeologiche", SA
43 (1980) 7-20.
(117) M O S C A T I , S., o . c , p. 112-113; cfr A A . V V . Grotta Regina II. Le iscrizioni punictie, R o m a 1979.
(118) M O S C A T E S., o . c , p. 155-156.
(119) "Rapporti tra la civilt nuragica e la civilti fenicio-punica in Sardegna", en SE 18 (1944) 323-370.
(120) M O S C A T I , S., o . c , p. 97.
(121) G A R B I N I , G., "Iserizioni funerarie puniche in Sardegna", cu AlON 4 2 (1982) 461-466; U B E R T l ,
M.L., "Dati di epigrafia fenicio-punica in Sardegna", en ACFP IH p. 797-804.
(122) GHIERA, G., Nora. Recenti studi e scoperta. Pula 1985. M O S C A T I , S.- U B E R T l , M.L., Le stele puniche di Nora nel Museo nazionale di Caglicui, R o m a 1970.
(123) M O S C A T I , S., "Il popolo di Bithia", en RSO 43 (1968) 1-4; A C Q U A R O , E . - B A R T O L O N I , P., "Bilia: Cerdea y el Norte de Africa en el perodo punico", en Rev. de Arqueologa
38 (1984) 11-17.
165
feni-
ABREVIATURAS USADAS
AC = A r c h e o l o g i a c l a s s i c a ; ACFP
A t t i del I C o n g r e s s o I n t e r n a z i o n a l e di S t u d i
= Annali
(124) M O S C A T I , S., "Sulcts colonia fenicia in Sardegna", en RPARA 53-54 (1980-1982) 347-367 y en
RANL (1981) 193-196; 189-198. LILLIU, G., "Le .stele puniche di Sulcis", en MAL 4 0 (1944) 2 9 3 418.
(125) AA.'VV. Ricerche puniche di Antas e il culto eh Sardus Pater. 1975; G A R B I N I , G.. "Le iscrizioni puniche di Antas", en AON 29 (1969) 3 17-331; vid. Kartbago 15 (1969) 67-74.
(126) M O S C A T I , S., Italia punica, p. 238-240.
(127) M O S C A T I , S., "Stele monumentali puniche scoperte a Tharros", en RANL 1980-1984 pp. 553-566 y
vid. RSF 8 ( 1980) 71 -142; 9 ( 1981 ) 2 9 - 1 1 9 ; 1 0 ( 1982) 49-111 ; 1 2 ( 1984) 4 7 - 1 0 1 .
(128) P A N E D D A , D., Olbia nel periodo punico e romano, R o m a 1952 y vid. RSF 1 1 (1983) 177-181.
(129) Por lo que se refiere al Oriente, la persistencia de los cultos de la religin fenicia en ambilo siro-fenicio se puede verificar a travs de las "tessere" y dedicatorias de los sacrificios a Baaishamin de Paimira: septiembre del 67 d.C. Zabdi (UP I, 4) y Jarhai hijo de Lisham.sch (UP I, 5), agosto del 114
d.C. Nabuzebad {CIS 11, 3986, 1), abril del 131 d.C. el senado y pueblo de Palmira {CIS U, 3959, 6),
febrero 132 d.C. Ogilu hijo de Maliku (CAS' U, 3988, 1 ) , agosto 134 d.C. Agatangelo de Abila {CIS U,
3912), inscripcin greco-siria del s. UI d.C. (publicada por C A N T I N E A U , J. en RA 27, 1930, 35 s.),
inscripcin del 228 d.C. (publicada por S T A R C K Y , J., en Syria 26, 1949, 40), 25 de septiembre del
3 0 2 en griego ( C O L L A N T , P., Aspects du cuite de Baaishamin
a Palmyre, Varsovia 1966, 325-388),
pergamino del 243 d.C. de Dura-Europos ( G O L D S T E I N , J. A. en JNES 2, 1966, 1-16).
166
= Beihehefte de
= B u l l e t i n of t h e A m e r i c a n S c h o o l s of O r i e n t a l R e s e a r c h ; BdA = B o l l e t t i -
n o d'arte; CB = C a h i e r s d e B y r s a ; CCL
= C o r p u s C h r i s t i a n o r u m s e r i e s latina; CIL =
C o r p u s I n s c r i p t i o n u m l a d n a r u m ; CAS = C o r p u s I n s c r i p l i o n u m S e m i t i c a r u m ; CRAiBL
C o m p t e s R e n d u s d e l ' A c a d m i e d e s I n s c r i p t i o n s et B e l l e s L e t t r e s ; CSEL
S c r i p t o r u m E c c l e s i a s t i c o r u m L a t i n o r u m ; DISO
= C. F. J E A N - J. H O F T I J Z E R .
tioniiuire
L e i d e n 1 9 6 5 ; GLECS
des iscriptioiis
smitiques
de l'Ouest,
d u s du G r o u p e l i n g u i s t i q u e d ' E t u d e s c h a m i t o - s m i t i q u e s ; GUOST
Corpus
Dic-
~ C o m p t e s ren-
= Glasgow Univer-
= J o u r n a l of R o m a n S t u d i e s ; JSS
= J o u r n a l of E g y p a n A r -
^ J o u r n a l of t h e N e a r E a s t e n
= J o u r n a l of S e m i t i c S t u d i e s ; Jl^S =
= M o n u m e n t i antichi
d e l l ' A c a d e m i a N a z i o n a l e dei L i n c e i ; NS = N o t i z i e d e g l i s c a v i di a n t i c h i t ; OA = O r i e n s
A n t i q u u s ; OLZ
= O r i e n t a l i s t i c h e L i t e r a t u r z e i t u n g ; PG - P a t r o l o g i a G r a e c a ; PL = Pa-
t r o l o g i a L a t i n a ; QAL
RANL
= Q u a d e r n i di a r c h e o l o g i a d e l l a L i b i a ; RAf
= R e v u e Africaine;
= R e v u e des Etudes
= R e n d i c o n t i d e l l a P o n t i f i c i i a A c c a d e m i a R o m a n a di A r c h e o l o g i a ; RSF
= Ri-
v i s t a di S t u d i F e n i c i ; RSO = R i v i s t a di S t u d i O r i e n t a l i ; SA - S i c i l i a A r c h e o l o g i c a ; SE =
S t u d i E t r u s c h i ; SM ^ S t u d i M a g r e b i n i ; SS = S t u d i S a r d i ; TLZ = T h e o l o g i s c h e L i t e r a turzeitung.
167