CHEMISTRY

Molecules, Matter, and Change

THIRD EDITION

PETER ATKINS & LORETTA JONES

W. H. FREEMAN AND COMPANY

NEW YORK
1997

Nekoliko poglavlja (dosta slobodno) preveo i skratio, a poneto i prokomentarisao (oznaka MP:
u tekstu):
Miljenko Peri
Beograd, novembar-decembar 2006.

Uputstvo za upotrebu
Draga djeco,
Ovaj uvod piem 4. 12. 2006. Da sam to uradio 4. 9. oslovio bih vas sa Dragi studenti
prve godine Fakulteta za fiziku hemiju. Zato sam se odluio za ovu formu, znate i sami.
Mnogi od vas, recimo Marina iz pretposljednjeg reda i uti, nemaju prava da budu uvrijeeni;
nekoliko izuzetnih, kao Dragana, Aleksandra, Maa, ili oni momci iz Vrca i Poege, ija imena
jo nisam zapamtio, e me, nadam se, razumjeti.
Ovaj kurs je trostruko debitantski. On je za vas prvi koji sluate. On se prvi put pojavio
ove kolske godine. Konano, ja prvi put predajem studentima prve godine. Nije bilo ni za
oekivati da ovakav trostruki eksperiment uspije. Svu krivicu preuzimam na sebe. Kada smo se
upoznali, onog za vas komarnog dana u amfiteatru, rekao sam vam da sam dobio zadatak da
vam priam neto to je atraktivno, a jednostavno. Atraktivnost vam nisam mogao garantovati,
ali sam obeao jednostavnost. Tada jo nisam imao sasvim jasnu ideju ta bi to trebalo da bude.
Mnogo mi je jasnije bilo ta ne treba da bude. Dakle, nikakva matematika, nita to zahtijeva
predznanje i skoro nita od onoga to ete sluati na drugim kursevima. Pa kakva je onda svrha
ovog kursia? Eto, da oni od vas koji to ve nisu znali, uju ta je elektron, atom, molekul, ili
hemijska veza. Jer mi, vai nastavnici, zakljuili smo da biste tapkali u mraku ako o tome ne
biste imali najosnovnije predstave od samog poetka studiranja. Da bih vam olakao ivot,
pokuao sam da naem najjednostavniju postojeu knjigu koja govori o tim stvarima. Jer,
morao sam raunati s tim da ete na predavanjima radije gledati oglase za stanove, itati novine
ili pripremati kolokvijume, nego me sluati. Moda mi neete vjerovati, ali pregledao sam bar
tridesetak kandidata. I ustanovio sljedee: dobre knjige pisane su pedesetih-ezdesetih (sada ve
prolog vijeka). Sve one imaju, naalost, nedostatak da koriste arhainu notaciju, danas
nedozvoljene termine i jedinice, i opisuju eksperimente izvedene u mlaem tercijaru. Nove
knjige su mi najee liile na beskorisne slikovnice. Izbor je na kraju pao na neizbjenog
Etkinsa. Njegove knjige svi kuju u zvijezde. Ja ih ne volim. Ali moram prihvatatiti da su
najbolje, jer su druge jo gore. Neu da tvrdim da je neto u njima pogreno. Ali, mislim da je
previe stvari napisano povrno. Kao da vam pokazuje onih 10% ledenog brijega to viri iz
vode. To ne predstavlja problem za onoga ko unaprijed zna materiju, ali oekivalo bi se da
udbenici budu od koristi i onima koji je ne znaju. Ipak, ne treba biti previe strog prema Piteru.
Za njega se pria da je jedini autor udbenik koji se obogatio piui ih. A ne moete se
obogatiti napisavi jednu dobru knjigu. Za to je neophodno mnogo (nat)prosjenih. Nije svako
voljan da zavri kao Vermer, koji je radio cijelog ivota, a napravio samo tridesetak slika (ako
se ubroje i one ije je autorstvo sporno), ili Van Gog, koji je prodao samo jednu. Dakle, ja ne
bih stavio ruku u vatru za sve to su Loreta i on napisali, kao to ni oni ne bi stajali iza mog
prevoda i komentar. Uzgred, imam utisak da i ovu knjigu bije glas kao udbenike LandauLifica (U njima nema ni jedne misli koja nije Landauova, a nijedne rijei koja nije
Lificova).
Ni vi mi ba niste (do sada) mnogo pomogli. Mislim pri tome na vae, za mene
originalno, za vau generaciju vjerovatno tipino, shvatanje demokratije. Ja ivim u iluziji (i tu
se nita nee promijeniti ni poslije ovog semestra) da profesor nije ni goni robova ni policajac.
Da studente ne treba dresirati. ak ni vaspitavati ih. Da ste, jednostavno, previe veliki za takve
poduhvate i metode. I kada me ne sluate, da je to zato to ne znam da vam uinim zanimljivim

3
ono to priam. U stvari, nemam razloga ni da se mnogo alim. ujem da ste na drugim
asovima jo slobodniji. Na mojim ste mijenjali redove, ali bar niste skakali na katedru kao kod
Mihajla. Bili ste ipak tii nego na sjednicama Studentskog parlamenta i mnogo, mnogo finiji
nego na matematici. Ne znam samo kako se taj profesor usuuje da vam okrene lea! Kao da ne
zna da se i kod nas gaji paradajz, i prazne boce koka-kole uvaju za specijalne prilike. Da znate
da je mnogo lake sa etvrtom godinom. Tu niko ne preskae preko klupa, jer svi (od
iscrpljenosti, valjda) manje-vie spavaju. Nemojte, ipak, misliti da ja o vama mislim gore nego
vi o meni. Iskreno vam elim da vam slijedei kursevi budu zanimljiviji. Vi to zasluujete, jer
ste u stvari dobri, pa i ako ste (jo) djeca.

1. MATERIJA
Hemija je prouavanje materije i njenih promjena. Materija je sve to ima masu i zauzima
prostor (MP: Perem ruke od ove definicije). Sve to moete dotai je materija. To je i mnogo
toga to ne moete dodirnuti, kao materijal plamena, ili zvijezde. Materija se javlja u ogromnom
broju formi, kao stijene, ljudi, biljke, okeani, kola, kompjuteri, oblaci, bakterije.
Svaka razliita ista vrsta materije naziva se supstancijom. Pod istim
podrazumjevamo skroz isto. ak i na mikroskopskoj skali. Prema tome, gvoe je jedna
supstancija; voda je druga. Uoite da je nauna definicija supstancije neto drugaija od
svakodnevnog znaenja ove rijei. Supstancija u nauci je jedinstvena, ista forma materije, ne
smjesa nekoliko razliitih vrsta materije. Prema toj definiciji, (MP: ista) voda je jedna
supstancija, jer sadri samo jednu istu vrstu materije, ali meso, blagi napici, i prljavtina nisu
iste supstancije u naunom smislu (MP: Posljednja od njih ni u svakodnevnom!), jer
predstavljaju kompleksne smjese.
ELEMENTI
Mislioci i filozofi razmiljali su o strukturi materije od najstarijih vremena. Stari Grci uveli su
koncept elemenata kao osnovnih supstancija, od kojih su izgraeni svi oblici materije. Oni su
dentifikovali etiri elementa, zemlju, vazduh, vatru i vodu, za koje su vjerovali da mogu da daju
sve druge supstancije kada se meusobno kombinuju u pravilnim proporcijama. Osnova ovog
koncepta elemenata u saglasnosti je sa danas prihvaenom, ali sada znamo da ustvari postoji
vie od stotinu hemijskih elemenata koji, u razliitim kombinacijama, ine svu materiju.
1.1 ATOMI
Stari Grci su se prvo pitali ta bi se dogodilo kada bi sjekli materiju u manje komadie. Postoji
li neka taka kod koje bismo morali da stanemo, jer jo manji komadii ne bi vie imali osobine
cjeline, ili bismo mogli da nastavimo sa dijeljenjem do beskonanosti?
Danas znamo da se u takvom procesu stie do jedne konane take. Dakle, materija nije
kontinualna, ve se sastoji od skoro nezamislivo malih estica. Najmanja estica jednog
elementa koja moe da postoji, naziva se atomom. Prvi ubjedljiv argument za postojanje atoma
dao je 1807. engleski uitelj i hemiar John Dalton (Don Dalton). On je na osnovu rezultata
valikog broju opsenih mjerenja masa elemenata koji se meusobno kombinuju, izveo
argumente koji su snano potkrepljivali ideju o egzstenciji atoma. Danas moderna
instrumentacija omoguava mnogo direktnje evidentiranje atoma, i mi moemo ak da pravimo
slike individualnih atoma [npr. pomou tehnike koja se naziva scanning tunneling microscopy
(STR)]. Vie nema nikakve sumnje da atomi postoje i da su oni jedinice koje ine elemente:
Element je supstancija izgraena od atoma samo jedne vrste.
Svi atomi zlatne kocke iste su vrste. Analogno, svi atomi kocke olova su iste vrste (ali razliiti
od onih koji izgrauju kocku zlata), i tako dalje za sve elemente. Kada naunici naprave novi
element u nekom od dinovskih akceleratora, oni utvruju da je zaista nov provjeravajui (na
naine koji e biti kasnije opisani) da li su njegovi atomi razliiti od onih koji ine odranije

5
poznate elemente. Do 1996. otkriveno je ili proizvedeno 112 elemenata, neki od njih u vrlo
malim koliinama. Npr., proizvedna su samo jedan do dva atoma elementa s rednim brojem
111, i oni su postojali manje od sekunde.
Sva materija izgraena je od razliitih kombinacija jednostanih oblika materije,
nazvanih hemijskim elementima. Element je supstancija koja se sastoji od samo jedne
vrste atoma.
1.2 IMENA ELEMENATA
Imena nekih elemenata veoma su stara. Npr., ime kuprum (bakar) izvedeno je iz Kipar, gdje
je elemenat nekada kopan, a ime gold (zlato) od staroengleske rijei sa znaenjme ut.
Neka imena oznaavaju neku od karakteristnih osobina elementa. Hlor, npr., je uto-zeleni gas
i njegovo ime je izvedeno iz grke rijei za tu boju. Vanadijum, koji gradi lijepo obojena
jedinjenja, nazvan je po Vanadis, skandinavskoj boginji ljepote. U novije doba, elementi su
nazivani po njihovim pronalazaima ili mjestima na kojima su otkriveni: americijum, berklijum,
kalifornijum, ajntajnijum, kirijum. Internacionalna unija iste i primjenjene hemije (IUPAC) je
meunarodno tijelo koje, pored ostalih zadataka, prihvata imena predloena za elemente.
Hemiari su uveli jedan koristan sistem koji ini nepotrebnim pisanje punih imena
elemenata. Svaki element predstavljen je hemijskim simbolom, sainjenim od jednog ili dva
slova. Mnogi od simbola su prvo, ili prva dva slova imena elementa:
hidrogen (vodonik) H; carbon (ugljenik) C; nitrogen (azot) N; oksigen (kiseonik) O; helijum
He; aluminijum Al; nikal Ni; silicijum Si.
(MP: Imena, odnosno transkripcija, kao hidrogen, carbon, itd. potiu iz razliitih jezika).
Uoite da je prvo slovo simbola uvijek veliko, a drugo malo (He, a ne HE) (MP: A takoe i da
je drugo slovo malo, ali ne supskript dakle He, a ne He!). Neki elementi imaju simbole
obrazovane od prvog i nekog kasnijeg slova imena:
magnezijum Mg; chlorine (hlor) Cl, zinc (cink) Zn, plutonijum (Pu)
Drugi simboli uzeti su iz latiniskih, njemakih ili grkih imena elemenata. Npr., simbol za
gvoe je Fe od latinskog imena ferum.
1.3 NUKLEARNI ATOM
Prije dvjesto godina, Dalton je zamiljao atom kao bezstrukturnu sferu slinu bilijarskoj lopti.
Danas znamo da atom ima unutranju strukturu i da je izgraen od jo manjih estica.
Istraivanjem unutranje strukture atoma, moemo ustanoviti kako se jedan element razlikuje
od drugoga.
U ovom poglavlju upoznaemo se sa savremenim modelom atoma. On se moe saeti
na slijedei nain:
1. Atomi su sainjeni od subatomskih estica nazvanih elekronima, protonima i
neutronima.
2. Protoni i neutroni formiraju kompaktno, sredinje tijelo, nazvano jezgrom atoma.

6
3. Elektron su distribuirani u prostoru oko jezgra, slino oblaku.
Ovaj model atoma naziva se nuklearnim atomom. Osobine pomenutih subatomskih estica
sumirane su u Tab. 1.1. Protoni i neutroni imaju priblino jednaku masu, ali protoni imaju po
jednu jedinicu pozitivnog naelektrisanja, dok su neutroni (kao to im samo ime sugerie)
elektriki neutralni. Elektron ima mnogo manju masu (MP: Ne zamjerite mi to u u cilju
utede prostora i vremena ubudue esto umjesto manje/vee mase koristiti rijei lake/tee
Raunam da ste dovoljno veliki da dobro znate da masa i teina nisu isto, i da vas ovo
skraivanje notacije nee navesti na pogrene zakljuke.) od protona (priblino 2000 puta), i
svaki od njih nosi jednu jedinicu negativnog naelektrisanja.
Najranija eksperimentalna indikacija za nuklearni atom je J.J. Thomsonovo (D. D.
Tomson, i on je bio Britanac) otkrie prve subatomske estice 1897. godina. Thomson je
prouavao katodne zrake, zrake koji se emituju kada se na dvije elektrode (dva metalna
kontakta) u evakuisanoj staklenoj cijevi dovede velika potencijalska razlika (visok napon). On
je pokazao da su katodni zraci snop (struja) negativno naelektrisanih estica. Oni dolaze iz
atoma koji ine elektrodu, nazvanu katodom.
Thomson je ustanovio da su naelektrisane estice iste, bez obzira na metal koji se koristi
kao katoda. Zakljuio je da su sastavni djelovi svih atoma. Ove estice nazvane su elektronima i
oznaene sa e-. Kasniji istraivai, posebno Amerikanac Robert Millikan (Robert Miliken),
izveli su eksperimente koji su omoguili da se odredi masa elektrona; naeno je da je ona samo
9,1.10-28g.
TABELA 1.1 Osobine subatomskih estica
estica

Simbol

Naelektrisanje*

Masa, g

Elektron

e-

-1

9,109.10-28

Proton

+1

1,673.10-24

Neutron

1,675.10-24

*Naelektrisanja su data kao umnoci naelektrisanja protona, koje je u SI jedinicama 1,602.1019

C (kulon).
Iako su elektroni negativno naelektrisani, atomi u cjelini imaju nulto naelektrisanje.
Prema tome, svaki atom mora imati dovoljno pozitivnog naelektrisanja da poniti negativno
naelektrisanje elektrona. Godinama je voena iva diskusija o lokaciji pozitivnog naelektrisanja.
Poetkom dvadesetog vijeka, mnogi naunici smatrali su da su atomi pihtijaste kuglice
(kapljice) pozitivnog naelektrisanja, sa elektronima suspendovanim u njemu kao suvo groe u
pudingu (MP: iz poreenja zakljuujete da su veina od tih naunika bili Englezi).
1908. ovaj model je pobijen jednim jednostavnim eksperimentom. Novozelananin
Ernest Rutherford (Ernest Raderford) je uvjebavao nekoliko svojih studenata u korienju
jedne nove aparature. Rutherford je znao da neki elementi, ukljuujui i radon, emituju snopove
pozitivno naelektrisanih estica nazvanih alfa () esticama. On je zamolio (MP: ovo je
vjerovatno eufemizam. Meni je loginije da im je naredio.) dvojicu od njih, Hansa Geigera
(MP: Hans Gajger, to je onaj, iji vas aparat eka na treoj godini!) i Ernesta Marsdena, da

7
gaaju -esticama pare zlatne (MP: Rasipnik!) folije debljine od samo nekoliko atoma (MP:
Izvinite, cicija!). Ako bi atomi stvarno bili kuglice pozitivno naelektisanog elea (MP: Na
Novom Zelandu se, izgleda, ne jede puding.), tada bi sve -estice lako prolazile kroz foliju, sa
samo sluajnim, neznatnim otklonima putanje.
Ono to su Geiger i Marsden opazili, iznenadilo je sve oko njih. Iako su skoro sve estice prolazile i bile sasvim malo skrenute, oko jedna od 20.000 bila je skrenuta za vie od
900, a nekoliko -estica odbijeno je direktno unazad, u pravcu odakle su dole. Bilo je skoro
nevjerovatno, rekao je Rutherford, kao kada biste gaali granatom od 15 incha (MP: 1 inch je
priblino 2,5 cm) pare svilenog papira, a ona se odbila i pogodila vas. (MP: Prihvatate li ovu
argumentaciju? Dobro razmislite na osnovu Thomsonovog modela, atomi su, naime,
kompaktni, i moglo bi se oekivati da -estice uopte ne treba da prou kroz foliju. Meni je
Rutherfordova reakcija na rezultat eksperimenta ranije izgedala udno, ali sada vidim da je
ovjek bio u pravu.)
Objanjenje je moralo biti da atomi nisu kuglice pozitivno naelektrisanog elea sa
elektronima suspendovanim u njemu kao suvo groe. Umjesto toga, atomi treba da sadre
masivne, praktino takaste centre pozitivnog naelektrisanja, okruene velikom zapreminom
skoro praznog prostora. Rutherford je nazvao takastu pozitivno naelektrisanu oblast jezgrom
atoma. On je rezonovao da se pozitivno naelektrisane -estice koje direktno pogode jedno od
siunih, ali tekih jezgara atoma zlata (MP: U stvari, nebitno je to su jezgra teka, jer se
skretanje -estica ne vri usljed gravitacione interakcije; bitno je to to su jezgra mala, i to je u
njima skoncentrisano cjelokupno pozitivno naelektrisanje, tako da ona imaju ogromnu gustinu
naelektrisanja eto, sada sam sam odgovorio na pitanje iz prethodnog komentara.) odbijaju
njihovim pozitivnim nalektrisanjem i rasijavaju pod velikim uglovima, slino stonoteniskim
lopticama koje se odbijaju od reketa (MP: Joooj!!! Nisu mogli nai gluplje poreenje!)
Elektroni atoma distribuirani su u prostoru oko jezgra. Taj prostor (prenika oko 10-9m)
enormno je velik u poreenju sa velinom jezgra (prenika oko 10-14m) [MP: Ne treba da
pridajete preveliku vanost ovim brojevima; negdje ete nai (ini mi se ak i na drugim
mjestima u ovoj knjizi) da je prenik atoma, odnosno jezgra reda 10-10m, odnosno 10-13m.
Iskoristite ovu priliku da pravilo shvatite pojam red veliine. Red veliine 10-9m, npr., moe
da znai sve izmeu 10-10m i 10-8m.] Ako bi proton u vodonikovom atomu bio dimenzija muve
na centru igralita za bejzbol (MP: Objanjenje, specijalno za studentkinje: igralite za bejzbol
istog je reda veliine kao fudbalsko), tada bi prostor koji zauzima elektron bio veliine cijelog
stadiona.
U atomu je pozitivno naelektrisanje jezgra egzaktno poniteno negativnim
naelektrisanjem elektrona koji ga okruuju. Tako za svaki elektron van jezgra mora postojati u
jezgru odgovarajua pozitivno naelektrisana estica (MP: Nije ba didaktino! Zato jezgro ne
bi moglo biti npr. jedna estica sa naelektrisanjem jednakim, ali suprotnog znaka,
naelektrisanju svih elektrona). Pozitivno naelektrisane estice su protoni (oznaavaju se sa p);
njihove osobine date su u Tabeli 1.1. Uoite da je proton oko 2.000 puta tei od elektrona i da
svaki od njih ima jednino pozitivno naelektrisanje.
Broj protona u atomskom jezgru naziva se atomskim brojem, Z, elementa. Henry
Moseley (Henri Mozli), mladi britanski naunik, bio je prvi koji je precizno mjerio atomske
brojeve, neposredno prije nego to je poginuo u Prvom svjetskom ratu. Moseley je znao da
elementi bombardovani brzim elektronima (katodnim zracima iz Thomsonovog eksperimenta)
emituju X-zrake. Ovi zraci su u izvjesnom smislu slini zracima svjetlosti, ali imaju veu
energiju i mogu da prou kroz mnoge supstancije. Moseley je ustanovio da energija X-zraka
koje emituje jedan elemenat zavisi od njegovog atomskog broja; ispitujui X-zrake mnogih

8
elementa, on je bio u stanju da odredi masene brojeve tih elemenata. Poslije toga su odreeni
maseni brojevi svih poznatih elemenata. Npr., vodonik ima Z = 1, tako da znamo da se jezgro
vodonikovog atoma sastoji od jednog protona; helijum ima Z = 2, pa slijedi da njegovo jezgro
sadri dva protona. Najnovije otkriveni elementi imaju atomske brojeve preko 100, to znai da
njihova jezgra sadre vie od sto protona.
Kao to je ve reeno, atom je elektriki neutralan, to znai da broj elektrona u prostoru
oko jezgra mora biti jednak broju protona u jezgru. Prema tome, Moseleyeva tehnika brojanja
protona u jezgru je istovremeno indirektni metod za brojanje elektrona. Za vodonik. Z = 1, tako
da odmah znamo da vodonikov atom mora imati jedan elektron. Atom zlata, sa Z = 79, ima 79
elektrona. Za uranijum, Z = 92, na osnovu ega slijedi da atom uranijuma ima 92 elektrona.
U nuklernom atomu, sve pozitivno naelektrisanje i skoro sva masa skoncentrisani
su u siunom jezgru, a negativno naelektrisani elektroni obrazuju oblak oko jezgra.
Atomski broj definie se kao broj protona u jezgru; oko jezgra postoji jednak broj
elektrona.
1.4 IZOTOPI
Tehnoloki razvoj elektronike poetkom dvadesetog vijeka doveo je do izuma masenog
spektrometra, ureaja koji se moe koristiti za odreivanje mase datog tipa atoma. On je ubrzo
primijenjen na sve elemente; tako, npr., sada znamo da masa atoma vodonika iznosi 1,67.10-24g,
a da je masa atoma ugljenika 1,99.10-23g. ak i najtei atomi imaju mase od samo oko 5.10-22g.
U nauci se esto dogaa da nova i preciznija tehnika mjerenja dovede do nekog vanog
otkria. U ovom sluaju, naeno je da svi atomi jednog elementa nemaju jednaku masu. U
uzorku potpuno istog neona, npr., veina atoma ima masu 3,32.10-23g, to je oko dvadeset puta
vie od od mase atoma vodonika. Meutim, naeno je da su neki od neonovih atoma priblino
22 puta tei od atoma vodonika, a neki oko 21 puta. Sva tri atoma imaju isti atomski broj, pa su,
dakle, definitivno atomi neona.
Razlike u masama atoma jednog odreenog elementa sugerisale su postojanje tree
subatomske estice u jezgru, neutrona (oznaenog sa n). Kako neutroni nemaju naelektrisanje,
broj neutrona u jezgru ne utie ni na naelektrisanje jezgra, ni na broj elektrona u atomu.
Meutim, kako neutroni imaju skoro istu masu kao protoni, oni bitno doprinose masi jezgra.
Neutroni i protoni su vrlo sline estice i zajedno se nazivaju nukleonima.
Ukupan broj protona i neutrona u jezgru naziva se masenim brojem, A, atoma. Jezgro
masenog broja A, oko A puta je tee od atoma vodonika ije se jezgro sastoji samo od jednog
protona. Obrnuto, ako znamo da je neki atom izvjestan broj puta tei od atoma vodonika,
moemo zakljuiti koliki mu je atomski broj. Npr., kako su tri varijeteta neonovih atoma 20, 21
i 22 puta tei od atoma vodonika, znamo da su su im maseni brojevi respektivno 20, 21 i 22.
Kako svaki od atoma neona ima Z = 10, ovi neonovi atomi moraju imati 10, 11 i 12 neutrona.
Atomi sa istim atomskim brojem (oni pripadaju istom elementu), a razliitim masenim
brojem nazivaju se izotopima. Svi izotopi jednog elementa imaju egzaktno isti atomski broj;
prema tome, oni imaju isti broj protona u jezgru i isti broj elektrona oko jezgra, ali razliit broj
neutrona u jezgru. Izotop dobija ime kada napiemo njegov maseni broj iza hemijskog simbola
elementa, kao neon-20, neon-21 i neon-22. Simbol izotopa dobija se pisanjem masenog broja
kao lijevog superskripta uz simbol elementa, npr. 20Ne, 21Ne i 22Ne. esto se kao lijevi supskript
20
dodaju i atomski brojevi, npr. 10
Ne.
Kako izotopi istog elementa imaju isti broj protona i elektrona, oni imaju sutinski iste

9
hemijske osobine. Meutim, u sluaju vodonika, razlika u masama izotopa je relativno velika,
to vodi do primjetne razlike u nekim od fizikih osobina, i do manjih varijacija hemijskih
osobina. Vodonik ima tri izotopa (vidi Tabelu 1.2). Najei (1H) nema neutrona, tako da mu se
TABELA 1.2 Neki izotopi vanih elemenata
Element

Simbol

Atomski broj, A

Maseni broj, Z

Zastupljenost, %

Vodonik

99,985

Deuterijum

0,015

Tritijum

-*

ugljenik-12

12

12

98,90

ugljenik-13

13

13

1,10

kiseonik-16

16

16

99,76

H
H ili D
H ili T
C
C
O

* Radioaktivan, kratkog ivota.

jezgro sastoji od samo jednog protona. Ostala dva izotopa su manje uobiajena, ali tako vana
da imaju specijalna imena i simbole. Jedan od njih (2H) naziva se deuterijumom (D), a drugi
(3H) tritijumom (T). Atom deuterijuma, sa jezgrom koje se sastoji od jednog protona i jednog
neutrona, ima oko dva (precizno, 1,998) puta veu masu od mase obinog vodonikovog atoma i
kada se kombinuje s kiseonikom formira teku vodu. Data zapremina teke vode oko 11% je
tea od iste zapremine obine vode.
Izotopi imaju isti atomski broj, ali razliiti maseni broj. Njihova jezgra imaju isti
broj protona, ali razliit broj neutrona. Svi izotopi datog elementa imaju isti broj
elektrona ako jezgra.
1.5 ODAKLE POTIU ELEMENTI?
Svi elementi univerzima, osim vodonika i velikog dijela helijuma, nastali su u
zvijezdama. Nekoliko sekudi nakon to je univerzum nastao u Prvom prasku (Bing-Beng),
postojali su samo najjednostavniji elementi, vodinik i helijum. Poslije miliona godina, kako se
univerzum hladio, atomi vodonika i helijuma skupljali su se pod uticajem gravitacije u velike
oblake. Ovi oblaci su postepeno postajali sve topliji kako su se kondenzovali, i u toku tog
procesa oni su se rasprskavali u usijanja u vidu zvijezda. Unutar zvijezda, intenzivna toplota
gnjeila je i stapala atome vodonika i na taj nain su nastajali drugi elementi. Kada se stope dva
protona i jedan ili dva neutrona, nastaje atom helijuma (Z = 2, A = 3 ili 4). Kada im se pridrue
trei proton i novi neutroni, nastaje atom litijuma (Z = 3, A = 6 ili 7) itd. Ovo stapanje oslobaa
jo vie toplote, koja daje svjetlost zvijezda. Svjetlost zvijezda (i Sunca) znak su da se jo uvijek
formiraju tei elementi.
Mnogo miliona godina nakon to su se zvijezde formirale i poele da se hlade, njihovi
spoljni slojevi mogli su da kolabiraju, kao krov koji se rui, u njihovo istroeno jezgro.Taj
moni zvjezdani potres izaziva jake udarne talase tako da zvijezda odbacuje svoje spoljnje

10
slojeve i i alje ih u prostor u dinovskim eksplozijama, nazvanih supernovama. est takvih
eksplozija registrovano je u naoj galaskiji u posljednjih hiljadu godina, najnovija 1987. Udar
eksplozije podie temperaturu zvijezde, inei je jo svjetlijom nego ranije. Crabova (Kreb)
maglina (proizvedena supernovom iz 1054.) bila je vidljiva u toku dana cijele tri nedjelje. Pri
tako visokim temperaturama ak i teki atomi sudaraju se dovoljno estoko da se stapaju u jo
tee atome. Jako teki elementi koje sada nalazimo na Zemlji, ukljuujui uranijum i zlato,
nastali su na taj nain.
Ostaci zvijezda koje su eksplodirale, postepeno se skupljaju pod uticajem gravitacije i
generiu nove zvijezde. Meutim, svi ostaci jedne zvijezde ne moraju da se skupe u jedinstveno
centralno tijelo; neki se skupljaju u manja tijela koja se kreu po orbitama oko zvijezde. Ova
tijela su planete, a jedna od njih je Zemlja. Sva materija Zemlje formirana je na taj nain. Svi
elementi (osim vodonika i veine helijuma), od kojih je sve nainjeno, formirani su unutar
zvijezda. ak i naa tijela su zvjezdana praina (MP: Ovo je bila ista poezija.).
Na osnovu sadanjih ideja, vodonik i helijum su formirani u Bing-Bengu. Tei
elementi nastali su unutar zvijezda i poslije su raspreni u prostor.
1.6 PERIODNI SISTEM
Moda vas zabrinjava to postoji vie od 100 elemenata (MP: Dakle, vie od vas.). Kako je
mogue oekivati da se sazna o svim njihovim osobinama? Kako se moe oekivati da se naui
o milionima naina na koji oni mogu da se kombinuju? Na sreu, hemiari su otkrili da kada se
elementi svrstaju po svojim atomskm brojevima i rasporede na jedan specijalan nain, oni
obrazuju porodice koje pokazuju pravilne trendove osobina. Kao rezultat toga moemo saznati
dosta o jednom elementu ve na osnovu porodice kojoj pripada, i njegovih susjeda.
Raspored elemenata koji odraava njihovu slinost i odnose izmeu njih naziva se
periodnim sistemom. Kako je poloaj elementa u periodnom sistemu vodi za njegove
osobine, kada prvi put sreemo neki element treba prije svega da uoimo njegov poloaj.
Vertikalne kolone u periodnom sistemu nazivaju se grupama. Ove grupe identifikuju
porodice elemenata. Vee grupe (1, 2, 13-18) nazivaju se glavnim grupama. Horizontalne vrste
nazivaju se periodama i numerisane su odozgo nadole.
lanovi svake grupe pokazuju postepenu varijaciju svojih osobina. Osobine natrijuma
(Na) u grupi 1, npr., dobar su klju za predvianje osobina drugih lanova iste grupe, litijuma
(Li), kalijuma (K), cezijuma (Cs) i francijuma (Fr). Ovi elementi nazivaju se alkalnim
metalima. Svi ovi elementi su meki, srebrnasti metali koji se tope na niskim temperaturama.
Oni proizvode vodonik kada dou u kontakt s vodom litijum blago, ali cezijum s
eksplozovnom estinom.
Do alkalnih metala su metali druge grupe. Ovi elementi podsjeaju na alkalne metale, ali
proizvode vodonik manje energino kada dou u kontakt s vodom. Kalcijum (Ca) oslobaa
vodonik iz vode na sobnoj temperaturi, ali magnezijum (Mg) to ini tek kada je zagrijan, a
berilijum (Be) to ne radi ni kada je doveden do crvenog usijanja. Elementi kalcijum (Ca),
stroncijum (Sr) i barijum (Ba) nazivaju se zemnoalkalnim metalima i to ime se esto proiruje
i na ostale elemente grupe.
Na desnoj strani periodnog sistema, u grupi 18, nalaze se elementi poznati kao
plemeniti gasovi. Tako se nazivaju, jer se kombinuju sa vrlo malo elemenata oni su hemijski
neaktivni. Ustvari, do 1960 nazivani su inertnim gasovima, jer se mislilo da se ne kombinuju ni
s jednim elementom. Svi elementi grupe 18 su bezbojni, bezmirisni gasovi.

11
Pored plemenitih gasova su halogeni elementi grupe 17. Mnoge osobine halogena
pokazuju pravilne varijacije od fluora (F), preko hlora (Cl) i broma (Br), do joda (I). Fluor, npr.,
je blijedo-uti, skoro bezbojan gas, hlor je uto-zeleni gas, brom crveno-smea tenost, a jod
purpurno-crna vrsta supstancija. [MP: Ona tenost koju pod imenom jod kupujete u
apotekama, nije elementarni jod, nego jodna tinktura (rastvor).]
Grupe 3-11 sadri prelazne metale. One ukljuuje vane strukturne elemente titanijum
(Ti) i gvoe (Fe), i metale za kovanje novca, bakar (Cu), srebro (Ag) i zlato (Au). Prelazni
metali su dobili svoje zajedniko ime jer ine most izmeu hemijski aktivnih metala grupa 1 i 2
i mnogo manje aktivnih metala grupa 12, 13 i 14.
Dugi blok, koji se prikazuje ispod periodnog sistema, sastoji se od unutranjih
prelaznih metala. On je izdvojen jednostavno zato da bi se utedio prostor, jer bi inae
periodni sistem bio nepogodno irok. Meutim, treba da imate u vidu gdje se ti elementi
uklapaju u glavni dio periodnog sistema. Gornja vrsta tog bloka poinje lantanom (element 57)
u estoj periodi, i sastoji se od lantanoida, a donju vrstu, poev od aktinujuma (element 89) u
sedmoj periodi, ine aktinidi.
Na vrhu desne strane periodnog sistema stoji usamljen vodonik. Neki ga svrstavaju u
prvu grupu, drugi u sedamnaestu, a neki u obadvije. Mi emo ga tretirati kao jako specifian
element i neemo ga svrstati ni u jednu grupu.
Periodni sistem je raspored elemenata koji reflektuje njihovu srodnost; lanovi
jedne grupe tipino pokazuju kontinualan trend slinih osobina.
1.7 METALI, NEMETALI I METALOIDI
Elementi periodnog sistema mogu se klasifikovati u metale, nemetale i metaloide.
Metal provodi elektricitet (struju), ima metalni sjaj, moe se kovati i istezati.
Nemetal ne provodi elektricitet, ne moe se kovati i istezati.
Metaloid ima neke osobine metala, ali se hemijski ponaa kao nemetal.
Kovne supstancije (od latinske rijei za eki) mogu se kovati u tanke ploe (limove).
Duktilna (istezljiva) supstancija moe se izvlaiti u ice.
Bakar, npr., je metal. On provodi elektricitet, ima sjaj kada se polira i kovan je. On je
tako duktilan da se obino koristi za pravljenje elektrinih vodova (MP: Srebro je jo duktilnije,
ali i skuplje.) Sumpor, s druge strane, je nemetal. Ova krta uta supstancija ne provodi struju, ne
moe se kovati u tanke ploe, ni istezati u ice. Svi elementi koji su na sobnoj temperaturi
gasovi, su nemetali. Razlika izmeu metala i metaloida i izmeu metaloida i nemetala nije
sasvim precizna (i ne pravi se uvijek), ali (tipinim) metaloidima se obino smatraju silicijum
(Si), germanijum (Ge), arsen (As), antimon (Sb), telur (Te) i polonijum (Po).
Jedna markantna osobina periodnog sistema postaje jasna kada uoimo globalni poloaj
metala, metaloida i nemetala.: svi metalni elementi nalaze se na lijevoj strani i u sredini
periodnog sistema, a svi nemetali na desnoj strani. Metaloidi su du dijagonale izmeu metala i
nemetala, Dakle, ve jedan pogled na periodni sistem dovoljan je da ustanovimo da li je neki
element metal, metaloid ili nemetal. Moda nikada niste uli za indijum (In), ali njegov poloaj
u periodnom sistemu pokazuje da je to metal. Kako je blizu desnog dijela sistema, a daleko od
alkalnih metala, moete ak zakljuiti da on nee biti jako reaktivan metal. To je samo jedan
primjer moi periodnog sistema: sa mnogim primjerime sreete se na sljedeim stranicama.

12
JEDINJENJA
Veina supstancija oko nas su kombinacije elemenata, a ne individualni elementi. Sposobnost
elemenata da se meusobno kombinuju uslovljava izvanredno bogatstvo svijeta, jer oko 100
elemenata moe obrazovati nebrojeno mnogo kombinacija.
1.8 TA JE JEDINJENJE?
Jedinjenje je supstancija koja se sastoji od dva ili vie razliitih elemenata u odreenom odnosu.
Voda, npr., je jedinjenje vodonika i kiseonika, sa dva atoma vodonika na jedan atom kiseonika.
Obina kuhinjska so, natrijum hlorid, je jedno drugo jedinjenje. Ono sadri po jedan atom
natrijuma na svaki atom hlora. Isti odnos nali biste u uzorcima iz Kalifornije, Australije, Sibira,
Antarktika ili sa Marsa. Ova pravilnost naziva se zakonom konstantnog sastava. To je bilo
istorijski jako vano, jer je sugerisalo da se jedinjenja sastoje od specifinih kombinacija atoma.
Jedinjenja se klasifikuju u organska i neorganska. Organska jedinjenja su molekularna
jedinjenja koja sadre element ugljenik i obino i vodonik. Ona ukljuuju goriva kao to su
metan i propan, i eere, kao glukozu. Ova jedinjenja nazivaju se organskim, jer se nekada
vjerovalo da mogu biti formirana samo u ivim organizmima. Danas se zna da je ta prepostavka
netana.
Neorganska jedinjenja su sva ostala jedinjenja; ona ukljuuju vodu, kalcijum sulfat,
amonijak, hlorovodoninu kiselinu i mnogo, mnogo drugih. Pored ovih, neka veoma
jednostavna ugljenikova jedinjenja, specijalno ugljen dioksid i karbonati, u koje spada i
krenjak (kalcijum karbonat), tretiraju se kao neorganska jedinjenja.
Elementi u jednom jedinjenju nisu samo prosto smijeani. Njihovi atomi su u stvari
spojeni, vezani jedan za drugi na neki specifian nain. Npr., kada se zagrije (zapali) smjesa
vodonika i kiseonika, dolazi do eksplozije. Pri tome se oslobaa mnogo toplote; umjesto dva
bezbojna gasa, dobijamo jasnu, bezbojnu tenost, vodu. Atomi vodonika i kiseonika su
formirali hemijsku vezu i sada je svaki kiseonikov atom spojen je sa dva atoma vodonika. Kada
se sumpor zapali u vazduhu, sumpor i kiseonikovi atomi spoje se u sumpor dioksid. vrsti, uti
sumpor i bezmirisni gas kiseonik formiraju bezbojni, tipajui i otrovan gas.
Atomi jednog jedinjenja mogu se vezivati jedan s drugim u molekule, ili mogu biti
prisutni kao joni:
Molekul je odreena i zasebna elektriki neutralna grupa vezanih atoma.
Jon je pozitivno ili negativno naelektrisani atom ili vezana grupa atoma.
Jedinjenje klasifikujemo kao molekularno ako se sastoji od molekula, a kao jonsko ako se
sastoji od jona. Voda je primjer molekularnog , a natrijum hlorid jonskog jedinjenja. Osobine
jedinjenja su dobar vodi za njihovu klasifikaciju. Sva jedinjenja koja su gasovi ili tenosti na
sobnoj temperaturi, su molekularna. vrsta jedinjenja je tee klasifikovati; dosta pouzdano
moemo se orijentisati na osnovu toga to se jonska jedinjenja tope na visokim, a molekulska
jedinjenja obino na niskim temperaturama.
Jedinjenja su specifine kombinacije elemenata. Klasifikuju se na molekulska i
jonska.

13
1.9 MOLEKULARNA JEDINJENJA
Hemijska formula jedinjenja je iskaz o njegovom sastavu preko hemijskih simbola prisutnih
elemenata. Postoje razliiti tipovi hemijskih formula. Za molekularna jedinjenja uobiajeno je
dati formulu molekula, hemijsku formulu koja pokazuje koliko atoma svakog tipa elementa je
prisutno u molekulu. Npr., formula molekula vode je H2O: supskript 2 pokazuje da su u
molekulu prisutna dva atoma vodonika, a O, bez indeksa, da imamo samo jedan atom kiseonika.
Analogno, formula molekula metana je CH4 ona pokazuje da se svaki molekul sastoji od
jednog atoma ugljenika i etiri atoma vodonika. Formula molekula estrona, enskog polnog
hormona, je C18H22O2, to znai da se jedan molekul sastoji od 18 C atoma, 22 H atoma i dva O
atoma. Molekul mukog hormona, testosterona, razlikuje se za samo nekoliko atoma: formula
mu je C19H28O2.

H
H

O
C
C

H
H

(a)

(b)

Sl. 1.20 (a) Prostorna reprezentacija molekula etanola, dobijena kompjuterskom grafikom. (b)
Molekul je jedan specifini aranman vezanih atoma. Stoga, da bismo potpuno prikazali
strukturu molekula, moramo nactrati odgovarajui dijagram. Slikoviti prikazi molekula, koji
najvjernije odraavaju njegovu strukturu, dobijaju se korienjem kompjuterske grafike. Tako je
npr. na Sl. 1.20 prikazan prostorni model molekula etanola; atomi su predstavljeni razliito
obojenim (MP: Na mojoj slici ete teko razlikovati boje.)1 sferama koje se meusobno
dodiruju. Meutim, na takvoj slici teko je razlikovati (vidjeti) sve pojedine atome, a njih nije
lako crtati rukom. Mnogo jednostavnija reprezentacija, koja se moe napisati za nekoliko
trenutaka, je strukturna formula, kao (1):

(1) Etanol, C2H6O

Ovdje su atomi predstavljeni svojim hemijskim simbolima, a crtice (linije) pokazuju koji atomi
1

Od danas, 15.10.09, neke od ovakvih primjedaba nisu vie aktuelne, jer je Raca, u neoekivanom i
neobjanjivom napadu vrjednoe, skenirao slike iz knjige i njima zamijenio moje, rukom/olovkom crtane.

14
su meusobno vezani. Strukturna formula daje malo informacija o trodimenzionalnom obliku
molekula, ali je kompaktna i veoma lako ju je napisati. Drugi prikaz molekula je pomou
modela loptica i tapia (Sl. 1.21); tu se koriste obojene loptice koje predstavljaju atome i

Sl. 1.21 Model molekula napravljen pomou loptica i tapia.

tapii koji odgovaraju vezama. Ovaj model ima prednost da pokazuje uglove koje veze ine
jedna sa drugom, ali on ne odraava sasvim vjerno oblik molekula, jer veze u stvari ne izgledaju
kao tapii. Meutim, mi emo obino crtati modele kuglica i tapia, jer oni najjednostavnije
izraavaju vane aspekte strukture molekula (MP: To Atkins tako misli! Ne pada mi na pamet
da to ubudue radim.)

(2) voda (H2O)

(3) metan (CH4)

(4) Ugljen dioksid (CO2)

Ovdje su prikazani modeli molekul vode (2), metana (3) i ugljen dioksida (4). Kao to
vidite na ovom dijagramu, molekuli imaju razliite oblike. Svi molekuli date supstancije imaju
isti raspored atoma.
Formula molekula pokazuje sastav molekula preko broja atoma svakog prisutnog
elementa. Modeli molekula indiciraju oblik molekula, duine veza i uglove koje veze ine
jedna sa drugom.
1.10 JONSKA JEDINJENJA I JONI
Jonska jedinjenja sastoje se od pozitivno i negativno naelektrisanih jona koji se dre jedni uz
druge privlanom silom svojih razliitih naelektrisanja. Primjer je natrijum hlorid, koji sadri
jon natrijuma (pozitivno naelektrisani atom natrijuma, oznaen sa Na+) i hloridni jon (negativno
naelektrisani atom hlora, Cl-). Svaki kristal jedinjenja je jedan ureeni aranman velikog broja
alternirajuih Na+ i Cl- jona (Sl. 1.22). Kada uzmete malo soli, uzeli ste kristale od kojih se
svaki sastoji od ogromnog broja jona.

15
+

Sl. 1.22 Struktura kristala NaCl. Imajte na umu da su joni u stvarnosti mnogo vei nego to bi se
zakljuilo na osnovu ove slike oni se praktino dodiruju. Kruii u stvari predstavljaju prije
poloaje jezgara ovih jona, nego same jone.
Joni su ili pozitivno, ili negativno naelektrisani. Pozitivno naelektrisani jon naziva se
katjonom, a negativno naelektrisani jon anjonom. U natrijum hloridu, joni natrijuma su
katjoni, a joni hlora anjoni.
Nuklearni model atoma lako objanjava postojanje monoatomskih jona. Kako atom
ima egzaktno jednak broj elektrona i protona, sam atom nema viak naelektrisanja i elektriki je
neutralan. Kada se odstrani jedan elektron, naelektrisanje preostalih elektrona ne kompenzuje
vie pozitivno naelektrisanje jezgra. Kako elektron ima jednu jedinicu negativnog
naelektrisanja, odstranjivanje jednog elektrona iz neutralnog atoma ostavlja katjon sa jednom
jedinicom pozitivnog naelektrisanja. Npr., katjon natrijuma, Na+, ima jedinino pozitivno
naelektrisanje i predstavlja atom natrijuma koji je izgubio jedan elektron.
Svaki elektron koji je napustio atom, poveava ukupno pozitivno naelektrisanje atoma
za jednu jedinicu. Prema tome, kada atom kalcijuma izgubi dva elektrona, on postaje dvostruko
naelektrisani jon kalcijuma, Ca2+ (itaj kalcijum dva plus). Kada atom aluminijuma izgubi tri
elektrona, postaje trostruko naelektrisani jon aluminijuma, Al3+.
Svaki elektron koji primi atom (MP: Imenica atom je u nominativu, a elektron u
akuzativu dakle atom je primalac elektrona, a ne obrnuto!), poveava negativno naelektrisanje
atoma za jednu jedinicu. Tako, kada atom hlora dobije jedan elektron, postaje jednostruko
naelektrisani jon hlora, Cl-. Kada atom kiseonika dobije dva elektrona, postaje dvostruko
naelektrisani jon kiseonika, O2-. Kada atom azota primi tri elektrona, postaje trostruko
naelektrisani jon azota, N3+.
Periodni sistem pomae nam i da ustanovimo kakvo naelektrisanje se oekuje kod
pojedinih katjona. Za elemente prve i druge grupe, naelektrisanje jona koje elementi mogu
formirati jednako je rednom broju grupe. Prema tome, cezijum iz prve grupe formira jon Cs+;
barijum, iz druge grupe, ima jon Ba2+. Katjoni formirani od nekih elemenata nabrojani su u
Tabeli 1.24. Ova slika pokazuje takoe da atomi prelaznih metala i nekoh teih metala iz grupa
13 i 14 mogu formirati katjone sa razliitim naelektrisanjima. Atom gvoa, npr., moe izgubiti
dva elektrona i postati Fe2+, ili tri elektrona, pri emu nastaje Fe3+. Bakar moe izgubiti ili jedan
elektron (Cu+) ili dva elektrona (Cu2+).

16

Sl. 1.24. Tipini katjoni

Dok atomi metalnih elemenata tipino gube elektrone i formiraju katjone, atomi
nemetala po pravilu dobijaju elektrone, pri emu nastaju anjoni. Neki od anjona dati su na Sl.
1.27. Uoite jo jedan koristan aspekt periodnog sistema: elementi sa desne strane periodnog
sistema formiraju anjone sa naelektrisanjem jednakim broju grupe minus 18. Tako kiseonik iz
grupe 16 ima oksidni jon, O2-, s naelektrisanjme 16 - 18 = 2. Fosfor, iz grupe 15, gradi fosfidni
jon, P3-, s naelektrisanjem 15 - 18 = -3.

Sl. 1.27. Tipini jednoatomski anjoni

Mnogi joni su vieatomski, to znai da se sastoje od nekoliko meusobno vezanih
atoma i da imaju ukupno (MP: nenulto) pozitivno ili negativno naelektrisanje. Primjer takvog
katjona je jon amonijaka, NH4+. Amonijum jon sastoji se od jednog atoma azota vezanog sa
etiri vodonikova atoma. Jedan N atom i etiri H atoma normalno imaju 7 + 4 = 11 elektrona.
Meutim, amonijum jon ima ih samo 10, tako da je to katjon sa jedininim pozitivnim

17
naelektrisanjem.
Veina uobiajenih vieatomskih anjona su oksoanjoni, vieatomski anjoni koji sadre
kiseonik. Meu ostalim, u njih spadaju karbonat (CO32-), nitrat (NO3-), fosfat (PO43-) i sulfat
(SO42-). Karbonatni jon, npr., ima tri atoma kiseonika vezana za jedan atom ugljenika, i dva
dodatna elektrona. Slino, fosfatni jon sastoji se od etiri atoma kiseonika vezana za fosforni
atom, sa tri dodatna elektrona.
Jonska jedinjenja ne sastoje se od individualnih molekula. Umjesto toga, kristali jonskih
jedinjenja (kao npr. kristal kuhinjske soli) sadre proizvoljno veliki broj jona svake vrste (MP:
Ne ba svake, nego onih koje ulaze u sastav jonskog jedinjenja.) Stoga se formule jonskih
jedinjenja izraavaju na drugaiji nain (MP: nego kod molekulskih jedinjenja). Kako je odnos
(kolinik) broja katjona i anjona isti, bez obzira na veliinu kristala, on se koristi kao formula
jedinjenja. Ovaj odnos dat je hemijskom formulom koja pokazuje relativne brojeve svake vrste
jona, pri emu se koriste najmanji mogui cijeli brojevi. U natrijum hloridu, npr., imamo jedan
jon Na+ na svaki Cl-, tako da je formula NaCl, bez obzira na veliinu kristala. U natrijum
karbonatu postoje dva jona Na+ na svaki karbonatni jon (CO32-), pa je formula Na2CO3. Kada
treba dodati supskript na vieatomski jon, jon se pie u zagradi, kao npr. (NH4)2SO4, gdje
(NH4)2 znai da u amonijum sulfatu imamo dva NH4+ jona na svaki jon SO42-. Kao to vidimo
iz ovih primjera, pri pisanju formula jedinjenja izostavljamo naelektrisanje jona. U svim
sluajevima joni se kombinuju tako da je se pozitivna i negativna naelektrisanja meusobno
ponitavaju: sva jedinjenja su u cjelini elektriki neutralna.
Grupa jona s istim brojem atoma kao u formuli jonskog jedinjenja naziva se jedinicom
formule [MP: Ovaj termin (engleski formula unit) mi je neprikladan, ili bar neprevodljiv;
loginije bi mi bilo jedinica jonskog jedinjenja, ili, doslovce, formulna (formulska) jedinica.
Ovo je, naravno, lo srpskohrvatski, ali ima smisla.] Jedinica formule jonskog jedinjenja je
najmanja jedinica tog jedinjenja (MP: Eto, vidite!): ona je ekvivalent molekula jedinjenja.
Npr., jedinica formule natrijum hlorida, NaCl, sastoji se od jednog jona Na+ i jednog Cl- jona;
jedinica formule amonijum sulfata, (NH4)2SO4, sastoji se od dva NH4+ jona i jednog jona SO42-.
Hemijska formula jonskih jedinjenja pokazuje odnose brojeva svih elemenata
prisutnih u jedinjenju, izraene u vidu najmanjih cijelih brojeva. Formulska jedinica
(MP: Izvinjavam se vama koji ste zavrili gimnaziju drutvenog smjera.) jonskog jedinjenja je
skup jona s istim brojevima svake jonske vrste kao u formuli jedinjenja.
SMJESE
Vidjeli smo da se iste supstancije mogu klasifikovati ili kao elementi, ili kao jedinjenja.
Meutim, veina materijala nisu ni jedinstveni (MP: isti) elementi, ni jedinstvena jedinjenja,
odnosno, nisu iste supstancije; oni su smjese (MP: Ili smee, kako ete govoriti na sljedeim
kursevima) tih jednostavnijih supstancija, s jednom supstancijom pomijeanom sa drugima.
Primjeri smjesa su vazduh (koji se sastoji od azota, kiseonika i malih koliina drugih gasova),
morska voda (voda, koja sadri rastvorene druge supstancije, specijalno natrijum hlorid) i neke
vrste (MP: ta e im ovo, neke vrste?) mesinga (bakar i cink). Ljudi i biljke su jako
kompleksne, visoko organizovane smjese uglavnom organskih jedinjenja.
Jedinjenja imaju fiksirani sastav, dok smjese mogu imati bilo kakav sastav. U jedinjenju
voda, uvijek imamo dva atoma vodonika na jedan atom kiseonika, ali eer i pjesak, npr., mogu
se mijeati u bilo kojoj proporciji. Kako su komponente smjese samo izmijeane jedna sa

18
drugom, a ne vezane hemijskim vezama, one u smjesi zadravaju svoje (MP: individualne)
osobine. Nasuprot tome, jedinjenje moe imati sasvim razliite osobine od elemenata iz kojih je
izgraeno. Voda nema nikakve slinosti sa gasovima vodonikom i kiseonikom od kojih je
formirana, a vodonik i kiseonik se ne mogu lako izdvojiti iz vode. Nasuprot tome, smjesa eera
i pjeska je istovremeno slatka (od eera) i pjeskovita (od pjeska). Kada je izmijeamo sa
vodom, eer se rastvara, ali pjesak ne, to omoguava da ih lako razdvojimo. Razlike izmjeu
jedinjenja i smjesa sumirane su u Tab. 1.3.
Tab. 1.3 Razlike izmeu snjesa i jedinjenja
Smjese
Komponente se mogu razdvojiti korienjem
fizikih tehnika
Sastav je varijabilan
Osobine su povezane s osobinama komponenti

Jedinjenja
Komponente se ne mogu razdvojiti fizikim
tehnikama
Sastav je fiksiran
Osobine su razliite od osobina komponenti

1.11 TIPOVI SMJESA

Razliite komponente nekih smjesa moemo identifikovati okom ili mikroskopom. Takav
konglomerat razliitih supstancija naziva se heterogenom smjesom. Mnoge od stijena su
heterogene smjese, kao to su i eer i pjesak, bez obzira kako temeljito su njihove komponente
izmijeane. Mlijeko, koje lii na istu supstanciju, u stvari je heterogene smjesa; pod
mikroskopom moemo vidjeti individualne kuglice mlijene masnoe.
U nekim smjesama ne moemo razlikovati komponente ak ni pomou veoma monih
mikroskopa; molekuli i joni komponenata su tako dobro izmijeani da je sastav skroz isti, bez
obzira na to koliko je velik ili mali uzorak. Takve smjese nazivaju se homogenim smjesama.
Homogenu smjesu ne moemo pomou mikroskopa razlikovati od jedinjenja. Npr., sirup je
homogena smjesa eera i vode. Molekuli eera su razdvojeni, ali tako dobro izmjeani s
vodom, da se pod mikroskopom ne moe uoiti nijedna oblast u kojoj bi molekuli eera bili
izdvojeni od vode.
Homogene smjese nazivaju se rastvorima. Pivo je rastvor koji se sastoji uglavnom od
vode, zajedno sa alkoholom, ekstraktima biljki i razliitim aditivima. Morska voda je rastvor
soli (natrijum hlorida) i mnogih drugih supstancija (MP: Ali ne, npr, konzervi ili cipela) u vodi.
Komponenta rastvora prisutna u najveoj koliini (u ovom primjeru, voda) naziva se
rastvaraem, a rastvorene supstancije su rastvorci (MP: A ta je rastvara, a ta rastvorak u
votki?). Kada u svakodnevnom ivotu koristimo izraz rastvaranje, mislimo na pravljenje
rastvora.
vrste supstancije normalo rastvaramo mijeajui ili mukajui ih u vodi, kao npr. eer
u oljici kafe. Suprotan proces u odnosu na rastvaranje je izdvajanje jedne supstancije iz
rastvora. Ovaj proces naziva se kristalizacijom, ako se rastvorak polako izdvaja iz rastvora u
obliku kristala. Npr., kristali soli ostaju kada voda ispari du obale Velikog slanog jezera u Juti
(MP: Sretan put onima koji hoe da ovo provjere!). U procesu precipitacije rastvorak se
izdvaja iz rastvora u obliku finog praha, koji se naziva precipitat. Precipitacija je obino skoro
trenutna.
Pia i morska voda su primjeri vodenih rastvora, rastvora u kojima je rastvara voda.
Vodeni rastvori su veoma uobiajeni u svakodnevnom ivotu i u hemijskim laboratorijama.; iz

19
tog razloga, veina rastvora u ovoj knjizi bie vodeni (MP: Moraete, dakle, permanentno da
suite stranice). Nevodeni rastvori su rastvori u kojim rastvara nije voda (MP: Jako
inteligentno!). Iako su manje esti od vodenih, oni imaju vane primjene. U suvom ienju,
maziva i prljavtina se rastvaraju u tetrahloreatanu, C2Cl4, jedinjenju ugljenika i hlora. Postoje i
vrsti rastvori, u kojima je rastvara vrsta supstancija [MP: Time se bavi va (trenutni)
dekan]. Primjer je jedna vrsta mesinga, koji je rastvor bakra u cinku. Atmosfera se moe
smatrati dinovskim gasnim rastvorom (MP: ostalih) gasova u azotu.
NOMENKLATURA JEDINJENJA
Mislim da ne bi bilo fer da vam ja priam o tome. To e uraditi moja koleginica prof. Katarina
Anelkovi na kursu Neorganske hemije. Ona to (kao i skoro sve stvari iz hemije) zna mnogo
bolje od mene. Ne treba da vas udi. Jedna od definicija fizikohemiara je: Zna hemiju kao
fiziar, a fiziku kao hemiar.

20

7. UNUTAR ATOMA
Nono nebo obino je puno boja (MP: How very romantic!). Na Zemlji, njihov izvor mogu biti
sprave za izvoenje vatrometa (MP: How exciting!). Visoko iznad nas, boje potiu od zvijezda,
meuzvjezdanih gasova ili rijetkih supernovih. Sve te boje imaju isto porijeklo: one potiu od
energetski pobuenih (ekscitovaih) atoma (MP: How prosaic!) Atomi se pobuuju do visokih
energija u plamenicima i na jo mnogo toplijim povinama zvijezda; oni nakon toga odbacuju
viak energije u obliku svjetla razliitih boja. Boja koju emituje jedan atom zavisi od toga kako
su elektroni rasporeeni u njemu. Tako moemo odrediti unutranju strukturu atoma
analizirajui boje koje on emituje. Poznavanje te strukture je klju za razumijevanje periodnog
sistema, osobina elemenata, predvianje koja jedinjenja oni mogu da formiraju, oblika molekula
i ak boja vatrometa i zvijezda.
U poglavlju 1.3 nauili smo neto o nuklearnom atomu. Vidjeli smo da se atom s
atomskim brojem Z sastoji od centralnog, siunog, masivnog, pozitivno naelektrisanog jezgra
okruenog sa Z elektrona. Pod elektronskom strukturom atoma podrazumijevamo to kako su
elektroni rasporeeni oko njegovog jezgra. Kada je Rutherford uveo pojam nukleranog atoma,
on je oekivao da e za opisivanje elektronske strukture biti mogue koristiti klasinu
mehaniku, zakone kretanja koje je uveo Newton (Njutn) u sedamnaestom vijeku. Meutim,
ubrzo je postalo jasno da klasina mehanika daje pogrene informacije kada se primijeni na
elektrone u atomu. Novi zakoni, poznati pod imenom kvantna mehanika, uvedeni su
poetkom dvadesetog vijeka. Njihovo uvoenje izazvalo je zemljotres koji je uzdrmao nauku do
njenih temelja. Mi emo upoznati neto od tog zemljotresa u ovom poglavlju (MP: Take care!).
POSMATRANJE ATOMA
Laboratorijska verzija gledanja vatrometa naziva se spektroskopijom, analizom svjetlosti koju
emituje ili apsorbuje supstancija.
7.1 KARAKTERISTIKE SVJETLOSTI
Instrument koj se koristi u spektroskopiji naziva se spektrometrom. Spektrometri se baziraju
na injenici da atomi emituju svjetlost razliitih boja kada se njihova jedinjenja zagriju (zapale)
ili izloe dejstvu elektrinog pranjenja. Svjetlost koju emituje uzorak redukuje se prvo u
spektrometru prolaskom kroz jedan razrez u uzan snop (Sl. 7.2). Ovaj snop se tada razlae u

Sl. 7.2. Spektrometar

21
razliite boje pomou ureaja kao to je npr. prizma. Na kraju, odvojene boje snimaju se
fotografski (MP: Ili na neki drugi nain). Fotografska slika prikazuje razrez, kroz koji je prola
svjetlost, u svakoj od boja koje emituje atom (MP: Ako bi fotografija bila u boji, to po pravilu
nije. U stvari, razliitim bojama odgovara razliiti poloaj linije na fotografskoj ploi.); drugim
rijeima, razliite boje snimljene su kao spektralne linije. Ovaj set linija, spektar, jedinstven
(specifian) je za atom svakog elementa i predstavlja otiske prstiju elementa. Astronomi
koriste te otiske prstiju za identifikaciju elemenata prisutnih u razliitim zvijezdama.
Da bismo mogli interpretirati rezultate spektroskopije, treba da poznajemo osobine
svjetlosti. Svjetlost je elektromagnetna radijacija, talas elektrinog i magnetnog polja. Sve
elektromagnetne radijacije putuju kroz prazan prostor (vakuum) brzinom od 3,00.108ms-1. Ova
brzina oznaava se sa c. (MP: Kroz druge sredine svjetlost putuje sporije; u specijalno optiki
gustim sredinama ona se moe usporiti tako da se ne kree bre od kornjae. Treba, meutim,
da imate ispravnu predstavu o stanju stvari: svjetlost ne pravi bitnu razliku izmeu vakuuma i
vazduha, a pogotovo meuzvjezdanog prostora. U sve ove tri sredine njena brzina je praktino
ista, dakle c = 3,00.108ms-1).
Elektrino polje gura naelektrisane estice kao to su elektroni. Ako bismo mogli da
registrujemo elektrino polje svjetlosti koja prolazi pored nas, nali bismo da se ono pomjera
prvo u jednom pravcu (MP: Ustvari smjeru; u kolokvijalnom engleskom se i za pravac i smjer
koristi ista rije direction), pa u drugom, i tako naizmjenino (Sl. 7.3). Dakle, polje osciluje
po pravcu i jaini. Broj ciklusa kompletnih ponavljanja pravca kretanja u sekundi naziva se
frekvencijom, , radijacije. Jedinica frekvencije je herc (Hz), koji se definie kao jedan ciklus
po sekundi: 1 Hz = 1 s-1. Frekvencija elektromagnetnih radijacija koju vidimo (MP: Dakle,
oima.) kao svjetlost, bliska je 5.1015 Hz, tako da se elektrino polje mijenja vie od hiljadu
triliona (1015) puta u sekundi kada prolazi pored nas.
Frekvencija odreuje boju svjetlosti (vidi Tab. 7.1). Nae oko detektuje razliite boje, jer
ono na razliite naine reaguje na svjetlost razliitih frekvencija. Kada elektrino polje osciluje
sa npr. 6,4.1014 Hz, vidimo plavu svjetlost. Svjetlost saobraajnih signala mijenja frekvenciju od
oko 5,7.1014 Hz preko 5,2.1014 Hz do 4,3.1014 Hz kada se mijenja od zelene, preko ute, do
crvene.

Sl. 7.3

Sl.7.4

Trenutni snimak jednog talasa elektromagnetne radijacije koja se prostire kroz prostor,
izgledao bi kao na Sl. 7.4. Ovaj talas okarakterisan je svojom talasnom duinom, ,
rastojanjem od pika do pika. Talasna duina vidljive svjetlosti je oko 500 nm, pri emu je 1 nm
= 10-9 m. Iako je 500 nm samo jedna polovina hiljaditog dijela milimetra, to je mnogo vee od

22
dimenzija atoma, koje su tipino oko 0.2 nm.

Sl. 7.5

Sl. 7.6 Najveu talasnu duinu ima crvena svjetlost (deblja linija) a najmanju plava svjetlost
(isprekidana linija). Zelena svjetlost ima talasnu duinu izmeu ove dvije vrijednosti (tanka
linija)
Svjetlosni talas sa Sl. 7.4 juri kroz prostor brzinom c. U svakoj datoj taki ovo kretanje
rezultuje oscilacijama polja (Sl. 7.5). Ako je talasna duina svjetlosti veoma mala, tu taku
prolazi jako mnogo oscilacija u sekundi. Ako je talasna duina velika, svjetlost se prostire istom
brzinom c, ali se u posmatranoj taki registruje mnogo manje oscilacija u sekundi. Dakle, mala
talasna duina odgovara velikoj frekvenciji, a velika talasna duina maloj frekvenciji.
Kvantitativna relacija je

= c.

(1)

Npr. talasna duina plave svjetlosti je

3,00 10 8 cm s 1
= 4,7 10 7 m,
14 1
6,4 10 s

ili oko 470 nm. Plava svjetlost, koja ima relativno veliku frekvenciju, ima manju talasnu duinu
od niskofrekventne crvene svjetlosti (700 nm). Svjetlost iz tri lampe semafora mijenja talasnu
duinu od 530, preko 580, do 700 nm kada se boja promijeni od zelene, preko ute do crvene.
Nae oko detektuje elektromagnetne radijacije u opsegu od 700 nm (crvena svjetlost) do
400 nm (ljubiasta svjetlost). Radijacija u toj oblasti naziva se vidljivom svjetlou. Bijela
svjetlost, kakva je npr. Suneva svjetlost, predstavlja smjesu svih frekvencija vidljive svjetlosti.
Elektromagnetna radijacija moe ukljuivati svjetlost u oblasti talasnih duina od mnogo manjih
od pikometra do nekoliko kilometara (Sl. 7.7). Ultravioletna radijacija je radijacija vee
frekvencije nego to je ima vidljiva svjetlost; njena talasna duina je manja od oko 400 nm. Ova

23

Sl. 7.7 Shematski prikaz spektra elektromagnetskog zraenja

tetna radijacija uzrokuje sunane opekotine i preplanulost. Njen dolazak na Zemlju u velikoj
mjeri sprijeava ozonski sloj (MP: Dok ga jo ima!). Infracrvena radijacija, zraenje koje
osjeamo kao toplotu, ima frekvenciju manju od crvene svjetlosti; njena talasna duina vea je
od 800 nm. Mikrotalasi, koji se koriste u radarima i mikrotalasnim peima, imaju talasne
duine u oblasti milimetara i centimetara.
Boja svjetlosti zavisi od njene frekvencije i talasne duine; dugotalasna radijacija
ima manju (! MP: U knjizi je pogreno napisano veu.) frekvenciju nego kratkotalasna.
7.2. KVANTI I FOTONI
Prema klasinoj mehanici, jedan objekt moe imati bilo koju ukupnu energiju veliku,
malu ili bilo koju intermedijarnu. Npr., izgleda kao da klatno usljed trenja kontinuirano gubi
energiju, a takoe izgleda da mu moemo dodati bilo koju energiju kako ga unemo. Meutim,
vrlo precizni eksperimenti pokazali su da klasina mehanika nije u pravu: objekti mogu primati
energiju samo u diskretnim iznosima, kvantima [MP: Nema tako prezicnog instrumenta (i
nikad ga nee biti) kojim bi se mogla mjeriti kvantiranost energiija spomenutog klatna.]
Kaemo da je energija jednog objekta kvantirana, ili ograniena na niz diskretnih vrijednosti
(MP: Ne bih da vas zbunjujem, ali ipak: smisao reenog je da energija moe biti kvantirana, a ne
da mora biti takva. Energija slobodnog jona vodonika, H+, npr. nije kvantirana.) Kvantizacija je
slina sipanju vode u posudu. Izgleda kao da je voda kontinuirani fluid, i izgleda kao da
moemo nasuti bilo koji iznos. Meutim, najmanja koliina vode koju moemo usuti je jedan
molekul H2O. Klasina mehanika daje odlino slaganje teorije s opaanjima kada se radi o
velikim objektima kao to su lopte za bejzbol, graevine, avioni ili planete. Meutim, samo
kvantna mehanika moe opisati ponaanje objekata malih kao to su elektroni.
Svjetlosni zrak predstavlja struju energije koju emituje izvor. Prema kvantnoj mehanici,
moemo smatrati da je ovaj zrak obrazovan od diskretnih paketa elektromagnetne energije. Ovi

24
paketi nazivaju se fotonima. to je intenzivnija svjetlost, to vei broj fotona prolazi datu taku.
Slab (mutan, blijed) izvor svjetlosti emituje relativno malo fotona; jarki izvor svjetlosti emituje
gust snop fotona. Kada se sunamo, moemo osjetiti energiju fotona infracrvene radijacije koja
potie od Sunca.
Eksperimenti su pokazali [MP: Malo eksperimenti, vie (teoretiar) Max Planck.] da je
energija fotona proporcionalna frekvenciji radijacije. Tako fotoni ultravioletne radijacije imaju
veu energiju i time su tetniji (razorniji) od fotona vidljive svjetlosti. Piemo
E = h ,

(2)

pri emu je h Plankova konstanta

h = 6,63 10 34 J s .
Npr., u plavoj svjetlosti frekvencije 6,4.1014Hz, svaki foton ima energiju
E = (6,63 10 34 J s ) (6,4 1014 Kz ) = 4,2 10 19 J .
Da bismo izveli tu vrijednost, koristili smo da je 1 Hz = 1 s-1, tako da je
( J s ) Hz = ( J s) s 1 = J .

Tabela 7.1 Boja, frekvencija i talasna duina elektromagnetskih radijacija

Tip radijacija

Frekvencija,
1014Hz

Talasna duina,
nm (2 znaajne cifre)

Energija po fotonu,
10-19J

X-zraci i -zraci

103

103

ultravioletna

8,6

350

5,7

ljubiasta

7,1

420

4,7

plava

6,4

470

4,2

zelena

5,7

530

3,8

uta

5,2

580

3,4

narandansta

4,8

620

3,3

crvena

4,3

700

2,8

infracrvena

3,0

1000

2,0

mikrotalasi i
radiotalasi

10-3

106

10-3

vidljiva svjetlost

25
Zrak crvene svjetlosti sastoji se takoe od struje fotona, od kojih svaki nosi manje energije
(2,8.10-19J). Mi vidimo razliite boje zato to fotoni razliite energije izazivaju razliite efekte u
naim oima. Energije fotona svjetlosti razliitih boja ukljuene su u Tab. 7.1. Ultravioletno
svjetlo je tetno jer njegovi fotoni imaju dovoljno energije da pokidaju hemijske veze kada
pogode materiju. Fotoni X-zraka su jo vee energije, to je razlog za poseban oprez kada se
radi s njima.
Tipina lampa emituje ogroman broj fotona. Npr., pretpostavimo da lampa emituje 25 J
ute (580 nm) svjetlosti u 1 s (MP: To je lampica od 25W.). Energija jednog fotona ute
svjetlosti je 3,4.10-19J, tako da je broj fotona koji daju energiju od 25 J jednak
broj fotona = (ukupna energija)/(energija jednog fotona) = (25 J)/(3,4.10-19J) = 7,4.1019
Drugim rijeima, kada ukljuimo elektrinu lampu, ona proizvodi 1020 fotona ute svjetlosti u
sekundi (MP: Moda niste znali da je ljudsko oko nevjerovatno osjetljiv instrument: ono moe
da registruje ve desetak fotona. Naravno, pri takvoj svjetlosti teko biste mogli da itate
uporedite to sa brojem fotona koje emituje pomenuta lampica.)
Moe se smatrati da se svjetlost sastoji od diskretnih paketa energije, koji se
nazivaju fotonima. Energija fotona direktno je proporcionalna frekvenciji radijacije.
7.3 ATOMSKI SPEKTRI I ENERGETSKI NIVOI
Pogledajmo sada kako nam ove ideje pomau da interpretiramo atomske spektre. Kada
elektrina struja prolazi kroz vodonikov gas na niskom pritisku, emituju se svjetlosni zraci
velikog broja razliitih frekvencija. Struja, koja predstavlja bujicu elektrona, kida molekule H2 i
pobuuje do viih energija tako nastale atome vodonika. Ovi atomi odbacuju viak svoje
energije emitujui elektromagnetne radijacije; nakon toga, oni se opet mogu kombinovati u
molekule H2. Vidljiva oblast spektra vodonikovog atoma sastoji se od etiri linije. Najsvjetlija
(pri 656 nm) je crvena, i ekscitovani atomi u gasu sijaju tim crvenim svjetlom. Energetski bogati
atomi vodonika emituju i ultravioletno i infracrveno zraenje, koja se mogu registrovati
elektronski ili fotografski.
Spektar vodonikovog atoma je iznenaujui (Sl. 7.9): on se sastoji od serije diskretnih

Sl. 7.9 Spektar vodonikovog atoma. Spektralne linije svrstane su u razliite grupe, koje se
nazivaju serijama. Dvije od njih oznaene su svojim istorijskim imenima.
linija. Kako atom moe emitovati samo odreene frekvencije radijacije, a ne sve mogue
frekvencije? Odgovor mora biti da on moe izgubiti energiju samo u odreenim diskretnim

26
iznosima. To dalje sugerie da elektroni u atomu mogu da postoje samo u nizu diskretnih stanja,
koja se nazivaju energetski nivoi. Kada elektron vri prelaz, on prelazi sa jednog od tih
energetskih nivoa na drugi, a razliku energije, E, odnosi foton. Kako je energija fotona hv, gdje
je h Plankova konstanta, a v frekvencija radijacije kojoj foton doprinosi, slijedi da je
E = h .

(3)

Ova relacija naziva se Borovim uslovom frekvencije. Svaka spektralna linija nastaje jednim
ovakvim specifinim prelazom. Kako se javljaju samo odreene energetske razlike, samo
odreene frekvencije su prisutne u spektru. Ove frekvencije date su sa

E
.
h

(4)

Analizom spektra moemo napraviti sliku ljestvice energetskih nivoa u atomu (Sl. 7.11).
Slika je prilino neobina, jer stepenice postaju sve nie to se vie penjemo!

Sl. 7.11 Spektar atoma vodonika (reprodukovan na desnoj stani slike) govori nam o rasporedu
energetskih nivoa atoma, jer je frekvencija emitovane radijacije proporcionalna razlici izmeu
dva nivoa ukljuena u prelaz. Nula na energetskoj skali odgovara potpuno razdvojeninim
protonu i elektronu. Brojevi na desnoj strani obiljeavaju energetske nivoe: oni su primjeri
kvantnih brojeva (vidi paragraf 7.6).
Opaanje diskretnih spektralnih linija sugerie da elektroni u atomu mogu imati
samo odreene energije. Prelazi izmeu ovih energetskih nivoa generiu fotone u
saglasnosti sa Borovim uslovom frekvencije.
7.4 TALASNE OSOBINE ELEKTRONA
Sljedei korak sastoji se u objanjenju ljestvice energetskih nivoa pomou spektroskopije.
Proizilazi da elektroni u atomu mogu imati samo odreene, diskretne energije. Moemo se

27
sjetiti zvona, koje emituje samo specifine frekvencije zvuka kada ga udarimo, ili ice violine.
Kao ica fiksirane duine vezana za violinu, vezani elektron je ogranien unutar atoma. Moe li
ta ogranienost nekako da se dovede u vezu sa samo odreenim energijama, slino notama
violine? (MP: Ovo ni pas s maslom ne bi pojeo! Preveo sam sve doslovce, jer tu ne vrijedi vriti
kozmetike korekcije. Ne znam samo zato su se okomili ba na violinu, pa ona je primjer
muzikog instrumenta kojim moemo proizvesti bilo koji ton. Oni oito misle na violinistu koji
lijevu ruku dri u depu.)
Prema kvantnoj mehanici, elektron se ponaa kao talas, jednako kao i estica, i moe
imati samo odreene energije unutar atoma, ba kao to nategnuta ica violine moe proizvoditi
samo odreene talasne duine. Drugim rijeima imamo paradoks: estica, elektron, moe se
ponaati i kao talas. Vidjeli smo da se zraci svjetlosti, koji se klasino tretiraju kao talasi, mogu
zamisliti i kao snopovi fotona. Isti talasno-estini dualizam, ili kombinovani talasni i estini
karakter svjetlosti, moe se primijeniti i na elektrone.
1924. godine francuski naunik Louis de Broglie (Luj de Brolji) sugerisao je da sva
materija ne samo elektroni ima talasne osobine. De Broljijeva relacija kae da je talasna
duina, , estice povezana s njenom masom (m) i brzinom () relacijom

h
.
m

(5)

Prema toj formuli teka estica koja se brzo kree ima malu talasnu duinu, a spora estica male
mase relativno veliku talasnu duinu. Elektron koji se kree brzinom 1 ms-1 ima talasnu duinu
od 700 m: kada se, meutim, kree velikom brzinom, kao u atomu, njegova talasna duina
postaje uporediva s prenikom atoma, oko 10-12m.
Jedan od prvih eksperimenata koji su potvrdili talasni karakter elektrona izveli su
ameriki naunici Clinton Davisson (Klinton Devison) i Lester Germer (Lester ermer) 1927.
Oni su znali da kada svjetlosni talasi prolaze kroz reetku s rastojanjima uporedivim s talasnom
duinom svjetlosti o kojoj se radi, nastaju karakterine interferencione are. Davisson i
Germer su pokazali da i elektroni koje reflektuje kristal daju interferencione mustre na
fotografskoj ploi. U tom sluaju, niz atoma kristala djeluje kao reetka. Davisson i Germer su
takoe ustanovili da difrakcione are koje prave elektroni potpuno odgovaraju talasnoj duini
datoj de Broljijevom relacijom.
Elektroni imaju i talasne i estine osobine; njihove talasne osobine moraju se uzeti
u obzira kada se opisuje struktura atoma.
MODELI ATOMA
Na zadatak je da kombinujemo talasne osobine elektrona sa nukleranim modelom atoma, u
nadi da emo objasniti ljestvicu energetskih nivoa vodonikovog atoma (MP: indirektno)
opaenu eksperimentalno. Savremeni model vodonikovog atoma kombinuje sve te osobine.
Predloio ga je austrijski naunik Erwin Schdinger (Ervin redinger), koji je uveo jednainu
koja opisuje elektrone jezikom kvantne mehanike.
7.5 ATOMSKE ORBITALE
U klasinoj mehanici govorimo o putanji estice, analognoj orbiti planete oko Sunca. Meutim,

28
zbog talasnih osobina elektrona, ne moemo garantovati da e on biti naen u odreenoj taki
unutar atoma. Umjesto toga, redingerova jednaina nam omoguava da izraunamo
vjerovatnou nalaenja elektrona u odreenoj taki prostora [MP: Jako mi je ao, ali ovo nije
tano! Vjerovatnoa nalaenja elektrona u bilo kojoj taki prostora jednaka je nuli. Moemo
govoriti samo o gustini vjerovatnoe u odreenoj taki, ili o vjerovatnoi nalaenja u odreenoj
konanoj zapremini (ma kako maloj, samo ne beskonano maloj, kakva je, po definiciji,
zapremina take). Peter to dobro zna, ali za Lorettu ne garantujem!]. Oblast prostora u kojoj e
se elektron najvjerovatnije nai naziva se atomskom orbitalom (MP: Uas!!! Mislio sam da se
ovakva definicija orbitale moe nai samo u naim srednjokolskim udbenicima. Oblast
prostora je npr. amfiteatar, a orbitala je jednoelektronska talasna funkcija.) Da bi se
vizualizovala atomska orbitala, moemo zamisliti jedan oblak koji okruuje jezgro, pri emu
gustina oblaka predstavlja vjerovatnou (MP: gustinu vjerovatnoe! Pa kako im nije palo u oi
da gustina oblaka moe biti povezana samo sa gustinom vjerovatnoe?) da se elektron tu
nae. Gue oblasti oblaka predstavljaju mjesta na kojima je vjerovatnije da se se elektron nai.
Svaka atomska orbitala odgovara jednom energetskom nivou elektrona. to je via
energija, orbitala je vea (MP: Ja bih vea stavio pod znake navoda, jer nije lako definisati
veliinu orbitale. I oni e o tome kasnije.), tako da se atom iri kada mu se elektroni ekscituju u
vie nivoe. Kada se vodonikov atom ekscituje, oblik i prostiranje orbitale mijenjaju se u one
koji odgovaraju vioj energiji. Kada se elektron vrati na nii energetski nivo, on otputa energiju
u vidu elektromagnetne radijacije koja se javlja kao jedna linija u spektru vodonika. Poinje da
nam postaje jasno da su boje vatrometa i zvijezda prouzrokovane kolapsom elektronskih oblaka
od oblika koji odgovaraju vioj energiji, ka onima nie energije. Razliitost frekvencija
emitovane svjetlosti pokazuje da se prelazi vre izmeu niza razliitih energetskih nivoa.

Sl. 7.14 Trodimenzionalni elektronski oblak koji odgovara jednom elektronu u 1s orbitali
vodonika. Intenzitet osjenenosti predstavlja vjerovatnou (MP: opet, gustinu vjerovatnoe)
nalaenja elektrona u bilo kojoj taki. Dodata kriva pokazuje kako vjerovatnoa (MP: Ve mi je
dodijalo gustina vjerovatnoe.) zavisi od rastojanja take od jezgra.

Sl. 7.15 Najjednostavaniji nain predstavljanja atomske (s) orbitale sastoji se u crtanju granine
povri unutar koje je najvea vjerovatnoa (MP: Sada je OK), tipino 90%, nalaenja elektrona.

29
Razliiti oblici atomskih orbitala mogu se klasifikovati u etiri glavna tipa koji se
oznaavaju s, p, d i f (MP: Naravno, postoje i g, h, i, orbitale, ali one su hemiarima
nezanimljive). Postoji mnogo orbitala svakog od ovih tipova: one se prvenstveno razlikuju po
veliini oblaka.
s-orbitala je sferni oblak [MP: sferno simetrian, a ne (u optem sluaju) sferni!] koji
postaje sve manje gust to se poveava rastojanje od atoma (Sl. 7.14) (MP: To se odnosi samo
na 1s orbitalu!). U principu, oblak se nikada ne razrjeuje tano do nule, tako da moemo
zamisliti da je jedan atom vei od Zemlje! [MP: Slikovito, ali glupo! Pa Zemlja je na kraju
krajeva izgraena od atoma (i molekula); kako onda da jedan atom bude vei od cijele Zemlje?
Mislili su valjda, ono to oni podrazumjevaju pod veliinom atoma, vee je od onoga to
geografi podrazumjeva pod veliinom Zemlje). Meutim, ne postoji praktino nikakva ansa da
se elektron (MP: koga smatramo sastavnim dijelom atoma!) nae na rastojanju od jezgra veem
od oko 100 pm, tako da su atomi u stvari jako mali. Kao to moete vidjeti na osnovu velike
gustine oblaka uz samo jezgro, elektron u s-orbitali ima nenultu vjerovatnou da se nae uz
samo jezgro (MP: Ovdje bih bio oprezniji. Ako nita drugo, bar bih umjesto vjerovatnou
ponovo rekao gustinu vjerovatnoe.)
Umjesto da crtamo s-orbitalu kao oblak, obino crtamo njenu graninu povrinu,
povrinu koja obuhvata oblasti oblaka sa najveom gustinom. Za elektron je (MP: dovoljno)
vjerovatno da se nae samo u oblasti unutar granine povrine orbitale. s-orbitala ima sfernu
graninu povrinu (Sl. 7.15), jer je elektronski oblak sferian (MP: sferno simetrian!). Orbitale
vie energije imaju sferne granine povrine veeg prenika.
p-orbitala je (MP: moe se slikovito predstaviti kao) oblak sa dvije kugle (engleski
lobe) razdvojene planarnom oblau koja sijee jezgo, i naziva se (ova ravan) vornom
povri. Jedan p-elektron nee se nikada nai u toj ravni, a time ni uz samo jezgro. Ova razlika u
odnosu na s-orbitale od kljune je vanosti za razumijevanje strukture periodnog sistema.

Sl. 7.16 Granine povrine p-orbitala. Postoje tri p-orbitale date energije i one lee du tri
uzajamno normalne ose (MP: Ovo je samo jedna od mogunosti predstavljanja p-orbitala).

Sl. 7.17 Granine povri d-orbitala. Postiji pet d-orbitala date energije.

30
d i f orbitale imaju komplikovaniji oblik. Pet moguih orijentacija d-orbitala prikazane
su na Sl. 7.17. Oblici f-orbitala su rijetko potrebni, tako da ovdje nisu prikazani.
Lokacija jednog elektrona u atomu najbolje je opisana pomou oblaka
vjerovatnog poloaja. U hemiji, najvaniji oblici ovih oblaka su sferne (MP: sfernosimetrine) s-orbitale, p-orbitale i d-orbitale.
7.6 KVATNI BROJEVI I ATOMSKE ORBITALE
Schrdinger je ustanovio da se svaka atomska orbitala moe okarakterisati sa tri broja nazavana
kvatnim brojevima. Jedan od njih naziva se glavni kvantni broj, n; druga dva su azimutni (MP:
bolje angularni ili orbitni) kvantni broj, l, i magnetni kvantni broj, ml. Ovi kvantni brojevi
imaju i drugu svrhu: kao to obiljeavaju orbitale, oni govore i o osobinama elektrona koji
zauzima datu orbitalu.
Glavni kvantni broj odreuje energiju elektrona u vodonikovom atomu. Dakle,
Schrdinger je naao da su dozvoljene energije u atomu vodonika
E=

h
, n = 1,2,...
n2

(6)

gdje je h Plankova konstanta, a Ridbergova konstanta; njena vrijednost je 3,29.1015Hz.

Vrijednost Ridbergove konstante dobijena je prvi put na osnovu analize spektra atoma
vodonika, ali je takoe predviena redingerovom jednainom (MP: I jo prije Schrdingera,
Borovim modelom atoma vodonika). Energetski nivoi izraunati pomou jednaine (6).
prikazani su na Sl. 7.18. Glavni kvantni broj, n, je prirodni broj koji obiljeava ove energetske
nivoe, od n = 1 za prvi nivo, n = 2 za drugi, itd. do beskonanosti. Energija vezanih elektrona
penje se uz ljestvicu kako n raste, i dostie vrh ljestvice koji odgovara E = 0 i slobodi, kada n
dostigne beskonanost. Negativni znak u Jedn. (6) znai da je energija elektrona vezanog u
atomu vodonika nia nego kada je on slobodan.

Sl. 7.18 Dozvoljeni energetski nivoi vodonikovog atoma izraunati pomou Jedn. (6). Uporedi
ovaj dijagram sa eksperimentalno odreenom ljestvicom energija, prikazanoj na Sl. 7.11.

31
Energetski nivoi izraunati po formuli Jedn. (6) su egzaktno oni koji reprodukuju
spektar atoma vodonika (vidi Sl. 7.11) (MP: Neka bude tako, mada nisu ba sasvim egzaktno
jednaki). Najnia energija dobija se kada je n = 1. Ovaj najnii energetski nivo naziva se
osnovnim stanjem atoma. Vodonikov atom se normalno nalazi u osnovnom stanju, sa
elektronom u nivou n = 1.
Kako oblak koji predstavlja orbitalu postaje vei kada n raste, srednje rastojanje
elektrona od jezgra tada takoe raste. U srednjem, elektron je najblii jezgru kada je u
osnovnom stanju (n = 1). Orbitale formiraju niz debelih ljuski, slinih ljuskama luka. Ljuske sa
veim n okruuju one sa manjim n.
Drugi kvatni broj je azimutni kvantni broj, l, koji odreuje oblik orbitale. On moe
uzeti slijedee vrijednosti: l = 0, 1, 2, ..., n-1. Svaka vrijednost l odgovara jednom od oblika
orbitala. Tako, l = 0 korespondira s; l = 1, p; l = 2, d; l = 3, f. U izrazu Jedn. (6) za energiju ne
figurie l, tako da orbitale jedne ljuske, bez obzira na vrijednost l, imaju u vodonikovom atomu
egzaktno (MP: U okviru redingerove teorije) jednaku energiju.
Uoite da se u Tab. 7.2 broj l zaustavlja pri n-1. Kada je n = 1, jedina dozvoljena
vrijednost l je nula, to odgovara jednoj s orbitali. Slijedi da najnii energetski nivo, koji
korespondira n = 1, mora biti s orbitala. Kada je n = 2, to odgovara susjednom nivou vie
energije, l moe imati dvije vrijednosti, 0 ili 1. Prema tome, kada je vodonikov atom pobuen u
neki energetski nivo druge ljuske, njegov elektron se moe nai ili u s ili u p orbitali te ljuske.
Tek kada je n = 3, postoje i d orbitale, pored s i p orbitala. Kada n dostigne vrijednost 4,
javljaju se i f orbitale (l = 3).
Sve orbitale sa jednom datom vrijednou azimutnog kvantnog broja, l, pripadaju jednoj
podljusci date ljuske. Npr., u ljusci sa n = 3, s-orbitala ini jednu podljusku, tri p-orbitale drugu,
a pet d-orbitala treu podljusku. Kako l moe uzimati vrijednosti 0, 1, 2, ..., n-1, u svakoj ljusci
postoji ukupno n podljuski.
Tab. 7.2 Kvantni brojevi elektrona u atomima
ime

simbol

vrijednosti

smisao

opisuje

glavni

1, 2, ...

obiljeava ljusku,
specifikuje energiju

veliinu

azimutni*

0, 1, ..., n-1

obiljeava podljusku:
l = 0, 1, 2, 3, 4, ...
s, p, d, f, ...

oblik

magnetni

ml

l, l-1, ..., -l

obiljeava orbitale
podljuske

pravac/
/smjer

spinski
magnetni

ms

+1/2, -1/2

obiljeava spinsko
stanje

smjer
spina

Naziva se i kvantnim brojem orbitnog ugaonog momenta (MP: dobro su se sjetili!).

Trei kvantni broj, magnetni kvantni broj, ml, obiljeava razliite orbitale jedne
podljuske. Dozvoljene vrijednosti ml su ml = l, l-1, l-2, ..., -l. Npr., za podljusku sa l = 1, koja se
sastoji od p-orbitala, ml moe imati vrijednosti ml = 1, 0 i 1, tako da imao tri p-orbitale u

32
podljusci. Ove orbitale se obino oznaavaju sa px, py i pz [MP: Ne znam da li ovu konstataciju
treba okvalifikovati kao povrnu ili netanu. pz orbitala dodue odgovara kvantnom broju ml = 0,
ali px i py nisu orbitale od kojih svaka korespondira jednoj odreenoj vrijednosti ml, ve su
pozitivna (preciznije, simetrina), odnosno negativna (antisimetrina) linearna kombinacija
orbitala sa ml = 1 i ml = -1]. Svaka oznaka odgovara jednoj moguoj orijentaciji orbitale (vidi Sl.
7.16).
U optem sluaju, jedna podljuska s kvantnim brojem l sastoji se od 2l+1 individualnih
orbitala tog tipa (Sl. 7.19). Postoji jedna s-orbitala (l = 0), tri p-orbitale (l = 1), pet d-orbitala (l =
2) i sedam f orbitala (l = 3).

Sl. 7.19 Shema rasporeda ljuski, podljuski i orbitala atoma, i odgovarajui kvantni brojevi.
Uoite da je kvantni broj ml alternativna oznaka za individualne orbitale: u hemiji se ee
koriste simboli x, y i z, kao na Sl. 7.16 i 7.17. Ne postoji direktna korespondencija izmeu
pravca osa i vrijednosti ml (MP: Sorry Loretta, sorry Peter! Bio sam preotar u pret/prethodnom
komentaru.)
Jedna orbitala specifikovana je sa tri kvantna broja; orbitale su aranirane u
ljuske i podljuske. Relacije izmeu ljuski, podljuski i orbitala sumirane su na Sl. 7.19.
7.7 SPIN ELEKTRONA
Schrdingerovo raunanje energija vodonikovih orbitala predstavljalo je kamen temeljac u
razvoju moderne teorije atoma. Ipak, spektralne linije nisu imale sasvim egzaktno one
frekvencije koje je teorija predviala (MP: Zar vam nisam rekao da je tako?). Dva danskoamerika fiziara, Samuel Goudsmit i George Uhlenbeck (Gudsmit, Ulenbek), predloila su
objanjenje ovih malih razlika. Oni su sugerisali da se elektron ponaa u izvjesnom smislu kao
sfera koja se obre oko sebe, slino obrtanju planete oko svoje ose. Ova osobina nazvana je
spinom.

33
Prema kvantnoj mehanici, elektron ima dva spiska stanja, reprezentovana strelicama i
. Moemo zamisliti da se elektron moe obrtati izvjesnom brzinom u smjeru kazaljke na satu
( stanje) ili u suprotnom smjeru ( stanje). Ta dva spinska stanja razlikuju se pomou etvrtog
kvantnog broja, spinskog magnetnog kvatnog broja, ms. Ovaj kvatni broj moe imati samo
dvije vrijednosti: +1/2, koja oznaava elektron, i 1/2 za elektron.
Elektron ima osobinu spina; spin je opisan kvantnim brojem ms koji moe imati
jednu od dvije vrijednosti (1/2 ili 1/2).
7.8 ELEKTRONSKA STRUKTURA VODONIKA
Rezimirajmo sada ono to znamo o atomu vodonika, razmatrajui ta se dogaa njegovom
elektronu kada atom dobija energiju. Na poetku, elektron je na nivou najnie energije, u
osnovnom stanju atoma sa n = 1. Jedina orbitala te energije je s-orbitala, tj. 1s orbitala. U
osnovnom stanju vodonikovog atoma elektron je opisan sa etiri kvantna broja: n = 1, l = 0, ml
= 0, ms = +1/2 ili 1/2. Oba spinska stanja su dozvoljena.
Kada atom dobije dovoljno energije da elektron dostigne viu, n = 2 ljusku, on tada
moe da zauzme bilo koju od etiri orbitale te ljuske. U toj ljusci postoji jedna 2s i tri 2porbitale, i one imaju jednaku energiju.
Kada atom dobije jo vie energije, elektron se prebacuje u n = 3 ljusku. Tu moe da
zauzme bilo koju od devet orbitala (jednu 3s, tri 3p i pet 3d-orbitala). Jo vea energija podie
elektron u n = 4 ljusku, u kojoj su na raspolaganju 16 orbitala (jedna 4s, tri 4p, pet 4d i sedam 4f
orbitala).
Elektron je izbaen iz atoma kada apsorbuje dovoljno energije da savlada privlanu silu
jezgra. On tada naputa atom i kaemo da je atom jonizovan. Da bismo jonizovali atom
vodonika iz njegovog osnovnog stanja, moramo ga snabdjeti energijom dovoljnom da se
elektron prebaci iz ljuske n = 1 (koja ima energiju h ) do energije razdvojenog protona i
elektrona (koja se definie kao nulta energija). Dakle, treba da mu damo energiju h , tj.
2,18.10-18J. Jonizovanje jednog mola vodonikovih atoma zahtijeva, prema tome, 6,02.1023 puta
ta energija, ili 1,31.103kJ.
Stanje atoma vodonika zavisi od energije koju on ima; da bi se jonizovao atom u
osnovnom stanju, potrebna je energija h .
STRUKTURA VIEELEKTRONSKIH ATOMA
Svi neutralni atomi osim vodonika imaju vie od jednog elektrona. Helijumov atom (Z = 2) ima
dva, litijumnov atom (Z = 3) tri, a neutralni atom elementa s atomskim brojem Z ima Z
elektrona. Svi ovi atomi su primjeri vieelektronskih atoma. Na osnovu onoga to smo nauili
o atomu vodonika, moemo koristiti koncept atomskih orbitala da bismo opisali elektronske
strukture tih atoma. Ove elektronske strukture su klju za razumijevanje strukture periodnog
sistema, periodinosti osobina elemenata i sposobnosti atoma da formiraju hemijske veze.
7.9 ORBITALNE ENERGIJE
Elektroni u vieelektronskim atomima zaposjedaju orbitale slino kao u vodonikovom atomu.
Jezgra vielektronskih atoma su vie naelektrisana nego vodonikovo jezgro, tako da jae

34
privlae elektrone i smanjuju im energiju. Elektroni se takoe meusobno odbijaju, to
poveava njihovu energiju. Kombinacija ova dva faktora utie na elektronsku strukturu i
osobine elemenata. Oba doprinosa energiji zavise od relativnog poloaja jezgra i elektrona,
dakle, oni doprinose potencijalnoj energiji. Zavisnost potencijane energije od rastojanja data je
Kulonovim (MP: u originalu Coulomb; ita se Kulon, ne Kolumbo!) zakonom, koji kae da
je potencijalna energija dva naelektrisanja (kao to su dva elektrona ili jedan elektron i jezgro)
proporcionalna njihovim naelektrisanjima i inverzno proporcionalna rastojanju izmeu njih, r,
Ep

q1 q 2
.
r

U optem sluaju, potencijana energija predstavlja onaj doprinos ukupnoj energiji koji zavisi od
poloaja. Doprinos energiji koji zavisi od brzine, , naziva se kinetikom energijom, i za
esticu mase m ona je data sa

Ek =

1
m 2 .
2

Ukupna energija atoma jednaka je zbiru kinetikih i potencijalnih energija svih njegovih
elektrona (MP: Ignoriemo kinetiku energiju jezgra, odnosno kinetiku energiju koju atom
vodonika ima zato to se u cjelini kree u prostoru; ona nije kvantirana i nezanimljiva je sa
spektroskopskog i atomsko-strukturnog stanovita.)
U atomu vodonika, u kojem nema energije uzajamnog odbijanja elektron, orbitale date
ljuske imaju istu energiju. Npr. 1s-orbitala i sve tri 2p-orbitale imaju jednaku energiju. Isto vai
i za 3s-orbitalu, tri 3p-orbitale i pet 3d-orbitala ljuske sa n = 3. Meutim, u vieelektronskim
atomima, elektron-elektronsko odbijanje ini da je energija 2p-orbitala via od energije 2sorbitale. Slino, za n = 3 ljusku, tri 3p-orbitale su energetski iznad 3s-orbitale, a pet 3d-orbitala
imaju jo viu energiju (Sl. 7.22). Orbitale iste podljuske imaju, meutim, i dalje jednaku
energiju. Npr., sve tri 2p-orbitale imaju jednaku energiju.
Razlika energija orbitala koje pripadaju razliitim podljuskama iste ljuske posljedica je
kombinovanog efekta privlaenja izmeu elektrona i jezgra i meusobnog odbojanja elektrona.
Kako se elektroni meusobno odbijanju, svaki elektron je slabije vezan za jezgro nego to bi bio
kada ostalih elektrona ne bi bilo. Kaemo da je svaki elektron zaklonjen drugim elektronima od
pune privlane sile jezgra. Zaklanjanje redukuje dejstvo jezgra na elektron. Efektivno
nalektrisanje jezgra koje osjea elektron, uvijek je manje od stvarnog naelektrisanja, jer
uzjamno odbijanje elektrona radi protiv privlaenja jezgra.
s-elektron u svakoj ljusci moe se nai vrlo blizu jezgru, pa kaemo da moe da
penetrira (prodire) kroz unutranje ljuske. p-elektroni penetriraju mnogo slabije. Vidjeli smo
da njihove orbitale imaju nulti vor koji prolazi kroz jezgro, gde je vjerovatnoa nalaenja
elektrona jednaka nuli. Taj vor znai da su p-elektroni jae zaklonjeni od jezgra nego selektroni. Kako je s-elektron slabije zaklonjen od jezgra nego drugi elektroni, on osjeaju jae
efektivno naelektrisanje jezgra, tj. jae je vezan za jezgro. Stoga s-elektron ima neto niu
(negativniju) energiju nego npr. p-elektron iste ljuske, i tee ga je udaljiti iz atoma. d-elektroni
su slabije vezani od p-elektrona iste ljuske, jer oni jo tee penetriraju do jezgra.
Efekt penetracije, odnosno zaklanjanja, moe biti veliki. Jedan 4s-elektron moe imati
znatno manju energiju nego 4p- ili 4d-elektron; moe se ak dogoditi da ima energiju manju i

35

od 3d-elektrona istog atoma (vidi Sl. 7.22). Sve to zavisi od broja elektrona u atomu. Te
energije moemo dobiti eksperimentalno koristei spektroskopiju, jer se energije elektrona
manisfestuju kroz frekvencije radijacija emitovanih ekscitovanim vieelektronskim atomima.

Sl. 7.22 Relativne energije ljuski, podljuski i orbitala u jednom vieelektronskom atomu. Svaka
kutijica moe da sadri dva elektrona. Uoite da je poslije Z = 20, energija 3d-orbitale ispod
energije 4s-orbitale.
U vieelektronskom atomu, zbog efekata penetracije i zaklanjanja, s-elektroni
imaju niu energiju nego p-elektroni iste ljuske; redosljed je s<p<d<f.

7.10 PRINCIP IZGRADNJE

U osnovnom stanju jednog vieelektronskog atoma elektroni popunjavaju atomske orbitale tako
da ukupna energija atoma bude minimalna. Mogli bismo oekivati da e atom imati najniu
energiju kada su svi njegovi elektroni u orbitali najnie enegije (1s-orbitali), ali osim u sluaju
vodonika i helijuma to se nikada ne dogaa. 1925. Austrijanac Wolfgang Pauli (Volfgang Pauli)
otkrio je princip iskljuenja koji glasi:
U jednoj orbitali ne mogu se nalaziti vie od dva elektrona. Kada dva elektrona
popunjavaju jednu orbitalu, njhovi spinovi moraju biti spareni.
Kaemo da su spinovi elektrona spareni ako je jedan od njih , a drugi . Sparena stanja
oznaavaju se sa i imaju spinske kvantne brojeve suprotnog znaka: +1/2 i 1/2. Kako je
jedna atomska orbitala oznaena sa tri kvatna broja (n, l i ml), a dva spinska stanja su

36

specifikovana etvrtim kvantnim brojem, ms, drugi nain izraavanja principa iskljuenja je:
Dva elektrona u atomu ne mogu imati isti skup od etiri kvatna broja.
Princip iskljuenja implicira da nijedna orbitala na dijagramu orbitalnih energija (Sl. 7.22) ne
moe sadravati vie od dva elektrona. Za atome sa Z > 2, svi elektroni ne mogu biti u 1s
orbitali, tako da neki moraju zauzimati orbitale s veom energijom.
Elektronska struktura atoma prikazuje se pomou njegove elektronske konfiguracije,
liste svih zauzetih orbitala, sa brojevima elektrona koje svaka od njih sadri. Vodonikov atom u
svom osnovnom stanju ima jedan elektron u 1s-orbitali. Da bismo prikazali njegovu strukturu,
koristimo jednu strelicu u 1s orbitali [vidi dijagram (1), koji predstavlja jedan fragnemt Sl. 7.22]
i piemo je kao 1s1 (jedan es jedan) (MP: Nemojte misliti da strelica u ovom sluaju mora biti
okrenuta nagore; mogli smo je nacrtati i okrenutu nadolje. U stvari, ni jedno ni drugo nije
pedagoki ispravno najbolje bi bilo ne ctrati uopte strelicu, ve, jednostavno, vertikalnu crtu.)
Kutija u tom dijagramu predstavlja jednu orbitalu koja moe sadravati dva elektrona.
U osnovnom stanju atoma helijuma (Z = 2), oba elektrona su u 1s-orbitali, to se pie
kao 1s2 (jedan es dva). Kao to vidimo na dijagramu (2), dva elektrona su sparena. U ovom
sluaju 1s-orbitala sadri maksimalan broj elektrona. Ljuska n = 1 je sada kompletirana, i
nijedan elektron ne moe vie da je zaposjedne. Kaemo da atom helijuma sadri jednu
zatvorenu ljusku, ljusku koja sadri maksimalan broj elektrona dozvoljen principom iskljuenja.

(1) H 1s1

(4) B 1s12s2 2p1

(2) He 1s2

(3) Li 1s22s1

(5) C 1s12s2 2p2, [He]2s2 2p2

Litijum (Z = 3) ima tri elektrona. Dva elektrona mogu zauzeti 1s-orbitalu, odnosno
kompletirati n = 1 ljusku. Trei elektron mora se nalaziti u u slijedeoj raspoloivoj orbitali uz
ljestivicu orbitalnih energija, 2s-orbitali (Sl. 7.22). Osnovno stanje atoma litijuma je, prema
tome, 1s22s1 (3). Moemo smatrati da se ovaj atom sastoji od jednog (elektronskog) jezgra
[MP: Engleski core - ne mijeati sa atomskim jezgrom. Mogao bi se koristiti izraz srce, ali
to mi djeluje malo morbidno sjetim se odmah Indiana Jonesa II, onog mjesta gdje se prinose

37

rtve boginji Kali. Zato u radije pisati (elektronsko) jezgro kada bude postojala opasnost da
pomislite na atomsko jezgro], koje ini unutranja 1s-zatvorena ljuska, okruenog spoljnom
ljuskom koja se sastoji od elektron vie energije. Elektroni u najspoljnjijoj (u ovom sluaju
drugoj) ljusci nazivaju se valentnim elektronima [MP: Help me! najspoljnjija djeluje kao (u
stvari jeste) pleonazam; da se dogovorimo: umjesto superlativa, koristiu pozitiv, dakle,
spoljnja ili periferna ljuska]. U optem sluaju (MP: mislim da je preciznije po pravilu),
samo valentni elektroni mogu biti izgubljeni (MP: izgubljeni, jer sada govorimo o jednom
metalu) u hemijskim reakcijama, jer su elektroni (elektronskog) jezgra isuvie vrsto vezani
(MP: za atomsko jezgro). Poinjemo, dakle, da shvatamo da e litijum izgubiti samo jedan
elektron kada gradi jedinjenja; on e, dakle, postojati u obliku Li+, ali ne Li2+ ili Li3+ jona.
Element sa Z = 4 je berilijum, Be, sa etiri elektrona. Prve tri elektrona formiraju 1s22s1,
kao litijum. etvrti elektron sparuje se sa 2s-elektronom, dajui 1s22s2. Be atom ima, dakle,
(elektronsko) jezgro ekvivalentno kompletnom elektronskom omotau atoma helijuma,
okrueno sa dva sparena elektrona. Kao i litijum i iz istog razloga Be atom e u reakcijama
gubiti svoja dva valentna elektrona i obrazovati jon Be2+.
Kod atoma ugljenika treba da donesemo novu odluku: da li e se esti elektron pridruiti
onome koji je ve u jednoj p-orbitali, ili e se smestiti u drugu p-orbitalu? (Sjetite se da postoje
tri p-orbitale u podljusci.) Da bismo odgovorili na to pitanje, primijetimo da su elektroni koji se
nalaze u razliitim p-orbitalama dalje jedan od drugoga nego kada se nalaze u istoj orbitali.
Prema tome, oni se tada slabije odbijaju nego kada su u istoj orbitali. Stoga e esti elektron
otii u jednu od praznih p-orbitala i osnovno stanje ugljenika je 1s22s22px12py1 (5). Napisali smo
individualne podljuske na taj nain da bismo naglasili da elektroni zauzimaju razliite orbitale u
jednoj podljusci (MP: A, vjerovatno i da bi usput zbunili naivnog studenta! Molim vas najljepe
da ne mislite da su px i py orbitale i po emu bolje od pz. Kombinacija 2px12py1 potpuno je
jednako vjerovatna kao 2px12pz1 ili 2py12pz1; ne znam to im nije palo napamet da piu npr.
2p12p1). Obino je dovoljno koristiti skraenu formu, 1s22s22p2.
Primijetite da smo na dijagramu nacrtali dva elektrona s paralelnim spinovima, (),
to indicira da oni imaju iste spinske kvantne brojeve. Pokazuje se da taj aranman ima neto
niu energiju nego kada su elektroni spareni [MP: Zato je tako, pokazai vam na etvrtoj
godini (ako do nje doete, i ako vam to neko drugi ranije ne objasni)]. To je, meutim,
dozvoljeno samo kada elektroni zauzimaju razliite orbitale (MP: Zbog Paulijevog principa!)
Postupak koji smo koristili naziva se princip izgradnje (periodnog sistema) (buildingup principle). Da bismo oznaili konfiguraciju elementa s atomskim brojem Z, treba uraditi
slijedee:
1. korak. Dodavati jedan po jedan elektron u orbitale, po redoslijedu prikazanom na Sl. 7.24, ali
sa najvie dva elektrona u jednoj orbitali.
2. korak. Ako je na raspolaganju vie od jedne orbitale u podljusci, smjetati elektrone s
paralelnim spinovima u razliite orbitale te podljuske.

Drugi korak naziva se Hundovim pravilom, po njemakom spektroskopiaru Fritzu

Hundu (Fric Hund), koji ga je uveo. Ovaj postupak daje konfiguraciju atoma koja odgovara
njegovoj najnioj ukupnoj energiji, kada se uzme u obzir privlaenje elektrona jezgrom i
uzajamno odbijanje elektrona.

38

Sl. 7.24 Redoslijed po kojem se popunjavaju atomske orbitale u skladu s principom izgradnje.
Svaki put kada je dodat jedan elektrom, pomjeramo se za jedno mjesto udesno. Kada smo doli
do kraja jedne periode, prelazimo na poetak sljedee.
Elektronska konfiguracija osnovnog stanja atoma elementa s atomskim brojem Z
predvia se dodavanjem elektrona na raspoloive orbitale tako da se dobije najmanja
ukupna energija.

7.11 ELEKTRONSKE KONFIGURACIJE ATOMA

Vidjeli smo ve da je konfiguracija litijuma 1s22s1. Kako ona sadri jedan usamljeni 2s elektron
van jezgra tipa helijumovog atoma, 1s2, konfiguracija Li moe se jednostavnije pisati kao
[He]2s1. Moemo zamisliti atome kao da se sastoje od (elektronskog) jezgra ekvivalentnog
atomskom omotau nekog plemenitog gasa, okruenog elektronima u valentnoj ljusci,
spoljnjoj (MP: tj., najspoljnjijoj) popunjenoj (MP: popunjena u ovom kontekstu ne znai
kompletno popunjena!) ljusci. Valentna ljuska je zaposjednuta ljuska sa najveom vrijednou
n.
Osnovi organizacije periodnog sistema postaju jasni kada znamo elektronske
konfiguracije atoma. Svi atomi u datoj periodi (horizontalnoj vrsti u periodnom sistemu) imaju
valentne elektrone u istoj ljusci. Glavni kvantni broj, n, valentne ljuske elementa jednak je broju
njegove periode. Npr., valentna ljuska elemenata u drugoj periodi (od litijuma do neona) je
ljuska s n = 2. Svi atomi jedne periode imaju isti tip (elektronskog) jezgra. Prema tome, svi
atomi druge periode imaju elektronsko jezgro tipa helijuma, 1s2; elementi tree periode imaju
jezgro tipa neona, 1s22s22p6, koje se pie [Ne]. U periodama 1-3, atomi elemenata unutar svake
od njih razlikuju se samo po broju valentnih elektrona. Elementi koji pripadaju istoj grupi imaju
analogne konfiguracije valentnih elektrona.
Konstruisali smo elektronske konfiguracije za Li, Be, B i C. Nastavimo sada s
izgradnjom elektronskih konfiguracija du druge periode. Azot ima Z = 7 i, dakle, jedan
elektron vie od ugljenika, to daje [He]2s22p3. Svaki od p-elektrona zauzima razliitu orbitalu,
i sva tri imaju paralelne spinove (6). Kiseonik ima Z = 8, jedan elektron vie od azota, i njegova
konfiguracija je [He]2s22p4 (7). Slino, fluor sa Z = 9 ima elektron vie od kiseonika i
konfiguracija mu je [He]2s22p5 (8). Atom fluora moe se zamisliti kao elektronski omota
helijumovog atoma okuen valentnom ljuskom koje je kompletna do na jedan p-elektron. Neon,
sa Z = 10, ima jedan elektron vie od fluora. Ovaj elektron kompletira 2p-podljusku dajui
[He]2s22p6 (9). Prema Sl. 7.24, sljedei elektron ulazi u 3s-orbitalu, energetski najpovoljniju
orbitalu sljedee ljuske. Konfiguracija natrijuma je prema tome [He]2s22p63s1, ili, skraeno,
[Ne]3s1, pri emu je [Ne] elektronsko jezgro tipa neona.

39

(6) N 1s22s2 2p3, [He]2s2 2p3

(7) O 1s22s2 2p4, [He]2s2 2p4

(8) F 1s22s2 2p5, [He]2s2 2p5

(9) Ne 1s22s2 2p6, [He]2s2 2p6

s- i p-orbitale ljuske sa n = 3 pune su u trenutku kada stignemo do argona, [Ne]3s23p6,

koji je bezbojan, bezmirisan i nereaktivan gas slian neonu. Argon kompletira treu periodu.
etvrta perioda poinje popunjavanjem 4s-orbitale. Prema tome, sljedee dvije elektronske
konfiguracije su [Ar]4s1 za kalijum i [Ar]4s2 za kalcijum. U tom trenutku treba da ponu da se
popunjavaju 3d-orbitale, i time dolazi do promjene ritma u periodnom sistemu.
Prema Sl. 7.24, slijedeih 10 elektrona (od skandijuma, sa Z = 21, do cinka, sa Z = 30)
ulaze u 3d-orbitale. Konfiguracija osnovnog stanja skandijuma, npr., je [Ar]3d14s2, a njemu
susjednog titanijuma [Ar]3d24s2. Uoite da poev od skandijuma piemo 4s-elektron poslije 3delektrona: 3d-orbitala sada ima niu energiju od 4s.
U prelaznim metalima elektroni se dodaju u d-orbitale na sljedei nain: [Ar]3d14s2 za
skandijum, [Ar]3d24s2 za titanijum, itd. Meutim, postoje dva izuzetka: eksperimenti su
pokazali da konfiguracija sa polukompletnom podljuskom d5 i konfiguracija sa kompletnom
podljuskom d10 imaju nie energije nego to predskazuje jednostavna teorija. U nekim
sluajevima neutralni atom ima niu energiju ako je 3d-podljuska polupopunjena (d5) ili
popunjena (d10) kao rezultat prelaska jednog s-elektrona u nju. Npr., ekperimentalno odreena
elektronska konfiguracija hroma je [Ar]3d54s1, a bakra [Ar]3d104s1, Drugi izuzeci u izgradnji
periodnog sistema mogu se nai u dodatku 2C.
Kako se prelazni metali u istoj periodi razlikuju uglavnom po broju d-elektrona, njihove
osobine su vrlo sline. Veina njih formira jone u vie od jednog oksidacionog stanja, jer delektroni imaju sline energije pa razliiti broj njih moe biti izgubljen (MP: meni je ovo
neubjedljivo, a vama?).
Elektroni zauzimaju 4p-orbitalu kada se 3d-orbitala popuni. Konfiguracija germanijuma,
10 2 2
[Ar]3d 4s 4p , npr., dobija se dodavanjem dva elektrona u 4p-orbitalu, van popunjene 3dpodljuske. etvrta perioda sastoji se od 18 elemenata, jer 4s- i 4p-orbitale mogu ukupno primiti
8 elektrona, a 3d-orbitala 10. To je prva duga perioda periodnog sistema.
Na poetku pete periode, sljedea orbitala za zauzimanje je 5s-, a iza nje dolazi 4dorbitala. Kao i u etvrtoj periodi, energija 4d-orbitale pada ispod energije 5s-orbitale nakon to
se dva elektrona smjeste u 5s. Slian efekt opaa se i u estoj periodi, ali sada poinje da se
popunjava jedan drugi skup unutranjih orbitala, 4f-orbitale. Cer(ijum), npr., ima konfiguraciju

40

[Xe]4f15d16s2. Elektroni sada nastavljaju da popunjavaju sedam 4f-orbitala, koje su

kompletirane kada su popunjene sa 14 elektrona u iterbijumu, [Xe]4f146s2. Zatim se popunjava
5d-orbitala. 6p-orbitala se popunjava tek kada su potpuno popunjene 6s- i 5d- orbitale u ivi;
talijum, npr., ima konfiguraciju [Xe]4f145d106s26p1.
Elektronsku konfiguraciju osnovnog stanja nekog atoma odreujemo pomou
principa izgradnje, kombinovanog sa Sl. 7.24, Paulijevim principom i Hundovim
pravilom.

7.12 ELEKTRONSKE KONFIGURACIJE JONA

Neutralni atom postaje katjon kada izgubi jedan ili vie elektrona. Ako je glavni kvantni broj
valentne ljuske n, tada se prvo gubi jedan od np-elektrona, jer je njihova energija najvea. Zatim
se gube ns elektroni, a na kraju d-elektroni prethodne ljuske, ako uopte, dok se ne izgubi
optimalan broj elektrona. Prema tome, da bismo dobili elektronsku konfiguraciju Fe3+ jona,
piemo konfiguraciju atoma Fe, koja je [Ar]3d64s2, i odstranjujemo iz nje tri elektrona. Kako
nema nijednog 4p-elektrona, prvo izbacujemo dva 4s-elektrona. Trei elektron dolazi iz 3dpodljuske, dajui [Ar] 2d5 .
Da bi se formirali jednoatomski anjoni, dodajemo dovoljno elektrona da bi se
kompletirala valentna ljuska. Npr., azot ima pet valentnih elektrona, tako da su potrebna jo tri
da bi se postigla konfiguracija plemenitog gasa neona. Prema tome, jon e biti N3-.
Konfiguracija atoma azota je [He]2s22p3, sa mjestom za jo tri elektrona u 2p-podljusci. Dakle,
N3- jon ima konfiguraciju [He]2s22p6, istu kao neon.
Da bi se predvidjela elektronska konfiguracija nekog katjona, odstrani spoljnje
elektrone po redosljedu np, ns i (n-1)d; za anjon, dodavaj elektrone dok se ne dostigne
konfiguracija slijedeeg plemenitog gasa.

7.13 ELEKTRONSKA STRUKTURA I PERIODNI SISTEM

Sada, kada znamo o elektronskim konfiguracijama, moemo razumjeti organizaciju periodnog
sistema. Periodni sistem je podijeljen u s-, p-, d- i f-blokove, nazvane po posljednjoj podljusci
koja je popunjena na osnovu principa izgradnje. (Sl. 7.25). Dva elementa predstavljaju izuzetak.

Sl. 7.25 Imena blokova periodnog sistema baziraju se na posljednjoj popunjenoj podljusci u
atomu. Brojevi elektrona koji mogu da uu u svaki tip orbitala napisani su ispod odgovarajueg
bloka.

41

Strogo govorei, helijum spada u s-blok, ali on se prikazuje u p-bloku. To je gas ije se
osobine slau sa osobinama plemenitih gasova u osamnaestoj grupi, a ne sa onima reaktivnih
metala iz druge grupe. Njegovo mjesto u grupi 18 opravdano je injenicom da on, kao i svi
ostali elementi osamnaeste grupe, ima popunjenu valentnu ljusku. Vodonik zauzima jedinstven
poloaj u periodnom sistemu. On ima jedan s-elektron, tako da pripada prvoj grupi. Meutim,
njemu takoe nedostaje jedan elektron do konfiguracije plemenitog gasa, tako da se ponaa i
kao lanovi sedamnaeste grupe.
s- i p-blok ine zajedno glavne grupe. Atomi elemenata iste glavne grupe imaju
analogne elektronske konfiguracije valentnih ljuski, koje se razlikuju samo po vrijednosti n.
Sline elektronske konfiguracije elemenata jedne glavne grupe uzrok su slinih osobina ovih
elemenata. Broj grupe kae nam koliko ima valentnih elektrona. U s-bloku, broj grupe (1 ili 2)
jednak je broju valentnih elektrona. U p-bloku treba da od broja grupe oduzmemo deset, da
bismo nali broj valentnih elektrona. Npr., fluor u sedamnaestoj grupi ima sedam valentnih
elektrona.
Svaka nova perioda odgovara popunjavanju jedne ljuske sa novim glavnim kvantnim
brojem. Ova okolnost objanjava razliite duine perioda. Prva perioda sastoji se od samo dva
elementa, H i He, pri emu je u He (jedina) 1s-orbitala n = 1 ljuske (kompletno) popunjena sa
dva elektrona. Druga perioda sastoji se od elemenata od Li do Ne, u posljednjem od kojih su
jedna 2s i tri 2p-orbitale popunjene sa osam elektrona. U treoj periodi (od Na do Ar), 3s i 3porbitale popunjene su sa osam dodatnih elektrona. U etvrtoj periodi, ne samo da je dodato
osam 4s i 4p-elektrona, ve su tu i deset elektrona 3d-orbitala. Dakle, broj elemenata u etvrtoj
periodi je 18.
Peta perioda ukljuuje novih 18 elektrona punjenjem 5s, 4d i 5p-orbitala. U estoj
periodi dodaje se ukupno 32 elektrona, jer se 14 elektrona moe smjestiti u 3f-orbitale. Elementi
f-bloka u estoj periodi nazivaju se lantanoidima ili rijetkim zemljama. Oni imaju veoma sline
osobine, jer se njihove elektronske konfiguracije razlikuju samo po popunjenosti unutranjih forbitala, a ovi elektroni ne doprinose mnogo graenju veza. Ovo se odnosi i na elemente f-bloka
iz sedme periode; aktinidi, koji su svi radioaktivni elementi, imaju veoma sline osobine.
Blokovi u periodnom sistemu nazivaju se po posljednjoj orbitali koja se popunjava
prema principu izgradnje. Periode su numerisane prema glavnom kvantnom broju
valentne ljuske.
PERIODINOST OSOBINA ATOMA

U poglavlju 1.6 koristili smo periodni sistem da bismo predvidjeli fizike i hemijske osobine
elemenata. Sada emo vidjeti kako moemo izvesti neke neoigledne predikcije, kao npr. o
radijusima atoma i jona. Pokazae se da su ove osobine od kljunog znaaja za razumijevanje
vezivanja atoma.
7.14 ATOMSKI RADIJUSI
Elektronski oblaci nemaju otre ivice (granice). Meutim, kada se atomi spakuju u vrsta tijela
ili molekule, nalazi se da su njihovi centri na odreenim rastojanjima jedan od drugog. Atomski
radijus elementa definie se kao polovina rastojanja izmeu centara susjednih atoma (MP: Ako
su isti!) (15). Ako je element metal, tada se radi o rastojanju izmeu centara susjednih atoma u
vrstom uzorku. Kako je rastojanje izmeu centara susjednih atoma u vrstom bakru 256 pm,

42

atomski radijus bakra je 128 pm (sjetite se da je 1 pm = 10-12 m). Ako je element nemetal, tada
se radi o rastojanju izmeu centara atoma spojenih hemijskom vezom; odgovarajui radijus
naziva se i kovalentnim radijusom elementa. Rastojanje izmeu jezgara u molekulu Cl2 je 198
pm, tako da je atomski (kovalentni) radijus hlora 99 pm.

(15) Atomski radijus

Sl. 7.26 prikazuje neke od atomskih radijusa, a Sl. 7.27 daje varijaciju atomskih radijusa
sa atomskim brojem. Uoite periodinu, testerastu zavisnost. Radijusi atoma generalno opadaju
slijeva na desno du periode, a rastu niz grupu.

Sl. 7.26 Atomski radijusi (u pikometrima, 1pm = 10-12 m) glavne grupe elemenata.

Sl. 7.27 Periodina varijacija atomskih radijusa elemenata.

43

Rast radijusa niz grupu, npr. od Li do Cs, je razumljiv: sa svakom novom periodom,
spoljni elektroni zauzimaju ljuske koje su dalje od jezgra. Ali kako da objasnimo opadanje
radijusa du periode, npr. od Li do Ne, uprkos injenice da se broj elektrona poveava?
Objanjenje je da su novi elektroni u istoj ljusci kao u prethodnom atomu, tj. na slinom
rastojanju od jezgra kao i ostali valentni elektroni. Rastue naelektrisanje jezgra privlai ih jae i
zato atomi postaju kompaktniji.
Atomski radijusi generalno rastu niz grupu, a smanjuju se du jedne periode.

7.15 JONSKI RADIJUSI

Jonski radijus elementa je udio njegovog jona u rastojanju izmeu susjednih jona u jonskom
kristalu (16). Rastojanje izmeu jezgara susjednih katjona i anjona je suma dva jonska radijusa.
U praksi koristimo radijus kiseonikovog jona, 140 pm, da bismo izraunali radijuse ostalih jona.
Npr., kako je rastojanje izmeu jezgara Mg i O u magnezijum oksidu 205 pm, radijus Mg2+ jona
je 205 pm 140 pm = 65 pm.

(16) Jonski radijus

Sl. 7.28 Jonski radijusi (u pm) jona elemenata glavnih grupa. Uoite da su katjoni (na lijevoj
strani) tipino manji od anjona (desno), a nekada ak mnogo manji.
Sl. 7.28 ilustruje neke jonske radijuse, a Sl. 7.29 pokazuje relativne veliine nekih jona i
njima odgovarajuih (maternjih) atoma. Svi katjoni su manji od odgovarajuih atoma, jer pri
formiranju katjona atom gubi jedan ili vie elektrona, ime otkriva svoje (elektronsko) jezgro
koje je generalno znatno manje od cijelog atoma. Npr., atomski radijus Li, s elektronskom

44

konfiguracijom 1s22s1, je 157 pm, a jonski radijus Li+, koji ima (elektronsko) jezgro tipa
helijumovog atoma, 1s2, je samo 58 pm. Ova razlika u veliini uporediva je sa trenjom i
njenom koticom. Kao i atomski radijusi, jonski radijusi rastu niz svaku grupu, jer elektroni tada
zauzimaju ljuske sa veim glavnim kvantnim brojevima.
Sl. 7.29 pokazuje da su anjoni vei od maternjih atoma. Uzrok tome je poveani broj
elektrona u valentnoj ljusci anjona i efekt odbijanja elektrona. Varijacija radijusa anjona je ista
kao i atomskih i katjonskih radijusa, sa najmanjim vrijednostima u gornjem desnom uglu
periodnog sistema, u blizini fluora.
Atomi i joni sa istim brojem elektrona nazivaju se izoelektronskim. Npr., Na+, F- i
2+
Mg su izoelektronski. Sva tri jona imaju istu elektronsku konfiguraciju, [He]2s22p6, ali njihovi
radijusi se razlikuju, jer imaju razliito naelektrisanje (atomskog) jezgra. Mg2+ jon ima najvee
pozitivno naelektrisanje jezgra, tako da ono najjae privlai elektrone i stoga mu je radijus
najmanji. F- jon ima vie elektrona nego protona. Meusobno odbijanje elektrona nadvladava u
tom sluaju naelektrisanje jezgra, to dozvoljava da se jon iri. Rezultat je vei radijus.
7.16 ENERGIJA JONIZACIJE
Kao provodnik elektriciteta najee se koristi bakar. Ali, zato je on uopte provodnik?
Elektrina struja je tok elektrona, tako da razlog mora leati u lakoi kojom bakar gubi
elektrone. Isto mora da vai i za nove visokotemperaturske superprovodnike, iako niko nije
siguran kako ovi novi materijali mogu da provode elektricitet bez ikakvog otpora, Mnoge
hemijske osobine specijalno tipovi i brojevi veza koje formiraju atomi zavise takoe od
lakoe kojom atomi otputaju neke od svojih elektrona.
Energija jonizacije (MP: argonski, potencijal jonizacije. Provjerite da li znate
razliku izmeu potencijala i potencijalne energije.) je energija potrebna da se odstrani jedan
elektron iz atoma u gasnoj fazi. Za prvu jonizacionu energiju, I1, polazimo od neutralnog
atoma. Npr., za bakar
Cu ( g ) Cu + ( g ) + e ( g ) , I 1= 745,1kJ mol 1 .
Druga jonizaciona energija, I2, nekog elementa je energija potrebna da se odstrani jedan
elektron iz jednostruko naelektrisanog katjona u gasnoj fazi. Za bakar,
Cu + ( g ) Cu 2+ ( g ) + e ( g ) , I 2= 1955kJ mol 1 .
Sl. 7.31 pokazuje da energija jonizacije generalno opada niz grupu. Opadanje znai da je
potrebno manje energije da bi se odstranio jedan elektron iz npr. atoma Cs, nego iz atoma Na.
Sl. 7.32 pokazuje varijaciju prve jonizacione energije sa atomskim brojem, i vidimo slinu
testerastu zavisnost kao u sluaju atomskih radijusa. Uz nekoliko izuzetaka, prva jonizaciona
energija raste od lijeva na desno du periode. Zatim pada na niu vrijednost na poetku sljedee
periode. Najnie vrijednosti javljaju se u donjem lijevom uglu periodnog sistema (oko
cezijuma), a najvee u gornjem desnom uglu (oko helijuma). Drugim rijeima, manje energije je
potrebno da se odstrani jedan elektron iz elemenata oko cezijuma, nego iz elemenata oko
helijuma. Za elemente s niskom energijom jonizacije oekuje se da e lako formirati katjone i
dobro provoditi elektricitet u svojoj vrstoj fazi. Za elemente s visokom energijom jonizacije
nije vjerovatno da e formirati katjone i provoditi elektricitet.

45

Sl. 7.31 Prva jonizaciona energija (u kJ.mol-1) za elemente glavnih grupa.

Sl. 7.32 Periodina varijacija prve jonizacione energije elemenata

Energija jonizacije opada niz grupu jer spoljnji elektron zauzima ljusku koja je sve dalje
od jezgra, pa je prema tome slabije vezan. Efektivno naelektrisanje jezgra raste kada idemo
slijeva nadesno du date periode. Kao rezultat toga, spoljnji elektron je jae vezan i energija
jonizacije generalno raste. Mala odstupanja od tog trenda obino se mogu svesti na odbijanje
izmeu elektron, posebno elektrona koji zauzimaju istu ljusku.
Druga energija jonizacije elementa uvijek je vea od prve. Potrebno je vie energije da
se odstrani elektron iz pozitivno naelektrisanog jona, nego iz neutralnog atoma. Za elemente
prve grupe, druga energija jonizacije je znatno vea nego prva, ali u drugoj grupi dvije
jonizacione energije bliske su jedna drugoj. Ovo je razumljivo, jer elementi prve grupe imaju
konfiguraciju sa jednim ns1 valentnim elektronom. Dok otputanje prvog elektrona zahtijeva
samo malo energije, drugi elektron mora se izvui iz (elektronskog) jezgra tipa plemenitog gasa.
Elektroni (elektronskog) jezgra imaju nie glavne kvantne brojeve i znatno su blii (atomskom)

46

jezgru. Ono ih jako privlai, tako da je potrebno mnogo energije da se otkinu.

Prva jonizaciona energija je najvea za elemente u okolini helijuma, a najmanja za
elemente oko cezijuma. Druga jonizaciona energija je vea od prve (za isti elemenat), a
mnogo vea ako se (MP; drugi) elektron treba izvui iz neke zatvorene ljuske.

7.17 ENERGIJA JONIZACIJE I METALNI KARAKTER

Male jonizacione energije elemenata s lijeve starne periodnog sistema uslovljavaju njihov
metalni karakter. Metalni blok sastoji se od niza katjona odgovarajueg elementa, okruenog
morem valentnih elektrona koje su atomi otpustili. Npr., komad bakra sastoji se od gomile Cu+
jona koji se dre na okupu morem elektrona, od kojih svaki dolazi iz jednog od atoma uzorka.
Samo elementi s niskom jonizacionom energijom lanovi s-bloka, d-bloka, f-bloka i nieg
dijela p-bloka mogu obrazovati vrste metale, jer samo oni mogu relativno lako otpustiti
elektrone.
Elementi gornjeg desnog dijela periodnog sistema imaju visoke energije jonizacije i
stoga nisu metali. Poznavanje elektronske strukture pomoglo nam je da razumijemo glavne
osobine periodnog sistema, u konkretnom sluaju zato se metali nalaze u donjem lijevom, a
nemetali u gornjem desnom dijelu sistema.
7.18 EFEKT INERTNIH PAROVA
Aluminijum i indijum su u trinaestoj grupi. Aluminijum formira Al3+ jone, ali indijum obrazuje
kako In3+, tako i In+ jone. Tendencija formiranja jona sa dvije jedinice naelektrisanja manje
nego to se oekuje na osnovu broja grupe, naziva se efektom inertnog para. Drugi primjer za
ovaj efekat nalazi se u 14. grupi: kalaj obrazuje kalaj(IV) oksid kada se zagrijava u vazduhu, ali
tei atomi olova gube samo dva svoja p-elektrona i formiraju olovo(II) oksid. Kalaj(II) oksid
moe se sintetizovati, ali on se lako oksiduje do kalaj(IV) oksida.
Efekt inertnog para delimino je prouzrokovan razliitim energijama valentnih p- i selektrona. U niim periodama periodnog sistema, valentni s-elektroni imaju veoma malu
energiju zbog penetracije i zaklanjanja. Oni stoga mogu ostati vezani za atom. Efekt inertnih
parova najvie je izraen kod najteih elemenata jedne grupe, gdje je razlika u energiji s- i pelektrona najvea (Sl. 7.37). ak i tada, parovi s-elektrona mogu se odstraniti iz atoma pod
dovoljno energinim uslovima. Inertni par bi moda bolje bilo zvati lijenim parom.

Sl. 7.37 Tipini joni koje formiraju teki elementi grupa 13-15 pokazuju uticaj inertnog para.
Ovi elementi imaju tendenciju obrazovanja jedinjenja u kojima se oksidacioni brojevi razlikuju
za dva.

47
Efekt inertnog para je tendencija formiranja jona sa naelektrisanjem za dvije
jedinice manjim od onoga koje se oekuje na osnovu rednog broja grupe; najvie je
izraen kod tekih elemenata p-bloka.

7.19 DIJAGONALNI ODNOSI

Dijagonalna relacija (odnos) oznaava slinost izmeu dijagonalnih susjeda u glavnim
grupama periodnog sistema. Dio razloga za ovu slinost moe se uoiti na Sl. 7.26 i 7.31 ako se
skoncentriemo na boje (MP: Neete ih uoiti u ovom kupusu.), koje pokazuju generalne
trendove u atomskim radijusima i energijama jonizacije. Obojene trake slinih vrijednosti lee
du dijagonalnih linija u periodnom sistemu. Dijagonalne relacije korisne su za predvianje
osobina elemenata i njihovih jedinjenja.
Dijagonalne trake metaloida, koji dijele metale od nemetala, primjer su dijagonalne
relacije. Tako postoji hemijska slinost litijuma i magnezijuma, kao i berilijuma i aluminijuma
Npr., i litijum i magnezijum reaguju direktno s azotom formirajui nitride. Slino aluminijumu,
berilijum reaguje i sa kiselinama i sa bazama. Vidjeemo mnogo primjera te dijagonalne
slinosti kada se detaljno posvetimo elementima (MP: U poglavlju 19, sreom ne na ovom
kursu).
Elementi povezani dijagonalnom relacijom esto imaju sline osobine.

7.20 ELEKTRONSKI AFINITET

Elektronski afinitet, Eea, jednog elementa je energija koja se oslobodi kada se jedan elektron
doda atomu tog elementa u gasnoj fazi. Veliki elektronski afinitet znai da se mnogo energije
oslobodi kada se elektron prikai na atom. Negativni elektronski afinitet znai da se mora dodati
energija da bi se elektron prilijepio za atom.

Sl. 7.40 Varijacija elektronskog afiniteta (u kJ.mol-1) elemenata glavnih grupa. Kada su date
dvije vrijednosti, prva se odnosi na obrazovanje jednostruko naelektrisanog anjona, a druga na
dodatnu energiju potrebnu da se formira dvostruko naelektrisani anjon.

48

Sl. 7.40 pokazuje varijaciju elektronskog afiniteta kroz periodni sistem. Ona je mnogo
manje periodina nego varijacija radijusa i energije jonizacije. Meutim, jasno je vidljiv jedan
iroki trend: elektronski afiniteti su najvei prema gornjem desnom dijelu periodnog sistema,
blizu trougla od kiseonika, fluora i hlora. U tim atomima gostujui elektron zauzima jednu porbitalu blizu visoko naelektrisanom jezgru, i moe se oekivati da e njihova privlanost biti
prilino velika.
Kada se jedan elektron prikljui valentnoj ljusci atoma nekog elementa iz 17. grupe,
ljuska postaje kompletna i svaki sljedei elektron poinjao bi novu ljusku. U toj ljusci on ne
samo da bi bio dalje od jezgra, ve bi osjeao i odbijanje negativnog naelektrisanja ve prisutnih
elektrona. Rezultat toga je da je drugi elektronski afinitet fluora jako negativan, to znai da je
potrebno mnogo energije da bi se od F- formirao F2-. Posljedica toga je da su jonska jedinjenja
halogena obrazovana od jednostruko naelektrisanih jona kao to je F-, a nikada od dvostruko
naelektrisanih jona kao F2- .
U atomima 16. grupe, kao O i S, postoje dvije praznine u valentnoj p-orbitali i tu se
mogu smjestiti dva dodatna elektrona. Prvi elektronski afinitet je pozitivan. Meutim, pripajanje
drugog elektrona zahtijeva energiju zbog odbijanja negativnih naelektrisanja ve formiranih u
O- i S-. Razlika u odnosu na halogene je, meutim, to se drugi elektron moe smjestiti u
valentnu ljusku koja u jednostruko naelektrisanom jonu ima jo jednu prazninu. Prema tome,
oekujemo da je manje energije neophodno da se od O- formira O2-, nego F2- od F- , gdje takva
praznina ne postoji [uporedi dijagrame (7) i (8)]. Zaista, kada se prvi elektron doda na neutralni
atom O oslobaa se 141 kJ.mol-1, a da bi se dodao drugi elektron i time formirao O2- mora se
utroiti 844 kJ.mol-1, tako da je ukupna energija potrebna da se obrazuje O2- iz O jednaka 703
kJ.mol-1. U poglavlju 8 vidjeemo (MP: Neemo na ovom kursu!) da se ta energija moe dobiti
u hemijskim reakcijama, i stoga su joni O2- tipini za metalne okside.
Elementi s najveim elektronskim afinitetom su kiseonik, fluor i hlor. Atomi 17.
grupe mogu dobiti jedan elektron uz oslobaanje energije, atomi 16. grupe mogu primiti
dva elektrona uz utroak hemijski dostupne energije; tako halogeni obrazuju tipino Xjone, a elementi 16, grupe X2- jone.
HEMIJA I PERIODNI SISTEM

Kako je periodni sistem skup elektronskih konfiguracija, moemo ga koristiti da bismo

predvidjeli osobine elemenata, nakon to smo ih locirali u periodnom sistemu.
7.21 ELEMENTI s-BLOKA
Elementi s-bloka imaju malu energiju jonizacije, to znai da se njegov spoljnji elektron moe
lako otpustiti. Elementi prve grupe formiraju +1 jone, kao Li+, Na+ i K+. Analogno, elementi
druge grupe obrazuju +2 jone, kao Mg2+, Ca2+ i Ba2+. Elementi s-grupe e reagovati kao metali,
sa svim osobinama koje implicira ime metal (Tabela 7.3). Kako su jonizacione energije
najmanje pri dnu svake grupe i elementi tada najlake gube svoje valentne elektrone, teki
elementi cezijum i barijum reagovae mnogo energinije od svih elemenata druge (?) grupe.
Berilijum, na vrhu druge grupe, ima najveu jonizacionu energiju u bloku. On stoga tee
gubi svoje elektrone nego ostali elementi te grupe i ima najmanje izraen metalni karakter.
Jedinjenja svih elemenata s-bloka (s izuzetkom berilijuma) su jonska.

49
Svi elementi s-bloka su reaktivni metali koji formiraju bazne okside.

Tabela 7.3 Karakteristike metala i nematala

Metali
Fizike osobine
dobri provodnici elektriciteta
duktilni
kovni, sjajni
tipino: vrsti, visoka taka topljenja, dobro
provoenje toplote
Hemijske osobine
reaguju s kiselinama
formiraju bazne okside (koji reaguju s kiselinama)

formiraju katjone
formiraju jonske halogenide

Nemetali

slabi provodnici elektriciteta

neduktilni
nekovni
niska taka topljenja, slabi provodnici
toplote
ne reaguju s kiselinama
formiraju kisele okside (koji reaguju s
bazama)
formiraju anjone
formiraju kovalentne halogenide

7.22 ELEMENTI p-BLOKA

Elementi s lijeve strane p-bloka imaju energije jonizacije koje su dovoljno male da bi se na njih,
posebno na tee, prenijele neke metalne osobine elemenata s-bloka. Metaloidi, elementi koji
lee du granice izmeu metala p-bloka i nemetala, proteu se dijagonalno preko periodnog
sistema (Sl. 7.42). Meutim, jonizaciona energija metala p-bloka je prilino visoka, tako da su
oni manje reaktivni od elemenata s-bloka.
Grupa
18
P
e
r
i
o
d
a

1
2
3
4
5
6
7

13
B
Al
Ga
In

14

15 16

17

Si
Ge As
Sn Sb Te
Pb Bi Po

Sl. 7.42 Metaloidi se javljaju du dijagonalne trake izmeu metala i nemetala. Lokacija
metaloida reflektuje dijagonalnu relaciju izmeu elemenata.
U 14. grupi, olovo i kalaj su metali; meutim, iako su kovni i provode elektricitet, oni
nisu ni priblino reaktivni kao elementi s-bloka i mnogi od elemenata d-bloka. To je razlog to
se eline posude kalajiu i to se kalaj vijekovima koristio u legurama kao to je npr. bronza,
da bi se obezbijedila zatita od korozije. Olovo se koristi ve 2000 godina za pravljenje

50

vodovodnih cijevi, jer je jako rezistentno na koroziju. To se, meutim, sve manje radi, jer se
sada zna da su jedinjenja olova toksina (otrovna).
Elementi na desnoj strani p-bloka imaju karakteristino velike elektronske afinitete: oni
primaju elektrone da bi popunili valentne ljuske. Osim metaloida telura i polonijuma, lanovi
16. grupe su nemetali. Oni tipino prave molekularna jedinjenja jedan s drugim i reaguju s
metalima, pri emu ine anjone u jonskim jedinjenjima. Fluor formira anjonska ili molekularna
jedinjenja sa svim elementima osim helijuma, neona i argona.
Elementi p-bloka tee da dobiju elektrone da bi kompletirali valentne ljuske; oni se
proteu od metala, preko metaloida, do nemetala.

7.23 ELEMENTI d-BLOKA

Svi elementi d-bloka su metali. Njihove osobine su na prelazu izmeu osobina elemenata s- i pbloka, na osnovu ega su dobili ime prelazni elementi.
Jedna od karakteristika elemenata d-bloka je da mnogi od njih formiraju jedinjenja sa
nizom oksidacionih stanja. Gvoe, kao to smo vidjeli, obrazuje gvoe(II) i gvoe(III) jone,
Fe2+ i Fe3+. Bakar formira bakar(I) i bakar(II) jone, Cu+ i Cu2+. Kalijum, metal s-bloka, ima 4s1
valentnu konfiguraciju kao i bakar, ali obrazuje samo jedan tip jona, K+. Uzrok ove razlike
moe se ustanoviti kada se uporede energije druge jonizacije K i Cu, koje su respektivno 1960
kJ.mol-1 i 3070 kJ.mol-1. Da bi se formirao Cu2+, elektron se izbacuje iz d-podljuske [Ar]3d10;
meutim, da bi se dobio K2+, elektron bi se morao udaljiti iz kalijumovog (elektronskog) jezgra
tipa argona. Kako tako ogromni iznos energije nije dostupan u hemijskim reakcijama, kalijum
moe izgubiti samo svoj 4s elektron.

51

8. UNUTAR MATERIJALA: HEMIJSKA VEZA

Hemijska veza se formira ako rezultujui raspored atoma ima manju energiju od odvojenih
atoma. Atomi natrijuma i hlora veu se jedan za drugi kao joni, jer vrsti natrijum hlorid ima
niu energiju nego gas daleko razdvojenih natrijumovih i hlorovih atoma. Vodonik i azot se
vezuju u amonijak, NH3, jer gas koji se sastoji od molekula NH3 ima manju energiju nego gas
koji se sastoji od istog broja atoma vodonika i azota. tavie, ako se najnia energija moe
postii obrazovanjem jona, tada nastaju joni. Ako se najnia energija postie dijeljenjem
elektrona (MP: Ne misli se na dijeljenje elektrona na parie elektrona, ve na to da dva atoma
imaju zajednike elektrone), tada se formiraju molekuli.
Sve energetske promjene koje se dogaaju kada se formira veza prouzrokovane su
promjenom lokacije valentnih elektrona iz spoljnjih ljusaka atoma. Oekujemo, dakle, da emo
moi objasniti formiranje veze na osnovu elektronske strukture atoma, kojom smo se bavili u
poglavlju 7. Kako je elektronska struktura atoma povezana s poloajem atoma u periodnom
sistemu, moi emo predvidjeti sposobnost atoma da gradi vezu na osnovu njegove grupe i
periode.
Ameriki hemiar G.N. Lewis (Luis), jedan od najveih od svih hemiara, uveo je
osnove savremenog razumijevanja formiranja veze. Veliki dio ovog poglavlja bazira se na
njegovim idejama.
JONSKA VEZA
Jonska veza je privlaenje izmeu suprotnih naelektrisanja katjona i anjona. Npr., privlaenje
izmeu Na+ i Cl- rezultuje stvaranjem jonskog jedinjenja natrijum hlorida. Nijedna veza nije
isto jonska, ali jonski model, opis veze preko jona, dobro funkcionie u mnogim jedinjenjima.
On je posebno prikladan za opisivanje jedinjenja metalnih elemenata, specijalno onih iz s-bloka,
sa nemetalima. Metali imaju malu energiju jonizacije, tako da relativno lako mogu otpustiti
svoje valentne elektrone i tako formirati katjone.

8.1. LUISOVI SIMBOLI ZA ATOME I JONE

Lewis je uveo veoma jednostavan nain za praenje puta valentnih elektrona kada atomi
formiraju jonske veze. Postupak je takoe od koristi za predvianje hemijske formule jonskih
jedinjenja.
Luisov simbol sastoji se od hemijskog simbola elementa i take za svaki od njegovoh
valentnih elektriona. Tipini primjeri su

Jedna taka predstavlja jedan usamljeni elektron u orbitali. Par taaka predstavlja dva sparena
elektrona u istoj orbitali. Luisov simbol za azot, npr., predstavlja valentnu elektronsku
konfiguraciju 2s22px12py12pz1 s dva elektrona sparena u jednoj s-orbitali i tri nesparena elektrona
u odvojenim p-orbitalama. Luisov simbol je vizuelni rezime konfiguracije valentne ljuske
atoma, i on nam omoguava da vidimo ta se deava s elektronima kada formiraju jone.
Da bismo izveli formulu jednog jonskog jedinjenja, prvo uklonimo take iz Luisovog
simbola za metalni atom. Zatim prebacimo te take na Luisov simbol za nemetalni atom i na taj
nain kompletiramo njegovu valentnu ljusku. Poslije toga podesimo brojeve atoma svake vrste

52

tako da su sve take koje su sklonjene sa simbola metalnih atoma, smjetene u simbole
nemetalnih atoma. Konano, dodajemo naelektrisanje jona. Jednostavan primjer je formiranje
kalijum hlorida:
Skup simbola
je Luisova formula za kalijum hlorid. Elektron koji je pruio na
raspolaganje atom kalijuma, smjeten je u jedinu prazninu u (MP: valentnoj ljusci) atomu(a) Cl,
tako da je hemijska formula za kalijum hlorid KCl. Jone treba da kombinujemo tako da
dobijemo neutralnu formulu. Za kalcijum hlorid treba da imamo dva atoma Cl da bismo
smjestili dva elektrona koja daje atom Ca:

Slijedi da je hemijska formula kalcijum hlorida CaCl2.

U svim sluajevima transfer elektrona rezultuje formiranjem okteta elektrona,
elektronskom konfiguracijom s2p6, u svakom atomu. Vodonik, litijum i berilijum su izuzeci od
tog pravila, jer je n = 1 ljuska kompletirana sa samo dva elektrona. Vodonik ili gubi elektron,
ime formira ogoljeni proton, ili dobija jedan elektron da bi postigao helijumsku konfiguraciju
1s2, jedan duplet [MP: Nemam pojma kako bi se ovo prevelo moda par? Ali, to je
rezervisano za neto drugo. Po analogiji sa oktetom, moglo bi se rei duo (da se radi o
muzici, to bi sigurno bilo na mjestu); moda tandem, kao u fudbalu?]. Slino, litijum
([He]2s1) i berilijum ([He]2s2) gube elektrone i formiraju helijevske duplete kada postanu Li+ i
Be2+.
Kada jedan metalni atom s-bloka formira katjon, on gubi svoj valentni elektron i ostaje
samo sa svojim (elektronskim) jezgrom. Ovo jezgro ima oktetsku konfiguraciju prethodnog
plemenitog gasa. Kalcijumov atom, npr. ima konfiguraciju argonovskog tipa. Metali s lijeve
strane p-bloka mogu takoe da izgube svoje s- i p-elektrone. Meutim, ako to uine, atomi
etvrte i jo niih perioda ostavljaju plemeniti gas okruen dodatnom kompletnom podljuskom
d-elektrona. Npr., galijum obrazuje jon Ga3+ s konfiguracijom [Ar]3d10. d-elektroni atoma pbloka vrsto su vezani za (atomsko) jezgro i u veini sluajeva ne bivaju otputeni.
Za anjone, s2p6 konfiguracija (ili 1s2 u sluaju hidridnog jona, H-) odgovara
kompletiranoj valentnoj ljusci. Ona korespondira konfiguraciji atoma slijedeeg plemenitog
gasa. Oksidni jon (O2-), npr., ima neonovsku konfiguraciju, a sulfidni jon (S2-) argonovsku.
U poglavlju 7.18 vidjeli smo da efekt inertnog para implicira da elementi prikazani na
Sl. 7.37 mogu da izgube ili svoje valentne p-elektrone, ili sve svoje valentne p- i s-elektrone.
Slino, u poglavlju 7.23 uoili smo da mnogi lanovi d-bloka mogu izgubiti razliite brojeve
elektrona. U svim ovim sluajevima mogu se dobiti razliita jonska jedinjenja, kao npr. SnO i
SnO2 za kalaj. Ovu osobinu sposobnost obrazovanja niza jedinjenja zvaemo varijabilnom
(promjenljivom) valentnou.
Formiraje jonskih veza predstavlja se Luisovim simbolima preko gubljenja ili
dobijanja elektrona (taki) sve dok obje vrste ne postignu elektronski oktet.

8.3. OSOBINE JONSKIH JEDINJENJA

Jonska vrsta tijela su skupovi pravilno (regularno) sloenih katjona i anjona. U sluaju
natrijum hlorida, pozitivni joni natrijuma alterniraju sa negativnim hloridnom jonima, i veliki

53

broj suprotno naelektrisanih jona porean je u sve tri dimenzije (Sl. 8.7). Jonska vrsta tijela
primjer su kristalnih vrstih tijela, tj. vrstih tijela koja se sastoje od pravilno sloenih atoma,
molekula ili jona.

Sl. 8.7 Kristal natrijum hlorida

Jaka privlana sila izmeu suprotno naelektrisanih jona u jonskim kristalima uslovljava
njihove tipine osobine, kao to su visoke take topljenja i kljuanja (MP: Kljua tenost koja je
nastala topljenjem kristala, a ne sam kristal!) i krtost. Potrebna je visoka temperatura da bi se
joni pokrenuli jedan od drugog i obrazovali tenost, a jo via temperatura da bi se oni preveli u
jonski gas. Jonski kristali su krti ba zbog tih jakih privlanih i odbojnih sila. Ne moemo gurati
jedan blok jona u odnosu na drugi; umjesto toga, kada tresnemo jonski kristal, on pokazuje
tendenciju da se rasprsne u parie.
Jedan od naina da se joni iz jonskog kristala razdvoje bez zagrijavanja je da da ih
rastvorimo u vodi. Mnogi jonski kristali su rastvorni u vodi. Kada se jonski kristal rastvori, joni
su razdvojeni molekulima vode i tako dobijamo elektrolitike rastvore (MP: elektrolite).
Pokretni joni provode elektricitet. Neka jonska vrsta tijela, kao MgO i AgCl, nisu rastvorni u
vodi: privlaenje izmeu njihovih katjona i anjona isuvie je jako da bi oni mogli biti
rastavljeni.
Sada vidimo zato je Priroda upotrebila jednu jonsku vrtu materiju, kalcijum fosfat, za
nae skelete: mali, dvostruko naelektrisani joni kalcijuma i trostruko naelektrisani fosfatni joni
privlae se tako jako da obrazuju krut, nerastvoran vrsti materijal. Srea naa to se kalcijum
fosfat ne rastvara u vodi! Ako bi bio rastvoran, skelet bi nam se rastvorio u tenostima
sopstvenog tijela! Ipak, kalcijum fosfat nije sasvim nerastvoran, i svaki dan mali dio kalcijuma
u naem tijelu se rastvori, pa mora biti zamijenjen. U protivnom, dolo bi do dezintegracije
kostiju. Jedite zato krenjak svakog dana! (MP: Ovo je malo slobodniji prevod!)
Joni su sloeni u regularne kristalne strukture. Jonski kristali imaju visoke take
topljenja i kljuanja, krti su i formiraju elektrolite kada se rastvore u vodi.
KOVALENTNE VEZE

Nemetalni elementi ne mogu obrazovati jednoatomske katjone, jer je njihova energija jonizacije
isuvie velika. Meutim, znamo da se nemetali meusobno kombinuju: postojanje miliona
razliitih jedinjenja ugljenika, vodonika i kiseonika je samo po sebi dovoljan dokaz! Priroda
veze izmeu nemetala bila je zagonetka do 1916., kada je Lewis naao objanjenje. Briljantnom

54

intuicijom, a prije nego to je iko znao o kvantnoj mehanici ili elektronskim orbitalama, Lewis
je sugerisao da je kovalentna veza par elektrona koje meusobno dijele (MP: odnosno, koji su
zajedniki za) dva atoma.
8.4 OD ATOMA DO MOLEKULA
Lewis je znao da dva elektrona zajednikog para mogu da privlae jezgra izmeu kojih se
nalaze. Privlana sila izmeu elektronskog para i jezgara gura dva atoma jedan prema drugome
(2). Lewis nije mogao da zna zato se radi o paru, a ne o nekom drugom broju elektrona.
Objanjenje je dolo tek sa razvojem kvantne mehanike u dvadesetim godinama (dvadesetog
vijeka) i sa otkriem Paulijevog principa iskljuenja.

(2) Zajedniki elektronski par

Najprostoji primjer je molekul H2, prikazan na Sl. 8.9. Na poetku dva atoma vodonika
imaju po jedan valentni elektron u 1s orbitali. Kada se atomi pribliavaju jedan drugome,
njihove orbitale se mijeaju (stapaju) i dva elektrona koja zauzimaju te orbitala se sparuju. Kada
su orbitale stopljene, dva 1s elektrona su podjednako privueni jezgrima i podijeljeni izmeu
njih. Elektronska gustina izmeu jezgara vea je nego sa njihovih (MP: suprotnih) strana. Kako
atomi ne otputaju potpuno svoje elektrone, nije neophodno da im se dovede ukupna energija
jonizacije. Dijeljenje elektronskog para odgovara djeliminom otputanju elektrona, tako da je
potrebno manje energije. U kovalentnoj vezi, svaki vezani atom moe doprinijeti jednim
elektronom zajednikom elektronskom paru, ili jedan atom moe da uloi oba elektrona. U oba
sluaja zajedniki elektronski par nalazi se izmeu dva susjedna atoma i vezuje ih.

Sl. 8.9 Formiranje kovalentne veze izmeu dva vodonikova atoma.

Nemetali obrazuju kovalentne veze dijelei parove elektrona.

8.5. OKTETNO PRAVILO I LUISOVE STRUKTURE

Koliko kovalentnih veza moe da obrazuje jedan atom? Kada se formira jonska veza, jedan
atom gubi elektrone, a drugi ih prima, dok oba ne postignu konfiguraciju odgovarajueg
plemenitog gasa duplet za elemente oko helijuma, a oktet za druge elemente. U kovalentnim

55

vezama, atomi dijele elektrone dok ne dostignu konfiguraciju plemenitog gasa. Luis je to
nazvao pravilom okteta:
Pri formiranju kovalentne veze atomi tee da kompletiraju svoje oktete dijelei
parove elektrona.

Azot (
) ima pet valentnih elektrona i potrebna su mu tri dodatna da bi kompletirao oktet.
Hlor (
) ima sedam valentnih elektrona i treba mu samo jedan da kompletira oktet. Argon
(Ar) ve ima kompletni oktet i ne pokazuje namjeru da dijeli bilo kakve nove elektrone.
Vodonik ( ) zahtijeva jo jedan elektron da bi dostigao helijumski duplet.
Valenca (valentnost) jednog elementa je broj kovalentnih veza koje formira atom tog
elementa. Ovaj broj se najlake nalazi korienjme istih Luisovih simbola koje smo uveli
diskutujui jonsku vezu. Uzmimo molekul vodonika, H2. Oba atoma kompletiraju svoje
helijumske duplete dijelei meusobno elektrone:
H + H H:H

ili

H-H

Simbol H-H, u kojem crtica reprezentuje zajedniki elektronski par (kovalentnu vezu izmeu
atoma), je najprostiji primjer jedne Luisove strukture, dijagrama koji pokazuje kako je
elektronski par podijeljen izmeu atoma u molekulu. Kako vodonik kompletira svoj duplet
dijelei jedan par elektrona, njegova valentnost je 1 u svim njegovim jedinjenjima.
Atom fluora ima sedam valentnih elektrona i zahtijeva jo jedan da bi kompletirao svoj
oktet. On to moe postii prihvatajui diobu elektrona sa nekim drugim atomom, npr. sa drugim
atomom fluora:

Krugovi su nacrtani oko oba fluorova atoma da bi pokazali kako svaki od njih postie oktetnu
strukturu dijelei jedan elektronski par. Valentnost fluora je, prema tome, 1, kao i vodonika.
Na osnovu Luisove strukture vidimo da F2 ima usamljene parove elektrona, tj. parove
elektrona koji ne uestvuju u vezi. Usamljeni parovi susjednih F atoma meusobno se odbijaju,
i to odbijanje je skoro dovoljno da nadvlada pogodnu (MP: u smislu stabilnosti molekula)
privlanu silu vezujueg elektronskog para koji dri na okupu molekul F2. Ovo odbijanje razlog
je to je gas fluor tako reaktivan: atomi su tek slabo vezani u molekul F2. Mnogi drugi (ne samo
dvoatomski) molekuli imaju usamljene elektronske parove. Meu dvoatomskim molekulima,
samo H2 nema nijedan usamljeni par.
Atomi nemetala dijele elektrone jedan s drugim sve dok ne kompletiraju svoje
oktete (ili duplete); Luisova struktura pokazuje raspored elektrona u vidu zajednikih
parova (ili crtica) i usamljenih parova (parova takica).
STRUKTURA VIEATOMSKIH VRSTA

Vidjeli smo kako parovi atoma grade veze. Atomi u vieatomskim molekulima i jonima takoe
se vezuju kovalentnim vezama. Svaki od atoma kompletira svoj oktet (ili duplet, kada se radi o
vodoniku) dijelei parove elektrona sa svojim neposrednim susjedima. Svaki zajedniki par

56

rauna se kao jedna kovalentna veza i predstavlja se crticom izmeu dva atoma.
8.6 LUISOVE STRUKTURE
Najprostiji organski molekul je metan, CH4. Da bismo napisali njegovu Luisovu strukturu,
brojimo valentne elektrone koji su na raspolaganju svim atomima molekula. Za metan, Luisovi
simboli su

tako da imamo 4 + (4 . 1) = 8 valentnih elektrona. Sljedei korak je rasporediti take, koje

predstavljaju elektrone, tako da atom ugljenika ima oktet, a svaki od atoma vodonika po duplet.
Crtamo raspored pokazan na lijevoj strani (3). Luisova struktura metana se tada moe precrtati
kao na desnoj strani (3). Kako je atom ugljenika vezan sa etiri veze za druge atome, kaemo da
je etvorovalentan. Skoro sva jedinjenja ugljenika su etvorovalentna (MP: Preciznije, u skoro
svim svojim jedinjenjma ugljenik je etvorovalentan).

(3) Metan, CH4

Jedan zajedniki par elektrona naziva se (MP; ini) jednostrukom vezom. Meutim,
atomi mogu dijeliti i dva ili tri elektronska para. Dva zajednika elektronska para ine
dvostruku vezu, a tri para trostruku vezu. Npr., dvostruka veza izmeu atoma ugljenika i
koseonika , C::O javlja se kao Luisova struktura C=O. Slino, trostruka veza, kao C:::C
predstavlja se sa C C. Dvostruke i trostruke veze zajedno se nazivaju viestrukim vezama.
Kao i ranije, svaka linija (crtica) predstavlja jedan elektronski par. Prema tome, dvostruka veza
ukljuuje ukupno etiri, a trostruka veza est elektrona.
Nekada emo biti nesigurni kada se radi o rasporedu elektrona u vieatomskim
molekulima. Npr., ta je centralni atom? Dobro orijentaciono pravilo u takvoj situaciji je da se
za centralni atom izabere atom s najmanjom jonizacionom energijom. Takav raspored esto
vodi do najnie energije, jer nominovani centralni atom zahtijeva najmanje energije da bi
otpustio svoje elektrone i podijelio ih sa svojim susjedima. Atomi sa velikom energijom
jonizacije mogu da zadre svoje elektrone u obliku usamljenih parova. Meutim, vodonik
nikada nije centralni atom, jer on moe da gradi samo jednu vezu.
Drugo orijentaciono pravilo je aranirati atome simetrino oko centralnog atoma. Npr.,
SO2 je OSO, a ne SOO. U hemijskim formulama, posebno jednostavnim, centralni atom se
obino pie na prvom mjestu, a slijede mu atomi vezani za njega. Npr., u jedinjenju s
hemijskom formulom OF2, raspored atoma je ustvari FOF, a ne OFF; u PO43-, P-atom je
smjeten u centar izmeu etiri O-atoma. (MP: Ali, uobiajeno je pisati H2O, a ne OH2, iako je
O centralni atom!) U oksokiselinama, vodonikovi atomi su vezani za atome kiseonika, a ovi za
centralni atom. Primjer je sumporna kiselina, H2SO4, koja ima strukturu (HO)2SO2.
Ako usvojimo jo nekoliko karakteristinih pravila, utedjeemo puno vremena. Npr.,

57

krajnji (MP: engleski terminal) halogeni atom, tj. halogeni atom vezan samo za jedan atom,
uvijek ima jednostruku vezu i tri usamljena para:

Osim u CO, terminalni atomi kiseonika i sumpora formiraju ili jednostuku vezu sa tri usamljena
para, ili dvostruku vezu sa dva usamljena para:
ili

ili

Isti opti postupak koristi se i za vieatomske jone, kao amonijum jon NH4+, ili sulfatni jon
SO42-. Jednostavno podesite ukupan boj taaka tako da reprezentuju ukupno naelektrisanje. Za
katjon, oduzmite jednu taku za svako pozitivno naelektrisanje ukupne strukture, jer svako
pozitivno naelektrisanje odgovara gubitku jednog elektrona. Za anjon, dodajte jednu taku za
svako negativno naelektrisanje. Npr., sulfatni jon, SO42-, ima 6 (od atoma S) + 4 .6 (od etiri
atoma O) + 2 (za naelektrisanje 2) = 32 elektrona; dakle, on ima 16 elektronskih parova.
Katjoni i anjoni moraju se tretirati odvojeno: oni su individualni joni, tj. nisu povezani
zajednikim parovima elektrona. Luisova struktura amonijum sulfata, (NH4)2SO4, npr., pie se
kao tri uograena (MP: Moj skromni doprinos maternjem jeziku!) jona (5). Znak na desnom
gornjem vrhu svake zagrade pokazuje naelektrisanje odgovarajueg jona: ono pripada cijelom
jonu, a ne nekom individualnom atomu.

(5) Amonijum sulfat, (NH4)2SO4

Luisova struktura vieatomskih vrsta (MP: molekula, jona) dobija se korienjem
svih valentnih elektrona za kompletiranje okteta (ili dupleta) prisutnih atoma, to vodi do
formiranja jednostrukih ili viestrukih veza, a ostavlja neke elektrone kao usamljene
parove.

8.7. REZONANCIJA
U nekim Luisovim strukturama viestruke veze mogu se pisati na nekoliko razliitih mjesta.
Uzmimo nitratni jon, NO3-. Tri Luisove strukture u (8) razlikuju se samo po poloaju dvostruke
veze. Sve tri su valjane strukture i imaju egzaktno jednaku energiju. Nema nikakvih razloga da
jednu pretpostavimo drugoj, pa se postavlja pitanje koja je korektna. Odgovor je da nijedana
sama za sebe nije korektna. Ako bi jedna od njih bila korektna, oekivali bismo dvije duge
jednostruke veze i jednu kratku dvostruku vezu (MP: Ovo vam je novo! Nije vam jo reeno da
viestruke veze, po pravilu, odgovaraju manjim rastojanjima izmeu atoma, u poreenju sa
situacijom kada su oni vezani jednostrukom vezom.) Meutim, eksperimenti kau da su sve
veze u nitratnom jonu jednake (124 pm). One su due nego tipine dvostuke veze, kao npr. u
N=O (120 pm), a krae nego tipina jednostuka N-O veza (140 pm). Veze u nitratnom jonu

58

imaju, dakle, karakter izmeu jednostruke i dvostruke veze.

(8)
Kako su sve tri veze identine, bolji model za nitratni jon je smjesa (MP: ili superpozicija, ili
kombinacija; nikako smjesa o kojoj je bilo govora u poglavlju 1 tamo se radilo o smjesi
elemenata) sve tri Luisove strukture. Ta kombinacija struktura, koja se naziva rezonancijom,
predstavljena na Sl. (9) strijelicama sa dva vrha. Smjeana struktura je rezonantni hibrid
individualnih Luisovih struktura. Rezonancija se treba shvatiti kao smjesa individualnih
Luisovih struktura, a ne ne kao skakutanje molekula izmeu njih, ba kao to je mula (MP: ili
mazga, nisam siguran) smjesa konja i magarca, a ne kreatura koja osciluje izmeu njih (MP:
A to ovako lijepo nisu objasnili i 2px12py1, 2px12pz1 i 2py12pz1 elektronske konfiguracije?).

(9) Nitratni jon, NO3Za elektrone ukljuene u rezonantne strukture kae se da su delokalizovani.
Delokalizacija znai da se dodatna elektronska gustina prouzrokovana drugim elektronskim
parom u dvostrukoj vezi ne dijeli izmeu dva odreena atoma, ve je rasprostranjena preko
nekoliko atoma.
Benzen (MP; staro, poznatije ime, benzol), C6H6, je drugi primjer molekula koji se
opisuje kao rezonantni hibrid. On se sastoji od jednog heksagonalnog (estougaonog) prstena od
est atoma ugljenika, s po jednim vodonikovim atomom nakaenim na svaki od njih (11). Jedna
od Luisovih struktura koja doprinosi rezonancionom hibridu pokazana je na Sl. (12). Ona se
naziva Kekuleovom strukturom, po njemakom hemiaru Friedrichu Kekuleu (Fridrih
Kekule) (MP: Sreo sam mu statuu septembra 1974, dok sam oajniki traio svoj budui institut
u Wegelerstrasse 12 u Bonnu), koji ju 1865. (u)tvrdio da benzen ima ciklinu strukturu s
naizmjeninim jednostrukim i dvostrukim vezama. Struktura se obino pojednostavljeno crta
kao jednostavan estougaonik (13).
Meutim, Kekuleova struktura ne odgovara injenicama koje su hemiari sakupili. S
jedne strane, benzen ne uestvuje u reakcijama tipinim za jedinjenja s dvostrukim vezama.
Kekuleova struktura takoe sugerie da benzen treba da ima dvije razliite duine veza: tri due
jednostruke (154 pm) i tri krae dvostruke veze (134 pm). Umjesto toga, eksperimentalno je
naeno da su svih est veza u prstenu su jednake duine (139 pm). tavie, svih est lokacija na
prstenu (MP: misle valjda na rogljeve estougaonika) su iste; ako bi Kekuleova struktura bila
korektna, tada bi postojala dva razliita dihlorbenzola sa susjednim hlorovim atomima, kao to
je pokazano na Sl. (14). Meutim, poznat je samo jedan (MP: takav) dihlorbenzol.

59

(11) Benzen

(12) Kekuleova struktura

(14) Dihlorbenzen

(13) Kekuleova struktura, skraena forma

(15) Benzenova rezonantna struktura

Ove osobine molekula benzena mogu se objasniti ako primijetimo da u stvari postoje
dvije Kekuleove strukture: one se razlikuju samo u poloajima dvostrukih veza (15). Ove dvije
strukture imaju egzaktno jednaku energiju i meusobno su smjeane. Kao rezultat te
rezonancije, elektronska gustina dvostrukih C-C veza (MP: Ovog puta C-C nije oznaka za
jednostruku vezu, ve generalno za vezu dva ugljenikova atoma!) rasprostranjena je po cijelom
molekulu, dajui tako svakoj vezi i elektronskoj gustini karakter intermedijaran izmeu onih
koji odgovaraju jednostrukim i dvostrukim vezama. Svih est C-C veza su identine; njihova
ekvivalentnost se ilustruje krugom unutar estougaonika (16). Vidimo sada (17) zato moe
postojati samo jedan dihlorbenzen sa hlorovim atomima vezanim za susjedne atome ugljenika.

(16) Benzen, C6H6

(17) 1,2-Dihlorobenzen, C6H6Cl2

Rezonancija stabilizuje molekul sniavajui mu ukupnu energiju. Ta stabilizacija, koja

se moe objasniti pomou kvantne mehanike, ini benzen manje reaktivnim nego to bi se
oekivalo od molekula sa tri dvostruke ugljenik-ugljenik veze. Rezonancija rezultuje najveim
smanjenjem energije kada strukture koje joj doprinose imaju jednaku energiju. Meutim, jedan
molekul je smjesa svih zamislivih/razumnih) Luisovih struktura, ukljuujui i one sa razliitim
energijama. Vidjeemo da ak i strukture sa vie od osam elektrona u valentnoj ljusci mogu
doprinositi rezonanciji. Strukture sa najniom energijom najvie doprinose ukupnoj strukturi, u
smislu da ako hibrid zamislimo kao smjesu svih moguih Luisovih struktura, tada je u toj smjesi
najzastupljenija struktura s nanjiom energijom.
Rezonancija se javlja samo meu strukturama s istim rasporedom atoma, a razliitim
rasporedom elektronskih parova. Npr., iako bismo mogli napisati dvije hipotetine strukture

60

molekula diazotoksida, NNO i NON (MP: To oni samo misle da su hipotetine!), izmeu njih
nema rezonancije, jer su atomi na razliitim lokacijama.
Rezonancija je mjeanje struktura s isim rasporedom atoma, ali razliitim
rasporedom elektrona. Ona rasprostire karakter viestrukih veza po (MP: cijelom, ali ne
hvatajte me ba za rije) molekulu i sniava mu energiju.

8.8 FORMALNO NAELEKTRISANJE

Ukupno naelektrisanje jednog vieatomskog jona pripada jonu u cjelini. Mogue je, meutim,
vjetaki podijeliti ukupno naelektrisanje i koristiti rezultujua parcijalna naelektrisanja da
bismo ustanovili koja od rezonantnih struktura je najvanija. Analogna podjela naelektrisanja
moe se izvesti i za neutralne molekule: u tom sluaju suma svih naelektrisanja individualnih
atoma jednaka je nuli.
Da bismo odredili formalno naelektrisanje jednog atoma, treba da odluimo
(ustanovimo) koliko elektrona posjeduje svaki atom. Pretpostavljamo da svakom atomu
pripada po jedan elektron od svakog vezujueg para nakaenog na njega. Takoe zamiljamo da
su njegovo vlasnitvo svi njegovi usamljeni elektronski parovi. Izbrojimo elektrone pridruene
na taj nain atomu i uporedimo taj broj s brojem elektrona u slobodnom (tj. izolovanom) atomu.
Ako atom u molekulu posjeduje vie elektrona nego kada je slobodan, neutralan atom, tada
atom ima negativno formalno naelektrisanje, slino jednoatomskom anjonu. Ako pridruivanje
zajednikih/dijeljenih (molekulskih) elektrona ostavlja atom sa manje elektrona nego kada je
slobodan, atom ima pozitivno formalno naelektrisanje, kao da je jednoatomski katjon.
Matematiki, piemo
FC = V ( L +

1
S) ,
2

pri emu je FC formalno naelektrisanje (MP: od engleskog formal charge), V broj valentnih
elektrona u slobodnom atomu, L broj elektrona elektrona prisutnih u obliku usamljenih
(slobodnih) parova, a S broj zajednikih elektrona.
Formalno naelektrisanje moe se shvatiti kao korekcija isto kovalentnog karaktera
veze, odnosno pravednog dijeljenja elektrona koje model implicira. Na analogan nain definie
se oksidacioni broj kod veza jonskog karaktera. Meutim, dok formalno naelektrisanje zavisi od
specijalne Luisove strukture koju razmatramo, s oksidacionim brojem to nije sluaj. (MP:
Pretpostavljam da vam ovo nije jasno. Sada u knjizi dolazi jedan primjer na kome je sve
razjanjeno. Neu ga, meutim, prevesti, jer ovo sve ne smatram pretjerano vanim.)
Luisove strukture imaju tipino najniu energiju kada su formalna naelektrisanja
individualnih nemetalnih atoma najblie nuli. Atomi u tim strukturama pretrpjeli su najmanju
redistribuciju elektrona u odnosu na slobodne atome. Npr., formalno naelektrisanje sugerie da
je struktura OCO vjerovatnija od COO, kao to je pokazano na Sl. (22).

(22)

61
Formalno naelektrisanje daje indikaciju o iznosu elektrona koje je dati atom
investirao ili osvojio pri ulasku u kovalento vezani molekul; oekuje se da e struktura sa
najmanjim formalnim naelektrisanjima imati najmanju energiju.
ODSTUPANJA OD PRAVILA OKTETA

Oktetno pravilo predvia valentnost elemenata i strukturu mnogih jedinjenja. Bor, ugljenik,
azot, kiseonik i fluor rigorozno zadovoljavaju ovo pravilo, kada im je aritmetiki mogue da to
uine, tj. kada ima dovoljno elektrona u igri. Meutim, atomi fosfora, sumpora i hlora mogu
udomiti vie od osam elektrona. U ovom poglavlju nauiemo o odstupanjaima od oktetnog
pravila.
8.9. RADIKALI I BIRADIKALI
Neke vrste (molekuli, molekularni joni) imaju neparan broj elektrona, tako da bar jedan od njih
ne moe imati svoj oktet. Vrste s neparnim brojem elektrona nazivaju se radikalima. Oni su
generalno veoma aktivni. Primjer je metil radikal, CH3, sa sedam valentnih elektrona; on je
toliko reaktivan da ne moe da se skladiti (MP: naite pogodniju rije! Npr., strpa u neki
zatvoreni prostor.) Javlja se u plamenu goruih ugljovodioninih goriva. Pod dovoljnim
pritiskom, jedna ugljenik-ugljenina veza moe da pukne, to se dogaa npr. kada sagorjeva
etan:
H 3C CH 3 H 3C + CH 3
Elektronski par koji formira C-C vezu rasturio se u dva odvojena elektrona, to je indicirano
takama na C-atomima u CH3.
Drugi primjer je hidroksilni radikal, OH. Ovaj radikal formira se im se smjesa
vodonika i kiseonika zapali varnicom. On je prisutan i u gornjim slojevima atmosfere kao
rezultat dejstva Sunevog zraenja na molekule vode.
Kao i veina radikala, CH3 i OH su ekstremno reaktivni i pod normalnim uslovima
preivljavaju veoma kratko vrijeme. Metil-radikal je djelimino odgovoran za eksplozije koje se
dogaaju kada se zapali smjesa etana i vazduha. Pri veoma niskim pritiscima, meutim, radikal
moe da preivi dug period. Hidroksilni radikali otkriveni su u meuzvjezdanim oblacima
gasova, gdje mogu da preive milione godina. U tom okruenju oni se veoma rijetko sudaraju sa
ostalim molekulima, tako da nemaju mogunost da reaguju.
Radikali kontroliu hemiju gornjih slojeva atmosfere, gdje doprinose formiranju i
naroito razaranju ozona. Radikali mogu da prouzrokuju i druge ozbiljne probleme. Oni su
odgovorni za kvarenje hrane i degradaciju plastike na sunevoj svjetlosti. tete od radikala
mogu se usporiti pomou aditiva zvanih antioksidansima, koji brzo reaguju s radikalima i
formiraju vrste u kojima su elektroni spareni. Vjeruje se da je starenje (tj. prerano umiranje)
ljudi (MP: bar) djelimino prouzrokovano agresivnoma akcijom radikala, a da antioksidansi,
kao vitamini C i E mogu usporiti taj proces.
Biradikal je molekul s dva nesparena elektrona. Nespareni elektroni su obino na
razliitim atomima, kao u primjeru (26). U nekim sluajevima, meutim, oba elektrona su na
istom atomu. Jedan od najvanijih primjera je atom kiseonika (MP: bez obzira to nije
molekul). Njegova elektronska konfiguracija je [He]2s22px22py12pz1 (MP: Joj! Opet

62
..

diskriminacija prema py i pz!!), a njegova Luisova struktura 0 . Atom kiseonika ima dva
..

nesparena elektrona, tako da se moe smatrari specijalnim sluajem biradikala.

(26) Jedan biradikal

Iako nije oigledno na osnovu njegove Luisove strukture, molekularni kiseonik, O2, je
biradikal! Eksperimenti su pokazali da najplauzibilnija Luisova struktura O=O daje pogrenu
sliku o rasporedu elektrona. U molekularnom kiseoniku, dva od elektrona koji bi po Luisovoj
strukturi trebalo da budu odgovorni za vezu, nisu meusobno spareni. Molekul je ustvari
biradikal sa po jednim nesparenim elektronom na oba atoma kiseonika. Zato se Luisova
..

..

..

..

struktura molekula kiseonika esto pie u vidu 0 0 .

Radikal je vrsta s jednim nesparenim elektronom; biradikal ima dva nesparena
elektrona, ili na istom, ili na razliitim atomima.

8.10 PROIRENE VALENTNE LJUSKE

Oktetno pravilo kae da osam elektrona popunjavaju jednu ljusku da bi oformili s2p6
konfiguraciju jednog plemenitog gasa. Meutim, kada centralni atom molekula ima prazne dorbitale, on moe biti sposoban da smjesti 10, 12, ili ak jo vie elektrona. Elektroni u takvim
proirenim oktetima mogu biti prisutni u obliku usamljenih parova. Meutim, oni mogu
omoguiti centralnom atomu i da formira dodatne veze.
Kako dodatni elektroni moraju biti smjeteni u orbitale, samo nemetali iz tree i viih
perioda (MP: Vie periode ne znai da su one na slici periodnog sistema iznad tree, ve da
imaju vii redni broj, dakle, radi se o etvrtoj, petoj itd. periodi.). Atomi tih elemenata imaju
prazne d-orbitale u valentnoj ljusci. Drugi faktor mogue najvaniji koji odreuje da li za
centralni atom moe biti vezano vie atoma nego to slijedi na osnovu oktetnog pravila, je
veliina tog atoma. Atom fosfora je dovoljno veliki da bi se oko njega moglo komotno smjestiti
do est atoma hlora, i PCl5 je uobiajena laboratorijska hemikalija. Atom azota je, meutim,
mali i NCl5 je nepoznat.
Elementi koji mogu proiriti svoje oktete imaju varijabilnu kovalentnost, sposobnost
da formiraju razliite brojeve kovalentnih veza. Variabilna (promjenljiva) kovalentnost znai da
element moe obrazovati jedan broj veza u jednom jedinjenju, a drugi broj veza u drugom
jedinjenju. Fosfor je jedan od primjera. On direktno reaguje s ogranienom koliinom hlora i
tada formira toksinu bezbojnu tenost, fosfor trihlorid,
P4 ( g ) + 6Cl 2 ( g ) 4 PCl 3 (l ) .
[MP: (g) je oznaka za gas(no stanje), l za tenost (teno stanje) (od engl. liquid)]. Luisova
struktura PCl3 prikazana je na Sl. (39), i vidimo da se ona pokorava pravilu okteta. Meutim,

63

kada je prisutan viak hlora, ili kada fosfor trihlorid reaguje sa jo hlora, nastaje fosfor
pentahlorid, blijedo uta kristalna supstancija,

(30) PCl3

(31) PCl5

P4 ( s ) + 10Cl 2 ( g ) 4 PCl 5 ( s )
.
PCl 3 (l ) + Cl 2 ( g ) PCl 5 ( s )
[MP; (s) oznaava vrsto stanje (od engl. solid)]. Luisova struktora molekula PCl5 u gasnom
stanju data je na Sl. (31). U ovom sluaju oktet je proiren do 10.
Proirenje okteta mogue je za elemente tree i viih perioda. Ono omoguava
formiranje razliitog broja kovalentnih veza.
LUISOVE KISELINE I BAZE

Boru i aluminijumu potrebno je pet elektrona da bi kompletirali svoje oktete. Meutim, da bi se

dijelilo toliko elektrona, potrebno je mnogo energije, i jedinjenja koja oni formiraju imaju
specijalne hemijske karakteristike. Ova jedinjenja su od posebnog interesa, jer uvode cijelu
novu klasu reakcija, nazvanih Luisovim kiselinsko-baznim reakcijama.
8.11 NEOBINA STRUKTURA HALOGENIDA 13. GRUPE
Da bismo uveli novu klasu reakcija, razmotrimo molekulsku strukturu bezbojnog gasa bor
trifluorida, BF3. Vana karakteristika njegove Luisove strukture (36) je da atom bora ima
nekompletan oktet: njegova valentna ljuska sastoji se od samo est elektrona. Molekul bi mogao
kompletirati oktet dijelei jo jedan elektron sa fluorom, kao to je prikazano na Sl. (37), ali
fluor ima tako veliku energiju jonizacije da je ovaj aranman malo vjerovatan. Eksperimentalni
podaci, kao to je relativno mala duina B-F veze, naveli se neke hemiare da sugeriu da bi
stvarna struktura BF3 mogla biti rezonantni hibrid obje Luisove strukture, pri emu bi struktura
sa jednostrukim vezama bila dominantna.

(36) BF3

(37)

(38) BF4-

64

Borov oktet moe se kompletirati ako jo jedan atom fluora formira vezu. Npr., BF4(38) se obrazuje kada BF3 reaguje s nekim metalnim fluoridom. Sada svi fluorovi atomi imaju
svoje normalne valence 1, a B ima svoj oktet. Drugi primjer je jedinjenje koje se obrazuje kada
bor trifluorid reaguje s amonijakom:
BF3 ( g ) + NH 3 ( g ) NH 3 BF3 ( s) .
Moe se smatrati da je usamljeni elektronski par atoma azota iz amnonijaka kompletirao borov
oktet formirajui kovalentnu vezu, kao to je prikazano Luisovom strukturom (40). Veza u kojoj
oba elektrona potiu od jednog atoma naziva se koordinacionom kovalentnom vezom.

(40) NH3BF3
Jedinjenja bora i aluminijuma mogu imati neobine Luisove strukture u kojima
bor i aluminijum imaju nekompletne oktete, ili halogeni atomi djeluju kao mostovi.

8.12 LUISOVI KISELINSKO-BAZNI KOMPLEKSI

Formiranje koordinacione kovalentne veze, pri emu jedna od vrsta daje usamljeni par, a druga
ga prima, je dosta uobiajeno. Vrste koje daju par elektrona nazivaju se Luisovom bazama, a
one koje ga primaju Luisovim kiselinama. Drugim rijeima, Luisova kiselina je akceptor, a
Luisova baza donor elektronskog para. Proizvod reakcije izmeu jedne Luisove kiseline i jedne
Luisove baze, BF4- u naem primjeru, naziva se kompleksom. Forma reakcije je dakle
kiselina + :baza

kompleks .

BF3 je Luisova kiselina, a F- Luisova baza; jon BF4- je Luisov kiselinsko-bazni kompleks.
Zato koristimo termine kiselina i baza u ovom kontekstu? Sjetimo se da se kiseline i
baze normalno diskutuju preko ponaanja vodoninog jona, H+ (protona), i da u vodi kiselina,
kao npr. HCl, daje svoj proton susjednom molekulu vode. Moemo zamisliti da se reakcija
odigrava u dva koraka: 1) im se HCl rastvori u vodi, on otputa jon vodonika; 2) jon vodonika
se odmah vee za susjedni molekul vode. Drugi korak je, dakle,

Ovaj korak reakcije ima egzaktno istu formu kao Luisova kiselinsko-bazna reakcija, pri emu

65

proton igra ulogu Luisove kiseline, H2O Luisove baze, a H3O+ rezultujueg kompleksa. Upravo
ta analogija s ponaanjem H+ (vrste tipine za kiseline) dovela je do naziva kiselina za
oznaavanje akceptora elektrona kao to je BF3.
Slino, po analogiji sa hidroksilnim jonom, OH- (tipinim za baze u konvencionalnom
smislu), koji djeluje kao donor elektrona u reakciji

baza se u Luisovom sistemu definie kao donor elektronskog para. Molekul amonijaka, :NH3, je
drugi primjer tipine konvencionalne baze koja ima usamljeni elektronski par za iznajmljivanje
(npr. molekulu BF3 u navedenom primjeru) i moe se takoe smatrati Luisovom bazom.
Luisova kiselina je akceptor, a Luisova baza donor elektronskog para; rezultat
njihove reakcije je Luisov kiselinsko-bazni kompleks.
ODNOS JONSKE I KOVALENTNE VEZE

Jonska i kovalentna veza su dva ekstrema. Stvarna veza je uvijek negdje izmeu iste jonske i
iste kovalentne. Kada opisujemo veze izmeu nemetala, kovalentna veza je dobar model. Kada
je prisutan metal, jonska veza je dobar model za najjednostavnija jedinjenja. Ali koliko su
stvarno dobri ti modeli i kako ih moemo poboljati?
8.13 KORIGOVANJE KOVALENTNOG MODELA
Jedan elektronski par je objekat otimanja (MP: P&L koriste termin vuenje konopca znate li
da je to nekada bila olimpijska disciplina?) izmeu dva atoma koja ga dijele. Kovalentna veza
dobija neto od jonskog karaktera ako jedan od atoma ima veu vunu snagu od drugoga, jer e
tada biti vjerovatnije da se elektronski par nae blizu jaeg atoma. Snaga odreenog atoma da
privue elektronski par koji ini vezu naziva se njegovom elektronegativnou.
Elektronegativnost se oznaava sa . Kada se formira hemijska veza izmeu dva atoma, atom
elementa sa veom elektronegativnou tei (MP: i bar djelimino uspijeva) da odvue
elektrone od atoma sa manjom elektronegativnou.
Najjednostavnije je smatrati srednjom vrijednou energije jonizacije i elektronskog
afiniteta elementa. Ako je energija jonizacije velika, tada se elektron nerado daje. Ako je
elektronski afinitet veliki, tada je s energetskog stanovita povoljno da se novi elektron prikai
na atom. Elementi sa obje ove osobine nisu voljni da daju elektrone, a tee da ih dobiju; dakle,
oni se kvalifikuju kao jako elektronegativni. Obrnuto, ako su i energija jonizacije i elektronski
afinitet mali, tada e biti potrebno veoma malo energije da elemenat otpusti svoje elektrone i on
e imati malu tendenciju da dobije nove; tada je elektronegativnost mala (MP: ovakvi elementi
nazivaju se i elektroopozitivnim).
Sl. 8.15 pokazuje varijaciju elektronegativnosti za elemente glavnih grupa periodnog
sistema.

66

Sl. 8.15 Varijacija elektronegativnosti elemenata glavnih grupa (s izuzetkom plemenitih

gasova).
Kako su energija jonizacije i elektronski afinitet najvei pri desnom vrhu periodnog
sistema (u blizini fluora), nije neoekivano to nalazimo da su azot, kiseonik, brom, hlor i fluor
elementi sa najveom elektronegativnou. Kad god su ti elemeti prisutni u jedinjenju, moemo
oekivati da e njihovi atomi jako vui elektrone koje dijele sa susjedima. Elektroni e i dalje
biti dijeljeni s manje elektronegativnim atomom, ali ta dioba e biti nepravedna i elektronski
oblak e biti gui oko elektronegativnijeg atoma.
Ako je elektronegativnost dva elementa u vezi jednaka, atomi e vui elektrone
jednakom snagom. Kovalenti model je tada dobar opis veze. Ako su elektronegativnosti jako
razliite, jedan od atoma e dobiti lavovski dio elektronskog para. Kako je on uveliko oteo
elektrone drugom atomu, jako elektronegativan elemenat podsjea na anjon, a opljakani atom
na katjon. Kaemo da takva veza ima mnogo od jonskog karaktera.
Ne postoji jasna granina linija izmeu jonske i kovalentne veze. Meutim, dobro
orijentaciono pravilo je da razlika elektronegativnosti od oko 2 znai da je u vezi toliko jonskog
karaktera, da ju je bolje smatrati jonskom. Za razlike u elektronegativnosti manje od 1,5,
kovalentni opis veze je vjerovatno realistiniji.
Elektronegativnost je mjera snage kojom jedan atom privlai elektronski par u
molekulu. Jedinjenja izgraena od elemenata s velikom razlikom u elektronegativnostima
imae primjetan jonski karakter veze.

8.14 KORIGOVANJE JONSKOG MODELA

U praksi, sve jonske veze imaju neto od kovalentnog karaktera. Posmatrajmo jedan
jednoatomski jon (npr. hloridni) pored jednog katjona (npr. natrijumovog). Kako katjon privlai
elektrone anjona, sferini elektronski oblak anjona bie deformisan. Ovu deformaciju moemo
smatrati tendencijom pokretanja jednog elektronskog para u vezujuu oblast izmeu dva jezgra i
formiranjem (MP: klice) jedne kovalentne veze. Moemo oekivati da jonska veza ima utoliko

67

vie od kovalentnog karaktera to je deformacija elektronskog oblaka vea.

Za atome i jone koji lako podlijeu deformacijama kae se da su jako polarizabilni. Za
jone koji izazivaju velike deformacije kae se da imaju veliku mo polarizacije. Za anjon se
moe oekivati da e biti jako polarizabilan ako je veliki, kao npr. jodidni jon, I-. U tako
velikom, visoko polarizabilnom jonu, (atomsko) jezgro ima relativno slabu kontrolu nad
spoljanjim elektronima, jer su oni daleko od njega. Rezultat toga je da se elektronski oblak
moe lako deformisati. Obrnuto, moe se oekivati da e katjoni imati jaku mo polarizacije
ako su mali i visoko naelektrisani, kao npr. Al3+. Mali radijus znai da je centar naelektrisanja
visoko naelektrisanog katjona veoma blizu anjonu, tako da moe vriti veliki uticaj (privlaenje)
na elektrone anjona. Jedinjenja izgraena od malih, visoko naelektrisanih katjona i velikih,
polarizabilnih anjona tee da formiraju veze sa primjetno kovalentnim karakterom.
Npr., jako mali radijus atoma berilijuma daje elementu upadljivo razliite osobine od
onih koje imaju ostali elementi druge grupe. Be-Cl veza je primjetno kovalentna. Kristal BeCl2
sastoji se od dugog niza kovalentno vezanih jedinica, koje u gasnom stanju ine individualne
BeCl2 molekule.
Jedinjenja izgraena od visoko polarizirajuih katjona i jako polarizabilnih
anjona imaju primjetno kovalentni karakter veze.

68

9. MOLEKULI: OBLIK, VELIINA I JAINA VEZE

Luisova struktura pokazuje priblinu lokaciju vezujuih elektrona i usamljanih parova u
molekulu. Kako je ona samo dvodimenzionalni dijagram karika izmeu atoma, na osnovu nje
ne moemo zakljuiti kakav je meusobni poloaj atoma u prostoru. U ovom poglavlju
vidjeemo kako se Luisove ideje mogu proiriti i na predvianje stvarnog oblika molekula.
9.1. VSEPR MODEL
Kada prikazujemo (predstavljamo, engl. report) model nekog molekula, dajemo samo poloaj
njegovih atoma, a ne i usamljene elektronske parove, oko ih ima. (MP: Jo jednostvanije
molekul predstavljamo ravnotenim poloajem njegovih jezgara.) Mnogi molekuli imaju oblik
geometrijskih tijela, kao to je prikazano na Sl. 9.1. Npr. CH4 (1) je u

Linearan

(Tro)ugaon (savijen) Ravanski-trigonalan Piramidalno-trigonalan T-oblika

Tetraedarski (Tetrahdtalan) Testerast

Kvadratno-planarni

Trigonalno-bipiramidalni

Kvadratno-piramidalni Okaedarski (Oktahedralni) Pentagonalno-piramidalni

69

Sl. 9.1 Imena i oblici jednostavnih molekula i uglovi veza koje neki od tih oblika impliciraju.

(1) Metan, CH4

(2) Sumpor heksafluorid, SF6

(3) Voda, H2O

obliku tetraedra, SF6 (2) je oktaedar, a H2O (3) je (tro)ugao (uglast). Da bi se model prikazao
preciznije, dajemo uglove (izmeu) veza, pri emu se veze vizualizuju kao prave linije koje
povezuju centre atoma (MP: atomska jezgra) (Sl. 9.2). Ugao veze u H2O, npr., (104.50 ) je ugao
izmeu dvije O-H veze.

Sl. 9.2 Ugao veza

Da bismo ustanovili oblik molekula, potrebna nam je samo jedan dodatak na Luisov
model: oblasti velikih koncentracija elektrona meusobno se odbijaju. (MP: Nemojte ovo
shvatiti bukvalno: elektroni, a ne nekave oblasti, se fiziki odbijaju). Vezujui elektroni i
usamljeni parovi zauzimaju poloaje koji su udaljeni jedni od drugih to je vie mogue.
U okviru valence-shell electron-pair repulsion modela (VSEPR model) (MP:
prevedite, molim vas, sami shell je ljuska, a ostale rijei su latinskog korijena.), fokusiramo
panju na centralni atom molekula, kao to je B atom u BF3 ili atom C u CO2. Zatim
zamiljamo da svi elektroni ukljueni u veze sa ostalim atomima i svi usamljeni elektronski
parovi koji pripadaju centralnom atomu lee na povrini jedne nevidljive sfere (MP: Imate li
tekoa da zamislite nevidljivu sferu? Ne zamjeram vam ako imate.) koja okruuje centralni
atom (Sl. 9.3). (MP: Jednostavnije je bilo da su rekli npr.; Pretpostavimo da svi ti elektroni
lee na povrini jedne zamiljene sfere koja okruuje centralni atom.) Ovi vezujui elektroni i
usamljeni parovi su oblasti visoke elektronske koncentracije, pa se meusobno odbijaju. Da
bismo minimirali to odbijanje, ove oblasti udaljavamo po povrini sfere to je mogue vie
jednu od druge. Kada smo identifikovali najrazmaknutije lokacije elektronskih parova (Sl.
9.4), identifikujemo oblike molekula uoavajui gdje su atomi locirani i pogledamo na Sl. 9.1
kako se ti oblici zovu.(MP: Joj!!! Pogledajte moj komentar u legendi Sl. 9.3)

70

Sl. 9.3. Poloaji koje zauzimaju visoke koncentracije elektrona [prikazane zelenom bojom (a na
mojoj slici kao tamne mrlje)] oko centralnog atoma, za tri jednostavna sluaja. Ovi poloaji ine
minimalnim odbijanje ovih oblasti (MP: tj. elektrona, koji se sa najveom vjerovatnoom nalaze
u tim oblastima) to rezultuje najmanjom energijom. Oblasti visoke elektronske koncentracije
predstavljaju ili atome ili usamljene parove [MP: Savjetujem vam da ignoriete posljednju
reenicu, osim ako niste pametniji od mene; ja je, naime, ne razumijem. MP: Ponovo ja! Nakon
to sam preveo sve do kraja, ini mi se da sam shvatio o emu je rije. to se usamljenih parova
tie, bilo mi je jasno od poetka. Problem je bio to mi nije bilo jasno da li misle na vezujue
elektrone ili atome kada govore o maksimalnoj koncentraciji (neusamljenih) elektrona. Sada
vidim da je to svejedno. Cilj nam je da odredimo samo pravce du kojih lee periferni atomi u
odnosu na centralni atom. Kako je zajedniki elektronski par koji vezuje centralni atom sa
jednim od perifernim najvjerovatnije negdje izmeu njih, pravac zajednikog elektronskog para
(u odnosu na centralni atom) poklapa se sa pravcem dotinog perifernog atoma.] Kada koristite
ove strukture (MP: poredei ih sa onima na Sl. 9.1), ignoriite usamljene parove (koji figuriu
na Sl. 9.4), tj. poredite samo poloaje atoma.

Linearan

Trigonalno-piramidalan

Tetraedarski

Trigonalno-bipiramidalan Oktaedarski Pentagonalno-bipiramidalan

Sl. 9.4 Pregled poloaja oblasti velike elektronske koncentracije (atom i usamljenih parova)
oko centralnog atoma. Oblasti su oznaene pravim linijama koje polaze iz centralnog atoma
Koristi tu sliku da identifikuje raspored datog broja atoma i usamljenih parova, a tada koristi
Sl. 9.1 da identifikuje oblik molekula na osnovu lokacije njegovih atoma.
9.2. MOLEKULI BEZ USAMLJENIH PAROVA NA CENTRALNOM ATOMU
Prvo emo razmatrati molekule u kojima su dva do et atoma prikaena/i na centralni atom, na
kojem nema usamljenih parova elektrona. Usamljenim parovima vratiemo se u odjeljku 9.4.
Jedan od molekula sa samo dva atoma vezana za centralni atom je BeCl2. Luisova

71

struktura mu je :Cl-B-Cl:, i na centralnom atomu (MP: oigledno) nema usamljenog para. Da bi

bili najdalje to mogu, vezujui parovi (elektrona), a time i Cl atomi, nalaze se na suprotnim
stranama atoma Be. Oekuje se, dakle, da je molekul BeCl2 linearan, tj. sa uglom 1800 izmeu
veza (4). Eksperimenti su potvrdili taj oblik.

(4) Berilijum hlorid, BeCl2

(7) Fosfor pentahlorid, PCl5

(5) Bor trifluorid, BF3

(6) Bor trifluorid, BF3

(8) Fosfor pentahlorid, PCl5

Molekul bor trifluorid, BF3, ima Luisovu strukturu prikazanu na (5). Imamo tri vezujua
para prikaena na centralni atom, a usamljenog para nema. Prema VSEPR modelu, kao to je
prikazano na Sl. 9.4, tri vezujua para, odnosno atomi fluora koje oni povezuju (MP: sa
centralnim atomom), lee u uglovima jednakostraninog trougla. Ako bacimo pogled na Sl. 9.1.,
vidimo da je molekul trigonalno planaran i (odnosno) da su sva tri F-B-F ugla 1200 (6).
Metan, CH4, ima etiri vezujua elektronska para, od kojih svaki povezuje jedan od
vodonikovih atoma sa (centralnim) atomom ugljenika. Prema Sl. 9.4., moemo oekivati da e
etiri H atoma zauzimati poloaje na rogljevima tetraedra sa C atomom u sredini. Oekujemo,
dakle, da e molekul biti tetratedarski [vidi (1)], s uglovima (izmeu) veza od 109.50. Taj oblik
izveden je i na osnovu eksperimentalnih podataka.
U fosfor pentahloridu, PCl5, postoji pet vezujuih parova (7). Po VSERP modelu, tih pet
parova, odnosno pet atoma Cl, najdalje su jedan od drugoga u trigonalno-bipiramidalnom
raporedu (vidi Sl. 9.4). U tom rasporedu, tri atoma lee u uglovima jednakostraninog trougla, a
preostala dva iznad i ispod ravni trougla (8). Ova struktura ima dva razliita ugla veza. Du
ekvatora, koji ini trougao, uglovi veze su 1200. Ugao izmeu ose (MP: koja prolazi kroz onaj
gornji i onaj donji atom) i ekvatorijalne ravni je 900. I ovo su potvrdili eksperimenti (MP: ta ja
tu mogu, kad se stalno hvale?).
Molekul sumpor heksafluorida, SF6, ima est atoma F prikaenih na centralni S atom
(kao to naslov paragrafa kae, ponovo nemamo usamljene parove). Prema modelu VSERP,
fluorovi atomi su najdalje jedan od drugoga kada su etiri od njih smjetena u ekvatorijalnom
kvadratu (tj. u njegovim rogljevima), a preostala dva iznad i ispod ekvatorijalne ravni (vidi Sl.
9.4). Kada pogledamo Sl. 9.1., vidimo da se molekul klasifikuje kao oktaedarski. Svi uglovi

72

izmeu veza su ili 90, ili 1800, i svi poloaji su ekvivalentni (MP: Ovdje ne kau da
eksperimenti to potvruju. Ili su postali skromni, ili su eksperimentatori loe mjerili!).
Prema VSEPR modelu, vezujui i usamljeni parovi zauzimaju poloaje oko (MP:
centralnog) atoma tako da njihova rastojanja budu maksimalna; oblik molekula prikazuje
se crtajui poloaje atoma vezanih za centralni atom.

9.3 VIESTRUKE VEZE U VSEPR MODELU

Kada koristimo VSEPR model da predvidimo oblik molekula, nema potrebe da pravimo razliku
izmeu jednostrukih i viestrukih veza. Viestruka veza tretira se jednostavno kao jedna druga
oblast visoke elektronske koncentracije. Dva elektronska para u dvostrukoj vezi dre se zajedno
i odbijaju ostale veze i usamljene parove kao jedna jedinica. Tri elektronska para u trostrukoj
vezi takoe se dre zajedno i djeluju kao jedinstvena oblast visoke elektronske koncentracije.
Npr., molekul ugljen dioksida ima strukturu slinu onoj BeCl2, osim to je prisutna dvostruka
veza, dakle, O=C=O . Dva elektronska para koja ine dvostruku vezu tretirajuju se kao jedna
jedinica (MP: Imam utisak da su to ve rekli.): dvije dvostruke veze lee na suprotnim stranama
C-atoma i vezuju O-atome za njega. Dakle, molekul je linearan (9). Jedna od Luisovih struktura
karbonantog jona, CO32-, prikazana je na Sl. (10). Dva para elektrona u dvostrukoj vezi tretiraju
se kao jedna jedinica (MP: Apsolutno sam iznenaen!) i rezultujui oblik isti je kao kod BF3
[vidi (6)].

(9) Ugljen dioksid, CO2

(10) Karbonatni jon, CO32-

(11) Karbonatni jon, CO32-

Hajde da sada predvidimo oblik etena (etilena), CH2=CH2. U ovom sluaju imamo posla
sa dva centra. Prvi korak je da napiemo Luisovu strukturu (12). Oba ugljenikova atoma imaju
po tri oblasti elektronske koncentracije oko sebe: dvije jednostruke veze i jednu dvostruku vezu.
Nema usamljenog para. Raspored ako oba centralna atoma je, dakle, trigonalno-planaran.
Predviamo da e i HCH i HCC uglovi biti od po 1200 [Sl. (13)]. (MP: Hajde, pogodite da li
eksperimenti potvruju njihovo predvianje!). Uzgred, VSEPR model ne moe da objasni zato
obje CH2 grupe u etenu lee u istoj ravni. U paragrafu 9.17 vidjeete da dvostruka veza izmeu
ugljenikovih atoma uvijek rezultuje planarnim rasporedom atoma.

(12) Eten, C2H4

(13) Eten, C2H4

73

Kako u VSEPR modelu viestruke veze tretiramo ekvivalentno jednostrukim, u sluaju

rezonancije ne igra nikakvu ulogu koju od individualnih Luisovih struktura razmatramo. Npr.,
iako za sulfatni jon moemo napisati nekoliko razliitih Luisovih struktura, svaka od njih ima
etiri oblasti elektronske koncentracije oko cenralnog atoma i u svakom od sluajeva oekujemo
tetraedarsku strukturu (15).

2-

(15) Sulfatni jon, SO42Prema VSEPR modelu, elektronski parovi u viestrukim vezama tretiraju se kao
jedinstvene jedinice, ekvivalentne jednom elektronskom paru.

9.4 MOLEKULI SA USAMLJENIM PAROM NA CENTRALNOM ATOMU

Usamljeni par na centralnom atomu molekula utie na oblik molekula, ali ga ignoriemo kada
dajemo ime obliku molekula. Da bismo vidjeli ta to pravilo znai, razmotrimo sulfitni jon,
SO32-. Njegova Luisova struktura prikazana je na Sl. (16). Ako A predstavlja centralni atom, X
na njega nakaeni atom, a E jedan usamljeni par, tada je sulfitni jon primjer jedne AX3E vrste. S
atom ima tri O atoma vezana za sebe i jedan svoj usamljeni elektronski par.

(16) Sulfitni jon, SO32-

(17) Sulfitni jon, SO32-

Kada odluujemo o rasporedu elektrona oko centralnog atoma, ne pravimo razliku

izmeu vezujuih parova i usamljenog para: jednostruke veze, viestruke veze i usamljeni
parovi su svi oblasti u kojima se skoncentrisani elektroni. Sl. 9.4 nam pokazuje da e ove etiri
oblasti visoke elektronske koncentracije biti najvie meusobno udaljene ako prihvate
tetraedarski raspored. Tri tetraedarske lokacije (MP: tri pravca koji povezuju centar tetraedra sa
njegovim rogljevima) bie zauzete atomima (MP: odnosno, vezujuim elektronskim parovima),
a etvrta usamljenim parom. Kada pogledamo Sl. 9.1., nalazimo da je oblik SO32- trigonalna
piramida (17).
Bitno je praviti razliku izmeu rasporeda elektrona i oblika molekula. Svi elektroni,
vezani ili ne, ukljueni su u opis rasporeda elektrona (MP: gustine elektronskog naelektrisanja).
Meutim, samo poloaji atoma se uzimaju u obzir kada se opisuje oblik molekula; u toj fazi,
usamljeni elektronski parovi se ignoriu. Npr., SO32- ima tetraedarski raspored elektronskih
parova, ali oblik trigonalne piramide. Radikali kao NO2 imaju jedan usamljeni nevezujui

74

elektron. Ovaj elektron tretira se analogno usamljenom paru kada se odreuje oblik molekula.
Ako molekul ima usamljene parove na centralnom atomu, oni doprinose obliku
molekula, ali se ignoriu kada se imenuje oblik.

9.5 DEFORMIUI EFEKT USAMLJENOG PARA

Predvidjeli smo da je jon SO32- trigonalno-piramidalan. Kako su etiri oblasti visoke
elektronske koncentracije (tri veze i jedan usamljeni par) tetraedarski rasporeeni oko S-atoma,
oekivali bismo OSO uglove od 109,50. Eksperimenti su pokazali da je jon zaista trigonalnopiramidalan, ali da je ugao izmeu veza samo 1060 [Sl. (19)]. Eksperimentalne informacije
ovakve vrste pokazuju da je VSEPR model kako smo ga do sada opisali nekompletan.
Usamljeni par tretirali smo na ravnoj nozi sa vezama izmeu atoma. Meutim, prema
VSEPR modelu, smatra se da usamljeni par ima jai odbijajui efekat od vezivnog para. Niko
nije sasvim siguran zato je tako. (MP: Joj, ovi uvijek misle da ako njima neto nije jasno,
nikome nije!). Jedno od moguih objanjenja je da se elektronski oblak vezujueg para ne moe
rairiti po velikoj zapremini, jer je vezujui par priven za dva atoma, a ne za jedan (Sl. 9.5).

(19) Sulfitni jon, SO32-.

Sl. 9.5
ta god da je stvarni razlog, VSEPR model zahtijeva dodatno pravilo: Jaina odbijanja
ime redosljed
Usamljeni par-usamljeni par > usamljeni par-vezujui par > vezujui par-vezujui par

Za usamljene parove najbolje je da su to je mogue dalje jedan od drugoga. I za atome (MP:

Misle na one kojima taj usamljeni par ne pripada, tj. na periferne atome.) je najbolje da budu
daleko od usamljenih parova, ak i kada bi ih ovi mogli pribliiti drugima atomima.

75

Ovako redvidirani model pomae nam da tanije izraunamo ugao veza u sulfitnom
jonu tipa AX3E [Sl. (19)]. Zajedniki elektronski parovi prihvataju tetraedarski raspored oko S
atoma. Meutim, usamljeni par jako odbija vezujue elektrone, tako da ih prisiljava da se malo
priblie jedan drugome. U rezultatu tog podeavanja poloaja, OSO uglovi se smanjuju od
109,50 pravilnog tetraedra do 1060 opaenih eksperimentalno (MP: Je l, vidite! Eksperiment je
uvijek na njihovoj strani!).
Uoite da, iako VSEPR model moe predvidjeti pravac/smjer deformacije, on ne moe
da odredi njen iznos. Moemo predvidjeti da e ugao biti manji od 109,50, ali ne moemo
predvidjeti njegovu stvarnu vrijednost.
Vei broj usamljenih jonskih parova ima vei uticaj na uglove uzmeu veza. Npr., NH3
ima jedna usamljeni par i ugao izmeu veza od 1070, dok H2O ima dva usamljena para i ugao
veze od 104,50 [Sl. (20), (21)]. (MP: Razmislite malo bolje o ovome! Kakvu bi geometriju imali
H2O i NH3 kada uopte ne bi bilo usamljenih parova?)

(20) Voda, H2O

(21) Amonijak, NH3

U AX4E molekulima, koji imaju samo jedan usamljneni par, postoje dva razliita
poloaja koja ovaj par moe zauzeti. Aksijani usamljeni par lei na osi molekula.
Ekvatorijalni usamljeni par je na ekvatoru molekula. Aksijalni usamljeni par jako odbija tri
elektronska para, a ekvatorujalni usamljeni par samo dva [Sl. (9.6)]. Prema tome, za usamljeni
par je bolje da dude ekvatorijalan, ime nastaju molekuli testerastog oblika.

(a)

(b)

Sl. 9.6 (a): Usamljeni elektronski par u aksijalnom poloaju blizu je tri ekvatorijalna atoma,
dok je (b) ekvatorijalni usamljeni par u blizini samo dva atoma. Posljednji raspored je, dakle,
povoljniji.
Razmotrimo sada AX4E2 molekule, koji imaju dva usamljena para. U tom sluaju
najbolje je da su ta dva para nasuprot jedan drugome. Tada e atomi nakaeni pomou
preostalih elektronskih parova leati u ravni u pravcu uglova kvadrata. Oblik molekula naziva
se kvadratno-planarnim [Sl. (9.7)].

76

Sl. 9.7 Kvadratno planarni raspored atoma AX4E2 molekula.

Usamljeni parovi deformiu molekule da bi smanjili odbijanje izmeu usamljenih i
vezujuih parova eklektrona.

Vano je biti svjestan uticaja prisustva usamljenih parova u molekulima, jer oni, kao to
ste vidjeli, bitno utiu na oblik molekula. Nemojte zakljuiti da je svaki molekul sa tri (MP:
ista!) atoma prikaena na centralni atom trigonalno-planaran. Analogno, nije svaki molekul sa
etiri atoma vezana za centralni tetraedarski. U svakom sluaju, dva ili vie usamljnih parova
mogu da utiu na oblik molekula. Moe se oekivati da svi AX3 molekuli (bez usamljneih
parova) imaju isti oblik, kao to je sluaj i za sve AX3E molekule (s jednim usamljenim parom)
i sve sve AX3E2 molekule (sa dva usamljena para).
Molekuli s istom optom formulom svi imaju isti opti oblik, ali njihovi uglovi veza u
optem sluaju imaju neto razliite vrijednosti. Npr., O3 je je jedan od AX3E molekula; on ima
trigonalno-planarni raspored elektronskih parova i (tro)ugaoni oblik [Sl. (24)]. Nitritni jon, NO2ima istu optu formulu i isti oblik [Sl. (25)]; isti sluaj je i sa sumpor dioksidom, SO2 [Sl. (26)].

(24) Ozon, O3

(b) Nitritni jon, NO2-

(c) Sumpor dioksid, SO2-

Da bi odredio/la oblik nekog molekula, napii mu Luisovu strukturu, onda odredi

raspored elektronskih parova i veza tako da su usamljeni paravo najdalje jedan od
drugoga i od veza; imenuj oblik molekula uzimajui u obzir samo lokaciju atoma.
RASPODJELA NAELEKTRISANJA U MOLEKULIMA

Ako elimo da razumijemo osobine molekula, treba da znamo gdje je najvjerovatnije da e se

elektroni nai u njima. ak i ivot zavisi od lokacije elektrona, jer oni kontroliu oblik DNA
heliks i nain na koji se oni odvijaju (odmotavaju) u toku reprodukcije. Distribucija elektrona
kontrolie i oblik naih individualnih proteina i enzima, a oblik je od sutinskog znaaja za
njihove funkcije. U stvari, kada proteini gube svoj oblik npr. kada zadobijemo opekotine oni
prekidaju funkcionisanje, to izaziva oteenje tkiva i mogue smrt. Ista vrsta informacija

77

esencijalna je za razumijevanje drugih osobina koje emo susretati kasnije u knjizi, kao to je
npr. sposobnost vode da rastvara jonske komponente.
9.6 POLARNE VEZE
Do sada smo pretpostavljali da se elektronski parovi u kovalentnoj vezi ravnomjerno dijele.
Meutim, par moe biti nejednako podijeljen. Kovalentna veza u kojoj je elektronski par
neravnomjerno podijeljen naziva se polarnom kovalentnom vezom. Iznos u kojem jedan atom
ima vei ili manji dio elektronskog para u kovalentnoj vezi odreen je njegovom
elektronegativnou (Paragraf 8.13).
O-H veza je polarna, jer je kiseonik elektronegativniji od od vodonika i dobija vei dio
vezujueg elektronskog para. Njegov vei dio elektrona znai da kiseonik ima parcijalno
negativno naelektrisanje, koje oznaavamo sa -. Kako je elektronski par odgurnut od
vodonikovog atoma, ovaj atom ima parcijalno pozitivno naelektrisanje, +. Parcijalna
naelektrisanja atoma prikazujemo piui +H-O-.
Elektronegativniji elemenat u kovalentnoj vezi skoro uvijek ima negativno parcijalno
naelektrisanje. Jedini vaan izuzetak je CO, koji se predstavlja sa -C-O+. Kada dva atoma
imaju samo malu razliku u elektronegativnosti, parcijalna naelektrisanja su veoma mala. Sa
rastom razlike u elektronegativnosti, raste i parcijalno naelektrisanje. Elektronegativnosti
ugljenika i vodonika su 2,6 i 2,2 (MP: dakle, sline) (vidi Sl. 8.15), i C-H vezu je najbolje
smatrati nepolarnom.
Kae se da dva atoma u polarnoj kovalentnoj vezi imaju elektrini dipol [MP: Ja bih
rekao, predstavljaju elektrini dipol ili imaju (elektrini) dipolni moment], jedno pozitivno
naelektrisanje u blizini jednakog, ali suprotnog (negativnog) naelektrisanja (MP: Ustvari, kod
polarnih molekula trebalo bi govoriti o teitima negativnog i pozitivnog naelektrisanja).
Dipol se predstavlja strelicom koja polazi od negativnog ka pozitivnom naelektrisanju [Sl.
(27)]. Veliina elektrinog dipola (MP: dipolnog monenta!) koja je u sutini mjera veliine
parcijalnih naelektrisanja je , u jedinicama nazvanim debaj (D). Debaj se definie tako da
jedinino negativno naelektrisanje (elektron) na rastojanju od 100 pm od jedininog pozitivnog
naelektrisanja (protona) ima dipolni momenat od 4,80 D. Dipolni momenat koji odgovara
jednoj O-H vezi je oko 1,2 D. To moemo interpretirati kao rezultat nastajanja vika od oko
25% elektronskog naelektrisanja na O atomu (odnosno, pojave odgovarajueg parcijalnog
naelektrisanja), i ekvivalentnog vika pozitivnog naelektrisanja na H atomu.

(27) Dipol(ni moment)

Polarna kovalentna veza je veza izmeu dva atoma sa parcijalnim
naelektrisanjima prouzrokovanim njihovom razliitom elektronegativnou. Parcijalna
naelektrisanja doprinose elektrinom dipolnom momentu.

78

9.7 POLARNI MOLEKULI

Polarni molekul je molekul s dipolnim momentom razliitim od nule. Molekul HCl, sa svojom
polarnom kovalentnom vezom (+H-Cl-), je polaran molekul, i njegov dipolni moment je 1,1 D.
To je tipina vrijednost za polarne dvoatomske molekule (Tabela 9.1). Svi dvoatomski molekuli
sastavljeni od atoma razliitih elemenata (MP: heteronuklearni dvoatomski molekuli) su bar
malo polarni. Nepolarni molekuli su molekuli sa nultim elektrinim dipolnim momentom. Svi
molekuli izgraeni od istih atoma (MP: homonuklearni dvoatomski molekuli) su nepolarni:
molekul hlora je nepolaran, jer ne postoji parcijalno naelektrisanje na njegovim atomima.

Tabela 9.1 Dipolni momenti nekih molekula

Dipolni momenat
Molekul
D
HF
1,91
HCl
1,08
HBr
0,80
HI
0,42
CO
0,12
ClF
0,88
NaCl*
9,00
CsCl*
10,42
H2 O
1,85
NH3
1,47

Dipolni momenat
Molekul
PH3
AsH3
SbH3
O3
CO2
BF3
CH4
cis-CHCl=CHCl
trans-CHCl=CHCl

D
0,58
0,20
0,12
0,53
0
0
0
1.90
0

*U gasnoj fazi ove dvije vrste sastoje se od parova jona.

Kod vieatomskih molekula veoma je vano praviti razliku izmeu polarnog molekula
i polarne veze. Iako svaka veza u u vieatomskom molekulu moe biti polarna, molekul kao
cjelina bie nepolaran ako se dipoli (MP: opet, dipolni momenti) individualnih veza
meusobno ponitavaju [Sl. (28)]. Tako je CO2 nepolaran, iako su obje njegove veze polarne.
Nasuprot tome, dva -O-H+dipola u H2O nisu du iste linije (MP: istog pravca) i ne ponitavaju
se, tako da je H2O polarni molekul.

(28) Ugljen dioksid, CO2

Oblik molekula odreuje da li je on polaran ili ne. Atomi i veze su isti u cisdihloretanu [Sl. (29)] i trans-dihloretanu [Sl. (30)], ali u drugom od njih C-Cl veze uperene
su u suprotnim smjerovima i dipoli (reprezentovani strelicama) se ponitavaju. Prema tome,
dok je cis-dihloretan polaran, trans-dihloretan je nepolaran:

79

(29) cis-dihloretan, C2H2Cl2

(30) trans-dihloretan, C2H2Cl2

Tetraedarski molekuli sa istim atomima na rogljevima, kao npr. tetrahlormetan (ugljen

tetrahlorid), CCl4 (31), su nepolarni, jer se dipoli (MP: dipolni momneti) sve etiri (MP:
polarne) veze meusobno ponitavaju u trodimnezinalnom prostoru. Meutim, ako se jedan
ili dva atoma zamijene drugim atomima, kao u trihlormetanu (hloroformu), CHCl3, ili
usamljenim parovima, tada se dipoli veza ne ponitavaju i molekul je polaran (32). Primjeri
polarnih molekula te vrste su NH3, PH3, SO2 i u notaciji koju koristimo u ovom poglavlju
svi ostali AX3E i AX3E2 molekuli. Visoko simetrini rasporedi polarnih veza rezultuju
nepolarnim molekulima, jer se tada dipoli veza ponitavaju (Sl. 9.10).

(31) Tetrahlormetan, CCl4

(32) Trihlormetan, CHCl3

(33) Ozon, O3

Dvoatomski molekul je polaran ako mu je veza polarna. Vieatomski molekul je

polaran, ako su njegove polarne veze tako aranirane u prostoru da se njihovi dipoli
(MP: dipolni momenti) ne ponitavaju.

80

Sl. 9.10

81
JAINA I DUINA VEZE

Za dva data atoma moemo (MP: na osnovu onoga to smo ve nauili) dosta rei o vezi
izmeu njih. Npr., duina i jaina odreene veze uvijek su priblino jednake, bez obzira na
konkretni molekul koji razmatramo (MP: Nemojte ovo pogreno razumjeti: nije duina veze
jednaka njenoj jaini, ve su duine istog tipa veze, npr. O-H priblino jednake u svim
molekulima u kojim se ona javlja, a isto se odnosi i na jainu te veze.). Npr.,
politetrafluoroetilen (teflon) je otporan na dejstvo hemikalija. Da bismo razumjeli zato,
moemo prouiti karakter C-F veza u mnogo jednostavnijim jedinjenjima, kao to je npr.
tetrafluorometan, CF4. Moemo biti prilino sigurni da su C-F veze u polimeru sline.
9.8 JAINE VEZA
Jaina jedne hemijske veze je mjera entalpije veze (MP: Znate ta je entalpija, zar ne? Ako
ipak ne znate, neete imati problema ako privremeno umjesto entalpija koristite pojam
energija.), HB (MP: Indeks B je skraenica za bond, engleske rijei za veza.),
promjene entalpije koja se javlja kada se raskine veza u jednom gasnom molekulu. U svim
sluajevima koje emo razmatrati, pretpostaviemo da kada se kida jedna kovalentna veza
svaki atom odnese sa sobom jedan od elektrona vezujueg para: kidanje veze te vrste naziva
se disocijacijom veze [MP: Uoite malu finesu: pojam disocijacija u optem sluaju ne
implicira obavezno da svaki fragment (u ovom sluaju atom) odnese sa sobom jedan elektron,
odnosno da kao rezultat disocijacije nastaju dva elektriki neutralana fragmenta; npr., kada
rastvorimo kristali NaCl u vodi, formulske jedinice e disosovati na jone Na+ i Cl-. Ovdje
se, meutim radi o definiciji disocijacije jedne veze i oni je definiu kako je definuu.).
Kidanje veze uvijek zahtijeva energiju, tako da su sve entalpije veza pozitivne. Npr., entalpija
veze H2 dobija se iz entalpije disocijacije
H 2 ( g ) 2H ( g )

H 0 = +436kJ

(MP: Ignoriite za sada ovu nulu u superskriptu H; prof. Ivanka Holclajtner-Antunovi e

vam objasniti o emu je rije.). Piemo HB(H-H) = +436 kJ.mol-1. Velika, pozitivna
entalpija veze znai da je entalpija (energija) razdvojenih atoma mnogo vea od entalpije
polaznog molekula drugim rijeima, treba upotrebiti mnogo energije da bi se veza
raskinula.
Veze izmeu razliitih atoma imaju razliite jaine. Uporedimo disocijaciju C-O i OH veza u metanolu. Za disocijaciju C-O veze,
CH 3 O H ( g ) HC 3 ( g ) + O H ( g )

H 0 = +377 kJ .

Dakle, za C-O vezu, HB(CH3-OH) = +377 kJ.mol-1. Za disocijaciju O-H veze,

CH 3 O H ( g ) CH 3 O( g ) + H ( g )

H 0 = +437 kJ .

Ova jednakost pokazuje da je HB(CH3O-H) = +437 kJ.mol-1. Vidite da je potrebno vie

energije da bi se raskinula O-H veza, nego kada se radi o kidanju C-O veze, tako da je O-H
veza u metanolu jaa nego C-O veza.

82
Jaina veze izmeu dva atoma mjeri se entalpijom veze; sve entalpije veza su
pozitivne.

9.9 VARIJACIJA JAINE VEZE

Entalpije veze za tipine dvoatomske molekule su izmeu +151 kJ.mol-1 (za I2) i +1074
kJ.mol-1 (za CO, najjau poznatu vezu) (Tab. 9.2).
Tab. 9.2 Entalpije veza dvoatomskih molekula, kJ.mol-1
Molekul HB
H2
436
N2
944
O2
496
CO
1074
F2
158
Cl2
242
Br2
193
I2
151
HF
565
HCl
431
HBr
366
HI
299
Neki od trendova koji se pokazuju u Tab. 9.2 mogu se objasniti Luisovim strukturama
molekula. Razmotrimo, npr., dvoatomske molekule azota, kiseonika i fluora. Uoite opadanje
entalpije veze sa opadanjem broja veza izmeu atoma od tri kod N2, preko dvije u O2, do
jedne u F2. Viestruka veza je skoro uvijek jaa od od jednostruke, jer je tada vei broj
elektrona koji vezuje atome.
U hemiji se rijetko javlja samo jedan razlog za trend osobina. Luisova struktura
molekula azota je :NN: , sa po jednim usamljenim parom na svakom atomu. Luisova
struktura fluora,
, pokazuje da svaki atom ima po tri usamljena para. Usamljeni parovi
se meusobno odbijaju, ak i kroz vezu. Stoga je energija neophodna da se razdvoje dva F
atoma u F2 (MP: Ja bih tu dodao, vie nego tri puta) manja nego ona koja je potrebna da se
razdvoje N atomi u N2. Ovo odbijanje jonskih parova objanjava zato je veza u F2 slabija
nego u H2 (u drugom sluaju nemamo nijedan usamljeni par).
Varijacija atomskih radijusa takoe doprinosi trendu jaina veza. Ako jezgra vezanih
atoma ne mogu da se mnogo priblie elektronskom paru koji ih vezuje, tada su dva atoma
slabo vezana. Npr., entalpija veze vodonikovih halogenida opada od HF do HI. Svi ovi
molekuli imaju jednostruke veze, a na vodonikovom atomu nema usamljenih elektronskih
parova. Meutim, kako atomski radijusi rastu od F ka I (vidi Sl. 7.27), vodonikov atom je sve
udaljeniji od jezgra halogenog atoma (MP: A time i od vezujueg elektronskog para), i veza
postaje sve slabija.
Entalpija veze raste sa poveanjme broja veza (MP: U smislu, s mnogostrukou
veze.), opada kada broj usamljenih elektronskih parova susjednih atoma raste, i opada
sa poveanjem atomskih radijusa.

83

9.10 JAINA VEZA U VIEATOMSKIM MOLEKULIMA

Prvi korak pri predvianju jaine odreene veze u jednom vieatomskom molekulu je
pogledati o kojim atomima je rije. Meutim, i svi drugi atomi molekula utiu svojom
elektronegativnou na elektrone koji obrazuju posmatranu veze. Kao rezultat toga, jaina
veze izmeu datog para atoma malo varira od jedinjenja do jedinjenja. Kako te varijacije nisu
velike, srednja entalpija veze, koju emo takoe oznaiti sa HB, je dobra aproksimacija za
jainu veze u bilo kom molekulu. Neke srednje entalpije veza date su u Tab. 9.3.
Tab. 9.3 Srednje entalpije veze, kJ.mol-1
Veza
C-H
C-C
C=C
C C*
C=C
C-O
C=C
C-N
C-F
C-Cl
C-Br

Srednja entalpija veze

412
348
612
518
837
360
743
305
484
338
276

Veza
C-I
N-H
N-N
N=N
N-O
N=O
N-F
N-Cl
O-H
O-O

Srednja entalpija veze

238
388
163
409
210
630
195
381
463
157

*U benzenu
Kao to moemo vidjeti na osnovu ovih srednjih vrijednosti, trostruka veza izmeu
dva atoma uvijek je jaa od dvostruke veze izmeu istih atoma, a dvostruka veza je jaa od
jednostruke. Meutim, dvostruka veza izmeu dva ugljenikova atoma nije dvostruko jaa od
jednostruke veze, a trostruka veza je mnogo manje nego trostuko jaa od jednostruke. Jaa
veza rezultuje niom energijom i stabilnijim molekulom, jer je potrebno vie energije da bi se
ona raskinula, nego kada se radi o jednostrukoj vezi. Kako je vie energije potrebno da se
raskinu dvije C-C veze, nego jedna C=C veza, moe biti energetski povoljnije zamijeniti
viestruke veze veim brojem jednostrukih. Elektronski parovi u dvostrukim vezama, naime,
(po)malo se meusobno odbijaju, tako da jedna komponenta dvostruke veze ne vezuje atome
isto onako efikasno kao to to ini obina jednostruka veza.
Vrijednosti u Tab. 9.3 pokazuju kako rezonancija sniava energiju molekula. Npr.,
jaina ugljenik-ugljenine veze u benzenu, intermedijarna je u odnosu na jainu jednostruke i
dvostruke veze. Benzen ima rezonantnu strukturu, a kako je jaina rezonantne hibridne veze
blia dvostrukoj (nego jednostrukoj) vezi, molekul sa est hibridnih veza ima niu energiju
nego onaj sa tri jednostruke i tri dvostruke veze.
Srednje entalpije veza objanjavaju i relativnu stabilnost jedinjenja unutar odreene
familije. Npr., entalpija veze izmeu vodonika i elemenata etvrte grupe opada niz grupu, od
ugljenika (+412 kJ.mol-1) do olova (+205 kJ.mol-1). Ovo slabljenje veze ide paralelno sa
stabilnoi hidrida niz grupu. Metan (CH4) se moe beskonano dugo drati u vazduhu na

84

sobnoj temperatiri. Silan (SiH4) se zapali u kontaktu s vazduhom. SnH4 se raspada na kalaj i
vodonik. PbH4 nikada nije prepariran, osim moda u tragovima.
Kada tane entalpije veza nisu na raspolaganju, moemo ih procijeniti na osnovu
srednjih entalpija veze, izvedenih iz niza eksperimenata na slinim jedinjenjima. (MP:
A ta je sa CO? uporedi Tab. 9.2 i 9.3.)

9.11 DUINE VEZA

Duina veze je rastojanje izmeu centara (MP: Stvarno mi nije jasno zato insistiraju na
centru atoma i ne koriste atomsko jezgro.) dva atoma povezana hemijskom vezom.
Duine veza pomau da se odredi cjelokupni oblik molekula. Kao to vidimo u Tab. 9.4,
duine veza za elemente druge periode su tipino izmeu 100 i 150 pm. Duine veza se
eksperimentalno odreuju ili spektroskopski, ili na osnovu difrakcije X-zraenja (MP: A
esto jo lake i pouzdanije rjeavanjem redingerove jednaine!).

Tab. 9.4 Srednje i stvarne duine veza (u pm)

Veza
C-H
C-C
C=C
C C*
C=C
C-O
C=O
O-H
N-H

Srednja duina veze

109
154
134
139
120
143
112
96
101

Molekul
H2
N2
O2
F2
Cl2
Br2
I2

Duina veze
74
110
121
142
199
228
268

*U benzenu
Veze izmeu tekih atoma imaju tendenciju da budu due nego kod lakih, jer tei
atomi imaju vee redijuse. Vietruke veze izmeu para istih atoma su krae od jednostrukih,
jer dodatni elektroni jo vie guraju atome jedan k drugome: uporedi duine razliitih
ugljenik-ugljeninih veza u Tab. 9.4. Vidimo takoe usrednjujui efekat rezonancije. Duina
veza u benzenu je izmeu duina jednostruke i dvostruke veze (ali blia dvostrukoj). Za veze
izmeu istog para atoma, to je veza jaa, to je kraa. Prema tome, trostruka C=C veza je i
jaa i kraa od od dvostruke C=C veze. Slino, dvostruka C=O veza je i jaa i kraa od
jednostruke C-O.
Svaki atom daje svoj karakteristian doprinos, nazvan kovalentnim radijusom,
duini odreene veze (Sl. 9.18). Duina veze priblino je jednaka zbiru kovalentnih radijusa
dva atoma (34). Duina O-H veze u u etanolu, npr., je zbir kovalentnih radijusa H i O, 37 pm
+ 74 pm = 111 pm. Vidimo sa slike 9.18 da su kovalentni radijusi atoma koji uestvuju u
vietrukim vezama manji nego u jednostrukim vezama istih atoma.
Kovalentni radijusi jednostrukih veza tipino opadaju slijeva na desno du periode.
Isti trend je primijeen kod atomskih radijusa (Poglavlje 7.14), i uzrok je isti. Poveano
naelektrisanje jezgra vie privlai elektrone i atom ini kompaktnijim. Kako atom postaje

85

manji, on se moe vie pribliiti svakom atomu s kojim se vee. Opet, kao u sluaju atomskih
radijusa, kovalentni radijusi rastu niz grupu, jer u sukcesivnim periodama valentni elektroni
zauzimaju ljuske koje su sve dalje od jezgra i sve bolje zaklonjene veim unutranjim
elektronskim jezgrom. Deblji atomi ne mogu prii blizu svojim susjedima; zato oni formiraju
duge, slabe veze.

(34) Kovalentni radijus

Sl. 9.18. Kovalentni radijusi vodonika i elemenata p-grupa (u pikometrima). Tamo gdje je
navedeno vie vrijednosti, one se odnose na jednostruke, dvostruke i trostruke veze.
Kovalentni radijus jednog atoma je njegov doprinos duini kovalentne veze;
kovalentni radijusi se meusobno sabiraju da bi se procijenila duina veze u molekulu.
ORBITALE I VEZIVANJE

Luisov model hemijske veze pretpostavlja da je svaki vezujui elektronski par smjeten
izmeu dva vezana atoma. Meutim, znamo na osnovu poglavlja 7 da se poloaj elektrona u
atomu ne moe precizno odrediti, ve se moe nai samo vjerovatnoa njegovog nalaenja u
odreenoj oblasti prostora, nazvanog orbitalom (MP: Ovi su nepopravljivi!!!) Opis
kovalentne veze pomou atomskih orbitala naziva se metodom valentnih veza [MP: engl.:
valence-bond theory, skraeno VB. Neka vas ne udi to se akronim za valence bond pie
velikim slovima. Dakle, I am bond, V(alence) B(ond)!].

86

9.12 i VEZE
Ponimo s najjednostavnijim molekulom, H2. (Usamljeni) Atom vodonika ima jedan elektron
u 1s-orbitali koja okruuje jezgro. Kada dva atoma vodonika formiraju H2, njihov 1selektronski par (oznaen sa u diskusiji atomske strukture) i atomske orbitale koje oni
zauzimaju stapaju se (Sl. 9.19). Rezultujua raspodjela elektrona u obliku kobasice (MP:
Izjelice!) naziva se -vezom. Molekul vodonika dri se na okupu tom -vezom. Stapanje 1sorbitala naziva se prekrivanjem (ili preklapanjem, engl. overlap) atomskih orbitala.
Grko slovo ekvivalent je latininog s. Ono nas podsjea da kada gledamo du
internuklearne ose [MP: ose koja spaja jezgra dva atoma, zvau je i osom molekula (naravno,
kada se radi o dvoatomskim ili, generalno, linearnim molekulima vieatomski molekuli u
optem sluaju nemaju molekularnu osu)] raspodjela elektrona podsjea na onu tipinu za sorbitalu.

Sl. 9.19
Prilino slina vrsta formiranja -veza (-vezivanje) javlja se u vodonikhalogenidima. Npr., elektronske konfiguracije vodonika i fluora prikazane su na Sl. (35):
notacija je ista kao ona korienja u Poglavlju 7.11. Nespareni elektron fluorovog atoma
zauzima 2pz orbitalu, a nespareni elektron atoma vodonika 1s-orbitalu. Ova dva elektrona su
ti koji se sparuju da bi formirali vezu. Oni se sparuju kada se orbitale koje oni zauzimaju
stapaju u oblak koji se prostire preko oba atoma (Sl. 9.20). Iako je rezultujua veza
komplikovanijeg oblika nego -veza u H2 kada se pogleda sa strane, ona izgleda prilino
slino kada se gleda du internuklearne (z) ose; prema tome, i ona se oznaava kao -veza.
[MP: Ovo je vaan momenat: Do sada sam esto protestovao to ne tretiraju ravnopravno px,
py i pz-orbitale. U ovom sluaju, meutim, ose nisu ravnopravne. Ako smo izabrali z-osu za
osu molekula (a to je konvencija), onda od p-orbitala samo pz moe uestvovati u graenju veze. Zapamtite: atomi su sferno simetrini, a dvoatomski (generalno, linearni) molekuli
cilindrino simetrini.]

(35) Vodonik fluorid, HF

87

Sl. 9.20
Sve jednostruke kovalentne veze sastoje se od -veza u kojima se dva sparena
elektrona nalaze izmeu dva vezana atoma. Jedna -veza moe se formirati sparivanjem
elektrona iz dvije s-orbitale (kao kod H2), jedne s-orbitale i jedne p (MP: pz!) orbitale (kao u
vodonikovim halogenidima), ili dvije p (MP: opet pz) orbitale (kao u dvoatomskim halogenim
molekulima).
Kada razmatramo strukturu molekula azota, N2, susreemo se sa jednom drugom
vrstom veze. Pretpostavimo da slijedimo istu proceduru kao ranije. Prvo piemo atomske
konfiguracije (36):

(36) Azot, N2
Sada imamo po jedan elektron u svakoj p-orbitali oba atoma. Meutim, kada pokuamo da ih
sparimo da bismo formirali tri veze, samo po jedan par od ove tri p-orbitale (MP: 2pz-orbitale
oba atoma) moe se prekriti du ose molekula i formirati -vezu (Sl. 9.21). Dvije p-orbitale
oba atoma (2px, 2py) normalne su na internukleranu osu i svaka sadri po jedan nespareni
elektron (Sl. 9.22, gore). Kada se (ovi) preostali elektroni spare, njihove orbitale se mogu
preklapati samo postrance (MP: Engl.: side-by-side) i formirati jednu -vezu, vezu u kojoj
dva elektrona lee u dvije koljke (MP: Engl. lobe. Stvarno ne znam kako bih ovo
preveo. Kako biste vi nazvali gornji i donji krug od kojih se sastoji broj 8? Pritom uzmite u
obzir da se ne radi o osmici napisanoj u jednoj ravni, ve da je ona vretenasta, i to je jo
gore, da imate dvije takve ugojene osmice jednu pored druge), jedna s jedne, a druga s druge
strane internuklearne ose (Sl. 9.22 doje). Iako jedna -veza ima elektronsku gustinu s obje
strane internuklerane ose, ona predstavlja samo jednu vezu sa elektronskim oblakom u obliku
dvije koljke, ba kao to se jedna p-orbitala sastoji od dvije koljke (u ovom sluaju
mogli bismo rei i dvije lopte.) [MP: Bitna razlika izmeu p i (jedne od komponenti)

88

orbitale je to je prva slina jednoj debeloj osmici, a druga paru debelih osmica koje se dre
pod ruku].

Sl.9.21

Sl. 9.22

Grki simbol ekvivalent je latininog slova p. Kada gledamo du ose molekula,

(MP: jedna komponenta) orbitala(e) podsjea na p-orbitalu.
Sada moemo opisati vezivanje u molekulu azota. Jedna -veza (koja se sastoji od
dva elektrona) formira se uzdunim preklapanjem dvije 2pz-orbitale usmjerene du
internuklearne ose, a dvije -veze (svaka sa po dva elektrona) preklapanjem preostalih 2porbitala postrance. Ovaj postupak vodi do zakljuka da postoje ukupno tri veze; jedna i
dvije veze (Sl. 9.23), u saglasnosti sa Luisovom strukturom :N=N:.

Sl. P.23 Oblik vezivanja u molekulu azota, N2. (a) Dva atoma su vezana pomou jedne veze i dvije normalne (u smislu, ortogonalne, engl., izvedeno iz latinskog: perpendicular) veze. (b) Kada se tri orbitale sastave, dvije -veze se stapaju oko -oblaka i cijela struktura
lii na jedan (cilindrini) hot-dog (MP: Znate ta je to, zar ne? hint: jede se, ali nije vrui
pas.)
Moemo sada na osnovu ovih primjera uoptiti opis jedne viestruke veze prema
teoriji valentnih veza:

89
Jednostruka veza je -veza.
Dvostruka veza je jedna sigma plus jedna -veza.
Trostruka veza je jedna sigma plus dvije -veze.

Kada se koristi teorija valentnih veza, treba prvo identifikovati orbitale valentnih
ljuski atoma, koje (orbitale!) sadre nesparene elektrone, a zatim dozvoliti elektronima da se
sparuju, a atomskim orbitalama u kojima se oni nalaze da se preklapaju uzduno (ime se
formiraju -veze) i postrance (pri emu nastaju -veze).
9.13 HIBRIDIZACIJA ORBITALA
Metoda valentnih veza (VB), kako smo je do sada opisali, ne moe da se primijeni na
vezivanje vieatomskih molekula, kao to je npr. metan, CH4. Npr., ako bismo pokuali da
primijenimo VB teoriju na metan, napisali bismo elektronsku konfiguraciju ugljenikovog
atoma i pogledali kako izgledaju polupopunjene orbitale koje se mogu koristiti za formiranje
veza (37). Meutim, u atomu ugljenika imamo samo dvije polupopunjene p-orbitale. Drugi
velentni elektroni su ve spareni. Izgleda kao da ugljenik moe obrazovati samo dvije veze i
imati, dakle, valentnost 2. Znamo, meutim, da je ugljenik skoro uvijek etvorovalentan, tako
da moramo revidirati na model vezivanja.

(37) Ugljenik, [He]2s22px12py1

(38) Ugljenik, [He]2s12px12py12pz1

Uoite da ugljenik ima jednu praznu p-orbitalu. Moemo dobiti vie polupopunjenih
orbitala u ugljeniku ako investiramo dovoljno energije da promoviemo (podignemo) (engl.
promote) jedan elektron, tj. ekscitujemo ga, u jednu energetski viu orbitalu. Ako
ekscitujemo jedan 2s elektron u praznu 2p-orbitalu, dobijamo konfiguraciju prikazanu na Sl.
(28). Bez te promocije, jedan atom ugljenika mogao bi formirati samo dvije veze; poslije
promocije, on moe obrazovati etiri veze. Svaka veza pri svom formiranju oslobaa
energiju. Pokazuje se da je, uprkos utroku energije za promociju, ukupna energija molekula
CH4 nia nego kada bi ugljenik formirao samo dvije C-H veze. Promocija elektrona mogua
je ako se sniava ukupna energija, uzimajui u obzir vei broj veza koje se mogu formirati.
Jo uvijek ne moemo objasniti tetraedarski oblik metana, odnosno njegove etiri
identine veze. Izgleda kao da bi trebalo da imamo dva razliita tipa veza u CH4: jedan tip bi
nastao preklapanjem vodonikovih 1s-orbitala sa ugljenikovom 2s-orbitalom, a tri preostale
veze dobile bi se preklapanjem vodonikovih 1s-orbitala sa svakom od tri 2p-orbitale
ugljenika. Preklapanje sa 2p-orbitalama trebalo bi da da tri -veze pod uglovima od 900.
Da bismo modifikovali ovaj opis, moramo vizuelizovati s- i p-orbitale kao talase
elektronske gustine centirane na jezgru atoma. Slino talasima vode, etiri orbitale proizvode
sada tamo gdje se presijecaju nove oblike; ti novi oblici nazivaju se hibridnim orbitalama,
ili mijeanim orbitalama. etiri hibridne orbitale su identine (MP: samo po obliku, ne po
pravcu!) i usmjerene su ka uglovima (MP: tj. rogljevima) jednog tetraedra (Sl. 9.24). Svaka

90

od orbitala ima jedan vor u blizini jezgra i jedan repi na drugoj strani, gdje se s- i porbitale ne ponitavaju potpuno (MP: Ne ini li vam se da bi sve ovo bilo tee shvatljivo ako
bi orbitale bile dijelovi prostora u kojima .?).
Primjedba P&L: Hibridna orbitala je spoj (smjesa) atomskih orbitala jednog atoma u
molekulu. Ne mjeajte ovaj pojam sa izrazom hibrid u rezonanatnom hibridu, u tom sluaju
radilo se o smjesi Lewisovih struktura cijelog molekula.

Sl. 9.24 Hibridne orbitale ugljenikovog

atoma u metanu. Jedna s- i tri p-orbitale
mijeaju se u etiri sp3 hibridne orbitale
od kojih je svaka usmjerena ka jednom
od rogljeva tetraedra. Da bi slika bila jasnija,
orbitale su pomjerene od centra.

Sl. 9.25 Svaka C-H veza u metanu

formira se sparivanjem elektrona iz
1s-orbitale jednog od vodonikovih
atoma i jednog elektrona iz jedne od
sp3 hibridnih orbitala ugljenika. Rezultat
su etiri ekvivalentne -veze u
tetraedarskom rasporedu.

etiri hibridne orbitale u metanu nazivaju se sp3 hibridima, jer su formirane od jedne
s-orbitale i tri p-orbitale. Na orbitalno-energetskom dijagramu, hibridizaciju reprezentujemo
kao formaciju etiri orbitale jednake energije, intermedijarne u odnosu na energije s- i porbitala od kojih su konstruisane (39).

(39) sp3 hibridizovani ugljenik

(40) Etan, CH3CH3

Pomou ovako revidiranog modela moemo sada da razumijemo vezivanje u

molekulu metana. Svaku od ugljenikovih sp3 orbitala zauzima po jedan nespareni elektron.
Svaki od ta etiri elektrona moe se sparivati sa jednim elektronom iz vodonikovih 1sorbitala. Orbitale koje se preklapaju obrazuju -veze. (Sl. 9.25). Kako su hibridne orbitale
usmjerene ka rogljevima tetraedra, tako su usmjerene i -veze. Sve etiri veze su identine,

91

jer predstavljaju iste (MP: ekvivalentne, ali ne iste!) smjese atomskih orbitala. VB opis je
sada konzistentan sa eksperimentom.
Vano je stvatiti da metan nije teraedarskog oblika zato to ugljenik ima sp3 hibridne
orbitale. Hibridizacija je samo jedan teorijski nain da se opiu veze koje su neophodne da bi
postojala data molekulska struktura. Hibridizacija je (MP: samo) jedna (MP: od moguih)
interpretacija molekulskog oblika; oblik nije posljedica hibridizacije [MP: Ja mrzim
hibridizaciju, ali mislim da su ovi sada malo pretjerali u skromnosti. Kada, naime znamo da
se molekul npr. sastoji od jednog atoma ugljenika i etiri atoma vodonika (kao metan), tada
koristei pravila hibridizacije moemo jednoznano zakljuiti da e oblik molekula biti
tetraedarski. Ovo ne vai uvijek, ali dosta esto.]
Hibridne orbitale konstruiu se na atomu (MP: od atomskih orbitala) da bismo
reprodukovali karakteristike raspodjele elektrona eksperimentalno odreenog oblika
molekula.

9.14 HIBRIDIZACIJA U KOMPLEKSNIJIM MOLEKULIMA

Hibridizaciju moemo koristiti i da opiemo veze u molekulima u kojima ne postoji
jedinstven centralni atom. Sve to treba da uradimo je da se skoncentriemo na individualne
atome. Pogledajmo kako to funkcionie u sluaju etana.

(40) Etan, CH3CH3

(41) Amonijak, NH3

Luisova struktura etana prikazana je na Sl. (40). Prema VSEPR modelu, etiri
elektronska para oko svakog atoma (MP: ugljenika) imaju tetraedarski raspored. Ovaj
raspored sugerie sp3 hibridizaciju na atomima ugljenika (MP: Sjetite se moje prethodne
primjedbe.). Oba ugljenikova atoma imaju po jedan nespareni elektron u svakoj od etiri sp3
hibridne orbitale i, kao rezultat, mogu formirati etiri -veze usmjerene prema uglovima (po)
jednog pravilnog tetraedra. Oznaimo C-C vezu (Csp3, Csp3) da bismo prikazali njen sastav:
Csp3 oznaava jednu sp3 hibridnu orbitalu na jednom ugljenikovom atomu, a zagrade
pokazuju koje orbitale se preklapaju u C-C -vezi. Preostali elektroni u po tri hibridne
orbitale na oba C atoma mogu se koristiti za graenje -veza sparivanjem s elektronima u 1sorbitalama est H atoma (oznaenih sa H1s). Struktura veza ilustrovana je na Sl. 9.26.
Oblik vezivanja u amonijaku ilustruje kako se opisuju molekuli s jednim usamljenim
elektronskim parom. etiri elektronska para u NH3 imaju tetraedarski raspored (preme
VSEPR modelu), tako da atom azota opisujemo pomou sp3 hibridnih orbitala. Meutim,
kako atom azota ima pet elektrona, jedna od ovih hibridnih orbitala je ve dvostruko
zaposjednuta (41). 1s-elektroni tri atoma vodonika sparuju se s nesparenim elektronima u

92

preostalim sp3 hibridnim orbitalama. Ovo sparivanje i preklapanje rezultuje formiranjem tri
-veze. Za usamljeni par kae se da zauzima jednu nevezujuu (engl. nonbonding)
orbitalu. [MP: postoje i antivezujue (ili, razvezujue), engl. anti-bonding orbitale! Kao to
kue moe biti vezano za svoju kuicu (bonding), nevezano (nonbonding) ili
od(raz)vezano antibonding.]

Sl. 9.26 VB opis vezivanja u molekulu

Etana, C2H6. Samo dvije veze prikazane
su pomou svojih graninih povrina.
Svaki par susjednih atoma povezan je
-vezama formiranim sparivanjem
elektrona ili H1s, ili Csp3 hibridnih
orbitala. Svi uglovi veza su blizu 109,50
(tetraedarski ugao)

Sl. 9.27 Dvije uobiajene hibridizacione sheme.

(a) Jedna s- i dvije p-orbitale mijeaju se dajui
tri sp2 hibridne orbitale koje su usmjerene prema
uglovima jednog jednakostaninog trougla. (b)
Jedna s- i jedna p-orbitala hibridizuju se u dvije
suprotno usmjerene sp hibridne orbitale. U svim
sluajevima hibridna orbitala prikazana je du
strijele koja pokazuje njen poloaj i smjer.

Da bismo opisali molekule koji nemaju tetraedarski oblik koristimo razliite

hibridizacione sheme. Npr., da bismo objasnili trigonalno-planarnu strukturu, kaemo da se
mijeanjem jedne s-orbitale sa dvije p-orbitale dobijaju tri sp2 hibridne orbitale. Ove
hibridne orbitale usmjerene su ka uglovima jednog jednakostraninog trougla (Sl. 9.27a).
Jednu linearnu strukturu opisujemo pomou dvije sp hibridne orbitale, dobijene mijeanjm
jedne s-orbitale i jedne p-orbitale (Sl. 9.27b). Tri najvanija tipa hibridizacije u hemiji su
Tetraedarska hibridizacija: etiri sp3 hibridne orbitale, ugao 109,50
Trigonalno-planarna hibridizacija: tri sp2 hibridne orbitale, ugao 1200
Linearna hibridizacija: dvije sp2 hibridne orbitale, ugao 1800
Notacija sp3 kae nam da je svaka od etiri hibridne orbitale obrazovana od jedne sorbitale i tri p-orbitale. Notacija sp2 znai da je svaka od tri hibridne orbitale formirana od
jedne s-orbitale i tri p-orbitale, ostavljajui jednu nehibridizovanu p-orbitalu. Atom sa sp
hibridizacijom ima dvije hibridne orbitale, od kojih je svaka obrazovana od jedne s-orbitale i
jedne p-orbitale, pri emu su (pre)ostale dvije nehibridizovane p-orbitale. Bez obzira koliko
atomskih orbitala mijeamo, broj hibridnih orbitala je uvijek jednak broju atomskih orbitala.
Ostale karakteristike shema hibridizacije date su u Tab. 9.5.

93

Tab. 9.5 Hibridizacija i oblik molekula

Broj smijeanih
atomskih orbitala
2
3
4
5
6

Struktura (oblik)
Tip
Broj hibridnih orbitala
hibridnih orbitala
hibridizacije oko centralnog atoma
linearan
sp
2
trigonalno-planaran
sp2
3
3
tetraedarski
sp
4
trigonalno-bipiramidalan
dsp3
5
oktaedarski
d2sp3
6

U teoriji valentnih veza, veze se formiraju sparivanjem elektrona u orbitale

susjednih atoma; prihvata se odreene shema hibridizacije tako da odgovara obliku
molekula i rasporedu elektronskih parova.

9.15 HIBRIDI KOJI UKLJUUJU d-ORBITALE

Atomi elemenata iz tree i kasnijih perioda mogu smjestiti vie od etiri elektronska para
koristei svoje d-orbitale. Kada centralni atom ima pet parova valentnih elektrona, potrebno
je imati pet orbitala u valentnoj ljusci. U tom sluaju, atom koristi jednu d-orbitalu uz etiri si p-orbitale (MP: uobiajene) valentne ljuske. Ako hoemo da opiemo trigonalnobipiramidalni raspored elektronskih parova, Tab. 9.5 nam kae da treba da hibridizujemo ba
tih pet orbitala. Rezultujue orbitale nazivaju se dsp3 hibridnim orbitalama (Sl. 9.28). Tu
hibridizaciju koristimo kada opisujemo npr. molekul PCl5.

Sl. 9.28

Sl. 9.29

Da bismo smjestili est elektronskih parova oko jednog atoma, potrebno nam je est
orbitala i tada koristimo dvije d-orbitale zajedno sa s- i p-orbitalama. Tab. 9.5 pokazuje da od
tih et atomskih orbitala treba da formiramo est d2sp3 hibridnih orbitala, jer su ovi hibridi
usmjereni ka uglovima jednog pravilnog oktaedra (Sl. 9.29). Tu shemu koristimo kada elimo
da opiemo oktaedarske rasporede elektronskih parova, kao u SF6 ili XeF4.
Oktetni rasporedi korespondiraju ukljuivanju d-orbitala, koje se mijeaju sa si p-orbitalama dajui hibridizacione sheme konzistentne sa VSEPR modelom i
eksperimentima.

94

9.16 VIESTRUKE UGLJENIK-UGLJENIK VEZE

Da bismo opisali ugljenik-ugljenik dvostruke veze, polazimo od strukturu etena, CH2=CH2.
Na osnovu eksperimentalnih rezultata znamo da svih est atoma u etenu lee u istoj ravni, sa
H-C-H i C-C-H uglovima veza od 1200. Potrebna nam je sp2 hibridizacija da reprodukujemo
raspodjelu elektrona koju ti uglovi sugeriu. U svakoj od tri hibridne orbitale nalazi se po
jedan elektron. etvrti valentni elektron svakog atoma (MP: ugljenika) mora, dakle, da
zauzima jednu nehibridizovanu p-orbitalu, to daje aranman (42). Nehibridizovana porbitala normalna je na na ravan koju obrazuju hibridi (Sl. 9.30). Dva ugljenikova atoma
formiraju jednu -vezu preklapanjem po jedne sp2 hibridne orbitale oba atoma. H atomi grade
-veze sa preostalim sp2 hibridima. Ovaj raspored orbitala ostavlja elektrone u dvije
nehibridizovane 2p-orbitale slobodnim da se sparuju i formiraju jednu -vezu.

(42) sp2 hibridizovani ugljenik

Sl. 9.30 Izgled etena (etilena)

Luisova struktura linearnog molekula etina (ranije ime, acetilen) (MP: ta mislite,
kako se ranije prezivao Mihajlo?) je H-C=C-H. Da bismo opisali vezivanje u ovom molekulu,
potrebna nam je hibridizaciona shema koja daje dvije ekvivalentne orbitale pod uglom od
1800. To je sp hibridizacija. Oba C atoma imaju po jedan elektron u svojim sp hibridnim
orbitalama i po jedan elektron u obje svoje uzajamno normalne nehibridizovane 2p-orbitale.
Elektroni u sp hibridnim orbitalama sparuju se i formiraju jednu ugljenik-ugljenik -vezu.
Elektroni iz preostalih sp hibridnih orbitala sparuju se sa vodonikovim 1s-elektronima i
obrazuju dvije ugljenik-vodonine -veze. Elektroni iz perpendikularnih 2p orbitala sparuju
se u dvije veze, pod meusobnim uglom od 900. Rezultujua shema vezivanja prikazana je
na Sl. 9.34.

Sl. 9.34 Etin (etilen)

Viestruke veze formiraju se kada jedan atom obrazuje jednu -vezu koristei
jednu hibridnu orbitalu, i jednu ili vie veza koristei nehibridizovane orbitale.

95

Da steh ich nun, ich armer Tor!

Und bin so klug als wie zuvor;
J.W. Goethe, Faust I,
Eine Tragdie