Professional Documents
Culture Documents
AR TEZKRELER (TEZKRET-UAR)
DEVLETAH, 1431 ylnda Semerkandda dodu. Asl ad Devletah bin Aladdevle Bahtah Gazi-i
Semerkand olup soylu bir Trk ailesinden gelmektedir. Babas Aladdevle sferay Timurlu
hkmdarlarndan ahruhun nedimlerinden biriydi. Yaamnn byk blmn saraylarda geirdikten
sonra resmi grevlerini brakarak babasndan kalan Horasandaki iftlie ekildi ve 1495 ylnda
orada ld. Dneminin nl hkmdarlarndan Hseyin Baykara ve Ali r Nevanin meclislerine sk
sk katlmasnn ve onlarn yardmlaryla kltrel ortamlarda zaman geirmesinin ardndan en bilinen
eseri air Tezkirelerini 1487 ylnda tamamlad. IX. yzyldan kendi dnemine kadar yaam olan
ranl airlerin hal tercmelerini, yani hayat yklerini aktaran bu yapt zaman iinde byk n
kazanacak ve benzeri birok tezkireye rnek oluturacaktr.
NECAT LUGAL, 2 Nisan 1878de stanbulda dodu. Kk yata hafz oldu. Arapa ve Farsay
rendi. 1907 ylnda Fatih Camiinde ders vermeye balad. Muhtelif okullarda ve medreselerde
1917 ylna kadar dersler verdi. 1917 ylnda Almanyada okuyan Trk rencilere retmen olarak
tayin edildi. 1919 Ylnda Hamburg niversitesi, arkiyat Enstitsnde greve balad. 1939da
Trkiyeye dnd. Beyazt Ktphanesi mdrlne tayin edildi. 1943 Ylnda A Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi, arkiyat Enstits profesrlne getirildi. Burada pek ok bilimadam yetitirdi.
1956-1957 ve 1959 yllarnda Bonn ve Frankfurt niversitelerinde misafir profesr olarak alt.
Saysz renci yetitirdi ve Trk kltrn yabanc lkelerde yaymaya alt. 1960 ylnda, yeniden
hazrlanan niversiteler yasasnda ya haddi kaldrldndan, A lhiyat Fakltesi, Klasik Dn
Trke Metinler Krss profesrlne tayin edildi. 1964 ylnda hayata gzlerini yumdu.
Eserlerinden bazlar unlardr: Ahbrd-Devletis-Selukiyye (Ali Hseynden, 1943), Farabnin
Tabiat lminin Kkleri Hakknda Yksek Makaleler Kitab (Aydn Sayl ile, 1951), Fatih Devrine
Ait Bir Mneat Mecmuas (Adnan Erzi ile, 1956), El-Evmirl-Adliyye Fil-Umarl-Alaiyye (1.
cilt, bn Bbden, A. Erzi ile, 1957), Karahanllar ve Anadolu Seluklular (Karahanllar blm,
Mneccimba Ahmet b. Ltfullahtan, 1962), Kitab- Diyarbakryya-Akkoyunlar Tarihi (Ebubekir
Tahranden, Faruk Smer ile, 1962), ehnme (4 cilt, Firdevsden, 1945), Zafernme (Nizameddin
Samden, 1949), Latif (Osman Beer ile, Tbingen, 1942).
Devletah
air Tezkireleri
Pinhan Yaynclk, 2011
Tezkiret-uar
Trke eviri:
Prof. Dr. Necati Lugal, 2011
Yayn Ynetmeni: Mustafa Kpolu
Kapak Tasarm: Tolga etinkasap
Teknik Hazrlk: Zeliha Gler
Editr: Seda akmakcolu an
Birinci Basm: Haziran 2011
Bu kitabn tm yayn haklar sakldr. Tantm amacyla,
kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda gerek metin,
gerek grsel malzeme yaynevinden izin alnmadan
hibir yolla oaltlamaz, yaymlanamaz ve datlamaz.
PNHAN YAYINCILIK
Cihannma Mah. Akdoan Sk. No: 15/2 Beikta 34353 stanbul
Tel: (0212) 259 27 60 Faks: (0212) 259 27 61
www.pinhanyayincilik.com - info@pinhanyayincilik.com
Kataloglama Bilgisi
Devletah / air Tezkireleri
1. Biyografi 2. slam Tarihi 3. Antoloji
Pinhan Yaynclk: 7 ark Dizisi: 2 ISBN 978-605-87953-5-8
Bask ve cilt: Yaylack Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti. (0212 5678003)
Litros Yolu Fatih San. Sitesi No: 12/197-203 Topkap-stanbul
AR TEZKRELER
(Tezkiret-uar)
Devletah
eviren:
Prof. Dr. Necati Lugal
YEN EDSYONUN HAZIRLANMASINDA ZLENEN YOL
Devletahn air Tezkireleri adl eserinin Prof. Necati Lugal tarafndan yaplm evirisinin bu yeni
edisyonunu hazrlarken ilk nce 1963 basmndaki bask hatalarn mmkn olduunca gidermeye a-
ltk. Ardndan da tek cilde indirilen esere, gnmzn yaymclk imknlar kullanlarak daha rahat
okunulabilir bir dzen verildi. Kitabn bana bahsedilen airlerin ve sultanlarn aranp bulunmasn
kolaylatracak bir iindekiler ksm eklendi. Devleahn neredeyse her airle birlikte and
dnemin sultanlarnn isimlerini de keli parantez iinde verdik.
Eserde geen airlerin ve dier kiilerin isimlerindeki yazl tutarszlklarn ve kargaay ortadan
kaldrmak iin slm Ansiklopedisi ndeksindeki (Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994) yazllar te-
mel alnd.
evirinin ilk basmndan bu yana geen zaman iinde, dilimizin imlasnda birtakm szck ve ekle-
rin yazlndaki gereklemi deiiklikler de metne ilendi.
Yine ilk basmdan bu yana geen elli yl akn zaman dilimini gz nne alarak almamzn en zor-
lu ksmn gerekletirmeye uratk: Prof. Necati Lugaln eviride kulland baz Arapa ve Farsa
szcklerin bir ksm, gnmz okurlar iin artk epeyce eskimi ve szle bakmadan anlalamaz
hale gelmiti. Bunlar Trkenin gnmzde yaygn kullanlan szckleriyle deitirdik. rnein m-
verrih yerine tarihi, nsiyet peyda etmek yerine alkanlk oluturmak, mndericat yerine iin-
dekiler, darat yerine gsteri, grkem, medhal yerine balang gibi. Bu tr zorunlu szck ye-
nilemelerini metin iinde keli parantez halinde veya dipnotlar olarak vermeyi, okunuun akcln
bozduu iin semedik. Elbette ki bunu yaparken ok zenli davranarak metni yeni okurlar iin daha
da anlalr klmak adna arya kamaktan kesinlikle uzak durduk.
Pinhan
TERCMEYE ESAS TUTULAN NSHAYI HAZIRLAYAN EDWARD G. BROWNEIN
NSZ
Ei olmayan tek Tanrya hamdsenadan, onun btn resul ve nebilerine salat ve selamdan sonra,
Tanrnn kullarnn en fakiri olan ngiliz Edward Browne (Tanr onun gnahlarn balayp ayplarn
rtsn) kendi halini yle anlatr: Genliimin ilk devirlerinden beri Dou memleketlerinin dillerini,
ilimlerini renmek iin iimde byk bir evk ve arzu vard. O Dou insanlarnn kitaplarn daima
nme koyar, okurdum. Nihayet 1305 ylna rastlayan Miladi 1887de rana seyahat etmek nasip oldu.
Ayn yln Muharrem aynda Trabzon ve Erzurum yoluyla Tebrize gittim. Oradan Tahran, sfahan, iraz,
Yezd ve Kirman ehirlerini ziyaret ettim. Her ehirde orann lim ve fazllarn arayp buldum. Onlarla
grp konuma frsatn kaybetmedim. Onlarn fazilet ve bilgi harmanndan bir baak toplayp aldm,
bunu kendime azk edindim. Bir yl sonra, 1306 yl Muharrem aynda Tahran ve Mzendern yoluyla
kendi vatanma dndm. Londradan on be fersah mesafedeki Cambridge niversitesinde Farsa
muallimi oldum. Bu ahenkli, tatl dili renmekle uratm. Aradan on yl getii halde bu vazife hl
bu kulun uhdesindedir. Bu retim mddeti zarfnda rencilere bu dili retmek iin lazm gelen
vastalar ve kitaplar yeter bulmadm. ahnme, Glistan, Bostan, Hafz Divan ve bunlar gibi faydal
birok kitap randa ve Osmanl memleketlerinde, Msr, Hindistan ve dier slam memleketlerinde
defalarca basld halde Avrupada pek nadir bulunuyor. Birok zahmetle ele gese dahi fihristleri
olmadndan talipler istediklerine sratle ve kolaylkla eriemiyor, istedikleri eyi bulmak iin zaman
kaybediyorlar. Dou ve Batda hi baslmayan nefis ve faydal kitaplardan vazgetim, Douda baslan
tabasmalar da ikeste1 yazsyla baslm olduundan bu dili renmeye yeni balayanlarn, zellikle
henz nesih yazsn dier yazlardan daha iyi bilen, yalnzca onunla alkanlk oluturmu Avrupal
taliplerin iine pek yaramyor. Bunun iin Fars dilini renmek isteyen rencilerin hali, Arapa
renmek isteyenlerinkinden daha ktdr. nk Arapayla uraan limlerin himmetiyle gerek Dou,
gerekse Batda [Muhammed Cerr t-] Taber, Dnever, Mesud, Yakub, bnlesir, Fahr, bn Hallikn,
bn Haldn gibi yazarlarn kitaplar pek gzel ve mkemmel bir tarzda baslmtr. Halbuki Fars
tarihilerinden Cveynnin Tarih-i Cihang, Redddinin Cmit-Tevrih, Hamdullah Mstevf-i
Kazvnnin Tarih-i Gzde, eyh Ferdddin Attrn Tezkiretl-Evliys, Avfnin Lubbl-Elbb
adyla da bilinen airler tezkiresi gibi eserler o kadar nadirdir ki, btn dnyada iki nshadan fazla
yoktur. Bundan baka Fars ahvali hakknda tam bilgi sahibi olmak iin lazm ve zaruri olan birok faydal
ve kymetli tarihler vardr ki, imdiye kadar nisyan kelerinde kalmtr. Londra, Paris ve Avrupann
muteber dier medeni lkelerindeki ktphanelerde bulunanlar dnda bunlardan faydalanmak
imknszdr. Ben bu hususta bir sre dndkten, bu noksan ve kymetli kitaplarn ktlna teessf
ettikten sonra, bunu nlemeye yalnz u suretle are bulunacan grdm: Bu dil ve bu dille yazlm
ilimlerle candan ilgisi olanlar bunlar ister rann erefli milletinden, isterse dier milletlerden
olsunlar gemilerin bize emanet brakt eserlerden, faydal ve deerli bulduklar eserleri sesinler.
Mmkn olduu kadar eski nshalar bulup onlarla karlatrdktan ve tashih ettikten sonra tamamyla
unutulmu olan bu eserleri bastrsnlar. Bu suretle onlardan istifade yaygnlasn. Buna teebbs edenler
de ilim erbabnn takdirine mazhar olsunlar. Tanrya hamdolsun elime byle bir frsat geti.
1 ikeste: Kurallar krlarak (Farsa ikeste: krk) yazlan nestalik ve talik yaz. XVII. yzyl balarnda,
Safeviler dneminde randa ortaya kt. Zaman iinde olgunlaan bu yazdaki karmak birleme
biimlerinin okunuta zorluk yaratmas, XIX. yzylda ikesteyi basitletirme almalarna yol at; ama
pek baar salanamad.
Glsm bin Ambil-tabnin: Birtakm nedimlerimiz vardr ki, sohbetlerinden bize asla usan gelmez.
Onlar bizimle beraber bulunduklar ve bulunmadklar zamanlarda emin ve memnundurlar. Bize
bilgileriyle gemi zamann bilgilerinden fayda verirler. Herhangi bir sebep olmad halde bizim
saygmz kazanrlar. Ellerinden hibir zarar gelmesinden korkulmaz. Sen istersen onlar canl olarak
kabul et. Bununla beraber, l olduklarn sylesen de yalan sylemi olmazsn diye vasflandrd
trden tarih kitaplarn ve dier eserleri inceleyip kopya etmeye bo vakit buldum. Bunun iin Farsayla
uraan Avrupal taliplere hizmet etmeye, hem Acemin byk adamlarna boynumda olan minnet krn
eda eylemek maksadyla hi olmazsa, Farsa yazanlarn eserlerinin ktphanesi ad altnda bu eserleri
ortaya koymaya, hem de gemi devirlerin ilimlerini mmkn olduu kadar diriltmeye karar verdim.
Bundan sonra neretmek istediim bu nefis eserlerden hangisini seeceim hususunda tereddt ettim.
Bunun zerine baktm, Fars dilini renmek isteyen taliplerin ounun airlerin eserlerine meylettiklerini
grdm. Bunun iin bu zmrenin hl tercmelerini [hayat hikyelerini] ieren bir kitabn yaymlanmasnn
daha iyi olacan, daha ok makbule geeceini dndm. Bunlar arasnda Seluklular devrinde yaayan
Eb Thir-i Htunnin eseri tamamyla kaybolmutur. Avfnin Lubbl-Elbbysa pek nadirdir ve o
zaman elimde yoktu. Bu ynden Mevlana Nureddin Abdurrahman- Cmnin ada Devletahn Hicri
896 ylnda yazd tezkiresi hatrma geldi. 1305 ylnda Bombayda ve iindeki iirlerin birounu
kapsayan Sefinet-uar adl Trke tercmesi de 1295 ylnda stanbul, Trkiyede baslm bu eseri
yaymlayarak dndm ktphaneye ilk kitap olarak kazandrlmas uygun grld. Bu eser pek akc
bir slupla yazlmtr ve gemiteki mehur airlerin hl tercmelerini iermektedir. Bundan baka
gemi sultanlardan ve devletlerin tarihinden o suretle bahsedilmitir, ki bu hususta toplu malumat
edinmek isteyenler iin bir giri ve balang oluturmaktadr. Kitap ve iindekilerin ne kadar faydal
olduu meydandadr. Onun iin fazla sz sylemeyi doru grmyorum. Fakat burada yazar hakknda
birka kelime sylemek uygun olur zannndaym. Devletahn memduhu ve mrebbisi Ali-r Nevnin
Meclisn-Nefisinde altnc meclisin banda yazar hakknda unlarn yazlm olduunu grdm:
Altnc meclis: Altnc meclis Horasan ve evresinin emirzadeleri vesair mhim adamlar hakkndadr.
Bunlar selim bir tabiat ve doru bir zihin sahipleri olduklar iin bu nedenle iir sylerler. Fakat eref
ve an sahibi kiiler olduklarndan daima bununla uramazlar. Bunlardan biri Emir Devletahtr.
Firuzah Beyin amcasnn olu Alddevle-i sferynnin oludur. Firuzah mevkii ve bykl
cihetinden herkesin yannda gneten daha ok mehurdur. Onu tarif etmeye lzum yoktur. Emir
Alddevle de ehliyetli bir kiiydi. Fakat dimanda hasl olan hastalk yznden zayi olup gitti. Emir
Devletah dervi merepli, ho tabiatl, salahiyetli bir kiidir. Babasnn ve bykbabalarnn
emirliine, debdebe ve gsteriine meyletmeyip uzlet kesini seti. iftilikle geinir, kanaat eder, fazl
ve kemal kazanmaya alrd. Mecma-uar adndaki eserini yazp ortaya koydu. Bu eseri okuyanlar
onun ne kadar kemal ve istidat sahibi olduunu anlayacaklardr. Yaknlarda bu fani lemden gtne
dair bir haber yayld. Eer doruysa Tanr rahmet etsin. Bu matla2 onundur.
2 Matla: Kaside ve gazelin uyakl olan ilk iki dizesi.
Senin gne gibi yanaklarndan dnyann mumu ne gzel parlam.
O aydnlk benim gzmle gnlmn hanmann aydn etmitir.
Nev, eserinin 987de yazlm ve halen Londrann byk ktphanesinde korunan bir nshasnn
mukaddemesinde Devletahn tezkiresini de anyor:
Emir Devletah Horasan memleketinin asilzadelerindendir. lim, fazilet, fakr ve kanaatle akranlar
arasnda ykselmitir. Sahibkran [her zaman baarl] sultann adna bir airler tezkiresi yazm, bunun
yazlnda pek ok zahmetler ekmi, birok airin hl tercmelerini toplamtr. Bu mevzuda daha
birok risaleleri ve kitaplar vardr. Bunlarda evvel ve sonra gelmi airler ve fasihlerin hl
tercmeleri yazlmtr.
Kitabnn baz yerlerindeki ipular sayesinde Devletahn hayatna ait biraz bilgi elde ediliyor.
Mesela mukaddemesinde bu eseri, elli yandayken yazmaya baladn ve ran airlerinin hl
tercmelerini yazann yalnz kendisi olduunu sylyor. Bylece kendinden birka asr nce Eb Thir-i
Htun ve Avf gibi kiilerin bu mevzudaki eserlerinden haberi olmad grlyor. Bir yerde babas
Alddevlenin [Timurun olu] ahruh Sultann yakn nedimlerinden olduunu sylyor. Dier bir
yerdeyse kardei Emir Raziyddin Alinin de Sultan Babur ve Emir Muhammed Hudaydd gibi sultan ve
emirlerin nedimi olduunu sylyor. Kitabn hatimesinde verdii malumattan da kendisinin Eblgazi
Sultan Hseyin [Baykara] ile ehzade Mahmud arasnda ekmensarayda gerekleen savaa katld
anlalyor.
Baz yerlerde de halinden ikyetlerde bulunuyor. Mesela eski padiahlarn airlere kar gsterdikleri
cmertlikten bahsederken, Bugn bir air memduhundan iki yk algam istese onu hakir grmezler, hatta
fazla rahatsz etmediinden belki bunu bir minnet bilirler diyor. Bir yerde de, Birtakm sulularn ve
kyllerin ocuklar muhasebe kalemlerini ellerine alm, kendileri ve babalar kz obanyken ktiplik
mesleine girmiler, bunlarn yznden de din, devlet ve eriat ileri alt st olmutur diyor. Dier bir
yerde de zamann lim ve airlerine atarak, Bunlar niin hakikati sylemeden susuyorlar. Byklere
neden nasihat etmiyorlar diye serzenite bulunuyor. ki yerde de fakirliinden, borluluundan,
tahsildarlarn kaba ve kt muamelelerinden bahsederek, bunlarn ileri ve glerinin Mslmanlarn
malna gz dikmek, yalan sylemek, iftira etmekten ibaret olduunu ikyet yoluyla bildiriyor.
Bunlardan anlalyor ki, Devletah asalet, necabet, hasep nesep, ilim ve fazilet sahibi padiahlara
yaknl ve Emir Ali rin [Nev] himayesi altndaki kiilerden olduu halde bazen mr zahmet ve
meakkat iinde gemi; bununla beraber Hafz- iraznin, Bu zamanda ayp ve kusuru olmayan bir
arkada varsa, o da saf arabn srahisi ve gazel mecmuasdr dedii gibi, arif ve airlerle dp
kalkm, zamann daima divanlar, tarih ve siyer3 kitaplarn okuyarak geirmitir.
3 Siyer: slamda, Hazreti Muhammedin yaam yksn konu alan almalara ve uluslararas ilikileri
inceleyen fkh dalna verilen isim.
Ben bu kitab oaltmak, dzeltmek ve dzenlemek iin Bombay basks olan nshadan baka,
Cambridge niversitesi Ktphanesinde bulunan add 831 numaral ve 979 tarihli, add 813 numaral ve
1104 tarihli, (00.6.47) numaral ve 984 tarihli yazma nshalardan istifade ettim. Bylece drt nshadan
bakarak oalttm; deiik olan yerlerde bana en doru grneni seip aldm. ahslarn ve memleketlerin
isimlerini incelemeye ok altm. Ekseri nshalarda zaman amyla, hattatlarn gafletiyle olumu
yanllklardan arnm bir nsha meydana getirmek istedim.
Vcuda getirmek istediim bu nshann kopyas 1314 yl Ramazan aynn dokuzuncu cuma gn tamam
oldu. 1315 ylnn cemaziylevvel aynda Pariste toplanan XI. Msterikler4 Kongresinde hazr
bulundum. Fars ediplerinin eserlerine ait klliyatn ilk eseri olan bu kitabn baslmas fikir ve niyetinde
olduumu orada toplanan msteriklere arz ettim ve onlardan yardm istedim. 1317 yl Cemaziylhr
aynda Romada toplanan XII. Msterikler Kongresinde de ayn fikri ileri srdm. Hazr bulunanlara
niyetimi bildirdim. Nihayet Felemenk memleketlerinden Leydendeki Brill matbaasnda baslmasna karar
verildi. nk btn Avrupa memleketleri arasnda geen iki yzyl iinde, belki daha fazla zaman
zarfnda hibir millet Hollandallar kadar Dou ilimlerini renmek, Arapa ve Farsa kitaplar basmak
hususunda gayret gstermemitir. Bunlar bu hususta Avrupada olaanst bir baar gstermiler ve btn
Bat milletlerini gemilerdir. Bunun iin btn Avrupada Dou kitaplar basmakta bundan daha mnasip
ve muvafk bir matbaa yoktur. Bylece kitabn bu matbaada Londradaki ark limlerini Himaye
Cemiyetinin korumas altnda, Beyrut ve amdaki matbaalarda kullanlan gzel harflerle neredilmesine
ve kymetinin de kitabn basmndan evvel abone olanlar ve yardmda bulunanlar iin on iki ilin (on be
Fransz frang), yaynlandktan sonra almak isteyenler iin on sekiz ilin yahut yirmi iki buuk Fransz
frang olmasna, Douda istifade keyfiyeti daha ziyade olmas maksadyla eski fiyatyla satlmasna karar
verildi.
4 Msterik: Dou halklarnn tarihi, dili, edebiyat ve halkbilgisini inceleyen bilgin; doubilimci.
Bunlar kararlatrldktan sonra tashih edilmi nshay matbaacnn eline vermeden evvel birka
nshayla daha karlatrdm. Bunlardan biri 980de Cehrm-i Friste yazlmtr. Dieri halen Londra
niversitesinde Farsa muallimi olan dostum Dr. Denison Rossun bundan yl evvel Buharada satn
ald nshadr. Bunlardan baka pheli olan ksmlar Londra, Paris ve dier yerlerde bulduum en
doru, en eski nshalardan dzelttim. Bu karlatrma ii 26 Rebiylevvel tarihine dek srd.
Tesadf eseri tam kitap bittii srada, li hazreti ahinah, sultan olu sultan, hakan olu hakan, Kaar
hanedanndan Muzafferddin ah (Tanr saltanatn ve devletinin erknn salam etsin) Paris ehrine
terif buyurdular. Kutlu kudumyle bu memleketi de ereflendireceini, ssleyeceini mit ediyorduk.
Fakat beklenilmeyen baz engellerden dolay bunun gereklemeyeceini anlayamadk. rann hayrn
isteyen ve o gen talihli sultann duacs bulunan herkes, imkn nisbetinde ihlas ve samimiyetini
gstermeye alrken, ngilterenin de o kutlu misafire, mutlu hakana ikram ve kutlamada dier Avrupa
memleketlerinden geri kalmamas dnld. Bunun zerine ngiliz Dou limleri Cemiyetinin danma
heyeti ve azas bir tebriknameyle beraber o gnlerde baslm olan bu kitabn bir nshasnn o padiahn
hkipyna sunulmasna karar verdiler. Her ne kadar baz sebeplerden dolay ngiltereye terif
etmedilerse de, ebediyet mddeti o devrin ileri gelenleri vastasyla bu kitap hkipya arz edildi.
ah hazretleri Bat halkn Dou ilimlerini renmeye tevik etmek, karlkl muhabbet balarn
kuvvetlendirmek ve aradaki anlamazl kaldrmak iin en gzel vasta olacan dnerek tebriknameyi
kabul edip ad geen cemiyeti ve beni ltuf ve merhametlerine mazhar kldlar; hatta Nirevn devrinde
Bzrgmihr ve Alp Arslan zamannda Nizml-Mlk neyse, bugn ayn mertebe ve makama sahip olan,
cmertlikte Bermek ailesinin5 btn fazilet ve hasletlerini nefsinde toplayan sadrazam hazretlerine (Tanr
erefli bekasn ve yce makamn daim etsin) bu cemiyetin fahri ve fevkalade bir yesi olmalarn emir
buyurdular; ahane ltuf, kerem ve bendeperverlikleriyle lmi inde dahi olsa arayp reniniz szn
kendilerine dstur edinen msteriklerin evk ve heveslerini arttrmak istediler ve bu duac kullarna da
bu yln cemaziylevvelinde nc derece bir kta r Hurd nianyla fahr ve eref verdiler. Ben onu
itibar gsmn ss yaparak vnyorum.
5 Bermek ailesi (Bermekler): Abbasi halifelerine drt vezir yetitiren nl aile; serveti, hayrseverlikleri
ve cmertlikleriyle n salmlardr. Bermek ailesinin Abbasi devletindeki nemli nfuzunun yan sra
byk bir servete sahip olmalar, gn gelip devleti ele geirecekleri dncesini yaygnlatrd. Bu da
birtakm fitnelerin kmasna yol at; sonuta ailenin stne lm ve hapis kararlar kt. Bermek
ailesi, bu olaylardan sonra bir daha devlet ilerine karmayarak tarihten silindiler.
nsanlar padiahlarnn dini ve deti zerindedir sz gereince btn Dou ahalisinden, zellikle
ranllardan beklediim udur: Bu kulun ran tarihilerinin ve siyer yazarlarnn uzun zamandr nisyan
kelerinde kalm isimlerini ve eserlerini diriltme hususundaki niyetini ho grsnler. Grdkleri
hatalarm balasnlar. Bunlar dzeltmeye alsnlar. Ben de eletirmenlerin knama oklarna hedef
olmayaym. Bu eser Dou limlerinin ve msteriklerin nazarnda makbul olursa Fars ediplerinin
eserlerini basmak iin kurulan ktphaneye ilave etmek amacyla imkn nisbetinde yava yava byle
eserler yaynlamak niyetindeyim. imdilik bunlardan 730da yazlan Hamdullah Mstevf-i Kazvnnin
Tarih-i Gzde, VI. yzylda yazlan ve ran airlerine ait en eski tezkire olan Avfnin Lubbl-Elbb,
Muhammed bin Hasan bin sfendiyrn Taberistan Tarihi, VII. yzylda yazlan Ferdddin Attrn
Tezkiretl-Evliy ve bunun gibi birtakm faydal eserleri yaynlamay dnyorum. Her halde tevfik
Allahtandr.
AR TEZKRELER - (Tezkiret-uar)
Varl vacip olan [Tanrnn] yce huzuruna yle bir hamd layktr ki, ykseklerde uan dnce doan
ululuk feza ve sahasnda uamaz; yle bir yceltme gerekir ki, insan aklnn Kafdandaki Simurgu onun
izzet ve azamet zirvesinde kanat aamaz. vlmesi ve bykl azametli olan O [Tanr] yce yedi
babann ve aalk drt anann tesir ve zellikleriyle yarat varlk sahasnda var etti. Yaratklarn
her birini istidat ve kabiliyetine gre layk olduu mertebe ve yere geirdi.
Her eyde onun birliini gsteren bir alamet vardr. [R]
Ve yaradln banda, insanlar miza denkliiyle mahlukatn btn cinslerinden ve kinattaki her
eyden daha erefli ve sekin kld. Biz, hakikaten insanolunu an ve eref sahibi kldk. Onlar, karada
ve denizde tadk; kendilerine gzel gzel rzklar verdik; yine onlar yarattklarmzn biroundan
cidden stn kldk [SRA, 17:70] ayetinin keramet ve hidayet tacn onlarn kutlu ve uurlu bana
koydu. Hayvanlarla bitkilerin ve zeminle zamann boynunu bu erefli cinsin zincirine balad. Hakikat
hazinelerinin anahtar ve en ince bilgi simgelerinin hazinedar olan konuma kuvvetini o topluluun geni
cebine emanet diye brakt.
Sz syleme kuvvetinin tutsini
Sz ekeristannda tatllkla besleyen onun kudretidir.
Eri yollarn karanlna doruluk mumunu dikmek iin
Akla din pervanesini veren onun hikmetidir. [R]
phesiz an yce olan insan topluluu, bu gzel hediyenin ve her yarata verilmeyen bu nimetin
krn yerine getirmek iin Onun ululuunun znn geni mana ve beyan yollarnda koar. Ben sana
yaplmas gereken vgleri sayamam szyle onun esiz olan kiiliinin kutlanmasn aklamak ister;
daima onun kereminin salam ipine yapmaya alr.
Kim Allahn hangi ltfunun krn yerine getirebilir?
Bu hususta kim dnceye daldysa hayrette kalmtr. [BEYT]
Bizim tvbemizi kabul et; nk insanz.
Biz seni layk olduu zere bilemedik. [R]
man nuruyla yzleri parlayanlarn canndan ve yreinden kopan binlerce selam ve honutlukla
balama ve methediin her trls, Mvh6 srrn bilen, Den fetedell7 dayananda oturan, M
yentku anil-hevy8 tatl tatl syleyen, n hve ill vahyun yh9 kerametinin ykn tayan,
seilme lkelerinin byklerinin talarndaki inci olan Eblkasm Muhammed Mustafann nurlu
bahesine ve kokulu mezarna Allahn salat ve selam Allah ve onun melekleri Peygamber iin salat ve
selamda bulunurlar. Ey iman edenler! Siz de ona salat ve selamda bulunun diye buyurulduu zere sa
olsun.
6 53. sure olan Necmin 10. ayeti. Ayetin tamam: Bunun zerine Allah, kuluna vahyini bildirdi
anlamnda n.
7 Ayn surenin 8. ayeti: Sonra yaklat, derken daha da yaklat anlamnda n.
8 Ayn surenin 3. ayeti: Arzusuna gre de konumaz anlamnda n.
9 Ayn surenin 4. ayeti: O (bildirdikleri) vahyedilenden bakas deildir anlamnda n.
O yle ak ve aydn szldr ki, Mesih beiinde onun vgsyle sze balamtr; yle bir melektir ki,
Hilafet Msrnn Azizi [Yusuf] onun tatl gzelliini kendisininkinden stn grmtr.
yle bir kszdr ki, Kuran daha doru okuyamayacak haldeyken
Btn milletlerin ktphanelerinin kymetini hie indirmitir. [BEYT]
Fazilet ve zek erbabyla ilim ve hikmet sahiplerinin erefli dnceleri ve parlak grlerine ak ve
bellidir ki: Yce Tanr gizlilikler leminin kuytu kelerinden ve sonsuzluun phe olmayan
hazinesinden insan vcudu gibi bir btn hi ortaya koymam, hakikat bahelerinde ve incelikler
ekeristannda can artrclk, gnl aclk, tatl dillilikle insanlara mahsus konuma zellii gibi
kanatl kularn iinde gzellik bitkileriyle beslenmi bir tut yetitirmemitir.
[Ey insanolu] sen yaradln ilki ve sonuncususun.
Kendini kk grme. [BEYT]
nsani mertebelerin en yksei ilim ve hikmettir. Biz insan en gzel biimde yarattk [TN, 95:4]
ayetinden kan mana da budur. Ve en aa mertebesi de bilgisizlik ve aptallktr. Sonra onu aalarn
aasna indirdik [TN, 95:5] ayeti de buna iaret etmektedir. Dolaysyla Tanrnn bu szlerinden
anlald zere, u pek kesindir ki, insan en aalk ve en tehlikeli olan bu alak mertebeden,
meleklerin mertebesinin en ycesine ancak insani sfatlar ve ilahi bilgiler vastasyla eriebilir.
[Ey insanolu] sen cevherin itibariyle
demden beri halifesin yeryznde.
Bu kuvvetini koy yrrle. [R]
nsanlara mahsus olan konuma ve gzel sz syleme zelliini maani14 kaplarnn anahtar olarak
yaratmlardr. Hatta en ince bilgi hazinelerinin tlsmn bu anahtarla amlardr. Bunun iin insan,
konuma ve iyiyi ktden ayrma kuvvetiyle dier hayvanlardan ayrt edilir. Yoksa o da yaradlta dier
hayvanlarla beraberdir. Btn hayvanlarn dili skt ve hicap zindannda mahpustur. Halbuki btn eya
onlarca da hissedilmektedir. rif-i Rm [Mevlana Celleddin-i Rm] (Allah onun ruhunu kutlulasn) bu
hususta yle buyurur:
14 Maani: Anlamlar; belagatn dalndan biri; szdizimi ve szlk sorunlaryla, szn amaca
uygunluuyla uraan bilim, anlambilim.
Hayvani gzelliin kymeti yoktur. Ey karde, hele bir
Kasaplarn bulunduu yerden ge de gr. Yemek imekle
Hayvan irileir, insan ise kulak yoluyla kuvvetlenir. [BEYT]
Yazk deil midir ki, byle bir tut sz ve fesahat ekeristanndan ayr ve uzak dsn? Ruhlar lemi saf
ve effaftr. Bu lemin feyzi fesahat erbabna yeter.
Beni bir tut gibi aynann arkasna koymulardr.
Ezel stad ne syle derse, onu sylyorum. [HFIZ-I RAZ, BEYT]
Bir gnl sahibinin makam ve hle sahip olduuna en doru tank onun szleridir. te bunun iin hakikat
llerinde dolaanlar ve tarikat denizlerinde yzenler, insann cann yakp eriten hikmet ve marifetin
kzgn lnde bo yere dolamam, hayret ve endienin kan iici denizinde beyhude yzmemilerdir.
Belki bu kzgn ln dikenlerinden bir gl derlemiler ve ucu buca olmayan bu denizde dalglk
yaparak inci tanesine erimilerdir.
Tefekkr ateiyle perian olurlar,
Fakat neticede meleklerle akraba olurlar. [BEYT]
rfan ve fazilet sahipleri garip manalar ve nice bilgileri bir gelin gibi tasavvur etmilerdir. Bunlarn
nazma ekilmesini [iir haline getirilmesini] fikir gelinlerinin ss olarak tanmlardr. Her ne kadar bir
gzelin gzellii ve letafeti ssszken de kfi saylrsa da unu unutmamal ki, daac buhurdana girip
yanmadan kymeti belirmez.
Ak, hakikati mecaz renginde trl trl
Sslerle gsteren bir ssleyicidir.
Mahmudun gnln tuzaa drmek iin
Ayazn zlfn tarayla ekici bir ekle koyar. [KITA]
Fikir gelinlerinin ssleyicileri ve nefis srlarn sarraflar naml airlerdir. Kendileri gibi olan kerametli
tabiatlar ve bir yzge olan doru zihinleri bir anda binlerce mana incisini meknszlk denizinden varlk
kylarna getirir, hatta mana ehillerinin balarna saar. Hakikaten mana doan bu taifenin tuzana
dm ve nktenin azgn at bunlara ram olmutur.
Sen bu hususta yle buyurdu:
Sen airleri alelade rivayetilerle bir tutma.
Zira sann yeri gk, tutninkisiyse dallardr.
limler ve airler, temiz olan demin bu topraa indii zamandan beri, her devirde ilimlerin bir
eidinin insanlar arasnda deer ve nem kazand, o devirde yaayan milletlerin hakm ve limlerinin
bu ilmi renmeye altklar ve peygamberlerin peygamberliklerini de bununla kabul ettikleri hususunda
szbirlii etmilerdir.
yle ki: Nuh (Allahn selam onun zerine olsun) zamannda davet ve azimet, brahim zamannda
atebazlk, Musa zamannda sihir ve simya, sa zamannda hikmet ve tababet ilimleri rabet bulmutur; bu
ilimlerde mahir olanlar bunlarla kr krne peygamberlik iddiasnda bulunmu ve btn bunlar bir
mucize saymlard. Sonra Tanrnn illetsiz olan kudreti, Her peygamberi yalnz kendi kavminin diliyle
gnderdik [BRHM, 14:4] ayeti uyarnca zamann dinlerini kaldrmak ve ileri gelenlerini terbiye
etmek maksadyla azim sahibi peygamberleri (Allahn salat ve selam onlarn zerine olsun) gnderdi.
yle ki: Nuh aleyhisselamn mucizesi, Rabbim! Yeryznde kfirlerden hi kimseyi brakma [NUH,
71:26] duas; brahim aleyhisselamn mucizesi, Ey ate! brahim iin serinlik ve esenlik ol, dedik
[ENBY, 21:69] ayetinin delalet ettii zere atee girmesi; Musa aleyhisselamn mucizesi, Allah: Yere
at onu, ey Musa! dedi. Onu hemen yere att, bir de ne grsn, hzla srnen bir ylan deil mi! [TH,
20:19-20] ayetinde anld gibi btn sihirbazlarn alet ve edevatn yutan mbarek asas; sa
aleyhisselamnkiyse Ben krleri ve abraslar iyi ederim [L- MRN, 3:49] ayetinde buyurulduuna
gre hikmet ve tpt, onun can veren nefesiyle ller dirilmiti.
Nebilerin sonuncusu olan hazretin (Allahn salat ve selam onun stne olsun) ortaya kt dnemde
fesahat ve belagat o derecede itibar bulmutu ki, Arap fasihleri bu ilimde peygamberlik davasnda
bulunurlard. Haklarnda airler(e gelince), onlara da sapklar uyarlar [UAR, 26:224] ayetinin
indii, yanl yolda kalm ve Allaha e koan airlerin nderi meyye bin Ebis-Salt fesahat ve
belagatyla byle bir batl davada bulunurdu. ns [insan] ve cin bu Kurann benzerini meydana getirmek
iin bir yere gelseler ve birbirlerine yardm etseler asla onun benzerini yapamazlar diye buyurulduu
zere, her harfi bir belagat muhafazas olan Kuran, Peygamberin mucizesi oldu ve Tanrnn ifa
baheden sz eytanca hezeyanlar iptal etti. Kurann aya Ayyukun16 zirvesine eriince Arap
fasihleri balarn hretsizlik ve gerileme kiliminin altna soktular. Atebcei gnein emesi, keten
parasysa ayn nuru karsnda nasl mukavemet edebilir?
16 Ayyuk: Mecazi anlamda gn en yksek noktas; gkyznn kuzey yarkresindeki Auriage burcunun
en parlak yldz; keiyldz.
Arif olan eyh Nizm (Allah ona rahmet eylesin) bu hle uygun olarak yle buyuruyor:
Ar, eriat ve iiri beraberce yarattlar;
Sonra lemin iini bu yle dzenlediler.
Szden daha yce bir cevher olsayd,
Sz yerine yeryzne o indirilirdi. [BEYT]
Sz byle uzatmaktan maksat fesahat ve belagat basamann pek yce ve eriilmesi g olduunu
belirtmektir.
Yce Peygamber hazretleri slam airlerini daima aziz ve muhterem tutard; onun mbarek dilinden,
iirde hi phe yok ki hikmet de vardr hadisi kmtr. limlerin hepsi Resul hazretlerinin ve onun
yce ashabnn meclisinde, airlerin iir syledikleri ve vgler okuduklar, buna mukabil ihsanlar alarak
iltifata nail olduklar hususunda szbirlii ederler.
Hazreti Risaletin (s.a.v.) gnderiliinden evvel, airlere hakm derlerdi ve iir ilminde maharetli olan
kimse kabilesinin ve kavminin beyi olurdu. airlerin statlarndan biri olan mrlkays, Yemamede
padiaht ve lakab Mas-Semyd.
erefn-Neb kitabnn yazar nakleder ki: Hassn bin Sbit (Allah ondan raz olsun) Hazreti
Peygamberin (s.a.v.) airlerinden biriydi, daima onu ver ve kfir airlerinin [Peygamber aleyhinde]
yazdklar iirlere de cevap verirdi. am meliki, Mriye-i Kbtiyye ve onun rn adndaki kz kardeini
hediye olarak Peygambere gndermiti. Hazreti Resul, Mriyeyi kendi hizmetine ald; brahim adndaki
olu bu cariyeden dnyaya geldi. rniyse Hendek gazas gnnde kendisi iin sylemi olduu bir iire
armaan olarak Hassna verdi.
Mminlerin emiri ve gnahtan ekinenlerin imam, Allahn galip arslan Hazreti Ali bin Eb Tlib
(Allah onun yzn kerim etsin), masum imamlar (Allahn selam onlarn zerine olsun) ve tabileriyle
tarikat eyhleri ve sultanlarn ou iir sylemekle uramlardr.
undan kyas etmelidir ki, Kuran- azim tarafndan hkmsz klnan bir ilmin, bilgi ve i bakmndan
paye ve mertebesi de herhalde o kadar aa deildir.
Hikye ederler ki: Sultan Gazneli Mahmudun kendi eliyle dvd kimseleri baka hibir kimse
dvemezdi ve Onu dvecek olan Mahmud gibi olmal derlerdi.
Bir yarata, hatta bir kula veya kuloluna bu kadar hrmet gsterildii gz nne alnrsa, ancak
Kurann kymetini drd bir ilmin basamana dier hibir ilmin yetiemeyecei meydana kar.
Eski zamanlarda airlere son derecede hrmet eder ve sonsuz ikramlarda bulunurlard. Melikler ve
zenginler ile sadrazamlar ve vezirler airlere ltuf ve ihsanda bulunmay kendilerine farz- ayn, belki
ayn- farz bilirlerdi.
Hikye ederler ki: Hazreti Peygamber (Allahn salat ve selam onun zerine olsun) kutlu Medineyi
ereflendirdii gn btn ahali pek fazla sevinmiti. O zaman air olan cariyeler de ehirden kp
Peygamberin yolu zerinde u tarzda kutlulama iirleri okudular:
Seniyyetl-Vedadan17 bize doru bir ay dodu. Her duac
17 Seniyyetl-Veda: Veda tepesi; Medinede yolcularn karland veya uurland, Mekke ynnde
bir yerin ad.
Allaha dua ettii mddete buna kretmek bize vacip oldu.
lemlerin Rabbinin Resul, Eb Eyyb el-Ensrnin (Allah ondan raz olsun) evine indiinde ilk
olarak, Bizim gelmemizle sevinen ve bizim hakkmzda bu vg ve kutlulamay syleyen kzlar ltuf ve
ihsanmzla sevindirmek lazmdr. Bu ba rtllere yoldan getirdiimiz hediyelerden hisse karmalyz
diye sylediler ve bunun zerine her birine kendi ceplerinden kardklar birer altn verdiler.
Hikye ederler ki: Arap airlerinin byklerinden olan Yemameli A bir gn Ahnef bin Kaysn
huzuruna geldi. Orada amca ocuklar olan Hanzala bin eyb ile Ahnef bin Kaysn beraberce
oturduklarn, fazilet, kerem, zenginlik, ordu ve maiyet, hazine ve debdebe bakmndan birbirlerine kar
stnlk iddiasnda bulunarak vndklerini grd.
Sonunda her ikisi de Ann insafl ve fazl bir kimse olduunda, kendi aralarnda hakemlik
edebileceinde szbirlii ettiler. Bunun zerine A hemen Hanzalaya dnerek aadaki iiri okudu:
Senin Kmeytin18 onun Verdinden daha yrktr.
18 Kmeyt: Gvdesi koyu kzl veya siyah krmz aras, kuyruu ve yelesi siyah olan atlara denir;
Trkesi koyu doru.
Senin evin onun evinden daha gzeldir.
Senin elbiselerin onun elbiselerinden daha nefistir.
Senin ismin onun isminden daha gsterilidir.
Fakat bunlarla beraber byklk onun hakkdr,
Onun yaptklar daha licenabedir. [R]
Bu iir zerine Hanzala kzd ve meclisi brakp dar kt. Ahnef ise ok memnun oldu ve Ay
kucaklayarak yzn gzn pt. Bunun zerine A, emire dnerek, Ey Emir, eer kabul edersen sana
bir nasihatta bulunmak istiyorum dedi. Pekl syle diye cevap verdi Emir. Sakn bir daha bu gibi
meclislerde kendini vmek iin hibir sz syleme ve kimseyle tartmaya girime. Zira bu, byklere
yakr bir hl deildir dedi A.
Eer halis miskin varsa kimseye syleme.
Zira o, kokusuyla kendi varln bildirir. [BEYT]
Sana iirine mkafat olarak bin koyun, hasmma kar beni koruduun iin bin deve ve bence bir
hazineden daha kymetli olan bu nasihatin iin de tekrar bin deve baladm dedi Ahnef; sonra iki
gn zarfnda bin koyun ve iki bin deveyi Aya teslim etti. Bunun zerine A oluk ocuu ve
yaknlaryla beraber Arap memleketlerinde zenginliiyle n kazand.
Enver bu hususta yle diyor:
Cerr ve Ann airlik yznden eritikleri devlet
Meydandayken ben iirle niin vnmeyeyim?
mam Semn hikye ediyor: Esm dedi ki, bir gn Ben Esed kabilesine gittim ve bu kabilenin ileri
gelen emirlerinden olan Talha bin Zbeyr-i Esednin ocuklarnn evine indim. Bu bykler,
zamanlarnda det olduu zere beni yle bir arladlar ki, bu hl pek houma gitti. Kendi kendime
bunlar hakknda bir vg sylemeyi dndm ve aadaki u beyti yazdm:
Talhann ocuklar ltuf ve ihsanda ruhen byk adamlardr.
Zira an ve eref onlar ykseltmitir.
Onlarn dn bugnnden daha erefsizdir
Ve bugn de eref bakmndan yarnn kskanr.
Onlarn kkleri ululuk kazanmakta byklerinden aa kalmaz.
Hangisiyle karlam olsan onlarn en byne rastladn sanrsn.
O azizler bana obanla beraber bin koyun verdiler. Sonra bir gn Hrnrreidin meclisinde bu
kavmin kerem ve ltuflaryla, ok defa baladklar nimetleri andm. Nasl oluyor da byle faziletli bir
kavim benim felee benzeyen derghmn hizmetinde bulunmuyor? dedi Hrn ve hemen onlara bir misal
[ferman] gnderdi. Bunun zerine Talhann ocuklar Hrnun sarayna gelerek beylie, tmara ve
saygya eritiler. Bundan sonra ne zaman beni grseler, Biz bu bykl, bu eref ve an sana
verdiimiz clz birka koyun karlnda satn aldk derlerdi.
Tercmanl-Belga sahibi anlatr ki: Shib-i said Mkerrem bin l-Al, Sultan Gazneli Mesud
zamannda Kirmann byklerinden ve her ite kendi bana hareket edebilen vezirlerdendi. air ve
fazllarn byklerinden biri olan ibl-d-devle onun cmertlik ve keremini duyarak Niaburdan
Kirmana geldi ve kendisinin vgs hakknda matla aada yazl olan bir kaside syledi:
Brak develeri yryp gitsinler o licenaba,
l-Alya doru, yoksa olduklar yerde kalsnlar.
Bu kaside ka beyittir? diye sordu Shib. Krk beyitten fazladr dedi air. Bunun zerine vezir,
hizmetkrlarndan birine aire bir kese altn vermesini emretti ve, Senin sylediin bu kasidenin her
beyti iin bir kese altn armaan vermek lazmdr; fakat yazk ki hazinemde krk kese altn yok diyerek
zr diledi.
Padiahlarn ve dnyann byk adamlarnn airlere bu gibi ltuf ve ihsanlar pek oktur. Fakat bu
hususta fazla sz sylersek uzun gider. Bu zmre her isteine erien ulu hkmdarlarn ve zamann
byklerinin yannda daima hrmet grm ve kabul edilmilerdir.
Samanoullarndan Emir Nasr bin Ahmed Kelile ve Dimne kitabn nazmettii iin ranl airlerden
stat Rdekye seksen bin gm dirhem vermitir. Emir Unsur ise Sultan Gazneli Mahmud zamannda
emirlik mertebesine erimitir. Sultan Celleddin Melikah, Emir Muizzyi zel meclisinin nedimi
yapmtr. Fakat artk zamanmzda bahsi geen zmrenin kadir ve kymeti azalm, aa dmtr.
Bunun sebebi de birtakm ehliyetsiz ve airlik iddiasnda bulunmalar doru olmayan kimselerin bu ile
uramalardr. Hangi tarafa kulak versen bir air sesi iitirsin, ne tarafa baksan air adn tayan
birtakm insanlar grrsn. Fakat bunlar yoklasan airi arden [arpa] ve ridfi [arka] rediften
ayrt edemezler.
ok olan bir ey aalk olur demilerdir. Onlar sanyorlar ki, iirden maksat yalnz nazmdr. Oysa
bilmiyorlar ki, bu bakirelerin odalarnn perdesi altnda ne srlar, bu temiz kadnlarn hcrelerinin iinde
ne fikirler vardr. Bu saf ve basit biareler, genler hakknda ene alarlar. Fazl ve hakm olan
Evhadddin Enver bu zmre yznden duyduu acdan yle ikyet ediyor:
iir aslnda kt bir ey deildir. Benim ikyetim bu ie
Birtakm aalklarn burunlarn sokmu olmasndandr. [BEYT]
Biz bu husustaki ikyetlerimize eyh rif-i Azernin bir ktasyla son verelim ve bu zmreyi muktedir
olabildikleri ve bilebildikleri eylerin hatr iin ho grelim:
Tm airler iir sylemeye dair sz toplantsnda bir kadehten sarhotur.
Fakat bazsnn arabna sakinin gznn etkisi de karmtr.
Mana leminin diliyle konuan bu airlerin azlar,
iir sylediklerinde suret lemine kar kapaldr.
Bunlar hakikat denizine a atm, olgunluk deryas dalglardr.
Sen bunlar teki zmreyle bir tutma; nk bunlarn iirlerinde
airliin dnda, senin anlamadn bir ey de vardr.
YAZARIN DERTLEMES
VE BU ESERN YAZILMASININ SEBEB
Bu nurlu satrlar karalayan ve manalarla dolu sureti izen, gani Tanrnn kullarnn en deersizi
Semerkandl Devletah bin Alddevle Bahtiah el-Gazi (Tanr onun sonunu iyi getirsin), din ve devlet
erbabyla zek ve fazilet sahiplerinin dnyay ssleyen grlerine yle arz eder: Genlik zamanm ve
tahsil gnlerimi bilgisizlik ve uyuukluk iinde geirdim. Ebedi saadetin sermayesi olan iki gnlk
mr fayda vermeyen eylerle telef ettim. Hayat ruznamesini [takvim] gzden geirip hesap ettiimde
paha biilmez mr kervannn dalalet llerinde elli konak kadar yol alm olduumu grdm.
[Bylece] hakikat arayclarnn kendisine uyduu, ariflerin kendisini kble yapt, dinin ve milletin
nuru efendimiz Abdurrahman- Cmnin (Allah onun erefli nefeslerinin bereketini devaml klsn)
hikmet unvanl divanndaki u rubaiyi kendi halime uygun buldum.
On yama kadar pek dkn ve cizdim;
Yirmi ve otuz yama geldiimde yoldan ktm.
Krk yl bilgisizlik ve krlkle geti gitti.
imdi de ellinci yan penesine dtm. [RUBA]
Kendi kendime dnceye daldm: Olgunluklar mecmuasnn bir fihristi olan din ve bilgi defterinden
bir kelime bile okumadn. Byle telef olmu bir mre bedel ne elde edilebilir ve byle bir faydasz iten
maksat nedir?
Bylece perianlk klcyla yaralandktan ve bir sre nedamet iinde kaldktan sonra grdm ki, elden
kaan bu saadeti [tekrar elde etmek iin] alnacak ne bir tedbir var, ne de zamann geiini durdurmak iin
bir are! Temiz kalpli eyh Azernin tahalls beyitlerinden19 u beyit hatrma geldi:
19 Tahalls beyti: airin adn veya mahlasn syledii beyit.
Ey Azer, mrn oyun ve gaflet iinde geti.
Gafil olma! Artk geriye kalan ganimet bil. [BEYT]
Giden mr ardndan komakla kim yakalayabilmitir? [MISRA]
Nihayet hayat bineinin aya ecel talnda yaralanmadan:
yle bir ie el ataym ki, bu gam sona ersin. [MISRA]
Bunun iin ilmi, yksek mertebeli ve kuvvetli bir sermaye buldum. Fakat baktm ki, o gelini grmek,
kklkte elde edilen bilgi ta zerindeki nak gibidir denildii gibi, ancak genlik zamannda
alarak mmkn olabilir. Ben de her ne kadar bu yolda ocuksam da yam elliye yaklamtr. Hakikate
ulama yoluna girmek olgunlua erimilerin vazifesi olsa da:
Elli yl candan almadka ve kan kusmadka
Sana klden hle giden yolu gstermezler. [BEYT]
Yolunu arm olan ben biarenin elli senelik mr telef ettikten ve bo yere geirdikten sonra henz
kle de eriememiken hle yetimesi elbette imknszdr.20 Sultanlarn derghna intisap etmekten
[balanmaktan] nasl dem vurabilirim? Her ne kadar bu gaml, kederli kulun baba ve bykbabalarnn
meslei buysa da, ben nefsimi bu hizmetin gerektirdii bilgilerle terbiye edilmi bulmadm. Bunun iin
zaruri olarak bu eriilmez gayeye gitmekten ayam geri ektim. Byklk iin lazm olan vasflar
nefsinde hazrlamadan byklerin mertebesine lafla eriilmez.
20 Kl ilmi: Zhiri ve eri ilimler. Hl ilmi: Btni ilim, tasavvuf.
Bu husustaki ziyanm dnmek zayf aklm bamdan ald ve muhayyilem u rubaiyi terennme
balad:
Benim dnyada ne bir mevkim, ne malm,
Ne ilmim, ne olduum, ne de vecd ve hlim var.
Mertler mert olmak iin mertlerin kaplarn almlardr.
Benimse elimde namertler gibi bo hayal ve ryadan baka ey yok.
Nihayet hasret ve perianlkla, gam ve elemden dolay bir idbar [talihsizlik] zaviyesine girdim ve
yalnzlk kesine ekildim; her eyden vazgemi halde oturdum. sizlikten kalbime bir bezginlik kt.
Akl hatifi bana yle seslendi:
Bo oturma, bir kt yrt,
Bunu yapamaz isen bir kalem yont. [BEYT]
Mana hazineleri grnmeye balad; bilirim ki, bu hazineyi bekleyen ejderha kalemdir. Hemen iki dilli
kalemle gnl birlii yaparak ona, Ey bilgiler hazinesinin anahtar, seninle meveret ediyorum. Benim
parmaklarmn ucu ve senin dilerinle ne yazlabilir? diye sordum. Kalem czrtl sesiyle bana yle
cevap verdi:
Sylenecek szleri sylediler.
Bilgi yurdunun her yerini silip sprdler. [BEYT]
Din limleri gemiteki eserleri ve vakalar bildirmek hususunda devlerini lay zere yapmlar ve
peygamberlerin kssalarnn kaplarn halka amlardr. Mesela eyh Attr (Tanr onun mezarn gzel
ieklerle kokulandrsn) Tezkiretl-Evliysnda hakikaten Musa gibi bir mucize gstermitir. Bilgin
tarihiler de kudret ve kuvvet sahibi sultanlarn menkbelerine ait birok eser yazarak ciltler meydana
getirmilerdir. Tpk onlar gibi, fazllar da corafya, siyaset ve sosyoloji hakknda gereken malumat
bildirmek iin alm, pek ok yadigr brakmlardr.
Dnyada bilinmeyen bir ey varsa,
O da airlerin kssa ve tarihleridir. [BEYT]
Bu da undan ileri geliyor ki, limler bunca fazilet ve olgunluklaryla bu kymetsiz efsaneleri yazmak
iin kalem oynatmaya tenezzl etmemi, bu hususta hi himmet gstermemilerdir. Bunlardan bakalarna
da vakit msait olmamtr. Belki de bilgileri kt olduundan ie yanamamlardr. zetle, fazllardan hi
kimse bu zmrenin tarihini ve hl tercmelerini zapt etmemitir. Eer siz bu hususta layyla bir ey yazp
vcuda getirirseniz hakikaten ok uygun olacaktr.
Ben bu krgn kul, mana hazinelerinin hazinedar olan kalemden bu szleri iitince bildim ki, o av, bu
sanatn avclarnn elinden kam, o kap isteklilerin yzne kapanmtr. Bunun iin, hayatm boyunca
krk dkk grdklerimi ve byklerin harmanndan derlediklerimi, hep itibar gren tarihlerden,
gemiteki statlarn divanlarndan, nce ve sonra gelenlerin iirlerinden, muhtelif risalelerden, siyer
kitaplarndan ve dier tarihlerden, iirleri her lkede tannp anlan byk airlerin ahvaline ait
bilgilerden bir ksmn bu tezkirede topladm. slamiyetin balangcndan bugne kadar gelen ve
zamanlarnda ulu, naml airler yetien byk sultanlarn tarihlerinden de biraz sz atm. Byklerin
gzel nesirlerinden, ulularn ho hikyelerinden ve gcm yettii kadar da corafyadan bahsettim. Bylece
bu hakikatler gelini gayb leminin gerdek odasndan yzn gsterdiinde, bu gelinin hangi gnl
sahibinin kerem ebistannn himayesine mazhar olabileceini, temizlik etei her trl kirlilikten ar olan
bu ismet ve iffetli dilberin kadrini hangi masumun bilebileceini, bu manalar incisinin hangi akl sahibinin
kulana layk olabileceini dndm. Bunun zerine ok bilen akl unu ilham etti:
Altnn kymetini kuyumcu, cevherin kymetiniyse cevherci bilir.
Bylece ben de bu hediyenin, ancak devleti sayesinde fazilet dizilerinin dzene girdii, heybetinden
cehalet binalarnn ykld o derecesi yce sadra layk olduu kanaati uyand.
YAPTII YLK VE HSANLARA KARILIK KENDSNE BU ESER SUNDUUM DEVLET SAHBNN VLMES
Bununla kastettiim, byk ve azametli emir, fahametli ve adaletli noyan, adalet, insaf ve kerem
bayraklarn ykselten, hkimlerin ve emirlerin beyi, devrin valilerinin valisi, kahramanlarn ve
meliklerin divanlarn dzene koyan, toprak ve suda bulunan mahluklarn en adili, memleketlerin ilerini
yola koyan, zayflar tehlikelerin uurumlarndan kurtaran, vnme ve gzel eserler sahibi, nceden ve
sonradan gelenlerin olgunluklarnn kymetini hie indiren, cmertlik binalarn kuran, byklerin ve
azametli ahsiyetlerin detlerini yeniletiren, limlere yardm eden, fazllar yetitiren, fakirleri
kuvvetlendiren, azametli emirlerin en faziletlisi, byk nimet ve ltuflar sahibi, doru tabiatnn lsyle
btn ilimleri tenkide muktedir olan, dzgn zihninin terazisiyle btn bilgileri bilen
Kaleme ve klca hakkyla sahip olan,
Nizml-mille ved-din Ali-rdir [Nev]. [BEYT]
Allah izzet tahtlarn onun vcuduyla sslesin; Mslmanlar onun adalet ve cmertlik ltuflaryla
sulasn. O, btn dnyann ileri gelenleri tarafndan vlen ve gzel huylara sahip, byk bir adamdr.
Onun meleklere mahsus sfatlarla vasflandrlan kiilii bir kerem ve mrvvet unsurudur; kimya
hasiyetli olan himmeti de ayn- efkat ve refettir. Onun eriilmesi g olan kapsnn eii fazilet sahipleri
iin belli bir karargh ve kereminin dr-ifas fakirlik ve zaruret illetine tutulmu olan herkes iin
bilinen bir snaktr. Grnte onun deti lkeleri bayndrlatrmaksa da hakikatte asl ii ve sanat
gnl yapmak ve tamir etmektir. Yce Tanr bu her iki detinde de onun ayan sabit klsn ve bu
fikrinden vazgeirmesin. Zira bu iki detten birincisinden maksad memleketleri imar etmek, onlara hkim
olmak ve ahaliye efkat gstermektir. kincisinden gtt gaye de Tanrya ihlasn gstermek ve doru
yoldan ayrlmamaktr. Onun bu gzel almalarnn mimar memleketi harabiyetten bayndrla
kavuturdu ve kereminin sakisi zulmden ezilenleri sevindirdi.
Bayku, onun zamannda viranlktan
Eser grememenin zntsyle feryat ediyor. [DEVLETAH]
O, tiyneti o derece temiz bir kiidir ki, mana bakirelerinin cilveleriyle yetinip tpk sa gibi fani
dnyann gsteriinden arndndan, geride brakt gzel eserler ve hayrl iler kendisinin yadigr
olmutur.
Eserlerimiz bizim ne olduumuzu gsterir.
Bizden sonra o eserlere baknz. [BEYT]
Bu himmet sahibi byk emire dua etmek btn halk zerine farzdr.
Ey raiyetin sna emir, kalbin ad ve
Mslmanlk senin almalarnla abad olsun,
Tanr sana civanmertlik, bilgi, din, adalet gibi layk olduun eyleri verdi.
Kutlu Horasan lkesi senin himmetinle
Yunan ve Rm topraklarnn erefini hie indirecek hale gelmitir.
Ltufta bulunmak detin ve herkesi mkafatlandrmak da yolundur.
Sen bunlar yapmaya devam et. Tanrnn tevfiki arkadan olsun.
Dnyaya gelmekten maksat ancak iyi bir ad brakmaktr.
Hi kimseden geriye iyi bir namdan baka bir ey kalmaz.
Hayr, ihsan, iyilik ve iyi nam
Ebediyete kadar seninle beraber olsun vesselam. [R]
Bu fakirin, cevhercilerin dkknnda boncuk ve Mterinin [Jpiter] yannda kk Sha yldznn21
n gstermekten baka bir ey olmayan hakir hediyesinin Efendimizin nezdinde reddedilemeyecei
kuvvetle ve yaknen mit olunur.
21 Sha yldz: Bykay takmyldzndaki en kk yldz.
Bir ekirge ayan hediye olarak Sleymana gtrmek ayptr.
Fakat bu bir karnca iin meziyet saylr. [BEYT]
BU KTABIN HAZIRLANII
VE TABAKALAR LE BABLARIN AIKLANII
airlerin hl ve dereceleri hakkndaki bilgileri toplamak g itir. Zira iir yazma eski zamanlardan beri
insanlar arasnda yaygn bir sanattr; iirlerin yazld dillerse yllarn ve devirlerin geiiyle halden
hale, ekilden ekle girdii iin bunlar anlamak glemi, airlerin ounun ismi gizlilik perdesi altnda
kalmtr.
Bununla beraber ben bu airlerden, yce isimleri tarihlerde ve risalelerde anlan, adlar sanlar halk
arasnda mehur olan bir ksmn setim. Bunlarn hepsi fazilet sahibi olup iirde mahirdirler, sultanlarn
yannda iyi kabul ve hrmet grmlerdir.
Bu kitab tpk gkler gibi yedi tabakaya ayrdm. Bunun her tabakasnda tahminen yirmi kadar fazldan
bahsedilmektedir. Ayrca bu tabakalara, baz fevid [yararl tler] ile Arap airlerinin hayatndan
bahseden bir mukaddeme ve bugn erefli ahsiyetleriyle cihan ssleyen fazl ve airlerin ahvaline dair
bir hatime ekledim. Bu cretime vkf olan fazllar af ve slah eteini hatalarmn zerine rterler ve bu
hareketimi ktlemeye almazlar.
mit olunur ki, bykler benim zrm kabul ederler.
[nk] bykler kkleri tenkit etmezler. [BEYT]
Rza gz btn ayplara kar krdr;
Fakat holanmama gz btn ayplar meydana karr. [BEYT]
Denizde hem inci hem de sedef,
Bir bada hem yksek hem de alak aa bulunur.
Bir esvap ister ipekten, ister srmal kumatan olsun,
Onun iinde herhalde deersiz krntlar da bulunur. [R]
MUKADDEME: Arap airlerinin hl tercmeleri hakkndadr. Burada on fazldan bahsedilmitir: 1.
Lebd, 2. Ferezdak, 3. Dibil bin Ali el-Huz, 4. bnrrm, 5. Mtenebb, 6. EblAl bin Sleyman el-
Maarr, 7. Harr, 8. Eblfeth el-Bst, 9. Muinddin Tantarn, 10. Kab bin Zheyr.
Birinci Tabaka: Burada yirmi fazldan bahsedilmitir. 1. stat Rdek, 2. stat Gazayir-i Rz, 3. stat
Esed-i Ts, 4. stat Eblferec, 5. Minuihr-i ast Gele, 6. Pindr- Rz, 7. stat Unsur, 8. Asced-i
Buhar, 9. Mesud bin Sad bin Selmn, 10. Firdevs-i Ts, 11. Ferruh, 12. Emir Muizz, 13. Nizm
Arz-i Semerkand, 14. Hakm Nsr- Husrev, 15. Amak- Buhar, 16. Katran bin Mansur, 17. Fasih-i
Crcan, 18. Ferhr, 19. Eblal-i Gencev, 20. Melik md- Zevzen.
kinci Tabaka: Burada yirmi fazldan bahsedilmitir. 1. Hakm Ezrak, 2. Abdlvsi-i Cebel, 3.
Eblmefhir-i Rz, 4. Efdalddin Hakan, 5. Evhadddin-i Enver, 6. Redddin-i Vatvt, 7. Edib Sbir,
8. Osman- Muhtar, 9. eyh Sen-i Gaznev, 10. Hakm Szen-i Semerkand, 11. Felek-i irvan, 12.
Seyyid Hasan- Gaznev, 13. Ferd-i Ktib 14. Seyf-i Niabur, 15. Hakm Rhan-i Semerkand, 16.
Zahrddin-i Fryb, 17. Mcrddin-i Beylekn, 18. Cevher-i Zerger, 19. Esrddin-i Ahsiket, 20.
Seyfeddin-i sfereng.
nc Tabaka: Burada on alt fazldan bahsedilmitir. 1. eyh Nizm-i Gencev, 2. Seyyid Zlfikr-
irvan, 3. ahfr Eher-i Niabur, 4. Cemleddin Muhammed bin Abdrrezzak, 5. Kemleddin smail-i
sfahan, 6. erefeddin efreve-i sfahan, 7. Refddin-i Lnban, 8. Sad-i Hirev, 9. Kad emseddin-i
Tabes, 10. mam-i Hirev, 11. Ferd-i Ahvel, 12. Esrddin-i Evmn, 13. Rknddin-i Kab, 14.
Mecdddin Hemger, 15. Pr Bh-i Cm, 16. Abdlkadir-i Nyin.
Drdnc Tabaka: Burada yirmi fazldan bahsedilmitir: 1. eyh Ferdddin Attr, 2. Mevln
Celleddin-i Rm, 3. eyh Sad-i iraz, 4. eyh Evhad-i Merag, 5. eyh Fahreddin-i Irak, 6. Hce
Hmm- Tebriz, 7. Bedr-i Ccirm, 8. eyh Pr Hasan- sferyn, 9. Emir Seyyid Hseyn, 10. bn
Nasuh- Fris, 11. Muhammed bin Hsm, 12. Fahr-i Benkit, 13. Cell bin Cfer-i Ferhn, 14. Hakm
Nizr-i Kuhistan, 15. Sircddin-i Kamer, 16. Rkn-i Syin. 17. Emir Husrev-i Dehlev, 18. Hce
Hasan- Dehlev, 19. Hcy-i Kirman, 20. Mr-i mran- Kirman.
Beinci Tabaka: Burada on sekiz fazldan bahsedilmitir: 1. Hce md- Fakih-i Kirman, 2. Hce
Selmn- Svec, 3. Mevlana Muzaffer-i Hirev, 4. Mevlana Hasan- Mtekellim-i K 5. Nsr- Buhar,
6. Emir Yemnddin Turay, 7. bn Yemn, 8. Ubeyd-i Zkn, 9. Seyyid Celleddin bin Adud- Yezd,
10. Mevlana Hasan- K, 11. Cell Tabib-i iraz, 12. Hce Hafz- iraz, 13. erefeddin-i Rm, 14.
eyh Kecec-i Tebriz, 15. bn md, 16. Mevlana Ltfullah- Niabur, 17. eyh Keml-i Hocend, 18.
Hce Abdlmelik-i Semerkand.
Altnc Tabaka: Burada yirmi bir fazldan bahsedilmitir: 1. Seyyid Nimetullah- Vel, 2. Mevlana
Muin-i Cveyn, 3. Emir Seyyid Kasm- Envr, 4. Bist-i Semerkand, 5. Hce smetullah- Buhar, 6.
Eb shak- iraz, 7. Mevlana Burunduk- Buhar, 8. Hce Rstem-i Huriyn, 9. Mevlana Bedr-i
irvan, 10. Mevlana erefeddin Ali Yezd, 11. Mevlana Ali Esterbdi, 12. Mevlana Ktib-i Turz,
13, Mevlana Ali ihb- Turz, 14. eyh Azer-i sferyn, 15. Mevlana Sm-i Niabur, 16. Mevlana
Yahya Sbek-i Niabur, 17. Mevlana Kemleddin bin Gys- iraz, 18. Mevlana Bedah, 19. Mevlana
Hayal-i Buhar, 20. Baba Sevda-i Ebverd, 21. Tlib-i Ccirm.
Yedinci Tabaka: Burada on sekiz fazldan bahsedilmitir: 1. Emir ah-i Sebzvar, 2, Mevlana Hasan-
Selim, 3. Mevlana Muhammed bin Hsm, 4. Mevlana rif-i Hirev, 5. Mevlana Cnn 6. Mevlana
Yusuf- Emir, 7. Hce Evhad-i Mstevf-i Sebzvar, 8. Emir Eminddin-i Nezlbd, 9. Dervi Kasm-i
Tn, 10. Mevlana Tahr-i Belh, 11. Hce Mansur Karabua, 12. Mevlana Ts, 13. Seyyid erefeddin
Rza- Sebzvar, 14. Hafz- Helv, 15. Mevlana Tt-i Turz, 16. Kanber-i Niabur, 17. Thir-i
Buhar, 18. Mevlana Vel Kalender, 19. Emirzade Yadigr Bey, 20. Mahmud- Berse.
Hatime: Burada alt fazldan bahsedilmitir: Fazilet ve olgunluklaryla gnmzde dnyann yzn
gzelletiren fazllar ve byk ahsiyetler hakkndadr. Tanr onlarn faziletlerinin glgelerini uzatsn ve
devletlerini ebedi klsn. Tanr herkesten daha iyi bilir. 1. Milletin ve dinin nuru Mevlana Abdurrahman-
Cm, 2. Ulu Emir Nizml-hak ved-din Ali-r, 3. Emir-i eyh Ahmed-i Sheyl, 4. Hce Efdalddin
bin Muhammed-i Vezir, 5. Hce Abdullah Mervarid, 6. Hce saf, [7. Emir Hseyn-i Celayir].
MUKADDEME
Fesahat ve belagatn Araplarn hakk olduunda phe yoktur. Acemler bu hususta ve bilhassa ilm-i
bediide22 Araplara tabi olmulardr. Araplarn bu ilimlerde tam bir maharetleri vardr.
22 lm-i bedii: Gzel sz syleme ve yazma ilmi.
slamdan nce ve sonra gelip divanlar ve isimleri btn iklimlerde tannm, fazllar arasnda anlm
olan Arap airleri pek oktur. Bunlarn hepsinin szlerini ve hl tercmelerini bildirmeye bu tezkirenin
tahamml yoktur. Bununla beraber onlarn isimlerini bsbtn anmamak kitabmz iin bir eksikliktir.
Esasen bu tezkire yalnz Acem airleri iin yazldndan btn Arap airlerinin hl tercmelerini
yazmaktan o kadar fayda beklenemez. Bunun iin biz bu Arap airlerinden yalnz isimlerini mukaddemede
saydmz on fazl anmakla yetindik.
[HAZRET DEM]
limler ilk iir syleyen kimsenin Hazreti dem olduunda mttefiktirler. Buna da sebep u olmutur:
Hazreti dem tanrlarn tanrsnn emriyle bu toprak lemine indii zaman bu fanilik zindannn karanl
gzne ho grnmedi; nedamet ve matem iinde bu lemi dolat. Yarabbi, biz nefsimize zulmettik
[ARF, 7:23] szn tekrarlaya tekrarlaya mennan [ihsan ok bol] olan Tanrdan affn diledi.
Tanrnn mafiretine mazhar olduktan sonra kendi iini ve oluk ocuunu grmekle teselli buldu.
Bu srada mazlum olan Hbili, uursuz Kbil ldrnce gurbet ve nedamet yaras tekrar tazelendi,
dnyann knanmas ve olunun atna dair iir syledi.
eyh Eb Ali Miskeveyh (Tanrnn rahmeti onun zerine olsun) dbl-Arabi vel-Frs adl kitabnda
bu olay yle anlatyor: Mminlerin emiri Alinin olu Hseyin (Allah her ikisinden raz olsun) yle
buyurdu: Babam Kfe Camisinde bulunuyordu. am ahalisinden bir adam ayaa kalkt ve kendisine, Ey
mminlerin emiri, ben sana ilk iir syleyenin kim olduunu soruyorum dedi. Hazreti Ali, dem
aleyhisselamdr buyurdu. Sonra bu adam, demin syledii iir nedir? deyince Hazreti Ali, dem
aleyhisselam gkten yere indiinde onun topraklarn, geniliini, havasn ve Kbilin Hbili
ldrmesini grnce u iiri okudu dedi:
Memleketler ve memleketler zerinde yaayan insanlar deiti.
Yeryz irkin ve kskn bir manzara ald.
Her eyin rengi ve lezzeti deiti.
Gler yzlerden glme kalkt.
Benim ldrlen ve kabir topraklaryla rtlen
Olum Hbile ok yazk oldu.
Melun dman bize zulmetti.
O lmyor ki biz rahat edelim.
Bunu iiten blis (Allah ona lanet etsin) yle cevap verdi: Sen zevcenle cennette sknet iinde
yayordun ve yrein bu dnyann ezasndan, cefasndan azadeydi. Kymetli ruhun senden ayrlncaya
kadar benim hilelerimden kurtulamazsn.
[HAZRET AL]
slamiyetten nce birtakm limler ve filozoflar iir sylemilerdir; fakat bugn mehur olan slam
airlerinin iirleridir. Peygamber aleyhisselam Toplantlarnz Aliyi anarak ssleyiniz diye
buyurmutur. Her ne kadar bu velayet sultanna airlik yklemek tam manasyla bir edepsizlikse de, o
hazretin bu fenne iltifat olmas ve birtakm kaside, tevhit, mnacat,23 ilahi bilgiler ve hakikatleri, hatta
lugaz, muamma ve mutayebt24 ihtiva eden divannn malum ve mehur olmas dolaysyla, velayet ve
nbvvet madeninden alnm cevher derecesindeki iirlerinden, iki kta ve bir muammas bu ksa
hitabmzda uur saylarak bahsedildi. Bu hususta daha fazla sz sylemek edep snrn gemektir. nk
birok hakikat ve ilmin kayna ve balangc olan o hazretin fazileti hakknda baka ne sylenebilir?
23 Tevhit: Tanry vmek iin yazlan iir.
Mnacat: Tanrya dua konulu iir.
24 Lugaz: Divan edebiyatnda herhangi bir nesnenin veya varln zellikleri anlatlarak yazlan manzum
bilmece. XV. yzylda Arap edebiyatndan Trk edebiyatna girdi ve en parlak dnemini XVIII. yzylda
yaad. Muammayla birlikte ok kullanlan bu sz oyunu ounlukla soru biiminde dzenlenir. Daha
ok aruz lsyle yazlm ve divanlarn son blmlerine yerletirilmitir. Lugazlar yazarlarnn
imzalarn tadklar iin halk edebiyat bilmecelerinden ayrlr.
Muamma: Divan edebiyatnda belirli kurallara gre dzenlenip zmlenebilen ve yant Tanrnn
sfatlarndan biri ya da bir insan ad olan manzum bilmece. Lugaz her trl somut ve soyut kavram iin
dzenlenirken, muammalarn konusu snrl kalmtr.
Mutayebt: Elenceli hikyeler ve fkralar.
te Peygamber aleyhisselamn ismi hakknda syledii bir muammas:
Musann vadini iki defa al;
Tabiatlarn asln bu ikisinin altna koy;
Satrann ahn sakinletir;
Sonra bunu al ve iki kutunun arasna yerletir.
te benim ve dou ile bat arasnda yaayan
Btn insanlarn kalbinin sevdiinin ismi budur.
Bu da onun ktalarndandr:
Ben Allahn ksmetine razym;
Btn ilerimi o yaradana braktm.
mrmn geen zamanlarnda hakkmda
Hayrlsn verdi. Bundan sonra da yine yle yazar.
Bu da onun ktalarndandr:
Cebbar Tanr bize ilim, dmanlarmza mal vermitir.
Biz onun bu ksmetine razyz.
nk mal yakn zamanda yok olur;
Fakat ilim daima bakidir.
airlerin mam
LEBD BN ESFEDL-BHL
Arap fasihlerinin ve airlerinin byklerindendir; herkes onun bu ilimde pek ilerlemi olduunda
mttefiktir. Peygamber gnderilmeden nce airlerin yle bir deti vard; stn olduunu iddia ettikleri
iirlerini Kbenin kapsna asarlard. Lebd de matla:
Allahtan baka her ey batldr;
Dnyann her nimeti mutlaka kaybolur.
mealindeki beyit olan kasidesini Kbenin kapsna asmt. Bu kaside bir sre orada asl kald. Arap
fazllarndan hi kimse buna cevap vermek kudretini kendinde bulamad. kra suresinin25 ayetleri
indiinde, bu sureyi Lebdin kasidesine karlk olarak astlar. Lebd bunu haber alnca gelip ayetleri
okudu ve Bu, mahluk sz deil, ancak halik szdr diye itirafta bulundu ve kendisini hemen
Cahiliyyetten syrp temizleyerek slamiyetle ereflendi; Peygamberin ashab arasna girdi.
25 kra suresi: Yaratan Rabbinin adyla oku ayetiyle balar ve ilk inen suredir. kinci ayetinde insann
alktan [embriyo] yaratldn syledii iin Alk suresi de denilir.
Peygamber onu ok takdir etti ve kfir airlerin kendisi hakknda syledikleri hicviyeleri
cevaplandrmak iin izin verdi. Mriklerin ve kfirlerin en ileri gelen airi olan mrlkays hicvetti.
Byk afi imam Muhammed bin drs, Eer iir ulema iin bir ayp tekil etmeseydi ben bugn
Lebdden daha byk bir air olurdum diye buyurmutur.
FEREZDAK EN-NECD
DBL BN AL EL-HUZ
Nitelendirilemeyecek derecede belagat ve fesahat sahibi bir edip, hatip, air ve limdi. Hrnrreid
zamannda Arap lkesinden Badata geldi. Hrn kendisine ok sayg gsterdi. Dibil, insanlarn ve
cinlerin imam Ali bin Musa er-Rzayla (ona tahiyyet ve sena olsun) beraber Horasana geldi.
mam Ali, eyh Muhammed bin Eslem-i Ts ile bir deve stnde gidiyorlard. shak bin Raheveyh-i
Hanzal de devenin yularn ekiyordu. Dibil bu seyahatte birtakm edebi meseleler, nkteler ve iirlerle
mam Aliyi teselli ediyor, oyalyordu. Dibilin [mam Alinin babas] mam Musa el-Kzm27 hakknda
bir mersiyesi vardr.
27 ii inancna gre, on iki imamn yedincisi Musa [bin Cfer es-Sdk] el-Kzm, sekizincisiyse olu
Ali er-Rzadr.
Dibil bir gece bu mersiyeyi mam Rzann yannda okudu:
Badatta gayet temiz bir nefse ait bir kabir vardr.
Tanr onu cennet kkleri iin orada saklamtr. [R]
beytine geldiinde mam Bir beyit de ben syleyeyim; bunu da ilave et de kasiden tamam olsun dedi ve
u beyti okudu:
Tsta da bir kabir vardr. Bu ne musibettir ki
nsann iini ateler iinde brakr. [R]
Ya mam, bu, tyler rperten bir beyittir. Bu kabir kimin olsa gerektir? diye sordu Dibil.
Bu benim kabrimdir ve yakn zamanda ecdadmn mensuplarnn ziyaretgh olacaktr buyurdu mam.
Bunun ardndan Dibil alaynca mam da alad.
Dibilin kasidelerden, gzel iirlerden ibaret bir divan vardr ve pek mehurdur. Tarih-i Gzde sahibi
Hamdullah Mstevf-i Kazvn onun iirlerini anar.
airlerin ve Fazllarn Meliki
BNRRM
Kendisine Edib-i Trk de derler. Faziletli, bilgili ve fasih bir airdi. Vatan amdr. Humusta
bulunurdu. Divan Araplar arasnda pek mehurdur. Kendisini takdir eden eyhr-Reis Eb Ali Sin
onun baz anlalmas zor iirlerine erh yazd.
Edib-i Trk buyurdu:
Biz bakla ve bir para ekmek yiyip de
Snm kire stnde rlplak uyurken
Mminlerin emirinin nnde leziz yemekler olduu,
Nakl deklerde yatt zaman,
Bizim bu ackl durumumuza dmeyi arzu eder mi? [R]
airlerin stad
MTENEBB
(Tanr onun kabrini nurlandrsn)
Onun knyesi Eblhasandr. mdddevle bin Hamdan28 zamannda yaamtr. airler tayfasnn
staddr. Tasavvurun fevkinde fazilet ve belagat sahibiydi. Red-i Vatvt (Tanrnn rahmeti onun
zerine olsun) buyuruyor ki; bilgiler ve en ince manalar iktibas etmekte ve metanette btn slam airleri
Mtenebbnin takipileridir. Divan Araplar ve Acemler arasnda mehurdur. Fazllarn bykleri onun
divanna ok kymet verirler. Diyarbakr sultanlar olan Hamdan ailesinin vgs iin sylenmi pek ok
kasidesi vardr. Mtenebb onlardan nemli miktarda caize29 almtr. Onlarn yannda kadir kymeti pek
byktr.
28 Hamdaniler: Ben Hamdan olarak da bilinen, Irakn kuzeyi (el-Cezire) ve Suriyede hkm sren ii
Arap hanedan (905-1004). Edebiyat ve bilimi desteklemeleriyle nldrler.
29 Caize: Eski dnemlerde kasideler yazarak vdkleri sultanlar veya bykler tarafndan dl olarak
airlere verilen bahi.
Derler ki Deylemlilerin30 meydana kmasndan nce sfahan ve Fars hkimi olan Eblmuzaffer bin
Ykut adi bir adamd, hi asaleti yoktu. Mtenebb onun hakknda bir methiye yazd, fakat umduu caizeyi
alamad. Eblmuzaffer bir gn srmal elbiseler iinde sfahan Camisinden kyordu. Bunu gren
Mtenebb anszn u ktay syledi:
30 Deylem(liler): Hazar Denizinin batsndaki dalk blgenin tarihi ad. Dousundaki Taberistan ve
batsndaki Gilan da bu tarihi Deylem blgesinde yer alr. Dalk olduu iin Arap istilasndan korunup
ge slamlamtr. Zerdtlk inancna sahip olan blge halk IX. yzylda iilii kabul edeceklerdi.
Adi bir adam zenginlii dolaysyla bana ta koysa ve
Kymetli kumalardan elbiseler giyse yine bir eref kazanm olamaz.
Hdhd, srtndaki kuma ve bandaki ta ile
Pis kokusundan syrlm olur mu? [R]
Maarra am memleketlerinden olup Hums civarndadr. EblAl byk bir fazilet ve belagat
sahibiydi. Onun maani ve beyan31 ilminde birok eseri vardr. Abbasi halifelerinden, mminlerin emiri
el-Kim Biemrillah kendisine ok hrmet gsterir ve himayesini esirgemezdi. EblAlnn Abbasi
hanedann ven kasideleri vardr.
31 Beyan: Belegatn bir kolu olup; sylenilmek istenen eyin anlalr bir ekilde ifade etme sanatn
reten, tebih, istiare, mecaz ve kinayeden bahseden bir ilimdir.
Hikye ederler: Eb Sad-i Rstem de EblAlnn rencilerindendi; ki Eb Sad de airlerin ve
fazllarn en ileri gelenlerindendir.
EblAl sonunda kr oldu. Bunun iin kendisine EblAl ed-Darir derler. EblAl halife iin bir
methiye yazdnda Eb Sad-i Rstem onun koluna girip halifenin huzuruna gtrrd. Derler ki
Drlhilafenin [Badat] kale kaplar ok yksekti. Alemdarlar oradan bayraklarn emeden geerlerdi,
zira bayran eilmesi uursuzluk saylrd. Eb Sad ne zaman EblAly bu kapya getirse aka olarak
stat, ban e derdi ve EblAl da eilir; halife ve devlet erkn bu hale glerlerdi. O da Maallah,
ne hayrl bir renci derdi.
Maarr bu ktay kendi krl ve zamannn adamlarnn ktl hakknda sylyor:
Ey Sleyman olu EblAl, krlnn sana ok iyilii olmutur.
Eer bu mahlukat grm olsaydn,
Senin insann [gzbebein] bir tek insan bile gremezdi. [R]
Yine buyurur:
Bu gnler insann oullar, geceler de kzlar gibidir.
Sen bu gn ve gecelerden, geen senelere benzemeyen bir ey bekleme.
Yine buyurur:
u, bu, dnyann olaylar karsnda hayret ve aknla dse,
Benim yam seksen olduu halde alacak bir ey grmyorum.
Devir o devirdir, gnler o gnlerdir, insanlar o insanlardr.
Dnya daima galip gelenindir.
Knyesi Eb Mansur, ad Hasandr. Birok fende bilgisi olup ilimlerin her trlsnde parmakla
gsterilirdi. zellikle bedii, maani ve iirde zamannn en byk limiydi. Maani ve beyan ilimlerine ait
ok gzel eserleri vardr. Makamt adl kitab buna ahittir.
Hikye edilir ki: Harr, Makamt yaznca halife Muktedire gtrd ve ok iltifata mazhar oldu.
Harrde dssaleb [tylerini yolma, sakran] illeti vard; daima sakaln yolard. Akrabas ve
ocuklar kendisini bundan alkoymaya alrlard. O derecedeydi ki sonunda ellerine bir torba
geirdiler. Bir gn halife kendisine eer bir vilayetin hkimliini istersen sana verebiliriz dedi. Harr
de Ey mminlerin emiri, sen beni sakalmn zerine hkim yap, ki ocuklarm ve akrabam bu
hkimiyetimi tansnlar ve beni sakalmla rahat braksnlar diye cevap verdi. Onun bu latifesi halifenin
houna gitti ve kendisine ikramda bulundu. u kta onundur:
Dnyada lmeyecek kadar yiyecek ve srtm rtecek kadar elbise,
Krk bir testiden bir yudum su ile yetindim.
Bu dnya ocuklarna yle syle:
Beni yalnz brakn, size uzaktan bakaym. [KITA]
Byk eyh
EBLFETH EL-BST
[BEHRM-I GR]
limler ve fazllar slamdan nce Farsa sylenmi iirler bulamadklar gibi, airlerin adlarn da bir
yerde grememilerdir. Fakat dillerde dolatna gre, Farsa ilk iir syleyen Behrm- Grdur.34
34 Behrm- Gr: On beinci Sasani hkmdar. Srekli yabaneei avna kt iin gr (yabaneei)
szcyle bilinir. lkesinin ynetimini vezirlere brakarak zamann daha ok avlanmakla geiren
Behrm- Gr iki, elence ve kadna da dknd. Yine bir yabaneei av srasnda bir ukura derek
kaybolmutur (. 438).
Bu da u sebeple olmutur: Behrm- Grun bir sevgilisi vard, ona Dil-rm- eng derlerdi. ok
zarif ve nktedand, gzel huylu ve uygun hareketliydi. Behrm ona kt; ava ve gezmeye gittiinde
beraberinde gtrrd. Dil-rmn da yannda olduu bir gn ormanda bir arslana hcum etti. Arslann
iki kulan tutup balad ve bu cesaretiyle son derece vnd iin elinde olmakszn dilinden u msra
kt:
Ben o azgn arslan ve filim.
Behrmn azndan ne sz ksa Dil-rmn ona uygun bir cevap vermesi aralarnda det olmutu.
Bu szme ne cevap vereceksin dedi Behrm. Dil-rm da u uygun msray okudu:
Senin adn Behrmdr, baban da Eb Cebeledir.
Bu sz, padiahn ok houna gitti. Filozoflara gsterdi. Onlar da nazm hakknda bir kanun vcuda
getirdiler. Fakat bir beyitten fazla sylemezlerdi.
Eb Thir-i Htun diyor ki: Deylemlilerden Adududdevle zamannda, Hanikeyn civarndaki Kasr-
rn tamamen yklmamt. Bu kasrn stnde eski Farayla nazmedilmi bir beyit buldular. Bundan,
slamdan nce Farsa iir sylendii anlalyor. Fakat ran hkmdarlar Araplarn eline dtklerinde,
Araplar slam ve eriat glendirmeye altlar, Acemlerin detlerini unutturdular. Belki bu arada iir
sylemeyi ve okumay da yasakladlar. Emevi ve Abbasi halifeleri zamannda bu memleketin hkimi
Araplard. iir, in [dzyaz] ve meseller hep Arap diliyle yazlp sylenirdi.
Hce Nizml-Mlk, Siyerl-Mlk kitabnda hikye ediyor ki: Drt Halife zamanndan Sultan
Gazneli Mahmudun devrine kadar kanunlar, defterler, fermanlar, menurlar sultanlarn sarayndan Arapa
yazlp kard. Sultanlarn saraynda Farsa ferman yazlmas aypt. Bu det Amdl-Mlk Kndr
zamanna kadar devam etti. Bu kii Alp Arslan bin ar [akr] Beyin veziriydi.35 Bilgisinin
azlndan bu kaideyi kaldrd; btn hkmler ve misaller [fermanlar] sultanlarn divannda Farsa
yazlmaya balad.
35 Amdl-Mlk Kndr aslnda Alp Arslann babas Turul Beyin veziriydi ve Alp Arslann tahta
k dneminde yaanan ksa kargaann ardndan gzden dm, yerine Nizml-Mlk gemitir.
Hikye ederler ki: Abbasi halifeleri zamannda Horasan valisi olan Emir Abdullah bin Thir bir gn
Niaburda oturmutu. Bir adam bir kitap getirdi ve hediye etmek zere onun nne koydu. Emir Bu kitap
nedir? diye sordu. Bu Vmk ile Azr kssasdr ve gzel bir hikyedir. Filozoflar bunu Nirevn iin
telif etmilerdir dedi adam. Emir Biz Kuran ve hadisten baka bir ey istemeyiz; byle kitaplarn bize
lzumu yok. Bu kitap Mularn36 eseridir, bizim iin merduttur diye cevap verdi ve kitabn suya
atlmasn emretti. Bundan baka kendi idaresi altnda bulunan memleketlerde Acemlerin ve Mularn
vcuda getirdikleri kitaplardan ne buldularsa yok ettiler. Bu cihetten Samanoullar zamanna kadar Acem
iiri grlmedi. Ara sra iir sylendiyse de hi derlenmedi.
36 Mular: Zerdt inanrlar, atee tapanlar.
Hikye ederler ki: Acem diyarnda Abbasi halifelerine kar ilk isyan eden, Saffarilerden37 Yakub bin
Leysin kk bir olu vard. Onu ok severdi. Bir bayram gn bu ocuk arkadalaryla ceviz oynuyordu.
Emir de sokan bana geldi ve bir kenarda durup bir sre olunun oyununu seyretti. Olunun att yedi
ceviz ukurun iine dt, ama biri dar frlad. Olu buna ok zld. Ama hemen sonra ayn ceviz
geriye doru yuvarlanarak ukura dt. Bunun zerine ok sevinen ehzadenin dilinden u iir kt:
37 Saffariler: IX. yzylda, rann dousunda geni bir blgede hkm sren hanedan. Adn hanedann
temelini atan Yakub bin Leysin eski bir kalayc (F. saffr) olmasndan almaktadr. Yerine geen kardei
Amrn Samanoullarna yenilmesinin ardndan zayflayp topraklarnn byk blmn kaybetse de, bu
hanedandan gelenlerin Sistandaki egemenlikleri kesintili bir ekilde XVI. yzyla dein srecekti.
Yuvarlana yuvarlana ukurun kenarna gidiyor.
Bu sz Emir Yakubun ok houna gitti. Beylerini ve vezirlerini toplad. Onlara Bu, gzel bir iir oldu
ve bu sz iir nevindendir dedi. Eb Dlef-i cl ve bnlkab hep beraber bu iiri takt etmeye
baladlar; bunun hecez bahrinin bir tr olduunu grdler.38 Uygun bir msra ve sonradan bir beyit
ekleyerek dubeyt diye isimlendirip bir sre bu tabiri kullandlar. Sonradan fazllar bunu ho bulmayp
Bu, drt msra olduu iin rubai demek daha uygun der dediler. Fazllar bir sre rubaiyle uratlar
ve gzel gzel iirler sylediler.
38 Takt: iiri lek duraklarna gre ayrarak okumak.
Bahr: Aruz vezinlerinin blmleri.
Glistanda gl vard; bununla o yer sslendi. [MISRA]
Fakat Samanoullar zamannda Farsa iir ok geliti. stat Rdek bu ilimde en bata gelenlerdendi.
Ondan evvel divan sahibi olan bir air iitmedim. Bunun iin Farsa yazan airler ksmna onunla
balamak lazm geldi.
Bu vefal Samanoullar emiri Eblfevaris Nasr bin Ahmed bin smail adil, hnerli ve hnerlileri seven
bir padiaht. Maverannehr ve Horasan fethetti; otuz yl adaletle ve dostlara nimet verip dmanlar
yok ederek hkm srd. Sonunda klelerin elinden ehadet saadetine nail oldu. Hicri 331.
Unsur, bu hanedann [Samanoullar] sultanlarnn saysn u rubaisinde sylemitir:
Saman[oullar] hanedanndan dokuz kiinin ad geer.
Bunlar daima Horasan emiri olmakla tannmlardr.
Adlar smail, Ahmed, Nasr, iki Nuh,
ki Abdlmelik ve iki Mansurdur. [RUBA]
GAZAYR- RZ
(Tanrnn rahmeti onun zerine olsun)
O, airlerin byklerindendir. [Sultan Gazneli] Mahmud bin Sebktekin zamannda yaamtr. Saraya
intisap etmek iin drlmlk olan Gazneye gelmi, orann airleriyle maare41 ve mnakaaya
girimitir. Sultan Mahmudun vld bir kaside yazmtr. O kasidenin matla udur:
41 Maare: Karlkl iir sylemek, iir yartrmak. Bir airin eserine dier bir airin ayn vezin ve
kafiyede nazire yazmas. Edebiyat merakllarnn iir okumalar; herhangi bir mazmunu ieren beyitler
okunur veya birinin okuduu beyte karlk bir bakas da onun son kelimesiyle balayan bir beyit okur.
Eer byklk mevki ile, mevki de mal ile elde edilirse;
Bana bak ve olgunluk ile gzelliin birletiini gr.
Ben o kiiyim ki, her beytin bana syledi diye yazanlar,
Kyamete kadar benimle vnrler.
Bu kasidede yle bir irak42 yazmtr ki Sultan Mahmud bunun iin caize olarak kendisine, iinde
14.000 dirhem bulunan yedi altn kese bahetmitir. Bu irak aada yazldr:
42 rak: airlerin genellikle methiye ve hicivlerde kullandklar sz sanatlarndan olan abartmann
(mbalaa) derecesinden (tebli, irk, gulv) ikincisi. Akla uygun ve yatkn gibi grnen, ancak
imknsz olan abartma.
Ei ve benzeri olmayan Tanr,
ki dnyay birden yaratmamakla doru bir i yapmtr.
Yoksa o [Sultan Mahmud] cmertlik gsterdii bir gnde,
Her ikisini de balar ve kullarn Tanrdan mitleri kalmazd.
Gazayirnin airlikte zellikle irak ve itikat sanatlarda byk bir kudreti vardr. Btn airler onun bu
iki sfatn kabul ederler.
Yemnddevle Eblkasm Sultan Mahmuda gelince (Tanr onun burhann kl yapsn), onun
menkbeleri gneten daha parlaktr. O, Tanrnn tevfikiyle muvaffak olmu bir padiahtr. Onun her
tarafa yaylm, olgun bir fazileti vardr. limlere ok hrmet, fakirlere, dorulara, ibadet eden kullara
hizmet ve efkat gstererek yaamtr. Bunun iin onun akbeti de erefli ad gibi Mahmuddur.
Tc-yhta yle naklolunmutur: Sultan Mahmud Gazne ve Horasan eline geirdiinde
Drlhilafeden bir lakapla ereflenmek arzusunu gsterdi. mam Eb Mansur- Selibyi kendisine
byle bir lakap verilmesi iin Drlhilafeye eli gnderdi.
mam bu mhim mesele iin bir yl orada kald, fakat bir ey elde edemedi. Nihayet halifeye meseleyi u
suretle arz etti: Sultan Mahmud bugn evket ve azamet sahibi bir padiahtr; dinin bayraklarn
yceltmek iin alyor. Binlerce puthane onun almasyla mescit haline gelmi, binlerce kfir
slamiyetle ereflenmitir. Byle dindar ve mcahit bir gaziyi lakaptan mahrum brakmak doru deildir.
Halife, mamn bu sz zerine dnceye dald ve sonra yle cevap verdi: Bu adam bir kle
oludur. Ona sultanlara mahsus olan lakaplardan birini vermek nasl mmkn olabilir? Bununla beraber o
evket ve kudret sahibi byk bir adamdr. Kendisinin isyan etmesinden de korkulur.
Bunun ardndan halife, adamlarna dant. Hem yergi hem de vg ieren bir lakap verilmesi hususunda
ittifak ettiler ve Sultan- yemnd-devle veliyyi emiril-mminn tarznda bir lakap yazdlar. Veli
kelimesi szlkte hem dosta hem de kleye denir. Dolaysyla bu kelime hem yergi hem de vg olabilir.
Drlhilafeden menur [ferman] bu lakapla kt ve mam Mansur bunu sultana arz etti. Sultan zekilii
ve uyakl sayesinde bu unvandaki veli kelimesinin ikinci manasn gz nne ald ve hilafet makamna
hemen yz bin dirhem gnderip halifeye de yle yazd: Mahmud otuz seneden beri mrn Muhammed
Mustafa hanedannn eriatna hrmetinden dolay kfirlerle savala geirmitir. Bugn bir elifi [Veliyi
vali diye okutacak olan elifi] yz bin dirheme satn alyor. Mrvvet ve ftvvet aacnn meyvas olan
halife bu bir harfi yz bin dirheme satmaz ve glk karrsa byk bir mrvvetsizlikte bulunmu olur.
Sultann elisi bu para ve mektupla Drlhilafeye geldiinde ileri gelen limler ve fazllar halifeye
dediler ki: Mahmudun satn almay diledii bir harf veli kelimesine ilaveyle onu valiyyi emiril-
mminn ekline sokacak olan eliftir. Bylece veliyyi emiril-mminn yerine valiyyi emiril-mminn
lakabna sahip olacak ve bununla kelimede yergiyi ieren ikinci manay bertaraf edecektir. Halife,
sultann bu fazl ve kyasetine hayran kald. Bundan sonra birok seneler Drlhilafeden misaller ve
menurlar hep vali lakabyla kt.
Sultan Mahmud 69 yandayken 421 ylnda vefat etmitir. 34 yl rann mhim bir ksm onun hkm
altnda kald.
ESED- TS
(Tanr rahmet etsin)
Selim bir tabiata ve doruluktan amayan bir zihne sahipti. lk gelen airlerdendir. Firdevs-i Ts onun
rencisiydi. Sultanlarn sultan Gazneli Mahmud zamannda Horasan airlerinin stadyd. Kendisine
birka defa ahnme nazmetmesi iin teklifte bulundularsa da ihtiyarln ve zayfln bahane ederek bu
iten affedilmesini istedi. imdi onun divan mehur deildir. Fakat cnklerde43 iirleri yazl
bulunmaktadr. ahnme vezninde yazlm Gerasbnmesi eserlerinin mehurlarndandr. Gayet iyi
yazlm tartmalar vardr.
43 Cnk: Saz airlerinin kendilerinin veya bakalarnn iirlerini derledikleri ve uzunlamasna alan
defterler. Cnklerin yazarlar ounlukla bilinmez. Yalnz saz airlerinin deil, divan airlerinin iirlerini
de ierirler. Hatta dini bilgilerin yan sra hutbe ve vaazlar ieren cnkler de vardr.
Onun ifade tarzndan fazilet sahibi bir kimse olduu anlalyor. ahnmeyi nazmetmesi iin daima
Firdevsyi tevik etmi ve bu i senin elinden tamam olacaktr, demitir.
Naklederler ki: Firdevs Gazneden kap Tsa, Tstan da Rstemdara, bir sre sonra da Rstemdar
ve Talkandan dnerek vatanna geldiinde, aradan geen sre iinde yalanm ve eceli yaknlamt.
Esedyi ararak Ey stat g vakti yaknlat, ahnmenin bitmesine az bir ey kald. Ben ldkten
sonra kimsenin ahnmenin geri kalan ksmn nazma ekemeyeceinden korkuyorum dedi. Ey evlat
sen zlme, eer mrm vefa ederse senden sonra bu ii tamamlarm diye cevaplad Esed.
Firdevs cevaben Ey stat, sen de ihtiyarsn. Bu iin senin elinde de tamam olmas mkldr deyince
Esed de nallah tam olur diye cevaplad.
Esed bu konumadan sonra Firdevsnin yanndan ayrld. O gece ve gndz, ta ikindi namazna kadar
ahnmenin geri kalan 4.000 beytini nazma ekti. Firdevs lmeden beyitlerin msvettesini grmeye
muvaffak oldu ve bu stadn airlik kudretini takdir etti.
Esednin nazmettii ksm ahnmenin sonundaki Araplarn ran istilasnn balangcndan Mugire
bin ubenin Yezdigerdin yanna gelmesi ve Sad bin Vakkasn Acem melikleriyle muharebelerine
ayrlan ksmlardr. Fazllar Firdevsnin nazmnn nerede sona erip Esedninkinin nerede baladnn
ferasetle anlalabilecei hususunda mttefiktir.
Esed-i Tsnin tartmalarndan eb u Ruz [Gece ve Gndz] tartmasn buraya yazdk.
Zamanmzda tartma manzumeleri pek az yazlyor.
Gece ile Gndzn Mnazaras
Gece ve gndzn birbirlerine stn gelmek iin
Mnazara srasnda gsterdikleri delilleri dinle.
Bu, gnlden gam ve kederin iddetini uzaklatran bir sergzettir.
Onlar stnlklerini ispatlamak iin mcadeleye giritiler.
Bu vme ve knama konusunda yle szler geti:
Gece: Tanr gndz geceden yaratt iin
Gecenin fazileti gndzden daha fazladr.
Tanrya gece secde ve ibadet edenlerin kadri ve kymeti,
Tanrnn indinde gndz ibadet edenlerden daha oktur.
Musa, kavmini Tanrya mracaat iin geceleyin davet etti,
Lut kavmi de zulm ve hakszlktan gece kurtuldu.
Muhammed ay iki paraya gece ayrld,
Beytl-haremden miraca geceleyin gitti.
Her ay otuz gndr; fakat Kadir gecesinin kymeti
Faziletinin okluundan, bir aydan bin kere daha yksektir.
Gece ayplar rter, gndzse ayplar meydana koyar.
Gece insanlarn rahatn, gndzse elem ve kederini arttrr.
Gndz namazn yasakland vakitler vardr; ama Peygamber ve
mmetler gecenin her vakti kldklar namazlarla vnr.
Ben o padiahm ki tahtm yer ve saraym felektir.
Ay benim seraskerimdir, btn o dolaan yldzlar ise
Benim askerlerim ve hizmetilerimdir.
Araplarn senelerinin btn aylar benim aymn hesabyla saptanr.
Benim aymn zerinde Cebrailin kanadndan naklar vardr;
Yznde shhat eserleri mevcuttur.
Halbuki senin gneinin yznde hastalk eserleri grnr.
Senin gnein senede ancak bir defa dnebilir.
Benim aymsa bu mesafeyi bir aydan daha ksa zamanda kateder.
Gndz gecenin bu szlerini iittiinde kzd: Sus,
Neden byle aslsz szler sylyorsun?
Niin byle gndzn aleyhinde bulunuyorsun?
Arn sahibi Tanr, gndz, geceden evvel yemin ederek vmtr.
Halk orucu gndz tutar. Haremin Tanrs,
Haremde haccn gndz yaplmasn emretmitir.
Bayram ve mbarek cuma gn, aurenin arifesi
Akl ve fehm ile bakarsan hep gndzdr.
Halk har gnnde mezarlarndan gndz kalkacaktr.
Btn insanlarn varl yokluktan gndz meydana gelmitir.
Sen klar iin zahmet, ocuklar iin korku, eytann yrei,
Hastalarn yreinin zulm ve sitemi deil misin?
Baykular, cinler, devler, hrszlar ve btn fesat ehli gece gezer dolar.
Benim aslm felein gneinden, senin cinsin topraktandr.
Ben ate gibi parlam, sen kmr gibi karasn.
Btn ufuklarn yz benimle gzelleir, seninle irkinleir.
Halkn gznn nuru benimle artar, seninle azalr.
Benim rengim iman ve slamn rengi, seninki kfrn rengidir.
Benim esvabm sevin, seninki gam ve keder esvabdr.
Sen ehre itibariyle Habesin, gzellikle niin vnyorsun?
Habe, put dahi olsa, nasl gzel olabilir?
Senin yldzlardan olan ordularnn ne kymeti var?
Benim gneim bayran kaldrdnda hepsi kap gider.
Tanr lm yaratt ayetini oku!
Bunda her ne kadar hayat lmden sonra gelmi deniliyorsa da
Hi phe yok ki hayat lmden daha iyidir.
Arap her ne kadar yln ve ayn senin ayn vastasyla biliyorsa,
Acem de yln ve ayn benim gneimle bilir.
Gne her ne kadar sararrsa da aydan iyidir.
Altn, sar olsa da dirhemden daha kymetlidir.
Senin aynn nuru, gneimin ziyasndan gelir. Nuru onunla artar
Ve daima gnein hizmeti iin boyunu eer, iki bklm olur.
O, ne kadar gneten daha abuk gitse de yine de onun peykidir.
Peyk, elbette padiahtan evvel gider.
Gndzde vakit namaz farz olmu, gecedeyse iki namaz.
Sen varlk cihetiyle benden eksik olduun iin sende klnan namaz,
Bende klnan namazdan eksik olmutur.
Eer bu szme raz olmazsan ve aramzda
Tanrnn adaletinin hakem olmasn istersen,
Adil doulu ahn szn kabul et,
Yahut kerem madeni bavezirin hkmne raz ol.
O Eb Nasr Halil bin Ahmedin oludur;
Tanrnn yardm ve keremine mazhardr;
Makam ve yceliin tac, saltanat ve nimetlerin sahibidir.
Sz Padiah, stat
EBLFEREC- SECEZ
(Topra ho olsun)
stat Eblferec-i Secez, Simcuri44 emiri Eb Alinin egemenlii zamannda meydana km ve
Simcuriler hanedannn vcs olmutur. O, ok hametli ve mevki sahibi bir kiiydi. Simcur
hanedannn byklerinden sonsuz nimet ve ihsanlar grmt. iir ilminde mahir ve fen sahibiydi.
Eblferec bu mevzuda birka eser yazmtr. airlerin meliki Unsur onun radr. Aslen Sistanldr;
baz mecmualarda Gazneli olduu da yazldr. Eblferec-i Belh dahi ondan sonra gelmitir. Fakat
fazilet evvelkine aittir. Eblferecin divan pek mehurdur; ben mecmualarda muhtelif iirlerini de
grdm. Bykler, risalelerinde stat Eblferecin iirlerini ahit olarak gsterirler.
44 Simcuriler: Yaklak 900 ila 1000 arasnda Horasanda hkm sren ranl hanedan. Gemii tam
olarak bilinmeyen bu hanedann atas Samanoullar hkmdar smailin hizmetine girmi Ahmed adl
eski bir kleydi ve 912de Sistan valiliine atanmt. Olu brahim Horasan valisi olurken, torunu
Eblhasan ise Horasann gneyindeki Kuhistan merkez edinerek bamsz bir devlet kuracakt. Onun
yerine geen olu Eb Ali ise Herat da topraklarna katt. Samanoullarnn zayflayp Gaznelilerin
glenmesi zerine Eb Ali de Karahanllar ile ittifak yapt. Ama Gazneliler, Karahanllar ve
Samanoullar arasndaki savalar srasnda Simcuri topraklar igal edilip bu hanedann egemenliine
son verildi.
Saadet, bu devirde Anka-y Marib gibidir.
Mihnet ve zahmet insanlara mahsustur.
Ben suret leminin her tarafn dolatm.
nsan her yerde gaml ve biaredir.
Herkes kendine gre bir mihnete yakalanmtr.
Hi kimseye muafiyet berat verilmemitir.
Hikye ederler ki: Simcuri emiri Eb Ali, Sebktekin slalesinin egemenliinden evvel Samanoullar
sultanlar tarafndan Horasan hkimi olarak atanmt. Emir Nsrddin Sebktekin [Gazneli Mahmudun
babas] Horasan istila ettiinde Simcur hanedanyla Gazneli hanedan arasnda ekime balad; bu
yzden Horasan harap oldu. Sonunda Eb Ali, Sultan Gazneli Mahmudun eline esir dt ve bylece
Horasan hkmdarl bamsz olarak Sultan Mahmuda geti.
Simcuriler Eblferece Sebktekin hanedann hicvetmesi ve hicivlerinde onlarn soylarnn aalk
olduunu belirtmesi iin emir vermilerdi. Simcuriler tamamyla ortadan kalkp Horasan padiahl da
Sebktekinoullarna getikten sonra Sultan Mahmud, stat Eblferece di bilemeye balad, onu
cezalandrp ldrmek istedi. O da gizlice stat Unsurnin yardmna snd. Unsur, Sultan Mahmudun
yannda efaat ederek onun kabahatini affettirdi. Sultan onu mal ve mlkyle Unsurye balad. stat
Unsur Eblferecin kymetli mallarn kaleme ald; fakat hocalk hakkna riayeti ve cmertlii sebebiyle
bu mallarn yarsn tekrar Eblferece balad. Bunun iin stat Eblferec, Unsurye dualar etti ve
rencisinin bu ltfu hakknda kasideler yazd.
Sz Meliki
PNDR-I RZ
(Allah kabrini nurlandrsn)
Bu kii, Mecdddevle Eb Tlib bin Fahrddevle-i Deylemnin45 airiydi. Sz ok kuvvetli ve
tabiat kudretli bir airdir. Arapa, Farsa ve Deylemce iirler yazmtr. Rey Kuhistanndandr.
45 Bveyhiler: Arap ve Trk istilalar arasnda rann bats Irakta yerel bir ynetim kuran, gl bir
ran ve ii karakteri tayan slam hanedan (932-1055). Deylem kkenli bu hanedan Eb c Bveyhin
olu tarafndan kurulmutur. Zaman iinde balayan i kavgalar sonunda Bveyhiler, 990da
Fahrddevle (Hamedan, sfahan, Rey) ve Bahddevle (Irak, Fars, Huzistan, Kirman) kollarna ayrldlar.
Sultan Gazneli Mahmudun len Fahrddevlenin olu Mecdddevleyi tutsak alarak Horasana
gtrmesiyle Bveyhilerin Fahrddevle kolu 1029da sona erdi.
Dnyann kerim adamlarndan olan Sahib smail bin Abbd, bu Pindr himaye etmitir. Onun fazileti
hakknda Zahrddin-i Fryb ise u beyti sylemitir:
Benim tabiatmn i lemine temaa maksadyla bir bak!
Sana, onun her kesinden bir Pindr gstereyim. [BEYT]
Aadaki Farsa iir de Pindrndr:
ki gnn birinde Allah lm takdir etmi,
Dierindeyse etmemitir.
Takdir ettii gn ondan kanmak faydaszdr.
Takdir etmedii gndeyse zaten lm olmaz.
Bu kta pek mehurdur. Byklerden birok kiiye isnat olunur. Fakat birok eserde Pindra isnat
edildii grlmtr.
Mecdddevle babasnn vefatndan sonra on yedi yl Acem Irak ve Deylemde saltanat srmtr.
Onunla Sultan Gazneli Mahmud arasnda mcadeleler olmutur. Mecdddevlenin anas Seyyide ise Eb
Dlef-i Deylemnin kzyd. Memleketi vekaleten o idare etti, nk Mecdddevle henz ocuktu.
Derler ki: Sultan Mahmud, Mecdddevlenin anasndan ba ve hara isteyip yle yazd: Tanr Teala
beni insanlar arasndan seip padiah etti. kbal ve devlet tacn benim mbarek bama koydu. Hint ve
ran ahalisinin pek ou bana boyun ediler. Sen de olunu gnder. O da benim maiyetimde yaasn. Ba
ve harac kabul et. Yoksa iki bin kadar kuvvetli sava filini sana kar gnderirim. Rey topraklarn
Gazneye naklederler.
Seyyide eliye ikramlarda bulundu ve mektubu yle cevaplad: Sultan Mahmud bir gazidir ve devlet
sahibidir. ran ve Hint memleketlerinin ou onun elindedir. Kocam Fahrddevle hayattayken Sultan
Mahmudun bana saldrmasndan ve dmanlk etmesinden korkardm. imdiyse kocam Tanrnn
cennetine vasl olmutur ve o dncem de kalmad. nk Sultan Mahmud byk bir padiah, erefli ve
haysiyetli bir kimsedir. htiyar bir kadna kar ordu gndermez. Eer gnderip harp ederse, phesiz ben
de ona kar mukabele edeceim. Eer zafer benim olursa ta kyamete dek an ve eref benimdir. Zaferi o
kazanacak olursa o zaman ihtiyar bir kadn malup etti ve btn memlekete de bunun iin fetihnmeler
gnderdi diyecekler.
Bu nasl bir adamdr ki bir kadndan daha aadr. [MISRA]
Ben Sultan Mahmudun akll ve faziletli bir adam olduunu biliyorum. O, asla byle bir ii yapmaya
cret etmeyecektir. Ben bu cihetten teselli bularak rahatlk deinde uyumaktaym.
Sultan Mahmudun elisi bu haberi bylece sultana getirdi. Sultan, Seyyidenin akln ve zeksn takdir
etti. Biz latife yapmak istiyorduk, fakat bu kadn akl, zek ve ileriyi gr bakmndan erkeklerden daha
stndr dedi.
Sultan Mahmud, Seyyide hayatta olduu srece Fahrddevlenin memleketine saldrmad.
Mecdddevlenin katli 420 senesindedir.
airlerin Meliki
ASCED
(Tanr rahmet etsin)
Aslen Heratldr. Her bakmdan ho kasideler sylerdi. stat Unsurnin talebelerindendi ve daima
Sultan Mahmud bin Sebktekinin yannda bulunurdu. Ascednin divan pek mehur deilse de iirleri
mecmualarda ve fazllarn risalelerinde kaytldr. Bu rubai onundur:
arap imeye ve arap kadehini yd etmeye tvbeler olsun.
Gm gibi parlak eneli gzellerin akna tvbeler olsun.
Gnl, gnah ilemek hevesindedir; dudaklarmsa tvbe etmektedir.
Yarabbi, bu drst olmayan tvbelere tvbeler olsun.
Crcan, Drl-Merz, Taberistan ve Geylan hkm altnda bulunduran Emir emsl-Mal Kbus bin
Vamgr lim, fazl ve adalet sahibi bir padiaht; limlere ve bilginlere ok sayg gsterirdi. Birok
Arapa ve Farsa iirler sylemitir. Sennin u beyti onun olgunluk ve faziletine delildir:
Fkh ren, fakat mevki ve rtbe cehenneminde
Kbus bin Vamgr gibi olma. [BEYT]
Kbus ile Fahrddevle-i Deylem arasna dmanlk girdi. Fahrddevle onu Crcandan kard. Bunun
zerine Kbus, Niabura geldi ve Samanoullarndan Nuh bin Mansurdan nce Horasan valisi olan
Simcuri emiri Eb Ali ile Ta-Hcibe snd.
Niaburda yedi sene kald. limlere, zahitlere, salihlere bol bol ltuf ve ihsanlarda bulunurdu.
Sofrasnn kymetli kaplarn bu uurda sarf etti. Gurbette kald srede hkmet merkezindeki detini hi
bozmad. O zaman Horasann ba kads ve devrin ileri gelen bir adam olan mam Eb Sheyl-i Salk,
Emir Kbus hakknda methiye ve eserler yazmtr.
Fahrddevle ldnde Kbus, Crcan ve varisi olduu dier memleketleri tekrar ele geirdi. Bu srada
olu Minuihrin kendi aleyhinde kurduu suikast sonucu, yakn adamlarndan birinin eliyle Bistama
bal olan Cenaek Kalesinde ehit edildi.
Emir Kbusun ldrlmesinin sebebi uydu: Kbus, son derece kibirli ve kt huylu bir adamd.
Birok byk adam ldrmt. Kan dkmeye haristi. Nihayet, devlet erkn ondan nefret ettiler. Olu
Minuihri Kbusu yakalatp hapsetmesi iin kkrttlar ve olu da onu hapsetti. Neticede Minuihr,
onun hapiste ldrlmesine raz oldu.
Derler ki: Minuihr, Kbusu yakaladnda, onu Crcandaki Mrn Kalesine hapsetmek zere
Abdullah Cemmza teslim etti.
Kaleye gtrlrken Emir Kbus, Abdullaha Sizlerin ne yetkisi var ki benim gibi bir emiri incitmeye
cret edilir diye sordu.
Ey Emir sen ok adam ldrdn, bu yzden de seni hapsettik dedi cevaben Abdullah.
Sylediinin aksine ben pek az insan ldrdm iin bu belaya giriftar oldum ya. Eer ok adam
ldrseydim ilk nce seni ldrr ve bugn bu derece kt bir ekilde senin eline dmezdim dedi Emir
Kbus.
[EB AL SN]
eyhr-reis Eb Ali Sin, Emir Kbus ile ayn ada yaamtr. Ona hccetl-hak demilerdir.
Aslen Buharaldr. Babas Eb Abdullah Sin lim ve hakm biriydi.
eyh Eb Ali, henz on iki yandayken Buhara limleriyle mnakaa yapar ve onlar susmaya mecbur
ederdi. Harezmde yedi sene ders okudu. Oradan Crcan, Rey ve sonra Acem Irakna gitti. Daha
sonraysa Vezir mdddevle-i Deylemnin yannda bulundu. sfahan ktasnda ishal ve sahc hastalndan
ld.
Bir fazl Eb Ali Sin hakknda u ktay yazmtr:
Heccetl hak Eb Ali Sin
qA^ (373)da yokluk leminden varlk lemine geldi.
c^ (391)da btn ilimleri rendi;
U (427)de de bu dnyadan gmtr. [KITA]
Sahbnl-Acem
FRDEVS- TS
(Tanr rahmet etsin)
Bykler ve fazllar slamiyet devrinde Firdevs gibi bir airin dnyaya gelmedii hususunda
mttefikler. Hakikaten o, sz statlnn ve fesahatin hakkn vermitir. Bu iddiann doruluuna ahnme
kitab adil bir ahittir. Be yz sene getii halde zamann airlerinden ve belagat sahiplerinden hibiri
ahnmeye benzer bir eser vcuda getirme kudretini kendisinde bulmamtr. Bu kudret ve kabiliyet,
airlerden hi kimseye nasip olmam ve olmaz da. Bu, Allahn Firdevsye bir vergisidir. Faziletli
kimselerden bazlar onun hakknda yle syler:
Firdevsnin sz padiahlnda basp dnyada brakt sikkeyi
Fars ahalisinden baka bir kimse bastysa kfir olaym.
Sz, nce yce artan yere indi; fakat
Firdevs onu tekrar ykseltip yce ara kard. [R]
Baka bir aziz de bu ktay sylemitir (Tanr onu syleyenin hayrn versin):
Her ne kadar Peygamber,
Benden sonra nebi gelmeyecektir dediyse de
iirde [u] kii peygamberdir:
Gazelde Sad, kasidede Enver, tavsif ve tasvirde de Firdevs.
Hakikat udur ki, az ok bir farkla Hakannin kasideleri Envernin kasideleriyle ayn ayarda olabilir.
Yine Emir Husrevin gazelleri, stat eyh Sadnin gazellerinden hi geri kalmaz. Fakat Firdevsnin
[iirinde] kulland kelimelere ve yapt tavsiflere hangi fazl kiinin iirinde rastlanabilir, bunu yapmak
kime myesser olur. Bu szleri beenmeyen ve kabul etmeyen de olabilir. Bu yolda eyh Nizm de byk
airlerdendi; szleri yksek, metin ve manaldr. Fakat her iki air hakknda da insaflca dnldnde,
hangisinin daha ayrt edici vasfl olduu hakiki bir hkmle sylenir ve ortaya kar.
Firdevsnin ismi Hasan bin shak bin erefahtr. Baz iirlerinde mahlas olarak bn erefah adn
kullanmtr. O, Ts kyllerindendir ve Tsa bal Rezan kynden olduunu sylerler. Baz kiilerse
Amid-i Horasan adyla mehur olan Sr bin Eb Maerin Ts kynde Firdevs adnda ba ve baheleri
bulunduunu, Firdevsnin babasnn da bu bahelerin bahvan olduunu sylyorlar. te Firdevs adn
almas bu sebeptenmi. Doru olup olmadnn sorumluluu anlatana aittir.
Hayata atldnda Firdevsnin vaziyeti yleydi: Ts valisi ona ok eziyet etmiti. Ts valisini ikyet
maksadyla Gazneye giderek bir sre Sultan Mahmudun sarayna gidip geldi, fakat ii olmad. Gnlk
rzkn karmayacak hale geldi. airlii sanat edindi. Ktalar, kasideler yazarak her snf halktan maa
temin etti.
stat Unsuryle konumak istiyordu, fakat Unsurnin mertebesi yksek olduu iin bu arzusu bir trl
yerine gelmiyordu. Nihayet bir gn Unsurnin meclisine hileyle girebildi. O mecliste Unsurnin
talebelerinden olan Asced ve Ferruh de bulunuyordu.
stat Unsur, Firdevsyi kyl klkl bir adam olarak grd iin glerek ve latife yoluyla Ey karde
airler meclisine airlerden baka kimse yakmaz dedi. Ben fakir de bu iir sanatndan birazck
anlarm dedi Firdevs.
stat Unsur, onun airlik tabiatn denemek iin Biz her birimiz bir msra sylyoruz. Eer sen de
buna ilaveten bir msra sylersen o vakit senin airliini kabul ederiz dedi ve u msray syledi: Ay
senin yanan gibi parlak deildir. Onun arkasndan Asced Senin yanan gibi glende gl yoktur ve
Ferruh Senin kirpiklerin mzrak gibi zrhlar deler geer dedi. Firdevs de Peen ile arpan Givin
mzra gibi diye tamamlad.
Bylece sznn gzelliine hayret ederek onu takdir ettiler. stat Unsur Gzel syledin, galiba senin
Acem meliklerinin tarihine de vukufun var dedi Firdevsye. Evet, yanmda bu konuda bir de tarih
vardr dedi Firdevs.
Unsur onu iirler ve zor beyitlerden imtihan etti. Firdevsyi airlik ivesine hkim buldu. Ey karde
bizi mazur gr, senin bu faziletini bilemedik dedi ve kendine arkada yapt.
Sultan Mahmud, Unsurye Acem meliklerinin tarihini manzum bir halde kaleme almasn emretmiti.
Unsur de ilerinin okluunu bahane etmiti; belki de, onun airlik tabiat byle bir ahnmenin
nazmna kfi deildi. O devirde bu iin ehli hi kimse bulunmamt.
Nihayet Firdevsye ahnme nazmedebilir misin? diye sordular. O da nallah ederim dedi. stat
Unsur buna ok memnun oldu, derhal vaziyeti sultana arz etti ve ok gzel, inci gibi parlak szler
sylemeye muktedir Horasanl bir gen gelmi; yle zannediyorum ki bu gen Acem tarihini nazma
ekebilecektir dedi. Sultan Ona benim vgm iin birka beyit yazmasn syle dedi. Unsur,
Firdevsye sultan vmesini bildirdi. Firdevs hi dnmeksizin birka beyit syledi ve u beyit de
onlardan birisidir:
ocuk stten doyup dudaklarn annesinin memesinden
ektii vakit beiinde ilk defa Mahmud der.
Bu beyit sultann ok houna gitti ve Firdevsye ahnmeyi nazma balamasn emretti.
Derler ki: Sultann emriyle ona saray avlusundaki bahede bir hcre verdiler ve maa baladlar. Drt
sene Gaznede ahnmenin nazmyla urat. Bundan sonra vatanna gitmek ve ahnmenin nazmyla
orada uramak iin izin ald. Drt sene de Tsta kaldktan sonra tekrar Gazneye geldi. Bu srede
ahnmenin drtte birini nazma ekmiti. Bunu sultana arz etti ve sultann kimya gibi tesirli olan
beenilerine mazhar oldu. Yine nceki gibi almaya balad. Sultan zaman zaman onun gnln alr,
halini hatrn sorard.
Firdevsnin mrebbisi [vezir] emsl-kufat Hce Ahmed bin Hasan Meymendydi. Onu daima ver,
ama Sultan Mahmudun en yakn adamlarndan ve sekin kiilerinden olan Ayaza hi iltifat etmezdi. Ayaz
bu yzden ona kzmt ve Firdevsye olan dmanl yznden padiahn da bulunduu zel bir mecliste
Firdevsnin Rafzi47 olduunu syledi. Sultan Mahmud din ve mezhep hususunda mutaasspt. Rafzilere
dman olduu kadar hibir taifeye dman deildi. Bu sebepten sultann Firdevs hakkndaki fikri
tamamen deiti.
47 Rafziler: Hz. Eb Bekir ve merin halifeliklerini reddeden ii akm. ii kaynaklar ise beinci imam
Muhammed Bakrn lmesinin ardndan Hz. Hasann torunlarndan Nefs-i Zekiye diye nlenen
Muhammed yerine Cfer-i Sadk imam sayanlar Rafzi diye adlandrr. Bu anlamyla Rafzilik iiliin
mamiye mezhebiyle zdetir.
Bir gn Firdevsyi artt ve azarlamak maksadyla, ask bir suratla Sen Karmatiymisin48 yle mi?
Seni, btn Karmatilere ibret olsun diye fillerin ayaklar altnda helak ettireceim dedi.
48 Karmatiler: Btni-smaili kkenli dinsel ve siyasi bir akmn yeleri. En belirgin zellikleri dinde
btn yasaklarn ve ykmllklerin kaldrlmasn savunmasdr. Tm Btni akmlar gibi Karmatilik de
eski ran inanlarndan, zellikle Mazdekilikten etkilenmitir. Ortaklama anlay olduka gl olan
hareket, siyasal alanda Hz. Alinin soyunun haklarn savunur grnse de, temelde Arap egemenliine
kar ulusal bir tepkidir.
Firdevs derhal sultann ayaklarna kapand ve Ben Karmati deilim, ehl-i snnet vel cemaattenim.
Bana iftira etmiler dedi.
Bidat olan bu yolun bykleri hep Ts ehrinden zuhur etmitir, fakat bununla beraber, seni bu yoldan
dnmen artyla affediyorum dedi Sultan.
Firdevs bundan sonra sultandan korkmaya balad ve sultann da onun hakkndaki fikirleri deiti.
Sultanla aralarnda geen olaylara ramen Firdevs ahnmeyi tamamlad. Bu eserine karlk, sultann
yakn nedimleri arasna girmek veya bir yerin ktana49 nail olmay mit ediyordu. Sultann ona kar
olan beenisi sona erince ahnme iin tayin edilen caizesi her beytine bir dirhem olmak zere 60.000
dirhem gme indirildi. Firdevs, bu caizeyi ok kk grd. Bununla beraber ald. Pazara gitti,
hamama girdi ve hamamcya cret olarak 20.000 dirhem verdi. 20.000 dirhemini de bir erbet iip
erbetiye verdi ve kalann da muhta olanlara datt. Gazne ehrinde gizlendi, sonrasnda ahnme
kitabn, sultann Hafz- ktbnden [ktphaneci] hileyle ald ve sultan yermek iin yazd birka
beyti ona ilave etti. u beyitler onlardandr:
49 Ikta: Padiahn toprak balamas.
Sultann ta ve hazinesine nail olmak midiyle
ahnmeyi yazmak iin ok seneler altm, zahmet ektim.
Halbuki o, bana yrek acsndan baka bir ey vermedi.
Ve elime havadan baka bir ey gemedi.
Eer o, padiah olu padiah olsayd, bama altn ta kordu.
Ve eer onun annesi de olsayd,
Beni dizkapaklarma dek altna gark ederdi.
Onun soyunda ve asaletinde byklk olmad iin,
Byklerin adn duymak istemedi. [R]
Bu beyitlerin iinde bulunduu manzume pek mehurdur. Tamamn yazmaya hacet yoktur.
Firdevs drt ay boyunca Gaznede gizlendi, sonra gizlice Herata geldi ve sahaf Eblmelnin evinde
bir sre vakit geirdi. Nihayet Sultan Mahmudun elileri Firdevsyi aramak iin oraya gelip ehirde
tellal arttlar. Firdevs byk bir glkle kendini Tsa att, fakat orada da durmas imknszd. Hsm
ve akrabalarna veda ederek Rstemdara gitti. Ve o dnem Minuihr bin Kbus tarafndan Rstemdar
hkimi olan Sipehbed-i Crcanye snd. Sipehbed ona hrmet etti. Firdevsden Sultan Mahmudu
hicveden beyitleri 160 dirhem altn mukabilinde onlar ahnmeden karmak iin satn ald. Firdevs de
buna raz oldu. Firdevs bir kere daha Tsa gittiinde artk ihtiyarlamt. nsiyet ettii vatannda gizli
olarak yayordu.
Sultan Mahmud, Hint seferi iin Delhi melikine bir mektup yazarken yzn [veziri] Hce Ahmed bin
Hasan- Meymendye evirdi ve Eer mektubun cevab arzumuza uygun gelmezse ne tedbir alalm?
diye sordu. Hce de ahnmeden u beyti okudu:
Eer cevap arzuma uygun gelmezse artk yaplacak ey,
Sava meydannda elimde grzm Efrsiybla arpmaktr.
Sultan bundan ok duyguland ve Firdevsye cefa ettim, pek az ihsanda bulundum, acaba imdi o ne
haldedir dedi.
Hce padiahla bu hususta konuma frsatn ele geirince hemen Firdevs artk dkn bir ihtiyardr ve
ok gaml olarak Tsta gizli bir hayat yaamaktadr dedi.
Son derece inayet ve ltuf gsteren sultan, on iki deveye ivit boyas ykleterek Tsta oturan
Firdevsye caize olarak gnderdi. ivit boyas ykl develer Ts ehrinin Rudbar kapsndan ieri
girerken, Firdevsnin cenazesi Rezan kapsndan kyordu. Sonrasnda bunlar onun kz kardeine
vermek istediler; fakat o, son derece zahitliinden dolay kabul etmedi, Benim sultann malna ihtiyacm
yoktur dedi.
Firdevsnin vefat 411 senesine rastlar. Mezar Tsta, Abbasiyye mezarlnn yanndadr. Bugn onun
erefli mezarnn yeri bellidir ve ziyaretilerin hacet yeridir.
eyh Eblkasm- Grgn (Tanr rahmet etsin) Mecusileri50 vd iin Firdevsnin cenaze namazn
klmad. O gece ryasnda Firdevsyi Adn cennetinin51 en yksek makamnda grd ve ona Bu dereceyi
ne ile kazandn? diye sordu. O da Allahn birlii hakknda sylediim u beyitle kazandm dedi:
50 Mecusiler: M VI. yzylda ranl peygamber Zerdtn kurduu inan ve ibadet sistemini kabul
edenler.
51 Adn: Yedi kat gklerin zerinde yaratlan sekiz cennetten en yksek derecede olan.
Cihann ykseklii, alakl hep sensin.
Bilmiyorum sen nesin! Her ne isen osun. [BEYT]
Yukarda ad geen Sipehbed [bakumandan] Emir emsl-Mal Kbusun daysnn oludur.
Derbend-i ikkann yannda, Horasandan Grgn ve Esterbda giden yolun zerindeki Ribat- Ak bu
Sipehbedin yaptrd binalardandr. Duvarlar zalim gzellerin vaat ve vefalar gibi yklm, damysa
klarn mihneti gibi kmt; artk ondan hibir eser kalmamt. Fakat emir-i kebir, lim, adil,
meyyet, mufaddal, Nizml-hak ved-din Ali-r (Tanr devletini devaml klsn) tarafndan bu ribatn
[kervansaray] tamiri emredildi. Az bir zamanda o ykk duvarlar skenderin seddi gibi salamlat ve
dam bu yce felein kemeri gibi ykseldi. Bugn bu lkede byle bir bina gsterilemez; btn yolcularn
rahat etmesi iin biricik yerdir. Cenab Hak bu melek sfatl emiri seneler boyunca yaatsn.
Yarabbi dnya bu letafet ve teravetiyle durduka
Ve felekler devrinde devam ettii mddete,
Sen onu, mrnden ve genliinden faydalandr
Ve ona her eyden ziyade mr ver. [R]
Sz Meliki, stat
FERRUH
(Tanr kabrini serin yapsn)
stat Ferruh Tirmizlidir ve stat Unsurnin talebesidir. Doru tabiatl ve aklselim sahibidir. stat
Red-i Vatvt Ferruh, Araplarn Mtenebbsi mevkiindedir demitir. Bu her iki fazl kiinin szleri
sehl-i mmtenidir52. Sultan Mahmud bin Sebktekin zamannda Belh valisi olan emir-i kebir
Eblmuzaffer bin Emir Nasr bin Nsrddinin vcsdr.
52 Sehl-i mmteni: Kolay ve sade grnd halde, bulunup sylenmesi ve taklit edilmesi zor olan sz.
Emir Eblmuzafferin dagh hakknda u kasideyi yazmtr:
emenler yamur bulutlaryla rtldnde, da balar
Trl trl ieklerle, yedi renkli perniyan kumana brnr.
Yerde ahu gbei gibi miskler doar.
St aac tut kanad gibi yapraklarla rtldr.
Dn gece yars rzgrlar bahar kokularn getirdi.
Bu ne gzel kuzey rzgr, bu ne kutlu bahar rzgr!
Rzgrlar sanki yanlarnda misk ve balarda
Kucaklarnda all yeilli bebekler tayorlar.
Nesterenin boynunda beyaz bir inci,
Erguvann kulann kpesinde Bedahan yakutu parlyor.
Gl aacnn dallarnda krmz esvaba brnm gller
kal beri, nar aalarndan insan ellerine benzeyen
Kozalak salkmlar aa sarkmaya balad.
Balar bukalemun gibi grnmekte.
Sular saf inci renginde, bulutlar inci taneleri gibi
Yamurlar yadrmakta...
nsan baktnda bu trl trl ieklerle sslenmi balarn,
Padiahn daghndan rengrenk hilatler aldklarn sanr.
Padiahn dagh imdi yle bir saadet ve letafet iinde ki
Felek onun karsnda hayretler iinde kalr.
Her taraf yeillik iinde, lem iinde bir lem,
Sra sra kaleler gibi her tarafa adrlar kurulmu.
Her kedeki adr, sevgilisinin visaliyle mest olmu,
Birini grp mutlu olan iki dostun buluma yeri olmu.
emenlerde engler alnyor, gzel sesli algclar arklar sylyor,
Sakiler adrlarda araplar kadehlere dolduruyor,
Afiyet olsun sesleri her yerden duyuluyor.
klar sevgililerini pp kucaklamayla,
Gzeller nazlanp azarlamayla megul.
algclar ut alp arklar sylyor. Zevku sefa sahiplerinin
ou uyku ve humar [iki mahmurluu] iinde yatyor.
Mbarek bahtl padiahn adrnn kapsnda
Dalamak iin gne gibi bir ate ykseliyor.
Atein alevleri sanki bir kuman izgileri gibi havaya ykseliyor,
Genlerin tabiat gibi hararetli ve altn gibi sar.
Yaplan dalar, yakut renkli mercan dallar ve
Atein altnda nar taneleri gibi. Uykusuz ocuklar
Sra sra dizilmi, dalanmam hayvanlar da katar katar.
Mbarek tabiatl padiah, dnyalar aan bir at zerinde,
ln ortasndaki sfendiyr gibi dolayor.
Onun kemendi gen dilberlerin zlf gibi kvrm kvrm,
htiyar dostlarn ahdu vefas gibi salam ve kuvvetli.
Bu adil emir Eblmuzaffer ah,
ehirler zapt eden ehriyar ve ehirler koruyan padiahtr.
Onun kvrm kvrm kemendine hangi hayvan dse,
Onun ad kalamda, omuzlarmda ve yzmde ss olur.
Bu tarafta daladklar hayvanlar, te tarafta
Dizginleri ve eyerleriyle airlere ve ziyaretilere hediye eder. [KASDE]
stat Ferruhyi beli ve fasih iir sylemekte esiz saymlardr. iir sanatlarndan bahseden
Tercmanl-Belga adl kitap onun eserlerindendir. Fazllar onun szlerini ahit olarak belirtirler.
Divan Maverannehrde ok mehurdur. imdi Horasanda kaybolup gitmitir.
Sz Padiah
EMR MUZZ
(Tanr rahmet etsin)
Fazllarn byklerindendir. Bir sre ilim tahsil etmi, statlk mertebesine ykselmi ve iir ilminde
kendi devrinin ileri gelen bir kiisi olmutur. Asl Nes vilayetindendir. nceleri Sultan Melikahn
hizmetinde asker olmutu. Horasandan sfahana geldi. Melikah ona emirlik rtbesi verdi.
ehar Makale mellifi Nizm Arz der ki: Birok fazl ve byk kiiyle konutum, ama mrvvet,
akl, fikir ve zarif tabiat bakmndan Emir Muizz gibi bir adama rastlamadm. Sultan Melikahn
saraynda Emir Muizznin ilk hreti ve onun meliku-uarla tayini yle olmutur: Bir bayram
gecesi, sultan ve devlet erkn, bayram aynn hilalini grmek iin sarayn damna ktlar. Bayram aynn
hilali glkle grnyordu. Btn bykler onu grmekten ciz kaldlar. Birdenbire sultann gz ayn
zerine dt ve mbarek parmaklaryla iaret ederek oradaki btn byklere gsterdi. Pek ok
neelenerek, Emir Muizzye burada ay betimleyen bir iir yazmasn emretti. stat Muizz u rubaiyi
syledi ve yeni ay ayr ayr tebihlerle vasflandrd:
Ey ay, sen benziyorsun padiahn soyuna
Yahut da iveler eden gzelin kalarna.
Gya sen altndan yaplm bir nalsn,
Sanki sen kpesin felein kulanda. [RUBA]
Sultan bu rubaiyi ok beendi ve ona Rm eliliini vererek derecesini ykseltti.
Emir Muizznin krk katar kuma ykl deveyi sfahana gtrd rivayet olunur. Emir Muizznin
divan mehur ve tannmtr. Hakan onu ok beenir, Red-i Vatvt beenmezdi.
Emir Muizz, biroklarnn derinlemesine inceledii, son derece sanatkrane bir kaside sylemitir.
Matla yledir:
Ey taze gl yapraklarndan daha taze olan,
Sanki seni cennetin mrebbisi koynunda bytmtr.
Eb Thir-i Htun, Menakb-uar kitabnda, bu kasideye takriben fazllardan yz kiinin nazire
yazm olduunu syleyip Fakat bununla beraber hi kimse Emir Muizz gibi syleyememitir diyor. Ve
yine Eb Thir Zannma gre, Emir Muizz bu kasideyi, Emir Unsurden daha kuvvetli bir ekilde
sylemitir diyor.
Hazan hakknda syledii ve matla yle olan kaside de Emir Muizznindir.
Hazan rzgrlar, bahelerin o gzel elbiselerini kardndan beri
Bulutlar geldi ve karlarla dalarn balarna beyaz sarklar sardlar.
Sultan Celleddin Melikah, Emir Eb c Alp Arslann veliahtdr. Seluklu hanedannn kymetli
bir melikidir. Onun zamannda memleket, sslenmi bir gelin gibiydi. Onun devrinde insanlarn grd
refah ve saadet ta dem peygamber zamanndan bugne dek hibir devirde grlmemitir. Mekke ve
Medinede Sultan Melikahn namna hutbe okunmu olduunu sylerler.
Tanrnn Sultan Melikah hakkndaki inayetlerinden biri, ona dnya ve ahretin efendisi olan Nizml-
Mlk gibi (Tanr onu mafiretiyle sarsn) bir veziri layk grmesidir. limde, adalette ve hayr ilemede
onun gibi bir vezir gsterilemez. Sultann mrnn ve devletinin son gnlerinde Nizml-Mlke olan
tutumu deiti, sultann byk hanm olan Trkn Hatun, Eblgnim Tcl-Mlk-i Frisyi
yetitirmiti. Sultana rica ederek onun vezir olmasn temin etti. Tcl-Mlk hakk ve liyakati olmakszn
bir sene drt ay vezirlik yapt.
Nihayet, Badata hcum srasnda Nihavend snrnda, Melahide [dinsizler] gruhu Nizml-Mlk
ehit ettiler. lm vaktinde u iiri yazp sultana gnderdi.
Ey gen bahtl padiah, krk sene senin ikbalinle
Vatan ufuklarnn ehresinden zulmn tozunu ve kirini pasn sildim.
Senin iyi naml turan ve saadet menurunu,
Tevkinle53 Allahn huzuruna gtrdm.
53 Tevki: Padiah fermanlarna nian iaretini (turay) izen grevli.
mrm doksan alt yandayken sona erdi.
Nihavend snrnda aldm yara sebebiyle
Bu fani dnyaya veda ettim.
Eski hizmeti oluma braktm.
Onu, Allaha ve padiaha teslim eyledim. [R]
Nizml-Mlkn azli Sultan Melikaha uurlu gelmedi. Sultan da, o srada Badat havalisinde
Nizml-Mlkn ehit edilmesinden krk gn sonra, rahmann rahmetine kavutu. Bu hl iin Emir
Muizz, Nizml-Mlkn zamannn gemesine duyduu znt ve Tcl-Mlkn yerilmesine dair u
rubaiyi yazmtr:
Melik, kendi yldznn saadetini takdir edemedi
Ve alkan vezirinin kadrini kymetini bilmedi.
Ordusunun bana bela gibi Tc getirdi.
Bylece kendi bandaki saltanat tacn Tcn bana koydu.
u ktay da yine bu konuda sylemitir:
Bu ihtiyar vezir Nizml-Mlk bir ayda yksek cennete gitti.
teki ayda da gen padiah onun arkasndan gitti.
yle bir padiah ve byle bir vezire ne kadar yazk oldu.
Tanrnn gazabna bak. Bunun karsnda sultann aczine bak. [KITA]
Meliklerin Makbul
NZM ARZ- SEMERKAND
(Tanr rahmet etsin)
Fazilet sahibi ve latif tabiatl bir kii olan Nizm Arz, Emir Muizznin talebelerindendir. iir
ilminde mahareti vardr. Veys ve Rmn destann nazma ekmiti. O destan, Hamseyi54 yazmadan nce
Nizm-i Gencevnin de nazmettiini sylerler. ehar Makale, Nizm Arznin tasniflerindendir. Bu
eser adab muaeret, amel hikmet, meliklere hizmet etme usulleri ve bunun gibi konular bilmek
hususunda ok faydal bir kitaptr.
54 Hamse: Divan edebiyatnda airlerin farkl konularda yazdklar be ayr eserin bir araya gelmesiyle
oluan hacimli eserlere verilen genel ad.
Nizm Arznin nazmettii Veys ve Rmn destanndan alnan u beyit sayesinde o kitabn iindeki
beyitlerin hangi vezinde yazlm olduu anlalr:
Aree muldan ta Merve kadar
Bir ok att iin nianc demilerdir. [BEYT]
Bu ok atma meselesi yledir: Are, Tahmuresin kardeinin oludur. Bu ikisi dnyay paylarlar.
Bunlarn topraklarnn arasndaki ve hl izlerine tesadf edilen snr, bir tarafndan mul snrndan
Ebverd ve Merve, dier taraftan da Ceyhundan ta Fergana, Hocende kadar uzanr. Are, amcasndan
kendisine yalnz bir ok atm menzili toprak vermesini, baka bir ey istemeyeceini talep etmi ve amcas
da ona bir ok vermitir. Hakmler bu okun iini boaltp cva ve ilalarla doldururlar. Are bu oku tam
gne doarken, gnee kar atar. Gnein ss onu eker ve bu ekilde ok mul snrndan Merve kadar
gider. Baz tarihlerde bu ekilde rivayet edilmitir.
Bir okun krk merhale55 gitmesi mantken mmkn grnmyor. Fakat byk eyh Azer (Tanr rahmet
etsin) (Cevhirl-Esrr) kitabnda, eyhr-reis Eb Ali Sinnn (Tanr derecesini ykseltsin) bunu
inkr etmediini ve fennen mmkn olur dediini sylyor. Bu yle yorumlanabilir: Mesela Merve bir
fersah mesafede mul isminde bir ky olabilir, nitekim Semerkandda Sebzvar ve Harezmde Badat
isimli kyler var. Yoksa phesiz bildiimiz mul ehri deildir.
55 Merhale: Osmanl dneminde kullanlan uzunluk birimlerinden; 1 merhale 45.480 metreye karlk
gelir.
Sz Padiah, Mevlana
AMAK-I BUHAR
(Tanr rahmet etsin)
Byk airlerdendir. Sultan Sencer zamannda yaamtr. Yusuf aleyhisselam kssasn nazma
aktarmtr ve bu manzumeyi iki bahirde de okumak mmkndr. stat Redddin-i Vatvt Hadyikus-
Sihrinde onun szlerini ahit olarak getirir ve onu ok beenir.
Hmid bin Amak onun oludur.
Amak, Szennin zamannda yaam ve onu hicvetmitir:
Dn akam ryamda demi grdm.
Havvann elini tutmutu.
Ona Szen senin ahfadndan mdr dedi, dem.
Eer yleyse ben Havvay talak ile boarm dedi. [R]
Amakn mersiye sylemekte byk mahareti vardr. Eb Thir-i Htun Tarih-i li Selukta yle
diyor: Sultan Mahmud bin Muhammed bin Melikahn nikh altnda bulunan, Sultan Sencerin kz Mah
Melik Hatun vefat ettiinde Sultan Sencer ok zlmt. Bir mersiye sylemesi iin Amak Buharadan
getirtti. O zamanda Amak ok ihtiyar, gz kr ve ciz bir haldeydi. Uzun bir kaside sylemekten
kendisinin affedilmesini rica etti. Bu hadise bahar faslndayd.
Gllerin, bostanlarn sahasndan kp ald bir zamanda,
Bu alm gl topraklar iinde kaybolup gitti.
Aa dallarnn bulutlardan nemlendii bir zamanda
O taze bostann nergisi susuz kald. [KITA]
Amak bu mersiyeyi gzel sylemitir. Hepsini burada grmek mkldr.
[SULTAN SENCER]
Sultan Sencerin61 menkbelerine, yceliine ve iyiliklerine gelince, bunlar gneten daha parlaktr. O
devlet ve meymenet sahibi, fukara dostu, adaletli ve melek huylu bir padiaht. Yetmi alt sene mr
srd ve altm sene Turan ve rann mstakilen padiahln yapt. Bunun yirmi senesi babasnn ve
kardelerinin naibliiyle, krk senesi de kendi bana.
61 Sencer: (1086-1157) Byk Seluklu mparatorluunun son byk sultan. 1153 ylnda ayaklanan
Ouzlar Senceri tutsak edip komutanlarndan ounu ldrdler. ki yl sonra Seluklu komutanlarndan
Mueyyed Ayabann yardmyla esaretten kat ve yeniden tahta kt; ama Horasanda dzeni tekrar
kuramadan ld.
Tarih-i li Seluk u vakay kaydeder: Ben Radegnda ounlukla sultann yannda bulunurdum.
Gzmle grdm. Bir sere, sultann syebannn [adr] zerine yuva yapp yumurtlamt. Oradan g
etmek zaman geldiinde sultan, hizmetkrna yiyecek iecek tahsis edip orada brakt ve o serenin
yavrularn besleyip uurana dek syeban kaldrmayp olduu gibi muhafaza etmesini emretti. Bundaki
amac, o sereye perianl reva grmemesiydi. Elbette byle bir padiah hayrla yd olunur ve ilelebet
hayrla yd edilecektir:
Adalet yap adalet; nk adil padiah,
Peygamberlik derecesine yaklar. [R]
Sultan Sencer zamannda yaayan, onu ven ve onun ltfuna, ihsanna erien airler unlardr: Edib
Sbir, Red-i Vatvt, Abdlvsi-i Cebel, Enver-i Hvern, Ferd-i Ktib, Melik md- Zevzen,
Seyyid Hasan- Gaznev, Mehist ve Per. Per, sultann sevgilisi ve zamann zarif bir kadnyd.
Rivayet ederler ki: Mehist bir gn sultann meclisinde bulunuyordu. Bir ara dar kp geldiinde
sultan, havann nasl olduunu sordu. Darda kar yayordu. Mehist hazrlksz bir ekilde u rubaiyi
syleyip padiaha arz etti:
Ey padiah, felek senin iin saadet atn hazrlam,
Btn padiahlar arasnda seni takdir etmitir.
Senin altn nall atn, harekete getiinde ayaklarn
Topraa basmamas iin yerleri gmle kaplamtr. [RUBA]
Bu rubai sultann ok houna gitti ve bundan sonra Mehist sultann yakn nedimlerinden oldu.
Mevlana Eb Zekeriya- Kuf (Tanr rahmet etsin) Suverul-Ekalm adl kitabnda yle anlatyor:
Sultan Sencer, Badat aldktan sonra Smerra zerine yrd. Smerra Camisinde bir maara vardr ve
iiler mam Muhammed Mehdnin (Tanrnn ona selam olsun) bu maaradan kacana inanrlar. Her
cuma namazndan sonra maarann kapsnda altn eyerli bir at bulundurur ve Ya mam, bismillah
derlerdi. Sultan bu hali grp bunun amac nedir diye sordu ve orada bulunan iilere Bu at bende emanet
kalsn, ne zaman mam zuhur ederse ben ona teslim ederim dedi.
Derler ki sultann bu hareketi pek uur getirmedi. Onun bu hrmetsizlii sultann zarif yaradll olmas
ynnden ho grld, fakat birou bunu beenmedi.
Saltanatnn son gnlerinde limlerin ve zahitlerin tahsisatn kesmitir; bu da devletinin sonunu
hazrlayan sebeplerden biri oldu.
Ouzlar onun zerine hcum ettiler. Bir sre onlarn elinde mahpus ve bal kald. Horasan
vilayetlerinin byk ksm, Maverannehr ve Irakeyn, belki dnyann mamur yerlerinin byk ksmnda bu
vakalar hakknda u iirleri sylemitir:
Senin o grdn saltanat harap oldu,
O iittiin kerem Nili, seraba dnd.
Felek, Muhammed-i Yahyann ban helak etti.
Mihnet ve felaket, dmanlar esir eden Sencerin yolda oldu. [R]
Bu imam Yahya- Niabur, mam Gazzlnin rencisi ve zamann ileri gelen limlerindendi. Ouzlar
onu trl trl ikenceler iinde ldrdler.
Sultan Sencer, Ouzlarn Tirmiz Kalesindeki esaretinden kurtulduktan sonra ok ihtiyarlam ve
kmt. 551 senesi Rebiyssaninin 12. gn Mervde Tanrnn rahmetine kavutu. Vefatnda u ktay
syledi:
Cihan zapt eden klcn ve kaleler fetheden grzn darbesiyle
Cisim nasl tenin hkm altna girdiyse;
Dnya da bana musahhar oldu.
Ben bir elimi uzatarak ne ok kaleler fethettim,
Ayam bir kere kaldrarak ne dman saflar bozdum.
Fakat lm hcum ettiinde bunlarn hibiri fayda vermedi.
Hakiki beka Tanrnn bekas, hakiki saltanat Tanrnn saltanatdr.
airlerin mam
KATRAN BN MANSUR-I TRMZ
(Tanr rahmet etsin)
airlerin statlarndan saylr. Enver de onun airlerindendir. Aslen Tirmizlidir, fakat Belhte
yaamtr. Divan Acem Iraknda mehurdur. Sultan Sencer zamannda Belh valisi olan Emir Muhammed
bin Kuma adna Kavsnmeyi nazmen yazmtr. Red-i Semerkand, Ruh, Levyih, ems-i Smke,
Adnn, Pser-i Humhne ile Belh ve Maverannehr airlerinin ou Katrann talebesidir. Hayatnn son
zamanlarnda Iraka gelmi ve vaktini orada geirmitir.
iir ilminde gayet hnerli ve eser sahibidir. Red-i Vatvt onun hakknda Ben zamanmda airliin
Katrana verildiini iddia eder ve onu air tanrm; geride kalanlar yalnz tabiat cihetinden air sayar,
ilim cihetinden air olarak tanmam demitir.
Katran murabba, muhammes, zul-kafiyeteyn62 vesaire gibi nazmn en g ksmlarnda ok almtr.
u zul-kafiyeteyn terc onundur.
62 Murabba : Ayn lde drder dizelik ve bent denilen ktalardan oluan iir ekli. Uyak dzeni genelde
aaaa/bbba/ccca/ eklinde olsa da, ilk bendi kafiyeli olmayan veya sonraki bentlerde kafiyesi
tekrarlanmayan murabbalar da vardr. ou zaman ila yedi bentten oluur.
Muhammes: Be dizelik bentler halinde yazlan iir ekli. Says drt ila sekiz arasnda deien bentlerin
ilk bendin be dizesi birbiriyle, sonraki bentlerin son bir veya iki dizesi ilk bentle uyakldr.
Muhammesler her konuda yazlabilse de genellikle felsefi dnceler ve tasavvuf ele alnr. Son bendde
airler mahlaslarn sylerler.
Zul-kafiyeteyn: ki uyakl iir ekli.
Bu cevherler yadran bulut, yine bu denizden buharlar yklendi.
Ba ve bostanlar da bu inci yadran buluttan meyvelerle sslendi.
Blbller glzarlarda feryada baladlar.
Smbller, obherler zerine (abir) sayor.
Bulutlar, laleler ve glnazlar zerine ateler parlatyor. [R]
u zul-kafiyeteyn iir de onundur:
Irmak kenarnda yabani gller at zaman,
Burada maukla arap imek iin bir yer ara.
Lale, renk cihetinden mercanlar gemi,
Gzel gzel ten blbller akmada mutripleri geride brakm.
Gl renkli lale, yakut ve incilerden renk,
Kfur, amber-i hr ve ebboydan da koku alm.
Ba, gl ve smbl kokularndan koku gibi
Ve benim oradaki sevgilimin zlf de misk gibi oldu.
Gzlerim onun hicrinden Amderya rma gibi oldu.
Cismim de Amderya rma iinde bir kl gibi kanlara batm.
u beyit de onundur:
Her ay gkteki Ay onun akndan kambur olur.
Gnl kan, gzlerimden her gece yeni yollar aarak akyor.
u da onundur:
Ey gzellikte Kbil ve Kemir gzellerinin ah olan gzel.
Yaptn vaatlerde ok gecikmen yznden akna dndm.
Halka yzn sabah, salarn gecedir.
Salarn daima gece, yzn de sabah farz et.
Lale, bahar zaman senden krmzlk,
Utarit de [Merkr] haziranda benden sarlk ald.
Senin gamzelerin, okuyla vurduu gibi klarn kalbini deldi.
Cmertlik, cihann an ve erefi olan Ebl Celilden vcuda geldi.
Cfer o kiidir ki, kupkuru pler, onun mesut talihinden
d aac gibi kokmaya balad.
Fasihlerin En Fasihi
FASH- CRCAN
(Tanr rahmet etsin)
Emir Unsurl-Mel Keykvus bin skender bin Kbusun sarayna gidip gelen airlerdendir. Vmk
ile Azr kssasn fevkalade gzel nazma ekmitir. Ben bu eseri birka yapra eksik olarak buldum ve
gerisini aramak sevdasna dtmse de bulamadm. Aadaki beyti o destandan alp buraya yazdm. O
destanda, kendi halini ve melik Kbusun hanedann zamann anlatyor.
Ne mutlu bir varlk ki, himmetiyle
Velinimetinin ayann ucunda lyor. [BEYT]
[EMR KEYKVUS]
Emir Kbusun torunu olan Emir Keykvus fazilet sahibi bir adamdr. Kbusnme adl kitap onun
eserlerindendir. Yedi sene boyunca mutlu sultan Mevdd bin Mesud bin Mahmud- Gaznevnin
saraynda nedimlik yapmtr. mrnn sonunda bu fani dnyadan yz evirmi, Beylnda Allahn
emirlerine itaat ve ibadetle uramtr. Sonradan gnlne bir muharebe sevdas dt. Gence ve Berda
valisi olan Emir Ebssevd ile beraber Grcistan seferine gitti. Orada ehitlik saadetine nail oldu.
Yaraland ve lme yaklat bir anda u ktay syledi:
Ey ecel girdabnda kudretsiz kalan Keykvus,
Artk hazrlan, nk ecel yukardan hzla geldi.
Senin gnn ikindi zamanna eriti.
kindi namaz geldiinde gece de peinden hzla yetiir. [KITA]
Manevi Fazl
EBLAL- GENCEV
(Tanr rahmet etsin)
Onu airlerin stad olarak anarlar. Byk irvan ah Celld-dnya ved-din Ahsitan Minuihr
zamannda irvan ve civarnn meliku-urasyd; an yce ve mevkisi ok nemliydi. Hakan ve
Felek-i irvan de Eblalnn rencisiydiler.
Hce Hamdullah Mstevf-i Kazvn Tarih-i Gzdesinde yle yazyor: Eblal kzn Hakanye
nikhlad. Felek de bu kza talipti ve bu yzden can skld, seyahate kmak istedi. stat onun gnln
almak iin yirmi bin dirhem vererek Ey oul, bu para Eblalnn kzndan daha gzel olan elli tane
Trk cariyesinin pahasdr dedi. Felek buna raz oldu.
Hakan mevki ve hret sahibi olduktan sonra kibirlendi, stadna iltifat etmedi. Eblal da syledii
bu beyitlerle Hakanyi hicvetti.
Ey Efdalddin, eer dorusunu sylersen,
Senin aziz canna yemin ederim ki senden honut deilim.
irvanda herkes seni bir dlger olarak tanrd;
Hakanlik lakabn sana ben verdim.
Ben sana ok iyilikler yaptm.
Mal verdim, kzm verdim, hret verdim.
Bana hrmette niin kusur ediyorsun.
Ben senin hem babanm hem de stadnm.
Melik Minuihr, irvan sultanl hanedannn bir era gibiydi. airler onu ok sever; limler ve
fazllar onun meclisinde ok hrmet grrlerdi. Onun byklnn, ltfunun ve ihsannn hreti her
tarafa yaylmt. Civarda bulunan airler onun hizmetine girmeye meylederlerdi. Onun zamannda
irvanda birka byk air vard. Onlar unlardr: Byk eyh Nizm-i Gencev, Eblal, Felek,
Hakan, Seyyid Zlfikr, ahfr.
Dehrin fazl Gazi Eb Said Abdullah- Beyzvnin (Tanr rahmet etsin) Nizmt-Tevrihinde irvan
meliklerinin Behrm- bn63 neslinden olduu ve Behrm- bnin de birka batn sonra Erder-i
Bbekna64 ulat yazldr.
63 Behrm- bn: VI. Behrm diye de bilinen ranl byk komutan ve hkmdar. Halk tarafndan ok
sevildii iin Sasani hkmdar IV. Hrmz tarafndan grevinden alnd, bunun zerine askerleriyle
ayakland ve taht ele geirdi. Ama bir sre sonra Hrmzn olu Husrev-i Pervz tarafndan bozguna
uratld ve bir yl sonra da ldrld.
64 Erder-i Bbekn: Sasaniler hanedann kurup ilk hkmdar olan (Sasan olu Bbekin olu) Erder.
Siyasal hayat glendirmesi, Zerdt dinini destekleyerek yaylmasn salamas gibi nedenlerle onun
dnemi rann parlak alarndan biri olarak kabul edilir.
Sultan Togan ah iyi snnetli ve temiz ahlakl bir padiaht. Hkmet merkezi Niaburdu. Niaburda
Nigristan adnda drt kk ve drt bahe yaptrmt; bugn o yerler Niabur mahallesi dahilindedir ve o
binalarn kalntlarna imdi Tell-i Togan ah [Togan ah Tepesi] diyorlar.
Sultan Togan ah genliinde brahim bin Yinal65 ile savat ve onun eline esir dt. O siyah yzl ve
kr kalpli adam, Togan ahn dnyay gren gzlerini harap etti. Togan ah gzlerinin hasretinden u
beyti syledi:
65 naloullar: 1098-1183 arasnda Diyarbakr evresinde hkm sren Trk hanedan. Kurucusu nal
(Yinal) Trkmandir. Yerine geen olu brahim (hkmdarl 1098-1110) kurduu emirlii srasyla
Byk Seluklular, Anadolu Seluklular ve Skmenlilere bal kalarak korumay bildi. brahimin olu
lald (hkmdarl 1110-42) ve onun oullar da yaplan saldrlar kent surlarnn almazl sayesinde
nlemeyi baardlar; ta ki Selahaddin Eyyub 1183te blgeyi tamamen ele geirerek naloullarnn
varlna son verene dek.
Kaza eli, gzlerime mil ekeliden beri,
Bu genlik leminden feryatlar ykseliyor. [BEYT]
Togan ahn days olan Turul Bey bunun intikamn almak iin brahim bin Yinal ldrd.
Yukardaki beyti iittiinde alad ve Gzmn birini, bu dnyay gremeyen gence vermek mmkn
olsayd verir ve tek gzle kanaat ederdim dedi.
Togan ah daysna kendini sknt iinde brakmamasn, gzel huylu arkadalar ve sohbeti tatl
nedimleri ona yolda yapmasn rica etti. Turul Bey onun arzusunu fazlasyla yerine getirdi. Ulu Tanr
doruyu herkesten daha iyi bilir.
Fazllarn Sultan
ABDLVS- CEBEL
(Tanr derecesini ykseltsin)
Asl ve kkeni Grcistan vilayetlerindendir. Sultan Sencer zamannda yaam ve kuvvetli bir tabiata
sahip olan bu air, anlalmas g birok iir sylemitir. Hayatnn ilk devrelerinde Grcistan
dalarndan drlmlk olan Herata gelmi, oradan Gazneye gemitir.
Mahmud bin Sebktekin slalesinden gelip Gazne sultan olan Sultan Behrm ahn days Sultan
Sencer, Behrm aha yardm edip onu glendirmek maksadyla Gazneye ordu gnderdiinde,
Abdlvsi, Sultan Senceri ven u kasideyi sylemitir (Tanr onun hayrn versin):
Husrevin tam manasyla icra ettii adalet,
Her tarafa yayd emniyet ve saadet sayesinde
Sln ahinle ayn yuvada oturuyor,
Keklik doanla beraber uyuyor,
Yaban merkebi arslanla samimiyet ve nsiyet iinde yayor,
Karncalar ylanla srda oluyor.
Dnyann sahibi Sencerin u drt alameti, drt eyde gizlenmitir:
Devletin saadeti bayraklarnda,
Milletin zaferi ve galibiyeti fikirlerinde,
Dnyann ziyneti onun alnnda,
mann nusreti onun yznde saklanmtr.
Parmaklar ltuf ve ihsan ederek her tarafa rzk datr,
Mzra savalarda canlar alr,
Yz meclislerde saadet ve sevin nurlar saar,
Bayra sava meydanlarnda fetih ve zafer burhan olur.
Onun karsnda Keyhusrevin eref ve namusu sfra inmi,
skenderin kadri ve kymeti eksilmi, Ferdnun66 ad kaybolmu,
66 Ferdn: rann en nemli mitolojik kahramanlarndan olan Ferdn, efsanelere gre Pidd
hanedannn altnc hkmdardr ve Cemidden sonra tahta karak be yzyl boyunca saltanat
srmtr. Byclnn yan sra akl, zeks, iyilikseverlii ve t vericiliiyle bilinir.
Nirevnn sohbeti unutulmutur.67
67 Nirevn: 531 ylnda tahta kan ve yaklak elli yl hkm sren Nirevn, Sasanilerin ilk byk
hkmdardr. Adil lakabyla tannr ve onun dneminde Sasani devleti altn an yaamtr. Orduda
reformlar yapm, kyllerin yaam artlarna dair iyiletirmeler gerekletirmi, lkesinin her yannda
byk bir imar ve kalknma sreci yaratmtr.
Abdlvsi-i Cebelnin genliinde, airlikte pek acemi olduu ve adi iirler syledii rivayeti
mehurdur. Ama ben bunu hibir tarihte grmedim ve onun iin de bu tezkirede bu hususta bir ey
yazamadm, nk zamann esiz airlerinden biri olan bu ahs hakknda sylenen byle rivayetler
kesinlikle aslszdr. Zamanmzda bile airler arasnda onun kadar salam ve sanat hi kimsenin
olmad dikkate alnrsa, genliinde yle adi ve basit iirler sylemi bir adamn, sonradan bu hususta
ald terbiye ile gayet gzel iirler sylemesi akl ve manta uymaz. ocukluk zamannda ilim renmek
kolaydr, fakat orta yata bu i zorlar. te bunun iin onun hakkndaki bu rivayet pek akla yakn deildir.
[BEHRM AH]
Behrm ah limleri sevip sayan, airlere kymet veren fazilet sahibi bir padiaht. Drlmlk Gazne
ehri, onun zamannda fazllarn merkezi olmu, bu taifeyi yetitirip terbiye etme hususuyla hibir padiah
Behrm ah kadar uramamtr.
Kelile ve Dimne kitab onun zamannda stat Eblmehmid-i Gaznevnin talebesi olan Hmidddin
Nasrullah tarafndan Farsaya tercme edilip ona ithaf edilmitir. Hakikaten o kitapta belagat ve fesahatin
hakkn vermitir.
Arif eyh Sen onun adn, yazd u beyitte anmtr:
Eer felek bir brgh gibi olsayd,
Behrm ah padiahlar padiah olurdu. [BEYT]
Hce Red-i Vezir, Tarih-i Cmisinde [Cmit-Tevrih] yle yazyor: Gr sultanlarndan Melik
Aleddin, Behrm aha saldrd. Behrm ah onunla bir su kenarnda harbe tututu. ki yz cenk fili
olmasna ramen Aleddin tarafndan bozguna uratld. Gece, souun iddetinden bir harabeye snd.
Orada bir kyl grd ve Yiyecek ne yemein var diye sordu. Kyl nne ekmek ve dere kenarnda
bitmi yabani nane getirdi. Yemei yedikten sonra istirahate ekildi. Sonra kylden zerine rtecek bir
ey istedi.
Ey gen, ulu Tanr biliyor ki kzn stne rttm uldan baka bir eyim yok, msaade edersen
zerine rteyim dedi kyl.
imdi niin kzc olduunu syledin, haydi getir de zerime rt dedi sultan.
Kyl o gece, onun davranlarndan ve grnnden sultan olduunu anlad. Sabahleyin sultana
Tanrnn izzet ve celali hakk iin, syle sen sultan msn diye sordu. O da Evet, sultanm dedi.
Kyl hngr hngr alad ve sultann ayaklarna kapanarak dedi ki: Ey cihan halknn efendisi olan
sultan, sende bu kadar ecaat ve kahramanlk olduu, bu kadar byk bir orduya ve cenk fillerine sahip
olduun halde, nasl oldu da u kt mayal Grluya malup oldun.
Topra bellediin beli yukar kaldr dedi sultan ve bu bele doru bir ok att. Ok kylnn elindeki
beli geerek yere sapland. Bunun zerine sultan tebessm etti ve te kuvvet ve sanatm bu derece, fakat
ne yazk ki talih yz evirdi dedi.
Sultan o malubiyet zerine Hindistana gitti. Aleddin yamalayp ahalisinin ounu ldrdkten sonra
Gazneyi kardeine teslim etti. Kendisi Herata dnd. Behrm ah Hindistandan dnd ve Aleddinin
kardeini bir kze bindirip Gazne mahallelerini dolatrd.
Behrm ahn ada olan airler unlardr: eyh Sen-i Gaznev, Seyyid Hasan- Gaznev, Osman-
Muhtar, Ali Feth, Mahmud- Verrk.
Behrm ahn mrmde kylnn kuru ekmeinden daha lezzetli bir lokma yemedim ve kz ulundan
daha rahat rtecek bir ey bulamadm szn daima tekrarladn rivayet ederler.
Sultan Behrm ahn vefat 543 senesine rastlar. Tanr doruyu herkesten daha iyi bilir.
Fazllarn Meliki
EBLMEFHR- RZ
(Tanr rahmet etsin)
Sultan Gysddin Muhammed bin Melikah zamannda yaam, olgun bir lim, air ve faziletli bir
ediptir. Her trl ilimde maharet sahibiydi. Onu bir stat olarak tanrlar; onun iir ve airlikten baka
eitli faziletleri de vardr. iirleri ounlukla ..... yoluyla yazlmtr ve bu sanat yalnzca onundur.
nsanlarn ve cinlerin sultan Eb Hasan Ali bin Musa er-Rzann68 (selam ve dua zerine olsun)
menakbnda onun salam ve tamamen sanatkrane yazlm birka kasidesi vardr. Ona en ok hret
kazandran ve birok air tarafndan incelenip zerine nazire yazlan bir kasidesi vardr, ki matla udur:
68 Ali er-Rza: Hazreti Muhammedin yedinci gbekten torunu ve Oniki mamn sekizincisi. Abbasi
halifesi Memn tarafndan zehirlenmitir.
Alaca renkli ku, murassa kanatlarn parlatt;
Gl gmlekli Yusuf, Zeliha gibi gzyalar dkt. [BEYT]
Byk airler ok matlalar sylemilerdir. Ama ounlukla gnein domasn bu tarzda kimse
betimleyememitir. Bazlar da gnein batn betimleyen iirler sylemilerdir. Byk airlerin bu
kasideye yazdklar nazireler fazllarn zikrinin sonundadr.
eyh Eblmefhir-i Rz sultann ve hakmlerin yannda mevki sahibi olmu, sevilip beenilmitir.
Tarih-i li Seluk sahibi Eb Thir-i Htun yle diyor: Sultan Mesud bin Muhammed bin Melikah,
Mzenderna giderken Rey ehrine indi. Askerleri Rey halknn tarlalarndan hayvanlarn geirdiler ve
uygunsuz iler yaptlar. Bunun zerine Eblmefhir u ktay yazp sultana gnderdi. Sultan da askerlerin
bu hareketlerini yasaklayarak hepsine ceza verilmesini emretti. O kta udur:
Ey Keyhusrev, senin hkmnn seyisinin makam,
Bu gklerdeki Zhalin [Satrn] daha stndedir.
Senin ltfun, kerem yeniyle devrann sayfalarnn
zerine konmu olan tozlar temizlemitir.
Sen Rey tahtnda sakinsin ve senin etkili hkmnden,
Hakan, in mlknde hakanlk mertebesinde oturuyor [?]
Ey padiah, senin askerlerin karncalar ve ekirgeler gibi
Kyllerin zahirelerine musallat olmulardr.
Sen adalet yamurunu yadr ki, yllardan beri
Bu topraklar yamur iin yaplan vaatlerin midiyle yayor.
Sultan Mugsddin Arslan bin Turul zarif tabiatl bir padiaht. airleri ok severdi. Onun meclisinde
airler ve nedimler hi eksik olmazd.
Tarih-i li Seluk sahibi yle rivayet ediyor: Sultan bir bayram gn Hemedandaki bayram yerine
gitmek maksadyla atna bindi. Ben o bayramda hazrdm. Sultann alaynn getii yolun banda, hesap
ettim, eit eit ipekli kumalar giymi tam yedi bin svari sultann arkasndan bayram yerine doru
gittiler. Onun zamannda ibriim elbise ok pahalyd. Sultan pars, kpek ve av hayvanlaryla ok iyi bir
gn geirdi. Sultann drt yz pars olduunu ve her birinin boynunda altn tasmalar, stlerinde sokrolat
kumandan yaplm ullar olduunu sylerler.
Sultan, Esrddin-i Ahsiketnin memduhudur ve Esrin matla yle olan kasidesi onun hakknda
yazlmtr:
ah Arslan bin Turul, ikinci Alp Arslan gibi,
Hakikat bayran gklere ekti ve batllarn ellerini krd. [BEYT]
Kemleddin smail-i sfahan ve Hce Selmn- Svec bu kasideye cevap yazmlardr. Kemleddin
yle syler:
Ey dil noktasnn, aknn dairesi etrafnda dolamaktan sersemledii,
Ey dnya merkezinin yznn parlaklyla gzelletii zat. [BEYT]
Selmn da yle buyuruyor:
Senin zlfnn zincir balayclar gnln kapsna halka vurdu;
Benlerinin hayal srs gzlerde menzil yapt.
unlar da Sultan Arslann devrinde yaam byk airlerdendir: Hakan, Zahr-i Fryb, Esrddin-i
Ahsiket, Mcrddin-i Beylekn, Kemleddin-i Nahvan, ahfr- Niabur, Zlfikr- irvan ve
Seyyid zzeddin-i Alev. Tanr hepsine rahmet etsin.
airlerin Kendisiyle vnd, Hakm
EVHADDDN- ENVER
(Tanr topran gzel etsin)
airlik vasflar ve fazileti herkes tarafndan bilinir. Zamann airlerinden pek az kii limlikte ve
eitli faziletlere sahip olmakta onun ayar olabilir.
Aslen Ebverd vilayetine bal Muhnenin yanndaki Bedene ad verilen kydendir. O sahraya Det-i
Hvern derler. Enver, nceleri Hver adn mahlas olarak kullanrd; ama stad, ondan Enver
mahlasn kullanmasn rica etti.
Enver, Tsun Mansuriyye Medresesinde ilim tahsiliyle urat. det olduu zere felaket ve iflasa
srklenmi, gnlk rzkn karamayacak hale gelmiti. Bu hl esnasnda Sultan Sencerin alay Radegn
civarna gelmi ve Enver de medresenin kapsna oturmutu. Bakt ki ata binmi, etrafndaki klelerle
debdebe ve gsteri iinde muhteem bir adam geiyor. Bu kimdir diye sorunca airin biri diye cevap
verdiler.
Subhn, ben ilmim bu kadar yksek olmasna ramen byle felaketler iinde kalaym da, airlik kudreti
aa olan bir adam bu derece debdebe ve gsteri iinde bulunsun. Tanrnn bykl ve izzeti hakk
iin olsun ki, bugnden sonra ben de en aa saydm faziletlerden biri olan airlikle uraacam dedi
Enver.
O gece sultann namna bir kaside yazd, ki matla udur:
Eer denizin ve madenlerin dili ve gnl varsa,
O, bu yegne padiahn eli ve gnldr. [BEYT]
Sabahleyin hemen sultann sarayna gitti ve kasideyi takdim etti. Sultan iirden ok iyi anlard. Onun sz
tarzndan, salam ve limane iir yazdn anlayp gayet iyi muamele etti ve Bizim saraymza daima
gidip gelmek mi istiyorsun, yoksa yalnzca bu iir iin bir mkafat almaya m geldin? diye sordu.
Enver yerlere kapand ve u beyti syledi:
Benim kapnzn eiinden baka dnyada snacak yerim,
Bam buradan baka sokacak bir mahallim yoktur. [BEYT]
Sultan ona maa balad, ltuf ve ihsanlarda bulundu. Enver o sefer srasnda sultanla beraber ta
Merve kadar gitti. Bu sre iinde birka kaside yazp sultana arz etti, ki matla u olan kaside de
onlardan biridir:
Yine cihann bu genlii ve gzellii nedir!
Zemin ve zamana yeni gelen bu fevkalade hl nereden geldi. [R]
Bu kaside ok zordur ve erhe muhtatr; air bu kasideyi ok gzel sylemitir.
Hvern toprandan drt byk fazln yetitiini ve beincisinin yetimediini rivayet ederler. Bu
hususta u kta sylenmitir:
Hvern topraklar zerinde hret feleklerinin
Dnmesiyle u drt hver gnei domutur.
Bunlarn biri o anl, erefli vezir Hce Eb Ali dan;
kincisi her ayptan beri olan lim Esad- Muhne;
ncs kalbi saf sufilerden tarikat sultan Eb Sad;
Drdncs Horasann nllerinden, muktedir air Enverdir.
Hce Eb Ali Ahmed dan- Hver, Seluklu sultan Turul Bey bin Mikilin veziriydi. yi eyler
dnen, dindar, akll, tedbirli ve elinden i gelir bir kiiydi. nceleri Nizml-Mlk sk sk onun
yanna gidip gelirdi ve Nizml-Mlkn onun akrabas olduunu sylerler.
Hce Eb Ali yalanp gszlemesi sebebiyle vezirlii braktktan sonra Alp Arslan bin akr Beyin
vezirliine kendi yerine onu tayin etti. Alp Arslan, Nizml-Mlkn iyi iler yapp baarl olduunu her
grdnde Hce Eb Alinin ruhunu duayla yd ederdi.
stat Esad- Muhneye gelince; o da byk limlerdendi. Sultan [Gysddin] Muhammed bin
Melikahn meclisinde mam Hccetl-islam Eb Hmid Gazzl ile tartr ve Horasan limleri de
stat Esad desteklerlerdi.
Sultann meclisinde Gazzliye ilk sorduu soru uydu: Sen Eb Hanife mezhebinden misin yoksa afi
mi?
Ben akliyatta hccet ve burhan mezhebinden, eriatta da Kuran mezhebindenim. Yoksa benim elimde ne
ondan bir ferman var, ne de tekinden bir berat dedi mam cevaben.
Bu sz hatadr dedi stat Esad.
Bunun zerine mam da Ey biare, eer sen yakn ilmini70 birazck bilseydin, hatal sylediimi
sylemezdin. Sen zhir kaydnda kalmsn. Bu cihetten seni mazur grmek icap eder. Eer ihtiyarlna
hrmet etmeseydim, seninle mnakaa eder ve hakikat yolunu gsterirdim diye yantlad.
70 Yakn: pheye yer brakmayan, apak ortada olan, kesin bilgi; delille deil iman gcyle apak
grme. Yakn ile insan atee girer, su stnde yrr; yakn sahiplerinin katnda bela nimete, rahatlk ise
musibete dnr. tr yakn vardr: lmel-yakn: habere dayanan bilgi; aynel-yakn: grerek elde
edilen bilgi; hakkal-yakn: bir ey hakknda o eyi yaayarak, onunla har neir olarak edinilen bilgi.
Enver astronomide devrinin ileri gelen bir ahsyd. Faydal yldzlar hakknda bir eserden baka
birka eser daha yazmtr.
Sultan Sencer devrinde ve Enver zamannda yle bir vakann gerekletiini rivayet ederler: Yedi
gezegen terazi burcunda birlemiti. Hakm Enver o ay birok binann iddetli rzgr yznden
yklaca, byk aalarn krlaca ve ehirlerin harap olacana hkmetmiti. Halk bu hkmden korktu
ve fetten korunmak iin snaklar kazdlar. Tesadfen Envernin hkmetmi olduu gece, bir ahs Merv
ehrinin minaresinin zerine bir lamba yakarak ast. O gece lambay sndrecek kadar bile rzgr
olmamt.
Sabahleyin Sultan Sencer, Enveryi artt ve niin yanl hkm verdin diye azarlad. Enver de bu
yldzlarn birbirine yaklamalarndan doan tesirler birden olmaz, kendini yava yava gsterir diye zr
diledi. Tesadfen o sene Merv tarlalarndaki harmanlar ayklayacak kadar bile rzgr olmad; btn
harmanlar gelecek bahara kadar tarlalarda kald.
Enver kard bu karklklar sebebiyle Mervden kap Belhe gitti. Uzun sre orada vakit geirdi.
Astronomiyle urat. Belh ahalisinden incinmemi olduu halde onlar hicvetti. Halk da ona kar
harekete geti ve bana bir rt rterek ehirden karmak istediler. Zamann fazl olan kadlar kads
Hmidddin-i Velvlic, Envernin hmisi oldu ve onu bu beladan kurtard. Enver bu hususta bir
sevgendnme yazmtr ve matla yledir:
Ey Mslmanlar, bu ember gibi dnen arkn dnnden,
Merihin nifakndan, Ayn cebrinden,
Mterinin hilelerinden feryat! [BEYT]
Ferd-i Ktib, Envernin verdii yanl hkm dolaysyla yle syler:
Enver sert rzgrlarn tesiriyle ehirlerin viran,
Dalarn altst olacan syledi.
Onun hkmettii gn hi rzgr esmedi.
Ey rzgrlar sevkeden Tanr,
Bunu Enver mi biliyor, yoksa sen mi? [KITA]
Bu hususta sylenmi u iir de Ferd-i Ktibindir:
Enver, bu yl yle rzgrlar esecek ki,
Dalar yerinden oynatacaktr dedi.
Sen, una bak ki bir sene geti,
Aalardan bir yaprak bile kmldamad.
Ey rzgrlar hareket ettiren Tanr,
Bunu ancak sen bilirsin, Enver deil.
Evhadddin Enver 546 senesinde Belhde vefat etmitir. Mezar Belhte, Sultan Ahmed-i Hirevnin
(Ulu Tanr onun aziz ruhunu takdis etsin) mezarnn yanndadr.
airlerin Efendisi ve Fazllarn Fazl
REDDDN- VATVT
O, Abdlcelil el-ktib el-mernin olu Redddin Muhammeddir. Nesebi mminlerin emiri mer
bin Hattaba (Tanr ondan raz olsun) dayanr. Fazl, edip ve eitli ilimlere sahiptir. Onun bykl ve
faziletini akranlar onaylayp itiraf etmilerdir.
Bu kii Atsz bin Kutbeddin Muhammed Harezmah zamannda yaamtr. Aslen Belh ehrindendir,
fakat daha ok Harezm ktasnda oturmutur. Kendi zamannn air ve belagat sahiplerinin stadyd.
Daima uzak ve yakn evre memleketlerinin airleri onun yanna gelir, iir ve dier ilimlerle urarlard.
Red airlikten baka yksek mevki ve rtbelere de nail olmutur.
Keskin dilli ve ak konuan bir adamd. evre memleketlerdeki airlerin szlerini eletirirdi. Bunun
iin ounlukla airler onu sevmezdi ve birok air de ona hasetleri sebebiyle ince hicivler yazmlardr.
Fakat bununla beraber onun faziletinin sahas btn bu iftiralardan uzaktr ve fazileti hakknda hibir ey
sylenemez.
Kk boylu, fakat keskin dilli bir adam olduu iin ona vatvt adn vermilerdir. Vatvt firitrk
denilen kk bir kutur.
Rivayet ederler ki: Bir gn Harezmde limler Harezmahn meclisinde tartyorlard ve o mecliste
Red de hazr bulunuyordu. Tartmaya katlp keskin dillilik yapt. Byle ufak tefek bir adamn son
derece esasl ve ll tartmas Harezmahn dikkatini ekti.
Redin nne bir hokka koymulard. Harezmah latife olsun diye Hokkay kaldrn da arkasnda
kimin konutuu meydana ksn dedi. Red bunu derhal anlad ve ayaa kalkp nsan iki kk azas
olan kalbi ve diliyle insandr dedi.
Harezmaha Redin fazileti, belagati ve zeks malum oldu. Ona hrmet ve sayg gsterdi, sonsuz
ltuf ve ihsanlarndan faydalandrd.
Redin Harezmahn vlmesi hususunda parlak kasideleri vardr ve u kaside de onlardan biridir:
Ey ah, senin saltanatn Zhalden [Satrn] de yksektir.
Senin sahann azameti karsnda, bu dnen felek hareketsiz kalr.
nsann dnme gcnn bile eriemeyecei bir dereceye ykseldin.
Douya ve batya senin emrinden baka ey gitmez.
Kylye ve ehirliye ancak senin hkmn gider.
Btn dou ve batda hibir an yoktur ki,
Oraya senin brghndan fermanlar gitmesin.
Feryatlar olsun bu cihana ki,
Aklllara onun felaket ve yokluundan baka nasipleri yoktur.
Cahiller refah ve saadet iinde, fazilet sahiplerinin ellerineyse
Binbir trl eziyete dmeden bir dilim ekmek gemiyor.
Cahil bir mevki sandalyesine oturmu, lim ise kapda bekliyor.
Hileyle ieri girmek iin yalvaryor, fakat kapc engel oluyor.
limlerin canlar para hrsyla incinmitir.
Bu zillet onlara bo yere gelmemitir. Eyvahlar olsun,
Ne kadar yazk mr sona erdii halde,
Bu cimri dnya malna kar olan hrs hl sona ermiyor.
Tanrya minnettarm ki, senin kapndayken
Gnlme ve canma kastedenlerin zararlar dokunmad.
Senin o azametli eteine yaptm yapal,
Bela yakama ve sakalma yanaamyor.
Bana senin kapndan yz bin trl
Ltuf ve ihsann yaplmad hibir gn saylamaz.
Ben fesahat atna bindiimde,
Sahbnn fesahati benim tozlarma bile eriemez.
Ben her ne kadar Horasandan uzaksam da, benim
iir ve hikmetimden Horasan toprana hazineler hasl oluyor.
nsanolu mmkn olduu kadar ltuf ve ihsan sahibi olsa da,
limlerin hakikatine hccet ve burhandan baka hibir eyle eriemez.
Sen ramazan ayn taat ve ibadetle geirirsin;
Zira senin dmann, ramazan ayn geirse de
Bayrama eriemeyecektir. [KASDE]
Redin divan on be bin beyte yakndr. ou masmu, murassa, iki kafiyeli ve daha da eitli
ekillerdedir. Tamamyla murassa, baz beyitleri de murassa maattecnis olan bir kaside sylemitir. ster
Arapa ister Farsa olsun kendisinden daha fazla ve tamamen murassa kasidenin kimse tarafndan
sylenmediini iddia etmitir. Matla u olan kaside yetmi beyte yakndr ve hepsi murassadr: 71
71 Murassa: ki msradaki kelimelerin ayn say, ayn l ve uyakta olmas.
Ey vcuduyla celal yldzlar parlak olan,
Ey vcuduyla kemal detleri dnyaya yerlemi olan,
Sen devletin mutemedisin ve senin fazilet sahan ikbl per. [BEYT]
Red uzun bir mr srd ve Atsz Harezmahn lmnden sonra Sultan ah bin l Arslan bin Atszn
zamanna kadar yaad.
Sultan ah, Red ile sohbet etmek sevdasna kapld. Redin ihtiyar, beli bkk ve zayf bir pir
olduunu sylediler. Onu bir sedyeye koyup sultann huzuruna getirdiler. Red, sultan grr grmez
hazrlksz bir ekilde u rubaiyi syledi:
Bykbaban gnlerin sayfasndan zulm silmi,
Babann adaleti de dnyann bozukluunu dzeltmitir.
Ey saltanat libas vcuduna pek yakan, imdi saltanat devleti
Sana gelmitir. Sen de ne yapacan dn. [RUBA]
Harezmah Atsz bin Kutbeddin Muhammed bin Anutekin Karaca, Seluklu sultan Melikahn
klesinin oludur. Harezmin mal mlk, Melikah zamannda hep sultann tathanesine72 sarfolunurdu.
Anutekin tathane memurlarnn en byyd ve olu Kutbeddin Muhammed de Harezmah mertebesine
ykseldi. limlere hrmet ederdi. Atsz da onun oludur.
72 Tathane: Saraylarda sultana ait baz eyann sakland yer.
Atsz Harezmde yerlemi ve Sultan Sencerin yannda yksek mertebelere erimiti. Her sene bir defa
Merve gelip sultann yanna urar ve tekrar Harezme geri dnerdi. Garez sahipleri onu kskandlar ve
sultan onun aleyhine evirdiler. O da Mervden kat ve Harezmde sultana kar isyana balayp her
taraf istila etti. Daima Tatar kfirleriyle savar ve sonuta birok ganimet elde ederdi. yle sevilmeye
balad ki, askerler Sultan Sencerden kap ona iltica ettiler. Sultan da mecbur kalarak Atsz defetmek
maksadyla Harezme ordu gnderdi.
O seferde Enver de vard. Hezresb civarna geldiler ve Hezresb Kalesini kuattlar. Envernin
yazd u rubaiyi bir okla kaleye attlar.
Ey padiah, btn dnya mlk soyluluk cihetiyle senindi.
Dnya senin iin kazanlm bir mlktr.
Bugn bir hamleyle dmandan bin at [hezr esp] al,
Yarn Harezm ve Hezresb senindir. [RUBA]
Red-i Vatvt da kalede Atszn yanndayd. Envernin rubaisine cevap olarak yazd u beyti
sultann askerlerine syledi:
Ey ah, senin hasmn Rstem Pehlivan bile olsa,
Senin Hezresbinden bir eek dahi gtremez.
Sultan, Vatvta ok kzd ve Eer o, elime bir geerse yedi para yapacam diye yemin etti.
Redin sylemi olduu u kasideyi de iitti:
Atsz saltanat tahtna kt.
Seluk ve Seluk hanedan devleti de sona erdi. [BEYT]
Bunun zerine Sencerin kalbinde Rede kar sonsuz bir kin dodu. Kalenin kuatmas uzaynca Atsz
dayanma kudreti gsteremedi ve gece kaleden kat; Hezresb Kalesi de Sencerin eline geti. Kalede
bulunan Vatvt gizlendi. Onu aradlar, tellal arttlar ve sonunda bulup sultann huzuruna getirdiler.
Sultan da Vatvtn yedi para yaplmasn emretti.
Vatvt kendine efaat edip kabahatini sultana affettirmek amacyla, mektup ve fermanlar yazmann yan
sra nedimlik devini de yapan, sultann divan mnisi bedi-i ktib Mntecibddine bir kt gnderdi.
Mntecibddin de sultana Vatvt ok kk ve zayf bir kucazdr, onu yedi para etmek mmkn
olmuyor diye arz etti ve ey cihan padiah, eer emrederseniz onu iki para yapsnlar dedi.
Sultan gld; bu latife sebebiyle Vatvt ldrme fikrinden vazgeti ve Getir bakalm, onu iki para da
yapmayalm, zira ona da takati yoktur dedi.
Bundan sonra Red Tirmize gitti. Bir sre orada kald. Nihayet Atsz, Harezme ordu gnderdi ve
Sultan Sencerin Ouzlarn eline esir dt dnemde Horasan memleketlerinin ounu eline geirdi.
Red, Atszn yanna gitmek iin Tirmizden yola kt ve Habanda onun ordughna ulat. Bir sre
Atszla beraber kald. Derken Atsz, 551 senesinde Habandaki Hurrem Derrede anszn ld.
Atszn tabutunun banda alayan Red u rubaiyi okudu:
Ey padiah, felek senin siyasetinden tir tir titrerdi,
Senin yannda sana itaat ve klelik etmeye alrd.
Bu muazzam saltanatn kymetinin ne derece byk
Olduunu anlayacak bir nazar sahibi nerede ? [RUBA]
Red, Harezmde 568 senesinde vefat etti. Onun doksan yedi sene yaadn sylerler. Mezar
Harezmdeki Grcaniyededir.
Beyan ve maani ilminde eserleri vardr. Hadyikus-Sihr kitab balca eserlerindendir. iir ilmi
sanatlarnda ondan daha faydal bir kitap yazlmamtr. Mminlerin emiri Ali bin Eb Tlibin (Tanr
yzn mkerrem etsin ve ondan raz olsun) yz szn ok gzel bir ekilde tercme etmitir. iir, kitabet
[ktiplik], stf ve teressl73 sanat hakknda dier birka kitab daha vardr. Tanr rahmet etsin.
73 Teressl: Harflerin mahre ve medlerine riayet etme; harfi doru okuma.
airlerin Meliki
EDB SBR- TRMZ
(Tanr topran gzelletirsin ve meskenini cennet etsin)
Mahir bir lim, fazl bir edip, olgun bir airdir. Sultan Sencerin devleti zamannda Tirmizden Merve
geldi. Aslen Buharal olup Horasanda yetimitir.
Red-i Vatvtn muhalifiydi, birbirlerine kar ok ince hicivler sylemilerdir; ama o hicivleri bu
kitaba almak hrmetsizlik olur. Hakan, Edib Sbiri ok beenir, Vatvt hi beenmezdi. Enver ise
Sbiri tam bir air olarak kabul ederdi. Sbir gerekten gzel iir syler. Onun iirleri saf ve akc
olmalarnn yan sra akran olan dier airlerin iirlerine gre insan tabiatna daha yakndr.
Edib Sbirin mrebbisi, seyyid-i ecell-i bzrgvr [byklerin en ulusu, seyyid] Eb Cfer Ali bin
Hseyin Kudme-i Musevdir. Onun kymetini bytmek iin kitaplarda Reis-i Horasan diye yazarlar.
Sultan Sencer, Seyyide kardeim diye hitap ederdi. Onun meskeni ve vatan Niaburdu. Horasanda
an, hret ve azameti yksek, mal mlk oktu. Namuslu, tedbirli ve saygn bir efendiydi. Sbir
aadaki sevgendnmeyi onu vmek iin yazmtr. O kasideden baz beyitler unlardr (Tanr hayrn
versin):
Vcudum sevgiye esir, kalbim aka fedadr.
Kulama daima aktan bir nida gelir.
Gnlm ak yolunda feda oldu; gzm rahat yz grmedi.
Ak esirleri, fidye ile esaretten kurtulamazlar.
Ey sevgili, sen gzelliin ve ben de akmla
Leyla ile Mecnunu unutturduk.
Senin dudaklarn bal tadn verdii iin
Aziz ve celil olan Tanr bala ifa zellii vermitir. [KASDE]
Edib Sbir, Sultan Seyyid Eb Cferin kendisine birader diye hitap ediinin erefini kutlulamak iin
bir kaside yazmtr. u beyit de o kasidedendir (Tanr onu syleyenin hayrn ok etsin):
Mecnunun ak, ona melmet getiriyor.
Leylann gzellii de onu zarara sokmutur. [BEYT]
Rivayet ederler ki: Edib Sbir, Sultan Sencer ve devlet erknnn yannda pek kymetliydi. Harezmah
Atsz, Harezmde Sultan Sencere kar isyan ettiinde, Sultan Sencer de Edib Sbiri vaziyetleri
inceleyip haberler vermesi iin gizlice Harezme gnderdi.
Atsz bir cuma gn Senceri yaralayp ldrmesi iin bir fedai yollad ve Sbir de o ahsn eklini
emalini bir kt zerine izip Merve gnderdi. O ahs bulup ldrdler. O zaman Edib Sbir
Harezmdeydi. Atsz, Sbirin byle bir i yaptn haber alnca Sbirin elini kolunu balatarak Ceyhun
nehrine atmak suretiyle ldrd. Bu olay 546 senesinde gerekleti.
Sz Meliki
OSMAN-I MUHTAR
(Tanr topran gzelletirsin)
Gaznede domutur. eyh Sennin akrabasdr. Sultan brahim bin Mesud ah zamannda drlmlk
Gaznede yaamtr. Kuvvetli bir tabiata sahipti ve gzel iir sylerdi. eyh Sen onu ven birka
kaside sylemitir (Tanr syleyenin hayrn versin).
Osman- Muhtar, Sultan brahim hakknda yazd ve matla yle olan kasideyi ok gzel sylemitir:
Ey Mslmanlar, ben ruhu gitgide kaybolan bir gnle sahibim.
yle bir derde dtm ki derman bulunmuyor. [BEYT]
Byklerin ou bu kasideye nazireler yazm, fakat bunun kadar gzelini hibiri syleyememitir.
Efdalddin Hakan de bir nazire yazmtr, fakat muhteviyat tamamen zht ve hikmete aittir. Emir Husrev-
i Dehlev bu kasideye yazd nazirede airliin hakkn vermitir.
Bu devirde parlak tabiatl, eletirel zekl ve iirler pazarnn cevheri olan, lim, arif, Tanrnn ve
dinin nuru Mevlana Abdurrahman- Cm (Ulu Tanr fazilet glgelerini uzatsn) de bu kasideye nazire
yazmay arzu etmi, hakikatleri, Tanr ilimleri ve hikmetlerini gerekten gzel bir ekilde nazma
getirmitir. u msra o cmledendir:
O, tavsif erevesine smaz
Baz bykler ve fazllar Mevlana Cmyi bu hususta tetkik etmilerdir.
Sultan brahim bin Mesud bin Muhammed bin Sebktekin dindar, yardm edici ve baarl bir padiaht.
Onun velilikten de nasibi olduunu sylerler. Yetmi alt sene yaayp altm iki sene saltanat srd.
Saltanat sresince kk, manzara ve saltanata ait yaplar iin bir tula dahi yere atmamtr. F sebilullah
[Allah iin] drt yze yakn tekke, ribat [kervansaray], medrese ve mescit ina ettirdi.
Makamt sahibi Nsr yle rivayet ediyor: Sultan brahim (Tanr burhann parlatsn) geceleri Gazne
mahallelerinin etrafn dolar; dul kadnlara ve muhtalara kendi eliyle yemek ve altn verirdi. Onun
zamannda Gaznede gz ilac, iilecek eyler ve btn hastalklarn devalarn onun hazinesinden
grrlerdi.
Sultan brahimin vefat 492 tarihindedir.
Arif, Hakm
EBLMECD MECDD BN DEM ES-SEN
(Tanr aziz srrn takdis etsin)
Zamann erafndan ve din byklerindendir. Her dilde iir sylemitir. Fakr mezhebinde Tanrnn
(celali byk olsun) ona layk grd lezzeti tarif etmek imknszdr. Mevln Celleddin-i Rm onca
fazilet ve olgunluuna ramen, kendisini eyh Sennin tabilerinden sayyor ve yle diyor:
Attr ruh, Sen de onun iki gzyd.
Biz Sen ve Attrn izinden yrdk. [R]
Sen mrnn sonlarna doru riyazetle urat; dnyaya ve onun iindekilere yz evirdi. Hatta o
derece ki Gazneli Sultan Behrm ah kendi kz kardeini ona nikhlamak istiyordu, ondan bile vazgeti ve
hacca gitti. Sonra Horasana geldi. Hadka adl eserindeki u iki beyti, Sultan Behrm aha bu hususta
olan mazereti sebebiyle sylemitir:
Ben altn, kadn ve mevki isteyen bir adam deilim.
Tanrya yemin olsun, bunlar ne ister ne de ele geirmeye alrm.
Bana ihsan etmek maksadyla bir ta veriyorsan,
Ban iin olsun ki ben istemiyorum. [R]
Sen, Gazneden Horasana geldiinde eyhlerin eyhi Eb Yusuf- Hemedanye (Tanr onun srrn
takdis etsin) slk etti; halvet ve uzleti seti.
eyh Eb Yusuf- Hemedan din byklerindendir. Tekkesine, onun kymetine hrmeten Horasann
Kbesi derlerdi. Eb Yusuf, arif eyh Eb Ali-i Fremednin mridiydi. Hccetl-islam Eb Hmid-i
Gazzl, olgunluuna ve faziletine ramen, Eb Alinin din nderi olduunu tasdik ederdi; sonunda onun
mridi oldu. Fremed, Ts civarnda bir kyn addr.
Hakm Sennin sultanlar vmek ve onlarn yanna gidip gelmekten vazgemeye yemin etmesinin
sebebinin u olay olduunu sylerler: Bir seferinde Gaznede sultan Eb shak- Gaznevyi vmt.
Sultan kffar kalelerini fethetmek iin Hindistana gitmeye karar verdi. Hakm de sultana yazd kasideyi
abuk ulatrmak maksadyla sultann yanna gitti. O zamanlar Gaznede Ly-hr denilen bir divane
vard. Bo adam deildi. Daima meyhanelere gelir, hamam klhanlarnda arap ierdi.
Hakm Sen klhann kapsna yaklatnda oradan bir terennm iitti ve klhana daha da yaklat.
yle bir konuma duydu:
Doldur u kadehi de Gazneli brahim denilen herifin gzlerinin krl erefine ieyim dedi sakisine
Ly-hr.
Bu sz doru sylemedin, neden yle olsun? O, adil ve hayr ileyen bir padiahtr, onu ktleme
dedi saki.
Evet yledir, ama o insafsz ve gz doymaz bir heriftir. Daha Gazneyi gerektii ekilde zapt etmeden
byle souk k mevsiminde baka ehirler almak arzusundadr. O ehirleri de zapt ettikten sonra dier
memleketleri fethetmek isteyecek dedi divane ve o kadehi alp iti.
u air dedikleri herifin, hakikati gremeyen gzlerinin krl iin, doldur bir kadeh daha da, ieyim
dedi sonra sakisine.
te bu sylediin szn tashihi gayr mmkndr, ey dost, Sen hakknda kt eyler syleme. Zira
zarif, gzel tabiatl, haslarn ve avamn beendii bir adamdr dedi saki, ikinci kez.
Hata yapma, o ne kadar ahmak bir heriftir. Birka sama sapan sz toplam ona da iir adn vermitir.
Her gn bir eyler alrm midiyle bir aptaln yanna gidiyor ve ona yaltaklk ediyor. Kendisinin airlik ve
sama sapan eyler sylemek iin yaratlmadn bilmiyor. Eer kyamet gnnde ona Sen, bizim
huzurumuza ne getirdin diye sorsalar acaba ne mazeret beyan edecek. Byle bir adama aptaldan, en
manasz insandan baka bir ey sylenmez dedi divane.
Hakm Sen, bu szleri iittiinde kendinden geti ve bu sz ona ok tesir etti. Bunun zerine mahluka
hizmet etmekten vazgeti ve gnl dnyadan soudu. Meliklerin vlmesi hususunda yazlm olan
kasidelerini ieren divan suya att. nkta [her eyi terk etme], zht ve ibadet yolunu kendine iar yapt.
nkta yolunda yle bir dereceye eriti ki, Gaznede daima yalnayak dolard. Dostlar ve akrabalar
onun bu haline alar; o ise akrabasna benim bu halime zlmeyin, bilakis neelenin, sevinin derdi.
Rivayet ederler ki: Dostlar ona bir ayakkab getirdiler ve ayakkaby giymesini rica ettiler. Kabul etti.
Fakat ertesi gn ayakkaby dostlarnn yanna geri getirdi ve Ben bugn sizin dn grdnz Sen
deilim, bu ayakkab benim gittiim yolu kapatyor dedi.
Emir Husrev [Dehlev] bu hususta yle demitir:
Her eyi terk edenlerin ayakkablar yoksa, yollarndan geri kalmazlar;
nk topuklarnn her atlanda din ve devlet kaplar vardr.
Hadkatl-hakika kitab Hakm Sennin yazdklarndandr. O hadikadaki [bahe] her imenlik
hikmet, hakikat ve tarikat bahesidir. Tevhit ve tasavvuf ehli, bu kitaptaki beyitlerin ounu kendi risale
ve kitaplarna yazm, kant olarak kullanmlardr. Hadkadaki u ksm bu tarihe uygun gelmitir:
Lokmann engin halkas ve borusu gibi darack bir odas vard.
Btn gece azap ve strap iinde kvranr,
le scanda da gider gnee yatard.
Aptaln biri sordu: ki ayak basm kadar
Kk olan bu oda sana nasl kfi geliyor.
O da ah ekip alayarak cevap verdi:
Bu, lecek bir insan iin ok bile diye. [R]
Bu olgunluu ve faziletiyle beraber, Hadka kitabn tamamladnda Gaznenin zhire tapan limleri
Hakmin aleyhinde almaya ve ona itiraz etmeye baladlar. O da yazd kitab Badata gnderip
Drlhilafeye arz etti. Badat limleri ve o diyarn imamlar kitapta ilenmi olan akidenin [imann]
doruluuna hkmettiler.
Sen, Gazneden Horasana gitti. Bir sre Mervde eyh Eb Yakub Yusufun dervilerinin arasnda
tarikatla urat. Sonra tekrar Gazneye geldi. mrnn son demlerinde yalnzca tevhit, ilahi bilgiler ve
hakikatlara iaret eden iirlerden baka iir sylemedi. Tevhit ve ilahi bilgiler hususunda birka esiz
kaside sylemitir. Bykler o kasideleri inceleyip aratrmlardr. O kasidelerden biri udur:
Ey tavr ve hareketleri gzel klar,
Durmadan ilahi hakikatleri arayn.
Ey tatl gzeller, siz de gln, oynayn.
Sen daha ne zamana dek evde oturacaksn, ite sahra yolu;
Ne zamana dek Kbede kalacaksn, ite meyhanenin kaps.
Dnyada ok gzeller var, fakat bizim elimiz bombo.
Kadehte bir yudum arap kald, fakat biz hl ayz.
Kalk! Zulm ve hakszlkla yorulmu dnyann
Toprak ynndan kalkan tozlar gzyalarmzla bastralm.
Bu dnen kmbedin insanlarn gzlerini aldatan
Yldzlarn (l) sprgesiyle silip sprelim.
Mlk kimindir? Tek ve kahhar olan Tanrnndr,
Sz kendiliinden duyulsun. Senden veya benden deil;
Ey heva ve hevesleri heva ve hevesler yaratan,
Ey batl ilahlar hakiki ilahi gazaba getiren adam.
Bu kasideyi eyh Evhadddin-i Kirman, eyh Fahreddin-i Irak ve baka kiiler de inceleyip nazireler
yazmlardr.
Uzlet ve her eyden arnma hususunda yazd bir kasidenin matla udur:
Ruh ve cisimle snrl kalma, nk cisim alak, ruh yksektir.
Sen yle bir leme ayak bas ki, orada ne alak olsun ne de yksek.
Bu kasideye Hce Selmn- Svec airane bir nazire yazmsa da, Hakm kasidesinde ok yksek
manal szler sylemitir.
Hakm Sennin divan otuz bin beyitten fazladr. Hepsi hakikatler, Tanr bilgileri ve dnyann terki
hakkndadr. Hakmin szleri tarikat sahipleri ve slk ehlini dnyay terk etmeye tevik eder.
Hakm Sen 576 senesinde Gazne ehrinde lmtr. Bugn onun erefli mezar malum ve tekkesi
mamurdur. Gazne ahalisi o mezardan hacet dilerler.
airlerden Seyyid Hasan- Gaznev, Osman- Muhtar, md, Hakm Szen, Enbr-i Tirmiz ve
Necibddin-i Verekn, eyh Sennin adalardr. Tanr hepsine rahmet etsin.
Hccetl-islam Eb Hmid-i Gazzl (Tanr onun aziz srlarn takdis etsin) Ts civarndaki Gazzl
adl bir kydendir. Ve iplik satana da gazzl derler. Rivayet ederler ki onun annesi iplik bker ve
Gazzl de pazarda satard; ite bu yzden Gazzl lakabyla tannmtr.
O, maml-haremeyn Eblmel Abdlmelik bin mam Muhammed-i Cveynnin talebelerindendi.
ocukluunda eyh Eb Bekir-i Nessca rastlad ve eyh Eb Bekir kendi mbarek azndan, onun
azna tkrk koydu. O da eyhin bereketiyle lim oldu. Bykler Gazzlnn sddklar [yalan
sylemeyenler] cmlesinden olduuna inanmlardr. Benim mkllerimi hangisi zecek diye yetmi
trl ilim tahsil ettiini sylerler. Bu ilimlerden hibiri onun mkllerini halledemedi. Sonunda sufilie
dnd, zht ve ibadeti seti. eriat szlerini sufi szleriyle birletirerek syledi.
Hccetsiz ve burhansz hibir ey yazmaz ve felsefeyi dikkate alrd. Bu yzden zhiri limler onun
aleyhinde bulundular ve ona itiraz ettiler. Bu sebeple Horasandan Hicaza gitti, oradan da ama geti.
On sene Arap diyarnda ders verme ve anlatmayla urat. hy Ulmiddin, Cevhirl-Kurn ve
Ksts kitaplarn amda yazd.
Sonra tekrar Horasana gelerek uzlet ve inzivaya ekildi. Dnyaya ve dnya ehline son derece yz
evirmiti.
Tarih-i stizhr sahibi yle rivayet ediyor: Meyyidl-Mlk bin Nizml-Mlk, Badattaki
Nizmiye Medresesinde ders vermesi iin mam Gazzlyi davet etti. mam da cevap olarak bir mektup
yazd. te o kymetli mektup:
Hamd lemlerin Rabbi olan Tanrya mahsustur. Muhammede, onun slalesi ve cmle ashabna salat ve
selam olsun.
nsanlarn sna olan Hce (Tanr Mslmanlar ondan faydalandrsn) bu zayf kulu, mrnn kalan
sresince harabe Ts ehrinin alak yerinden, mamur Badatn (Ulu Tanr onu mamur etsin) yksek
yerine davet ediyor, kerem ve byklk gsteriyor. Ben fakire de, Hceyi, beeri alaklklardan,
meleklik mertebelerinin yksekliklerine davet ve tevik etmek vaciptir.
Ey aziz, ister Tstan, ister Badattan olsun Tanrya giden yol birdir. Fakat insanlk derecelerinin
yksekliiyle, hayvanlk mertebelerinin alakl arasnda farklar vardr. Bu fakirin huzura gelmesi
emredilmi. Hi phe yok ki benim dnyadan ahrete g etme zamanm gelmitir, Iraka gitmek
zamanm deildir.
Ey aziz, Gazzlnin Badata geldiini, arkasndan da Hayr, bize baka bir mderris lazmdr
mealinde bir ferman gnderildiini farz edin. te bu gn de o gn kabul edin ve elinizi bu biarenin
yakasndan ekin, vesselam.
Tanr insanlar selamet kapsna davet eder.
mam Gazzlinin ne kadar yaad ve lm tarihi u beyitten anlalyor:
Hccetl-islam bu geici dnyadan elli drt sene
Nasip aldktan sonra, 505 tarihinde vefat etmitir. [BEYT]
Sahbn- Sn
FELEK- RVAN
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Gzel iir syleyen bir airdir. Efdalddin Hakan (Tanr rahmet etsin) onun akrandr. Bazlar onun
Hakannin stad olduunu syler, ama bu doru deildir. Arif eyh ve muhakkik Azer (Tanr rahmet
etsin) ise Cevhirl-Esrr kitabnda Hakan ve Feleknin Eblal-i Gencevnin talebesi olduunu
ilave eder.
Her ne olursa olsun muktedir bir tabiata sahiptir. irvan ahn vd bir kaside sylemitir (Tanr onu
syleyenin hayrn versin):
O irvan ah, ulular ve ycelikler felei, lemin noktasnn dairesi,
Cmertlik ve alicenaplk dnyas, dem neslinin era,
Beinci iklimin hdivi, yedi yldzn sekizincisi,
Byklkte padiahlarn ikinci Cemi, dnyann azametli padiah,
Zhal [Satrn] makaml, kaza elli, kader muratl, felek kinli,
Kuzey rzgr gibi mlayim bir tabiata sahip ve
Saba rzgr gibi sevimli, Mesih dinli, melek nefesli,
Gzel seim sahibi, Ar gibi gzel fikirli,
Behmen gibi cmertlik yayc, Rstem gibi cihan fatihi,
Neyzen gibi hnerler gsterici. [KASDE]
Bu kaside uzundur. Beyitlerinin hepsini buraya almak zahmetli bir i olur. Bu kasidenin tamamn okuyan
fazllar onun faziletini ve kudretini takdir ederler.
Hce smetullah -Buhar bu kasideye nazire olarak, Sultan Sad Halilullah (Tanr burhann
parlatsn) ven bir kaside yazmtr.
Feleknin divann, hayrl padiah Gurkn hanedanndan Ulu Beyin77 (Tanr burhann parlatsn)
yanna gtrdler. Okudu ve ok beendi. Fakat kulland mahlas tuhafna gitti ve uur getiren bir ey
deildir dedi.
77 Ulu Bey: Timurlu hkmdar; asl ad Muhammed Turagay (1394-1449) Timurun torunu ve
ahruhun olu; matematik ve astronomi bilgini.
Gurkn Hanedan: Timurlular adyla da bilinen ve Timurun soyundan gelen hkmdarlar. XV. ve XVI.
yzyllarda ran ve Orta Asyada varlk gsterip sanatn ve kltrn gelimesine katklaryla nldrler.
Zaman iinde dalan hanedandan geriye kalan tek kii olan Babur ah, Hindistanda uzun yllar yaayan
bir imparatorluk kuracakt.
En erefli Seyyid
HASAN-I GAZNEV
(Tanr srrn takdis etsin)
Byk, fazl, lim ve gnl ehli bir adamdr. Bir fahriyye78 kasidesi sylemi ve birok air buna
nazire yazmtr. Byklerden Mcrddin-i Beylekn, Kemleddin smail-i sfahan ve daha
sonrakilerden Azer de bu kasideye nazireler sylemilerdir. Bununla beraber Seyyid Hasandan nce hi
kimse bu kaside gibi yazamamtr. Seyyidin fahriyye kasidesinin matla udur:
78 Fahriyye: airlerin kendi niteliklerini, erdemlerini, cesaretlerini ve yiitliklerini vmek iin yazdklar
iir.
Dnya bilir ki, ben Peygamberin gzlerinin sevin yalarna
Layk bir ahsiyetim, Ali ve Ftmaya yakr bendelerdenim. [R]
Kemleddin smail buyuruyor:
Gndz, gecenin srme renkli rtsn bama ekerim.
Bu cihandan daima kaarm; zira bu cihan bana layk deildir. [R]
Mcr-i Beylekn buyuruyor:
Teekkr yakasna bam soktuum gece, felein perdelerini
Yrtar ve Sidre makamndan daha ileriye giderim. [R]
Bu toprak leminin toprak gibi mtevazi olan insanlar daima kklk ve tevazu talep ederler. Onlar
vnme makamna sahip olmaktan utanrlar.
Rivayet ederler ki: Seyyid Hasan Gaznede vaaz veriyordu. Vaaz krssnn etrafna yetmi bin kii
birikmiti. Bu vaziyet Sultan Behrm ahn houna gitmedi ve seyyide bir kna sokmas iin iki tane kl
gnderdi. Seyyid sultana krlarak Gazneden ayrld ve hacca gitti. Hazreti Peygamberin mbarek
mezarnda, manevi bir hilat almak iin u terciibendi79 syledi:
79 Terciibent: Her bendinin sonunda ayn beytin yinelendii uzun iir.
Yarab, bu biz miyiz, u da Sadr- Enbiya mdr?
Yarab, bu biz miyiz, uras da Mustafann topra mdr?
u terciibendi de Arapa sylemitir:
Ey kavim! Sadrul-Emnin zerine salat ve selamda bulunuruz.
Mustafa yle bou bouna gelmedi. O ancak lemlere rahmet iin geldi.
Ve gzel bir ey istemek iin u beyti buyurdu:
Ben byle mbarek bir huzurda ocuka bo laflar syleyemem.
te bir methiye getirdim. Ola ki buna karlk manevi bir hilat gelir.
Hce Hamdullah Mstevf Tarih-i Gzdesinin airler tezkiresi ksmnda Hazreti Peygamberin temiz
ravzasndan Seyyid Hasana bir hilat geldiini rivayet eder. Bunun doru olup olmad hakknda ok ey
sylenmitir.
Seyyid Hasan, hacdan geri dndnde btn halk o kerameti grd ve ona inand. O zamanda Sultan
Mesud bin Muhammed bin Melikah Badattayd. Abbasi halifesi Er-Raid ve Sultan Mesud, Seyyide
son derece izzet ve ikramda bulundular. Altn bir mahfe80 hazrland ve Seyyidi Gazneye doru
yolladlar. Ama Seyyid, Cveyn vilayetine geldiinde Azadvr kasabasnda anszn rahmet-i rahmana
kavutu (Sene 535). Seyyid Hasann erefli trbesi Azadvr kasabasnda mehur ve maruftur.
80 Mahfe: Develerin srtna konulan oturmalk.
Azadvr kasabas sahib-i divn Hce emseddin Muhammed Cveyn ile Tarih-i Cihangy yazm
olan kardei Hce Aleddin At Melikin [Cveyn] doduu yerdir. Bu iki hce de zamann fazllar ve
cihann byk kiilerindendi. Her ikisi de fazl, mevki sahibi, limleri gzeten, gzel tabiatl ve iyi
ahlaklyd. Cihang adl kitab Hce Aleddinin faziletinin en adil ahididir.
Sahib-i divn Hce emseddinin byklyse herkese malumdur ve emsiyye kitabn onun adna
tasnif etmilerdir. O da bu kitaba bir erh yazyordu, fakat kaza ve kader onun defterini drd; hayatna
kastettiler ve o i yarm kald.
Rivayet ederler ki: Bir gn Hce emseddin sarayda haslar ve avam kabul etmek iin sadrazamlk
mevkiine oturmutu. Bedr-i Ccirm u rubaiyi ona gnderdi (Tanr onu syleyenin hayrn versin):
Dnya bir daire gibidir. Efendimizin eliyse,
Merkez noktasnn etrafnda dnen bir dairenin hattdr.
Byk, kk, yksek, alak her trl insan
Senin ekmeinle beslenmi kullardandr.
Tanr kimseye sebepsiz devlet vermez
Sana da bu liyakatndan dolay bu devleti vermitir. [RUBA]
Hce kt kalem istedi ve kdn arkasna hazrlksz bir ekilde u rubaiyi yazd:
oban baka yerden deil, bizim has srmzden,
rdek yumurtas gibi bembeyaz,
zerinde hibir siyah leke olmayan
Otuz bin kuzuyu bu kd getirene versin. [RUBA]
Abaka Han zamannda Hce Aleddin, Badatn nemli ilerini zerine almt. Mecdl-mlk-i Yezd
onun hakknda bir rvet iftirasnda bulundu ve bu sebepten Hce Aleddinin drt yz bin dirhem
parasna el koydular. Ama Mecdl-mlkn hainlik yapt anlalnca Abaka Han ok kzd ve onu
astrd. Valiler ibret alsn diye her bir uzvunu bir memlekete gnderdi. Hce Aleddin bu hususta yle
syler:
Birka gn hile ve fesat dairesinin banda bulundum.
Mal mlk ve para toplamak sevdasna dtm.
Elhasl bir hafta iinde, uzuvlarmn her biri
Bir iklimi zapt etmek suretiyle btn cihan istila etti. [R]
Kad Beyzv Nizmt-Tevrihinde yle yazyor: Hce emseddin Muhammed ve Hce Aleddin
babadan ve bykbabadan itibaren kanbayla Horasann ileri gelen ahsiyetlerindendiler. Hce
emseddin Muhammed, Erguvn Hann emriyle, 683 ylnn aban aynn drdnc gn Karabada
ldrld. Hce Mecdddin Hemger-i Fris, sahib-i divana mersiye olarak bir rubai syledi; byk
eyh Sad (Tanr rahmet etsin) bu rubaiyi iittiinde hngr hngr alad ve Hcenin ruhuna hayr dua
ederek onu iyilikle and. Rubai udur:
emsin matemiyle afaktan kan damlyor.
Ay yzn paralad, Zhre [Vens] salarn yoldu.
Gece mateminden dolay, siyah matem esvaplar giydi.
Sabah da souk bir ah ekti ve yakasn yrtt.
FERD- KTB
(Tanr yatt yeri nur etsin)
Ferd-i Ktib, Envernin talebesidir. Gzel iir sylerdi ve latif tabiatlyd. Daima Sultan Sencerin
sarayna gider gelirdi. u sorulu cevapl iir onundur:
O sevgiliye dedim ki: Sen her eyden daha ziyade parlak olan gnesin.
O cevaben yi bakacak olursan, ben gneten daha parlam dedi.
Ona dedim ki: Sen gzellik gklerinde on drt gecelik aysn.
O da Benim ay gibi yzme senin gibi binlerce mteri vardr dedi.
Ona dedim ki: Senin kulluunu kabul ediyor ve buna ikrar veriyorum.
O da imdi senin binlerce kulun vardr dedi.
Makamt sahibi Nsr yle rivayet ediyor: Sultan Sencer ikinci defa Maverannehr diyarn fethetmek
iin ordu gnderdi. Trkistan sultanlar Gurknla birletiler. Eskiden Nesef denilen ve Karye bal
yerlerden olan Paymurg snrnda byk bir muharebe oldu. Neticede Sultan Sencer bozguna urad.
Sultan daha mukavemet etmek istiyordu, ama dmanlar her tarafn evirmilerdi. Melik Tceddin
Eblfazl- Sistan sultann atnn dizginini yakalad ve Ey cihan padiah, artk duracak zaman mdr,
erkeklik gsterecek an mdr? diyerek onu sava meydanndan kard ve birka kiiyle beraber Ceyhun
nehrini getiler. O bozgun Sultan Sencerin ann ve erefini son derece drd.
Ferd-i Ktib de yanndayd ve bu konuda u rubaiyi yazd:
Ey padiah, mzran sayesinde bu cihan dzeldi.
Klcn krk sene dmanlardan intikam ald.
Eer sana bir nazar dediyse bu da kaza ve kaderdendir.
nk ayn halde kalmak ancak Tanrya mahsustur. [RUBA]
Melik Tceddin Eblfazl- Sistan, Sistan meliklerindendir. Sultan Mahmud bin Sebktekin zamannda
yaam ve Sultan Mahmud ile defalarca savam olan Nasr bin Halefin torunudur. Muhteem ve
cesaretli bir adamd.
Melik Tceddin sonradan padiahn yaknlarndan olmutu. Sultan Safiyye Hatunu, kendi kz kardeini
Melik Tceddine nikhlad. Sistan Melikleri eski ve byk bir hanedandandlar, ama bu zamanda artk
onlarn nesli kurumu, hibir ey kalmamtr. Onlar, ranllardan, Abbasi halifelerine kar ilk isyan eden
Saffarilerden Yakub bin Leysin neslindendir.
[AMR BN LEYS]
Yakubtan sonra kardei Amr bin Leys yksek derecelere nail oldu; otuz bin svarisi vard. Ama sonra
Samanoullarndan Emir smailin eline esir dt. Badat halifesi Mtazdn hapishanesinde alktan
ld. Onun mutfann seksen katar deveyle ekildiini sylerler.
Kudret ve kuvvet, ulu ve mbarek Tanrya aittir. Tanr doruyu herkesten daha iyi bilir.
SEYF- NABUR
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Salam ve gzel iir syleyen bir airdir. Ferd-i Ktibin talebesidir. iir sanatn iyi bilirdi.
Seng u Sm [Ta ve Gm] hakknda bir kaside sylemi, her msrasnda seng ve sm kelimelerini
kullanmtr (Tanr onu syleyenin hayrn versin):
Ey ta yrekli, gm gibi parlak yanakl, bebek gibi gzel sevgili,
Senin sevgin, kalbimde ta ierisindeki gm gibi.
Ta yrekli bir sevgili, gm gibi parlak sineli bir yrsn; nk
Senin muhabbetin, kalbimde gm ve taa ilenmi bir nak gibi.
Ben ahd u vefada ta gibi sertim, sen ise gm gibisin. Fakat ne are ki
Gmn tatan kmas gibi, Kucamdan aniden kap gittin.
Ben seni gmle elde etmek iin aryorum, sen beni tala kovuyorsun.
Tala kovmak ve ahdnda gm gibi yumuak olmak
Sanki senden kalm bir yadigrdr.
Fakat Seyf adnda birka tane ahs vardr. Birisi ulu hazret-i sahibkran- zm Emir Timur-
Gurknn (Tanr burhann ak etsin) emirlerinden olan Emir Hac Seyfeddindir. Bu kii Trke ve
Farsa iyi iir syler ve mahlas olarak Seyf adn kullanrd.
Yine bu devirde Mevlana Seyf-i Buhar adnda fazilet sahibi ve zarif tabiatl bir adam daha vardr ve
ulu Tanr izin verirse kitabn sonunda ondan da bahsedilecektir.
Seyf-i Niaburye gelince; bu kii lakab Aleddin olan Harezmah Teki Hann airidir.
[TEK HAN]
Tekiin saltanat ok ykseldi, yksek derecelere kt. Btn Horasan zapt etti. Hayr ve hasenat
sahibiydi. Sebzvar Camisini o yaptrmtr.
Hce Aleddin At Melik-i Cveyn, Tarih-i Cihangsnda yle rivayet eder: Teki Han Iraka gitti
ve efendizadesi olan Seluklu sultan Turul bin Arslan ile Rey sahrasnda harbe tututu. Turul isminden
ve nesebinden bahsetti ve sonunda esir olana kadar savat. Onu Tekiin huzuruna getirdiler. Bu kadar
cesaret ve yreklilii, silahl ve gl bir orduya sahip olmana ramen, ne oldu ki bu kadar kolay esir
oldun diye sordu Teki. Turul Bey de ahnmeden u beyti okudu:
Human kuvvet itibariyle Bijenden ok stnd.
Fakat talih tersine dnnce hner ayp olur. [BEYT]
Bu hususta yle anlatrlar: O hak tanmayan Teki, kendi efendizadesini Rey ehrinin kapsnn aznda
astrd. Ama bu hareket ona uursuz geldi; ksa sre sonra hunnk [bomaca] hastalndan ld.
Seluklu hanedannn son meliklerinden olan Turulun katlinden sonra, 561 ylnda saltanat
Seluklulardan Harezmahlara geti. Tanr istediini mahv, istediini payidar eder.
Sz Meliki
ZAHR- FRYB
(Tanr rahmet ve mafiret etsin)
Muhammed-i Frybnin olu Zahrddin Thirdir. Son derece fazilet sahibi bir adamdr. airlikte
yksek derecesi vardr. Hatta baz bykler ve fazllar onun Enverden daha gzel ve latif iirler
yazdna hkmetmi, bazlar da bunu kabul etmemilerdir. Hce Mecdddin Hemger-i Frisye bu
konuda bir fetva karmasn rica etmiler; o da Envernin daha stn olduuna hkmetmitir. Ne olursa
olsun sonuta o, iir sylemede parmakla gsterilenlerden biriydi. limde ve fazilette esizdi.
Aslen Frybldr; fakat Atabek Kzl Arslan bin Atabek ldeniz zamannda Iraka, Azerbaycana gidip
Kzl Arslann vcs olmutur.
Hce Zahr mihr u vefa [sevgi ve vefa] kssasn nazma eken stat Red-i Semerkandnin
talebesidir. O destanda hakikaten szn hakkn vermitir. Hce Zahrddin hakknda bykler yle
sylemilerdir:
Eer Zahr-i Frybnin divann,
Kbede bulursan yine al. [BEYT]
Zahr gzel iir syleyen bir air olduu iin divannda bulunan kaside, kta ve gazellerden bu tezkireye
almak lazmdr. u kasideyi Kzl Arslan vmek iin sylemitir.
Felek dnyaya fermanlar veren padiahn devleti sayesinde
rem bana ve cennet bahelerine dnmtr.
Her nereye baksan zaferler cilveleniyor,
Her ne tarafa kulak versen emniyet ve selamet mjdeleri geliyor.
Dara ve Keykubdn hikyeleri artk efsane oldu.
Cemid81 ve Erduvnn siyasetlerinin hibir kymeti kalmad,
81 Keykubd: Keyaniler hanedannn ilk hkmdar. Efsanelere gre yz yl boyunca hkm srm, ran
halk mutluluk ve refah iinde yaamtr.
Cemid: Efsanevi Pidadi hanedannn drdnc hkmdar. Alt veya yedi yzyl boyunca insanlar,
devler, cinler, kular ve periler dnyasnda hkm srm, bu dnemde dnya huzur ve refahla dolmutur.
yle yerlemi bir mlk ve byle itaat edilmi bir padiah kaybolup gitti.
imdi artk onlardan hibir ey ve hibir kimse kalmamtr.
Zahr hayatnn ilk alarnda Frybtan Niabura geldi. O zamanlar Niabur hkimi Sultan Doan
aht.
Seluk hanedannda iki Doan ah vardr; bu Doan ah, Sultan Sencerin saltanatndan sonra tahta
oturmutur. Gnde be nbet alrd, fakat Harezmahlar ona aman vermediler. Eski Doan ah ise
Hakm Erzaknin memduhudur.
Bir gn Doan ah, firuze madeni ocan seyretmeye gitmiti. Hce Zahr de yanndayd ve o duruma
uygun olarak u cevher redifli kasideyi sylemitir.
Sen eker ykl ve arasnda cevherler bulunan bir dudaa sahipsin.
Niin ll renkli dudaklarnn arasnda cevherler saklyorsun?
Bir glle yakut renkli dudan vakitte cevher, safran gibi
Utancndan sapsar kesilir. Yzm sarard; boncuk gibi
Gzlerimden inciler saan o dudaklarn gamyla cevherler dklyor.
Her ne kadar toprak gibi dkn olmusam da beni mahvetme;
nk cevher daha ok kara topraklarda bulunur.
Benim altn ve gmm yoksa da cevher gibi gzyalarm var; zira
Bu, aklllarn yannda yz bin cevher madeninden daha kymetlidir.
Sana benim sohbetimden utan gelmesi doru deildir;
nk cevher dizildii iplikten dolay utanmaz. Padiahlar,
Elencede cevherleri nasl bol bol saar, onlara kymet vermezse,
Ben de senin yannda parasz olduum iin yle kymetsizim.
ark melikinin belinde nasl haner varsa, benim de elmas gibi
Tabiatmn iinde cevher gibi manalar bulunmas bir meziyettir.
Doan ah, cihan meliklerinin yegne padiahdr;
nk o, ltfu ve keremiyle cihana cevherler sayor.
O, muhabere gnnde dmanlarn kann o kadar ok dkt ki,
Maden ocaklarndaki cevherler erguvan rengini ald.
O, ak bahtl olduundan kalemi eline aldnda
Ucundan boncuk gibi cevherler akar.
Senin kaderin felek gibi ycedir.
Akl eli, hazinede cmertliin kadar cevher bulamaz.
Eer sen biraz daha fazla cmertlik gsterseydin,
Hi kimse cevher ocaklarndaki cevherlerden bir iz bile bulamazd.
Senin adaletinin horozu, bu lemde kanat rpmaya
Baladndan beri, tavuklar, yumurta yerine cevher yumurtluyor.
Zaman ne kadar tuhaf ki, binlerce zahmet ektikten sonra,
Benim azma, senin methsenandan cevherler doluyor.
Zaman beni her ne kadar incittiyse bile ben yine de incinmem.
Bir kimse sahip olduu cevherleri elinden karmay istemez.
Deniz byle senelerdir dalgalanp durur,
Fakat incilerini hibir zaman sahillere atmamtr.
Bu kulun, seni vmek iin inci gibi bir kaside syledi ve
Tabiatn tecrbe maksadyla cevher kelimesini redif yapt.
Bu memlekette, fikirlerinin nurlaryla, madenlere cevherler
Balayan hner ve fazilet sahibi ok air var.
Onlarn da byle cevher gibi kaside yazmalar arzu olunur;
nk cevherler ift olduunda daha iyi olur.
lkbaharda bulutlar, bostanlarn etrafna cevher gibi
Yamur taneleri satka, felekten, kymetine paha biilmez
Cevherler senin meclisinin sas olur. [KASDE]
Zahr seyahat amacyla Niaburdan sfahana gelmiti. O srada o memleketin byk adamlarndan
saylan Sadreddin Abdllatif-i Hucend kadl-kudt82 olarak orada bulunuyordu. Zahr bir gn onun
ziyaretine gitti. Meclisinin fazllar ve limlerin merkezi olduunu grd. Selam verdi ve garip bir adam
gibi yere oturdu, fakat ondan umduu iltifat grmedi. Bunun zerine u ktay orada hazrlksz bir ekilde
yazp Sadrn eline verdi:
82 Kadl-kudt: Kadlarn kads, en byk kad; kazasker veya eyhlislam katnda bulunan kii.
Ey byk adam, dnya hi kimsenin, onunla byklk
ddia edecei kadar byk bir kymete haiz deildir.
nsann erefi hner ve faziletiyledir, ki bunlar sende mevcuttur.
O halde, bu dnyann kymetsiz nimetleriyle neden vnrsn.
Sen de hner ve fazilette dier insanlardan sekin olduun halde,
Hner sahiplerini niin dierlerinden ayrt etmiyorsun.
Bana hakaret nazarlaryla bakma, beni oyuncak sanma.
Ben dilberlerin salaryla oynayan, boa vakit geirenlerden deilim.
Fazilet sahibiyim. Her ne kadar houna gitmezse de
Sana bir sz syleyeceim ki, hl ve hareketinin desturu olsun.
Herkesin dertlerini dinlemeye ayrdn gnde,
Dnya servetlerine ulatn diye, yzne tuttuun gurur halkasn at.
O zaman, sana o kadar mracaatlar olur ki,
Halkn selamlarna cevap vermekten
Kimsenin derdini dinlemeye vakit bulamazsn.
Bundan sonra, Hce Sadreddin, Zahre ne kadar ok hrmet edip insaniyet gstermise de Zahr artk
sfahanda kalmak istememi ve Azerbaycana gitmitir. Orada Atabek Muzafferddin Muhammed bin
ldeniz, Zahre ok ltuf ve ihsanlarda bulunmu; Zahr de Atabekin maiyetinde on sene kalmt.
Atabeke gnderdii ikyetnamesinde yle diyor:
On sene Irakta hizmet ettikten sonra, hl benim ekmeimi Mzendern husrevinin vermesi layk
mdr?
Atabek Muhammedin lmnden sonra Atabek Kzl Arslan bin ldeniz Irak ve Azerbaycan zapt
etmek istedi. Atabek Nusretddin Eb Bekir bin Muhammed bin ldeniz de Zahri kendi yannda
bulundurmak istiyor, Zahr de Eb Bekirin yannda mlazemet etmeyi ok istiyordu ve sonunda Kzl
Arslandan kaarak Eb Bekire gitti. Kzl Arslan da Zahrin yerine yanna Mcrddin-i Beyleknyi
ald, ona ok ltuf ve ihsanlarda bulundu. Ona her hafta ipek ve atlas elbiseler verir, Mcr de onlar
perek giyerdi. Fazllar onun bu halini beenmezlerdi. Zahr ise Mcr hakknda u beyti sylemiti:
Eer ssl ve kymetli esvaplar giymekle insan insan olsayd,
Atlasa brnm kurt, aba giymi kertenkele ne olmak lazm gelirdi.
Zahr byle bir sre sultanlarn ve hkimlerin hizmetinde bulunduktan sonra, sonunda uzlet kesine
ekildi, ilim ve ibadetle urat. Tebrize yerleti. Kzl Arslann olu Atabek nann hkmeti
zamannda 598 senesinde len Zahr, Tebrizdeki Surhb mezarlnda, Hakannin kabrinin yanna
defnolunmutur.
Mcrddin-i Beylekn, Kemleddin-i Nahvan, erefeddin efreve, Muhammed bin Ali Kirm-
sfahan ve Cevher-i Zerger Zahrin adalardr (Tanr cmlesine rahmet etsin).
Atabek sad Kzl Arslan bin Atabek ldenize gelince, bu kii Sultan Mesud bin Muhammed bin
Melikahn klelerindendi. Byk bir mevki ve saltanat sahibi oldu. Padiah gibiydi.
Turul ocuktu ve Atabek Muhammed bin ldenizin lmnden sonra Azerbaycan ile Irakn
saltanatnn ileri, tamamyla Kzl Arslann eline geti. Bamsz bir ekilde idare ederdi. Heybetli,
siyasi, debdebe ve gsterie dkn bir adamd. Babas ve kardei Seluklularn nemli ilerinin kefili
olduundan o da byle olmak istedi.
Turul bydnde Atabekten yz evirerek, Harzemah Tekie Irak zerine yryp Kzl Arslann
errine bir son vermesi iin sk sk mektup yazmaya balad. Bu srada bir gece Atabek Kzl Arslan
Hemedan ehrinin kapsnda tahtnn zerinde ldrlm olarak buldular ve hi kimse bunun kim
tarafndan yapldn bilemedi.
Daha nce anlatld zere, Teki Han, Sultan Turulu Rey sahrasnda asmt. Peygamberin
(Tanrnn salat ye selam zerine olsun) Kim zalime yardm ederse Allah o zalimi onun zerine musallat
klar hadisinin srr aikr oldu.
MCRDDN- BEYLEKN
(Tanr derecesini ykseltsin)
Gayet gzel syleyen, zarif tabiatl ve faziletli bir airdir. Hce Zahrddin-i Frybnin
akrabasndandr. Atabek ldenizin yannda vekillik ve yaknlk elde etmeyi baarmt. Hali vakti
yerindeydi ve det olduu zere airler bu yzden onu kskandlar. Hkmet tarafndan para tahsili iin
gnderildii sfahann limleri ona hi kymet vermediler ve o da sfahan ahalisini u rubaiyle hicvetti.
Kendi kendime dedim ki: sfahan yle bir memlekettir ki, insann
Ruhuna imdat orada hasl olur, mrvvet bir lldir, ki madenden kar
Fakat sfahandan bu kadar srme kt halde,
sfahan ahalisinin gzlerinin byle kr olduunu bilmezdim. [RUBA]
sfahann ileri gelenleri buna ok kzdlar. [erefeddin] efreveye buna karlk hicivler yazmasn
sylediler. O da birtakm irkin iirler yazd; onlardan burada bahsetmek doru deildir. Yalnz
Mcrddinin rubaisine karlk u rubaiyi yazmtr:
ran memleketlerinin en gzeli olan bir ehri
Senin gibi bir alan hicvetmesi reva mdr?
sfahandan kan srmeyi sen ne yapacaksn,
Senin meylin miledir; o da senin iin ok bulunur. [RUBA]
Mcrddin, Kzl Arslan ven u kasideyi yazm ve her beytinde mum kelimesini kullanmtr.
airler onu ok beenmilerdir ve hakikaten gzel sylemitir:
Gklerin hokkabazl, benim mr mhremi kapp yok etti.
Aman yarabbi, bu gnl era imdi felein mumu oldu.
Bugn mr srenler, beni mum gibi her gece ekip aralarna
Almazlarsa onlarn mrlerinin meclisi, sabah gibi souk olur.
Kimsenin kalbinin mumu deilim; o halde neden
Bu toprak dnyasnn kenarnda l gibi soluyorum.
Felek beni mum gibi gnahsz olduum halde asmtr.
sterse yakar, isterse olduu gibi brakr.
Ben bu alt cihetli dnyadan nasl kaabilirim ki,
Bu yedi felek mum gibi benim ayam balamtr.
Bu szlerimin dinleyicisinin sahibkran bir husrev
Olduunu grmek, beni mum gibi diriltiyor.
O, dman saflarn yaran sultandr ki, bu efkatsiz dnya
Onun kapsnda mum gibi yzlerce kere kendi haline alamtr.
Onun zamannda derin uykulara dalan zulm,
Onun klcnn ateinden batan aa yanp erimitir.
Onun din yolunun koruyucusu olan kudreti,
Zulm karanln mum gibi ortadan kaldrmtr.
Ey, hakszl daha ocukluunda mum gibi cezalandran,
Ey sayesinde servi aac gibi devleti ihtiyarlnda genleen,
Utaritin [Merkr] yz, senin parmaklarnn arasndaki
Kalemin tevkifler yazmaya baladn grdnden beri,
Kskanlndan sararm ve gndz yanan muma dnmtr.
Mcr, senin aknn yolunda mum gibi iinden ateler gsterip
Byle akc bir iir yazmtr. O Mcrin aleyhinde bulunan
Kskanlarn da bir taraftan ileri yanyor.
Mum, geceleri halkn srlarnn mahremi olduka,
Senin temiz kalbine de Tanrnn srlar ayan olsun.
Senin celal ve azamet mumun, saadetin yri olsun ve
Batdan ta Kayrevana kadar parlasn. [KASDE]
[ATABEK LDENZ]
Atabek ldenize gelince Sultan Mesud bin Muhammed bin Melikah zamannda Seluk slalesinin
memleketini idare etmekte yararl bir adamd. Sultan Mesudun lmnden sonra padiah oldu ve Arslan
bin Turulun annesiyle evlendi. Dindar, adil, lim ve fazllar seven bir adamd. Sonsuz ihtiamlara eriti
ve birok istilalarda bulundu. Onun zamannda Seluk ailesinin efradnda saltanattan kuru bir isimden
baka bir ey kalmamt.
Atabek ldeniz, Hemedan ehrinde mkemmel bir medrese yaptrmt ve o medresenin birok vakf
vard; fakat imdi viran bir haldedir. Atabek ldeniz 563 senesinde lmtr. Onun ve karsnn mezar
Hemedanda yaptrd medresenin yanndadr.
Atabek ldeniz ve ocuklar Atabek-i cihan pehlivan Muhammed ile Atabek Kzl Arslann zamannda
yaam airler unlardr: Esrddin-i Ahsiket, Mcrddin-i Beylekn, Zahr-i Fryb, eyh Nizm-i
Gencev, [kardei] Kvm-i Mutarrz ve Yusuf- Fuzl. Tanr hepsine rahmet etsin.
[BEYLEKN EHR]
CEVHER- ZERGER
(Tanr rahmet etsin)
Ruha ho gelen iirleri vardr. Nedimlie yakr bir adamdr. Edib Sbirin talebesi ve Esrddin-i
Ahsiketnin akrandr. Aslen Buharaldr; fakat seyahat sebebiyle Iraka gitmi ve sfahanda
bulunmutur. Birok mal mlk sahibiydi ve daima airlere hizmet ederdi.
Onun iirlerinden, arabn vld fevkalade gzel ve akc bir kaside buraya yazlmtr; o kaside
udur:
Sabah, sade perniyan kumandan yaplm bayran atnda,
ret bayra da gklere ykselmelidir.
Gne, dalardan grnmeye balamadan nce,
Erguvan renkli ve gl kokulu arap imelidir.
Ay gibi, nurlu gnein aksi gibi parlak olan arap,
Gece ay, gndz de gnei hatrlatr. Byle bir arap
Akln ls, uykunun ilac, yzn parlakl, dertlerin derman,
Kiinin kuvveti ve kudreti, ruhun gdas, cmertliin asl,
nsanln unsuru, gzelliin esas, ayni tevazu, ltfun kendisi,
Beyann z, hazmn ilac, gam ve kederi yok edici, sevin mayas,
Gnl az, kuvvetsiz ve kudretsiz zavalllarn kuvveti ve kudretidir.
stediin renkte grnr ve istediin gzel eylerin kokusuna sahiptir.
O akik, yakut, ll rengindedir. Ve bir misk,
Misk ve ban aacndan esen rzgrlar gibi kokuludur.
Felek onu terbiye ve zaman da onun ftratn takviye ettiinde,
Onun kymetine Sheyl yldznn nurunu, Merihin parltsn,
Ayn n, orta yallarn sknetini, ihtiyarlarn vakar ve
Temkinini, genlerin hareket ve iddetini kartrmtr.
O arap ki uzaktan tutsan ilik kemiin iinde,
Onun aksinden ezilmi singerfe dner.
Kuvvetsizler onun tesiriyle kuvvetlenir,
Gaml ve kederli insanlarn kalbi sevinle dolar.
[Eer nar suyu, misk ile karm olsayd,
Kadehin iinde onu, buna benzetmek doru olurdu.]
Felekten zarar grm kiiler, onu itiinde
O zararlarn hepsi birer fayda olur.
Onu ienin yznde zafiran rengi oluur ve
O zafiran gibi kalpte sevin uyandrr.
Kim arap imeden balara bostanlara giderse,
Onlar temaadan nasip alamaz. arap,
Murat gleninin taze gl, irade ve arzu gemisinin yelkenidir.
[Buradaki bir beyitin manas anlalmad.]
O bulanklktan arnm bir ruh, hi tutulmayan bir gne,
Deimeyen ve duman olmayan bir atetir.
arap iste, arap i, arap ile ad ol.
Tanr cennette bile gzel arap vaat etmitir.
Mey haramzadelere haramdr; nk o,
Misafiri ve ev sahibini kasten incitmek ister.
Halis arap ver; nk etrafa altnlar saan felek,
Gnein klarn yaymaya baladnda uyku haramdr.
arap ver saki; Cevher-i Zerger arapla dolu kadehi
O padiahn meclisinin hatras iin isin. [KASDE]
Cevher-i Zergerin memduhu Sultan Sleyman ah bin Muhammed bin Melikahtr. Onun hakknda ok
gzel kasideler yazmtr. Emir Ahmed ve Memistnin destann Cevher nazma geirmitir. O destan,
eyh-i bzrgvr [ulu eyh] Nizmnin de yazdn sylerler. in dorusunu Allah bilir.
Sultan Mugsddin Sleyman ah, ok gzel suretli bir padiaht. Turul bin Muhammed bin
Melikahtan sonra saltanat tahtna oturdu. Atabek ldenizi de yola getirerek veliahtl Turulun olu
Arslana verdi. Sleyman ah daima ay u iret [yiyip ime] ile urar ve hi haremden dar kmazd.
Onun devri iki hafta iinde alp solan gln devrinden uzun srmezdi. Felek mihnet dikenlerini onun
yoluna att. Hibir ii doru olmayan bu felek onu aldatt. Dnyada hangi saadet aac vardr ki bahtszlk
frtnalaryla kknden sklm olmasn. Hangi taze ikbal gl vardr ki, talihsizliin iddetli
rzgrlarndan yapraklar dalmasn. Bu alan deti misafirlerini ldrmektir. Bu iki gnlk bekas
olan mrn neticesi rezillik ve pimanlktr. Ne mutlu o kiiye ki varlk kapsndan yokluk llerinin
yolunu tutmu, hatta bu kapdan ieri hi girmemitir.
Sleyman ah hamet ve evket itibariyle Sleyman aleyhisselamdan fazla deildi. Onun tahtn
mahveden felaket rzgr, bunun da talihini berbat etti. Bu felein cefasndan kim yakay kurtarmtr. Bu,
insann feryadna yetimeyen felekten feryat.
u kta stadndr:
u gzel nameler saan blbl, daima
veys, Hasan, Dild nerede diye feryat ediyor.
Bir zamanlar, rzgrlar Sleyman aleyhisselamn fermanna tabiydi.
imdi o rzgrlar Sleymann topran havada savuruyor. [KITA]
Fazllarn Sultan
ESRDDN- AHSKET
(Tanr onu gufranyla brsn)
Fazl bir limdi ve airlikte yksek derecelere sahipti. Emir-i Hakannin akrandr. Aslen Ferganaya
bal olan Trkistann Ahsiket nahiyesindendir; fakat Acem Irak ve Azerbaycan beldelerinde yaamtr.
Halhl ve Msle hkimi onu yanna ard ve mrnn sonunda o diyarda vakit geirdi. Atabek ldeniz,
Esrddin ile sohbet etmeyi arzu etti ve bulutular, fakat Esrddine onunla sohbet edip yannda uzun
zaman bulunmak ksmet olmad. Elini eteini her eyden ekti.
Aadaki u kasideyi Hakanye cevap olarak sylemitir. Hakannin kasidesinin matla udur:
Ahir zamann byk insanlarnda vefa ktl var.
Ey Hakm, uzlet perdesini yzne ek. [MATLA]
Esrddin buna syle cevap vermitir.
Ey akl, haneri ve i alemi sava meydan olan,
Murat atn bu dnya kprsnden sratp atlat.
Dnya innin [erkeklii gitmi] gibi korkak ve cizdir,
Kement atmaya kalkma demez.
arh dul bir kadndr, yayna ok koyma. [R]
Kasidesinin sonunda nefsi kanaate ve dnyay terk etmeye tevik hususunda u iki beyti sylemitir:
Ey nefs zerinde hkim olan nazenin akl, daha ne zamana dek
Turulun sarayna ve Doann kapsna gidip geleceksin.
Esrin kafasndan tamah duygularn kar,
Onu, unu bunu vmekten kurtar.
Esr mehur airlerden olduu iin yazd bir kasidenin btnn almak icap etti. Bu kasideyi Atabek
ldenizi vmek iin yazm ve bylece sahip olduu dereceleri gstermitir. Muhammed bin ldenizin
vcs olan Mcr-i Beyleknye dokundurmalarda bulunmutur. Esr, Kzl Arslann vcsdr. Kzl
Arslan ile Muhammed bin ldeniz kardetiler.
lahi bilgiler, hakikatler ve nasihatlere dair yazlm olan u kaside onundur (Tanr syleyenin hayrn
versin):
Uzletin drt duvar arasnda yaama devletini elde eden adama
Syle ki, onun kapsnda be vakit nbet vurulsun.
O yedi iklimin padiahdr.
[Burada bir beyit anlalmamtr].
Sen bu felein tabiat aleminden ge;
nk nsiyet saraynn bostan,
Bu yeil renkli sarayn tkndan ok yksektir.
Eer burada bir murat kokusu varsa ve
Bu yedi yldzdan bir nsiyet neesi varsa,
O da bu drt unsurdan deildir.
Tembeller gibi bu felein imenliine uzanp yatma;
nk bu aa her ne kadar glgeli ve latif ise de meyvesizdir.
Bunu biliyor musun, bu ba dndrc buhurdandan,
Ancak buhurdandan daha fazla beyinsiz kafalar holanr.
Bu mavi denizde bir kzn olduunu gsterirler;
Fakat onun ne peremi ne de amberi vardr.
Gklerden teneffs burnunu geri ek; nk bu yeil havuz
Ar kokusuna mptela olmu arslanlarn art ve pis sularla doludur.
Hadisatn kenarnda bu esvaplar kar,
nk yzebilmenin birinci art plaklktr.
Gm gzyandan iste, nk bu revac olan bir nakittir.
Altn yzde ara ki, o sar altndr.
Tabiatn boyaclna kendini verme,
nk onun her boyas ilk vurduu boyadan daha siyahtr.
Cisim dkknn topla, nk bu ruh ikliminde
Sana bundan daha iyi allacak bir yer hazrlanmtr.
Cebrail gkte Mesihin mihmandardr.
Orada eein trna, altnla beraberdir.
Gzyandan bir kayk yap ve iine bin,
nk senin gemek istediin ateli denizin geilmesi gtr.
Bu felek cerrah, neterini zehirli suyla tavlamtr.
Sen onun kaplar amberli diye seviniyorsun.
Yzn, akam vakti felein yapt gibi gzyalaryla doldur,
nk gndzn aydnl ile afakta dklen yalar krmzdr.
Ay ve gnein tekerine bak.
Bu ba arlarn ekmeden, ekmek elde etmek mmkndr.
Bizim devrimizde rahat anas ksrlat.
Halkn gurur ve saadeti, yz rtl bir kz gibi oldu.
Sz, bu dnyada insann bann belas, skt ise cann halesidir;
nsan bu ikisinden birini semekte serbesttir.
Serviden ta susene kadar azade bir gnl kaldysa,
O da ah Muzafferin bendesinin gnldr.
O padiah yle bir sava ve meclisler denizidir ki,
Onun cmertlii ve azminden
Sedef daima inci verir ve balklar zrha brnr.
O srtn tahta yasladnda devletin yzdr.
Yzn harbe dndrdndeyse dmana asker yzn evirir.
Onun adalet mimar maharetli bir mhendis ve
Attr gibi olan ahlak mesela ekercidir.
Onun klc mavi bir buluttur;
Muharebelerde dkt damla yeil bir denizdir.
Kutlu meyvesi Kzl Arslan olan o aa hakknda akl ne diyebilir ki.
Padiahn bana ilham olan methsenas, inmi,
Fakat herhangi bir mesele yznden tefsir olunmam bir ayet gibidir.
Mesela sabahleyin ten horozun sesi, eytana kar bir sng gibidir.
Fakat Allahu ekber ile bunun arasndaki tefsirler ne kadar farkldr.
Herkes fikir deryasndan bir inci meydana getirir,
Fakat benim hrikamdan kan inciler baka denizdendir.
Sratle uan doann kanadna verilen hz,
Baykuun ve kargann kanadna verilmemitir.
Gl btn iekler ordusunun sultandr,
Fakat enginar yalnzca saltanat tacnn hamalln yapar.
arek denilen ku da gagasn mzrak gibi yere vurur,
Fakat pene ve pazu sahibi bir kahraman deildir.
ine atein aksi dm berrak bir su gibi olan ve
Senin kelleler vuran klcn adna yemin ederim ki,
Rzana ters decek bir dnce bu kulunun
Muhayyile tahtas zerinde suret balamtr.
Ey melek tabiatl padiah, eer senin rzan kaybedersem,
Vcudum eytann vcudu gibi er kayna olur.
Bazen senin kapnn eii benim yastm,
Bazen senin saraynn topra benim naz deimdir.
Bu anlattm eylerde dilim kalbime uygun deilse ve yalan sylyorsa,
Senin parlak hanerinle para para kesilsin.
Eer ben bu biraderin kereminin satn alnm klesiysem,
O da o biraderin tevecch nazarna mazhar olmutur.
Sylediim u iki beytin iinde yzlerce kssa, kaside,
Haber ve macera gizlidir. Mhr, mlkn gvendii adamn koruyucusu
Ve defter, dnme gcnn emin olduu adamn srda olduka,
Dnen bu yedi yzn srlarnn gizli olduu o ruznme
Senin kalbin olsun. Senin mrnn uzunluuna dua ederim,
nk bu hediyeler veren arhn hediyeleri arasnda en gzeli mrdr.
Fazilet sahipleri Esrin iyi bir air olduunu kabul ederler. Bazlar onun iirini Hakan ve Envernin
iirlerinden daha stn tutarken, bazlar da bu iddiay kabul etmezler. nsaf etmek lazm gelirse, bu
fazln da bir dierinde bulunmayan ayr ayr meziyetleri ve iveleri vardr. Esr limane iirler syler,
Enver iirde akcla ok riayet eder, Hakandeyse gzel kelime ve tumturakl szler dierlerinden daha
ok grlr.
Her ocuun kendine gre gzel bir hareketi vardr.
Bunlar, mana denizlerinin dalglardr. Her biri
Bu denizden almalar nispetinde inci karmlardr. [MISRA]
Kendilerinin yerini tutacak adam brakmadan bu dnyadan gtler.
Aziz ve byk olan Tanr hepsine rahmet etsin. [BEYT]
airlerin En Tatl Szls ve Fazllarn Meliki, Mevlana
SEYFEDDN- SFERENG
(Tanr rahmet eylesin)
sfereng Maverannehrde bir yerdir. Mevlana Seyfeddin daima ilim tahsil etmek isteyen, fazilet sahibi
bir adamdr. airlikte yksek bir derecesi vardr ve divan herkes tarafndan bilinir. Ulu Beyin
meclisinde lim ve fazllar onun divann mtalaa eder ve onun iirlerini Esrddin-i Ahsiketnin
iirlerine tercih ederlerdi.
Mevlana Seyfeddin, Harezmah l Arslann saltanatnn ilk zamanlarnda Buharadan Harezme gitti.
Ona ok hrmet gsteren l Arslan matla u olan Hakannin kasidesine cevap yazmasn emretti:
Sabahleyin, duman gibi ahm bam sardnda,
Geceleri sabahlara dek uyumayan gzlerim kan iinde yzer.
Mevlana Seyfeddin bu kasideye, ayr vezin ve redifle cevap verdi, fakat onun kasidenin kafiyesi
deiikti. Kasideyi padiahn meclisine getirdiler. Fazllar dinledi, fakat pek beenmediler. Bu kasidenin
matla udur:
Gece, benim esrarmdan perdeyi kaldrdnda,
Uyank olan gzm ve kalbim, sabah uykuda bastrr.
Mevlana Seyfeddin zr dileyerek bu kafiyeyi tabiata daha ho gelir buldum dedi. Bundan sonra da
Hakannin o kasidesine, ayn redif, kafiye ve vezinle cevap verdi; u iki beyit o kasidedendir:
Kanaat iksiri, yzm altn rengi peyda ettiinden beri
Felee ayamn topra havadan gelmi bir hazine gibi oldu.
Fakr klahn bama giymek nasip olduundan beri,
Gklere ykselen bam Ayn menzillerinden olan klil83 alanna ulat.
83 klil: Hazreti Peygamberin Zeburda geen bir ismidir; bezenip sslenmi ta anlamna da gelir.
Bu kasidede birok incelik ve latife vardr.
Mevlana Seyfeddin fazllarn kasidelerine birok cevap yazmtr. Matla u olan Zahrddinin
kasidesine cevap vermitir:
Senin gamn erhetmek ruha sevin lezzeti,
Dudan anmak ise aza eker tad verir.
Seyfeddin cevap olarak yle sylemitir:
Senin gamzenin ldrmeyip aman verdii kiinin
Kan pahas, onun seni yd ederek can vermesidir.
Mevlana Seyfeddinin divan on iki bin beyittir. Hepsi de uygun ve seilmi iirlerdir. Lugaz sylemekte
Mevlana Bedreddin-i anin izinden gidenlerdendir.
Attr- Buharnin Al-i Attr adyla mehur olan olu, Adnn ve Melek-i Snetr, Mevlana
Seyfeddinin talebelerindendir.
[L ARSLAN]
l Arslana gelince, Atszdan sonra Harezm tahtna kt ve Horasan istila etti. Hakm ve fazllarn
efendisi smail-i Crcan, Kitab- Araz ve Haf-i Al adl eserlerini onun namna yazmtr; tp ilminde,
bundan daha faydal Farsa bir kitap yazlmamtr.
567 senesinde emanet hayatn, kaza ve kader mvekkellerine teslim etti. lmnden sonra, ocuklar
Sultan ah Mahmud ile Aleddin Teki Han arasnda Horasan saltanat iin ekimeler yaand. Horasan
halk bu kavgada perperian oldu. Sultan ah u rubaiyi aada yazld ekilde Teki Hana gnderdi:
Meyhane senindir cenk meydan da bizim.
Kaneler senin, cenk etmek de bizim.
Bu ekimenin ortadan kalkmasn istersen,
Harezm senin olsun, Horasan da bizim. [RUBA]
Teki Han da bu rubaiye cevap olarak yle bir rubai yazp gnderdi:
Ey karde, bu gamn
Neticesi cinnet ve sevdadr.
Kimin devlet ikbalinin ykseleceini,
Kabzas kanl kl tayin edecektir. [RUBA]
Nihayet iki karde arasnda Serahsta bir sava yapld ve zaferi Teki Han kazand, Sultan ah
[Mahmud] da Harezme kat. Ama onu orada da rahat brakmadlar. Naar bir ekilde lnceye kadar
sahralarda dolat.
Saltanat tek bana Tekiin zerinde karar kld. Bu Tanrnn bir ihsandr. Tanr bunu dilediine verir.
Bu vaka 569 senesinde gerekleti.
Arif eyh
NZM- GENCEV
(Tanr onun aziz srrn takdis etsin)
Gencede domutur. Bu vilayet Suverul-Ekalmde Cenze eklinde yazlmtr. eyh Nizmnin
olgunluu, fazileti ve bykln sylemekten dil cizdir. airlikten baka, onun szlerinde gzellik
vardr ve kemal sahipleri bu gzellie taliptir. Lakab eyh Nizmddin, knyesi Eb Muhammed bin Eb
Yusuf bin Meyyiddir. Kvm-i Mutarrznin kardei olmas dolaysyla Mutarrz adyla da tannr.
Kvm-i Mutarrz de stat airlerdendir ve iinde tm iir sanatlarnn olduu bir kaside sylemitir.
Tanr izin verirse bu kasidenin baz ksmlar yeri geldiinde sylenecektir.
Nizmnin mrnn son yllarnda inziva ve halvet hayat yaadn, insanlarla pek az temas ettiini
rivayet ederler. Bu hususta kendisi yle sylyor:
Gzel gl, gonca iinde mahzun bir vaziyette,
Benim gibi dnyann insanlarndan el ekmitir. [R]
Atabek Kzl Arslan eyhle grmek istiyordu. eyhi armak maksadyla adamlar gnderdi. eyhin
inzivaya ekildiini, sultan ve emirlerle hi ilgilenmediini bildirdiler. Bunun zerine Atabek imtihan iin
eyhi grmeye gitti. eyh kerameti sayesinde Atabekin imtihan iin geldiini ve kendisine hakaret
gzyle baktn kefetti. eyh gayb leminden bir eyi Atabeke gsterdi. Atabek cevahirle sslenmi,
padiahlara layk bir taht ve yine cevahirden bir krs grd. Bundan baka, padiahlara yakr bir
ekilde sslenmi yzbinlerce uak, asker, ilenmi kemerli kle, hacip ve nedim hep ayakta durmular,
eyh de padiah gibi o taht zerine oturmutu. Atabek o azameti ve evketi grnce hayretler iinde kald.
Tevazuyla eyhin ayaklarn pmek istedi. Tam bu srada gayb leminden, hut lemine84 [gzle grlen
lem] geldi ve bu sefer eyhi bir maarann kapsnda, yn bir ulun zerine oturmu, elinde bir mushaf,
hokkas, kalemi, seccadesi, asas ve nnde birka para kt olan ihtiyar ve hkir bir adam olarak
grd. Tevazuyla eyhin elini pt. Bundan sonra, eyhin ruhaniyetine dair itikad en yksek derecesini
buldu. eyh de ona himmet edip tevecch gsterdi. Zaman zaman Atabeki grmeye gelir ve onunla sohbet
ederdi. eyh, bu vaziyeti u beyitle beyan ediyor:
84 hut lemi: Gzle grlen lem, iinde yaadmz dnya.
Onun ayann bast yeri peyim dedim.
Gklerin yerinden oynadn grdm.
eyh Nizm, Ahi Ferec-i Zencannin (Tanr onun aziz srrn takdis etsin) mritlerindendi. Divan,
hamsesinin dnda yirmi bin beyte yakndr. Karakterine ve doasna uygun gazeller, muvaahat85 ve
sanatkrne yazlm birok iiri vardr. Husrev ve irin kssasn Kzl Arslann arzusu zere nazma
ektiinde, bahi olarak eyhe drt tane ekili ve mamur ky verdi. eyh, Hamse kitabnda bu ihsann
kranesi olarak yle syler:
85 Muvaah: Dizelerinin ilk harfleri bir szck oluturan iir, akrosti.
Padiah, benim hamd u hlasma bakt,
Mkafat olarak (Hamdunyana) kyn verdi. [BEYT]
u gazel eyhin iirindendir:
Cihan karanlk, yollar pek megul, yedek atn dizginini ek!
Hi olmazsa bir sre, bu varlk pl prtsn ruhun halvetghna gtr.
Tabiat kargalarn ns bandan dar kar.
Saadeti imtihan tuzayla yakala ve Allahn en has kullar
Srasna getiinde, ayan suret leminden dar at ve
Saysz mana erbetini bir anda gvdeye indir.
Sen, ruhu hafiflerin meclisinde sakn ar ruhluluk etme
Saki hareketlendike sen de hemen o byk kadehleri i.
Onun cennetini ve cehennemini grrsn,
Ama bunlarn hibiriyle urama.
Ayan cehennemin tepesine koy ve cennetin etrafna bir butlan hatt ek.
Onun huzurunun mestlerinden olduundaysa
Felein adrn alt st et, Arn direini salla ve gklerin iplerini ek.
Onun yolunu ayaksz yr, onun gzelliini gzsz gr,
Onun szlerini dilsiz iit ve arabn azsz i,
Nizm kalbinden ortaya dktn bu ne esrardr.
Bunun remillerini kimse anlamyor. Dilini tut dilini.
eyh genliinde Hamseden nce Veys ve Rmn destann, sultan Mahmud bin Muhammed bin
Melikah adna nazmetmitir. Bazlar bu manzumenin Nizm Arznin olduunu sylerler. eyh
Nizmnin olmas daha dorudur, nk Nizm Arz, Sultan Melikah zamannda yaamtr, ama Veys
ve Rmn destan ilk defa Sultan Mahmud adna yazlmtr ve bu da eyh Nizmnin devrine daha
yakndr.
eyh Nizmnin vefat sultan Turul bin Arslan zamannda 576 senesinde gereklemitir. Onun nurlu
mezar Gencededir.
eyhin hamsesi yaarken toplanmamt; bunlarn her biri ayr ayr destanlard. Vefatndan sonra
toplanp bir kitap haline getirilmi ve fazllar tarafndan Hamse ad verilmitir.
Sultan Mahmud saadetli, marifetli, hnerli bir padiahtr. Sultan Sencer zamannda, Irak ve
Azerbaycanda sekiz sene sultana vekillik yapt. Bir kez isyan etti ve Sultan Sencer de onun zerine bir
ordu gnderdi. Mahmud Rey sahrasnda sultann ordusuyla savat, ama sonuta hezimete urad. Ertesi
gn birka valiyle beraber Sultan Sencerin zel adrna gitti ve amcasn selamlad.
Sultann da amcalktan gelen efkat duygular harekete geti ve kendi adrnn yannda bir adr
hazrlanmasn emretti. Sultan Mahmuda trl trl meyveler ve buz gnderdi. stelik bunlarn tadna
nce kendisi bakt. Ertesi gn de Mahmudu Irak saltanatna namzet yapt; kymetli talarla sslenmi bir
ta ve altn ipliklerle yaplm esvaplar vererek ereflendirdi. Irakn ileri gelenlerine de iltifatlarda
bulundu. nc gn sultan Horasan, Mahmud ise sfahan tarafna yola ktlar; bu olay 509 yl
Cemaziylevvelinin 20. gn gerekleti.
Sultan Sencer kz Siti Hatunu Sultan Mahmuda nikhlad; fakat bu kz ok yaamad, ld. Ertesi sene
dier kz Mah Melik Hatunu byk bir debdebe ve gsterile Mahmuda gnderdi.
Sultan Muhammed Harezmah kahr ve devlet sahibi bir padiaht. kbal yldz ykselmi, civardaki
melikler ona boyun emi, hizmet kemerini bellerine balam ve onunla ho geinmekten baka are
bulamamlard. Horasan, Maverannehr, Kagr ve Irakn birok ksmn ele geirmi, Gr meliklerinin
elinden Gr ve Herat memleketlerini almt. Azameti ve evketi o dereceye ulamt ki, kapsnda be
nbet, yetmi eek yk arlndaki nakkarelerle altn ve gmle ilenmi davullar alnrd. Her kyl
onun zamannda padiah gibi yaard.
Kzn Semerkand hanna verdi ve Kagr hanndan kz ald. Bu mnasebetle Heratta yle byk bir
dn yapld ki, felein gz mislini grmemiti. Sultan, o srada eski sultanlarda byle bir azamet ve
ziynetin var olup olmadn sormak iin onlarn yanna gidip gelmi, yal birini arayp bulmalarn
emretti. Sultan Sencerin devletinin byklerinden olan Mukarrebddin bin Felekddinin bu vasflara
sahip olduunu sylediler. Onu huzuruna artt ve sordu. O da bu gzel bir byklktr, daha fazlas
dnlemez, dedi.
Sultan bu hususta biraz srar edince Mukarrebddin, Ey Sultan, bir seferinde Sultan Sencer ayn yerde
bir enlik yapmt, ki senin yeni diye yaptn eyleri onlar o enlikte eskiden yaplm eyler diye kabul
etmilerdi dedi.
Bunun zerine sultan kzd ve ona, Acaba o zaman senin mevkin neydi diye sordu.
O da yle dedi: Ey Hudavend, o gn, sultann kendilerine ktay layk grd kiilere menurlar
yazlmt. Benim babama otuz kiiden sonra diz kme sras gelmiti; Harezmin mukti
[kudretlilerinden] olan senin bykbabana krk be kiiden sonra sra geldiindeyse, sultan iaret ederek
bu adam evine gnderin, zira bundan sonra onun burada kalmas doru deildir, demiti.
Tarih-i Cihang yle anlatr: Sultan Muhammed ran beldelerinin ounu istila ettiinde kendi
kendine kibirlenip gururland. Abbasi halifesi Nsr ile aralar ald. Onlarn iine son derece korku ve
kuku dt; nk sultan Ben Abbasn haksz olarak hilafeti elde ettii, halbuki hilafetin Ali bin Eb
Tlibin ocuklarnn hakk olduuna dair devrin lim ve imamlarndan bir fetva kartmt. Tirmiz
seyyidlerinden Hanzade All-mlk halifelie namzet gsterdi. Sonra da kendisi halifeyi azledip
yerine Seyyid Hseynyi tayin etmek iin Badata gitti.
Nsr da bar amacyla eyhler eyhi, arif ihbeddin mer Shreverdyi (Tanr onun aziz srrn
takdis eylesin) sultana eli gnderdi. eyh, Nihavend snrnda sultann askerlerini karlad ve ordunun
azametini seyretti. Onu sultann adrna gtrdler. eri girdi ve selam verdi, fakat sultan ona oturma
izni vermedi. ylece ayakta dururken, Ben Abbasn faziletleri hakkndaki yazy okudu, sultana bu
hanedann byk ve mbarek bir hanedan olduunu, bu uurlu insanlarn incitilmemesi gerektiini syledi.
Sultan kzd ve yle dedi: Her ne kadar siz bu hanedan mbarek yapmaya alyorsanz da, Hazreti
Peygamberin hanedanndan daha mbarek deildir. Siz bask ve destekle bu hanedan mbarek
yapmsnz. te bu halktan iittiim hareketler kuru grltye daha yakndr. Eer mrm kfi gelirse
sizleri, Hazreti Peygamberin hanedanndan daha mbarek yaparm. Ey eyh, eer ulu Tanr, sana
muhabbet zevki verseydi, Nsr ile aramda bar yaptrmaya uramazdn. Haydi geri dn ve halifeye
tekrar syle ki bana yemek hazrlasn, ite buraya kadar geldim.
eyh gcenerek sultann adrndan kt gitti. O zaman sultana, lahi, bu adam kt kiilerin dt
belaya urat diye beddua ettiini sylerler.
Rivayete gre Sultan Muhammedin sonu da bu bedduadan gelmitir. phesiz bu byledir.
Tanr ehlinin gnl incinmedike,
Tanr hibir kavmi rsva etmez. [BEYT]
Sultan, Badata hareket edip Dinevere ulatnda Dinever geitlerine ar derecede kar yayordu. O
zaman sultan iddetli bir gribe tutuldu. Sultann hayvanlarnn ou mahvoldu. Sonunda onun ikbal gnei
de solmaya balamt.
617de Mool ordusu Trkistan ve Otrar snrlarna dayand. Sultan onlarla birka kere savatysa da
sonuta malup oldu. Bu malubiyetten sonra sultan, her ne vakit olursa olsun yz bin silahl Mool
svarisiyle karlasa, o kavimle savamakszn yz evirir giderdi.
Bir defasnda byk olu Sultan Celleddin, babasna yle sordu: Sizin kahramanlnz ve siyasetiniz
lemce malumdur. Yirmi sene randa istediin gibi ve tek bana hkmet srdn. imdi de u bir avu
dinsizden kayor; Mslmanlar kfirlerin elinde rsva ve perian ediyorsun.
Sultan da yle cevap verdi: Ey oul, benim duyduum eyleri sen duymuyorsun. Celleddin, Bu
nasl sz deyince sultan da yle devam etti: Muharebe saflarna ne zaman yaklasam, btn Ricall-
gaybn86 bana Ey kfirler, fsk u fcur karanlar ldrnz dediklerini duyuyorum. Gayr ihtiyar
olarak bir korku, bir dehet beni istila ediyor. Evlat, eer beni bu hususta mazur grrsen yeridir.
86 Ricall-gayb: Her devirde bulunmasna ramen herkes tarafndan grlp bilinmeyen ve Allahn
emirlerine gre alan mbarek ve byk kiiler; Ricalullah.
Din bykleri ve ilahi srlar kefedenlerden, Cengiz Hann askerlerinin nnde Ricalullahn ve Hzr
aleyhisselamn bulunup orduya rehberlik ettikleri nakledilmitir.
Akll ve ferasetli kimseler bu duruma hayret etmilerdir. Hakmlerin hikmetleri bu srr zmekten ciz
kalmlardr; nk Tanr istediini yapar ve dilediine hkmeder. Bu hl karsnda eyh Eblcenab
Necml-mille ved-dinil-Kbr (Tanr ruhunu takdis eylesin) u rubaiyi sylemitir:
Ey karncaya, ylana, kargaya, blble rzk veren Tanr,
Kullarn tamamen helak oldular, sen bir avu kpei bahane yapmsn,
Oysa her ey sendendir ve her eyi sen yapyorsun.
Ne Tatarlar yapyor ne de Moollar. [RUBA]
Sultan Muhammed, Moollara kar hi direnemedi. Nihayet 675 senesinde tamamen hezimete urad.
Mslmanlar, Bizi Mool belasna uratma diye feryat ettiler. Sultan onlara kale ina etmelerini
syledi; Mslmanlar da mahvolup gitmek korkusuyla her ehir ve kasabada kale yapmaya baladlar.
Bugne kadar kalan ve imdi harap olan kk kalelerin ou o zaman yaplmtr.
Sultan, Niaburdan Reye hareket etti; ama orada da Moollara kar koyamad. Bazlar dedi ki:
Mzendern korunakl bir yerdir; bir taraftan deniz, bir taraftan dalar ve ormanlarla evrilidir, stelik
oras dier bir taraftan da payitaht olan Harezme yakndr.
Sultan Reyden Rstemdara geldi ve oradan Abiskn adasna87 gidip yerleti. Eziyetlerin, gamlarn ve
yakc derun atelerinin son derece alevlenmesi yznden sultanda cereb uyuz hastal kt.
87 Abiskn adas ve kenti: randa, Crcan eyaletinde, Hazar Denizinin gneydousunda Crcan
rmann aznda kk bir ada, bir ortaa liman ve ticaret merkezi. Bir zamanlar ipek ticaretinin ve
blgenin nemli merkezlerinden olan kentin gl bir kalesi ve byk bir camisi vard; ama Mool
istilasnn ardndan konumunu yitirdi. Arap tarihi Hamdullah Mstevfi, adann ve kentin sular altnda
kaldn yazar. Ayrca Abiskn veya Abesknun, Farsa b- skndan geldiini ve Hazar Denizinin
eski adlarndan olduunu da sylerler.
Tarih-i Cihangnn yazar Hce Aleddin At Melik-i Cveyn yle hikye eder: Babam, sultan
Muhammedin yaknlarndand ve o, yle anlatt: Bir gn sultan, sefer esnasnda dinlenmek maksadyla
birka kiiyle birlikte bir tepenin bana oturmutu. Ben de btn aile efradyla beraber oradan
geiyordum. Beni artt ve hzla yanna gittim. Sultan mbarek ellerini tamamen bembeyaz olmu
sakalna gtrmt.
Bir ah ekti ve dedi ki: Ey Cveyn, gryorsun gaddar felek gaddarlkla megul. Bu sitemkr talihim
bana yine zulmetmeye balad. Genliim ihtiyarla dnd, siyah salarm aard, shhatim kayboldu,
yerine hastalk geldi. Bu derde ne deva bulmal, bu mihnet ve gama, herkese riayet etmekten baka ne
tedbir almal?
Benden kalem ve hokka istedi. u beyitleri hazrlksz ekilde o anda ina etti. Sonra zri zri alayarak
aadaki beyitleri okuyup yazd:
Musibet ve bedbahtlk gnnde eer senin meskenin ve menzilin,
Asumann sava padiah gibi [Merih] felein halkasnn burcunda
Bile olsa urasn iyice bil ki; kaza oklar inmeye baladnda
Senin o korunakl kalen, sahralar gibi dmdz olur.
kbal gnnde eer senin meskenin sahra ise, o zaman yeryznn
Bu dzl senin iin korunakl ve yeil bir kmbet haline gelir.
ster ikbal isterse bedbahtlk gnnde olsun hkm Allahndr.
Sen yeter ki iyi ve kt ilerini hakkyla havale et.
Ksa sre sonra sultann hastal iddetlendi. Mzendernn kt havasnn yan sra ruhunu skan
gamlarn ve bedbahtln tesiriyle aziz cann Abiskn adasnda, o can balayana 22 Zilhicce 617
senesinde teslim etti. Tanr burhann aydn eylesin.
Sultan Muhammed zamannda zuhur etmi olan bykler unlardr: Tarikat eyhlerinden Kbr adyla
tannan Eblcenab Necml-mille ved-din Sultanl-Hayyuk (Tanr aziz ruhunu takdis eylesin). Ona tabi
olan lim ve imamlardan maml-Hmm, Hccetl-Allah, All-halk mam Fahrl-Millet-i ved-din
Muhammed bin mer er-Rz, byk airlerden Muhammed bin Abdrrezzak- sfahan ile olu
Kemleddin smail, Seyyid Zlfikr- irvan (hepsine Tanr rahmet eylesin).
mam Fahreddin Heratta vefat etmitir ve mbarek mezar Hyabandadr. Aziz onun vefat tarihini u
beyitlerle sylemitir:
Kimsenin eini grmedii ve grmeyecei,
mam ve mil Muhammed-i Rz
606da evvalin ibtidasnda,
Pazartesi ikindi vakti Heratta ldrld.
Sz Meliki
AHFR BN MUHAMMED EHER- NABUR
(Tanr rahmet etsin)
Gzel tabiat ve fazilet sahibi bir adamd. Zahrddin-i Frybnin talebelerindendir. Sultan Mahmud
bin Teki zamannda in makam88 ona verilmiti. Maliye ilmine ait Risale-i ahfr onundur. Ayrca
lakaplar ve in sanatna ait birka risalesi daha vardr.
88 n: Dzyaz, nesir, mektup yazma; divan edebiyatnda edebi sanatlarla yklenmi, ssl dzyazlara
verilen isim. na yazanlara mni denir.
Sultan Celleddinin veziri olan Nureddin Mni, son derece iinin ehli bir adamd, fakat ikiye
fevkalade dknd. Rivayet ederler ki: ahfr drt gnde on drt kere Nureddinin yanna geldi ve her
geliinde onun arap imekle megul olduunu sylediler. Bunun zerine ahfr aadaki rubaiyi o anda
hazrlksz bir ekilde yazp padiaha gnderdi:
Senin bu faziletinle beraber ikiye dknln
Yksekliin yannda alaklk gibidir.
Senin halin, arap ile nurun ve mertliin beraber olduu
O ay yzl gzellerin gzlerine benziyor. [RUBA]
u gazel de onundur:
Zaman m daha perian, yoksa senin salarn m yahut benim halim mi?
Dere mi daha ufaktr yoksa senin azn m yahut gaml gnlm m?
Geceler mi daha kara, yoksa benim halim mi ya da seninki mi?
Bal m daha ho, dudaklarn m yahut benim inciler saan szlerim mi?
lker yldz m daha gzel, yoksa inciler yahut senin dilerin mi?
Senin boyun mu daha dzgn, yoksa selviler mi veya benim szlerim mi?
Senin vuslatn m daha ok hoa gider, yoksa benim iirlerim mi?
Gne ve Ay m daha parlak, yoksa benim fikirlerim yahut yzn m ?
Felek mi daha dnk, yoksa senin huyun mu ya da benim ilerim mi?
Senin vaatlerin mi iki bklm, yoksa benim srtm m ya da kalarn m?
Szlerin mi esassz, yoksa rzgr m ya da senin hakkndaki zannm m?
Benim sabrm m az, yoksa iyilerin vefas m ya da senin hayalin mi?
Senin gzelliin mi ok, yoksa benim gamm kederim mi?
Gzlerin mi daha ok kan dkc, yoksa felek mi veya padiah klc m?
Gamzelerin mi daha keskin, yoksa kl m ya da ak ve muhabbet yazlarm m?
Soyu hakm mer Hayyama erien ahfr 606 ylnda lmtr. Tebrizdeki Surhb mezarlnda
Efdalddin Hakan ve Zahrddin-i Frybnin yanna gmlmtr. Tanr cmlesine rahmet etsin.
Hakm mer Hayyama gelince, Niaburludur ve ok faziletli bir adamdr. Yldzlar ilminde zamann
yegne limiydi ve sultanlar ona ok hrmet ederlerdi; Sultan Sencerin onu tahtnn yannda oturttuunu
sylerler. Hce Nsr bunu Hulagu Hana nakletti ve Benim faziletim mer Hayyamn faziletinden yz
kere daha ok, fakat bu zamanda limlere hrmet deti kalkmtr dedi.
Tarih-i stizhr sahibi diyor ki: Hce Nizml-Mlk-i Ts, mer Hayyam ve Hasan Sabbah
Niaburda beraber eitim gryorlard, birbirlerinin ders arkadaydlar ve aralarnda kardelik
anlamas yapmlard. Hce Nizml-Mlk devlet ve ikbal yldznn ykselip hakkyla vezirlik
makamna getiinde, Hasan Sabbah ile mer Hayyam Hceyi ziyaret iin sfahana gittiler.
Nizml-Mlk bunlar ok gzel bir ekilde karlad, ikram ve izzette bulundu ve sonra bir arzunuz var
m diye sordu.
Bana Niaburda bir maa bala; ben de onunla lnceye kadar rahat bir hayat geireyim arzum,
bundan ibarettir dedi mer Hayyam. Hce de onun bu arzusunu yerine getirdi.
Sonra Hasan Sabbaha, Sen ne istiyorsun diye sordu. O da, Ben dnya ileriyle uramay daha ok
severim dedi. Bunun zerine ona Hemedan ve Dinever vilayetini verdi. Hasan Sabbahn arzusu
Nizml-Mlkn onu vezirlie ortak yapmasyd. Bu yzden de Hemedandaki vazifeyi almaktan ar etti,
Hceye kzp dman kesildi ve kalkp gitti.
Hasan Sabbah daima Sultan Melikahn nedimleriyle der kalkar, onlarla tavla ve satran oynard.
Nihayet bunlar ve padiahn tm yakn adamlarn aldatt. Bir gn sultana, Sultan yirmi seneden beri
padiahlk yapyor. Elbette memleketin gelirlerinin ve masraflarnn esasn bilmesi gerekir diye
bildirdi.
Bunun zerine sultan da Hce Nizml-Mlk ard ve ona, Memleketin gelirlerinin ve
masraflarnn hesabn ne kadar zamanda yapabilirsin diye sordu.
Padiahmz sayesinde memleketimiz Kagr snrlarndan Rm diyarna ve Antakyaya dek uzanmtr.
Eer allrsa bu nemli mesele bir senede halledilir dedi Hce.
Ertesi gece Hasan Sabbah, sultana Eer sultan bu ii bana havale eder ve bana yetki verirse bu
hesaplarn hepsini krk gnde yapar, sultana bildiririm dedi.
Sultan da bunun zerine defterhane ilerini ona havale etti, btn hesap uzmanlarnn ve mstevfilerin
Hasann mahiyetinde alarak bu ii krk gnde tamamlamalarn ferman buyurdu. Hasan da iin bana
geip almaya balad.
Srenin bitmesine ve Hasann ii tamamlamasna az bir zaman kalmt. Hce Hasann bu ii
becereceini anladnda bir hile ve tedbir kullanmak istedi. Kendi klesine Hasann klesiyle dostluk
kurup ona bol bol para vermesini syledi ve yle dedi: Krknc gn Hasan hesap defterini tamam
etmi bir halde getirecektir. Ben onu sultann adrna alrm, sen de Hasann klesinin yanna git ve
Senin efendinin defterini grmek isterim, bakaym benim efendimin defteri mi, yoksa senin efendinin
defteri mi daha gzel olmu de ve defteri eline aldnda yapraklarn darmadank edip perian bir hale
koy.
Bu suretle karar verildi ve Hcenin klesi krknc gn kararlatrd gibi Hasann defterini alt st
etti. Hce ile Hasan her ikisi de sultann meclisine girdiler.
Hesap defterini mkemmel yaptn m? diye sordu Sultan. Hasan da Evet mkemmeldir dedi. Sultan
Defteri getir bakalm diye emrettiinde Hasan defteri at ve Hcenin bir hile yaptn anlad, eli
aya titremeye balad. Hemen defteri toparlad. Sultan gazaba gelerek ona bard.
Nizml-Mlk derhal padiaha dedi ki: Ey padiah, kulunuz daha iin banda bunu biliyordu. Bu
adam bir divanedir, fakat padiahmz srar ettii iin ses karmadm. Byle geni bir mlkn masraf ve
gelirinin hesab krk gnde nasl mkemmel yaplabilir?
Mecliste bulunanlarn hepsi Hceye hak verip Hasan payladlar. Sultann verdii emir zerine
Hasan dverek adrdan dar attlar.
Bundan sonra Hasan gizlendi ve zamann sfahandaki dostlarnn evlerinde geirdi. Reis Eblfazl
adnda bir dostu vard ve onun evine snd. Reis, Hasann hatrn sayard. Hasan da ona zndklk ve
mlhitlik telkin etti. Bir gece beraber otururken reise, Eer kafadar bir dostum olsayd, ben bu Trkmen
padiahnn padiahln ve bu kyl herifin vezirliini alt st ederdim dedi.
Reis Kagrdan Msra dek uzanan byle muazzam bir devleti, bu herifin byle bir anda nasl alt st
edebileceini dnd ve bu adama mutlaka malihlya illeti bulam olmal, dedi. O gn badem ya ve
afyon tedarik etti, yemeine safran ve sevda illetine yararl olan ilalar koydu. Hasan bunu anlaynca
reisin evinden kaarak Deylemin Kuhistanndaki Elmevt [Alamut] Kalesine gitti. Orada ibadetle urat.
Kalenin komutann batan karp kendine mrit yapt. Kendisi daima kalenin dnda maarada oturur,
taat ve ibadetle urard.
Bir gn kalenin hkimi, kalenin iine gelmesini rica ettiinde, Ben kimsenin mlknde ibadet edemem.
Bana kalenin iinde bir kz postu kadar yer sat, ben de mlkm olan o yerde ibadet edeyim dedi.
Kalenin hkimi dediini yapt ve Hasan da kaleye girdi.
Kalenin iinde bulunanlarn hepsini yoldan karp kendine mrit yapt. Sonra bir kz postunu incecik
bir ip halinde kesti ve bu ipi kalenin kapsndan tutarak kalenin drt tarafn sard. Ertesi gn kalenin
emirine haber gndererek, Kale benim mlkmdr, sen onu bana sattn. Artk benim mlkmde oturma
k dedi. Kale ahalisi tamamen Hasann mridi olduu iin emir baka are bulamayp kp gitti.
Hasan da bylece kaleye sahip oldu; bunu reis Eblfazla yazd ve Ben hl kafadar bir arkadaa sahip
deilim, yalnzm; eer byle bir dosta sahip olursam ok iler yapmak fikrindeyim dedi.
Bu melun halk batan karmak iin her tarafa dler [propagandaclar] gnderdi. Zndkl, ibha ve
ilhad89 her tarafa yayd. ran ve Turan ahalisinin ou yllarca bu melunlarn belasna mptela oldular.
Eer biz bunlarn ahvalini anlatmaya balarsak uzun srer.
89 bha: Mbah klma, izin verme; bir eyin yasak veya haram olmaktan kmas, sevap ya da gnahn
olmay.
lhad: Gerek inantan vazgeme, dinden kma, imanszlk, Allahn varlna ve birliine inanmama,
tanr tanmazlk; zulmetme.
Hulagu Han zamannda bu mlhitlerin tm kaleleri ve yerleri ele geirildi, bu suretle saltanatlar sona
erdi. Nsrddin-i Ts (Tanr rahmet eylesin) bu konuda u ktay sylemitir:
Arabn alt yz drt yl Zilkadesinin biri olan
Pazartesi gnnn sabahnda, smaillerin
Hr ah adl padiah tahtndan inip
Hulagunun tahtnn nnde durdu.
Fazllarn Meliki
CEMLEDDN MUHAMMED BN
ABDRREZZAK-I SFAHAN
(Tanr rahmet etsin)
sfahan limlerinin en ileri gelenlerindendir. ok gzel syleyen, mevki sahibi ve iirleri herkese
sevilen bir airdi. Kemleddin smail-i sfahan onun oludur. Gurkn hanedanndan Sultan Ulu Bey
(Tanr burhann nurlandrsn) Cemleddin [Muhammed bin] Abdrrezzakn szlerini olu Kemleddin
smailin szlerine stn tutar ve ok defa, Babasnn szleri bu kadar gzel olduu halde, olunun
szleri nasl oluyor da bu kadar hret buluyor derdi. Fakat Kemleddinin szleri ok daha nazik ve
sehl-i mmtenidir. Fakat padiahlarn szlerine itiraz etmek avam tabakasnn haddi deildir, nk
meliklerin sz szlerin melikidir.
Cemleddin [Muhammed bin] Abdrrezzak, Sultan Celleddin Harezmahn devleti zamannda ortaya
kmtr. Saidiye hanedannn vcyd.
Peygamber aleyhisselamn itaati hakknda u tercii sylemitir:
Ey yolu sidrenin yanndan geen ve ey ar kubbesi tekkegh olan!
Ey dokuz felein kemeri, bu yce makam klahnn kesiyle krlan!
Bu yolda akl, senin zenginin yannda komu ve
er de senin himayende srnerek yrmtr.
Bu mavi renkli gkler bir hankah pirinin srtnda
Eski ve ypranm bir esvaptr.
Ay senin atnn gsnn ss, geceyse senin siyah salarndr.
Felek ne kadar yksek olsa bile yine de senin ayann topradr.
Akl ne kadar byk olsa bile yine de senin yolunda bir ocuktur.
Cebrail senin kapnn eiinde mukimdir.
Felekler senin saraynn harem dairesidir.
Kader tzim etmek iin senin ay gibi yzne yemin etmitir.
Can aklla beraber yapan Tanr,
Kendi adn senin adnla beraber getirmitir.
Abdrrezzak bu tercii ok gzel sylemitir. Hce Sleyman buna nazire yazmtr ve o da ok gzeldir.
Hce [Cemleddin] Muhammed bin Abdrrezzak u kasideyle kyametin ahvalini tasavvur etmektedir:
Kn feyekn [ol dedi oldu] emrinin ferra [temizlikisi]
Bu cva ve ayna gibi parlak, iki renkli adr derleyip topladnda,
plerini ve kazklarn sktnde, drt unsur zerine kurulmu
Olan bu binann direi krlr.
Gklerin perdelere brnm hanmlar yzlerinden peeleri atarlar.
Bu yedi kale yerinde kalr. Artk ne akam galiye renkli esvabn
Ne de sabah seflatun kumandan ssl entarisini giymez.
Biadem bu azgn dehrin dizginini birdenbire tutar ve yokluk da
Bu gem almayan atlar aplarnn altnda hkm altna alr.
Felek kt ve fesat ilerini sona erdirir.
Btn kinat yokluk damgasn yer.
Bu yokluk damgasn yemekten kimse kendini kurtaramaz.
Bir hareketle gne mide gibi olan doudan zuhur eder.
Sanki bu Yunus bal ve o da Hazreti Yunustur.
Kahr, hesapta ken pazarna kar vnr.
Bu doru tartmayan terazinin kefelerini krp hurdaha eyler.
Yokluk bu ba aa olmu arhn dalgalarn yle paralar ki,
Onlar varlk leminin zerine sel gibi aktr.
Gnn drt anas kaznn hkmyle ksrlar.
nsan tohumlar babann sulbnde kan olur.
Gkyznden o parlak krntlar [yldzlar] dklr.
Yerin altndaki Karunun zahireleri dar kar.
Yedi denizin rutubetinden eser kalmaz.
Su Ceyhun nehrinin dibinde kalan toprakla teyemmm eder.
Melekt kitabnn sayfalar Tanrnn emir elinde bklr.
Bu felein kubbesi kahr aya altnda ezilir.
Kabiliyetli drt bezeyici [drt unsur] ve huds ocuu
Yokluun bir kesinden abucak kap giderler.
Bu yeil kubbe birdenbire skn devrine girdii iin,
Bu arz kresinin merkezi yokluk lemine doru hareket eder.
Bu arada ne bu kara topraklar, ne bu latif gkler,
Ne Ruhl-kuds, ne de melun eytan kalr.
Yokluk algcs nefh-i Sr mahiyetini alr.
Dalar oynamaya, birbiriyle alt st olmaya izinli olur.
Kadim, kadir, hayy, mdebbir ve niteliksiz olan
Tanrnn zatndan baka her ey zeval bulur.
[Saltanat kimindir?] hutbesini bu dnyada okuduklarysa
Bu ecel mlknn nizam sonsuzlukla birleir
Ve rm llerin czleri zerine
Bu ne ar uykudur? Afyon mu yuttun? diye bir ses gelir.
Bunun zerine yoklukun derin kelerinde hapis kalm olan
rm kemikler frlayp kendilerini dar atarlar.
Bu czlerden her biri kendi merkezine doru ynelir.
Bunlardan hibiri tekinden fazla olmaz.
Kemikler kemiklerin, damarlar damarlarn,
Gz kapaklar gz kapaklarnn ve gzler de gzlerin tarafna gider.
Eksiklik ve ihtiya birbiriyle kaynar;
yle ki hibir para kendi btnnden eksik kalmaz.
Bunlarn hepsi de ruhlar ordusunun canlarnn sesiyle
Hasta bir vaziyette sahralara ar srleri gibi yaylrlar.
Sonra hevdecini tekrar cisim sarayna koyarlar ve
Bu cisim bir kez daha meskn hale gelir.
Bundan sonra sevap ve azap ynnden
Herkes kendi amelinin karln grr.
Kimi ezel hkm ile cennete girer,
Kimi de kaza icab iddet ve azap ile helak olur.
Buna inanmayan, filozof Aristo ve Eflatun bile olsa yine cahil saylr.
Sultan Celleddin Harezmah mert, cesaretli, gzel yzl ve boylu boslu bir adamd. Babas sultan
[Aleddin] Muhammed Harezmah Mool askerine malup olduunda o da Kbil tarafna gitmiti. Cengiz
Han baskn yapmak iin onun arkasna dt. Sultan Celleddin Kbile bal olan Benchir etrafnda
Mool askerini hezimete uratt. Bunun zerine Cengiz Han yalnz bana Celleddini takipten
vazgemek zaruretinde kald. Paymurg ve Kar snrlarndan Ceyhunu geti ve Bmiyn yoluyla
Gaznine geldi. Sind suyunun iki kenarnda her iki ordu topland. Celleddinin mukavemet kuvveti yoktu,
onun iin askeri perian oldu. Cengiz Han suyun kenarna dek geldi. Celleddin de atn Sind nehrine
srd ve hzla teki tarafa geti. Cengizin btn askerleri bunu grdler.
Celleddin dier tarafa geince atndan indi. Mzran yere dikip orada oturdu ve silahlarn mzrann
zerine asarak kuruttu. Suyun kenarnda bulunup onun bu halini gren Cengiz Han onun bu mertliine
aferin dedi ve ona doru, Ey padiah olu, senin boylu boslu bir adam olduunu iittim, kalk da u
boyunu bosunu seyredeyim diye bard. Bunun zerine Celleddin kalkt ve Cengiz Han da, Ey padiah
olu, imdi otur. Senin boyun bosun ve gsteriin iittiimden yz kere daha gzelmi dedi. Sonra Cengiz
Han yine ona hitaben Benim isteim, senin benim emrime mahkm olmand, ki bu hasl oldu. imdi yolun
ak olsun, git dedi ve ardndan suyun kenarndan ekilip gitti.
Celleddinin ordusunun askerlerinden yetmi kii herhangi bir suretle yol bulup sultana kavutular.
Multan tarafna giden Gebr ve dier cins insanlardan bir Afgan kervann Hahavur civarnda yama
ettiler. Onlardan birok silah alp kuvvet buldular ve drt yz kadar Afganl sava eri sultann ordusuna
katld. O anda Abhiz-i Belhte Mool ordusundan kaan Emir Husrev-i Dehlevnin de bulunduu bin
kiilik Lain kabilesi taburunun yan sra sekiz yz kii daha sultann etrafna toplandlar. Gerkesbl
Kalesini fethettiler. Multan padiah sultanla bar yapt. Aslen Hintli bir padiahn olu olan Aleddin
Keykubd kzn sultana verdi.
Hintte sene yedi ay bamsz padiahlk yapan Sultan Celleddin, Cengiz Hann Det-i Kpak
tarafna dndn iittiinde Hintten kalkp Ki ve Mekrana, oradan da Kirmana geldi. Babasnn
emirlerinden olan Kirman hkimi Burak Hcib onu gzel karlad ve birok mal verdi, fakat kaleden
dar kmad.
Sultan Celleddin Kirmandan Farsa geldi. Atabek Sad bin Zeng onu karlad ve kendisine mal
verdi. Sonra sultan sfahana gelerek Irak ve Azerbaycan ele geirdi. Horasan ve Irak halk sultann
gelmesine ok sevindiler. Moollarn zabta memurlarn ldrdler, onlar astlar ve yaktlar. Sultan
randa birka sene adaletle hkmet srd.
Kardei Gysddin, sultann yakn adamlarndan birini bir arap meclisinde ldrm ve bu vakadan
sonra vehme kaplarak kamt. Birka defa sultana isyan etti ve sonunda Kirman sultanlarnn ceddi olan
Burak Hcibin eliyle ldrld. Bu suretle saltanat tek bana Sultan Celleddinin eline geti.
Bu durum me ve Setbay Bahadrlarn bin Moolla tekrar rana dnp gelmesine kadar devam etti.
Bunun zerine sultan sfahanda Mool ordusuna kar bir kez daha malup olarak Azerbaycana gitti, ama
orada da kalamad. Bedlise [Bitlis] geti ve Melik Erefin kzn nikhla ald. Mool askerleri tekrar
onun zerine yrmek istediler. Melik Eref ona Mool askerinin gelmek zere olduunu sylediyse de
Sultan Celleddin hi aldrmad ve kendisinin onun memleketinden kp gitmesi iin byle sylediini
dnd.
Sonunda Mool askeri bir gece ehrin kapsna dayand. Sultan Celleddin ise melikin kzyla
uykudayd. Mool askerinin geldiini syleyerek onu uykudan uyandrdlar. Sultan, Babann hakk
varm, biz onun sznn bir kt niyet olduunu sanmtk. imdi senin fikrin nedir? Bu hl karsnda
bana arkadalk edecek ve benimle beraber gelecek misin? diye sordu melikin kzna. Kz evet diyerek
olumlu cevap verdi. Sultan Celleddinin ykanmak iin scak su bulmaya bile vakti yoktu. Kapta bulunan
lk suyla ykandktan sonra kz ata bindirdi ve ikisi birlikte gece yars katlar. Bazlarysa sultann
yalnz katn syler.
Szn ksas, Sultan Celleddin artk saltanat gelinini talk ile boamt. Bir sre sahralarda,
llerde dolat; akbetinin ne olduu tarihilerce malum deildir. Bazlar onun esvabna ve atna tamah
edildii iin ldrdn syler. Bazlar da onun saltanattan ve dnya ilerinden souyarak fakirlerin ve
sufilerin giysilerine brnp Rm ve am memleketlerinde kimsenin tanmayaca ekilde yaadn
syler. Bu on sene zarfnda sultann bir yerde ortaya kt duyuldu. Halk sevinip mjde davullar ald
ve Moollarn zabta memurlarna saldrd. Sonradan bunun bir asl kmad ve bu yzden Allahn birok
kulu Mool askerlerinin elinde ehit oldu.
u aadaki hikyeyi arif eyh Rknddin Alddevle-i Simnanden rivayet ederler.
eyh dedi ki: Ben bir gn eyhim Nureddin Abdurrahman- sferynnin meclisinde oturuyordum.
Kendisi birdenbire kalkt ve kp gitti. Mritlerini ve dostlarn evlerine gnderdi. gece hankaha
gelmedi ve mritler de acaba eyhin bana ne geldi, sakn bir dman taarruzuna uram olmasn diye
telaa derek onu aramaya ktlar. Badatn viranelerini ve avlularn ihtiyaten aradlar. Sonunda eyh
akam namaz hankaha kageldi ve dostlar ok sevindiler.
Kendisine bu gaybubetin [kayboluun] sebebini sordum. yle cevap buyurdu: Sultan Celleddin
saltanattan el ekip derviler zmresine girmi, senelerden beri taat ve ibadetle uraarak Ricall-gayb
mertebesine ulamtr. Bugnlerde Badata bal olan Sarsar kynde eskicilikle urarken hakkn
rahmetine kavumutur. Bana gayb leminden bu haberi verdiler. Ben de gidip ykanp kefenlenmesine
katldm. Bu gn zarfnda onunla meguldm. Ben ve dier arkadalar hayrette kaldk ve Bugn
hkmranlk kimindir? Kahhar olan tek Allahndr [MMN, 40:16] ayetini okuduk.
Tanr lml saltanat gelinini talk ile boayan kiiyi phesiz ki sadklar, kutublar ve veliler
derecesine ulatrr.
Bu dnya ve bu insanlarn ekimeleri nedir?
Kpekler ve lelerle dolu bir toprak ynndan baka bir ey deildir.
Byle bir ev iin bu kadar feryat etmemiz,
Bir toprak yn iin bu kadar gurura kaplmamz nedir? [R]
Sultan Celleddin bu dnya leini, le yiyen Moollara brakmadan nce bu kpek Moollarla daima
mcadele etti; mecburi lmden evvel kabul edilmi lmle lmeden, hi rahat ve huzur yz grmedi.
Ey arkada, sen hakiki bir hayat geirmek istiyorsan lmeden evvel l.
nk dris byle lerek bizden evvel cennete kavumutur. [BEYT]
Manalar Yaratcs
KEMLEDDN SMAL BN CEMLEDDN MUHAMMED BN ABDRREZZAK-I SFAHAN
(Tanr rahmet etsin)
Hayrl bir halef ve hayrl bir selefti. Hce Cemleddin bin Abdrrezzakn iki olu vardr: Biri
Muinddin Abdlkerim, dieri Kemleddin smail. Muinddin ok faziletli ve bilgi sahibiydi.
Kemleddin de yleydi. Bunlarn hanedan sfahanda ok muhteremdi. Saidiye hanedann bykleri
Kemleddin smailin yetimesine ok altlar. Onun da bunlarn vlmesi hakknda ok parlak
kasideleri vardr. Nitekim bunlar hakknda yle demitir.
Dinin rkn Sad-i Mesud yle byk adamdr ki, devrinde dzensizlik
Yalnzca yama gzellerinin salarnn buklelerinde grlr. [BEYT]
Bir kasidesinde her beyitte sa anlamndaki m kelimesini kullanmtr ve bu kasideye nazire yazmak
mmkn deildir, nk pek ok nazik ve garip manalar vardr. Kasidenin ilk beyti u:
Ey sann her teli yznden, bir gnln belaya mptela olduu sevgili.
ki cihan senin her bir klnn yar deerindedir. [BEYT]
Hce Selmn ve baz fazllar bu kasideye nazire yazmlardr.
airler ve byk adamlar Kemleddin smaile hallkul-meni manalar yaratcs derler; nk onun
szlerinde ince manalar vardr, ki birka defa okunduktan sonra anlalr. te u iki beytinden onun nasl
salam bir tabiata ve zihne sahip olduu grlr:
Senin o hayat suyu fkran ayann toprana kasem ederim ki
Eer sen benim iir msvettelerimi anarsan
Onda manalarn zillet ve mahrumiyete uramalar tabiidir.
nk garipler daima zillet ve mahrumiyete maruzdur. [R]
Birtakm tleri ve bilgileri ieren u kaside de Kemleddin smailindir:
Artk gnlmn perianlktan kurtulma, akln bana alma,
Yaptklarndan piman olma zaman gelmitir.
klk arzusunun ve hevesinin peinde komak devri gemitir.
imdi gnlmn imana sarlmas lazmdr.
Senin yanaklarnn etrafnda dolaan gnlmn de,
Salarn gibi her esen rzgrla perian olmas tabiidir.
Heva ve heves kadehinden gurur sarhou olan her kara gnl,
Gzellerin gamzelerinden daha ok fitne ve fesatdr.
Gzellerin salarnn ve dudaklarnn etrafnda dolaanlarn yz,
Onlarn hatlar gibi gnden gne kararr.
Ey gnl, kalbinin Tanr rahmetinin penceresi olmasn istersen,
Akl ykn ten hcresinden dar et.
Allahn nuru, eytann evine iner mi?
Bir ingenenin ergisi, sultann menzili olur mu?
Akl eytann klesi yapma.
Melein, eytann mutfanda ocak olmas layk mdr?
Kendini ak ateinde yak ve erit ki,
Bir mum gibi olan vcudunun srf bir can olduunu gresin.
Eer atein sana glistan olmasn istersen brahim gibi putlar kr.
Eer heves eytannn emrin altna girmesini istersen,
Sleyman gibi sabah rzgrlarnn srtna eyer koy.
Kutsiyet yoluna girmek ve kalbine Musann arkada
Olmasn istersen ehlini ve n-ehlini brak.
Asa gibi zerine dayandn dnya maln elinden brakmazsan,
O asa Musann asas gibi bir ylan oluverir.
Gnlnn arzusunun yerine gelmesini istersen,
Arzusuzluun klesi ol ki, bu dert
Ayn zamanda dermannn da mayas olsun.
Bu dnen kmbete gnl balama;
nk bu azizlerin kanyla dnen bir dolaptr.
Her eyin senin iin elde edilemeyen bir ey olmas senin hrsndandr;
Hrs brak ki her eyin kymeti dp ucuzlasn.
Eer senin zor olarak kabul ettiin dnya ilerini
Kendine kolay yaparsan, o da kolay olur.
Bakalarnn eref ve haysiyetini yiyip kemirmek iin
Senin dilin testere gibi daima batan baa di kesiliyor.
Dnya iin her ay banda mrn az olmasn,
Parann ok olmasn istiyorsun.
nsanlar suret itibariyle birbirlerine denktir;
Aralarndaki farksa Allaha itaat ve isyan ynndedir.
Bir gm paras, katrn avret yerine halka olurken
Bir paras da Sleymann mhr olur.
Farz edelim ki birok zahmet ektikten sonra
lerin istediin gibi dzene girsin, fakat neye gveniyorsun.
Bu kararsz alem bir anda yine baka trl olur.
htiyarlk sabah senin ban sarmtr.
Bu yzden gzyalarnn yldz gibi dklmesinin zaman gelmitir.
Eer sen Tanrnn sanat eserleriyle dolu olsan,
Bu lemi bir gzden geirsen grdn acayiplerden
Dnme gcnn az ak kalr.
Tamamen Yunan hikmet-i felsefesiyle dolu olsa bile,
iir kyamette kimsenin imdadna yetimez.
Din ve fazilet yalnz sadakat ile bu cihann sahibi
Tanrnn emrine tabi olan kimsede bulunur.
Hakiki Mslman olmayanlar, devlerin menzili olan
Bu dnyada canlarn selamete ulatramazlar.
Eer szlerimin bal Peygamberin ve ashabnn
Muhabbeti olursa ebedi kurtulua kavutum demektir. [KASDE]
Fazllarn yannda Kemleddin smailin divannn kadri ve kymeti vardr. Onun kemali vasfetmek
asndan toktur. hreti dnyann her tarafnda yaylmtr.
Onun servet ve zenginlik sahibi olduunu, dknlere daima yardm ettiini sylerler. sfahan ahalisinin
bir ksm ona kt davranp aleyhinde bulundular. O da bundan ok incindi ve bunun zerine sfahan
ahalisini yerme hakknda u iiri yazd:
Ey yedi yldzn sahibi olan Tanr, kan dken bir kfiri gnder;
sfahann mahallelerinden Der-i Detiyi dmdz etsin,
Cuybreden bir kan nehri aktsn.
Onlarn her birini yz para yapsn.
Bylece ahalisinin saysn oaltsn.
Cuybre ve Der-i Deti sfahan mahallelerindendir. Az bir zaman sonra Oktay Kaann ordusu geldi ve
sfahanda bir katliam yapt. Kemleddin smail de bu arada ehit oldu.
ldrlnn yle olduunu sylerler: Mool ordusu geldiinde Keml sufi ve fakirlik hrkasn
giymi, ehrin dndaki bir zaviyeye ekilmiti. Moollar ona hibir ey yapmadlar ve hrmet
gsterdiler. Ahali de kendi mallarn gizlemek iin getirip onun zaviyesinde bulunan bir kuyunun ierisine
koydu. Bir gn bir Mool ocuu elinde yay olduu halde onun zaviyesine geldi ve yayyla kua ok att.
Bu srada yz elinden frlad, yuvarlanarak kuyunun iine dt. Moollar onu karmak iin kuyunun
azn anca oraya saklanm olan mallar buldular. Bunun zerine orada daha baka mallarn olduunu
da sandlar. O mallarn da karlp verilmesi iin Kemleddin smaili sktrdlar ve bu yzden de
sonunda birok ikenceyle ldrdler. lecei esnada kendi kanyla u rubaiyi yazd:
Gnlm kanla doldu. te ak urunda can eritmenin art
Ve onun huzurunda bendelik budur.
Bununla kullara gzel davranmak
Bu mudur diye sylemeye cesaret edemiyorum.
Onun ehadeti 635 yl Cemaziylevvelinin ikisinde olmutur.
[OKTAY KAAN]
Oktay Kaan Cengiz Handan sonra hanlk tahtna hakkyla oturdu. Byk kardeleri ve amcalar btn
ileri onun eline braktlar. O tevazu gstererek bu saltanattan istifa etmek istedi. Bunun zerine byk bir
kurultay yaptktan sonra, Tuluy Han onu kolundan tutup ister istemez hanlk tahtna oturttu.
Tarihiler, Oktay Kaann gzel ahlak ve seciyesi hakknda o kadar uzun uzadya yazmlardr ki,
anlatlamaz. O her ne kadar dinden bihaberse de mrvvet ve insaniyete ainayd.
Tabakat- Nsr sahibi u olay anlatr: Bir gn Oktay Kaan ordusuyla pazardan geiyordu, orada
hnnap90 grd ve can ekti. Kymetini sordu ve klesine u bir kese altn gtr, hnnap al dedi.
Vezirleri, Bu satcnn elindeki hnnabn hepsinin kymeti iki dinardr dediler.
90 Hnnap: Bir yemi eidi. Kabuklar krmz, ekirdekleri sert ve zeytine benzer. deye benzeyen
meyveleri sonbaharda olgunlar.
Evet, dediiniz gibidir. Ama bu biare fakir, senelerden beri byle bir ticaret yapmak iin burada
oturmakta, ama benim gibi bir mteri de dmemitir ve decei de yoktur dedi Kaan ve emretti, o
kese altn gtrp adama verip hnnab aldlar.
Tarih-i Cihangnn yazarysa unu hikye ediyor: Moollarn kanununda bir madde vardr. Kim
gndz suya girerse onu ldrrler, bunu uursuz sayarlar. Bir gn Kaan yolda gidiyordu ve aatay da
yanndayd. Bir Mslmann gusl etmek iin suda ykanmakta olduunu grdler.
Bu adam bizim kanunumuza kar hareket ediyor. Onu ldrmek lazmdr. Sen bu hususlar ihmal
ediyorsun, sonra ahali yz bulur dedi aatay, Kaana.
Belki bu adam gariptir, bizim kanunlarmzdan haberi yoktur dedi Kaan.
aatay pek cretli ve hiddetliydi. Bu adam bizim kanunlarmzdan haberdar olsun olmasn, kanunun
iddetini ve nemini dikkate alarak ldrlmelidir dedi.
Kaan her ne kadar, Bu adam gariptir. Kanunlarmzdan haberdar deildir; bizim emirlerimizi
iitmemitir gibi birok sz sylediyse de aatay kabul etmedi. Kaan bir sre tarttktan sonra, Artk
ge oldu, yarn hkime soralm ve bu adam pazarn banda asalm buyurdu.
Akam olunca da bu Mslman yanna ard ve Sen bizim kanunumuzu bilmiyor musun. Bu husustaki
emirlerimizi iitmedin mi ki byle bir crette bulunuyorsun? dedi.
Biare alayp szlad ve Bilmiyordum, kabahatim yok dedi.
Kaan ona bir kese altn verdi ve Yarn hemen bu altn o ykandn dereye at ve hkime, ben sulara
para saklamtm. Ben garibim ve bunun iin kimseden bir ey iitmedim de dedi.
Adam bylece yakasn kurtard ve akam olunca o bir kese altn tekrar Kaana getirdi. Sen bu
meseleden dolay biraz iinden gcnden kaldn. Bu paray al harca. Yiyip i ve bana hayrduada bulun
dedi Kaan.
yi ahlakl insanlar yabanclara byle hrmet ederler. Eer ahbaplarna da yardmda bulunurlarsa nur
zerine nur olur.
Ref-i Lnban, Esrddin-i Evmn ve erefeddin efreve, Kemleddin smailin akranndandr. Tanr
cmlesine rahmet etsin.
Manevi Fazl
SAD- HREV
(Tanr rahmet etsin)
Gzel szl ve latif tabiatl bir airdi. Kad emseddin-i Tabesnin akranlarndandr ve Cengiz Hann
evladnn saltanat srd devirlerde Horasan melikinin veziri olan Hoca zzeddin Thir-i Ferymednin
vcsdr.
Bu vezir Tsta yayordu; ama Hulagu Han zamannda emir Argun Akann onun aleyhinde syledii
szlerin sonucunda vezirlikten azledildi ve bir miktar parasna el konuldu. Onun yerine Hce Vechddin
Zeng tek bana vezir oldu, ki o da Hce zzeddin Thirin oludur.
Sad-i Hirevnin szleri ok naziktir. Pr Bh, Sadin rencilerindendir.
Hce zzeddin Thir hakknda u kasideyi yazmtr:
Benim sevgilimin yz parlayan ay gemitir.
Onun salar benim gnlm evkn91 topu kapar gibi kapt.
91 evkn: en denilen ve eski Trkler arasnda yaygn olup polonun atas saylan bu atl oyun,
ranllarca evkn, Bizansllarca da ukanyan adyla oynanmtr. Evliya elebinin yazdna gre
Osmanllar bir meydann iki tarafna iki stun diker, ata binmi oyuncular iki gruba ayrlr, meydann
ortasna adam ba byklnde ahap bir top koyulur ve her taraftan birer atl kp bu topu ucu eri
sopalarla kendi kalesine gtrmeye urard.
O yle bir gzeldir ki onun top gibi olan enesi,
Dudaklaryla yakutun gzelliini ve hayat suyunun letafetini giderdi.
Eer gzellik meydan yasemin vcutlu dilberlerle dolu olsa,
O hepsine stn gelir. Ey saba rzgr, gel, o yrin yanna git ve
Benim gnlmn derdinin dermann onun kulana syle.
Eer gln senin yannda yapraklarn dkmesini istersen,
Ona benim sevgilimin yznn gzelliinden bahset.
Eer dzgn selvinin yerinden oynamasn arzu edersen,
Ona o gzellik glistannn selvisinin gzel boy bosunu anlat.
Ben bu srr saba rzgrna sylerken
O ayplar arayan iftirac dilber hemen kapmdan ieri girdi.
Onun evkn gibi bklm bklm salarn grnce
Gnlm yuvarlanan bir top gibi ayaklarna dt.
Ona, Bana bir pck vermez misin der demez,
Ey gz dnm utanmaz, bunu gizli syle dedi hiddetle.
Senin salarn benim gnlm kapt gtrd dedim.
Ey darmadan sz syleyen herif dedi glerek.
Ey zarif dilber, sen her ne kadar cihann canysan da
Dzgn sz syle dedim ben de cevaben.
Ben yle biriyim ki, bana byle bir sz kim syleyebilir.
Btn Horasan diyarnn airlerine galip gelmiim.
Yeryznde airlerden yalnz ben kalmm.
Fesahat ve belagatte hepsini gemiim.
Ben gl, ilham verici ve dzgn iirler syleyen, latifeler yapan,
Sanatlar gsteren, uza dnen bir airim.
Ben senin gl yanaklarnn vasf hakknda byle iirler sylerken,
Sen bana hezr destan[blbl] syle.
Dn kadnn yannda fazilet iddiasnda bulunan adama ne oldu.
Gel bakalm, bu davan kantlarla ispatla; eer o adam
Bu davasndan dnmemise ona Gel, dnyann vezirlerinin
Veziri olan kiinin vlne dair de byle iirler syle de.
O devletlerin izzeti ve erefidir.
Onun erefli zat olgunluk leminde btn insan trne galiptir.
Adalet ve cmertlik cihan olan bu Tanr,
Faziletten hner ve byklk topunu kapm;
O ycelik topunu bu lemin dna gtrmtr.
nk mntka onun evkn ve Zhal de [Satrn] onun topudur.
Top nasl evknn elindeyse felek de onun hkm ve tasarrufundadr.
Eer deniz onun cmertliinden ikyet ederse,
Sen ona Gel, bunu gzyalaryla Nisan bulutlarna syle de.
Eer onun ycelii ve arball byleyse,
O celaliyle btn imkn leminin fevkindedir.
Eer zamana bir eref vermesi olan kapsnn topran
Can karlnda satsa da sen bunu yine ucuz bil.
Bir kimse onun fermanna tabi olmazsa,
Sen onun olaylarn ve mahrumiyetlerin esiri ve deersizi olduunu syle.
Ey akln sna, mademki Mustafann ahlakna sahipsin,
Seni ven bu kulunu Hassn ile beraber tut.
iirleri bu kadar latif olan, dnyada kim vardr.
Sen bu hakikati benim iin deil, Tanrnn rzas iin syle.
Senin bu duacna, selameti iin duay
Benim gibi candan etmesini syle. [KASDE]
[HULAGU HAN]
Meng Kaann devleti zamannda Hulagu Hana ran lkesi padiahl verildi ve bar ylnda 640ta
byk bir kurultaydan sonra doksan bin askerle ran zerine yrd. Hulagu, Cengiz Hann oludur, gayet
kudretli, kuvvetli, akl fikir sahibi bir handr.
Zamannda btn ran lkesini ele geirdi. Fetret devirlerinde urad harabeleri imar etti. Bidatleri
kaldrd. Memleketlerin kanunlarn yle bir dzene soktu ki, bundan fazlas dnlemez. Melahidenin
kalelerinin ve memleketlerinin zerine yrd, hepsini ele geirdi.
Hakm-i fazl Hce Nsrl-hak ved-dnya ved-din Muhammed Eb Cfer et-Ts, o gnlerde
Melahidenin memleketlerine ve dalarna dmt. Hann hizmetine girmek iin kotu geldi ve birka
yl onun hizmetinde kald. Hann bu kii hakknda byk sevgisi ve inanc vard. Hce Nsr Meragada
bir rasathane kurdu; Meyyedddin el-Arz, Necmeddin Debran ve dierlerinin yardmyla Zeyc-i
lhanyi meydana getirdi.
Hulagu Han, Badat halifelerinin kklerini kazd; Badatta yama ve katliam yapt. Son halife
Mstsmbillh ldrd. Bunlar tarihlerde mehur ve herkese de malumdur.
Hulagu Han alt yz altm te vefat etmitir.
[ABAKA HAN]
Abaka Hana gelince; Hulagu Handan sonra saltanat tahtna oturdu. Kendisi kahr, gr ve tedbir sahibi
mert bir adamd. Vezirlik makamn rahmetli sahib-i divn emseddin Muhammede verdi. Ona bir ordu
gndererek baz memleketleri ele geirdi.
Hce Nsrddin Meragadaki rasathane binasn her ne kadar Hulagu Han zamannda baladysa da
Abaka Han zamannda bitirdi. Abaka Han bunun iin otuz tmen sarf etti. Abaka Han yazn yaylada ve
kn Meragada otururdu. ran topraklarnn byk ksmnda yedi sene padiahlk yapt.
Bir gece Tebriz civarndaki Ucan yaylasnda oturuyordu. Birdenbire ona bir korku geldi. Byk bir ku
zerime doru yryor diyerek okunu ve yayn istedi. Bunlar kendisine verdiklerindeyse birdenbire
yere dp cann Tanrya teslim etti. Onun bu ekilde vefat 674 senesinde gerekleti.
Olgun Fazl
FERD- AHVEL
(Tanr rahmet etsin)
mam-i Hirevnin akranlarndandr. sfahanda Saidiye hanedan zamannda ortaya kt; ehliyetli ve
mkemmel bir airdi.
Gece ve yldzlar hakknda u kasideyi ok gzel sylemitir:
Akam vaktinde bir dolap gibi olan denizin
Dalgalarnn iinde altndan yaplm kayk batt
Ve civadan yaplm bir tepsi zuhur etti.
Bu denizin dalgalarnn stnde,
Byk bir denizin zerinde yzen
rdek kmeleri gibi binlerce yldzlar dodu. [KASDE]
Feleklere ait birok bilgi verdii bu kasidenin sonunda yldzlarn ve gnein vasfn yapar. Sultan-
sad Baysungur, Baba Sevdaye bu kasideye nazire yazmasn emretti. Babann kasidesinin matla:
Yldzlarn ah bu felein zerinde
Darabn adrn kurduunda bir sincap rengindedir.
Bu sincab kkn iinden krke brnm olan padiah zuhur etti.
Ferd, bu kasideyi ok ksa srede yazp bitiriine kendisinin de ardn u beyitinde sylyor:
Ferd bu iiri sfahanda ina etti. Bu iirin bu kadar abuk
Yazlmasnda onun tabiat acibeler meydana getirdi. [BEYT]
Baba Sevda gsterdii sanat mucizesini u beyitle ifade ediyor:
Ferd bu kasideyi sfahanda pek acele yazmtr.
Fakat Sevdai onun naziresini Baverdde bir saatte yazmtr. [BEYT]
Byle salam seksen beyitli bir kasidenin bir saatte yazlmas akldan uzaktr. Bu herhalde avamn
dilindeki bir saatlik mr iin mrn boyunca gam yeme sznde geen saattir. Halk dilinde az bir
zaman byle bir saatle ifade ederler. Nitekim stat ta u beyitte byle diyor:
Frsat ganimet bil! nk lem bir andr;
Ve bir an bilgin bir adamn indinde bir lemden daha kymetlidir.
Peygamber de Dnya bir saattir, onun hepsini itaat, idadet ve ibadete sarf et diye buyurmutur.
Manalar Hazinedar
ESRDDN- EVMN
(Tanr rahmet eylesin)
Ho tabiatl ve fazilet sahibi bir kiidir. Divan mehurdur. limde Nsrddin-i Tsnin rencisidir.
Aslen Hemedanldr. Arapa birok iiri vardr ve limane syler.
Kn niteliklerini syledii bu kasideyi, Atabek zbek bin Muhammedi vmek iin yazmtr:
Bulut d aacnn dumanna benziyor;
Fakat d dumannn kfuruna gebe olmas ok tuhaftr.
Suyun iinde gmten bir zrh gryorum;
Bu zrha gnein kllar [ualar] nasl tesir ediyor.
Suya bak ve eski padiahlar hatrla.
Su behmen aynn93 souundan buz tutmu,
93 Behmen: Gne takviminde yln 11. ayna (k mevsiminin ikinci ay) ve her ayn ikinci gnne
behmen denir. Zerdt inannda alt byk melekten biridir.
Balarla balanm Zala94 dnm.
94 Zal: ranl kahraman Samn ak sal doan ve bu yzden babas tarafndan terk edilen, simurg
tarafndan beslenip bytlen olu. Bydnde babasna yeniden kavuacak ve Sistn hkmdarln
elde edecektir. Efsanelere gre yokluklar ve talihsizlikler iinde lmeden nce bin yldan daha uzun
yaamtr.
Gnei bulutlarn beyaz iplikleriyle rmlerdi,
Ben onun iin onda bir ine ucu gremiyorum.
Dnya epey zamandan beri plakt;
Bulut terzisi ona beyaz bir gmlek giydirdi.
Eer gne karanlklar iindeki Hzrn emesinde deilse,
Neden bulutlarn arkasnda gizli kalyor.
Akan sular buz tuttu, yle ki buz sanki
Husrevin haneri gibi, hem su hem demir gibi oldu.
Melik Muzafferddin ve cihann husrevi zbek,
O varlk memleketin ruhu ve lem de tenidir.
Ey devrin biricik husrevi! Sz ehlinin stad olan
Unsurden u tahalls dinle:
Mane kl ve kefen ile senin huzuruna gelmek iin
Da kesen kl ile bulutlardan bezler yayar.
Gndzn era parlamyor,
Sen felekten era gibi parlak arap iste.
Her ne kadar karanlksa da, sen parlak kadehi getir.
u benim gzlerim arapla parlayan kadehe dnmtr.
Senin okunun demiri gagal bir ku gibidir
Ve onun danesi dmanlarn kalbidir.
Ey yegne padiah, senin klcn dmann gnahdr;
Onun iin dmann onu koynuna almak ister.
Eer zamane, klar gibi senin yznn akyla
Eteini para para ederse arma.
Ey hnerlerin snd byklerin gnei,
Zamann sadrazamlarnn byne yaptn ziyafet mbarek olsun.
O, devlet ve dinin Mcrire ve Irak sadrazamlarnn medar iftihar
Ve yeterlilik ynnden yz tane Nizml-Mlk
ve Hasan derecesindedir.
Eer Cemin hkmet srd devirde vezirlik olsayd
Saltanat yz Ehrimenin95 eline dmezdi.
95 Ehrimen: Fars mitolojisinde btn devlerin, cadlar ve perilerin nderi olan Ehrimen, iyilik tanrs
Ahura Mazdann en byk dmandr. Tm ktlkler, zulm, bilgisizlik ve dier karanlk eylerin
kayna odur.
Srtna binenleri yere yuvarlayan
Dehrin bu azgn, alaca at sana itaat etsin.
Kab vilayeti ok ferah bir yerdir ve Trkistann en ilerisindedir. Buras byk bir ehirdi, ama imdi
haraptr. Moollarn ve Kalmuklarn yurdu olmutur.
Hce Nsrddin-i Ts Hilfetnme-i lh kitabnda yle yazyor: Togann olu Peygu, [Nsrddin]
Sebktekinin olu [Gazneli] Sultan Mahmud zamannda Kabnn hkimiydi. ok adaletli ve hayrl bir
adamd. mrnn sonunda kulaklar ar iitmeye baladnda, Ben artk mazlumlarn ahlarn, feryat ve
figanlarn iitemeyeceim diye zri zri alad. Bunun zerine emretti. Tahtn meydana kurdular.
Kendisi tahtnn zerine oturdu ve Kimin bir zulmden ikyeti varsa krmz esvap giysin diye ferman
buyurdu. O byle krmz esvapl grd adamlar arr, ellerindeki arzuhalleri alr ve dikkatle gzden
geirirdi.
Bu fani ve kara toprak leminden cennetin ebedi bahelerine gtnde Peygunun be olu vard ve
memleketini bu be olana paylatrd. Sultan Mahmud bin Sebktekin Semerkand ve Maverannehri
zapt ettiinde Kabnn hkimi bu be kardeti ve sultan onlardan hara istedi. Onlar da u ktay yazp
sultana gnderdiler:
Biz be karde Kablyz; deniz yrekli ve gne fikirli adamlarz.
Biz btn yeryzn elimize geirdik.
imdi sizin memleketleri de almak niyetindeyiz.
Eer felek istediimiz gibi dnmezse, onun emberlerini skeriz.
Sultan bu iiri okuyunca bunlarn kafalarna kibir ve gururun yerletiini; Biz btn yeryzn zapt
ettik dedikleri iin onlarn yeryznde Kabdan baka memleket olmadn zannettiklerini anlad. air
Unsurye buna bir cevap vermesini emretti ve o da u ktay syledi:
Nemrud, zerin oluna demiti ki:
Biz btn insanlarn Tanrsyz.
Cebbar olan Tanr yarm bir sivrisinekle
Onun cezasn ok gzel verdi, biz buna ahidiz. [KITA]
Sonra da onlarn terbiyesini vermek iin Arslan Czibi gnderdi. Arslan Czib Kaby kuatt ve
kalede ktlk ba gsterdi. Ne yapacaklarn aran be karde, u ktay yazp gnderdiler:
Biz Kabl be kardeiz, ktlktan ciz kaldk ve size yalvaryoruz.
Ey padiah, sen Msr mlknn azizisin ve biz de gnahkr kardeleriz.
Bizim kymetsiz bir malmz var bunu takdime senden utanyoruz.
Fazl ve kereminden bizim perian halimize ac, nk pek biareyiz.
Sultan bu iiri okuyunca bunlara acd. lk gnderdikleri kta kibir ve gururlarn gsteriyordu; onun
iin cezalarn vermek lazmd. Fakat bu ikinci kta onlarn ciz ve biare olularnn bir nianesidir.
Artk bunlarn kabahatlerini affetmek lazmdr diye buyurdu ve bunun zerine ordunun bunlarn
vilayetinden ekilmesini emretti. Bu memleketi be karde arasnda taksim etti.
[ARSLAN CZB]
Arslan Czib, Sultan Mahmud bin Sebktekin zamannda Ts ve Niaburun hkimiydi. Onun sultanla
akrabal olduu Seluklu tarihinde yazldr.
Hayrat ve hasenat sahibi bir adamd. Niaburdan Merve, Fastan Herata giden drtyol zerindeki ta
ribat [kervansaray] o yaptrmtr. Yolcular yeryznde bundan daha mkemmelini grmemilerdi, ama
bu ribat bugn harap olmu durumdadr. Arslan Czibin kabri de bu ribatn iindedir ve kabrinin
etrafnda u Arapa ibare yazldr:
Her saltanatn sonu zeval, her insann sonu lmdr.
nsanlar iin ebedi hayat yoktur.
Bu ebedi hayat ancak lmeyene,
Mlk sahibi Allaha mahsustur.
Emir-i kebir, alimlerin yardmcs, fazllarn mrebbisi, fakirlerin sna, kiiliini vasflandrmakta
kalemlerin ciz kald, hakkn ve dinin nizam olan Ali-rin (Tanr onun devletinin glgelerini
Mslmanlarn bandan eksik etmesin) parlak kalbi daima byklerin detlerini yenileyip onlar
diriltmekte olduu iin, bu ribatn yannda yle bir yeni ribat yaptrd ki, felein gz byle bir bina
grmemitir. Bu bina bugn btn yolcularn ve o civarda bulunan btn mcavirlerin snadr.
Gzellikte bir gelin gibi sslenmitir. Tanr, bu hayret madeni olan emirin erefli vcudunu daima
korusun.
Senin cmertlik elinin demoullarna yapt ltuf ve keremi
Bir baba oluna yapmamtr. [BEYT]
[NREVN]
Onun ahlak o derece makbul ve gzeldi ki eyh Sen (Tanr rahmet etsin) Hadkasnda onun hakknda
u hikyeyi yazmtr (Bunu syleyenin mkafat Allaha kalmtr).
Hikye: Bir mabeyinci Nirevnn kadehini ald. ah bunu grd, ama hibir ey sylemedi.
Hazinedar padiahn korkusundan kalkt, sada solda bu kadehi aramaya koyuldu. Gam ve keder iinde,
herkese korku salarak kadehi getirmelerini istedi. Padiah da ona Hi kederlenme, hi gnah olmayan
kiileri mteessir etme. Kadehi alan geri vermez ve aldn gren de bu srr meydana vurmaz dedi.
Padiah bir gn yolda hrsz belinde kemer olduu halde grd. Kemeri iaret edip glerek Hi
olmazsa itiraf et, bu kemeri de o kadehin parasyla m aldn dedi. Hrsz da evet cevabn verdi.
Acem padiahlar zamannda ahaliye ok zulm edilirdi. Padiahlk Nirevna geldiinde
yeryznden btn bidatleri kaldrd, gzel kurallar ve kanunlar koydu. skenderin kapatt Bbl-
Ebvb96 harap ve viran olmutu, onu tamir ettirdi. Det-i Kpak ordusunun gelmesini engelledi. Babas
Kubd zamannda treyen ve zndk mezhebine adalet adn veren Mezdeki, 97 bu kt itikatl adam bir
mihregn gnnde98 yedi bin kadar olan tm mensuplaryla beraber topraa serdi.
96 Bbl-Ebvb: Hazar Deniziyle Kafkas dalar arasndaki efsanevi geit noktalarndan biri, Derbent
veya Demirkap olarak da bilinir. Efsaneye gre insan trnden saylmayan Yecc ve Mecc kavmi, bu
geitlerin ardnda yaar ve bu kaplar amaya urarlard. Bu geidin tesi dnyann sonu saylrd.
skender buraya tatan bir duvar rdrd. Araplar bu geide Babl-Ebvb kaplarn kaps dedi.
97 Mezdek: nsanlarn tamamen eit yaamalar gerektii, kadnlar ve ocuklar da dahil her eyin
toplumun ortak mal olduu dncesini, sosyal adalet gibi kavramlar savunarak, kendini peygamber ilan
eden Zerdt rahibi. Ksa srede rann her yanna yaylan bu hareket sarst Sasani devleti tarafndan
kanl bir ekilde bastrld. Mezdek ve tm yandalar idam edildi.
98 Mihregn gn: Eski randa be gn sren ve nevruzdan sonra kutlanan en nemli bayrama mihregn
denir. Zerdt takvimine gre yln yedinci ayna ve her ayn onaltnc gnne mihr (Mitra, gne) denir.
Mihr aynn 16. gnnde be gn boyunca srecek byk trenler yaplrd.
Altm yl saltanattan sonra Nirevn tahtna oturtan Kubd, Kebrlerin deti zere bir atekedeye
ekilip ibadetle urat.
Nirevn krk sekiz yl adaletle padiahlk yapt. Zamannn limlerine ve hakmlerine ok hrmet
gsterdi. Onun saraynda altndan yaplm drt tane krs vard: Biri Trk padiah, ikincisi Hint
padiah, ncs Rm padiah, drdncs de Yemen ve Arap padiah iindi. Her yl bu drt
padiahtan biri onu ziyarete geldiinde, kendisine ait olan krsde otururdu.
Benkit de tarihinde u olay yazmtr: Halife Memn zamannda Nirevnn yz bulundu.
zerinde u satr yazlmt: 1- Yol karanlk ve bende grme kudreti yok. 2- nsana iki mr
verilmitir; ben ne iin tamah edeyim. 3- lm ensemde dolayor, ben nasl rahat edeyim.
eyh Sad (Tanr rahmet etsin) onun hakknda yle diyor:
Bin yl geti dnyada Nirevndan hi eser kalmad.
Ama yine de halk onun adil bir padiah olduunu sylyor. [BEYT]
Onun zamannda bilgi ve fazilet sahibi olanlar sevilir, reziller sevilmezdi. Enver bu hususta u iiri
yazmtr:
Adaletinin hreti btn fazilet sahiplerinin dilinde
Kyamete dek dolaan Nirevnn zamannda
Alak ve baya adamlarn eline kalem
Ve mzrak verilmesi uygun grlmemiti. [R]
Onun ahlak o kadar gzeldi, hayrat ve hasenata o kadar meyli vard ki, lmler onun adaletine hrmeten,
ahrette azap grp grmeyecei hususunda skt etmilerdir. Kendisi mrik olduu halde,
Peygamberimiz Ben adalet sahibi bir padiahn zamannda dnyaya geldim buyurmutur.
Adaletin derecesi ne kadar yksektir ve adil bir padiah ne kadar mesuttur. Mrik olan padiah byle
olursa, hem Allahn birliine inanp hem de adil olduunda onun derecesinin ne kadar yce olaca
bundan kyaslanmal.
Tanr adaleti Nirevn adaletinin fevkinde ve ahlak Drt Halifenin ahlakna yakn olan padiahmz,
mmet-i Muhammedin zerinden eksik olmasn. Bu sayede birtakm alak ve zalimlerin zulm eli
ahalinin hukukuna tecavz etmesin.
Bu bir kural olmu; birtakm sulularn ve kyllerin ocuklar muhasebe kalemlerini ellerine alm,
kendileri ve babalar kz obanyken ktiplik mesleine girmiler, bunlarn yznden de din, devlet ve
eriat ileri alt st olmutur.
Sarho bir zencinin eline kl vermek, ehliyetsiz bir namerde
lim retme yetkisi vermekten daha hayrldr. [BEYT]
Padiahmz bu bozuk usul ve kaideyi tamamen kaldrmaldr.
Grlyor ki yazar esnaf, avam tabakasndan kyllerin ve sahralardaki gebelerin ocuklarna hesap
ve siyakat retiyorlar. Bunlar da ilimde yle stn kr bir eyler rendiler mi, hemen bir devlet iine
tayin ediliyorlar. Bunlarn cehaletlerinin zararnysa Mslmanlar ekiyor. Mslmanlarn helal ve haram
mallarndan maa salamak, ssl esvaplar satn alp giymek daha kolay olduu iin, artk kyl ocuklar
da reayal braktlar ve hepsi i bana getiler. Eer padiahmz bunu nlemezse yakn zamanda
memleketin dier ileri gibi tarm da aksayacaktr.
Melikah hakknda yazlan tarihlerde anlatlr ki: Seluklu sultan Melikah Badat ele geirdiinde
halifelere benzemek iin Hce Nizml-Mlk ard. Ona, Hemen acele sfahana git, iki hafta
zarfnda iki yz bin dirhem tedarik et ve orduya yetitir dedi.
Hoca sfahana doru yola kt. Dineverde bir kylnn evine konuk oldu ve bu adam da onu gerektii
gibi arlad. Bir gece Hce ile otururken, Hce yol hazrl tamam olmad halde byle acele nereye
gidiyorsun. Buna sebep nedir? diye sordu.
Sultana acele para lazm oldu. Ben gidip iki hafta iinde sfahandan iki yz bin dirhem tedarik edip
sultann hazinesine gtreceim dedi Hce.
Padiahmzn sayesinde ben drt yz bin dirhem verebilecek vaziyetteyim. Ben ihtiyar bir adamm ve
kabiliyetli bir olum var, onun yaz ve muhasebe renmesini istiyorum. Ben aa tabakadan ve
kabiliyetsiz biriyim. Sultan benim tabakamda bulunan insanlarn byle ilere alnmasn yasaklamtr.
Ben korkuyorum. Olumu bir stada veremem. Eer siz bunun iin sultandan izin alrsanz, ben de
hazineye iki yz bin dirhem nakit verebilirim dedi kyl.
Hce, ihtiyar adamdan bunlar iittiine ok sevindi ve aklna bir igzarlk yapmak geldi. Kylnn
evinde kald ve oradan bir postacyla bu meseleyi sultana arz etti.
Sultan Hcenin mektubunu okur okumaz kzd, mbarek yanaklar ate kesildi ve dedi ki: Eer
Hcenin ak sakalna hrmet etmeseydim ve teden beri malum olan babama yapt hizmetleri olmasayd,
imdi onu rezil rsva ederim. Benim bir kylnn malna ve yardmna ihtiyacm m var ki, onun malna
ve servetine tamah edeyim; yeterlilii ve hakk olmad halde olunu Mslmanlarn ilerine memur
yapaym. O da bu ileri yzne gzne bulatrsn, Mslmanlar bundan zarar grsn ve herkes de benim
hakkmda Melikah rvet ald; erefli, haysiyetli ve asil adamlarn ilerini birtakm ehliyetsiz kiilere
verdi desin. Hcenin bu cihetleri bilmesi, dnmesi lazmd. Biz onu dost zannediyorduk, meer o
bizim dmanmzm.
Hemen grevlendirildii ii yapmas iin sfahana gitmesi ve bu hususta vakit geirmemesini emredip
yazyla bildirdi.
Bunu yazmaktaki maksadm, gemi sultanlarn byk ilerin kk adamlara verilmemesi konusunda ne
kadar titiz hareket ettiklerini bildirmektir.
Hikye: Ouzlarn eline dtnde Sultan Sencere byle muazzam bir saltanatn nasl perian olup bu
hale geldiini sordular. O da u cevab verdi: Byk ileri kk adamlara, kk ileri de byk
adamlara verdiim iin. nk kk adamlar byk ileri yapamadlar ve byk adamlar da kk ileri
yapmaya tenezzl etmediler, bunu bir erefsizlik saydlar. Bu iki sebepten dolay iler ktleti, memleket
sarsld, devlet ve ordu bozuldu.
Her ne kadar i, akll adamlarn kr deilse de,
Yine de akll insanlardan bakasna i buyurma. [BEYT]
[ARGUN HAN]
Argun Hana gelince; o, babas Abaka Hann zamannda Horasan padiahyd. Abaka Han Tebrizde
vefat ettiinde ehzadeler ve emirler ona ramen Hulagu Hann olu Ahmed Hann padiahl zerinde
birletiler ve tahta onu oturttular.
Ahmed Han ahlak ok iyi bir adamd, slamiyete ve Mslmanlara kar ok meyilliydi. Hatta
kendisinin Mslman olduunu, fakat siyaseten bunu meydana vurmadn sylerler. Hanlk tahtna
oturduktan be ay sonra Horasan zerine yrd. Onun karsnda malup olan Argun Han da Ts ve
Bdegndan kap Kelt Kalesine snd. Ahmed Han ise bu kaleyi kuatamad. Bu kalenin ap on iki
fersaht ve iki kaps vard. Bir da gibi salamd ve onun kadar her taraf salam, korunakl bir kale daha
yoktu. Ordunun yiyecei iecei hep ierideydi.
Argun Han bir ay sonra amcasnn yanna geldi ve ondan zr diledi. Ahmed Hann amcalk efkati
coup tat ve Argun Hana bir zarar vermedi. Sonra da Irak tarafna geip gitti. Argun Han yanlarna
alp kendisinin arkasndan getirmeleri iin gvenilir adamlarna talimat verdi. Bunlarn nderi olan
Menkli Han, Argun Handan sz alarak onu serbest brakt ve geri kalanlar da Argun Han ile beraber
oldular. Esterbd ordusu da onlara katld ve Ahmed Hann arkasndan yrdler.
Ahmed Han Zencana ulatnda Argun Hann bu hareketinden haberdar oldu, can ok fazla skld.
Hemen kalkp Tebrize geldi ve validesini de yanna alarak Meragaya gitti. Ordu ve erknn kendisinden
yz evirerek Argun Hanla birlemesi zerine, Ahmed Han kap Damegna geldiyse de sultann
derban onu yakalayarak Argun Hana gnderdi. En sonunda Argun Hann emriyle ldrld.
Bu suretle ran saltanat tek bana Argun Hann eline geti. Argun Han, sahib-i divn Hce emseddin
Muhammedi de Abaka Hann vefatndan sonra Ahmed Hana meyil gsterdii iin Tebrizin Karaba
civarnda ldrtt. Bu suretle ondan da intikamn ald.
Argun Han zamannda yaayan airler ve limler unlardr: eyh Muslihddin Sad-i iraz (Tanr
rahmet eyleye), Hce Hmm- Tebriz ve Mevlana Kutbeddin-i iraz (Tanr derecelerini yceltsin).
Azizlerden biri Allame Kutbeddin-i iraznin vefat hakknda u ktay sylemitir:
Eri gidili felek, ramazan aynda bir oyun oynad.
Ah, bu ne yaman oyundu.
Hicretten yedi yz iki yl gemiti ki
Kutbeddin-i iraz yokluk perdesinin arkasna ekildi.
ABDLKADR- NYN
(Tanr rahmet etsin)
eyh Sadnin akrandr. Gzel szl, kanaatli ve dnyay terk eden erlerdendi. eyh Sadnin
iirlerini ok okurdu.
sfahana bal Nyin kasabasndandr. Buras eskiden Yezd blgesine dahildi. Havas gzel bir yerde,
sfahan ile Yezd arasndaki bir ln bandadr. Yumuak pamuk burada yetiir. Zamannda Hodreng ve
Melle-i Nyinnin ei yoktur.
Bu gazel Abdlkadir-i Nyinnindir.
Ey gzlerinin hasretiyle benim gzlerimin
Yal gzlerden baka gz grmedii sevgili!
Hibir gz senin gzlerinden daha gzel bir gz grmemitir.
Hayat suyunun emesi tatlln,
Senin bal emesi olan dudaklarndan almtr.
Fakat benim gzlerim o emeden inciler gibi akan
Gzyalaryla dolu gzlerden baka bir gz grmedi.
Cennetin gz olan Rdvann gzleri
Ne hurileri gryor ne de Kevser emesini.
mit ederim ki sen, beni gzyalarnn
Damlalar gibi gznden drmeyesin,
nk benim gzlerim, senin gzlerin olmadan
En parlak nur emesi olan gnei bile grmez.
Senin gzlerinin arzusuyla sabr tkenmi
Ve gnln kaptrm olan ben k,
Gzlerini kan yadrc bir hale getirdi
Ve nur emesi olan gnein yzn grmedi. [GAZEL]
Ariflerin Sultan
FERDL-MLLE VED-DN EYH ATTR
(Tanr ruhunu takdis etsin)
Bu kii Muhammed bin brahim el-Attr el-Niaburdir. Mertebesi yce, merebi temizdir. Onun
szleri iin Slk ehlinin kamsdr derler. eriat ve tarikatta ei yoktur. evk ve niyazda, yanp
yaklmakta zamannn mumudur. rfan deryasnda batmlardandr ve ikan denizinin [yakn bilgisinin]
dalgcdr. airlik meslei deildir. Onun szleri gayb leminin varidatdr; bu yzden onu airlik
mesleiyle nispet etmek ayptr.
Aslen Niabura bal olan Kedgen kyndendir. eyh uzun bir mr srmtr; yz on drt yl
yaadn sylerler. Doumu Melikahn olu Sultan Sencer zamannda 513 yl aban aynn 6. gnnde
vaki olmutur. mrnn seksen be yln Niabur ehrinde, dokuz yln da adiyahda geirmi ve eyhin
katlediliinden yl sonra bu ehir harap olmutur.
Ferdddin-i Attr eyhlerden ve byk adamlardan birok kiiye yetimi, byle birok arifle
grmtr. Tarikat sahipleri tarafndan yazlm drt yz cilt kitab okuyup incelemi ve birok kitap
toplamtr. Nihayet hayatnn son zamanlarnda lim-i fen [hilik] mertebesine ulap inziva lemine
ekilmitir.
Azizlerden biri Niaburda birka kez gerekleen zelzeleler hakknda u rubaiyi yazmt:
Niaburda devrede zelzele olmutur.
Bunlardan biri be yz ksrdedir;
Bunda ehir yklm, bir le dnmtr.
kincisi alt yz otuz, ncs de sekiz yz sekizdedir. [RUBA]
eyhin tvbekr olmasna u olay sebep olmutur:
Babasnn adiyah ehrinde pek mkellef bir attariye dkkn vard. eyh de onun lmnden sonra bu
meslee devam etti. Dkkn o kadar ssl ve ziynetliydi ki temaasndan halkn gzleri nurlanr ve
dimalar gzel kokular iinde kalrd.
eyh Attr bir gn dkknnn nnde byk tacirlere yakacak bir tavrla oturmutu ve kleleri de
bellerinde kemerleri olduu halde nnde el pene divan duruyorlard. Bu srada orada divane grnl,
fakat tarikatte akl tam bir adam birdenbire peyda oldu. Maazann kapsnn nne gelerek ieri bakmaya
balad, gzleri dolarak bir ah ekti.
Neden yle abdal abdal baknp duruyorsun. Yr, abuk ge, git iine, senin iin hayrls budur dedi
bu dervie eyh.
Dervi ise u cevab verdi: Ben yk hafif bir adamm. Dnyada bu hrkadan baka bir eye sahip
deilim.
Ey kesesi trl trl ilalarla dolu olan efendi:
Bu dnyadan gecein vakit ne yapacaksn ? [BEYT]
Ben bu dnya pazarndan abuk ve kolaylkla geip giderim. Fakat sen bu ar yklerini derleyip topla.
Bann aresine bak!
Sen bu dnyadan nasl geip gidersin? diye sordu eyh.
Bu hrkay srtmdan karr, bamn altna yastk yapar, canm Hakka teslim ederim dedi dervi.
Bu divanenin szleri yznden eyhin yrei dertle doldu. Dnyadan tamamen soudu. Maazann btn
eyalarn datt ve dnya pazarndan el ekti. eyhlerin eyhi Rknddin-i Akkfn (Tanr ruhunu takdis
etsin) derghna girdi. Bu kii o zamann muhakkik ve ariflerindendi. Attr bu eyhin nnde tvbe etti.
Taat ve ibadetle urat. eyhin dervileri arasnda birka yl kald ve sonra hacca gitti.
Birok byk adamla tant, onlarn hizmetinde bulundu. Yetmi yl kadar sufi hikyelerini toplamakla
urat. Hi kimse Attr gibi tarikat ehlinin hikyeleri ve menkbeleriyle uramamtr.
Kemalde ucu buca olmayan deniz gibiydi. Btn himmetini dnyevi ve sfli dnceleri kalbinden
karmaya sarfederdi. Bir keye ekilir, yabanclara kapsn kapam bir halde otururdu. Bylece
Tanrnn binlerce zorlu srr onun halvet serasnda cilveler eyler, onun karanlk odasnda hakikat
gelinleri ona mahrem olurdu. iirleri bu kitapta bizim anlatabileceimizden daha mehurdur. Onun
remizleri ve iaretleri bizim onda birini bile bahsedemeyeceimiz kadar limanedir.
Hikye ederler ki: eyh vefat ettii sralarda Niaburun en byk adamlarndan olan kadl-kudt
Yahya bin Sadin olu da lmt. Ahali onun eyhin mezarnn ayak ucuna gmlmesini uygun grd,
ama Kad Yahya bunu kabul etmedi ve Benim olumun byle masallar syleyen ihtiyar bir herifin
ayann dibinde yatmas uygun deildir dedi. Bunun zerine kad efendinin ocuunu baka bir yere
gmdler.
O gece ryasnda kad kendini eyh Attrn mezarnn ba ucunda grd. Orada btn ebrar, kutblar ve
tanr erleri ellerinde her taraf nurlandran mealeler tutuyor, hidayet ufuklarndaki Tanrnn inayet
yldzlar her taraf parlatyordu. Btn bu byk adamlar eyhin kabrinin etrafnda tam bir hrmetle
murakabeye varmlard. eyh bunu grnce utand o meclisin hi yanna varmadan ekip gitti ve olu da
iki gz yalar iinde babasna seslendi: Ey baba! Byk kusur ettin. Beni tanr erlerinin mbarek
ayaklarnn feyzinden ve bereketinden mahrum ettin. abuk bunu telafi et. Benim cennetim ebrarn
ayaklarnn altndadr. Benim mezarm eyh Attrn ayann altdr.
Kad bu ryay grdkten sonra sabah uyanr uyanmaz eyhin akrabasnn yanna gitti ve ricalarda
bulundu. Sonunda onlarn da raz olmalar zerine ocuu eyhin ayak ucuna gmdler.
Kad da byle bir kstahlkta bulunduu iin tvbeler etti. eyhin mritlerinden ve inanmlarndan
oldu. eyhin kabrinin zerine bir trbe yaptrd. eyhin kabri adiyah ehrinin dnda, ehr-i Bezirgn
denilen yerdedir. eyhin kabrinin zerindeki trbesi ve civarndaki binalar [gnmze gelindiinde] harap
ve viran bir haldeydi.
O milletin eminidir ve millet onunla nizam buldu. O devletin sa elidir ve devlet onun elinde karar
kld. Fakat hakkn ve dinin nizam, faziletli, hayr seven, mertebesi yksek emirimiz Emir Ali-r (Tanr
onun nusret ve zaferini aziz etsin, asrn ebediyete kadar uzatsn) daima doru dnen biri olduu ve
dnme gcn byle mukaddes makamlarn onarmna ve gemi byklerin detlerini canlandrmaya
sarfettii iin, btn ziyaretilerin snma yeri olan eyhin mezarnn zerine yle bir bina yapt ki,
insann gnln aydnlatmakta Rdvann bahesinden daha nurlu ve ferahlk verici, insann canna cennet
bahelerinden daha ok can katcdr; btn insanlarn dili bu hayrat madenini ve bu iyilikler merkezini
vmekte, u beyiti terennm etmektedir:
nsan ahret azabndan kurtarmakta iki ey esastr: yi ad ve sevap.
Bu ikisi getikten sonra artk yeryznde olan her ey fanidir.
Tanr, tahkik denizinin incisi ve tasdik denizi olan emire [Ali r] yardmn, tatll saadeti ve efkati
versin. Yarabbi, sen Peygamberimiz ve onun erefli aile efradnn hrmetine bu duay kabul et.
eyh Ferdddin-i Attrn mesnevi tarznda syledii iirlerinden baka, dier tarzdaki manzumeleri
krk bin beyittir ve on iki bin rubaisi vardr. Tarikat hakkndaki kitaplardan olan Tezkiretl-Evliyy
yazmtr. Bundan baka hvns-Saf vesaire gibi risaleleri de mevcuttur. Manzum olarak yazd
eserleri unlardr: Esrrnme, lhnme, Musbetnme, Uturnme, Muhtrnme, Cevherz-zt,
Vasiyetnme, Mantkut-Tayr, Blblnme, Gl Hrmz, Nme-i siyah, Heylcnmedir. Eserlerinden on
ikisi manzumdur. eyhin krk risale nazmettiini sylerler, fakat bu saydklarmzdan bakalar malum
deildir. Kasideleri, gazelleri, rubaileri, mukattaat ve mesnevileri yz bin beyitten fazladr. Bu ne
muazzam bir deniz ki, bu kadar mana incisini bu hayat sahillerine dkmtr.
eyhin kasidelerinden birka beyti uur sayarak buraya yazyoruz:
Ey yz rtl pazara gelen ve
Halk bu tlsmla gzelliine mptela eden!
Senin yzn leme bir k sald, her taraf era ile doldu.
Bir tohum ekti, her taraf gverdi ve meyveler verdi. [KASDE]
Tevhit hakknda muazzam bir kaside sylemitir, ki bunun baz paralar bykler tarafndan erh
edilmitir. Seyyid zzeddin-i mul (Tanr rahmet etsin) daima eyhin kasidelerini erh ederdi. Baz
beyitlerini buraya aldmz kasidesine de manzum bir erh yazmtr:
O Tanry tesbih ve tenzih ederim ki, onun sfatlarnn
drak nebilerin akllarn cizlik toprana serer.
Eer kinattaki btn mahluklar
Tanrnn byklk sfatlarn dnseler, sonunda
Ey Tanr, bizim hibir ey bilmediimiz bilindi
Diye cizliklerini itiraf ederler.
Sonsuz bir denizin dalgaland yerde,
Bir iy damlas yzmek gayretinde nasl bulunur.
Gkgrltsnden arkn kulann patlad bir yerde,
Bir ar testinin iinde ses karmaya nasl cesaret eder.
Dolgun ay ve sabah gnei, onun zatnn nuru yannda
Karanlktan baka bir ey deildir. [KASDE]
eyh son zamanlarnda iir sylemeyi brakmt. yle nadir bir mana hatrna geldiindeyse rubai
tarznda sylerdi. u rubai eyhe nisbet olunur:
Ben bu aa lemden bir av tutup ykseklere gtrmek iin
Sr leminden umu gelmi bir kutum.
Srlarma mahrem olacak kimse bulamadm iin
Tekrar geldiim yere uup gittim. [RUBA]
eyh Attr, Cengizin leme kargaa sald zamanlarda Moollarn eline esir dmt. Yaplan
katliam esnasnda o da ehit oldu. ehadetinin yle olduunu sylerler: Onun mbarek ruhunun tutsi bu
kafes bedeninden usand iin vuslat ekeristanna bir an evvel kavumak istiyordu. Bir Mool onu
ldrmek istedi, fakat dier bir Mool ona Bu ihtiyar ldrme, sana onun kannn pahas olarak bin
dirhem vereyim dedi. Mool da paray alp eyhi ldrmekten vazgeecekti, ama eyh Beni bu kadar
paraya satma, daha pahalya satabilirsin dedi. Bunun zerine baka bir Mool da Bunu ldrme, sana
onun karlnda bir torba saman vereyim dedi. eyh bunu iittiinde Moola Hi durma sat, nk
bundan fazla etmem dedi.
eyh Attr bylece ehadet erbetini iti, sadler ve ehitler derecesine eriti. Onun bu katledilii 626
yl Cemaziylhr aynn onuncu gn gerekleti. Bazlar 589 ve bazlar da 619 olarak zapt
etmilerdir; ama bunda ok ihtilaf vardr. Bu tarihler kitaplardan alnmtr. Gnah anlatanlarn boynuna
olsun.
eyhin hrkasnn sihrine gelince: Teberrk hrkasn klarn sultan ve ehitlerin fahri Mecdddin-i
Badadden almtr (Tanr ruhunu takdis etsin).
[KUTBEDDN HAYDAR]
eyh Attr ocukluunda lemin kutbu Kutbeddin Haydarn nazarna mazhar olmutur. eyhin doduu
yer Zve civarnda, Kedgen denilen yerdir. Babas brahim bin shak Attr- Kedgen, Kutbeddin
Haydarn mritlerindendi. eyh Attr Haydarnmeyi genliinde bu lemin kutbu iin nazmetmitir.
Bunu genliinde nazmettii iin eyhin elde bulunan dier szlerine benzemez, fakat bunun eyh Attra
ait olduu muhakkaktr. Bazlar bu eseri Haydarilerin nazmedip eyh Attra nisbet ettiklerini
sylerlerse de, bu yanl bir iddiadr.
Kutbeddin Haydar abdalan ve tam bir Allah meczuptur. Muhakkikler Haydara ok inanrlar. Merhum,
btn erlerinden ve riyazet ehlindendi. Bazlar yz on, bazlar da yz krk yl mr srdn syler.
Kendisi Trkistan hanlarnn neslindendi ve babasnn ad ahverdi. Meczup bir anadan dnyaya
gelmitir. Kerametleri ve makamat mehurdur. 597 ylnda lm ve Zvede defnedilmitir. Bazlar
lmnn 602 ylnda olduunu yazmlardr.
Ariflerin nderi
MEVLN CELLEDDN- RM
(Tanr ruhunu takdis etsin)
Ad Muhammed bin el-Hasan el-Belh el-Bekridir. Nesebi mminlerin emiri Eb Bekir es-Sddka
(Tanr ondan raz olsun) ular. lemin muhakkiklerinin nderi, mmetin havas ve avamnn makbulyd.
Onun temiz yrei Tanrnn srlarnn mahzeni ve onun feyzler saan dnme gc sonsuz nurlarn indii
yerdi. Onun tarikat ve merebi, talep vadisinin susuz kalmlarn irfann tatl suyuyla kandrm,
mezhebiyse cehalet llerinde yolunu kaybedenleri yakn ilminin snrlarna ulatrmak iin klavuzluk
etmitir. Yakn ilimlerini tahsilde rabbani bir lim, tevhit ve tahkik mertebelerinde samedan [Allaha
mahsus] yolundayd. Gayb leminin iaretlerini ve remizlerini gzel szlerle beyan etmi ve aynel-yakn
yolunu ilmel yakn vastasyla ayan beyan gstermitir.
O cokun deniz, eref ve anyla ykseklere doru dalgalandnda
nci dizilerini her taraftan sahillere dkmtr. [BEYT]
Kalemin dili onun kemalini yazmakta ciz ve kusurludur. Her mezhep erbab onu vm ve her taifenin
makbul olmutur.
Mevln Celleddin aslen Belhtendir. Babas Baheddin Veled, Belh limlerinin en bydr. Sultan
Muhammed Harezmah zamannda yaam, tam bir hamet ve azamet sahibi olmutur. Zhiri ilimlerin
limi olduu halde tasavvuf hakknda da szler sylemitir.
Belh ahalisi ona ok inanrlard. Ne zaman vaaz vermeye balasa minberinin etrafnda haslardan ve
avamdan birok insan toplanrd. Sultan Muhammed onu kskanp dmanlk beslemeye balad. Mevlana
Baheddin de Sultan Muhammede krld. Btn dostlarn ve ailesini toplayp Belhten kt, Sultan
Muhammed saltanat tahtnda kald mddete Belhe ve Horasana ayak atmamaya yemin etti.
Mritleri, ocuklar ve btn mensuplaryla beraber byk bir cemaat halinde hacca gitmek zere yola
ktlar. Niabura uradklarnda eyh Ferdddin Attr, Mevlana Baheddini ziyarete geldi. O zaman
Mevln Celleddin kkt. eyh Attr Esrrnme adl eserini Celleddine hediye etti ve Baheddine
ok zaman gemeyecek ki, senin bu olun lemin yrei yanklarnn yreklerine ateler salacak dedi.
Sonra Niaburdan hareket ederek Kbeyi ziyaret iin yola ktlar. Yollarda hangi ehre, hangi
vilayete uradlarsa orann byk adamlar ziyaretlerine kotular. Kendisini karladlar, zhiri ve btni
ilminden istifade ettiler. Bylece Hicazdan dndkten sonra Rm diyarna geldiler.
nceleri Mevln Celleddin ve babas, Seyyid Burhaneddin Muhakkik-i Tirmiznin mridiydiler. Bu
Seyyid byk bir adam ve byk bir btn ehliydi. am ve Hicaz seferlerinde Baheddin ile beraberdi.
amda Tanrnn rahmetine kavutu. lecei zaman Mevlanaya Sizin iiniz Rm diyarnda yoluna
girecektir diye vasiyet etti.
Mevlana Baheddin ve dostlar Sultan Aleddin Keykubd zamann da Rma gittiler. Rm diyarnn
ahalisi ona ok muhabbet ve ballk gsterip mrit oldular. Sultan Aleddin de emirleri ve ocuklaryla
birlikte kendisine zhiren muhabbet gsterdi. Mevlana Baheddin Rm memleketleri arasnda Konyay
seti. Orada vaaz ve nasihatle urat. Sultan Aleddin ona maalar ve hediyeler gnderir, ok hrmet
gsterirdi. Nitekim Sultan Veled babasnn ve ceddinin tarihi hakknda yazd manzumede yle
anlatyor:
Bah-i Veled, Rma geldiinde Rm zenginlerinden ok hrmet grd.
Hatta yalnzca Sultan Aleddin deil, herkes ona mrit oldu. [R]
Zamann btn limlerinin by olarak Mevlana Baheddin Veled, birka yl boyunca Rmda talim
ve terbiyeyle mrn geirdi. En sonunda 631 ylnn aylarnn birinde Tanrnn civarna gt. Ardndan
da Mevln Celleddin, veraset yoluyla babasnn makamna geti. Sultan Veled bunu yle anlatyor:
Bah Veled mrn hayrat ve hasenat yolunda sona erdirdi.
Cann can veren Tanrya teslim edip,
Bu eski manastrdan ykn balayp gt.
Byle bir cenaze alay yapldn hi kimse hatrlamyor.
Bah bu dnyadan usan getirdiinde,
Devleti yzn devlet ve celale dnd. [MESNEV]
Mevln Celleddinin ilmi, olgunluu, azameti ve ikbali babasnnkinden kat kat fazlayd. Dersinde
drt yz kadar talebenin hazr olduunu sylerler.
Rm sultannn Mevlnya pek ok hrmeti ve inanc vard. Bu srada Mevlnya bir hl geldi, artk
zhiri ilimler onu tatmin edemez oldu. Herhangi bir vastayla bu suret leminden kurtulup mana alemine
ulamak sevdasna dt.
Kemal sahibi birka kiiyi Rm diyarnda buldu. Bunlarn biri hrkas birka vastayla eyh Ziyaddin
Eb Necib-i Shreverdye ulaan, eyhlerin eyhi Selahaddin Zerkb (Tanr ruhunu takdis etsin); biri de
abdal ve evtaddan bn Ahi Trktr. Nihayet arif-i muhakkik eyh elebi Hsmeddin Konevnin terbiye
ve irat eteine yapt. Mevln mesnevisini elebi Hsmeddinin iaretiyle sylemitir. Mesnev-i
Manev-i Mevlevden:
Ey Hsmeddin, nc defteri de getir, nk snnet olmaldr.
Bu mesnevi gecikti; evet, kann st olmas iin aradan bir sre gemelidir.
Bir sre sonra eyh emseddin-i Tebriz Mevlnya ulat. eyh emseddine gelince: Bu kii
smaililerin dsi olan Kiya Bzrgn neslinden olan Havend Celleddinin oludur. Havend Celleddin
kendi babasnn ve bykbabalarnn mezhep ve itikatn brakm, melahidenin kitaplarn ve risalelerini
yakm, slamiyetin itikat esaslarn melahidenin kaleleri ve memleketlerinde yaymt. Celleddin olunu
ilim ve edep tahsili iin gizlice Tebrize gnderdi. emseddin bir sre Tebrizde ilim ve edep tahsiliyle
urat.
emseddin ocukluunda ok gzeldi. Bu yzden onu kt kiilerin nazarndan saklayp korumak iin
kadnlar arasnda bulundurmulard. emseddin bylece altn ilemeciliini rendi; onun iin de
zerdz lakabyla mehurdur.
Silsiletz-Zehebin sahibi yle der: eyh emseddin iin Nev-Mslman denilen Havend
Celleddinin oludur demeleri yanltr. O, Tebrizli bir bezzazn [manifaturac] oludur. Bazlarysa
onun aslnn Horasann Bazer vilayetinden olduunu syler; babas ticaret amacyla Tebrize gelip orada
kalm ve eyh emseddin de Tebrizde domutur. Bana sorarlarsa, o nereli olursa olsun, suretin kymeti
yoktur. Manaya baklmaldr ve esas olan ruhlar leminin ainaldr. Cisimlerin doum yerlerinin uras
veya buras olmasna itibar olunmaz.
ehri yakndan tanyanlar,
Malmzn nereden geldiini bilir. [BEYT]
Szn ksas eyh emseddin zhiri ilimlerde ustalat; fakat sonra aslnda kabiliyeti olduu iin slk
zevkine ve hakikati aramak derdine dt. eyhlerin eyhi, arif Rknddin-i Sincbnin mridi oldu.
Marifet, riyazet ve slkta yksek derecelere ulat. eyhin anlatlamayacak derecede tevecch, itikat ve
ihtimamna mazhar oldu.
eyh Rknddinin soyu eyhlislam Ziyaddin Eb Necib-i Shreverdye ular ve o da eyh Ahmed
Gazzlnin mrididir. Ahmed Gazzlnin tarikat silsilesi yledir: Eb Bekir-i Nessc, Eblkasm-
Grgn, Eb Osman- Marib, Eb Ali-i Ktib, Eb Ali-i Rudba, seyyidt-tife Eblkasm Cneyd-i
Badad, days Srr bin Mugallis es-Sakat ve eyh Eb Mahfz Marf- Kerh (Tanr cmlesinin
ruhunu takdis etsin). Bundan sonra silsile ikiye ayrlr. Biri mam Ali bin Musa er-Rza, ondan da ouldan
babaya doru Muhammed Mustafa aleyhisselama, dieri Marftan sonra Eb Selmn Davud- Ta,
Habb-i Acem ve Hasan- Basr vastasyla mminlerin emiri ve mtefekkirlerin imam, Tanrnn galip
arslan Ali bin Eb Tlibe ular.
Bu rmak vilayet emesine dayand.
Fakir silsilesi de gayeye ulat. [BEYT]
imdi gelelim eyh emseddine: Bir gn eyh Rknddin-i Sincb emseddin senin Rm diyarna
gitmen lazmdr. Rmda bir yrei yank vardr ve onun yreine ate salmak zaruridir dedi. ems de
eyhin iaretiyle Rma gitti ve Konya ehrine ulat.
Orada bir gn Mevlny bir katra binmi ve etrafn bir sr molla sarm bir halde medreseden eve
giderken grd. Feraseti sayesinde onda istediini ve sevdiini buldu. Hemen koup katrnn dizginine
sarld ve ona Mcahede, riyazet, tekrar ve ilim renmekten maksat nedir? diye sordu.
Snnet ve eriat edeplerini bilmektir buyurdu Mevln.
Bunlarn hepsi zhirle alakaldr dedi ems.
Bunun stnde daha ne vardr diye sordu Mevln.
lim odur ki insan maluma ulatrr dedi ems ve Sennin u beyitini okudu:
Cehalet daha kymetlidir,
Seni senden almayan bir ilimden. [BEYT]
Mevln bu szlerden hayrete dp bu byk adamn ayana kapand. Artk dersini tekrar etmeyi ve
ders okutmay brakt. Daima emsi arayp onunla grr ve onunla yalnz bana sahralara kp
giderdi.
Mollalar ve dostlar isyan ettiler. Yalnayak, ba kabak bir tredi kt. Mslmanlarn hakmini
yoldan karyor diye aleyhinde sylenmeye baladlar. Bunun zerine ems Mevlndan gizli olarak
kap Tebrize gitti.
Mevlnnn yrei bu muhabbet dairesinin kutbuna itirak ateiyle yand ve takattan kesildi. Tebrize
gitti, emsi alp tekrar Rm diyarna getirdi ve yine onunla beraber yaamaya balad. Mritleri ve
dostlar tekrar emsin aleyhine yrdler. ems yine kamaya mecbur olarak bu defa ama gitti ve iki
yl am civarnda yaad.
Mevln yine onun hasret ateiyle yand. Kavvallara [arkclara] emreder, onlar kane gazeller
syler, o da bununla gece gndz sem ederdi. Divannda bulunan gazellerin ou emsten ayrl
ateiyle sylenmitir.
Derler ki: Mevlnnn evinde bir direk vard; cokunluk zamannda o diree yapr dner, ateli
gazeller syler ve herkes o gazelleri yazard. Mevlnnn bu tr halleri pek oktur. Onlarn hepsini
yazmaya bu kitabn tahamml yoktur. Bu hususta bilgi edinmek arzusunda olanlar Velednme risalesine
mracaat etsinler, bunlarn hepsi o kitapta yazldr.
Divan otuz bin beyittir ve mesnevisinde de krk sekiz bin beyit sylemitir. Bazlar bunun saysnn
daha az veya daha ok olduunu syler. ems adna sylenmi olan u gazel Mevlnnn ilahi bilgiler
ieren szlerindendir:
Kbeye ulamak iin balarnn zerinde
Koup gidenler nihayet maksutlarna eritiler.
O kurak sahrann ortasnda muazzam ta bir bina grdler.
Gittiler Tanry grmek istediler. Aradlar taradlar,
Tanry gremediler ve sonra evlerine ekildiler.
tikfa girdiler ve kendilerinden getiler.
O srada evin iinden birdenbire
Gaybtan yle bir hitap, bir nida geldi.
Ey eve tapanlar; taa topraa ne tapyorsunuz.
Siz Tanrnn has erlerinin tapt eve tapnz.
O gnl evidir; mutlak ve tek olan Tanrnn evidir.
Bu evin iine szlp ekilenler ne ho zamanlar geirirler.
Tanr gnei Tebrizli ems gibi bu eve ekilen
Ve lleri katetmeyenlerin vakti ne kadar hotur. [GAZEL]
Mevln (Tanr ruhunu takdis etsin) Mesnev-i Manevde ruh bilgisi hakknda yle sylyor:
Dnyada gneten daha azizi yoktur.
Fakat can gnei onun gibi haris deildir.
Onun dn ve balangc yoktur.
Bu harite grdmz her ne kadar tek ise de,
Akl onun bir eini tasavvur edebilir.
Can gnei yle bir gnetir ki,
Onun zatnn tasavvuru neye sar, ki
Onun ei de tasavvur edilebilsin.
O hibir yre muhta olmayan yr hakknda ben ne syleyeyim.
Vcudumun tek bir damar bile kendinde deildir.
Can gneinin ne zihinde ne zihnin haricinde ei yoktur.
Her gece bu ruhlar, ne hkimi ne de mahkmu
Kimse olmadan kafesinden kurtulur.
O keyfiyeti malum olmayan leme can atarak
Ruhlar ve bedenleri her eyden asude olduu halde giderler.
Bu ruhlar gndz ziyan, kr, korku ve yok olmak
Dncesiyle daima hayalin darbeleri altndadr.
Onlarda ne saffet, ne letafet, ne fer kalr,
Ne de gnllere sefer etmek cesareti bulunur.
Onlarn ruhlar u topraktan cisimlere balanmlardr.
Bundan kurtulduklarnda gnlleri d olur.
Onun sevgisine parlar, tam bir ay gibi noksansz olurlar.
Tenlere balanp kalm saf ruhlar,
amurun iine gizlenmi temiz su gibidir.
Kafeste mahpus olan bir ku, kurtulmak iin
are aramyorsa bu onun cehaletindendir.
Beden kafeslerinden kurtulan ruhlara
Layk olan rehberler peygamberlerdir.
Bykler Temiz insanlarn gzleri saf ve ruendir demitir.
Bu sz beyhude sylenmemitir. Onlarn szleri,
Naklar ve nefesleri tamamen niansz, ruh-u mutlaktr.
Aa yukar, n ve arka tenin vasflardr.
Parlak olan ruhun zat ynlerden arnmtr.
Ruh ocuunu eytann errinden kurtar.
Ondan sonra meleklerle arkada yapmaya kalk.
Sen karanlklar, mell ve keder iinde olduka,
Bil ki melun eytanla berabersin.
Ruh Tanrnn tevhidiyle beraber ise,
Onun bu grnen el ve ayaktan baka el ve aya vardr.
Koca bir bilgi denizi bir iy damlasnda,
Koca bir lim ise arn boyundaki beden iindedir.
Nitelii olmayan bir gne nitelie mukayyet olmu
Yazk ki o gne olduu halde akideye tutulmu.
Glistan o vatanda olan kii klhanda arap ier mi?
Temiz olan ruhun yeri girmdir, pis bceklerin vatanysa gbredir.
Can lemi batan baa bilgi lemidir.
Cansz olan kii bilgiden mahrumdur.
Ruh Tanrnn derghna mazhardr.
Ruhun ruhuysa dorudan doruya Tanrnn mazhardr.
Mevlnnn vefat 661 ylnda Konyada vaki olmutur ve mezar da oradadr. Mbarek mrleri
altm dokuz seneydi ve vefatndan sonra yerine onun hayrl halefi olan Sultan Veled gemitir. Sultan
Veled de arif-i muhakkik ve limdi. Velednme ona nisbet olunur ve pek mehurdur.
Zamanmzda Mevlnnn dergh pek revnakldr, mehur bir ziyaretghtr. Trbesi sofralar, hallar ve
kandillerle ssldr. Rm sultanlar bu dergha vakflar yapmlardr.
eyh emseddinin kabri de Konyadadr. Onun vefat Mevlnnn vefatndan sonra olmutur. Bazlar
der ki: Mevlanaya cezbe gelip de dersleri terk ettiinde Konya ahalisi, onun hayatndaki bu deiimi
emsten bildiler. Ona dman oldular ve Mevlnnn oullarndan biriyle birlik yaptlar. O da emsin
zerine bir duvar ykp ldrd. Fakat ben bu rivayeti gvenilen bir nsha veya tarihte grmedim,
derviler ve yolculardan iittim. Bunun iin kesinlikle gvenilir deildir.
Molla Cmnin Nefahtdaki rivayeti yledir: Mevln bir gece ems ile halvet olmu sohbet
ediyorlard. Bu srada aralarnda Mevlnnn oullarndan birinin de dahil olduu birtakm kiiler,
darda bir yere gizlendiler. Bunlarn ilerinden biri emse durumu bildirdi. ems derhal kalkp
Mevlanaya Beni ldrmek istiyorlar diyerek dar kt. O korkusuz cemaatten biri emsi yaralad.
ems de yle bir nara att ki, onlarn hepsi kendilerinden getiler. Bunu iiten Mevln dar ktnda
onun birka damla kan dnda baka bir ey grmedi. O ariflerin sultannn vefat hakknda ihtilaf vardr.
Tanr herkesten daha limdir.
Arifin srrn yine arifin gz grebilir.
Mevlnnn kim olduunu ems-i Tebriz bilir.
Sultan Alaeddin Keykubda gelince: Seluklu hanedan neslinden olan Sultan Melikah Rm diyarn
eline geirdiinde, kardei Sleyman ah saltanat srmesi iin Rma gnderdi. Rm diyar Melikah
zamanndan Gazan Han zamanna dek Seluklu hanedannn elindeydi.
Aleddin adaletli ve limleri seven bir padiaht. Malazgirt snrlarnda, Rm slubunda gzel bir ehir
ina etti. Kayserler arasnda laykyla saltanat srmek ondan bakasna nasip olmamtr. 647 senesinde
bu fen leminden bek alemine gmtr (Tanr burhann nurlandrsn).
[RAZ ATABEKLER]
iraz atabekleri adaletli ve hayrsever hkimlerdi. Atabek Eb Bekir bin Sad bin Zeng (Tanr
burhann nurlandrsn) ok iyi ahlakl bir insand. irazda Dr-ifa-i Muzafferden baka mescitler,
ribatlar ve birok hayr messeselerini yaptrd. 607 senesinde Tanrnn civarna ulat.
Atabek Eb Bekirin vefatndan sonra yerine Atabek Sad bin Eb Bekir geti. Kerem ve fazilette ei
yoktu. Adna hutbe okunduu ve sikke basld iki gn iinde Tanrnn civarna ulat. Bir aziz bu hale
uygun u rubaiyi sylemitir:
Cefay kendine sanat yapan yksek binal felek
Bizim ilerimizin dmn hibir zaman zemedi.
Ne zaman bizde yaral gnl grse,
O yarann stne bir yara daha at.
Kad Beyzv Nizmt-Tevrihde yle syler: Atabek [Sungur] 558 ylnda Seluklu melikah Melikah bin Muhammede kar
geldi ve Fars eline geirdi. O ok cesur ve mertti. irazdaki Sungur Mescidini o yaptrmtr.
Fars mlk Gazan Han zamanna kadar Sungur [Salgurlu] atabeklerinin idaresinde kald.99 Bunlar Seluklu sultanlarnn
kleleriydiler, fakat ahlak itibariyle ok doru insanlard ve tarihte iyi bir ad brakmlardr. Farsta Atabeklerin saltanat yaklak yz
yirmi yl srmtr. Fars saltanat Gazan Han zamannda atabeklerden Mool sultanlarnn eline gemitir.
99 Salgurlular: Seluklularda illere ynetici olarak gnderilen ehzadelerin yanna atabek diye
adlandrlan tecrbeli devlet adamlar verilirdi. Atabekler, devletin zayflad dnemlerde bulunduu
blgedeki ynetimi ele geirip devletlemilerdir. Ouzlarn ok boyuna mensup Salgur (Salur)
kabilesinden gelme Boz Aba Salgurun olu Sungur tarafndan, bakenti iraz olmak zere kurulmu,
halkn ounluunun Fars, yneticileri Trk olan atabeklik, Gney randaki Fars blgesinde
kurulduundan Fars Atabeklii diye de bilinir.
Muvahhid Arif
EVHAD- MERAG
(Tanr onun aziz ruhunu takdis etsin)
Muvahhit, arif ve sevimli bir adamd. Btni ilimlerini bilmekle beraber zhiri ilimlerde de geri
deildir. eyhlerin eyhi Evhadddin Kirmannin mrididir ve bunun iin mahlas Evhaddir.
eyh Evhadddin Kirman velilerin byklerindendir. slamn ve Mslmanlarn eyhi ihbeddin Eb
Hafs mer Shreverdnin mrididir. Drt rekt yats namaznda Kuran tamamyla hatmederdi. Slkta
byk bir makama sahipti. Badat halifesi el-Mustansir onun mridi olmutur.
u rubai Evhadddinindir:
Ey Evhad, gnlden dem vuruyorsun, fakat gnl nerede?
Btn mrnce yryorsun, bu yolun durup dinlenilecek yeri nerede?
Ne vakite kadar zht ve takvadan dem vuracaksn.
Yetmi iki ile kardn, bundan hasl olan fayda nerede?
Evhadddin rubailer sylemitir. ok faziletli bir adamd. Cm Cem kitabn nazmetmitir. Terciii
muvahhitler arasnda ok mehurdur. Evhadnin divan on bin beyittir, muvahhidane syler. Dehnmesini
hakmlerin padiah Hce Nsrddin olu Hce Aslddinin olu Hce Ziyaddin Yusuf adna yazm ve
bu eser ok latif olmutur.
u kaside eyh Evhadnindir.
Bu dnen ve yldzlar ssleyen felek ve bu daima
Kavga arayp dmanlk besleyen yldz nedir?
Ey filezof dinle, bu rgler iindeki srlarn
Ne olduunun anlalmas iin sana ne sorarsam cevap ver.
nsan, nefsinin ve Tanrnn ne olduunu bilmek iin,
Kendi nefsini ve Tanrsn tanmaldr.
Bu yedi felein ve bu drt unsur leminin iindeki
Unsurlarn deimesi, dehrin olmas ve bozulmas nedir?
Bir sinekte hem bal hem de zehirin ve
Bir yerde hem hazine hem de ylann bulunmas nedir?
Eb Cehilin Muhammede kar dmanl ve
Eb Bekir-i Sddkn ruhi ball nereden geldi?
Nur balayan u iki cismin, yani ay ile gnein
Uzaklk ve yaknlndan, bu aylarn deiimi nasl oluyor?
Menzilleri bir, yollar bir, gidileri bir olduu halde
Bu ayrlk nereden geliyor?
Mahlukat dnyaya getirmenin ve sonra da toprak etmenin,
Evvela ekerle besleyip sonra av gibi yakalayp ldrmenin sebebi ne?
Gndz niye aydnlk, gece niin karanlktr?
Toprak neden sakin oluyor da, felekler niin dnyor?
Meleklerin asl ve perilerin nesli nereden?
nsann bu kadar itibar neredendir?
Susuz insanlar ldren bu felein altnda
Bunca fani insann varlnn hikmeti nedir?
Padiahlarn kulaklar mlk kimindir sedasyla dolu olduu halde,
Yine de niin bu kadar kibir ve azamette bulunuyorlar?
Ey suret ve manaya vcut veren, syle,
Bu trl trl eyay yaratmakta yaradann maksad ne?
Rm gzellerinin yz gibi parlayan, salihlerin ilerinin yannda,
Bu zenci yzl cisim tozu ne?
Kendi san solunu bilmeden ruhun sa solu peinde kouyorsun.
Ey beyhude iddialarda bulunan,
Bize kar trl trl tavrlarla vnp duruyorsun.
Bu vndn eylerin binde birini syle de grelim.
Eer sen geldiin gnden beri bu lemi anlamsan
lecein zaman bu alamak szlamak da ne oluyor?
Biz hzla dnen felein kalesi iindeyiz ve
Bu kalenin ne olduundan haberdar deiliz.
Sen Evhadye cehennem ateinden bahsetme.
Bu biarenin elinde bulunan bu hakir yrek nedir?
[Evhadnin] vcudu ortadan kalktktan ve
Geriye Tanrdan baka bir ey kalmadktan sonra,
Artk bu didimenin manas ne? [KASDE]
Bu gazel de onundur:
Gln zerine amberden bir kement baladn,
Ayn etrafn misklerle sardn.
Vuslat meyvesi bizim elimize gelmiyor,
nk sen onu yksek dallara baladn.
Ey oul, Tebrize gitmek iin ykn hazrladn.
Kalbimin stne Sehend dan100 oturttun.
100 Sehend Da: Evhadddinin geldii Meraga ehrinin kuzeyinde, bin metreyi aan on yedi
tepesiyle nl ve grkemli bir da; Dou Azerbaycann en yksek da.
Sen tuzana dm olan klarn
Kimini ldrdn, kimini baladn.
Sen gnln makbul olmayan eylere
Baladktan sonra Evhadyi nasl sevdin?
eyh Evhad kane gazellerle arifane iirleri gzel syler. Szleri ok tesirlidir. Cm Cemi
sfahanda yazdn sylerler. Bu eser yazldktan sonra o zamann kabiliyetli edipleri tarafndan bir ay
iinde drt yz nsha kopya edilmitir. Hacmi ufak olduu halde pahal fiyatla alp satarlard.
Gnmzdeyse terk olunmutur. Hakikaten bu eser tarikat adabn iermesi itibariyle ok gzeldir. Cm
Cemin hangi vezinde sylendiini gstermek iin bir beytini buraya yazalm:
Evhad, tek bir gece talihin yzn grmek iin
Altm yl meakkat ekmitir.
Evhadnin ortaya k Argun Han zamannda, vefat da Gazan Mahmud Han zamannda, 697 ylnda
sfahanda vaki olmutur. Mezar da oradadr ve sfahan ahalisi onun mezarna ok itikat ederler.
Gazan Han, Argun Hann oludur. Saadet ve tevfik sahibi bir padiaht. Argun Handan sonra saltanat
tahtna oturdu ve dnyay adaletle ssledi. slam nuru onun kalbinde parlad. Kalbine vahdet leminden
nsiyet rzgr esince vahdete ulat ve onun vastasyla slamiyet Mool askerleri arasna yayld.
Fahr-i Benkit tarihinde diyor ki: Gazan Hann Mslman olmasna Emir Nevrz bin Argun Aa sebep
oldu. Emir Nevrz slam faziletlerini Gazan Hann kalbine telkin eder ve kfirliin aleyhinde bulunurdu.
Bir sre bu byle devam etti. Nihayet Sultan Gazan, Baydu Han ile Zencan civarnda muharebeye
giritiinde Baydu Hann askerinin iki misli olduunu grnce korktu ve dnmek istedi.
Ama iyi talihli emir Nevrz ona Eer han bugn slam ile merref olur ve kfrn karanlndan
kurtulursa Tanr herhalde kendisine zafer ve nusret verir. Tanrnn hak gelince batl kaybolur diye
buyurduu zere hak daima batla galiptir dedi.
Gazan Han da Bu her halde byledir. Bakalm eer Tanr bana dmana kar zafer verirse, ben de
Mslman olmay ahdettim. slam dinine girecek ve irkten kurtulacam dedi.
Tanr hemen zafer ihsan etti. Baydu Hann ordusu savamadan bozguna urad ve Gazan Hann eline
pek ok ganimet geti.
Bir iki gn sonra Emir Nevrz, Tanr zafer ve nusret ihsan etti; o halde Han da yapt vaadi yerine
getirmelidir diye ihtarda bulundu. man nuru hann kalbinde parlad, ki kendisinde de kabiliyet vard.
Onun iin Emir Nevrzun sz tesir etti. Tanrnn ltuf ve inayetinin de tabii buna katks olmutur.
Biz bir kimsenin aka kabiliyetli olduunu grdk m,
Bir remiz ve iaretle onun kalbini kaparz.
Bunun zerine Han dedi ki: O halde sayesinde kfirlikten kurtulup Mslman olabileceim, olgun bir
bilgin lazmdr. Onun iradyla Mslman olaym. O bana Mslmanln edep ve erknn retsin.
Derhal eyhlislam, ariflerin medar iftihar, muhakkiklerin sultan Sadeddin brahim bin el-eyhl-
rif-i Muhakkik-i Hamevye (Tanr ruhlarn takdis etsin) yazdlar ve onu atyla Bahrbdtan az bir
zamanda Azerbaycana getirdiler. enlikler ve ziyafetlerden sonra uurlu bir saat setiler. Han slam
gusuln yapt ve ad geen eyhin hrkasyla ereflendi. Bir blbl gibi tevhit kelimesini sylemeye
balaynca emirleri ve devlet adamlar da hep birden slamiyeti kabulle ereflendiler. Bunu kutlamak iin
salar satlar. Btn memleketlere mjdeler yazld, fetihnameler gnderildi.
Bu olay 691 ylnn abannda oldu; ama Tarih-i Benkitde 693 olarak gsterilmitir. Hakikati Allah
bilir.
Emir Nevrz slamn saadetine mazhar oluunun yan sra ehadet derecesine de nail olmutur. Ne mutlu
ona ki bu yksek dereceye ulat.
Emir Nevrzun ehadeti Heratta 696 ylnda evvalin yirmi ikisi olan sal gnnde vaki oldu. Tanr
kabrini nur etsin.
Arif eyh
FAHREDDN- IRAK
(Tanr ruhunu takdis etsin)
Ad brahim bin ehriyarl-Irakdir. Hemedanda dnyaya gelmitir. Muhakkik ve salik bir erdi.
eyhlerin eyhi ihbeddin Shreverdnin mrididir. ok ateli ve arifane szleri vardr. Vecd ve falda
ei yoktur. Muvahitler ve arifler onun szlerine ok kymet verirler. Tasavvuf hakknda yazlm muteber
eserleri vardr. Lemet adl eseri o byk adamn ateli dnme gcnden bir parldamadr.
Hikye ederler: eyh Irak temiz bir nazarla gzellere bakmaktan kendini alamazd. Bir gn eyh
ihbeddine, Iraknin pazarda bir nalbant ocuun karsnda oturup temaasna daldn sylediler.
eyh bunun zerine Irakyi karsna alarak, Bu senin yaptn nedir. Sen bu hareketinle dervilerin
namus ve haysiyetini berbat ediyorsun. Grmyorsun ki mnafklar, una buna sz tayanlar daima seni
gzetliyorlar? dedi.
Iraknin verdii cevaptan eyh incindi. Irak uzun zaman yalvard yakard ve sonunda yine eyhin
gnln yapt. Fakat eyh onun bu cretini cezalandrmak iin, Senin Hinte gitmen ve orada bir sre
riyazet yapman lazmdr. Gmn temizlenmesi iin zulmet ve karalt iinde bulunmas arttr dedi. Ve
onu eyhlerin eyhi, salik-i muhakkik, abdal ve evtad dairesinin kutbu, asillerin fahri eyh Baheddin
Zekeriya- Multanye havale etti. eyh Zekeriya adn yukarda andmz eyhlerin eyhi ihbeddinin
halifelerindendi.
Bunun zerine Irak Sind, Multan, Hint yolunu tuttu ve eyh Baheddin Zekeriyaya ulat. Bir sre
Multanda bu eyhin yannda slk ile urat. Bu seferinde tarif edilmeyecek kadar zaferlere mazhar
oldu. Ayrlk ve hasret ateleri iinde ok etkili iirler syledi. Hintliler Irakye ok fazla tevecch
gsterdiler. eyh Baheddin kzn Irakye verdi. Iraknin Hintte drt yl zarfnda on drt kere erbain
kardn sylerler.
eyh Baheddin Zekeriya, Irakyi daima kontrol altnda bulundurur, onun iirlerinden ok holanr ve
byk bir zevk duyard. eyh bir gece onun halvethanesinin kapsna giderek onu dinledi. Irak vecd
iinde unu okuyordu:
lk defa arab kadehe dkdklerinde
Tesirini sakinin sarho gzlerinden dn aldlar.
Yeme ime sahiplerini kendilerinden geirmeleri iin
Kendinden geme arabn dimalarna dktler.
n can kuunu avlamak iin
Fitne koparan dilberlerin salarndan alar kurdular.
Dnyada ne kadar bela ve musibet varsa,
Hepsini topladlar ve adn ak koydular.
Mademki onlar kendi srlarn kendileri ak ettiler,
O halde Irakyi niin rsv edip ortaya attlar.
eyh bunu dinledikten sonra Iraknin bu ektii ayrlk ve hasret azabna acd. Gzleri yaard ve ona
Artk zaman gelmitir. Haydi memleketine git. Bizim selam ve niyazmz da hakikatler snamz ve
yakn ehlinin rnek kiisi eyhimiz ihbeddine ulatr diyerek Irakye izin verdi.
Bunun zerine Irak kalkp tekrar Iraka gitti. Fakat kendisinin Iraka vusulnden evvel eyh ihbeddin
Tanrnn rahmetine kavumutu. eyh Irak bundan ok mteessir oldu. eyhinin mezarn ziyaretten sonra
ama geldi. Bir sre orada slk ile urat.
709 ylnda sultan Muhammed Hudabende zamannda Dimekde vefat etti; seksen iki yl mr srmt.
Mezar Cebel-i Salihiyyede eyhlerin eyhi, ariflerin muktedas, btn mahlukatn ve mmetlerin nderi,
Muhyiddin bin Arabnin yanndadr.
[MUHYDDN BN ARAB]
Endlsl olan Muhyiddin bin Arabnin nesli Htem-i Tye ular. Drt Halife zamannda Endlse
giden ve o diyar eline geiren Htem-i Tnin neslinden gelen ocuklar orada kalmlard.
Muhyiddinin nesebi ite bu kabileye mensuptur ve bu rubai onundur:
Benim kutbum kalbim, benim kalbm Lbnanm,
Benim srrm akm; benim merebim irfanm;
Benim Hrnum ruhum, benim Kelimim [Musa] aklm;
Benim Firavunum nefsim; benim heva hevesim Hmnmdr101.
101 Hmn: Hazreti Musa zamanndaki Msr firavununun veziri.
Sultan Muhammed Hudbendenin ad Olcaytu Hand ve onun soyu fazllardan birinin syledii u
beyitten anlalr:
ah Olcaytu bin Argun bin Abaka Han
Bin Hulagu Han bin Tuluy bin Cengiz Han. [BEYT]
Argun Handan sonra Gazan Han padiah oldu ve Olcaytu Han ondan kat. Birka yl Kirman ve
Hrmz taraflarnda Harbendekn ile gezip dolat; bu yzden ona Harbende eein kulu denilmitir.
Bazlar bunun byle olmadn syler ve bir ocuk ok gzel olursa anas babas ona nazar dememesi
iin irkin bir ad verir derlerdi, ite bu yzden ona Harbende ad verilmi.
Hudbende 703 ylnda Gazan Hann lmnden sonra saltanat tahtna oturmutu; ok hnerli ve hner
sahiplerini seven bir padiaht. Onun daima alan dnme gc memleketin hayrna ilerdi. Aslen
Hemedanl olan Hce Redddini kendisine vezir yapmt.
Redddin faziletli bir vezirdi. Tebrizdeki Rediyye imaretini o yaptrmtr. Dnyada ondan daha
byk bir imaret yoktur. Bu binann stne Bu imareti ykmak, baka bir imaret yapmaktan daha
mkldr ibaresi yazlmtr. Tarih-i Cmi-i Red [Cmit-Tevrih] onundur. Bu kitaptan baka
hendese ve ameli hikmete dair risaleleri de vardr. Fazilet ve kerem sahibi bir vezirdi.
Cmit-Tevrihin mukaddemesinde: Bu tarih kitab sabah namazn klp baz evraklar okuduktan
sonra gne douncaya kadar geen zamanlarda yazlmtr. nk baka zamanlarda memleket ileriyle
urama dnda, baka bir ile uramak mmkn deildi diye yazmtr.
Muhammed Hudbende 719 ylnda lmtr. Bazlar otuz alt, bazlara da otuz yedi yl mr
srdn sylerler. Kmbed-i Sultaniyyede defnedilmitir. Kale ve Sultaniye ehri onun
binalarndandr. Tanr burhann nurlu yapsn.
airlerin Meliki
BEDR- CCRM
(Tanr rahmet etsin)
Ehliyetli biriydi. Sahib-i divn Hce Baheddin zamannda sfahana gelmitir. Hce Mecdddin
Hemger-i Frisnin rencisidir.
Eblfeth el-Bstnin matla :
Dnyada insann ziyadelii noksandr.
Hayrdan baka eylerdeki kazanc aynen zarar ve ziyandr. [BEYT]
eklinde olan kasidesini nazmen Farsaya tercme etmi ve ok gzel, stata bir tarzda sylemitir.
Azann seirtmesi hakknda manzum bir eseri vardr. Sanatl sylenmi iirleri oktur. Sahib-i divn
Hce emseddinin olu Hce Baheddin Muhammedin vl hakknda noktasz sylenmi u sanatl
kaside onundur:
Kerem ilerini bu lemde merte kim yapt?
Cmertliin temelini kim salamlatrd, kim dzeltti?
O, adalet leminin direi, saltanat bileinin bilezii,
slamn binasnn temelidir.
Melekler gibi yce, Utarid gibi bilgili, gne gibi ltuf ve ihsan sahibi,
Simah mzrakl, Arslan hamleli, Hilal alemlidir.
Methetme sahiplerinin sevinci, dmann mrnn helaki,
Meliklerin ba, saltanatn kalbinin ram at, hkmn asldr.
Onun szleri herhalde helal sihirdir.
Onun murad her an muhtalara mal balamaktr.
Onun temiz kalbi daima kelam ve ilimle meguldr.
Onun keremlendirilmi olan nefsi
mmetin salahna ait ilhamlarn geldii yerdir.
Onun sava detleri lemin verdii hkmleri reddeder.
Onun zehir gibi hamleleri dmann ilerini bozar.
O ve onun kalbinin himmeti adaletlerinin mimardr;
Hem o ve hem nefesli memleket dertlerinin merhemidir. [KASDE]
Sen onun akik gibi dudaklarnn yannda
Bedahan lline kymet verme.
Onun gl gibi yanaklaryla gelincik ieklerini bir tutma.
Dzgn selvinin serkeesine syledii szlerden bahsetme.
Benim sevgilimin boyunu gr ve o sallanan selviye kymet verme.
Onun ll gibi dudaklar ve mis saan ayva tyleri varken,
Karanlklar ve hayat suyu emesini anma, bunlara nem verme.
Eer karanlk gecelerde sana onun vuslat myesser olursa,
Onun yznn yannda parlayan gnei arama, onun gazellerine bak.
Artk ebherin ivelerine deil, onun ayva tylerine bak,
Bostann terutaze yeilliklerine bakma.
Eer o peri yzl hurinin vuslat sana elverirse
Artk cennetin adn anma, Sleymann mlknden dem vurma.
Eer glistan temaa etmeye meyledersen,
Onun yzne bak, glistan dolamaktan vazge.
Ey Bedri, bu viran menzil senin gnlnn istedii gibi deildir.
Sen sfahan dnyann btn lkelerinden aa gr. [GAZEL]
Hce emseddin olu Baheddin sahib-i divnd. Babasnn vezirlii zamannda sfahan hkimiydi. ok
iddet ve cesaret sahibiydi. Memleketin dirlii dzeni konusunda ok emek ve gayret gstermitir.
Tarih-i Gzde sahibi Hce Hamdullah Mstevf diyor ki: Onun siyaseti yle iddetliydi ki, sfahan
byklerinden birini yanna istese, kefen ve ttssn hazrlar ve vasiyetnamesini yazar ondan sonra onun
huzuruna gelirdi. Bir seferinde ufak ocuu elini uzatt ve sakaln tuttu. Hce o kadar kzd ki, ocuu
asmak iin yemin etti. Yeminini yerine getirmek iin ocuu bir petemala balayp astlar.
sfahann ileri gelenleri onun bu gsterdii iddetten dolay daima aleyhinde beddualar ettiler ve bunun
tesiriyle de gen yanda ld.
Hce emseddin hakknda bir air u mersiyeyi yazd:
Ey Hindu klesi felek olan olum Muhammed?
Senin bir kln btn zamane pazarnn kymetidir.
Babann srt, senin elif gibi olan boy bosunun hasretiyle,
Kalarn gibi iki bklm olmutur. [RUBA]
Muhakkiklerin nderi
EYH ZZEDDN PR HASAN-I SFERYN
(Tanr aziz ruhunu takdis etsin)
Arif, muvahhit, salik ve meczup bir adamd. slamn ve Mslmanlarn eyhi Rzyl-hak ved-din Ali
bin Sad Lalann halifelerinden eyh Cemleddin Ahmed Zakirin mrididir. Aslnda onun hl
tercmesinin veliler srasnda yazlmas lazm, fakat airlikte de mkemmel bir adamd. Trke ve Farsa
gzel iirler sylerdi, Trkede mahlas Hasanoludur [Pr Hasan]. Divan Azerbaycanda ok
mehurdur. Bu gazel onundu:
Benim sevgilim uh ve merhametsiz kt, ne yapaym.
Onun dncesi benim sabr ve kararm elden ald, ne yapaym.
Ah u zar ettiimden halk bana serzenilerde bulunur,
Ben yrei yank, inleyen ve biare bir m, ne yapaym.
Benim ay yzl sevgilim bir gn kp gelmedi,
Geceleri sabahlara dek yldzlar saymayp da ne yapaym?
Sevgilim gnlm alp gtrd, gnlm ho etmekle hi uramad.
Ondan fari oldu, ben gnlsz ve yrsz kaldm, ne yapaym.
Sevgilimin gam benim halimi altst etti buna ne ila olur?
Aktan iim gcm perian oldu, ne yapaym.
Sevgilim Tanr gibi iki cihanda gzel yzldr,
Ben de Pr Hasanm, onu sevmeyeyim de ne yapaym? [GAZEL]
eyhlerin eyhi, vilayet feleinin kutbu Rzyyddin Ali bin Sad Lala (Tanr ruhunu takdis etsin)
Gazneliydi. Hakm Sennin amcasnn oludur. Babas Sen ile beraber hacca gitmitir. Cveyn
vilayetine bal Husrev-i rgnde kethdayd. eyh Rzyyddin Ali Lalann doumu bu ad geen
Husrev-i rgnde vaki olmutur. eyh dnyann meskn olan drtte birini gezmitir. Drt yz byk
eyhten irat icazeti almtr. Nihayet biat elini lim arif eyh Eblcenab Necmeddin Kbrya uzatt.
Eblrza Baba Reten-i Hind ile Hintte bulutular. Baba Reten Peygamberin kendisine verdii
taraklardan bir tara ona verdi ve cann Hakka teslim etti. Baba Retenin Peygamberle grt
sylenir. Bazlarysa onun sa aleyhisselamn havarilerinden olduunu syler. Onun mrnn bin drt yz
yl olduu rivayet edilir.
eyh Rzyyddin Ali bin Sad Lalann lm 642 ylnda vaki olmutur; bazlar yetmi alt, bazlar
da yetmi dokuz yl yaam olduunu syler.
eyhlerin eyhi Sadeddin Hamev onun vefatndan sonra sekiz yl yaamtr. Azizlerden biri eyh
Sadeddinin vefatna u tarihi sylemitir:
Millet ve slamn nuru ve takvann mumu olan
Cihann eyhi Sadeddin Hamev,
650de cuma gn kurban bayramnda
kindi namaz vaktinde Bahrbdda vefat etmitir.
Seyyid-i Sdt, Abdullah bin Muviye bin Abdullah bin Cfer bin Eb Tlibdir. Tanr cmlesinden
raz olsun.
Onun babas Muviye bin Abdullah, [Emevi halifesi] Muviye bin Eb Sfynn zamannda Dimekte
dnyaya gelmiti.
Abdullah bin Cfer, sabahleyin yanna gittiinde Muviye ona Dn akam bir ocuunun dnyaya
geldiini iittim. Ona ne ad koyacaksn diye sordu.
Ne emir buyurursanz onu koyacam dedi Abdullah.
Hasanoullar arasnda Muviye ad yoktur. Senden bu ocuun adn Muviye koyman rica
ediyorum dedi Muviye.
Abdullah bunu kabul etti ve bunun zerine Muviye de ona hediye olarak 200 dirhem gnderdi. ocuun
isminin ne olacana karar klndnda, mminlerin emiri Alinin olu Hasan buna darld ve Abdullaha
Az paraya kt bir isim satn aldn diye yazd.
Abdullah bin Muviye, [Emevi halifesi] Velid bin Abdlmelik zamannda Abdurrahman bin Eas ile
birleerek isyan etti ve nihayet Eb Muslim [Horasan] zamannda [Horasan valisi] Nasr bin Seyyrn
kendisiyle Serahs snrlarnda muharebeye tututuu zamanda Kirman yolundan Herata geldi ve Nasr bin
Seyyrn adamlaryla yapt savata ehit oldu. Tanr rahmet etsin.
Seyyid Hseyinin genlik zamannda yazd iir ve dzyaz eserlerin says otuzdur. Kenzur-Rmz,
Nzhetl-Ervh, Zdl-Msafirn, Srat- Mustakim ve Tarabl-Meclisiyse yallk zamannda
yazmtr. Seyyidin hakikatleri ve marifetleri ieren Anka-i Murip adnda bir eseri olduunu iittim.
Seyyidi Herat ahalisinin bir kavgada ehit ettiklerine dair mehur rivayeti hibir tarihte ve hibir
kitapta grmedim, okumadm. Bu herhalde asl esas olmayan bir avam szdr.
BN NASUH-I FRS
(Tanr mezarn nurlandrsn)
Zamann fazllarndan ve Farisin asilzadelerindendir. Sultan Eb Sad Han zamannda Dehnme
adndaki eserini vezir Hce Gysddin Muhammed bin Red adna yazmtr; bu kitap ehlinin ve
erbabnn yannda ok mehurdur.
Bu rubai onundur:
Yarabbi, beni fakr zaruretle arkada yaptn;
Yrsz ve esiz braktn.
Bu, senin kapna yakn olanlarn mertebesidir.
Hangi hizmetime karlk bana bu devleti verdin. [RUBA]
Sz Meliki
BN HSM-I HREV
(Tanr rahmet etsin)
Onun fazileti tavsife smaz. Mevlana Muzaffer-i Hirev onun iirlerini btn akranlarnn iirlerinden
stn tutard.
Kendisi kavaftandr [ayakkabc] ve drs-saltanat Heratta yerlemitir. Herat melikleri zamannda
meydana kmtr ve Melik emseddin-i Kert hakknda syledii bu ktada onun devletinin balangcn
bu suretle beyan eder:
Bizim zamanmz emseddin-i Kert ile nurland.
Onun gemisi murat denizinde yzd.
uras tuhaf ki onun hkmetinin balangc, halkn
Hullide mlkh [mlk daim olsun] szne pek uygundur. [KITA]
Bu 729 yllarnda olmutur.
bn Hsmn bir mstezad102 vardr ki Abdlkadir-i d bu mstezat ile bir tasnif ve beste yapmtr.
O mstezad yledir:
102 Mstezad: Her dizesine bir kk dize eklenmi divan edebiyat nazm trn ifade eden bir edebiyat
terimi. Bir gazelin her dizesine bir ksa dize ekleyerek oluturulan iir biimi. Her dizeden sonra bu
kalbn ilk ve son birimlerine uygun kalpta bir ksa dize sylenir. Eklenen bu ksa dizeye ziyade denir.
Ziyadeler dizeden saylmad iin iki uzun iki ksa dizeden oluan drt dize bir beyit saylr.
Padiah huzurunda dilencilik halini anlatacak kimdir?
Ahlar ve iniltiler dnda blbln feryat ve figanndan
Saba rzgrna ne haber gitmitir.
n sermayesi ya alayp szlamaktr,
Ya da altn ve yakut yahut da maukun merhametidir.
Bizim ise ne altnmz var, ne de senin merhametin,
Onun iin halimiz haraptr.
Ben her ne kadar sultanlarn derghna layk deilsem de
Merhametin yznden bazen bir dilenciye
Nazarla merhamet edileceinden midimi kesmemiim.
Harmann stnde uyuyan bu siyah hangi ylandr.
Senin kisvelerin midir?
Yazk ki hata ile siyah hindu ayn yerde uyuyorlar.
Ey ikinci Yusuf, senin ene ukurun gnllerin meskeni olal beri
Her kuyunun dibinde kaybolmu Yusuflar oald.
Senin endamnn esvap iinde olmas layk deildir,
Meer ki bu esvab kemale ermi laleden, klah da goncadan yapa.
Benim airliime ve senin gzelliine ahit isterlerse,
O bn Hsmdr demek yeter.
Yed-i Beyz ve asa gibi mucizelere ahit istenmez.
Muhammed bin Hsmeddin 737 ylnda Melik emseddin-i Kert zamannda yaamtr. Bu zamanda
baka bir Hsmeddin daha vardr. Gzel kasideler ve menkbeler syler; yeri geldiinde onun da hl
tercmesi anlatlacaktr.
Sultan Eb Sad Han iyi ahlakl, gzel yzl ve devlet sahibi bir padiaht. Sultan Muhammed
Hudbendenin vefatndan sonra on dokuz yanda saltanat tahtna oturmutu. Ahaliyi emniyet ve rahata
kavuturdu. Rmdan ta Ceyhun kenarna dek olan lkeleri hutbesi ve sikkesiyle ereflendirdi. Adaletiyle
dnyay ssledi. Kendinden nce koyulan kt kanunlar ve detleri tamamyla kaldrd. Memleketin her
tarafna fermanlar gnderdi.
Padiahlar bu gelip geici dnyada nbetle hkmet srer.
imdi ey melik, imdi sra senindir; adalet icra et. [BEYT]
Sultan Eb Sad bu fani dnyadan gen yanda cennetin bahelerine gt. Ahali randa onun
lmyle ok kederlendi, bana topraklar sat. Bir yl pazar yerlerine saman dktler. Btn minareleri
bezlerle rtp sokaklara kl dktler. Hce Sleyman, Sultan Eb Sad iin yazd mersiyede yle
diyor:
Eer taht ve ta adaletli Sultan Eb Sadin
Devletinin zevaline yanarsa, garip grmemelidir.
Azizlerden biri de onun vefatn yle anlatmtr:
Adaletli padiah All-hak ved-din Eb Sad Tanrnn hkmyle
Hicretin 736. yl Rebilyhrn on nc gn gece yarsnda
Bu dnyadan usanp ahrete gmtr. Felekten binlerce feryat figan ile:
Ey bu felein sahipleri, arhul itibar el-itibar diye bir nida geldi.
Sultan Eb Sadin lmnden sonra byk bir karklk oldu. Her tarafta emniyet kalkt, fitneler
uyand. Sultann bir halefi ve veliaht yoktu; onun iin saltanat belirli bir kiinin zerine karar klamad.
Etrafta bulunan emirler zorbala baladlar ve istiklal davasna kalktlar. Her serdar sultanlk
davasnda bulundu; bir emniyet memuru bile emirlikle yetinmedi. te tavaif-i mlk103 da bundan
baka bir ey deildi. Azerbaycanda eyh Hasan- Emir oban ve eyh Hasan- Celayir ayaklandlar.
Irak ve Farsta Muhammed zafer buldu. Horasanda serdarlar hanlarn makamna ulatlar; vezir Aleddin
Muhammed-i Ferymedyi ldrp onun yerine emir oldular. Merv ve Tsta Can-Kurban ihtilalleri
oldu. Serahs kapsnda Herat melikinin davulunun sesi ykseldi. Huttalanda karklk yznden ahalinin
huzuru ve rahat kat. Ta Belhe kadar hibir yerde emniyet kalmad.
103 Tavaif-i Mlk: Devletin otoritesinin zayflamas zerine ortaya kan kk kk bir sr beylik.
Ksaca 736 ylndan 781e dek yaklak elli yl randa tavaif-i mlk birbirleriyle savat. Vilayetler,
ehirler ve kylerin birbirleriyle ekiip boumaktan geri kalmadlar. Bu durum saltanat dairesinin
kutbu, sahibkran, byk emir Timur- Gurknn (Tanr burhann nurlandrsn) parlak klc gayret
knndan kncaya kadar devam edecek, fitne ateleri snmeyecekti.
Eb Sad zamannda yaayan byk adamlar unlardr: eyhlerden eyhler eyhi, arif Rknddin
Alddevle-i Simnan ve eyh Abdrrezzak- Kn (Tanr ruhlarn takdis etsin); limlerden
Nizmeddin-i Hirev (Tanr rahmet etsin); airlerden Hcy-i Kirman, Hce Selmn- Svec, Ubeyd-i
Zkn ve Nsr- Buhar (Tanr cmlesine rahmet etsin).
Sultan Eb Sadin mezar Kmbed-i Sultaniyyede, babas Sultan Muhammed Hudbendenin
yanndadr (Tanr burhann nurlandrsn).
[SMALLER]
smaililer halifeleri olan maml-Hmm makamn Cfer-i Sadkn olu smaile nisbet eder ve mam
Cfer-i Sadktan sonra [yedinci] imam olarak [onun byk olu] smaili tanyp dier imamlar inkr
ederler.
Bunlarn ilk halifesi Mehddir. 319 senesinde Maripde ortaya kan Mehd o blgeyi zapt etti ve
Mehdyeyi kurdu. Onun evladnn evlatlar senelerce Msrda halife oldular. Abbasi halifelerinden el-
Muktedir Billh zamannda Drs-selam- Badatta smailiyye halifeleri adna hutbe okudular.
Abbasi halifeleri Mehdnin nesebinin smaile ulamadna dair zamann imamlarnn yazlaryla bir
mahzar [dileke] yaptlar. Buna gre Mehd, Kfeli bir ekmekinin ocuuydu ve onun mam- Cfer ile
hibir ilikisi yoktu, bu nisbet byk bir yalan ve iftirayd. Gazi Eblabbas- reyh, eyhs-snne
Eblhasan el-Bhil, bn Frek, Eb Avne el-sfeyrayin, Kad Eblmahsin el-Ryn gibi o zamann
byk limleri dzenlenen bu mahzar imzaladlar. Bu mahzar Halife Mstasm Billh zamanna kadar
halifelerin hazinelerinde saklanyordu. Hulagu Han zamannda Hce Nsrddin-i Ts bunu ald ve
Msra smailiyye halifelerine gnderdi.
Ho tabiatl, latif szl ve szden anlayan biriydi. Daima sultanlarn ve hkimlerin meclislerinde nedim
olarak bulunurdu. Asl Kazvndendir.
Mudhikt- Ubeydde yle naklolunur: Eb Sad Han zamannda Ebherde Safiye adnda zht ve
ibadetle uraan zavall bir kadn vard. Birtakm saf kalpli kadnlar da ona ok itikat eder ve hrmet
gsterirlerdi.
Sultan Eb Sad Hann st kardei Kongurat Hatun bir gn bu Bb Safiyeyi ziyarete gitti. Sircddin
de o mecliste hazr bulunuyordu. Sofra kurdular.
Bana Bb Safiyenin artndan bir para verin, bir ksmn yiyeyim ve geri kalan uur olsun diye
evime gtreyim dedi Kongurat Hatun, yemek esnasnda.
Sircddin ona, Ey hatun, eer istersen sana Bbnin btn yediklerini vereyim cevabn verince
Kongurat Hatun bu sze kzd ve Sircddinin yzne birka tokat vurulmasn emretti.
Sircddin mosmor olmu yzyle Sultan Eb Sad Hann meclisinde hazr oldu. Yzne ne oldu?
diye sordu Han.
Sircddin latifenin cereyann hana anlatt ve yle dedi: Ey padiah herkes benim gibi zariflerden
latifeleri bin dinara alr, Kongurat Hatun ise bir latifeyi on tokata ald ve kymet de hemen elime geti.
Rakip benim iki gzm yumruk darbesiyle morartt.
Gzlerim akan iki Dicleydi, imdi Nil oldu [mavi oldu]. [BEYT]
Han ne zaman Kongurat Hatunu grse gler ve Latifeyi airden pek ucuza aldn derdi.
Sircddinin Ubeyd-i Zkn ve Hce Selmn- Svec ile karlkl iir sylemeleri ve sz
mcadeleleri vardr. Halk bir rubai yznden Selmn ile Sircddinin birbirine stnl hususunda
mnakaalar yapt, fazllar bu rubailerin birini tekine tercih edemediler. Her iki rubai de sanatkrca
sylenmitir ve ok gzeldir.
Bu rubai Hce Selmnndr:
Ey akan su! Selvi senin yetitirmendir.
Ey salnan selvi! imen senin seraperdendir.
Ey gonca! Ban gelini senin perdene brnmtr.
Ey sabah rzgr! Bunlarn hepsi senindir. [RUBA]
Sircddinin rubaisi de udur:
Ey sabah bulutu, diken senin yetitirmendir.
Ey diken, goncann yreini kan eden sensin.
Gl sarho, nergis mahmur.
Ey sabah rzgr, bunlarn hepsi senin eserindir. [RUBA]
Fazllarn Halefi
RKNDDN SYN
Tatl szl bir air, ho dilli bir fazldr. Simnann kadzadelerindendir. Toga Timur Hann pek yakn
ve samimi adamlarndand, hann imam olmutu. Han mmiydi, fakat bir eyler okuyup renmek isterdi
ve Rknddin daima hann sohbetinde bulunurdu.
Hikye ederler ki: Bir adam Rknddine Han bir ey rendi mi? diye sordu. Rknddin Hana bir
ey retmek, lye bir ey retmekten daha g, l bu diriden iyidir dedi. Han da adrn
arkasndayd ve Rknddinin bu szlerini iitti. Derhal ellerinin ayaklarnn balanp hapse atlmasn
emretti. Rknddin uzun sre hapiste kald. Bu haldeyken u rubaiyi yazp hana gnderdi:
Padiahn yannda sz geen bir adamken
zengisinin altndan yaplmasn emretmek istedim.
Ama demir bunu iitince kzd,
Ayaklarma bu halkalar vurdu. [RUBA]
Irakta Rknddinin iirleri ok mehurdur ve gzeldir. Dehnme onun kaleminden vcut bulmutur. Bu
kitabnda birok gazeller ve ktalar toplam, bu iirleri ok ustaca sylemitir. Bu eser fazllar iin
metanet ve zarafette bir rnek olmutur.
Toga Han Mool padiahlar neslindendir. Sultan Eb Sad ve hanedannn buhrana uramasndan
sonra hanlk ona gemi, Esterbd ve Crcan saltanat onda karar klmt. Horasandaki Serbedrn
emirleri ona tabi oldular ve Horasan vilayetinin byk blmn eline geirdi.
Sultan, bahar mevsiminde Radegnn ayr ve imenlerinde vaktini geirir, kn da b- Crcan ve
Dveyn-i Esterbdta klak yapard. mam Rzann gml olduu Mehed-i Mukaddeste ok gzel
binalar yaptrd.
Fakat aa ve baya adamlara iltifatlarda bulunur, onlara iyi hediyeler verirken, asil kiilere kar
hain davranrd. Bu yzden byk adamlar ondan nefret ettiler ve Serbedrn ile ibirlii yaptlar.
Serbedrn onun zamannda etraf istila etti ve o saltanatn yalnzca kuru bir ismi ve resmiyle yetinmek
zorunda kald. Serbedrn emirlerini def edemedi ve en sonunda Sebzvar serbedrlarndan Yahya-
Kerrbnin eliyle ldrld.
Tarih-i Serbedrnda anlatlmtr ki: Serbedrlar szlerini ve yeminlerini yenileyip kulluklarn arz
etmek iin her yl Beyhaktan Esterbda han ziyarete giderlerdi. Hkm srme sras Hce Yahya-
Kerrbye gelince o da bunu srdrerek han ziyarete gitti ve Dveyn-i Esterbdda hann ordughna
ulat.
nc gn han, Yahya iin ahane bir ziyafet dzenledi. Onun mlazmlar ve emirleri iin bir sofra
kurdular. Han da kendi yerinde saltanat tahtna oturdu. Serhenk Hafz ign de Hce Yahyann
yanndayd ve bin kiiye yakn bir cemaat de uzakta oturuyorlard.
Bugn bu Moolu ldrmek mmkndr dedi Emir Yahya, Hafza.
Bu benim de hatrmdan geiyor dedi Hafz.
Bunun zerine Yahya, Hafza: Sen imdi hann yanna git. Herkes senin ona syleyecek bir szn
olduunu zannedecek. Hi ekinmeden hana doru yr ve bir vur, ben de sana yardma gelir, onun iini
bitiririm. Tabii bizim hizmetkrlar da bo durmayacaklar dedi.
Hafz kalkt ve hana doru gitti. Hacipler onu engellemek istediler, ama Brakn belki syleyecek bir
sz vardr dedi han. Hann yanna giden Hafz izmesinin iinden bir bak kard ve ona vurdu. Emir
Yahya da koarak geldi ve tibrizini kafasna yerletirdi. Hizmetkrlar da koup hep birden hcum ettiler.
Hann etrafnda bulunan herkes kat ve Yahya da bylece han ldrd.
Toga Timur Hann katlinden sonra saltanat Cengiz slalesinden bu tabakaya intikal etti; Serbedrlarn,
Can-Kurban ve Krt meliklerinin eline geti. Serbedrnn halleri ve tarihleri bundan sonra gelecektir.
Toga Timur Hann katli hakknda azizlerden biri u tarihi sylemitir:
lemin padiah Toga Timurun katli
Celal sahibi Tanrnn hkmyle
Hicretin 755. yl Zilkade aynn
On altsnda, cumartesi gn vaki olmutur.
Onun her hususta kemali malumdur, erhe ve beyana ihtiya yoktur. Onun melek sfatl kiilii, mana
leminin ganimetleriyle zengin, imam cevherlerinin madeni ve irfan denizinin incisidir. Hakikatlere kar
olan akn mecaz ivesiyle gstermi ve belki de nefsi hakikat gelinleriyle oynamtr. Onun tatl iirleri
kendinden gemi klarn yaralarna merhemdir. Onun zemzemleri104 ak hastalarnn krk yreklerini
paralar. Yksek ve alak tabakadaki btn insanlarn padiahdr, bunun iin de ona husrev denilmitir.
Bu ad airlik mlknde ona tamamen layktr ve hakknda sz sylemeye lzum yoktur. Bu tamamdr. Sz
ksa kesmek lazmdr vesselam.
104 Zemzem: Ezgili bir sesle ark, trk mrldanma.
Emir Husrevin asl Trktr. Aslen Kubbetl-hazra denilen ehirketen olduunu sylerler. Paymurg ile
Kar snrlarnda yerlemi olan Lain hezaresinden olduu rivayet olunur; bu kabile Cengiz olaylar
srasnda Maverannehrden kap Hinte gelmi ve Delhide yerlemitir. Emir Husrevin babas Emir
Mahmud bu kabilenin reisiydi. Emir Husrevin babalar Sultan emseddin Muhammed zamannda emirlik
mertebesi almlard.
Hint meliki Aleddin Muhammed, Emir Husreve ok ltuf ve inayetlerde bulunmutur. Emir Husrev de
emirlik derecesine ulam; padiaha mlazemet ve memuriyette bulunduu dnemde birok fazileti ihya
etmiti. Hamsesinde bu mlazemet devrini yle anlatr:
Ben kendinden gemi gam ve keder iinde kalm biare,
Yanp yaklmalar yznden iim bir tencere gibi daima kaynyor.
Gece sabahlara ve sabahtan akamlara kadar
Gam kesinde hi huzurum ve rahatm yoktur.
Bu kendini beenmi, dikkafal nefsim iin
Kendim gibi bir mahlukun karsnda ayakta durmaya mecburum.
Kan ayamdan bama kmadan
Kimsenin mrvvet suyuyla elim slanmyor.
Onu baz yalanlarla vdm halde bu hususta mazur grlrm.
Emir Husrevin Sultan Aleddin Muhammed ve ocuklar hakknda birok kasidesi ve eseri vardr.
Hakikat leminin rzgrlar onun mit bahelerinde estiinde bu kymetsiz dnya, Emir Husrevin
himmet nazarnda hie dt. Birok kere artk saraya mlazemetten istifa etmek istedi, fakat Sultan
Aleddin Muhammed bunu kabul etmedi.
En sonunda kendi gibi mahluka mlazemetten el ekti ve Hak ehlinin hizmetiyle urat. rade elini
vsllarn muktedas arif ve zahit eyh Nizml-hak ved-din Evliyann terbiye eteine vurdu. Yllarca
slk ile urat. Padiahlarn vlmesi hakknda sylenmi iirlerini divanndan sildi. Kalbini
nurlandrd ve hakikatleri kefetmekte yksek mertebeye ulat. eyhlerin eyhi ok defa mbarek diliyle,
mit ederim ki Tanr, maher gnnde beni bu Trk olunun yreinin ateine balasn diye
buyurmutur.
Emir Husrev, bu eyhin urunda varn younu verdi ve hamsesini onun iaretiyle yazd. te
hamsesindeki u iki beyit bu eyh hakknda sylenmitir:
Onun hankahnn duvar
Ycelikte Kbenin hatimine benzer.
Sere kular evlerin damlarnda nasl yuva yaparsa,
Melekler de onun hankahnn damnda yuva kurmulardr.
eyh Nizmeddin, Hintin en olgun eyhlerindendir. eyhlislam eyh Ferd-i Genc-i ekerin akraba
ve mritlerindendir. eyh Ferdddinin tarikat silsilesi eyhlisam ve lemin mridi eyh Mevdd bin
Yusuf- Azerye ular. Tanr cmlesine rahmet etsin.
Rivayet ederler ki: eyh Sad-i iraz son zamanlarnda Emir Husrev ile grm, onu grmek iin
Farstan Hinte gelmitir. Emir Husrevin eyh Sadye tasavvur edilmeyecek kadar hrmet ve itikad
vard. Ve ona kar ihlas hususunda yle buyuruyor:
Sarho Husrev mana kadehine
irazdaki sarholuk meyhanesinin rasn dkt. [BEYT]
Ve dier bir yerde de:
Benim szlerimden oluan kitabn
Cildinin irazesi iraz irazesidir.
Her koulda onun eyh Sadye byk bir sevgisi vard.
Fazllar, Emir Husrevin divann toplamadlar; nk insafla dnlrse deniz kaba, ilm-i ledn
[ilham] ise harfe smaz. Sultan- sad Baysungur Han, Emir Husrevin szlerini bir yere toplamaya ok
alt. Yz yirmi bin beyti bir araya getirebildi, ama bundan sonra gazeliyatndan iki bin beyti de baka
bir yerde buldu ki, bunlar onun divannda yoktu. Bunun zerine onun btn iirlerini toplamann imkn
dahilinde olmadn anlad ve bu iten vazgeti.
Emir Husrev risalesinin birinde, Benim iirlerim be yz bin beyitten az, drt yz bin beyitten oktur
diye buyurmutur.
Hamsesi on sekiz bin beyittir; eyh Nizm-i Gencevnin (Tanr ruhunu takdis etsin) hamsesiyse yirmi
sekiz bin beyittir. Tuhaftr ki szlerinin bazsn haddinden fazla uzatm, bazsndaysa icaza gitmitir; her
halde icaz105, fesahat ve belagatte makbuldur.
105 caz: Az szle ok ey anlatmak, sz ksa sylemek, anlamna gelen bir edebiyat terimi. Ksa bir
cmleyle maksad ifade etme sanat.
Sultan Baysungur Han, Emir Husrevin hamsesini eyh Nizmnin Hamsesinden stn tutard. Fakat
Ulu Bey Gurkn bunu kabul etmez ve eyh Nizmye itikat ederdi. Bu iki fazl ehzade bu hususta
aralarnda ok banazlk gsterip mnakaalar yaptlar. ki hamseyi beyit beyit karlatrdlar. Eer bu
iki air arasnda gsterilen banazlk zamanmzda olsayd, zamanmzn eletirmenlerinin (mrleri
ilelebed uzun olsun) o ateli dnme gleri de bu stnl kabul ederlerdi.
Ksaca, Emir Husrevin nazik, ateli ve yrek yakc szleri insanlarn iini atele doldurur, klarda
sabr ve sknet brakmaz. Tevhit hakkndaki bu beyit ona has olan szlerdendir:
Tavuklar bir damla su imezler ki
Balarn ge kaldrp Tanrya kretmesinler. [BEYT]
Peygamberlerin padiah ve doru yollarn klavuzu olan efendimizin mirac hakknda sylenen u beyit
de onundur:
Onun miracndan pheye denin gnl aynasna
Bir teessf h ekmek lazmdr. [BEYT]
Eer Hamsesi kartrlsa u aadaki beyit gibi ok nazik szlere tesadf edilir:
Eekinin tmaryla len eein karnnda arpa bulunmas,
Srtnda otuz menn [sska] bulunmasndan evladr.
Emir Husrevin hayatnn sonlarnda iirlerini drt ksma, bazlarysa ksma ayrdn sylerler.
Fakat drde ayrm olmas daha dorudur. Bu ksmlarn her birine yle isimler verdi: Tuhfets-sugr
genliinde, vasatl-hayat orta yallnda ve slkunun banda, gurretl-kemal yalanma ve
olgunluk devrinde, bakiyyetn-nahiyye ise ihtiyarln nihayete vard devirlerde syledii iirlerdir.
Biz bu drt ksmn her birinden birer gazel setik. nce tuhfets-sugrdan:
Gnl elden gitti. Kirpiklerimde kandan bir nian, can gitti.
Cann yerindeyse kaybolan canan kald.
O giden sevgilinin peinden gzyalarm da braktm.
O giden gelmedi, fakat gzyalarm olduu gibi akmaya devam etti.
Onun at yarann, canmn iinde brakt niann
Meydana kmamas iin trnaklarmla gsm paralyorum.
Dostlarn tleri yarama merhem olmad,
Yreimin iinde onun szlerinin brakt yaralar kald.
Ey gz, kan olmu gnlmn macerasn sen syle,
nk bende artk anlatacak dil kalmad.
Herkes bir sre mest ve putperest olur.
Fakat benim mrm tamamyla getii halde
Gnlm bu iki iptiladan kurtulamad.
Tvbe edip sarholuktan el yummak istedim.
Fakat salah eli, byk arap lsnn dibinde kald.
Gnl ve din her ikisi bana veda edip gittiler,
Yalnz niyaz ba onun kapsnn eiinde kald.
Dn gece onun hayali, verdii cefalardan zr diledi.
Yar ekilmi h oklar yayda kald.
Husrev, onun atnn trnaklarnn iz brakt her yerde,
Hararetli hlaryla atelere yand.
Vasatl-hayattan; ki Emir Husrev bu gazeli Sultan Aleddin Muhammed evkn oynarken hazrlksz
bir ekilde sylemitir:
Padiah esvabn giydi, at meydana gtrn.
Bunu ve btn balar evknn nne koyun.
O gamzeleriyle klarn vuran geldi, canlarnz hazrlayn.
Bizim Yusufumuz seferden dnd, Kenana mjdeler gtrn.
Onun eteine el uzatmak, herkesin kavli ve kuvvetinin kr deildir.
Ey ak yolunun mnasebetsiz heveskrlar,
Siz kafalarnz yakanzn iine sokup saklayn.
Ey o klar arasnda ayyarlktan dem vurursa eer,
Onun gamndan cannz kurtarsanz bile faydas yoktur.
O cann matemini tutmak lazmdr.
Eer onun dudaklarndan bugn bir pck nasip olursa
Yarn cennette Rdvann106 minnetini ekmeye ne lzum var?
106 Rdvan: Cennetin kapcln yapan melek.
Benim gibi bir cizin yrei, padiahn ahinine layk deildir,
Bu le parasn kapcnn kpeinin nne atnz.
Ak llerinin kuu mugayln dikenlerini [devedikeni] yer;
ekere kavumann mjdesini, sofrann sineklerine verin.
Gnl hasta olan Husrev, halini kanla iki yanana yazd.
Bir zavallnn macerasn sultana arz edin.
Gurretl-kemalden:
arap kp boald, can ise araba doymad.
Ey gnl, eer arap yoksa kendi kann i.
Mecnunun zincirinin sesi klarn erganunudur.
Bundan zevk almak aklllarn kr deildir.
Ak bana dman olarak kfidir,
Ey felek sen bunun iin zahmet ekme.
Nerede cellat varsa orada kasaba ihtiya yoktur,
Padiaha syle kan dksn, polise syle boyunlar vursun.
Bir can iin canan terk etmek dostlarn mezhebinde yoktur.
Ey akl, sakn, sakn bizim iin gam yeme; nk bu yolda
Gayeye ulamak iin delilikten daha l bir sebep yoktur.
Eer yrin cemali olmazsa hayaliyle de yetiniriz,
Derviin evinde mehtaptan daha iyi mum yoktur.
Ey kfir, ey insan avcs biraz yava ol;
Biare bir ahunun Trklerin okuna tahamml yoktur.
Onun ene ukurundan vazge, yoksa susuzluktan lrsn.
Eer sen o kuyuyu kazarsan su yerine kan kar.
Sen Husreve uykuda yzn gstereceini sylemitin.
Sen bu sz senin aknn yabancs olanlara syle.
nk aknn ainas olanlarn gzne uyku girmez.
Bakiyyetn-nakiyyeden:
O ihtiyar ve genler ki mal ve servet kaydederler,
Onlar akll deildir, aklsz ocuklardr.
yi hayat srmemek, dnyann zevku sefasndan nasip alamamaktan
Alayanlar; iyi bil onlar kendilerinin bu hallerine glmektedirler.
Ne mutlu o kiilere ki bu lemden gne gibi pirpak gelip getiler,
Bu toprak yn olan lemin zerine bir glge braktlar.
k yolunu kapamann mmkn olmad bir eve
Gnl balayanlar ne kadar ahmaktr.
Bu felek bann tuhaf bahvanlar vardr,
Hangi fidan dikseler, sonra onu skp atarlar.
Samimi dostlarn arkadalklarn ganimet bil.
Onlar bu dnyadan gittikten sonra tekrar gelip sana ulaamazlar.
Bu bir varlk ki, onun hasl hitir.
Dikkatle bakarsan insanlarn hi ile yetindiini grrsn.
Sen bu varlk lemine gelen misafirlerin yol azn hazrla,
nk onlar aziz misafirlerdir ve buradaki ikametleri bir iki gndr.
Eer sen insansan kpeklere kmseyerek bakma,
nk onlar efendilerine bizden daha iyi kulluk eder.
Sana hayrl bir iten daha iyi bir evlat olamaz,
nk senden dnyaya gelen evlat deil, hepsi dmandr.
Ey Husrev, eer himmet sahibiysen bu dnyaya meyletme.
Hmann lee meyletmesini makbul tutmazlar.
Emir Husrevin zahiri ve manevi birok faziletin yan sra musiki ilmine de tam bir vukufu vard. Bir
kere bir algc onunla tartmaya giriti. Musikinin riyazet ilimlerinden olduunu, iir ve airlik ilminden
daha stn olduunu iddia etti. Emir Husrev onu susturmak iin u ktay yazd:
Bir mutrip Husreve dedi ki: Ey sz hazinesi,
Musiki ilmi iir iliminden derece ve kymet itibariyle stndr.
Musiki pek ince ve latif bir ilim olduundan kaleme gelmez,
Fakat iir ilmi kt ve defterlere girebilir.
Cevaben dedim ki: Evet, bu ikisinde de kemale ermi bir adamm.
Her ikisini de layk olduu ekilde ltm bitim.
iirleri topladm, defter oldu. Eer yazmak mmkn olsayd da
Musiki eserlerini toplasaydm, inan o da defter olurdu.
Bu iki ilim arasnda doru ve makul farkn ne olduunu syleyeyim,
Bu iki ilmi bilen bir adam insafl dnrse bunu kabul eder.
Bir kiinin iiri bal bana bir ilim olarak kabul etmesi uygundur,
nk o usule ve arkcnn sesine muhta deildir.
Bir iir algsz okunabilir, onun mana ve vezninden bir ey eksilmez.
Eer bir algc okurken yalnzca han han ve hun hun dese,
Bunun dnda bir sz olmasa, o ey manasz ve eksik olur.
Neyzenlere bak, onlarda yalnz ses vardr, sz yoktur,
Bu yzden de sz iin bakasna muhtatr.
te bu ynden de ses ve sema sahibi bir airin vcuduna muhtatr.
Elhasl iir bir gelindir ve onun ziyneti musiki namesidir.
Eer bir gelin gzel olursa, sssz olmas onun iin ayp deildir.
Ben yalnzca bu ak hakikati anlayana insan derim,
Eer anlamyorsa bana sorsun, sormazsa o eektir.
Emir Husrev, len dostlarnn hasretiyle u ktay sylemitir:
Mezarla doru gittim, yoklua dnm
Dostlarn hasretiyle zri zri aladm.
Bunlar nereye gittiler dediimde mezarlk cevaplad,
Sesimin yanksyla onlar nereye gitti dedi. [KITA]
u da zamann ikbali aleyhinde sylemitir:
kbalin bekas yoktur, ona gnl balama.
Senin gurur iinde geirdiin mr hebadr.
Eer sen bana inanmyorsan bu nkteyi benden dinle,
kbal kelimesini evirdiin vakit la-beka [kalc deil] olur.
u rubaiyi de ak hakknda sylemitir:
Ak ulesinden yanmam kiiyle
ne ucu kadar alakam yoktur.
Eer sen yank gnll deilsen bizden uzak ol,
nk biz yanmam yreklere ate salarz.
unu da zamandan ikyet maksadyla yazmtr:
Ey Husrev, bu ne haldir?
Dnyada limler cahillerden aa mertebededir.
Bu nkteye bak insaf ile syle.
Drt harf ile katre ve derya birdir.
Emir Husrevin ilham kabilinden olan iirlerinden bundan fazla bahsetmeye bu tezkirenin tahamml
yoktur. nk dalgal kocaman bir deniz havuza smaz. te bu yzden bu denizin daha derinliklerine
dalmaktan vazgeildi.
Emir Husrev uzun bir mre nail olmutur. 725 ylnda murat atn varln dar dehlizinden hzla lmekn
meydanna atlatm, dudu gibi olan ruhunu bu duygular kafesinden kurtarp azat etmi ve vuslat
kristanna ulatrmtr. Mbarek kabri Delhi ehrinde, tarikat eyhlerinden eyh Ferdddin Genc-i
eker ve eyh Nizmeddin-i Evliyann da yatt mezarlktadr.
Onun Bahrl-Ebrr, Mirts-Saf ve Ensl-Kulb gibi kasideleri hret bulduktan sonra, fazllar ve
airler o kadar nazireler yazdlar ki bunlardan burada bahsetmek kabil deildir. Emir Husrevin
Hamsesinden baka Delhi meliki hakknda syledii Krns-Sadeyn, Dvelrn-i Hzr Hn, Noh
Sipihr, Hazinl-Fth, Menakb- Hind, Tarih-i Delhi, Kanun- stfa gibi eitli iir ve dzyaz
risaleleri vardr.
Sultan Muhammed Tulukah Hint diyarnda byk, mbarek, uurlu ve devlet sahibi bir padiaht.
Delhide ok gzel binalar yaptrm, iman ve ihlasndan Havz- Hs tamir ettirmiti. Mcahit, gazi,
limleri seven ve airleri gzeten bir padiaht.
. diyarna kadar fethetti. Onun bykln, ltuf ve kereminin hretini duyan Horasan airleri Hinte
akn ettiler. Onun, evladnn ve torunlarnn vlmesi hakknda kasideler ve kitaplar yazdlar. Onun adn
ykseltmek iin dini hatalara dtler.
712 ylnda insanln bu alak aleminden, kudsiyet semalarna ykseldi.
Fazl mevlana Muzaffer-i Hirev (Tanr rahmet etsin) Muhammed Tulukah ve emseddin-i Kertin
vefat hakknda u ktay sylemitir:
Muhammed Kert sava gnnde Kvus gibi
Sohrbn107 yreini dalad.
107 Sohrb: Zlolu Rstemin olu; Efrasiyb tarafndan hileyle dvtrld babas tarafndan
ldrlmtr.
nce Memleketin hidivi Muhammed Tuluk,
Sonra da Muhammed Kert dnyadan gitti.
Fazllarn Meliki
HCY- KRMAN
(Tanr rahmet etsin)
Kirman asilzadelerindendir. Fazilet sahibi ve gzel szl bir airdir. Fazllar ve bykler onun szlerini
belagat ve fesahatte esiz sayar, kendisine nahlbend-i uar [airlerin bahvan] derler.
Hcy her zaman seyahat eder, hi Kirmanda durmazd. Hmy Hmyn kitabn Badatta yazm
ve bu eserde hakikaten szn hakkn vermitir. ok makbul gazelleri kitabna katmtr. Bu destanda
vatana kar son derecede olan evk ve hasretini u birka beyitle ok gzel tasvir etmitir:
Kirman topraklarnn stnden geen o amber kokulu seher rzgrlar
Ve orada yuvalarn kurmu olan kularn sesleri ne kadar hotur.
Ben ne gnah iledim ki,
Felek beni o temiz topraklardan ayrp byle gurbet diyarna att.
Gzlerimden Dicle gibi yalar akarken Badatta niin oturaym?
Hcy seyahatleri srasnda ariflerin eyhi, muhakkiklerin muktedas, asillerin sultan, milletin ve dinin
rkn Alddevle-i Simnan ile (Tanr ruhunu takdis etsin) tant ve ona mrit oldu. Sofibdda yllarca
sufi oldu. eyhin iirlerini toplad. u rubaiyi eyh hakknda sylemitir:
li mrnn yoluna giren
Hzr gibi hayat suyu emesine ulap
eytann vesvese ve hcumundan kurtulur
Alddevle Simnan gibi olur.
Tevhit hakkndaki u gazel de Hcyundur:
Celali ve cmertliiyle mukaddes,
Ycelii ve olgunluuyla aziz olan Tanry tenzih ederim.
O yle cennet sahibidir ki onun sanat srp gider.
Zhal [Satrn] onun hkmyle bu dnya manastrnn bekisi,
Merih [Mars] onun emriyle bu kalenin muhafzdr.
Her ay kn feyekn [ol der ve olur] emriyle
Gn kulana Marip altnyla bir kpe takar.
Bazen gk yzne Zl-i Zerin [Aksal Zl] kalarn eker
Bazen gnee Zl olunun klcn verir.
Eer Hcy bu kapdan inayet talebinde bulunsa revadr,
nk padiahtan inayet kullardan sorulur.
Bu da onundur:
Nazar sahiplerinin gznde
Sleymann mlk ve saltanat bile havadan ibarettir.
Belki Sleyman o kimsedir.
Mlk ve saltanat eylerden azattr.
Dnyann suyun zerine kurulduunu sylerler.
Ey efendi, buna inanma.
Eer dikkatle bakarsan o belki hava zerinde kurulmutur.
Bu eski hann kapsnn nnde nsiyet adrn kurma,
nk bunun temeli tamamen yersiz ve temelsizdir.
Sen dehr denilen bu ivebaz koca karya gnl verme,
O birok damada nikhlanm bir yeni gelindir.
Bu felein meyli ve muhabbeti klarn hep birinin stne salar.
Buna kar ne yaplabilir ki, bu alak byle yaratlmtr.
Badatn topraklar halifelerin kanyla alar.
Yoksa bu Badattaki seddlbahr deildir.
Vaktiyle eddd108 sarayn yaptrrken
108 eddd bin d: d kavminin hkmdar, hibir dine inanmayan ve tanrlk taslayan bir despottu.
Kuranda da geen, efsanevi rem Balar denilen muhteem baheler ve saraylarn bulunduu yeryz
cennetini ina ettirmitir.
Tula yerine altn klelerini kullanmt. imdiyse
Padiahlarn saraylarnda tula olarak edddn kellesi kullanlyor.
Dalarn eteklerini sslyen laleler lale deil, Ferhadn cier kandr.
Ey Hcy, bu dnyann olan biten tm mahsl
Gam ve kederden baka bir ey deildir.
Bahtiyar kii bu dnyadan tamamyla azat olandr.
Hcyun divan yirmi bin beyittir. Bunlar fevkalade sylenmi kasideler, mukattaat ve gzel
gazellerden ibarettir. Hmy Hmyndan baka drt mesnevisi vardr. Bunlardan biri de Mahzenl-
Esrra nazire olarak yazd Ravzatl-Ezhrdr ve gayet gzel yazlmtr. Ama bu tezkirenin bunlarn
hepsinden bahsetmeye tahamml yoktur.
Hcyun vefat 742 ylndadr. Tanr rahmet etsin.
[ALDDEVLE SMNAN]
eyh rif Alddevle Simnanye gelince: Bu kii Ahmed bin Muhammed bin Ahmed el-Biynbekdir.
Onun fazl ve kemalini aklamaya lzum yoktur. Sufiliin usul ve detini diriltmitir. eyh Cneyd-i
Badadden sonra hi kimse bu yola ayak basmamtr.
Mifth adl risalesinde diyor ki: Ben tasavvufun edep ve erknn yazmak iin bin tabaka kd,
babamdan kalm yz bin dinar ve mlk sarfettim, sufilere vakfettim. Altm yl Mslmanlarn hayr ve
iyilii iin altm. imdi ihtiyar ve ciz bir adamm. Her eyi brakp bir keye ekildim. Kapm halka
kapadm.
Hikye ederler ki: eyh genliinde Argun Hann mlazemetiyle meguld. eyhin amcas Melik
erefeddin-i Simnan, Argun Hann yaknlarndand. Bir gn Argun Han, Kazvnin aasnda Ali nak
ile savayordu. O gn eyhe cezbe geldi; esvabn, klahn, atn, silahn att ve handan izin almadan
ban alp Simnan tarafna ekti gitti. Simnandaki Sekkkiye Hankahnda bir sre Ahi erefeddin-i
Simnannin yannda ibadetle urat.
Argun Han onun gnln ne kadar yapmak istediyse de, o fakr hrkasn dnya ehlinin esvabyla
deimedi. Sonra oradan kalkp Badata gitti ve arif eyh [Nureddin] Abdurrahman- sferynye mrit
oldu.
eyhin ahvali tarikat risalelerinde yazlmtr. eyhin tevazusu o derecedeydi ki, bir seferinde
Nizmeddin-i Hirev onu tekfir etmi ve Sen kfirsin diye yazmt. eyh Alddevle bu kd okudu,
ac ac alad ve Ey nefs, ben sana yetmi yldan beri kfirsin diyorum, buna inanmyordun. imdi artk
phen kalmamtr. Mslmanlarn imam, dounun ve batnn mftisi senin kfrne hkm veriyor. Artk
buna boyun e ve beni incitme diyerek u rubaiyi yazd:
Benim bir nefsim var; eytandan baka bir ey deildir.
Yapt ilerden de piman olmuyor.
Ben ona bin kere iman telkin ettim.
Fakat bu kfirin Mslman olmaya hi niyeti yok.
eyhin mr yetmi yedi yl iki ay ve on drt gnd. Bir aziz onun vefat hakknda u ktay sylemitir:
Dnyann muhakkiklerinin sultan, byk eyh, Hakkn ve dinin rkn
Alddevle makamna memnun ve mesud oturdu.
Vefat nebilerin sonu Muhammed aleyhisselamn hicretinin 736. ylnda
Recep aynn yirmi nde, cuma gecesinde vaki olmutur.
eyhin halifelerinden olan eyh Necmeddin Muhammed Muvaffak- sferyn diyor ki: Byk eyh
bana ka kez u szleri tekrarlamtr: mrmn sonunda bana malum olan, banda malum olsayd, ben
zamann padiahnn mlazemetinden ekilmezdim. Ssl esvaplar iinde bile olsam, Tanrya tapan bir
insan gibi yaardm. Ve padiahlarn yannda mazlumlara yardm eder, onlarn ilerini grrdm. Ssl
esvaplar iinde bile, bir abaya brnm dervi gibi yaamak mmkndr, bu insan riyadan daha uzak
tutar ve ayn ihlas saylr.
Tarikat libas zht ve takvayla yakr. Sufilik yalnz cbbe ve yeil esvap giymekle olmaz.
Sultanlarn yannda mazlumlarn ilerini gren, biarelere yardm eden, hakszla maruz kalanlar
koruyan, mlhitlerin bidatlerini kaldran nfuz sahiplerinin mevki ve makamlar ne kadar da mukaddestir.
Hi phe yok. Tanr bu adamlar daima yceltir. Dertli ve biare dervilerin ilerini gr, nk senin de
yardma muhta olduun iler olacaktr.
Muhammed bin Muzaffere gelince: Horasanldr. Havf vilayetine bal Selme kyndendir. Babas
[erefeddin Muzaffer] Sultan Muhammed Hudbende zamannda Yezde geldi. Her ikisi Yezddeki Rbat-
Harabede yol bekilii ederdi. ok cesur ve himmet sahibi bir adamd. Birka defa Yezdde
kahramanlk gsterdi. Sultan Eb Sad zamannda Yezdin ahnelii ona verildi.
Eb Sad ldkten sonra memlekette bir devrim oldu; bunun zerine Muhammed bin Muzaffer de 741
ylnda ortaya atlarak Yezd valiliini eline geirdi. Muhammed ah [ncu] ldrd, Eberkh ve Fars
da ald; bamszl ve nfuzu o dereceyi buldu ki, etraftaki melikler korkmaya baladlar. Yneldii her
yere hkim olurdu; ama sonunda devletinin gnei batmaya yz tuttu. Olu ah c kendisine kar kt
ve yakalayp gzlerine mil ektirtti.109
109 Muzafferiler: Yaklak 1314-1393 arasnda rann dousu ve gneyinde egemen olmu hanedan.
Muzafferi egemenlii sfahan ile Yezd arasndaki Meybod kentinin valisi erefeddin Muzaffer ile balad.
erefeddin Muzafferin olu Mbrezddin Muhammed, ran egemenlii altnda tutan lhanl hkmdar
Eb Sad tarafndan Fars ve Yezd valiliine atand. Eb Sadin lmnden sonra topraklarn genileten
Muhammed, Kirmanda hkm sren Kutluhanlar hanedannn son temsilcisi ah Cihann tek kzyla
evlenerek bu blgeyi de denetimi altna ald. Sonunda rann gneyini ynetimi altnda birletirdi, ama
1358de oullar Kutbeddin ah Mahmud ve Celleddin ah c babalarn tahttan indirip topraklarn
paylatlar. ah cnn lmnden ksa sre nce topraklarn olu arasnda bltrmesi hanedann
zayflamasna neden oldu ve sonunda Timur 1393te son Muzafferi hkmdar Mansur bin ah cy
yenilgiye uratp ldrerek hanedana son verdi.
Hoca Hafz- iraz (Tanr ona rahmet ve gufranda bulunsun) bu hususta u ktay yazmtr:
Dnyaya ve dnya malna gnl balama;
nk ondan kimse vefa yz grmemitir.
Kimse bu dkkndan inesiz bal yememi,
Kimse bu baheden dikensiz taze hurma koparmamtr.
Felek, tamamyla parladktan sonra
Rzgrla sndrmedii hibir era yakmamtr.
Klcndan kan damlayan, bir hamlesiyle ordular bozan,
Bir narasyla dman askerinin merkezini yaran
Dnya hkimi ah Gazi, bykleri sebepsiz hapseder,
ktidar sahiplerinin kafalarn hi syletmeden keserdi.
llerdeki arslanlar onun adn iittiklerinde
Korkudan peneleri tutmaz hale gelirdi.
iraz, Tebriz ve Irak eline geirdiyse de eceli geldi;
Dnyay gren gznn nuru olan kii,
[Olu] onun dnyay gren gzne mil ekti.
Emir Muhammed bin Muzaffer de gzne mil ekildii srada u rubaiyi sylemitir:
Ben, devletinin direi millerce uzanan,
Hint kaplarndan Nile kadar hkim olan kiiyim.
Devlet kadehim azna kadar dolunca,
Gzmn nuru, gzme mil ekti.
Dild Hatun, zamann kerem ve cemal sahibi bir kadn olup Emir Hasan Noyann karsyd. Sultan
Eb Sad Hann lmnden sonra Badat ve Azerbaycann hkimiyeti Emir eyh Hasana gemiti,
fakat kendisinde yalnzca saltanatn ad vard; btn iler Dild Hatunun elindeydi. O, Belks
yaradlnda bir hatundu.
Hce Selmn bu adaletli melikenin evket ve azameti hakknda yle sylemitir:
Arball, temkini ve peesinin azametiyle
Sencerin klahnn kesini bir gnde bin kere krmtr.
Sultan veys de ho tabiatl, hnerli, gsterili, kerem sahibi bir padiaht. Trl ilimlerde bilgi
sahibiydi. Kalem-i Vst ile yle resimler yapard ki, ressamlar hayran kalrd. Zamann en ileri gelen
ressam olan Hce Abdlhay, onun talim ve terbiyesiyle yetimiti, Sultan veysin rencisiydi. Musiki
ve edvar ilminde de eserleri vard. yle yakklyd ki, atna binip sokaa ktnda Badat halk
kendisini seyretmek iin yollara dklr, onun gzelliine hayran olur ve ilerinden u beyti okurlard:
Dnyada kaybolan Yusufun gmleinin kokusu
Nihayet senin yakandan kt.
Dnyann her tarafnda cmertliinin, gzelliinin, fazilet ve kemalinin hreti yayldktan, Reyden ta
Rma kadar olan lkeler kaza ve kader kadar kuvvetli olan fermanna uyduktan sonra, ecel mnisi
[ktibi] onun ayrlma fermann yazd ve ecel hokkabaz onu aldatmaya koyuldu. Daha genken bu fani
zindandan Cennetin ebedi balarna gt. lrken aadaki beyitleri syleyerek, aziz dostlarnn
yreklerini keder ve zntyle kana bodu, gariplerin gzlerini Ceyhun nehrine dndrd:
Bir gn can bakentinden ten ehrine gittim.
Orada birka gn, bir garip olarak yaadm;
Sonra vatanma kavutum.
Ben bir efendinin yanndan kam kleydim.
Nihayet yaptmdan utanarak,
Kl ve kefenle yine onun yanna gittim.
Ey bu dnyadan mahrum kalm benim
Beraber dp kalktm dostlar!
Benim ayrldm bu lemde hoa kaln.
Evet! Bir toprak yn olan dnyann kt yreklilii yznden talarn yreklerinden kan ve bulutlarn
gzlerinden yalar akar. Feleklerin zulmnden ve gl yzllerin mateminden goncann gmlei para
para olur, bu keder yznden gln ll rengindeki tac dp topraklara serilir.
Hce Selmn, Sultan veysin tabutunun ayak ucunda hngr hngr alayarak bu mersiyeyi okumutur:
Yazk, ne kadar yazk ki devlet bann gl gen yata birden soldu.
Yine ne kadar yazk ki, emel grclk atnn zerinde
hsanyla gnller avlayan o svari dnyadan gt.
Bu olay 775 ylnda oldu. Tanr onun burhann nurlandrsn.
Aada adlarn saydmz byk airler Sultan veys zamannda yaamlardr ve Hce Selmnn
adalardrlar: Ubeyd-i Zkn, Nsr- Buhar, Hcy-i Kirman, Mr-i Kirman ve Muzaffer-i Veled
(Tanr hepsine rahmet etsin).
Fazllarn Meliki
MUZAFFER- HREV
(Tanr rahmet etsin)
Ona ikinci Hakan derlerdi. Son gelen airlerden onun kadar metanetli sz syleyen yoktu. Bilgi ve
fazilet sahibi bir adamd.
Btn lkelerin airleriyle sz mcadelesinde bulunur ve onlarn szlerine itiraz ederek kendi iirlerinin
stnln ispatlamaya alrd. Birok defa yle demitir: Svenin vergi memuru (ameldar) olan
biarenin kafas ancak anlay snrlarna kadar ulaabilir, fakat airlik meydannda gezinemez. Onun
airlii ancak Kirmann o ressam taslann yardmyla olmutur. Sve vergi memuru olan biareyle
Selmn- Svecyi, Kirmann ressam taslayla da Hcyu kastederdi. Kendiden baka air tanmazd.
Hikye ederler ki: Muzaffer lrken divann suya att ve Muzafferden sonra bu divan kimse
bilemeyecek ve belki de anlamayacaktr dedi.
Mevlana Muzaffer Hf vilayetine tabi Hazravan kyndendir; baz mecmualarda Muzaffer-i Hazravan
diye yazmlardr. Kert meliki Muizzddin Hseyinin zamannda yaamtr ve Kert melikleri hakknda
mkemmel kasideleri vardr. Bu, onlardan bir beyittir:
Sultan Muizzddin ki, gne onun cmertlik denizinden
Bir inci ve gk ondan bir hava kabarcdr.
Baka bir iirinde de yine Muizzddin hakknda yle diyor:
Kadrinin tenceresi altnda srme renkli dokuz felek
Bir avu kl ve parlak bir atetir.
Onun kendisine mahsus tebihleri, irak ve hayal etmedeki ustal btn fazl ve airlerce kabul edilir.
u kaside onundur:
Ey yasemin zerine kasten miskten bir ben koyan!
Bu ben yznden biare gnl hlden hle girdi.
ki cihanda hali benim halimden beter olan bir kii,
Senin beninden daha ok ortal birbirine katan bir ben yoktur.
Baktm ki, senin boyunu, azn, zlfn ve kvrck salarn,
Her birini bir harften rnek aldn fark ettim.
Boyun gmten bir elif, azn mercandan bir mim,
Zlfn miskten bir cim ba, salarn da galiyeden bir dal alm!
Senin bir gne olduunu syledim, bu bir hakikatti.
Sen benim ay olduumu syledin, ite bu imknszdr.
Ay gneten uzak olursa olgun bir ay olur;
Halbuki ben senden uzaklatmda bir hilal gibi inceliyorum.
Ey benden uzak sevgili, bir kl gibi zayfladmdan haberin yok.
Senin hayalin uykuda benim yanma geldi.
Ben de belki vuslatn myesser olacan sandm. Fakat uyanp da
Seni gremeyince hayalinin beni hayalden ayrt edemediini anladm.
Senden ayr kalnca bir gn bir yl kadar sren n
Ylda bir gn olsun hatrna getirmiyorsun.
Elbet bir gn gelir, ben de gzelliiyle btn ehri nurlandran
O yz grerek gnlm ve canm nurlandrrm.
Gnlm de senin ayrlnn penesinden kurtulur,
Vuslat banda bir fidan yetitir.
Senin yzn ve Melikin hkmyle fal aan kiinin gn kutlu olur.
O melek mertebeli melik ki devletlerin ve dinin muizzidir.
Melekler arasnda onun ei yoktur.
O, kaleler fetheden yle bir padiahtr ki,
Melekler felekte her gn ona izzet ve devlet mjdeleri verir.
Muharebelerde dmanlardan canlar alr;
Elence meclislerinde bir svariye koca bir lke verir;
Kendisinden bir ey isteyene cihan balar.
Arn sahibi olan Yce Tanrdan baka
Ondan daha lim ve daha adil bir melek yoktur.
Zhal [Satrn] gazapl, gne eserli, felek mertebeli,
Yamur ordulu, bulut elli ve deniz keremlidir.
Ey padiah, dnya senden gzellik, mlk, azamet ve celal almtr.
Ey padiah, tabiatm cotuunda ve bana yr olduunda,
Tatan kan tatl sular gibi ondan da metin szler doar.
imenlerde ve balarda imal rzgrlarnn etkisiyle ve
Yldzlarn terbiyesiyle fidanlar bittike ve
lemde gece ve gndzler, aylar ve yllar devrolduka
Tanr her gece, her gndz, her ay ve her yl sana yardmc olsun.
Melik Muzaffer bunca fazileti ve airliine ramen pek laubaliydi. Dnyaya ve dnya adamlarna nem
vermez, stne bana hi bakmazd. Herkesin arasnda ok pis bir kyafetle gezer, kirli elbiseler giyerdi.
Fazllar onun bu halinin nne gemek isteyince onlara yle derdi: Siz benim zhirime bakmayn,
manevi gzelliime bakn.
Bir gn Kert melii Muizzddin Hseyin, medresede Mevlana Muzafferin odasna geldi. Muzafferi
topran stne oturmu ve nnde toz toprak iinde birka eski kitap olduu halde grd. Sen bu hafta
iir caizesi olarak bin dinar aldn. Niin altna bir kilim almadn diye hiddetle sylendi.
Ey padiah! u sizin ayanzn altndakini yakn zamanlarda yz dinara aldm diyen Mevlana
Muzaffer, eliyle tozu topra bir tarafa ekti ve altnda fevkalade bir hal grnd.
Sen artk laubalilii ve kaytszl son derecesine getirmisin dedi melik bu pislii grnce ve
medresenin ferrana Muzafferin odasn her gn silip sprmesi iin emretti.
Kert melikleri ok cesaretli ve mrvvetli insanlard. Onlar Trktr. Vaktiyle Sr adnda bir kii
inden Gr dalarna geldi ve Alptekin zamannda ortaya kt. Kert melikleri, bu adamn soyundan
geldiklerini sylerler. Bunlar Gr meliklerinden sonradrlar ve Sebktekin hanedannn ardndan saltanat
bunlara intikal etmitir. Belh, Herat, Hindistann birok yeri, Gaznin ve Kbil yllarca bunlarn
hkimiyeti altndayd.
Kert ailesi Herat, Gr ve bu diyara bal yerlerde bir sre padiahlk ettiler. Bunlarn en son meliki
Gysddindi. Onun saltanatnn sona ermesi ulu sahibkran, hilafet dairesinin kutbu Emir Timur-
Gurknn eliyle olmutur.
Tarih-i Makamt sahibi diyor ki: Melik Muizzddin Hseyin-i Gr, Sultan Sencer ile Bdgste bir
savaa tututu. Yetmi bin svarisi vard, buna ramen hezimete urad ve Sultan Sencerin eline esir
dt. Sencer onu ldrmekten vazgeti ve dedi ki: Bu mayas bozuk Grlu esir edilmeye, eline ayana
demir vurmaya layk deildir. Brakn nereye isterse gitsin, nerede olursa olsun. Nam ve hret
kazanmak iin onu ldrmedi ve hapse de atmad.
O biare, Sencerin kararghnda bir sre hakaret ve zillet grerek dolat. Sonunda kendini ahmakla
ve delilie kaptrd. Ordu ve pazarda leventlerle der kalkar, alar ona yemek verirdi.
Bir gn Sencerin yaknlarndan olan sahib-i divn Felekddin-i eter, melii ordu ve pazarda bu
halde grnce acd; atndan inip gnln ald ve Bu ne hal? dedi. O da bu beyiti okudu:
Ben kendi halimi sana niin syleyeyim, nk biliyorum ki
Sen sylemeden de biliyor, yazmadan da okuyorsun.
Bunun zerine Felekddin, onun bu perian halini zel bir mecliste sultana arz etti. Sultan huzura
getirilmesini emretti. Melii eski bir esvap ve kirli bir klahla padiahn huzuruna getirdiler. Farz
edelim perian bir duruma dtn, hi olmazsa bu kafan dn; byle pis bir takkeyi niin kafana
giyiyorsun dedi padiah.
Melik cevaben yle dedi: Bu kafa benim olduu zamanlarda, yetmi bin kii bu kafay dnyor ve
ona mukayyet oluyordu. imdi bu kafa senindir, istersen pazarda ve kararghta asarsn, istersen Msra
satarsn. stersen zerine mkellef bir ta koyarsn, istersen yn bir klah giydirirsin. Ona hkim olan
sensin, beni bu kafann sahibi sayma.
Sultan ona acd. Maln mlkn altnla satn ald ve esaretten kurtularak, mlknn kendisine
verilmesini emretti.
Melik Muizzddin saltanattan ayrldktan sonra kendi mbarek eliyle yetmi mushaf yazd.
MEVLANA HASAN-I MTEKELLM
(Tanr derecesini ykseltsin)
Mevlana Muzafferin rencilerindendir. Niaburludur. Fazilet sahibi bir adamd. Kert melii
Gysddin adna, iir sanatlar hakknda ok gzel bir kitap yazmtr. Bu gazel onundur:
Senin yokluuna sabr ve takatim olduunu,
Gamdan harap gnlmn yalnzla sabrettiini sakn syleme.
Senin yznden uzak olduum zamanlar rahat ettiimi,
Bu yaaytan lezzet aldm zannetme.
Sen gzmden uzaklaal, beni yzn grmekten mahrum ettiin
Gnden beri gzlerimde nur kalmadn sakn dnme.
Gamn yznden ok takatsiz kaldm.
Senin aknn derdiyle kudret ve kuvvetimin kaldn sanma.
Bana k ve rsva dedin.
Perianlk ve rsvalktan ne dersen bende mevcuttur.
Bu hl karsnda senin szlerini inkr etmek olmaz.
Bana ayp ve hner, ne isnat edersen, onlarn hepsi vardr.
Ak leminde benim gibi perian derbeder
Baka bir k daha olduunu kimse syleyemez.
Hoten, in ve iilde senin tatllnda ve gzelliinde
Baka bir dilberi kimse gstermez.
Kert melii Gysddin, Melik Muizzddin Hseyinden sonra Herat, Gr, Serahs ve civarnda hkm
srd. Niabur, Ts ve Cm fethetti. Onunla Sebzvar Serbedrlar ve Can-Kurban emirleri arasnda
kavgalar eksik olmazd; bunlarda ounlukla Melik Gysddin galip gelirdi. ok cesur ve pervasz bir
adamd.
Ahali kendisinden ikyetiydi, zulmederdi. Bu zamana kadar hkm sren baz manasz kanunlar onun
ortaya koyduu bidatlerdendir.
Hakikate erienlerin kendisiyle vnd, milletin ve dinin ziyneti Mevlana Eb Bekir-i Tybd
(Tanr ruhunu kutlasn) onun zamannda yaamt. Melik bir gn bu eyhi ziyarete gelmiti. Mevlana ona
dedi ki: Ey melik olu! Sen lemlerin Tanrsnn kudreti ve kuvveti nnde o kadar hakir bir mahluksun
ki, tasavvur olunamaz. Bununla beraber o seni kullarndan bir zmrenin bana musallat etti. Kibirlenme,
adalet ve insaf kendine klavuz yap, mazlumlarn hakkn ver. Yoksa Tanr bu mlk elinden alr ve
senden daha iyisine verir.
Melik, Mevlanann huzurunda bundan sonra adalet yolunu tutacana, zulm ve bidatten vazgeecei
szn verdi; fakat sonra yine eski haline dnd, zulm ve tecavzden el ekmedi. Bunun zerine bir
cemaat Mevlanaya gelip onun bu halini ikyet ettiler. Zulmnn haddi atn, yreinde merhametin
zerresinin bile kalmadn sylediler. Mevlana da bu rubaiyi yazp gnderdi:
Padiahlarn klarnn bir inii de vardr; bu zulm yapma.
Her gnlde senden bir ikyet var; buna sebebiyet verme.
Bir elma ile bile halka zulmetme.
Senden her zulmn hesab istenir; bundan sakn.
Melik Gysddine bu da tesir etmedi ve zulmden el ekmedi. Mevlana bir gn bir mecliste, Biz
artk mlk bu zalim meliin elinden alp ondan iyisine baladk dedi. ok zaman gemeden byk
emir, ulu sahibkran Timur- Gurkn Ceyhun nehrini geti. Ordusu Herata geldi ve Kert oullarnn
kkn kazd.
Hi phe yok ki Tanrnn erleri, mlk ve melekt lemine hkimdirler. Onlarn kimya eserli nazarndan
denler talihsizdir. O inayet nazarna mazhar olanlarn devletiyse devaml olur. Felek onlardan yardmn
esirgemez.
Tanr, adaleti Nirevnn adaletini hkmsz brakan, ahlak zamann kutub ve ileri gelenlerinin
indinde makbul olan bu husrev-i gaziyi daima devlet tahtnda oturtsun.
Anadan doma kr bile, onun dnyay nurlandran
Alnndaki byklk alametlerini grr.
O, hasepte byk ve nesepte emeline nail olmu bir padiahtr.
Sleyman nerede? Gelsin de yz onun parmana taksn. [KITA]
Kert oullar devletinin sona ermesi 781 ylnda olmutur.110
110 Kert Hanedan: Hanedann kurucusu emseddin Muhammed bin Eb Bekirdir. Mslmanlara kar
lml politika izleyen Cengizin olu geday [Oktay] Han, emseddinin Herat ve Belh topraklarnda
vasal olarak kalmasna izin verdi. Zamanla gcn arttran emseddin melik unvann alp hkmdar oldu
(643;1245). Yklm Herat ehrini tekrar mamur hale getirdi; Moollarla ilikisini hi gerginletirmedi
ve onlarla birlikte Delhi sultanlna kar savalara katld. lmnden sonra yerine torunu Fahreddin
geti; bu dnemde Moollarn taht kavgalar sebebiyle zayflamalaryla Kertler glerini gelitirdiler;
ama yine de Moollara kar dmanca davranmadlar. Melik Gyseddinin lmnden sonra Kert tahtna
srasyla oullar II. emseddin, Hafz ve Muizzddin Hseyin geti. 735te (1335) lhanl devletinin
dalmasyla randaki emirlikler bamszlk kazanp kendi aralarnda mcadeleye giritiler. Melik
Muizzddin Hseyin ise Delhi sultan Muhammed bin Tuluka balln bildirdi ve hutbeleri onun
adna okutmaya balad. Muizzddin Hseyinin lmnden sonra oullar Muhammed Serahsta,
Gyseddin Pr Ali ise Heratta ynetimi devraldlar. Son Kert meliki Gyseddin Pr Ali zamannda
Herat Timur tarafndan igal edildi. Hapsedilen Gyseddin ile olu sonra affedildi, Timurun vasal
olarak bir sre daha Heratta hkm srd; ama Timur Hindistan seferinden sonra Kert hanedann ortadan
kaldrd. Kertler dneminde Heratta birok cami ve medrese yaplm, lim ve sanatkrlar, air ve
edipler himaye edilmitir.
Tanrnn Makbul
DERV NSIR-I BUHAR
(Tanr ona rahmet etsin ve kendisinden raz olsun)
Fazilet sahibi ve dervi bir adamd. Derin manal iirlerinden gnllere fakr kokusu gelir. Daima
seyahat ederdi. Dervi hrkas giyer, yn klah takar ve srtnda keten bir cbbe bulunurdu. Bundan baka
yanna dnyalk hibir ey almazd. Aadaki beyitler onun bir kasidesindendir:
Kanaat mlkne sahip olan derviin
Ad dervitir, fakat hakikatte lemin sultandr.
Eer felek frn, kuluk vaktinde ekmek yerine
Scak gne karsa, bu bile derviin sofras iin azdr.
Seni gnn birinde hadiseler zehirleyerek ldrecek;
Bu halka eklindeki felek benekli bir ylandr.
nsanolunun hali, dirhemden derhem [perian] olur.
Evet, dirhem de tpk derhem eklinde yazlr.
Rivayet ederler ki: Dervi Nsr hacca giderken Badata geldiinde Hce Selmnn hretini iitmi
ve onunla grmek istemiti. Bahar vaktinde Diclenin sellerden takn bir halde akt bir gnde, Hce
Selmn ilim ve irfan sahiplerinden bir topluluun iinde Badat Kalesinin zerinde oturmu, suyun
akn izlerken grd. Nsr gidip Selmna selam verdi. Selmn ona kim olduunu sordu. Ben bir garip
airim dedi Dervi Nsr.
Bunun zerine Hce Selmn, onu imtihan maksadyla u msray syledi: Diclenin bu yl sarhoa bir
ak var.
Ayaklar zincirde, dudaklar kpk iinde, belki divane olmutur dedi cevaben Nsr da.
Hce Selmn onun tabiatndaki letafeti ve kudreti takdir etti, aferin dedi. Onu yanna ald ve adn sordu;
ki Selmn Nsrn hretini zaten iitmiti.
Bu suretle tantlar ve bir sre arkadalk ettiler. Nsrn Selmna byk bir itikat ve hrmeti vard;
kendisini Selmnn rencisi sayard. Bu gazel onundur:
Bizim arzumuz sevgilinin cana can katan sohbetidir.
Yoksa arap imekteki ama ne sarholuk ne de mahmurluktur.
Meyhanenin kymetini gnlne ate denler bilir,
Yrei donuklarn meyhaneyle ne ileri var?
Tevhit davas medresede olmaz,
Tevhit erlerinin yeri daraacdr.
Tesbihin ve seccadenin ne faydas var?
Bunlar, ruhun bu gsz bineinin stnde birer yktr.
Nsr ayrlktan alayp szlarsa, buna hayret etmemeli;
nk o yrinden ve diyarndan ayrlp perian olmutur.
Bu iiri de Sultan veysin vl hakkndadr:
Sana rann mumu mu yoksa Turann ay m diyeyim?
Seni gnlmn kblesi olarak m bileyim?
Yoksa canmn Kbesi mi diyeyim?
Halk senin yznn gzelliiyle rahat ve sknettedir.
Sana Tanrnn rahmeti ve ltfu mu diyeyim?
Akl gibi ok lzumlu ve can gibi gnl parlatcsn;
Can ve cihandan daha gzel ne var, syle ki sana o ad vereyim.
Yznden peeyi kaldrdnda sana cennet derim.
ki dudanla can balayan szler sylemeye
Baladndaysa sana hayat suyu derim.
Sana vefada muhabbetin temeli, sefada gzelliin fihristi,
Keremde ltuf ve ihsan madeni, meydann revnak ve gnei,
Ordunun ss ve ehsvari derim.
Mecliste arap itiinde seni zamann Cemidi olarak tanrm.
Atna binip gezinmeye baladnda Destann olu derim.
Gzeller, gzellik hususunda hep senin kulun olduu iin
Sana dilberlerin padiah ve gzellerin ah derim.
Dnyay fetheden yznle lemin Mehdsisin.
Mucizeler gsteren dudaklarnla sana zamann sassn derim.
Her ne kadar Sleyman gibi devlere, perilere hkim isen de
Ben sana nasl Sleyman derim?
Sen derece ve rtbe itibariyle yz Sleymana bedelsin.
Beni yanna ar da, sana klar taltif eden bir dilber diyeyim.
Benim tarafma salnarak gel de, sana salnan bir selvi diyeyim.
Nsrn iirlerini dinle ve srlarn anla da,
Ben sana halk arasnda szden anlayan bir padiah diyeyim.
Fazllarn Meliki
YEMNDDN TURAY- FERYMED
(Tanr ona rahmet etsin)
Onun mbarek vcudu faziletler bostannn bir aacdr ve bn Yemn de o aacn meyvasdr. Ehli dil,
iyi huylu, fazilet sahibi bir adamd. Aslen Trktr. Sultan Muhammed Hudbende zamannda Ferymed
kasabasnda emlak ve akar satn alp orada yerlemiti ve Emir Mahmud bin Yemnin doduu yer de
burasdr.
Sultan Eb Sad Han zamannda yllarca Horasanda sahib-i divn vazifesini gren ve hametli bir kii
olan sahib-i sad Hce Aleddin Muhammed-i Ferymed, Emir Yemnddine ok hrmet gsterir ve
himaye ederdi. Emir Yemnddin ile bn Yemn adyla mehur olan olu Mahmud arasnda karlkl iir
syleme yarlar olmutur. Her ikisi de fazilet sahibi ve gzel iir yazan birer airdi. Fazilet sahiplerinin
bazlar Emir Yemnddini daha stn tutar; fakat bu doru deildir. Emir Yemnddin bu rubaiyi yazp
Emir Mahmuda gndermitir:
Benim bukalemuna benzeyen felekten ve
Aalk adamlar koruyan dehrden ikyetlerim var.
Gzlerim srahinin kenar gibi daima yalarla
Gnlm de bir kadehin ii gibi kanla doludur.
Mahmud babasna u cevab vermitir:
Bu ayna gibi felein cefasndan ahlarla dolu
yle bir gnlm var ki, talar onun halini grse kan olur.
Felek gayb perdesinden neler gsterecek diye
Her gnm bin gam ve kederle sona erdiriyorum.
Emir Yemnddinin, olu Emir Mahmuda Rm ve Horasandan gnderdii, olunun da ona yazd iir
ve dzyaz mektuplar ok mehurdur; ama bunlardan burada bahsetmeye bu kitabn tahamml yoktur.
Bu kta bn Yemnin babas Emir Yemnddinindir:
Ey byk Tanr: Yreklerinde senin ilim ve hikmetinin yol bulduu
Kiilerin gslerinin tei,
Yaknlk aleminde katettikleri merhalelere vehim kuunun bile
Kanat oynatamad yolcularn azklar ve binekleri,
Hibir mukaddes nefsin eriemeyecei
Senin Kuds saraynn seraperdesinin arifleri,
Zincirlerinin sesleri ak ve zevk iareti olan
Senin zincirli divanelerinin istinalar,
Nefsi ntkann faziletlerine hayran kald,
Senin vuslatna henz erimi olan genlerin yz suyu,
Hak ve batllarn senden anlamad
Elsiz ayaksz biarelerin ahlar ve figan
Keye ekilmi mnzevilerin ekil ve emillerine bakmaktan
Gzlerini alamadklar mana gzelleri,
Senden baka kimsenin yzlerine bakmad
Eski psk giysiler iindeki pirlerin gzyalar,
Kimsenin, katilinin elini grmedii
Yreksiz ve elsiz ak ehitlerinin kan
Delilleri din yreklerine bir misal olan misalsiz l-i Abn ve
Kemale ermi nefslerine senden baka kimsenin yol bulamad
Temiz lemine ulamlarn yaknl hakk iin
Bu kadar nimetinin yan sra bize cehennem olan
Bu unsur leminden bizi kurtar.
Onlara ulatr. Ey byk Tanr;
Sana beni onlarn arasna kat demiyorum.
Fakat bu vcut gemisi, hadise dalgalaryla paralandnda
Bizim can tahtasn onlarn denizlerinin kenarna ulatr. [KITA]
Emir Yemnddin 724 ylnda lmtr ve Ferymed kasabasnda gmlmtr. Evlat ve ahfad hl o
kasabada oturur.
Muhterem ve kerim olan vezir Hce Aleddin Muhammed, teden beri ailece Horasann ileri
gelenlerindendir. Sultan Eb Sad Han zamannda bamsz bir vezirdi ve Horasan ileri yllarca onun
elindeydi.
Ferymed kasabasnda pek byk bir mamure olan ehristan bina etmitir. Ayrca mam Rzann
Mehedinde kkler, minareler ve binalar yaptrmtr.
Sultan Eb Sadin lmnden sonra Horasan ilerini eline almak istemi; fakat ayn amala
Serbedrlar da ayaklanmlar ve 737 ylnda onu bozguna uratmlardr. Kamak istemise de
Serbedrlarn askerleri onu Esterbd dalar civarnda yakalayp ldrmlerdir.
[SERBEDR HANEDANI]
Tarihiler Serbedrlarn ahvali hakknda incelemeler yapmam, tarih yazan fazllar da onlar hakknda
bir ey yazmamlardr. Bunun iin bu kitapta onlarn tarihine dair bilgi vermemiz gerekti. Serbedrlar
yiit, mert ve hamet sahibi kimselerdir. Sultan Eb Sad Hann lmnden sonra Horasan
memleketlerinde elli yla yakn hkm srmlerdir.
Onlarn ahvali tarihiler tarafndan kaydedilmedii iin bizim burada ayrntl bilgi vermemiz faydasz
deildir. Serbedrlar kimlerdir? Bunlara niin bu isim verilmitir? Aralarndan ka kii hkm
srmtr? Bunlar bilmek lazmdr.
Hkm srenlerin isimleri srasyla aada yazlmtr: Abdrrezzak, onun kardei Vechddin Mesud
bin Fazlullah, Hce Ali emseddin, Yahya- Kerrb, Zahr-i Kerrb, Kasap Haydar- em, Hasan-
Damegn, Ali Meyyed.
ok lm ve mert biriydi. Serbedrlarn ilerleyip gelimeleri iin alt. Zamann byk sultan Toga
Timur Han ile bar yapt ve bu barn artlarndan biri de Hce Mesudun elinde bulunan vilayetlerin
kendi eline gemesiydi. On sekiz bin kiiye maa balad. Ahaliyi refaha kavuturdu. Sebzvar
sanatkrlaryla ortak oldu. Balad maalar iin berat yazmazd. Kendi meclisinde eliyle sayarak
verirdi.
Sr seyyidleri ve hakmleri neslinin kendisine ulat Seyyid Kvmddinin babas Emir Seyyid
zzeddin-i Sugend, onun zamannda Haseniyye dervilerinin bayd. Hce Aliden korkar ve ekinirdi;
sonunda olu Emir Kvmddini de yanna alarak Mzendern tarafna giderken yolda Tanrnn
rahmetine kavutu. Emir Kvmddin de babasnn yolunu tutarak taat ve ibadetle urat. Sr ve
Mzendern ahalisi onun mridi oldular. Bu lkelerin saltanat, zamanmza dek onun evlatlarnn ve
torunlarnn elinde kalmtr.
Hce Ali, fsk erbabna Sebzvarda fesat kaplarn kapad. Be yz fahieyi diri diri kuyuya att.
Siyaseti o kadar iddetliydi ki eraftan ve ordu mensuplarndan birini yanna istese, vasiyetnamesini yazar
ylece huzura kard.
Sebzvarda yle salam bir ambar yapt ki develer ykyle onun damna kabilirdi. Ayrca
Sebzvardaki Ulu Camiyi de yaptrd ve ortasna bir havuz ina ettirdi.
Bazlar onun neslini Haccc bin Yusuf- Sakafye ulatrrlar. Ceybehnesinde gnde be mkemmel
ceybe yaplrd. Horasan memleketlerinin byk blmnde be yldan biraz az bir sre bamsz bir
ekilde hkm srd. ok kfrbaz ve az bozuk bir adam olduu iin memleketin ileri gelenleri ondan
nefret ederlerdi. Kasap Haydar onu Sebzvar Kalesinde 756 ylnda ldrd. Elli alt yl yaamtr.
Kerrb, Beyhak kylerindendir. Hce Mesudun ua ve yakn adamlarndan olan Hce Yahya, byk
bir adamn oluydu. Hce Ali emseddinden sonra hkmetin bana geti. Ordunun kumandanln
Pehlivan Kasap Haydara verdi. Vilayetlerde serbedrlar oaltt. Tsu Can-Kurban ve Emir Ali
Ramazann elinden ald. Can-Kurbannin Tsta yapt tahribat telafi etti. Ts ve mehur vilayetlerinin
kanallarn tamir edip yoluna koydu. eyh Hasann dervilerine hrmet etti.
Onun zamannda Semerkandda bulunan Gazan Hann ordusu Beyhak snrlarna dek gelmiti. Emir
Yahya bunlara kar kp savaa girimek istedi; fakat ordusu savaa gitmekten ekindi. Bunun zerine
bar yapmak istediler.
Emir Yahya saltanatnn balangcnda Toga Timur Han ile bar yapt. Fakat sonra Dveyn-i
Esterbdda byk bir toyda Sultan Toga Timuru ehit etti. Bunun ayrntlar evvelce anlatld.
Emir Yahya- Kerrb 759 ylnda, kaynbiraderi Alddevlenin tevikiyle kendi yakn adamlarndan
biri vastasyla ldrld. Drt yl sekiz ay boyunca Damegndan Cma kadar olan lkelere hkim
olmutu; yirmi iki bin askeri vard. Namaznda niyaznda ve elinden Kuran dmeyen bir adamd. Fakat
pervasz bir kan dkcyd; bazen delirirdi.
Onun ardndan Pehlivan Kasap Haydar ve serbedrlarn ileri gelenleri Emir Yahyann kardei Emir
Zahrddin-i Kerrbyi hkmetin bana getirdiler.
ok cesur ve mert bir adamd. Fakat gr ve hareketlerinde hataya derdi. Dervi Aziz-i Mecd ile
aralarnda gerginlik hasl oldu ve bu yzden bir orduyla Mehed-i Mukaddes zerine yrd. Dervi
Azizi orada ibadetle megulken yakalad ve dedi ki: Sen taat ve ibadetle megul bir adamsn. Seni
ldrmek istemem, Tanrdan korkarm. Hepsinden iyisi, bu memleketten k git.
Dervi onun teklifini kabul etti. Pehlivan Hasan- Damegn ona iki yk ibriim vererek memleketten
dar att. Dervi Aziz de oradan kp sfahana gitti.
Hasan- Damegn zamannda Emir Vel, Esterbdda bamszln ilan etmiti. Onunla Hasan-
Damegn arasnda gerginlik kt. Pehlivan alt bin ift atl svariyle Esterbd zerine yrd. Emir Vel
ise yedi yz svarisiyle Hasan- Damegniyi bozguna uratt.
Bu srada Hce Ali Meyyed, kaynbabas Emir Nasrullah- Kuhistanyi Damegnda yakalad.
Pehlivan Hasann memleketinden kard Dervi Azizi sfahandan getirtti. Hce Nasrullah Kbeye
gnderdi ve frsattan istifade edip Dervi Aziz ile elbirlii yaparak saltanatn ilan etti.
Emir Vel ile yaplan savata Hasann ordusundan kaan ve Hce Ali Meyyedin hretinden dolay
Damegna giden askerler onu Sebzvara ardlar. Bunun zerine Dervi Aziz ile ibirlii yapp iki bin
askerle Sebzvara gitti. Yolda gndzleri ukurlara girdiler ve geceleri yollarna devam ettiler. Pehlivan
Hasan- Damegn, Esterbd bozgunundan sonra kan Kalesinin fethiyle urayordu. Hce Ali
Meyyed sabahleyin kale kaps ald srada Sebzvara girdi. Ahali Pehlivan Hasann geldiini sand
ve Hce Hasann devlet gnei ykselsin diye bard. Baba ems-i Miskin ise Hasan, Aliye tebdil
oldu dedi. Sonra gelenin Hce Ali Meyyed olduu anlald.
Hce kendi adna nakkare aldrd ve Pehlivan Hasann veziri olan Hce Yunus- Simnanyi ast.
Emirzade Ltfullahn matemini tuttu ve btn Serbedrlara yle bir mektup gnderdi: Bu nankr, kt
asll ve nesilli Damegnlyla ne duruyorsunuz? Ona ballktan utanmyor musunuz? te hazine burada,
bunu aramzda paylaalm. Eer vaktinde yetiemezseniz ge kalr, eli bo dnersiniz. Fakat
beraberinizde Hasan- Damegnnin kafasn da getirin; getiremezseniz bu tarafa gelmeyin. Yoksa oluk
ocuunuzun hayat tehlikededir.
Hce Ali Meyyedin mektubu Serbedrlara geldiinde Pehlivan Hasan kandayd. Onu arparak
yakaladlar ve Hasan artk iinin tamam olduunu anlad. Alayp szlamaya balad. Beni Dervi
Azizin yanna diri olarak gtrn, ona iyilik etmiim diye yalvardysa da dinlemediler. Fahreddin
Galtanye onu ldrmesi iin emir verdiler, o da tutup kafasn kesti ve Sebzvara gtrdler.
Bu olay 766 ylnda oldu. Pehlivan Hasann hkm sresi drt yl drt aydr. Onun zamannda Ts,
Serbedrlarn elinden kt.
Faziletli ve ho tabiatl bir adamd. Her ne kadar fazllar onu hezl [mizah] erbabndan sayarlarsa da
meziyeti yalnzca bu deildi; birok ilme vkft.
irazda Eb shak zamannda ilim tahsiliyle uramt. Eb shak adna men ve beyan meyannda bir
eser telif ederek kendisine sunmak istedi. Kitab saraya gtrdnde, ahn yannda bir maskarann
bulunduunu ve imdi onunla megul olduunu syleyip huzura kabul etmediler. Ubeyd-i Zkn ard ve
kendi kendine, Hezl erbab daima padiaha yakn olduu, limler ve fazllar bundan mahrum kald
halde, insan niin ilim tahsili iin urar? Niin sabahlara kadar medrese erann dumanyla latif
diman karartr diyerek beklemedi ve Eb shakn meclisine girmeden bu rubaiyi okuya okuya dnd
gitti:
Azizlerin yannda hakir ve zelil olmak istemezsen
Benim gibi ilim ve hner sahibi olma.
Zamane adamlarnn yannda
Makbul olmak istersen ...
Azizlerden biri, Bu kadar hner ve faziletin olduu halde aalk eylerle uraman, ilim ve hnerden
el ekmen akl kr deildir diye onu paylad. Buna karlk u ktay okudu:
Ey efendi, sakn ilim talebinde bulunma.
Sonra gnlk nafakan kazanmak iin app kalrsn.
Git maskaralk et, algclk ren ki
Kkten bykten hakkn alabilesin.
Ubeyd-i Zknnin hezlleri, latifeleri, hicivleri ve bu konudaki risaleleri pek mehurdur. Bunlar
burada zikretmek yakk almaz.
Hikye ederler ki: Zamann en zarif, en gzel ve mehur kadn olan Cihan Hatunun gzel iirleri vard.
te u beyit onun bir kasidesinin matladr:
Tanr yle bir ressamdr ki, sudan suretler ve
Toprak zerrelerinden gne gibi gzeller yaratr.
Bu kadnn Ubeyd-i Zkn ile karlkl iir sylemeleri ve tartmalar vard. Ubeyd onun hakknda u
beyiti sylemitir:
Eer Cihann gazelleri bir gn Hinte gitse Husrevin [Dehlevi] ruhu
Hasana [Dehlevi] bunu o sylemitir der.
Derler ki: Eb shak zamannda Hce Eminddin adnda mevki sahibi bir vezir vard. Cihan Hatunu
nikhlayp ald. Ubeyd, onun iin u ktay syledi:
Ey vezir. Cihan, vefasz bir kahpedir.
Byle bir kahpeden sklmyor musun!
Git, baka bir geni .....sn bul.
Cihan sahibine Cihan dar deildir.
Hce Selmn, Ubeyd hakknda u ktay sylemiti:
O cehennemlik ve hicivci Ubeyd-i Zknnin
Dinsizlik ve devletsizliine phe yoktur.
Kazvnli olmayp bir kyl ocuu olsa da
Kazvnliler arasnda saylr.
Zkn Kazvne bal yerlerden biridir.
Hikye ederler ki: Hce Selmn bir gn yolculuk ederken azamet ve hametle bir suyun kenarna indi.
Ubeyd-i Zkn de yaya olarak oradan geerken yanna gitti.
Ey karde, nereden geliyorsun? diye sordu Selmn.
Kazvnden dedi Ubeyd.
Selmnn iirlerinden bir eyler hatrnda var m? diye sordu Selmn.
O da iki beyit ezberinde olduunu syledi.
Oku bakalm dedi Selmn.
Ubeyd u iki beyiti okudu:
Ben araba tapan bir harabatiyim.
Mularn harabatnda kalm sarho bir km.
Beni testi gibi omuzdan omuza ekip gtrr ve
arap kadehi gibi elden ele gezdirirler.
Bu iki beyti okuduktan sonra Ubeyd dedi ki: Benim bildiim Selmn lim, fazl ve byk bir adamdr.
Hi sanmam ki byle bir iiri Selmn sylemi olsun. Bana kalrsa bunu ona nisbet etmek doru deildir.
Bana yle geliyor ki bu iiri Selmn deil, kars sylemi olsa gerek. nk bu tr iirleri ona nisbet
etmek daha uygundur.
Bunun zerine Selmn ok bozulup kzd, ama ferasetiyle bu konutuu adamn Ubeyd-i Zknden
baka kimse olamayacan anlad.
Ubeyd de kendisinin Ubeyd-i Zkn olduunu yemin ederek nce onu ikna etti ve hi yzn grmedii
bir adam hicvetmenin pek ayp bir ey olduunu, byle bir hareketin fazilet sahiplerine yakmayacan
syleyerek, Ben Badattan srf seni grmek ve haddini bildirmek iin geldim. Talihin varm ki benim
dilimden kurtuldun dedi.
Bunun zerine Selmn gnln almak iin Ubeyde hizmetlerde bulundu. At, para ve giysi balad.
Bundan sonra artk dost oldular. Hce Selmn, Ubeydin dilinden daima korkar ve ona ok itibar
gsterirdi.
Herkes kalben ho, hayatndan memnun,
Zevku sefasyla, iiyle gcyle megul;
Ben ise bor belasna mptelaym.
Tanrnn farz ve halkn borcu boynuma yklenmi.
Tanrnn farzn m yoksa halkn borcunu mu eda edeyim,
Bilemiyorum, ben de ardm.
Hem sokakta, hem mahallede, ehirde ve sarayda
Borlanmadm kimse kalmad.
ehirde bana bor bir saray verdiklerini iitsem
Kendimi til deryasna atar boarm.
Irz ve namusum dilenciler gibi berbat oldu.
O kadar ki, her dilencinin kapsna gidip bor istedim.
Elimde bulunan mlk kimse satn almyor.
Hnerin de revac yok. Bor demek nerede?
Bulsam zekt bile alacam.
Eer efendi beni kurtarmazsa,
Bu miskin kul nasl borlarn deyebilir?
Celal sahibi Tanrnn celali ve azametine yemin ederim ve Tanr da buna ahittir ki; Ubeyd-i
Zknnin devrinden bu ana kadar bu tezkirenin yazar gibi alacakllarn hcumundan ba belaya girmi,
felakete uram bir mazlum ve dertli grlmemitir. Ubeyd-i Zknnin srtndaki bor yk
benimkinden daha hafifti. Onun borcu vard, fakat hi olmazsa tahsildarlarn elinden sknts yoktu. Eer
onun ciddi iirlerini ve szlerini almazlarsa hezliyatnn revac vard. Bu sayede byklerin sofralarndan
biraz ekmek kapabilirdi.
Fakat ben duacya gelince: Bu hanedann saadet sabahnn doduu zamandan beri bir bendezadesiyim.
Bykbabalarmn bu devlete canla bala bunca hizmeti vardr. Byle olduu halde, bugn zillet ve sefalet
iinde bir lokma ekmek kazansam bile, tahsildarlar ve vergi memurlar onu da elimden kapyorlar.
Babamdan kalm mal ve mlkten ne varsa hemen her gn bir ey satyor, kt niyetli adamlardan bor
para alyorum. Tahsildarlarn korkusundan gndzleri yarasa kuu gibi gizlenip kaacak delik aryorum.
Geceleriyse tahsildarlarn evlerinin kaplarna gidip hakkm yememeleri iin yalvaryorum. Hkm ve
ferman elinde tutanlar bu durumda olduumu bilseler, herhalde benim iin bu zilleti reva grmezler.
Bu gazel Ubeydindir:
Ayn gzellii senin yznn yardmyla kemale erer
Saba senin salarnn kokusundan imal rzgrna haber gtrr.
Senin gamzen ok gibi baklaryla gnei hedef yapp vurur.
Kalarn gz ucuyla hilalin yayn eker.
Sen yle bir dilbersin ki, hayat suyu dudaklarndan akar.
Seninle konuan kimse ne talihlidir.
Emel dileriyle, o ll benzeri dudaklarn sran,
Hilal gibi azlarda ve dillerde dolar.
Saba rzgr senin salarnn yardmyla akan tatl sularn
Ellerine ayaklarna yzlerce zincir takmtr.
Gzbebeklerim seni beklerken uyku ve hayallerini
Bu yedi perdenin arkasna ulatrmtr.
[AH EB SHAK]
ah Eb shak, Muzafferilerin ortaya kmasndan nce iraz ve Farsn hkimiydi. ok iyi bir insand;
hner sahiplerini koruyup gzetir, airler ve fazllara sayg gsterdi. O, Gazan Han zamannda Fars
hkimi olarak gnderilen Muhammed ah ncunun neslindendir. yi ahlak sahibi olmasna ramen zevk ve
sefasna dknd, vaktini daima iretle geirir, hkmetin nemli ileriyle uramazd.
Muhammed bin Muzaffer ona kar kt ve hanedann yeryznden kaldrd.
Hikye ederler ki: Muhammed bin Muzaffer, ah Eb shakn stne yrmek zere Yezdden hareket
edip iraza geldi. Bu srada Eb shak iretle meguld. Zevku sefasna yle dalmt ki vezirlerinin o
srada, te dman eriti uyarlarn iitmemezlikten geldi ve Kim meclisimde bana byle szler
sylerse onu cezalandrrm dedi. Artk hi kimse azn ap bir ey sylemedi.
Nihayet Muhammed bin Muzaffer, iraz ehrinin kapsna gelip dayand. Bu srada bile kimse Eb
shaka bu haberi vermedi. Eminddin-i Cehrum adnda bir nedimi vard ve padiaha, Padiahm, kalk
sarayn damna kalm; bahar ve alm iekleri seyredelim. lem cennetlere gpta verecek, yeryz
in mzesini andracak bir hale gelmi diyerek alp dama kard.
Padiah, ehrin dnda dalgal bir deniz gibi koca bir ordunun kaynatn grdnde sordu: Bu
nedir? Ne oluyor? Bu ordu kimindir?
Vezir, Muhammed bin Muzafferin ordusudur cevabn verince padiah gld. O ne ahmak herifmi.
Byle bir bahar mevsiminde gelip bizim zevku sefamza engel oluyor dedikten sonra ahnmeden u
beyti okuyup damdan aa indi:
Gel bu gece etraf temaa edelim.
Yarn da yarnn iini grrz.
Akll kiiler onun bu hareketini ho grmediler. Az zamanda mlk elinden kp dmanlarn eline
geti. O da Muzafferi sultanlarnn elinde ld. Bu olay 747 ylnda oldu ve u beyit onun haline ok
uygundur:
Gaflet oyununa dalm nice padiahlar vardr.
Devletleri de oyuncak gibi ellerinden kp gitmitir.
Fars ahalisi onun zamannda ho vakit geiriyordu, ama ah Eb shakdan sonra halleri ktleti. Onun
zamann aradlar. Hce Hafz bu hususta u iiri sylemitir.
Fars lkesi ah Eb shak zamannda u be ahsiyetle sslenmitir:
Birincisi vilayet balayan, adalet, cmertlik ve mertlik yarnda
Btn akran ve emsalini geen o padiaht.
kincisi evtad, kutub ve abdallar zmresinin
Bakiyesi olan eyh Eminddindi.
ncs adaletli, din ve milletin asaletinin unsuru olan
Kadyd, gkler ondan daha iyisini hatrlyamaz.
Drdncs padiahn adna erh-i Mevkf yazan
Faziletli Kad Aduddu.
Beincisi deniz yrekli Hac Kvmdr ki
Cmertlikte Htem [T] gibi, leme sel okumutur.
Bu kiiler, yerlerini tutacak bir e ve benzer brakmadan
Dnyadan gelip gemilerdir.
Tanr cmlesine mafiret etsin. [KITA]
Nesebi sahih bir seyyid ve hasebi erif bir fazldr. Drl-i bade Yezddendir; babas Seyyid Adud ise
Muhammed bin Muzaffer zamannda vezirdi.
Hikye ederler ki: Muhammed bin Muzaffer bir gn mektebe geldi. Bir seyyidzadenin yaz yazmakla
uratn grd. Bu ocuk kimin oludur? diye sordu. Seyyid Adudun olu olduunu sylediler.
Padiah onun cemal, kemal, feraset ve gzel ifade sahibi olduunu grd.
Mektepte hangi renci hepsinden daha gzel yaz yazar? diye muallime sordu.
Kim kalemini hepsinden daha gzel yontarsa dedi muallim.
Kim kalemini hepsinden daha iyi yontar? diye sordu padiah.
Kimin keskin kalemtra varsa dedi muallim.
Kimin babas daha cmerttir diye sordu padiah.
Kimin babas sultann veziriyse dedi muallim.
Bunun zerine Muhammed bin Muzaffer, muallimin zekasna ve dirayetine hayran oldu. Seyyid
Celleddini ard ve ona Bir kta yaz bakaym, yazn greyim dedi. Seyyidzade hemen o anda bir
kta nazmetti, kalemi eline alarak yazd ve sultana verdi.
Dnyada drt ey vardr. Bunlar tata toplansa
Btn sertliine ramen ll ve ykut olur.
Bu drt ey tynetin temizlii, cevherin asaleti, istidat ve
Mine renkli felekteki gnein terbiyesidir.
lk sfat bende var. Yalnz terbiye sana kalmtr,
nk sen dnyay ssleyen bir gnesin. [KITA]
Muhammed bin Muzaffer bu seyyidzadenin gzel yazsna, iirinin gzelliine ve kabiliyetine hayran
oldu.
Bu ocuk fazilet sahibidir. Benim sarayma mlzemet etmesini dilerim, fakat sakal bitmemi bir
gentir. Bu yzden de halkn dilinden ekinirim. Sen onun terbiyesinde kusur etme dedi Seyyid Aduda.
Seyyidzade Celleddine de on bin dirhem verdi ve dedi ki: Bu paray ehil kiilere ver ve fazilet
kazanmay ihmal etme.
Bundan sonra Seyyidzade Celleddin trl trl faziletler tahsil etti. iir ve airlikte zamannda esizdi.
Sultan- sad Baysungur, Seyyidzade Celleddinin divanna o kadar kymet verirdi ki tarif olunamaz. O,
btn airlerin iirlerine kar, bu divan tercih ederdi.
Seyyidin Muzafferi hanedannn vl hakknda ok mkemmel kasideleri vardr. Kendisinin, Terci
Heft-reng dedii kasidesi fazllar indinde ok mehurdur ve matla yledir.
imenlerin fezas yine ieklerden aard;
Sahrann etraf yasemin yapraklaryla beyazland.
ebnemlerin rengi ve lalenin krmzl yannda
Aden incisi siyah ve Yemen akiki beyazdr.
Bu gazel de Seyyid Cellindir:
klar nce bir tekme vururlar.
Sonra ak mahallesinde klktan dem vururlar.
Bela arabndan ienler iin sevin gamdadr.
Adna gam sikkesi baslan gnl bahtiyardr.
Sevgilinin mahallesinde dilencilikle emelimize kavual beri
Saltanat davulumuzu iki lemde almaya baladlar.
Benim gnlm onun yanaklaryla sknet bulur.
Kuds alemin hurileri cehenneme su dkerler;
Akl- kll, aka Bana ac der.
Gl kuvvetli kiiler dknleri vurmazlar.
Kirpiklerin birbirine kar saf balamlar.
Bir sava olan yerde kan dklr.
Ak kapsnn eiinin sakinleri
Cell gibi feragat edip Cemidin saltanatn ayaklaryla teperler.
[ML EHR]
ml ehri eski memleketlerdendir. Bazlar burasn Cemidin ve bazlar da Ferdnun ina ettiini
syler. Drt fersenklik [fersahlk] bir araziye yaylmtr. Bu arazi iinde neresi kazlsa pimi tula ve
dkme talar kar. Burada drt tane kmbet vardr. Bunlarn Ferdnun ve evladnn mezarlar olduu
rivayet olunur. Ali bin sa Kekka, Kitab- Memlik ve Meslikinde Ferdn zamanndan Behrm- Gr
zamanna kadar yeryznn meskun olan yerlerinin bakentinin ml olduunu yazar.
Fazllarn z
CELL TABB- RAZ
Ehliyetli bir adamd. Farsta Muzafferi hanedan zamannda hekimdi. Hikmet ve tababeti bilmesinin
yan sra gzel iir de sylerdi. iir ilmini iyi bilirdi. Dstn- Gl u Nevrz onundur, 734 ylnda
yazmtr ve mehur bir eserdir. Yeni balam renciler ve genler arasnda ok okunur. Her ne kadar
bu mesnevide bozukluklar varsa da akc ve saftr. Rivayet ederler ki: Nesm-i Niabur bir ayda bu
kitaptan yirmi nsha yazmtr. Bu adamn yaz yazmaktaki kudreti hayrete ayandr.
Mevlana Cell Tabib, ah c iin bir kutu ferahlatc ila hazrlayp zelliklerini u iirde
bildirmitir:
Cell bu gnln istedii ferahlatc ilc yapm
Padiahn huzuruna arz ve hediye etmek iin getirmitir.
Bu, vcudu glendirir, tabiat ferahlandrr, fikri keskinletirir;
nsann szlerini mlayimletirir;
Dile dzgnlk verir ve ok sylemeye engel olur.
Tabiata nee vermek hususunda halis arabn eidir,
ehveti arttrmakta sakankr yerini tutar.
Eer insan bundan gece alrsa
Sabahleyin karn ackr, yemek ister.
Genlik verir ve ihtiyarl genlie evirir.
Ruh gibi, vcuda uygun bir ilatr.
ah c, bu ilatan ve iirden dolay Celli ok takdir etti ve dedi ki: Mevlana, sen bunlarn hepsini
ok gzel syledin. Fakat ihtiyarln genlie dnmesi, kfurun miskin yerini tutmas ve yaseminin
erguvann yerine gemesi zordur. Genlik suyu baka bir rmaktr ve ihtiyarlk tortusu da baka bir
meyhane arabnn, baka bir testinin tortusudur.
Bu gazel de Cellindir:
Biz bu diyardan ekilip gittik. Buras pek hotu,
Yollarndaki tozlar gzyalaryla giderirdik.
Senin erefli kapnn eiinden uzaklatmsa
Sanma ki, bu benim seimimle olmutur.
Dilenci senin vuslat devletine ulamadysa mazur gr.
Fakat hi olmazsa senin kpeklerinle oturup kalkt.
Ey gnl, artk ayrlk deminden sefaletle har neir ol;
nk sevgilinin vuslat demi, ho bir gn ve ho bir devirdi.
Cell gitti; bundan sonra o miskinin
Sana ne kadar uygun bir dost olduunu anlayacaksn.
[EBLFEVARS CELLEDDN AH C]
Celayirli sultan veysin hayrl halefi, sultanlar sultan Ahmed, babasndan sonra Badatta hilafet
makamna oturdu. Memleketi kardei Hseyinin elinden ald. Azerbaycan da eline geirdi. Olaanst
bir evket ve azamet kazand. Hkm ta Rm snrlarna kadar giderdi. Hnerli, hner sahiplerini seven ve
ho tabiatl bir adamd. Arapa ve Farsa gzel iirler sylerdi. Resimde ve tezhipte, ok ve yay
yapmakta, daha bunun gibi birok sanatta statt. Alt trl yaz yazard. u matla onundur:
Seni ne kadar grsem meylim o nisbette artyor.
Yznn evkinden, akamm bir saadet sabah oluyor.
Musiki ve edvar ilminde de mahirdi. Bu ilimde eserler yazmtr. Abdlkadir [Ud] saraynn
mlazmlarndand; rencisi olduunu syleyenler de vardr. Eserleri bugn algc ve arkclarn
ellerinde dolamaktadr.
Fakat bu kadar faziletinin yan sra katil ve gvenilmeyen bir adamd. Afyon kullanrd. Bazen kendisine
bir delilik gelirdi ve sebep yokken asalet sahibi adamlara hakaret eder, hatta nemsiz bir bahaneyle
ldrrd. Elbette askerler ve ahali kendisinden nefret ederdi. Emirleri ve serdarlar daima Emir Timura
ikyet mektuplar yazarlard. Nihayet Emir Timur 791 ylnda Sultan Ahmedi ldrmek zere ordusuyla
Badat zerine yrd. Bunu haber alan Sultan Ahmed ktay yazp Timura gnderdi:
Biz zamann cefasna niin boyun eelim?
Her nemsiz ey iin neden zahmet ekelim?
Denizleri ve dalar aalm gidelim.
Simurg gibi kuru ve ya ne varsa, kanatlarmzn altna alalm.
Ya istediimiz gibi gklerin stne ykselelim,
Ya da mert bir insan gibi himmet yolunda bamz feda edelim.
Emir Timur bu ktay okuduunda ok kederlendi. Keke ben de iire kadir olsaydm da ona uygun bir
cevap yazsaydm. Fakat herhalde benim evlat ve ahfadmdan biri, Sultan Ahmede cevabn verir dedi.
Bunu [olu] Mirnah Sultana, bazlarna gre de [torunu] Halil Sultan Bahadra teklif etti ve o da u
ktay yazp gnderdi:
Zamanenin cefasna boyun e, kafan evirme.
Byk bir ii kmsemek doru deildir.
Niin Simurg gibi Kafdana umaya kalkyorsun
Sve kuu gibi kk ol; tylerini ve kanatlarn yerlere dk.
Kafandan bu imknsz hayali kar da
Senin ban iin yz binlerce ba yerlerde yuvarlanmasn.
Sultan Ahmed bu ktay okuduktan sonra, askerlerinin Emir Timurun dalar gibi ordularnn yannda bir
saman p ve kasrgann nne dm bir svari sinek kadar kymeti olmadn anlad. Takat
gsterilemeyen yerden kamak peygamberlerin brakt bir snnet ve dettir fetvasnca Badat brakp
kamay daha uygun grd ve Rma gitti. Badat da Emir Timurun eline geti. Emir Timur, Badat
Hce Ali Meyyedin kz kardeinin olu Hce Mesud- Serbedra brakt ve uurlu bir saatte
Badattan geri dnd.
Emir Timurun dnnn ardndan Sultan Ahmed, Rm kayserinden yardm alarak tekrar Badatn
zerine yrd. Hce Mesud bu hcuma dayanacak kadar gc olmadndan Badat brakmaya mecbur
kald. Emir Timur ile Det-i Kpak padiah Toktam Han arasnda sava ba gsterdii iin Ahmed bu
frsat ganimet bilerek birka yl kadar daha Badatta hkm srd. Bu sre zarfnda Emir Timur ile
aralarnda birka kez sava ve bar olduysa da, hepsini burada anmaya bu tezkire uygun deildir.
Nihayet Sultan Ahmed 808 ylnda babasnn obanlarndan biri olan Trkmen Kara Yusufun elinde
ehit oldu ve bylece Celayir hanedannn saltanat sona erdi. Trkmenlerin asllar ve oynad rollerden
ileride bahsedilecektir.
Hce Hafz ise 794 ylnda lmtr. Sultan Eblkasm Babur Bahadr, iraz aldnda, veziri
Mevlana Muhammed-i Muamma, onun kabrinin zerine gzel bir trbe yaptrmtr.
EREFEDDN- RM
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Fazilet ve bilgi sahibi bir adamd. zellikle iir ilminde zamannn en ileri gelen airiydi. iir ilmine
ait Hadikul-Hakaik adnda bir eser yazmtr. Bunda Redddin-i Vatvtn adn anmad birka
sanat zikretmitir. Bu arada Red iham112 kelimesinin iki manaya geldiini sylyor; fakat bana kalrsa
bunun birka manas daha vardr dedikten sonra Hoca md- Fakihin u beytini misal olarak
getirmitir:
112 ham: Edebiyatta iki anlam olan kelimenin, en az kullanlan anlamn bilerek kullanmak.
Gnl senin gzel yznn aksini akan suda grd.
Hayretlere derek bu nedir diye bard. [BEYT]
Arif eyh Azer (Tanr rahmet etsin) Bevhrl-Esrr adl eserinde erefeddinin bir kasidesinden sz
ediyor, ki btn iir sanatlar bu kasidede vardr; ama bunlarn hepsini bu tezkirede anlatmak mmkn
deildir.
erefeddin, Muzafferi hanedanndan ah Mansur bin Muhammed zamannda Irak ve Tebrizin meliku-
uarsyd. Onun divan bu memlekette bulunmaz; fakat Irak, Azerbaycan ve Farsta mehurdur. Btn
kasideleri ve ktalar ok salam ve karanedir; stata bir tarzda sylenmitir.
ah Mansur, ah cdan sonra Fars ve Irak istila etti. ok mert ve kerem sahibi bir padiaht. Emir
Timur onunla savamak iin ordusuyla Fars zerine yrd. ah Mansur, buna kar koyacak kuvveti
olmadndan kamay daha uygun grd. Bunun iin bir gn irazn kapsndan kp giderken evinin
damndaki ihtiyar bir kadn bunu grerek, Ey soysuz Trk, bu kadar zaman hkmet srdn? diye
bard.
Bu ihtiyar kadnn szleri ah Mansuru ok etkiledi ve geri dnerek on iki bin kiiyle Emir Timur ile
savamak zere harekete geti. Birok defa Emir Timurun ordusunun merkezini ve yanlarn bozguna
uratt. Az daha galip geliyor ve dman bozguna uratyordu, fakat Tanr ona zaferi nasip etmedi.
Mevlana erefeddin Ali Yezd, Zafernmesinde, ah Mansurun Emir Timurun kafasna drt defa kl
vurduunu, fakat Kumari nak ve dil Ahtacnn kalkan tutmas yznden isabet kaydedemediini yazyor.
Bunun ardndan ordunun ileri gelen kahramanlar toplanp ah Mansurun etrafn evirdiler ve onu
ldrdler. Emir Timur, ah Mansurun ldrlmesine ok zld ve Krk yldan beri savamaktaym,
savalar grm geirmi ok kahramanlarla savatm; fakat ah Mansurun gsterdii yiitlii ve creti
kimsede grmedim dedi.
ah Mansurun katlinden sonra Muzafferi hanedannn saltanat sona erdi. Fars ve Acem Irak tamamyla
Emir Timurun ve evladnn eline geti. Bu olay 795 ylnda oldu.
Birini gtrr, tekini yerine getirirler.
Dnyay sahipsiz brakmazlar. [R]
Kitab- Memlik ve Meslikte Tebriz hakknda u bilgi verilmitir: Tebriz yeni bir ehirdir. Bu ehri
180 ylnda Eb Cfer bin Mansur- Devniknin kz ve Hrnrreidin zevcesi Zbeyde Hatun
tarafndan kurulmutur. Birka defa zelzele yznden yklm ve birka defa tamir edilmise de salam
olmamtr.
Nihayet Vsk Billah, hkim-i fazl Mallah- Msrye Tebrizin inas iin uygun bir talih ve uurlu
bir saat semesini emretmitir. Bunun zerine Mallah uzun sre dndkten sonra ehrin ina edilmesi
iin akrep talihini semi ve ondan sonra bu zamana kadar zelzelelerle harap olmaktan korunmutur.
Bugn Tebriz rann muteber memleketlerinden biridir. Gnl ac bir havas ve insann canna can
katan g vardr. Fazllar Tebrizin vlmesi hakknda iirler sylemitir. Mesela eyh Keml-i
Hocendnin u rubaisi de bu gruptandr:
Tebriz benim canmdr.
Onun zikri benim dilimden dmeyen duadr.
Ben Cerendab ve Kecil suyundan imedike
Kanl gzyalar [Surhb] benim gzmden akacaktr. [RUBA]
Zbeyde Hatun hayrat ve hasenat seven bir hanmd. Hrnrreid memleket ileri hakknda ona danp
konuurdu. Bilgisinin okluundan, akid ve imannn temizliinden kocasn hayrat ve hasenat ilerine
tevik ederdi. Yollarda, llerde, zellikle de Kbe yollarnda havuzlar ve kuyular yaptrd. Gebr ve
Hintlilere kar slam gazilerinin snmalar iin akiyan snrlarnda ve Bedahan dalarnda kaleler
yaptrtt. Bu hayrat ve hasenat sahibi kadn dnyann her tarafnda mehurdur. Tanr rahmet eyleye.
[HRNRRED]
Kelam Emiri
BN MD
(Tanr mertebesini yceltsin)
Fazilet sahibi bir adamd. Aslen Horasandandr, fakat irazda kalrd. Masum imamlarn vlmesi
hakknda kasideleri vardr. Gzel gazeller de yazmtr.
Dehnmesi mehurdur ve matla yledir:
Hamd mahluklar yaratan ve
Hediyeler veren Tanrya olsun.
Peygamber hakkndaki bu naat te onundur:
Ey Tanrnn resul!
Sen merhametinle maher gnnde halkn efaatisisin.
Dnyann padiahlar
Senin herkes tarafndan boyun eilen hkmne itaat eder.
Kfr senin hcumundan ukurlar gibi yerlere serilmi
Dinin kadr ve kymetiyse gkler gibi ykselmitir.
Senin gzlerin M zgel basar srmesiyle grr,
Kulan M evha srrn iitir.
Senin ar ypratan ayan, krsnn zerine bastndan beri
Onun payesi artt ve kymeti ykseldi.
Senin Cebraile hocalk eden ilminin yannda
Akl ihtiyar meme emen bir ocuk gibidir.
Sen maher gnnde bayran atn zaman,
dem ve btn maiyetindekiler onun uzanm glgesi altna gelirler.
bn md gece gndz senin vg glistannda
Byle vgler terennm ederek bahardaki blble dnmtr.
O senin vlnde bu manalar nazmetti.
Eer onun bu kstahln balarsan buna arlmaz.
Arif eyh
HCE KEML- HOCEND
(Tanr ruhunu takdis etsin)
Herkesin bavurduu kii, zamann byk adamlarnn en ileri geleni ve makbul olan bir adamdr. iir
syledii iin isminden airler arasnda bahsediliyor, yoksa velilerden ve mritlerdendir. airlik onun en
aa mertebesidir ya da airlik mertebesi onunla ykselir. Nitekim buyuruyor.
Bana airlikten ar gelmez.
Utarit [Merkr] gibi bir air de yz asrda yetimez.
eyhin doup yetitii yer Hocenddir. Kendisi o diyarn byklerindendir. Suverul-Ekalm adl eserde
Hocende dnyann gelini demilerdir. ok gzel, ferahlk verici ve gnl ac bir vilayettir. Bu
memlekette olan meyveleri hediye olarak baka memleketlere gtrrler.
eyh hacca gitmek zere Hocendden km, Beytullah ziyaretten sonra Azerbaycana gelmi ve
havas suyu houna gittii iin burada yerlemitir. Celayir sultanlar zamannda eyhin byk bir hreti
vard. Bu memleketin byklerinin ou kendisine mrit olmulard. Meclisi fazllarn bavurduu yerdi.
Toktam Han Tebrizi fethettikten sonra, hann zevcesinin emriyle eyhi Det-i Kpakdaki Saray
ehrine gtrdler. eyh drt yl kadar orada kald.
Toktam Hann ordusunun Tebrize girmesi, Emir Vel ve Ferhad Aann azledilmesi zerine u ktay
sylemitir:
Ferhad Aa, Emir Velye dedi ki: Ben Rediyyeyi imar edeceim.
Bu binay yapmak iin Tebrizlilerin altnlarn tula ve taa vereceim.
Bu biare, bu da kazmak iin
Dalarn ve llerin karncalarndan daha ok urat.
Padiah Toktamn ordusu geldi ve htif yle bard:
irinin dudaklar Husrevin azna ulat.
Ferhad ise da kazmakla beyhude urayor. [KITA]
Tebriz benim canmd.
Onun zikri benim dilimden dmeyen duadr.
Ben Cerendab ve Kecil suyundan imedike
Kanl gzyalar [Surhb] benim gzmden akacaktr. [RUBA]
eyh aadaki gazeli Saray ehrinde sylemitir:
Ey yanaklar gzellik ayeti ve az Tanrnn bir ltfu olan sevgili!
Bir sz syle; o dudaklarn a da ltuf gster.
Temaa edenlerin okluundan komularn evi harap oldu.
Ey benim aym, sana dama k diye kim dedi.
Bu gnl ve gzlerim senin evindir.
Yamur gibi akan gzyalar bu eve damlarsa, o eve gir.
Sen nazar sahiplerinin gzne grnmez deilsin.
Sen bir aysn ve ay her yerde grnr.
Ey kemal saray, o gzellik yznden bir bostandr.
Ey gzel ten blbl, sen Sarayda tmeye baladn.
Bu matla da eyhin Saray ehrinin gzelliine dair sylenmi szlerindendir:
Ey Saray, bu sarayn dilberleri bunlar ise
Ben her iki cihandan vazgetim. [BEYT]
eyh drt yl sonra Saraydan kp Tebrize gitti. Celayirli Sultan Hseyin bin veys, eyh iin ok
gzel bir yurt temin etti ve onun iin vkflar kurdu.
eyh hayatnn sonlarnda, Hce Hafz iin byk bir hrmet beslerdi ve yzn grmedii halde Hce
Hafzn da ona kar samimi bir sevgisi ve itikad vard. Daima eyhin szlerini elde etmek ister, onun
can arttran gazellerini okumaktan haz duyard. eyh Keml u gazeli Hce Hafza gndermiti:
Sevgili bana, gzlerini benden gayrsna yum dedi.
Ben de emrin gzmn zerine dedim.
Ondan sonra gizlice bana bak dedi.
Ben de emrin gzmn zerine dedim.
Eer bir gece benim ay gibi yzmden yz evirdinse
Seher vaktine kadar yldzlar say dedi.
Ben de emrin gzmn zerine dedim.
Eer dudaklarn, yakc ahlardan kuruduysa
Mum gibi gzyalarnla onu tekrar slat dedi.
Ben de emrin gzmn zerine dedim.
Eer kapmn eiini gzyalarnla sulamak istersen,
Topran da kirpiklerinle spr dedi.
Ben de emrin gzmn zerine dedim.
Eer benim gam llerime ba koyacaksan,
Susuzlara benden mjdeler gtr dedi.
Ben de emrin gzmn zerine dedim.
Ey Keml, eer vuslat incisini elde etmek istiyorsan
Ta bu denizin dibine dal dedi.
Ben de emrin gzmn zerine dedim.
Derler ki: Susuzlara benden mjdeler gtr gazelini okuduunda Hafz- iraz ok mteessir ve
mtehasss oldu; Bu byk adamn tabiat ve merebi ok yksek, szleri ok temiz dedi. nsafla
baklrsa, eskiler ve sonra gelen airler arasnda Hce Kemlin gazellerinden daha temiz ve daha tatl
gazel syleyen olmamtr. Fakat bykler ve fazllardan bazlar eyhin szlerinin pek nazik olduunu,
bununla beraber sz-i niyazdan hl bulunduunu sylerler, fakat bu mukberedir. eyhin szleri nazik
olmakla beraber arifanedir. Vecd ve hli muhtevidir. u muvahhite sylenmi iir, eyhin arifane bir
merebe sahip olduuna ahittir:
Deniz coar ve yksek sesle der ki:
Kim bizde batarsa sonunda biz olur. [BEYT]
Bu da eyhin seilmi gazellerindendir:
Eer bir gece o ay, evinden yznden perdesini atm halde karsa
Gecenin evvelinden sabaha kadar gne domu olur.
Onun dudaklarnn pck iin verdii vaatler uhdesinden nasl kar.
Saraydan hayat suyunun kmasnn imknsz olduunu o sylemitir.
Onun sarho gzlerinin devrinde
Sufilerin hrkalarnn arap rehininden kmas iin yllar lazmdr.
Onun ayann izinin bulunduu yeri,
Su kncaya kadar gzlerimizle kazarz.
Kemal eer senin kokunu duyarsa
Bu kadar zht ve takvasyla hcreden mest ve harap kar.
eyh padiahlar vmek iin kaside ve mesneviler yazmamtr. Kendi haline uygun mukattaat vardr.
Bu kta onundur:
Ben Badatl bir tas oynatan grdm.
Cneyd gibi slkun hakikatinden haberdard.
Ban cbbesinin altna sokup,
Cbbemin iinde Tanrdan baka kimse yok dedi.
Hikye ederler ki: eyh, Mirnah bin Emir Timurun devleti zamannda tekkesinin iletmesi ve
dervilere ziyafetler ekmesi yznden borlanmt. Bir gn Mirnah eyhi grmeye gitti.
Oturduklarnda padiahn kleleri de eyhin bahesinde koup oynamaya, erik ve eftali aalarn
yamalamaya baladlar.
eyh glerek ocuklara yle dedi: Ey Moollar, bahede yamaclk yapmayn, biare Keml bor
iindedir. Bu ban meyvelerinin bedelini borlarna karlk gstermitir. Sakn bostan yamalamayn,
sonra biare Keml yakasn bortan kurtaramaz.
Mirnah bunu iitince eyhin borcu mu var? diye sordu.
Evet, on bin dinar cevabn verdi eyh.
Mirnah hemen emretti ve on bin dinar getirip eyhe verdiler. eyh de bununla borlarn dedi. eyhin
sultan ve hkimlerin yannda ok itibar vard. Onun latifeleri ok ve mehurdur.
792 ylnda Tebrizde len eyhin mezar byk kk herkesin ziyaretghdr. u kta onundur:
Kemlin divan eline geti mi
Onun iirlerinden istediin kadar yaz;
Her bir harfinin zerinden hemen kalem gibi ge,
Fakat mrekkep gibi her birinin iine dal.
Mirnah bin Emir Timur- Gurkn, babasnn zamannda Horasanda yedi yl padiahlk yapt. Bundan
sonra Emir Timur, Horasan ahruh Sultana verirken, Tebriz, Azerbaycan ve civarn da Mirnaha
balad. Mirnah birka yl yalnz bana Azerbaycanda hkm srd. ok yakkl, gzel huylu bir
padiaht. airler onun gzellii hakknda iirler sylemilerdir:
Herkes senin ikinci Yusuf olduunu sylyor.
Fakat sana dikkatli baktm, ondan daha gzel olduunu grdm.
Bir gn attan dt ve dima sarsld. Tabipler ne kadar tedavi ettilerse de fayda vermedi; ara sra
kendisine mal-i hlya [vesvese, kuruntu] gelir ve delilii artard.
Klhanbeyleriyle der kalkar, emirlere naiplere eziyet eder yanna kimseyi kabul etmez ve byk
adamlara hrmetsizlik gsterirdi. Rediyyede gml olan Hce Redin kemiklerinin mezarndan
karlmasn ve Yahudilerin mezarlna gmlmesini emretti.
Kars Hanzadeyi balatt, ona eza ve cefa ektirdi. Halbuki babas Emir Timurun bu kadna ok fazla
sevgisi vard. Sonunda Hanzde kocasndan kat ve Semerkanda kaynbabasnn yanna snd. Kanl
gmleini gsterdi ve olunun kendisine yaptklarn anlatt. Bunun zerine Emir Timur alad ve bir hafta
kimseyle konumad. Sonra orduyu hazrlatp 795 yl Cemaziylevvelinde Azerbaycan zerine yrd.
Bu seferin sebebi buydu.
Mirnahn meclisinin nedimleri arasnda unlar mehurdur: birok ilmin yan sra heyete [astronomi]
ve garip ilimlere vkf olan Mevlana Muhammed Khk-i Kuhistan; mevlana Kutbeddin i Ny,
Abdlmmin-i Gyende. Emir Timur, olunun onlarla ok dp kalkmas yznden delirdiine
hkmederek, nn de Kazvnde aslmalarn ferman etti.
Mevlana Kuhistan, Mevlana stat Kutbeddin-i Nyye aslaca zaman, Sen padiahn meclisinde
bizim en ileri gelenlerimizdendin. Burada da ne d bakalm dedi.
Ey talihsiz mlhit, ii bu dereceye getirdiin halde hl brakmyorsun dedi Mevlana Kutbeddin.
Mevlana Muhammed de ldrlecei srada u ktay syledi:
Ey mlhit, iin sonu ve hayatnn son devresidir.
ster istemez gideceksin, seim elinde deildir.
Mansur gibi daraacnn ayana seni gtrrler.
Hi korkma, merte sebat et; bu dnya kimseye payidar deildir.
Emir Timur, Mirnahn meclisinin nedimlerini byle cezalandrdktan sonra iki ay olunun yzn
grmedi. Azerbaycan mlkn onun olu Emirzade Eb Bekire verdi ve babasn da ona havale etti.
Artk saltanat onun zerinde karar kld. Babasn o idare ederdi; saltanatta babasnn yalnzca ad kald,
btn iler olunun elindeydi.
Mirnah bir sre byle yaad ve sonunda 809 ylnda Trkmen Kara Yusufun eliyle ldrld.
Emirzade Eb Bekir Bahadr ise ho tabiatl, yakkl, cesur ve himmetli bir ehzadeydi. Klcnn yedi
men arlnda olduunu sylerler. Mirnah- Gurknn katlinden sonra Trkmenlerin elinden kaarak
Kirmana gitti ve 810 ylnda ldrld, yirmi iki yandayd.
Mirnah- Gurkn Horasanda dokuz ve Azerbaycanda on bir yl hkm srmtr.
Semerkand ahalisinin byklerinin nesli Eb Bekir es-Sddka ular. [Emevi halifesi] Velid bin
Abdlmelik zamannda, Kuteybe bin Muslim [el-Bahil] Semerkand drt ay boyunca kuatmt, ama
fethetmekten ciz kalmt.
Bir gn kalenin stnden bir adam bard: Ey Araplar! Bouna zahmet ekmeyin, bu ehir sizin elinize
gemeyecektir.
O halde bu ehri kim fethedecek? diye sordu bunun zerine Kuteybe.
Bizim hkimlerimiz hkmetmilerdir ki, bu ehri Muhammed mmeti zamannda pln- sutur, yani
deve palan adn tayan bir adam fethedecektir dedi o adam.
Suphanallah, ben Kuteybeyim dedi bunun zerine Kuteybe. Sonra bu hali askerlerine anlatt ve onlara
te deve palan benim; nk katb diye devenin palanna derler ve Kuteybe de bunun ism-i
tasgiridir116 deyince Semerkand ahalisi durumu anlad.
116 sm-i Tasgir: Kltme biimi. Kkl veya azl gsteren isim. Trkede szcn sonuna -cik,
-ck, -caz, -ceiz gibi ekler getirerek yaplr.
Kaleyi atlar ve Semerkand ehri Kuteybenin eline geti. Bu olay Hicretin 94. ylnda oldu.
FARSA YAZAN ARLERN ALTINCI TABAKASI
Seyyid, byklerden birouna ulam, onlarla konumu ve onlardan terbiye alm; fakat eyhlerin
eyhi Eb Abdullah- Yfinin mridi olmutur.
Hrkas eyhlislam Ahmed-i Gazzlye dek giden eyh Eb Abdullah- Yfi byk bir adamd; zhir
ve btn ilimlerinde statt. Tasavvuf ilminde ok yksek eserleri vardr. Seyyid Nimetullah gibi herkesin
kemalini dorulad byk bir adam yetitirmi olmas, onun ne kadar byk bir adam olduuna ahittir.
Biz uur sayarak, Seyyidin iki gazelini buraya alyoruz.
yle sermest bir eydym ki ayam bamdan,
Gnlm gnlm alan sevgiliden, kadehi araptan ayrt edemiyorum.
Ey ba dnm olan akl, git, beni kendi halime brak.
Ben mest ve hayranm; sevgilimden baka bir ey bilmiyorum.
Suret kenarndan mana denizine doru gittim.
imdi gzmde ne deniz var ne kara, inciden baka bir ey bilmiyorum.
Gnlm bir buhurdan, onun akysa atetir ve
Canm da o buhurdanda yanan d aacdr.
Daima yanarm, fakat d aac ve buhurdan nedir bilmem.
Ben bilgin bir cahilim; grrm grmem, gm altndan semem. Hasretle alaym onun iindir.
Gz gibi her tarafa baktm, her taraf gzden geirdim.
ki gzmn yandan baka burada bir ey gremiyorum.
Ne istersen benim levh-i mahfuzumdan oku.
Ben Kurann hafzym; defter nedir bilmem.
Tanrnn nuru grnd, ortada ne Mslmanlk ne kfirlik kald. Ben mminlerin yolunu tutmuum, kfir ne demek bilmem.
Ben Seyyid gibi Hu ve ya Hudan baka bir ey sylemiyorum.
Baka ne syleyeyim, nk lemde ondan baka bir ey bilmiyorum.
Bu gazel de onundur:
Ey klar, ey klar, benim ifadem bakadr.
Ey arifler, ey arifler benim nian ve alametim bakadr.
Ey blbller, ey blbller, benim sesim hotur,
nk bizim gllerimiz baka bir bostandandr.
Ey irin szl Husrev, ey gl gmlekli Yusuf,
Ey eker yiyen tut, bizim dilimiz bambakadr.
Ben onun aynyla akn grdm gnden beri
Onun sevgisini canla setim.
Gizli ve aikr bizim grmz bakadr.
Felein gnei senin gklerindedir.
klarn dnyalar aydnlatan gneiyse baka bir gktedir.
Can mlk gnln iklimi, bu lem de ten ehri oldu.
Ariflerin varl ve mekn, baka bir meknszlk lemindedir.
Rintler meyhane kaplarnda, sufiler tekke kelerinde,
Bizim saltanat tahtmzsa baka bir kapnn eiindedir.
Ey Seyyid, sevgili bana hem dert hem dermandr.
Canm ona feda olsun, nk o baka lemdendir.
Hikye ederler ki: Seyyidin huy ve ahlak ok yksekti. Btn hkimlerden, servet sahibi dnya
ehlinden kendisine hediyeler ve yemekler gelirdi. O bunlar kabul eder, yer ve sonrasnda muhta olanlara
verirdi.
Bir seferinde sultan- azam ahruh Bahadr- Gurkn ona, Ben iittim ki pheli lokmalar
yemiyormusunuz. Bunun hikmeti nedir? diye sordu. Seyyid de u beyitle cevap verdi:
Eer dnya batan baa nimetlerle dolu bir sofra olsa
Tanr eri yine helalden baka bir ey yemez.
Bu sz ahruhun houna gitmedi. Onu imtihan etme amacyla sofracsna emretti: Git, bir cizin
elinden zorla bir kuzu al ve parasn verme; onu getir ve bir yemek yap.
Sofrac ald emir gereince ehrin dna kt. htiyar bir kadnn srtnda besili bir kuzu gtrmekte
olduunu grd ve hemen kadnn srtndan kamlayarak kuzuyu ald. Mutfaa gtrp piirdi ve ondan
bir yemek yapt.
Sultan da Seyyidi yemee davet etti. Seyyid geldi ve sultanla birlikte o yemekten yedi. Sonrasnda
sultan, Seyyide, Siz, ben helalden baka bir ey yemem, diye buyurmutunuz. Halbuki bu kuzuyu benim
emrimle ihtiyar bir kadndan zorla aldlar diyerek olay olduu gibi anlatt.
Ey lemin sultan, bir kere incele. Belki bunda Tanrnn gizli bir hikmeti vardr dedi Seyyid.
Bunun zerine sultan emretti ve o ihtiyar kadn getirdiler. Bu kuzuyu nereye gtrdn ve nereden
aldn sordular.
Ben bir dul kadnm. Bir sr koyunum var, bana kocamdan mihr ve miras olarak kald. Bir olum
vardr ve bu hafta ticaret iin Serahsa gitmiti. Onun hakknda hoa gitmeyen haberler iittim. u anda
Seyyid Nimetullahn Kirmandan Herata geldiini haber aldm. Ben de eer olum selametle bana
kavuursa, Seyyid Nimetullaha bir kuzu adadm. Bugn olum gelip kavutu, ben de sevincimden kuzuyu
srtma alp ehre gitmek istiyordum. Oysa sizin sofracnz, kuzuyu zorla benden ald. Ne kadar
yalvardmsa da fayda etmedi dedi ihtiyar kadn.
ahruh bunu iitince Tanrnn, velilerin iini haram eyadan koruduunu anlad ve Seyyidden zrler
diledi. Artk bir daha onu imtihana kalkmad.
eyhin byklkleri mehurdur. Merebi saftr. Bykler onu vasflandrmakla bitirememilerdir. Olu
Emir Halilullah onun hayrl halefidir. Seyyidin evlatlar Kirman, Hint ve Fars taraflarnda muhterem ve
muteberdir. Seyyidin mritleri ve dervileriyse dnyann her tarafnda seyahat etmektedirler. Onun
tarikat byklerce takdir olunur. Btn mritleri tarikat eri ve iyi huylu insan olmaya alrlar, kimsenin
aybn grmezler.
Seyyid 827 ylnda lmtr. Tanr rahmet eylesin ve ftuhatndan bize nasip etsin. ahruh Sultan
zamannda lm ve Kirmana bal Mahan kyne gmlmtr. Onun trbesi ve hankah bykler ve
fakirler tarafndan ziyaret edilmektedir. Gnl ac revnakl ve mamur bir makamdr.
mr yetmi bei gemi olduu halde Tanrnn emrine icabetle bu aldatma dnyasndan sevin
lemine gt; bahtiyar ve hayrl kiilerin makamna ulat.
Talihli hakan, douda ve batda Tanrnn glgesi ahruh Bahadr- Gurkn, Tanrnn tevfikiyle baar
kazanm ve onun yardmyla uygun talihli bir devlete ermi bir padiaht. Halkn her tabakasna mensup
insanlar iin adaleti ve efkati birdi. nsanlar onun zamannda grdkleri rahat ve saadeti demden
bugne kadar hibir devirde grmemilerdi. Gzel ahlak ve eriate son derece riayet etmesiyle btn
sultanlar arasnda ykselmiti.
Onun devletinin bayra elli yl dalgaland. slam memleketlerini mamur hale getirdi. Hoten ve
Kagrdan Det-i Kpak ve Hinte, Mzenderndan Derbend ve Grc lkesine, Farstan Basra ve
Vsta kadar uzanan topraklar onun hkm altndayd. Azerbaycana ilk yrynde onun her zaman
muzaffer olmu ordusunda otuz bin deve vard; artk dier mallar da bununla kyas olunsun.
Tarihiler ve zellikle Mevlana Fzl- Cerde (Tanr rahmet etsin) diyor ki: Onun saraynda
ocuklarndan torunlarna, kavim ve kabilesine mensup olanlara dek, padiahlk tahtna layk olma ve
kabiliyet kazanm yz ehzade toplanmt. Kesinlikle mit olunur, hatta yaknen denilebilir ki, bu
Cemid devletli, Ferdn himmetli, Behrm saldrl, byk hanedann btn byklerinin mirass olan
bu padiah, gemi padiahlarn ulatklar devlet ve ikbalin birka misline ulasn.
ahruh, Tanrya yapt ibadet, gsterdii taat, yaradlnn ve ahlaknn temizliiyle velilik
mertebesine ulamtr. Gelecekteki eyleri ve olacak olaylar nceden bilirdi. Birok kerametini
naklederler.
Mesela, bir seher vakti Rey ehrinde ibadetle meguld. Birdenbire, Trkmen Kara Yusuf ld diye
bard. Bu tarihi kaydettiler ve hakikaten on gn sonra gelen haberde Kara Yusufun ld bildirildi.
Kerametlerinden biri de udur: Bu zayf yazarn babas Sultan ahruhun yakn kullarndand. Onun
anlattna gre: Bir yl Tanrnn kudretiyle Horasanda ve zellikle Heratta havalar olaanst kurak
gitti. O dereceki, ta kn bandan bahara ve yaza kadar gkten bir damla yamur dmedi.
Gkler yeryzne kar yle cimrileti ki
Ekinlerin ve aalarn dudaklar hi slanmad;
Eski emeler kurudu ve yeryznde
Yetimlerin gzyalarndan baka su kalmad. [SAD, BOSTAN]
slam padiah ve dnyann ulular halkn ektii skntya kar aresizlik iinde kaldlar; yamur yerine
gzlerinden yalar akttlar.
Bir gece ben, bir mazlum gibi yalvarma ellerimi, Ey yardm isteyenlerin yardmcs, bize yardm et
diye Tanrnn derghna atm. Sabahleyin uyandm, oturuyordum. Birdenbire bir yamur damlas
pencereden ieri damlad ve bunun arkasndan bir yamur boand. Hemen secdeye kapandm ve acaba bu
derghta bu ilk yamur damlasn benden baka gren var mdr? diye hatrmdan geti.
Hemen sevin iinde slam padiah ahruh Bahadr- Gurknn yanna gittim. adrn iine girdim.
Yeri pp kulluk vazifesini yapmadan evvel bana yle sordu: Ey Alddevle, ilk yamur damlas
dtnde ben uyanktm. Sen de uyank mydn, yoksa uykuda mydn?
Bunu sylemesi zerine hemen alayarak ayaklarna kapandm. Bu yufka yrekliliimin sebebini sordu.
Ben de olay olduu gibi anlattm. Bunun zerine u msray okudu:
Bizim kulbemizden dergha yol vardr. [MISRA]
Adalet ve Muhammedin eriatna riayetle hkm sren bir padiahn Tanrnn rahmetine mazhar
olaca phesizdir. Bizim tevfikimiz ancak Tanrdandr. Sultan ahruhun bu tr menkbeleri gneten
daha da mehurdur, ama bu tezkire hepsinin yazlmasna uygun deildir.
Sultan ahruhun doumu Semerkandda 779 yl Rebiylevvelinin on drdnc gnnde olmutur.
Yetmi bir yl yaamtr. Babasnn zamannda Horasanda yedi yl padiahlk etmi; babasnn
lmnden sonra ran, Turan, Hint ve Trk memleketlerinde krk yl saltanat srmtr. 850 yl
Zilhiccesinde Reye bal olan Feaverdde bir nevruz gnnde, kuluk vakti Tanrnn rahmetine
kavumutur. Bu mnasebetle azizlerden biri de u ktay sylemitir:
Padiahlk ormannda arslanlar gibi peneler vuran ahruh,
O kaza kudretli padiah ve slamn sna,
Zilhicce aynda cennette adrn kurduunda,
Bizden btn lemde tarih olarak kalan imrdir, dedi.
Kadri ve kymeti yksek be ehzade onun kutlu sulbnden gelmitir. Bunlarn her biri saltanat denizinin
incisi ve Tanrnn tm ltuflarn nefslerinde toplayan insanlardr. Adlar yledir: Mirza Ulu Bey-i
Gurkn, brahim, Baysungur, Suyurgatm Bahadr, Muhammed Ck Mirza. Baruy ve Canolan adnda
padiahlk madeninin cevheri olan iki ehzadeyse daha beikteyken lmtr. Yukarda ad geenlerden de
yirmiye yakn ehzade dnyaya gelmitir ki, her biri byklk ayrnda sallanan birer selvi ve saltanat
teninin can gibidir. Onlarn yzne bakmaktan gnein gzleri kararr, akl- kll onlarn salah ve
kabiliyetlerini anlatmaya hayrandr.
Ama bu sonsuz dnya, ksa bir sre iinde bu muhterem padiahlarn canna kymtr. Kaleler aan, anl
anl o padiahlar bugn birer masal olmutur. Byklk Tanrnndr. Ey basiret sahipleri ibret aln.
Heng117 ve Cemden tut, sfendiyra kadar
117 Heng: ran rivayetlerinde ikinci ran hkmdar; Keyumersin torunu ve Siyamekin olu. Yedi
lkede egemenlik kurup, yalnzca insanlar deil, devleri de hkm altna almtr. Maden iletmeciliini
balatan, atei kefeden, tarm gelitirip halkna ekmek piirmeyi, tapnak, kale ve zindan yapmay
reten odur. ok zeki ve bilgili olduu rivayet edilir.
O kudret sahibi padiahlar ne oldular?
imdi onlarn yast toprak ve tula olmutur.
Bu fani dnyada bahtiyar olan kii,
yilik tohumundan baka bir ey ekmemi olandr. [R]
Hikye ederler ki: ahruh Mirza son zamanda kardeinin olu Sultan Muhammed bin Baysungura kar
Irak zerine ordu sevketmi ve Sultan Muhammed bozguna uramt. ahruh, Sultan Muhammede selam
verdikleri iin sfahann btn seyyidlerini, byklerini ve limlerini kabahatli bulmutu.
Hseyn seyyidlerin en byklerinden olan ah Aleddin ve Kad mamn yan sra sfahan limlerinin
byklerinden Hce [Sinddin] Efdalddin Terekenin de Sve ehrinde ldrlmelerini emretti.
Gherd Begmn sraryla, bu masum insanlar alata szlata gtrp ldrdler. Hce [Sinddin]
Efdalddin Terekeyi asacaklar zamanda boynuna taktklar ipin iki defa koptuu grld. O biare, Bu
cezann acs bizden bir anda gelip geer, fakat ahruha syleyin, elli yllk iyi ad ktlemesin diye
feryat etti.
Birok byk adam onlar kurtarmak iin alt, ama fayda vermedi. Bu olay ahruha uursuz geldi.
Seksen gn sonra o da ld. Bazlar der ki: ldrlen bu byk adamlar hayatlarndan mitlerini
kestiklerinde ahruh ve Gherd Begm iin, O bizim evlatlarmz nasl byle bir mateme drdyse,
Tanr da onun neslini kurutsun diye beddua ettiler. O anda gklerin kaps akt ve azizlerin duas kabul
olundu, o yce mertebeli padiahn da nesli kurudu. Saltanat asl merkezine dnd.
Yarabbi saltanat kyamete kadar hak eden mirasda daim et. ahruhun nesli kesildiyse de ulu
sahibkrann ocuklar ve torunlar ran ve Turanda hl hkm srmektedir.
Gl gittiyse ne oldu, sen sa ol,
Senin yanaklarn bize glden yadigr olarak kfidir. [BEYT]
ahruh zamannda ortaya kan eyhler, bykler, limler ve airler unlardr: limlerin ve
muhakkiklerin sultan, milletin ve dinin gnei, Hce Parsa diye tannan, Muhammedl-Hfziyyl-
Buhar (Tanr ruhunu takdis etsin); Hce Sinddin Tereke-i sfahan; Mevlana Hseyin-i Harezm;
limlerin ve fazllarn medar- iftihar erefeddin Ali Yezd; byk airlerden eyh Azer, Baba Sevda,
Mevlana Ali ihb, Emir ah-i Sebzvar, Mevlana Ktib-i Turz, Mevlana Nesm. Onlarn eserleri ve
divanlar dnyann her tarafnda mehurdur.
Ama bakentte drt kii daha vard ki, yeryznde onlarn ei yoktu: lm-i edvar ve musikide
Abdlkadir-i Merag; arkclk ve algclkta Yusuf- Endican; mhendislik, mimarlk ve tarrhlkta
[desen ustal, ressamlk] stat Kvmddin, ressamlkta Mevlana Halil-i Musavvir, ki bu hakikaten
ikinci bir Maniydi. Tanr mezarlarn nurlandrsn.
Fazl Arif
MUN- CVEYN
(Tanr rahmet etsin)
Faziletli bilgili ve tarikat ehli bir kiiydi. eyhler eyhi Sadeddin Hamev hanedannn mritlerindendi.
Doum yeri Cveyne bal Endde kydr. limde Fahreddin Halid-i sferynnin rencilerindendir.
Fahreddin limler arasnda Behit diye mehurdur, erh-i Feriz ve bu gazel onundur:
Ben senin zlfnden perian ve senin yerinde,
Seher rzgrlarndan daha ok avareyim.
Sabahlara kadar senin yolunda ve
Senin aknla gl gibi yakam yrtmm.
Yreimin kanl gzyalar iine batmm.
Senin glistanndan koku almak iin
mrm boyunca saba rzgrlar gibi derbederim.
Ey gzel, diken ve erp benzeri rakiplerle dp kalkma,
nk senin cevr ve cefan yznden yakam yrtmaktaym.
Senin ayrlk klcn bana tesir etmiyor,
nk bu yzden kendimden bile habersizim.
Yediim cefa talar yznden ocuklarn ortalarna alp taladklar
Kuduz kpekten daha beter olmuum. [GAZEL]
Nigristan kitab Muinnindir. Bunu Glistan tarznda yazmtr. Fakat Glistana oranla daha basittir,
yine de limane yazlm, birok nadir sz ve faydal hikmet bu kitapta toplanmtr.
Sultan Ulu Bey Irak zerine yrd esnada Bahrbdda byk adamlar ziyaret etmi, onlar da bu
kitab sultana hediye etmilerdi. Sonra padiahn emriyle, orann hattatlar bu kitab mkemmel ve yaldzl
bir ekilde yazdlar. Sultan daima bu kitab okur ve ok beenirdi.
Nigristan Maverannehrde pek mehurdur, fakat Horasanda nadirdir ve ele gemez. ok limane
yazlmtr. Aadaki iki hikye bu kitaptadr:
eyh ibl (Tanr ruhunu takdis etsin) u hikyeyi anlatyor: Hacca giderken bir gn Badat pazarndan
geiyordum. Gzel yzl bir delikanl grdm. Banda kassab bir sark, srtnda keten bir esvap,
ayanda Badat kibarlar gibi altn srmal bir pabu vard. Sokakta olaanst bir edayla krta krta
gidiyordu. Elinde bir elma vard ve bir taraftan da onu kokluyordu.
O nereden gese ve nerede dursa, onun yznn aksinden
Yerde ll gibi bir renk peyda ediyordu.
Onun gl gibi yanaklarndan,
Yerlere akikten szm glsuyu damlalar akyor sanrdm. [R]
Ertesi gn bizim kafilemiz Mekkeye doru yola kt. Onu da haclar arasnda grdm. Ayanda
cevherlerle sslenmi bir pabu, banda Msr bir sark vard. zerine gl serpmiti, kokular iindeydi.
Bu haliyle glistana ya da evinden pazara giden bir insana benziyordu. Bu delikanlnn hl ve tavrnda
bir sr var. Ya naz ekilecek bir mauk ya da niyazdan naz menziline sevkedilen bir ktr dedim kendi
kendime. Sonra dndm ve Bu acaba hacca m gidiyor, yoksa baka bir yol mu tutmu diye tereddt
ettim.
Ey delikanl! Nereye gideceksin? diye sordum ona.
Eve diye cevap verdi.
Hangi eve? diye sordum.
Ben de herkesi idare eden, iinden gcnden ayran o eve gidiyorum. Bakaym bu avareler kime
gidiyor. Orada kimi grecekler? O harmandan nasl bir baak toplayacaklar? Onu anlamak istiyorum
dedi.
Bu nasl yol hazrldr? Bu kyafetle bu yola klr m? Yoksa senin bu llerin glnden haberin
yok mu? diye sordum.
Derhal u iiri okudu:
Sevgili bizim avare olmamz istiyor,
Hacca gitmek bir bahanedir.
Onunla fazla megul olmayp geip gitmek istedim, fakat eteimden yakalad ve Ey ibl, beni tandn
m? diye sordu.
Ne oldu da bu hale geldin, bunu bana anlat dedim.
Feryat ve figan etti. Bu yola mauklukla getiriyorlar, sonra da kla mptela ediyorlar dedi.
Bu, o grdm elma mdr? diye sordum.
Ah, bama gelen belalar hep bu elmann yznden geldi. Ey ibl, grdn m bana ne yaptlar, beni
nasl kahrla ayaklar altna aldlar? nce bana Sen mauksun, korkma dediler. Beni imtihan llerine
attktan sonra Sen ksn dediler. Arafata eritiimde Sen ocuksun dediler. Vsta geldiimde Sen
ikisinin ortasndasn, eve geldiimdeyse Sen bu haremin mahremi deilsin, bu kapnn halkassn diye
bardlar. Bu topluluk iinde feryat halkasna yapp Ey benim matlbum diye bardm, ama Ey
mahbup geri dn cevab geldi. Arada hibir ey olmamas dncesiyle yandm ve evde bakasnn
olduunu anlamakla kaldm. Ey ibl, bugn ok biare ve cizim. Naz ve naziklikten bezginim.
Bilmiyorum, seven miyim yoksa sevilen mi, talip miyim, matlup mu; haclar zmresinden miyim yoksa
bakalarna muhta m? Bu dnceyle yandm ve bu kaygyla eridim. Hasta deilim, fakat bu dncenin
hastaln ekmekteyim dedi cevap olarak.
Bu delikanlnn acnmasna yreim yanarak Gel, seni arkadalarnn yanna gtreyim ve bu
aknlktan kurtaraym dedim.
Ey ibl, beni bu aknlk iinde brak, benim iimde syleyemeyeceim bir sr var. Ben bu
dnceden zevk duyuyorum dedi delikanl.
Artk onunla fazla megul olmadm, getim gittim. Mescid-i Haram civarnda ibadetle urayordum.
Sabahleyin veda etmek niyetindeydim. Baktm ki o hasta gencin lsn omuzlarna alm, gmmeye
gtryorlar. Mahremlerinden birine sorup, onun hakknda bilgi edinmek istedim. O da cevaben u iiri
okudu:
Akn detlerindendir: Kullar nce
Gzellikle ve yumuaka hkm altna alp esir eder,
Sonra da, haclarn bayram gnn kurbanla kutlay gibi
O klar ldrerek meclisine revnak verir.
klar, mauklar uruna lmlerdir,
llerden ses gelmez. [BEYT]
Leylann sana kar durumu nasldr biliyor musun? diye sordu Halife.
Onun durumunun iyi veya kt olmas beni ilgilendirmez. Ben yalnz unu biliyorum: O, benim halime
bakmadan, onun akna kaplmam ve cefasna tutulmamtm dedi Mecnun.
Eer kullarna iltifat edii ve ltufkrl olmasayd,
Ben nerde, onun akna tutulmak nerde? [BEYT]
ster misin, Leylann hsm ve akrabasn buraya getireyim, onlar hazr olduundaysa Leylay seninle
nikhlayalm diye teklifte bulundu halife.
Ben akm tabiatn kiriyle bulatrmak istemem. O temiz ak erbabnn mezhebince bana helaldir.
Arada bir vastaya bavurmaya lzum yoktur dedi Mecnun.
Leylay grmek ister misin? diye sordu Halife.
Mecnun onu nerede grebileceini bilmek istedi.
te u odada dedi Halife.
Sonra klelerden biri onun elini tutup Leylann bulunduu odann kapsna gtrd. Mecnun Leylann
odada olduunu duyunca hemen gzlerini bir bezle kapatt.
Ey divane, gzlerini kapatma, tam tersine mmknse bugn yz tane gz daha al da, onun gzelliini
doya doya gresin. Halbuki sen gzlerini kapyorsun dedi kle.
Onu uzaktan grmek bana yeter cevabn verdi Mecnun.
Sevgilinin yz benim gzmle grmeye layk deildir.
Onu yine onun gzyle seyretmek lazmdr. [BEYT]
Halifeye haber gnderdiler ve Mecnunun Leylay grmek istemediini sylediler. Halife Mecnunu
ard ve ona, Bu, dostlardan uzak, zel bir meclisti. Perdeler kalkm, ak ve evk ykselmi bir
haldeyken, niin sevgilinin yznn temasndan yararlanmadn? diye sordu.
Ak gayreti, sevgilinin yznn akn gzyle zedelenmesini istemedi diyen Mecnun, u beyti okuyup
alaya alaya sahralarn yolunu tuttu.
Leyladan bakalarna baktm gzleri,
Yalarla ykamadan Leylann yzne mi bakaym? [BEYT]
Sabah rzgrlarnn senin yolundan gemesi iin
Gnein yolunu tutmak, onun domasn engellemek isterim.
Karanlk gecede, hayalimde senin aya benzeyen
Yzn grmek iin gzlerimi kapyorum. [KITA]
[BAYSUNGUR BN AHRUH]
ehzade Baysungur 802 ylnda dnyaya gelmitir. Devleti ve ikbalinin yan sra ok gzel bir genti.
Hner sahibi olma ve hner sahiplerini korumasyla dnyada mehur oldu. Yaz ve iir onun zamannda
ok parlad ve gzelleti. Onun bu hretini iiten etraftaki limler ve airler kalkp huzuruna geldiler.
Onun ktphanesinde krk tane hattat ve ktibin altn sylerler, Cfer-i Tebriz de bu ktiplerin
bayd.
Baysungur hner sahiplerine ok riayet eder ve airleri severdi. yi yaamaya dknd, yannda zarif
ve edip nedimler bulundururdu. Sultan Pervizden119 sonra dnya padiahlar arasnda Baysungur kadar
ikiye ve iyi yaamaya dkn padiah gelmemitir. Trke ve Farsa gzel iirler syler ve iirden
anlard. Alt trl yaz yazmasn bilirdi. Bu tahalls beyti Baysungurundur:
119 Perviz: stn, galip, muzaffer anlamna gelen bu szck Sasani hkmdarlarndan II. Husrevin
lakabdr. Bu padiah daha ok en sonunda evlenecei irine olan akyla ve onu elde etmek iin
Ferhad dalar delmek gibi imknsz bir ie srmesiyle bilinir.
Baysungur senin mahallenin dilencisi oldu.
Gzeller mahallesinin dilencisi padiahtr.
Hikye ederler ki: Sultan Baysungur zamannda yetien Yusuf- Endicannin arkclk ve algclkta
yedi iklimde ei yoktu. Onun davudi sesi insann yreini para para eder, Husrevn ahengi hasta
yreklerin yaralarna tuz ekerdi. Sultan brahim bin ahruh ka defa Tebrizden kardei Baysungura
yazarak, onu yanna gndermesini isteyip ok ricalarda bulundu, hatta bunun iin yz bin dinar gnderdi.
Sultan Baysungur cevap olarak u beyti yazd:
Biz Yusufumuzu satmayz.
Sen kararm gm paran sakla. [BEYT]
Baysungur Bahadr ve brahim Sultan arasnda birok latife ve yazma gereklemitir; bu tezkirede
hepsinden bahsetmek uzun srer.
Bu gaddar dehr, genlik anda ona kyd. Kaza ve kader melekleri onu genliine balamadlar. Bir
gece ok arap imiti ve bu yzden ar bir uykuya dald. Herat ahalisi onun lmnn bir kalp krizi
sonucunda olduunu syler.
lmn tuhaf bir uyku olduu sylenir; ite o ar uyku bastrd bizi
ahzade maher sabahnda kalkmak zere topraa dt.
mit olunur ki Tanrnn rahmeti taksiratn affeder. [BEYT]
Baysungurun bu korkun lm 837 ylnda Heratta, Ba- Seyyidde oldu. mr otuz be yld.
Onun zamannda yaayan airler unlardr: Baba Sevda, Yusuf- Emir, Emir ah-i Sebzvar, Ktib-i
Turz, Emir Yemnddin-i Nezlbd (Tanr cmlesine rahmet etsin).
ahruh Sultan zamannda Baysungurun mallar ve balad alt yz kepek tmendi. Bunlar
Esterbd, Crcan, Dehistan, Ts, Ebverd, Nes, Haban, Simnan, Iraktan Kaan, Farstan ebankre
vilayetlerindendi.
airler Sultan Baysungur hakknda mersiyeler sylemilerdir ve bunlarn arasnda, Emir ahnin
syledii bir rubai hepsinden stndr:
Dehr senin mateminle ok alayp szlad; lale gzlerinin yal kanlarn
Eteklerine dkt;gl erguvan rengindeki esvabn yrtt.
Kumru boynuna siyah kee balad. Visalin sadna bir nokta koyarsan
Baysungur Hann vefat tarihi kar. [RUBA]
Bu mersiye mnasebetiyle u hikye hatrma geldi: Sultan Sencer bir gn airleri bana toplad ve
yle dedi: Ben ldkten sonra hakkmda nasl bir mersiye syleyeceksiniz. Bunu ben yaarken syleyin
de hangisinin daha gzel olduunu bileyim ve caizenizi vereyim; ben ldkten sonra elbette layk
olduunuz caizeyi alamazsnz dedi. airler birok mersiyeler sylediler; fakat biri u ktay sultann
yannda okudu ve ok beenildi:
Ben demiyorum ki Sencer lmtr.
Bu dnyada adaletli bir padiah nasl lr?
O dnyay batan baa fethetmiti.
imdi de ahreti ele geirmek iin gitti. [KITA]
Ei Olmayan
BST- SEMERKAND
Gzel syleyen airlerdendir. Gazelleri pek incedir. Sultan Halil Bahadr bin Mirnah- Gurkn
zamannda Semerkandda ortaya kmtr. Kendisinin hasrc olduunu, yani hasr rmekle uratn
sylerler. lk balarda Hasr mahlasn kullanrd. Hce smet-i Buhar ondaki zihin kabiliyetini grerek
dedi ki: Hasr byklerin bisatnda [minderinde] yer almaya layktr. Onun iin senin Bist mahlasn
kullanman evladr.
Bist, Hce smete ok hrmet gsterirdi ve eyh Keml-i Hocendnin aleyhindeydi. Hocendnin:
Onun perian zlfnn ucu gece yolcularnn alametini tayor. te,
Eteinin altndaki era, onun gece yolcusu olduuna parlak bir delildir.
matlal gazeline bir nazire yazd; ki aadaki beyit o gazeldendir:
Ey Keml, Bistnin o inci gibi nazmn hakir grme.
nk onu Selmn gzyalaryla gz bebei gibi beslemitir.
u gazel Bistnindir:
Eini grmediim sad gzl gzelin
Mim gibi olan azndan ara sra hayat suyu damlyor.
Ey fstk azl gzel, senin eker dudaklarnn etrafnda
Nebat kal ben talihsizliime yandm.
Gzlerimden Frat gibi gzyalar dktm halde
Ayrlk Kerbelasnda dudaklarm susuz olarak lmem tuhaftr.
Onun azndan gzellik zekt istedim,
Sus ey dilenci, hiten zekt olur mu? dedi.
O peri yanakl, Bistye paylayarak sordu ki:
Sen bu oyunu brak, mat olmaktan korkmuyor musun?
Rivayet ederler ki bir gece arkclar Sultan Halilin meclisinde Bistnin iirlerinden bir matla
okudular. Bu, Halilin houna gitti. Bir adam gnderip Bistyi getirtti ve ona takdirlerde bulunduktan
sonra bin dinar verdi. Anlan matla yledir:
Gnl bir iedir; senin gzlerin onu keden keye gtryor.
Korkarm bu sarholar onu krmasnlar.
nsaf edilirse ehzade, Emir Timurun hazinesine sahip oluu ve cmertliiyle karlatrlrsa, bu matla
iin az vermitir.
Sultanzade Halilullah, Semerkand tahtna Emir Timurun vefatndan sonra oturmutur. ok yakkl, iyi
ahlakl, cmert, zarif bir ehzadeydi. Tahta getiinde Emir Timurun saltanat boyunca ran ve Turan
memleketlerinin haracndan toplad servetle dolu hazineyi at. Altn, gm ve cevherleri ahaliye ve
askerlere nisan yamuru, Bedahann ll madeni ve Umman Denizi gibi datt. Fazllar onun zamannda
ok ltuf grdler ve hl diliyle u iiri terennm ettiler:
Senin cmertlik elin, mal ve serveti
Yerlere ve ayaklar altna yle ok dkmtr ki
Kimse altn topraktan ayrt edemez hale gelmitir.
Sultan Halil, Emir Timurun parlak klcyla toplad serveti balad Semerkand payitahtnda ve
Maverannehrde drt yl saltanat srd. Sonunda Huddad- Hseyn, Huddad- Cete, Berdi-Bey ve
dier emirler ayaklandlar.
Bunun da sebebi uydu: Sultan Halil, Emir Hac Seyfeddinin karlarndan olan d-Melik Aay sevdi
ve nikh altna ald. Derken bu kadn hkmet ilerine karmaya balad ve buna tahamml edemeyen
emirler isyan ettiler. 811 ylnda Halili yakalayp altn zincirlerle baladlar ve ahruhiyye Kalesine
hapsettiler, d-Melik Aann da kulaklarn ve burnunu kestiler. Sonra da bu ba kaldran emirler
bamsz olarak Semerkandda hkm srmeye baladlar.
ahzade Halil hapiste bu ayrlktan dolay ok zld ve u rubaiyi syledi:
Dn insann gnln nurlandran bir vuslat
Bugn lemi yakan bir ayrlk.
Yazk ki zaman, mr defterine
Bir gn vuslat, dier gn de bu ayrl yazm.
Bu nankr emirlerin memleketi istilas ve ehzade Halilin balanp hapse atlmas Sultan ahruhun
mbarek kulana eritiinde, byk bir ordu hazrlayarak Herattan kalkt ve Semerkand zerine yrd.
ahruhun yznde zafer tayan ordusu Ceyhunu getiinde, o aalk herifler kendilerinde dayanacak
kuvvet bulamadlar. Semerkand tahtn brakp Trkistan tarafna katlar, Semerkand civarnda yaayan
ahalinin maln mlkn ve hayvanlarn yamaladlar.
Hikye ederler ki: ahruh Semerkand tahtna oturduunda Semerkandn Gksaray ve kalesinde
yeraltna saklanm olan Timurun hazinesini grmek istedi. Oraya vardnda hazineyi sersemlerin
akllar ve cahillerin ilimsiz yrekleri gibi tamtakr buldu. O esnada ahruh Mirzann asasnn ucu aniden
bir demir paraya dokundu. Eilip o paray ald cebine koydu. Yanndakilere, Babamzn mirasndan ve
hazinesinden bizim hissemize den ancak bu oldu diyerek bo hazineden kt.
Padiahzade Halilin zincirler iinde hapisteyken u iiri yazp amcas ahruh Mirzaya gnderdiini
sylerler:
Ey hediyeler veren ve emelleri gerekletiren Tanr,
Bizim artk ayrla daha fazla tahammlmz kalmad.
Talihsizlik merhaba diyerek gelip bize komu olurken,
Talih de hayrl vakitler olsun diyerek geip gitti.
Dostlarmn diyarndan gelen o ho rzgrlarn
Kokularna canm feda olsun.
ster gaml isterse neeli olsun,
Mademki ikisinin de bu devrden geip gitmesi kararlatrlmtr,
O halde ne onun mihnetinden gamlan,
Ne de kt bir talihe mazhar olduun iin sevin.
Kvus, bu dnyann yreinde brakt yaray nasl unuttu?
Keykubd kara talihine ne zaman sevindi.
Ey Halil, imdi ayrln ederinde120 bulunuyorsun.
120 eder: Satran oyununda kapal bir hne.
Fakat gnn birinde herkesle bir trl oynayan felek
Seni azatla kavuturacaktr.
Adil Tanr beni birtakm alaklarn elinde esir etti.
Adalet sahibi Tanrnn elinden halka ikyette bulunmak kfrdr.
ahruh, ehzade Halilin eseri olan bu gazeli okuduunda alad ve onu bu hale getirenleri kahretmek
iin elinden geldiince urat. Kendi emirlerinin byklerinden olan ah Meliki onlardan intikam
almaya memur etti. Huddad- Cete ve Huddad- Hseynyi ldrtt, bylece Maverannehr
memleketlerini eline geirdi.
Sultan Halil esaretten kurtuldu ve teekkr iin gidip amcasnn ayaklarn perek ereflendi. ahruh
Mirza da amcalk erefini yerine getirdi. Onu alp beraberinde gtrd ve Ceyhun nehrini getiler.
Semerkandn mlkn ve saltanatn kendi hayrl halefi Ulu Bey Mirzaya verdi ve ah Meliki de bu
ehzadenin maiyetinde o memleketlerin idaresine memur etti. Bu olay 811 ylnda oldu.
ahruh, Sultan Halili Herata gtrdkten sonra Rey, Kum, Hemedan ve Dinever vilayetlerini, Badat
snrlarna kadar ona brakt ve bir nakkarehne verdi. Birtakm byk emirleri de onu uurlamakla
grevlendirerek yola koydu. Bunlar da birka merhale onunla beraber gittiler.
Sultan Halil bu memleketlerde amcasnn vekili olarak iki buuk yl hkm srd ve 814 ylnda Reyde
Tanrnn rahmetine kavutu. mr yirmi sekiz yld ve lecei zaman u beyti okumutu:
Ben cahillik edip kimse bizim yaymz ekemez derdim.
lm geldi ve bizim yaymz ekti.
Gurkn hanedanndan Sultan Ulu Bey (Tanr rahmet eylesin) adaletli, bilgili, kahhar ve himmet sahibi
bir padiaht. Yldzlar ilmindeki derecesi yksekti, bu ilmin inceliklerine vkft. Hendese [geometri] ve
heyet [astronomi] ilimlerini ok iyi bilirdi. limlere ok hrmet ederdi; onun zamannda ilim ve fazilet
sahiplerinin mevkisi ok yksekti. lim ve fazllar slam devrinde, hatta skender-i Zlkarneyn
zamanndan imdiye dek geen sre iinde, saltanat tahtna onun gibi bir padiahn oturmadna
mttefiktir.
Riyaziye [matematik] ilminde byk bir kudret sahibiydi. Yldzlarn gzlenmesi iiyle uramtr. Bu
asrn hakm ve limlerinin en ileri gelenlerinden olan Kadzade-i Rm ve Gysddin Cemid bu ii
tamamlayamadan lmlerdi. Bu yzden de sultan olanca himmetini bu meselenin halline sarfetmi,
gzlemi tamamlam ve Zeyc-i Sultanyi ortaya koymutur. Bu zeyc hakmlerin yannda hl makbul ve
muteberdir; bazlar onu Zeyc-i Nsr- lhanye tercih ederler.
Semerkandda yle mkemmel bir medrese yaptrmtr ki ss ve ayrnts bakmndan btn dnyada
kimse eini gsteremez. Bugn bu medresede yzden fazla talebe vardr; orada yatp kalkar ve maa
alrlar.
Babas ahruh Bahadrn zamannda Semerkand ve Maverannehrde krk yl tek bana padiahlk
yapmtr. ok beenilecek detleri vardr: Onun zamannda mahsul drt harvr [eek yk] olan bir
dnmlk yerden drt danek fls [bakr para] hara alrlard.
Adalet bir padiaha hkim olursa
Ahu, azgn arslandan korkmaz.
Hafzas ve zeks ok kuvvetliydi. Buna rnek olarak unu hikye ederler: Ava ktnda hangi av
vursa, bunun hangi gn ve hangi mahalde olduunu bir deftere tarihiyle kaydederlerdi. Bir gn naslsa bu
defter kayboldu. Bunun korunmasyla grevli ktphane memurlar telaa dtler ve her taraf aradlarsa
da bulamadlar.
Hi tela etmeyin, ben o olaylarn hepsini bandan sonuna kadar tarihiyle biliyorum dedi Ulu Bey
ve tarihlerini birer birer syledi, ktipler de yazdlar ve defter tamam oldu. Sonra o kaybolan defteri
bulundu; iki nshay karlatrdklarndaysa, yalnzca drt be yerde ihtilaf buldular.
Onun hafzasnn ve zeksnn kuvvetini gsteren byle pek ok olay naklederler.
Arif eyh Azer (Tanr rahmet etsin) unu hikye ediyor: Ben Emir Timur- Gurknn kssahn olan
daymla beraber 800 ylnda Karabada Ulu Beyin hizmetine girmitim. ocukluk gnlerimizi beraber
geirir, kendisiyle birlikte oynar, birbirimize hikyeler anlatrdk. Ona iyi bir ocukluk arkada
olmutum. Bu byle bir sre devam etmiti.
Sonra 852 ylnda Horasan fethettikten sonra sferyne geldi. Bu srada ihtiyarlamtm ve kalktm
kendisini ziyarete gittim.
Dervilerin, fakir ve salihlerin kyafetinde olduum halde beni uzaktan grnce hemen tand ve Ey
dervi! Sen benim eski dostum ve arkadam gibi grnyorsun. Sen bizim kssahnmzn kz kardeinin
olu deil misin? dedi. Evet diye cevaplarken, padiahn zeksnn ve hafzasnn gcne hayran
kaldm.
Sonra Karaba, Guz ve Grcistandan, o memleketlerin acayip ve garip eylerinden sz at; bunlar
hakknda sorular sordu; ben de hatrmda kalan syledim.
te onun zeksn gsteren byle ok menkbeler anlatlr, ama bunlarn hepsini yazmaya bu tezkire
uygun deildir.
Mirza Ulu Bey, ahruhun lmnden sonra miras kalan mlkn almak iin Maverannehrden
ordusuyla Horasana geldi. Emirzade Alddevle ile aralarnda anlamazlk kt. Bdgse bal olan
Ternap snrlarnda savaa giritiler. Ulu Bey stn geldi ve btn Horasan ele geirdi. Doksan bin
askeri vard. Bu savalar ve hcumlarda Horasan harap oldu, susuz kald; o tahribatn eserleri hl
bakidir.
Ulu Bey, 852 yl Ramazan aynda Horasan almakla urarken Eblhayr Han da Semerkand kuatt.
Ulu Beyin askerleri ellerine geen hadsiz hesapsz ganimetleri memleketlerine gndermek istiyorlard
ve bu bahaneyle blk blk kap gittiler. Bunun zerine Ulu Bey de dnp gitmekten baka are
bulamad. Iraka giderken Cveyn civarndaki b- Ren kprsnden dnd.
O srada yllardan beri, Herata bal Nertev Kalesinde mahpus kaldktan sonra kurtulan Emir Yr Ali
bin skender bin Kara Yusuf da Herat zapt etti. Bu da Ulu Beyin talihinin yz evirmesine sebep oldu.
Belh ve civarn olu Abdllatife brakarak Ceyhunu geti. Ama kk olu Abdlazize kar ok
ltufta bulunduu iin Abdllatif ona kzgnd ve eytana uyarak isyan etti. Ceyhunun kysnda babasyla
yl savalar yapt.
O srada Trkistan Trkmenlerinden olan Argunlular Eb Sadi padiah yaparak Ulu Beyin
ordusundan ayrldlar ve Semerkanda ynelip ehri kuattlar. Ulu Bey de zorunlu olarak dnp
Semerkanda gitmek istedi.
Abdllatif de ksa srede Ceyhunu geerek Semerkand zerine yryp babasyla karlat. Bylece
853 yl abannda Semerkand civarnda baba oul savaa tututular ve sava Abdllatif kazand. Ulu
Bey Semerkand Kalesine snmak istediyse de kendi yetitirmelerinden olan ve velinimetine kar
nankrlk eden Mirnah- Kurc onu ieri sokmad. Bunun zerine Ulu Bey mecburiyetten Trkistan
tarafna kamaya karar verdi ve Abdllatif de Semerkand tahtna oturdu.
Abdllatifin adamlar Ulu Beyi ahruhiyyeye sokmadlar. Bunun zerine Eblhayr Hana snmak
istediyse de sonradan baba ve oul arasnda bulunmas gereken efkate gvenerek Semerkanda dnmeyi
tercih etti. O yln ramazannda anszn olunun yanna gitti. Abdllatif ilk nce babasna hrmet
gsterdiyse de sonradan eytana uyarak onu ldrmeye karar verdi. Semerkand ehrinin dnda b- Sc
denilen yerde o adil padiah ehit etti; ama yedi ksr ay sonra da lm ondan intikamn ald. Elbette
zalimlerin sonu byle olur.
Baba katili padiah olamaz;olsa bile
Padiahl alt aydan fazla sremez. [R]
Byk imam ve stadl-beer Fahreddin-i Rz (Tanr derecesini ykseltsin) Hadikul-Envr adl
kitabnda yle yazyor: Kisralar hanedannda iryeden daha asil ve temiz soylu bir padiah yoktu.
Onun soyu yledir: irye bin Husrev-i Perviz bin Hrmz bin Nirevan bin Kubad bin Firuz bin
Yezdigerd bin Behrm- Gr. Behrmn soyu Erder-i Bbekna, Erderin soyu Keykubdda ular.
Keykubdn byk ceddi Ferdn, Ferdnun ceddiyse Keymerstir. Acemlerin soy ilmi limlerine gre
Keymers de demin oludur. Bu asil ehzade irye, kt bir i yapt ve babasn ldrd, fakat kendisi
de alt ay sonra taun [veba] illetinden cehenneme gitti.
Abbasi halifeleri arasndaysa en asil padiah Mustansir bin Mtevekkil bin Mtasm bin Red bin
Mehd bin Mansur bin Muhammed bin Ali bin Abdullah bin Abbastr. Babas ve cedleri halifedir.
Abbasi ailesinin muhterem nesli demoullarnn en asaletli ve en faziletli ailesi olan Himoullarna
ular. te bu Mustansir de babasn ldrd, fakat kendisi de alt aydan fazla yaamad.
Bundan anlalyor ki insan yalnzca soyuyla vnmemelidir. Takva ve Tanr korkusu arttr.
Abdllatif de byledir. Onun soyu Abdllatif bin Ulu Bey bin ahruh bin Timur- Gurkndr; Timurun
bykbabalar da byk adamlar ve sultanlard. Bu bedbaht ehzade Abdllatif, ahruhun terbiyesi
altnda yetimitir. ahruh ona kendi ocuklar ve torunlarndan daha ok zen gsterir ve severdi. Ama
bu kadar yce soy sop sahibi olmasna ramen yukarda ad geen o iki bedbaht gibi dnyada kt bir
hret brakt. Halkn her tabakasnn nefret ettii biri oldu. Onun hakknda sylenen u beyit ok
uygundur:
Eer kt bir iin ne kadar irkin olduunu bilsen,
Senden iyilikten baka bir ey kmazd.
Ulu Bey elli sekiz yl yaamt ve Horasandaki saltanat sekiz aydr. Fakat Semerkanddaki saltanat
babas ahruhun zamannda krk yl srmtr. Azizlerden biri Ulu Beyin vefat hakknda u ktay
syleyerek tarih dmtr:
lim ve hikmet denizi,
Peygamberin dininin dayana
Ulu Bey ehadet baln Abbastan tatt.
Onun iin vefatnn tarih harfleri Abbs kttr.
Dier bir tarih:
Felek kudretli, mesut sultan Ulu Bey
Ramazann sekizinci gn ehit oldu.
Onun ehit olduu gece kyamet koptu.
Onun iin vefat tarihi eb-i kyamet oldu.
Onun zamannda yetien limler ve tarikat eyhleri unlardr: Mevlana-i muazzam Aleddin-i a
(Tanr rahmet etsin), ki zhiri ilimlerde esiz bir limdi; tarikat eyhlerinden olan Hce Hasan- Attr
(Tanr ruhunu takdis etsin). airlerdense Hce smet-i Buhar ve Mevlana Keml-i Bedah onun
zamannda yaamtr.
Zariflerin En Zarifi
EB SHAK-I RAZ
(Tanr rahmet etsin)
Latif tabiatl, kabiliyetli ve gzel szl biriydi. iraz ehrinde yaamtr. Memleketin byklerinin ve
hkimlerinin nedimiydi. Yemekler hakknda iirler syleme yolunu tutmutu ve bu konuda onun gibi iir
syleyen olmamtr. Yemeklerin vlmesine dair yazd risaleler mehurdur. Onun bu yoldaki szleri
her ne kadar zenginlerin itahn ve yemeklere rabetini arttrmakta faydalysa da fakirler iin zararldr;
nk onlarn da itah uyanr, fakat o yemekleri elde edemez ve mahrumiyetin acsn ekerler.
Bal sylemekle az tatlanmaz. [MISRA]
Biz burada onun fakirlere zarar olan szlerinden, zenginlerin hatr iin bir rubai ve mesnevi
zikredelim:
Gnl alc dilberlerin gzne benzeyen nergis iin
Altnla dolu gm bir tabaktr derler.
Fakat o shakn gznde ne altna sahiptir ne de gme.
O alt ekmek dilimi ile mzafer sahamndan122 baka bir ey deildir.
122 Mzafer saham: Gnete pimi safranl pilav.
Hikye ederler ki: Eb shak, ehzade skender bin mer eyh Mirzann nedimiydi ve daima onun
meclisinde bulunurdu. Eb shak birka gn grnmedi ve sonra meclise geldiinde ehzade sordu:
Mevlana, ka gnden beri neredeydiniz?
Eb shak yeri ptkten sonra, Ey lemin sultan, ben bir gn hallalk yapyor ve gn de sakalma
bulaan pamuklar temizliyorum dedi ve u beyti okudu:
Keten helvasndan sinekleri kovmaya kalkmak
Hallacn sakalndan pamuklar temizlemeye benzer. [BEYT]
Mevlana Eb shakn sakalnn haddinden fazla uzun olduunu sylerler.
Eb shak, eyh Sadnin bir sava eriyle sava alet ve edevatnn tartmasna dair syledii
mesneviye bir nazire sylemi ve bunu da engl denilen bir yemei konu alarak yapmtr. Biz burada o
mesneviyi yazyoruz:
Gnl sahibi bir adam bir sofrann kenarna oturduunda
Zorlu bir meselenin karsnda kald.
zerinde tavuk, makut ve mzafer [safran] bulunan
Sofrann kenarnda lt [tatl yiyecekler] yiyenleri grd.
Kalye, mastbann nnde ba koymu,
Ekmek ve kebap da el pene divan durmulard.
Furni ile pelte yz yze vermi,
Rite ve lzine de diz dize oturmulard.
Ortada ba aa konmu bir yemek vard ki
Akl- kll onu anlamak konusunda hayrette kalmt.
Yal ve tatlyd, fakat helva deildi.
Aya bandan, ba ayandan ayrt edilemiyordu.
Tpk zenginler arasna dm bir fakir gibiydi.
Onun eczas batanbaa kemiksizdi.
Kan vcudun tm damarlarna nasl ilerse,
Ya da onun her tarafn yle kaplamt.
Yal, yumuak, scak ve tad hotu.
Her sr sahibinin mahremiydi.
Sofrann kenarna oturmu olan gnl sahibi,
Tam bu srada onun tertip ve terkibini sordu.
O da cevaben yle anlatmaya balad:
Benim aslm ya, hurma ve ekmektir.
Ben her az iin tatl bir yemeim.
Un ve ya hibir ey sylemeden yanma geldiler,
Bana gayb leminden engl adn verdiler.
Bu gnl sahibi ve mana ehli olan zat ondan bu srr iittiinde:
Haydi bakalm, imdi sizler birer birer
Hl tercmelerinizi bana syleyin dedi.
Evvela hurma sze balayarak bandan geeni yle anlatt:
Ben aata yapraklarla sslenmi bir halde bulunurken
Herkes gzlerini bana diker gzelliimi seyrederdi.
Ay ve gnein terbiyesi altnda yetitim.
Bulutlar, hava ve rzgr kapmn kullar gibi bana hizmet ettiler.
Yeil, krmz ve sar esvaplara brndm.
Kt ilerim yznden eski psk esvaplar giydim.
Nihayet kaza kahr testeresiyle bama dikildi.
yle korkun bir tavrla ki, ruhum ve cismim sarsld.
Bylece beni kesip aacn tepesinden yere attlar.
O yksek yerden aa aldlar.
Her zaman biriyle dp kalktm,
Ksmetim baka topraklarda nasip oldu.
Yolda giderken ceviz uvalyla ayn yere dtm.
stme bazen kee gibi bir un tabakas, bazen de petamal rtld.
Bir zaman cevizlerle arkadalk ettim,
Bazen de st ve incirle beraber oldum.
Bazen beni ra iinde terbiye ettiler; bazen de pirin ve stle yediler.
Byle yaarken bir gn aniden helva tenceresinin iine dtm.
Sonra hurma erbeti oldum.
imdi de englin penesinde esir kaldm.
Rasgele her gen ve ihtiyardan darbeler yemitim.
imdi de engln penesi beni elinde tutuyor;
Nerede bulsa bana darbeler vuruyor.
Onun ardndan ya sze balad ve hl tercmesini yle anlatt:
Ben koyunlarn iinde kan ve gbre arasndaydm.
Her zaman imenlerde dolar ve her imenden bir iek koparrdm.
Dadm beni koyunun memesinden sad ve o anda yrimden ayrd.
ime istedii kadar maya koydu ve beni stken yourt yapt.
Sonra bir tuluma sokup kapad.
Bamdan scak souk trl trl haller geti.
Bir zaman atee koydular, iimde bulunan tortulardan szldm.
Bir sre tuluma koydular ve koyunun kokusuyla tazelendim.
Ne zaman balla yalnz bama kalsam
iy damlalar gibi bazen alta bazen de ste karm.
Bazen matemlerde geceleri garip kalrm.
Bazen de dn sofralarndan nasibim olur.
Bazen herise [kekek yemei] ile maceralarm olur.
Bazen pirincin elinde mptela olurum.
te imdi de englin penesinde esirim.
Rasgele her ihtiyar ve genten bama darbeler yerim.
engl yapann penesi, nerede olursa olsun bama darbeler vurur.
Ondan sonra da ekmek halini anlatt ve sze yle balad:
Ben cennette budaydm.
Amberle kark su ve amurla yetitim.
Sonra birdenbire bu cihan ambarna dtm.
Ka defa kuyu iinde gizli kaldm.
Aradan bir sre geti ve beni topraa ektiler.
Bir sre yrsz ve arkadasz yalnz braktlar.
Yarabbi, sen rahmet et beni bu topraktan kar, diye
Feryatlar ettiim Tanr bana ltfedip baka bir rzk verdi.
Bana yeniden bir muvaffakiyet ihsan etti.
Artk gururumdan bakaldrdm.
Uzaktan ve yakndan grdklerime naz ve ivelerde bulundum.
Byle derken kahr rzgrlar bamda esmeye balad.
Genlik elden gitti, ihtiyarlk devri ba gsterdi.
ifti orakla bam vcudumdan ayrd.
Samanlarm dkld ve yeni bir esvap giydim.
Birdenbire kzn ayaklar altna dtm.
Nihayet eeklerin srtna yklendim.
Bamda deirmen ta dnd ve canmn tozu kt.
Bazen ambarn dibinde kaldm, bazen kalbur iinde yuvarlandm.
Yourulurken yumruklar yedim.
Nihayet tekneden dar kendimi zor attm.
Sonra yanan atein iine atlp sofralara layk ekmek oldum.
imdi de englin penesinde esirim.
Rasgele her gen ve ihtiyardan darbeler yiyorum.
englin penesi beni elinde tutuyor,
Nerede bulsa bana darbeler vuruyor.
te ey insan, senin terkibin de aynen buna benzer.
Senin ruhun ya, nefsin hurma, cismin ekmektir.
Felein kazannda seni terbiye ettiler.
Melekler senin sofrann etrafnda sinek kovmaya memur oldular.
Bu arada sinek eytand ve o daima
Senin englinin etrafnda hilelerle meguld.
Sinek daima tatl arar ve bu sinekten kimsenin engli kurtulmamtr.
Git ibadetten bir sinek kovucu hazrla;
ocuklar gibi sinekle bu kadar oynama.
O lemin seferi iin kalk daarcna azk olacak bir engl koy;
shak gibi souk su ve scak ekmek arasnda,
Daima yal ve yumuak ol.
Scak ekmek hayvani ehvetin, souk su insani hikmetindir.
te insann srr bu ekmek ve su konusu iinde sylendi.
Tanr doruyu herkesten iyi bilir. [MESNEV]
Eb shakn ortaya koyduu iir ve edep nimetleri sofrasnn vasfn daha fazla uzatmak itah arttrr.
Bu da a fakirler iin ho bir ey deildir. Tanr bizi hesapsz rzklandrsn.
Muhterem ehzade skender bin mer eyh Bahadr bin Timur- Gurkna gelince: Bu ehzade gzel
huyluluk, mertlik ve cmertlikte btn akran ve emsalini gemiti. ok ho tabiatl bir ehzadeydi.
Sahibkran emirin lmnden sonra ran ve Acem Irakn istila etti. Bir ordu hazrlayarak ran kardei
Pr Muhammed Mirzann elinden ald. 807 yl Ramazan aynda Trkmen Kara Yusufun emirlerinden
olan Masum ve Bistan ile Hardere kprsnn banda savaa tututu.
Bundan sonra kardei Emirzade Rstem ile arpmak amacyla sfahan zerine bir orduyla yrd ve
ehri kuatt. Rstem Bahadr kaarak Azerbaycana gitti, bylece skender sfahan eline geirdi. 813
yl Zilhicce aynn drdnde sfahann byklerinden kad Hce Ahmed Sadi ldrd.
skenderin ran ve Acem Iraknda istilas son dereceyi buldu. Daima evket ve kudretiyle vnr,
marurca yazlm iirler okur ve kendisi de bu tarzda iir sylerdi. Benim iin dnya olaylarnn
Yeccnn ne kymeti var? Ben kudret ve azamet bakmndan bir skender seddiyim derdi.
Derecesi yce olan ehzadenin bu yaptklar Sultan ahruhun kulana gitti. Kardelerinin ve soyunun
onun tarafndan hakir ve kymetsiz grldn, payitaht istila ederek bamsz bir ekilde hkm srmek
fikri beslediini haber ald. Bunun zerine 814 ylnda skendere haddini bildirmek iin ordusuyla Acem
Irakna yrd. Emirzade Rstem de Sultan ahruha snmt.
skender sfahan snrnda bozguna urad ve en sonunda Sultan ahruhun eline esir dt. Gevherad
Begmn kkrtmasyla ahruh Sultan, bu ehzadenin, hurilerin gzlerini kskandran iki gzn kr
ettirdi. O, dnya grmemi gzlerini nergisin gz gibi grme gcnden mahrum etti. Bu olay 817 yl
Cemaziylevvel aynn ikinci cuma gn oldu.
Sultan skender zamannda Acem Irak ve Farsta yaayan limlerden biri Muinddin-i Natanzdir.
limde zamann yegne limiydi; skenderin hallerini ve tarihini yazard. Fazl ve airlerden Mevlana
Haydar da gl bir airdi, Trke ve Farsa gzel iirler sylerdi; Nizmnin Mahzenl-Esrrna
Trke bir nazire yazp Emirzade skendere ithaf etmiti.
MEVLANA BURUNDUK-I BUHAR
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Ho tabiatl, nedim iveli, hezliyat ve akalara meyilli biriydi; bununla beraber ciddi iirleri de ok
kuvvetliydi.
Kadri yce ehzade Baykara bin mer eyh Sultan bin Emir Timurun yetitirdii airlerdendir. Bu
ehzadenin maiyetinde Buhara ve Semerkanddan, Horasan ve Iraka gelmitir. Zamanndaki dier
airlerin onunla ho geinmek ve onun yzne glmekten baka areleri yoktu. nk ak konuan ve dili
keskin bir airdi, akran ve emsalleri onun dilinden korkarlard. Kendisine stat diye hitap edilirdi.
Hce smetullah hakknda sylenen u beyit ona nisbet olunur:
Hce smetin Buharada hreti varsa da,
O Horasanda Hce smet deil, smet Hanmdr. [BEYT]
Bu gazel de onundur:
Senin tatl dudaklarn eker kutusuna benzer.
nci gibi dilerin inci dizine benzer.
eker bu kadar hretine ramen
Eer senden bir sz iitse nnde baylr kalr.
Bostanda sallanarak yrmeye balarsan glen gller
Senin yoluna altn krntlar gibi sa olarak dklr.
Rzgrn o zincir gibi salarnn arasna girmesine bakma.
nk o bir hastadr; sonra bir yol uranda der kalr.
Herkes bu lemde bir yadigr brakr.
Burunduktan yadigr olarak fazl ve hner kalr.
Hikye ederler ki: Padiahzade Baykara Belh tahtna oturduunda yazd bir methiyeden dolay
Burunduka caize olarak be yz dinar verilmesini emretti. Pervaneci123 bunu iki yz dinar olarak yazd
ve Burunduka bu kadar verdi. O da u ktay yazp padiaha gnderdi:
123 Pervaneci: Bir kiiye, hizmetine karlk olarak devlete verilen gelirlerin datlmasndan sorumlu
divan yesi.
Dmanlar mahvedip eriten ve dostlarn gnln alan padiah,
Cihan elinde tutan ve cihan zapt eden padiahtr.
Bana be yz altn verilmesini emretti.
Padiahn ltfu bu kuluna pek oktur.
Bana verilen beratta iki yz altn yazlmtr,
Yani yz altn eksiktir.
Ya ben yanl iittim ya da pervaneci yanl anlad.
Yoksa Trk dilinde be yz altn, iki yz dinar m demektir? [KITA]
Muhterem ehzade Baykara Bahadr bu ktay okuduunda gld ve Burunduku takdir etti: Evet,
Trkede be yz altn, bin dinar demektir dedi ve rivayete gre ayn mecliste nakden bin dinar verdi.
Burunduk da ayn mecliste u beyti syledi:
Padiahn gnl sanki bir Umman denizi,
Ve eli inciler yadran nisan bulutu.
[MER EYH BAHADIR BN TMUR-I GURKN]
Kadri yce Sultan mer eyh Bahadr, sahibkran Emir Timurun gznn nuruydu. Onun bahtiyar
evlatlar arasnda hibiri onun kadar mevki ve itibar sahibi deildi. Timur saltanatnn balangcnda
Endican denilen Ferganay ona brakmt. O da yiitlii ve mertliiyle Mool hanlarndan adamakll
intikam ald. Kamerddini ezip gsz bir hale getirdi. Moollar ona boyun ediler ve tecavz ellerini o
snrlardan ektiler. Ondan korkularndan rahat rahat su bile iemez oldular. Ksa bir sre iinde o yerleri
tamamen eline geirdi. Emir Timur da onun dnyay ssleyen alnnda byklk eserlerini grd iin
Basra, Huzistana kadar Fars lkesini ona verdi.
Mevkisi yksek olan, dmanlar yakp dostlar sevindiren bu ehzade kaza ve kaderin cilvesiyle Rm
ordusunun zerine yrrken Huzistan kalelerinin birinde, bir ok yaras alarak ehadet mertebesine ulat.
Bu hayrl halefinin ebedi ayrlk ateiyle Emir Timurun yrei ok yand. Haline uygun olan u rubaiyi
okudu ve ac ac alad:
Ey kaza meydanna benden evvel koup giden!
Bu musibet ve felaketle yaral gnlme yzlerce ine batrdn.
Ben senin her eyime varis olman isterdim.
Sen gittin, beni kendine varis yaptn. [RUBA]
Emir Timur, merhum ehzadesinin mansbn onun oullarna verdi. Nitekim Emirzade Pr Muhammed,
skender ve Rstemin hl tercmelerinin bahsinde bunu sylemitik.
Fakat Baykara, Keyhusrev heybetli ve Siyve124 grnl bir hkmdard. mer eyh Bahadrn
ocuklar arasnda tek bir inci gibiydi; zamann medar- iftiharyd. yle gzeldi ki, Yusuf onu ryasnda
grmemi, Rstem de yiitliini Heft-hnda125 iitmemiti. u iir onun meziyetlerini gstermektedir:
124 Keyhusrev: Keyaniler hanedannn nl hkmdarlarndan; Siyvein Turan padiah Efrasiybn
kzndan olma olu. Babasnn intikamn alarak oturduu ran tahtnda altm yl adaletle hkm srm,
lkesini kalkndrp halknn huzurunu salamtr.
Siyve: Keykvusun olu; kendisine k olan vey annesi tarafndan ihanetle sulanr ve susuzluunu
kantlamak iin kor atein stnden yrr. Daha sonra ran-Turan savalar denilen savalarda
katledilecektir.
125 Heft-hn: Rstem ve sfendiyrn ok byk tehlikelerle karlatklar yedi merhale veya yedi
makam.
Sen savalarda Rstem, meclislerde Htemsin.
Felek sana bunun iin at dizginini ve arap kadehini vermitir.
Kadehi nne koyduunda cmertliinle denizin cevherlerini tketir,
Dizgini eline aldnda dmanlardan kin ve intikam alrsn. [R]
Baykara Mirza, Farsta kardeleri arasnda yaanan olaydan sonra harekete geti ve sng kullanmakta
usta askerlerden bir ordu hazrlayarak istiklal davas iin ortaya atld.
Cmertliin ve iyilikseverliin hakkn verdi. Fazllar unda ittifak etmilerdir ki: Emir Timurun
hanedan arasnda suret ve ahlak gzelliinde, mertlik ve cmertlikte Baykara Bahadr gibi bir ehzade
gelmemitir.
ahruh 800 yl aban aynn ikisinde onu defetmek iin bir orduyla Fars zerine yrd. Baykara
amcasyla savamak istedi, fakat emirleri buna raz olmadlar ve kendisinden ayrldlar. O da Ge ve
Mekran tarafna gitmek iin l yolunu tuttu.
Bir sre llerde ve sahralarda dolat. Nihayet Germsr ve Gr snrlarndan bir kere daha ahruhun
zerine yrmek istedi. ahruh daima ondan korkar ve ekinirdi.
Ama en sonunda 819 ylnda amcasnn yanna gelip itaat etti ve ahruh da onu Maverannehr tarafna
gnderdi. ahruhun onaylamas ve Ulu Beyin el altndan teebbsyle, o sultanlarn gzidesi ehzadeyi
zehirlediler. Bazlar bunu baka trl anlatr; onun Semerkanda gnderdii ahsn ehzade Baykara
olmadn ve Baykarann ahruhun ordusunda ehit edildiini sylerler.
Hikye ederler ki: Baykara Bahadr huzuruna getirdiklerinde ahruh ona, Sen Baykara deilsin
dedi. Onun Baykara olduuna inanmak istemedi ve Bir kimse kendini padiahlara benzetirse o
ldrlmeye layktr dedi. Dnyann maslahat iin airlerin ve yalanclarn deti olan tecahl-i
rifnede126 bulundu. Halbuki bu ahs Baykarayd. Fakat ahruh kardeinin olunu ldrmek gibi bir
ayp ve thmeti zerine almak istemedi.
126 Tecahl-i rifne: Kiinin bildii bir eyi bilmiyormu gibi gstermesi; bilen kiinin bilmezmi gibi
davranmas.
Szn ksas bu gvene layk olmayan saltanatn tatll, insana kardein verdii zehiri eker sandrr;
bu sonu olmayan dnyaya ballk, insann yreini gururun ve heves eytannn halvet yeri haline getirir.
Dnya senin bir insann kalbini krmana demez.
Sakn ktlk etme! Akll bir insan bunu yapmaz.
Talihli kii, insanolunun bu be gnlk mrnde bakalarn incitmez.
Ben bir padiah veya fakir iitmedim ki
htiyac olan bir iki lokmadan fazla yemi olsun. [R]
Tanr Horasan lkesinin kalbi krk fakirlerinin balarna himaye glgesini salan, bu melek sfatl slam
padiahn hilafet ve saltanat makamnda daim etsin. nk Emir Timur hanedannn era, onun
cevherler saan klcnn kvlcmlaryla parldamaktadr. Bir dikenlik halinde bulunan Horasan, onun
adalet baharyla glistana dnmtr.
Tanr, Hazreti Muhammedin ve onun yce soyunun hrmetine, bu gazi husrevle talihli ocuklarn,
soyunu sopunu, Baykara Sultan ile mer eyh Bahadr cennet bahelerinde ve nimetler iinde kaldklar
mddete saltanat ve hkmdarlk makamnda tutsun.
Fazllarn Kendisiyle vnd
HCE RSTEM- HURYN
(Tanr rahmet etsin)
Huriyn, Bistamn kylerindendir. Hce Rstem latif tabiatl ve gzel iir syleyen bir airdir. Bazen
vergi tahsildarl yapard. Yeme imeye dknd. Gndzleri tahsildarlktan kazand paray geceleri
latif tabiatl ve ho sohbet arkadalaryla yerdi.
Emirzade mer bin Mirnah bin Timur zamannda, devletin idarecisi olan faziletli vezirlerden Hce
Hafz- Rz, Dehistan tahsildarln Hce Rsteme vermiti.
Hce Rstem ihtiyarlnda bile mrn yeme imeyle geirdi. Hatta Hce Hafz ona serzenite
bulunarak u msray yazp gndermiti:
Rindlik ve heveskrlk genlik zamannda gerekir.
O da derhal gazelin u matlan yazp gnderdi:
Srtmdaki bu hrkann araba rehin olmas,
Bu manasz kitabn halis araba batmas gerekir. [BEYT]
u gazel Hce Rstemindir:
Benim ay gibi sevgilim eteklerini srerek adrndan ktnda
klarn ateli ahlar gnlleri aar.
Ey k, yrin cevrinden ah ekme.
Yaydan frlayan ok tekrar geri dnmez.
Sevgilinin yznden uzak dtm her an, ah ediyorum.
Bu ahlar arasnda canmn da beraber kmasndan korkuyorum.
Sanki bana gklerden gam ferman gelmi gibi!
Bu fermann hkmnden kim dar kabilir.
Bu dnyadan ekilip gitmeden nce Rstemin haline ac.
Bir de Hce Rstem-i Semerkand vardr. O da gzel yazan airlerdendir, fakat onun iirleri bu diyarda
mehur deildir.
Rstem-i Huriynnin kaside, kta ve gazelleri ieren divan mehurdur.
ehzade mer bin Mirnah babasnn lmnden sonra Rey ve Firuzkhta hkm srd. Akll ve
cesaretli bir ehzadeydi. Esterbd ve Crcan ald. Amcas ahruh Sultan ile anlamazla dt ve
aralar ald. Bunun zerine Crcan, Esterbd ve civarndan asker toplayarak ahruh Bahadra kar
savamak istedi. Cm vilayeti snrlarnda onunla karlat ve bozguna urad. Bu olay 809 ylnda oldu.
Rivayet ederler ki: Sultan mer, ahruha kar savaa girimeden nce slamiyye-i Tsta
muhakkiklerin nderi, Tslu arif eyh Muhyiddin el-Gazzlyi ziyarete giderek yle dedi: Ey eyh,
sizden rica ederim, benim iin Tanrya hayrl duada bulunun. Bylece Yce Tanr beni ahruha kar
muzaffer etsin.
Ben senin iin byle bir dua edemem, nk ahruh adil ve Tanrdan korkan biridir. Sense Tanrdan
korkmayan, atlgan bir kiisin. O senin babann yerine kaimdir. Onun malup, senin muzaffer olman
istemek, eriat ve tarikata aykrdr dedi eyh.
ehzade ona darlp hiddetle yzne bakt ve Ey eyh, beni nasl gryorsun diye sordu.
Ben seni herkesten aa, herkesten daha cahil olmann yan sra kyamette herkesten daha kk bir
mahluk olarak gryorum dedi eyh.
ehzade eyhe eziyet etmek istedi, fakat sonra kendi kendine Yakn bir zamanda yapmak istediim i
ona eziyet edip ceza vermekten daha etkili ve daha nemlidir. Eer Tanr bana fetih myesser ederse
bunda dervilerin himmetinin eseri olmayacak, nk eyhin hakkmda istediinin aksi gereklemi
olacak. Ama yenilirsem onun dedii km saylr, ki o halde hi incinmeye hakkm yoktur diye dnd.
Hibir ey sylemeden eyhin yanndan kt.
Ey eyh, bu adam galip gelirse artk Horasanda barnamayz dedi eyhin arkadalar ve mritleri.
eyh ise u cevab verdi: Tanrnn rzas Horasandan daha byktr. Horasandan, hatta on sekiz bin
lemden de daha byk ve daha kymetlidir. Horasanda yaayamazsak Iraka gider ve orada yaarz.
Yalnzca riyakrln kt sonularndan ve Tanrnn gazabndan kamak mmkn deildir.
O ne mutlu bir zamanm ki, tarikat eyhleri sultanlara hak ettikleri szleri ve hakikatleri byle
serbeste syleyebiliyorlarm.
airlerin Padiah
BEDREDDN- RVAN
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Gzel ve nadir szler syleyen bir airdi. irvan ve ona bal yerlerde yllarca airlerin ba olarak
tannmt.
Muhammed Ktib, Horasandan irvana geldiinde Bedreddin ile aralarnda karlkl iir syleme
yarlar ve sz mcadeleleri oldu. Ktib, Bedreddin hakknda u ktay syledi:
Ey Bedr, benim lakabm Ktibdir.
Fakat bana gkten Muhammed ismi inmitir.
Bundan dolay benim adm Muhammeddir.
Sense bir bedrsin [Ay] ve seni ahadet parmamla para para ederim.
Bu matla Bedrindir:
Ey sevgili, sarhoa gnl kuumu kebap et
Ve ona gzyamdan tuzlu su ver.
Bazlar Bedreddinin szlerini Ktibnin szlerinden daha stn tutar; fakat Semerkand ahalisi bunun
aksini iddia eder.
Onun fazileti hakknda izahlarda bulunmaya lzum yoktur. Kendisini trl trl ilimlerde parmakla
gsterirlerdi, bununla beraber dervilik ve fakirlikten de nasibi vard. Ahlak sahibi ve ii d temiz bir
adamd. Birok arif ve muhakkikle dp kalkm, onlardan yararlanmt. Birok ilim dalnda yazd
eserleri mehurdur ve zellikle muammada stattr. Buraya, uur sayarak onun iirlerinden bir ktay
yazmak lazm geldi:
Dehrin bu alacal atna eyer vurabilecek,
Felein atn, yedek atnn yannda uak yapacak
Kadar byk bir adam olsan, hatta
Hayat bahen gzellikte cennetin bahelerinin kymetini
Hie indirse bile, sakn aldanma.
nk bu alak dehr senin devletinin yazsna
Birdenbire bir butlan izgisi eker.
Dnya gurur atn herkesin nne nbetle eker.
Gnn birinde seni devlet taht zerine oturtur;
Yine birdenbire srtna palan vurur.
Zaman bir rzgr gibidir.
Rzgr nce gln yanandan izzet ve ikramla rtsn kaldrr.
Bir hafta sonra imenin ortasna, onu topran stne dker.
Cesur avc nce kuun nne taneleri dker, sonra hile tuzana drr.
Ne insanlar vardr ki saadet ve sevin meclislerinde,
Saf arab iret bardandan ier;
Yine ne insanlar vardr ki dert duvarnn kesinde,
Felaket ve musibet sersemliiyle kvranr dururlar.
Fakat sonra ecel bunlarn ikisini koarak
lme bucana srkleyip gtrr.
Kalp gzne gaflet mili ekenlerin,
Gzleri saadet srmesini grmesin.
Dnya iin meakkat eken kii meakkat tuzandan kurtulmasn.
Eer akln varsa ho yaa; bu dnyada zahmet eken ahmaktr.
Rza glgesinin altna snm olan kiinin,
Gnein minnetini ekmesine hayret edilir.
midini kesen kii izzet bulur.
Daima ricada bulunan zillete dm olur.
eref gibi vakar ayan, himmet eteinin altna sokup oturan
O arslan yrekli kii ne bahtiyardr!
Sultan brahim bin ahruh zamannda Irak ve Farstaki bykler ve fazllarn bavurduu tek kii
erefeddindi. Bu ehzade daima onunla grp konuur, ok hrmet ederdi.
Bir gn ona Emir Timurun hl tercmesini yazmasn rica etti. O da ehzadenin ricasyla yallk
dneminde yazd bu eseri Zafernme diye adlandrd. Fazllar bu eserde onun belagat ve fesahatin
hakkn laykyla verdiinde mttefiktir. Bu eser sayesinde Emir Timurun soyunun sopunun ad kyamete
dek anlacak. Gerekten de byle bir tarih kimse tarafndan yazlmamtr. ok tarih yazlmtr, fakat
onlar Zafernme gibi deildir. Bu eser sadedir, zentiden arnmtr ve tabiata yakndr. erefeddinin
bunu drt ylda bitirdii sylenir.
Sultan brahim de bu uurda ok para harcamtr. Emir Timur zamannda bahiler ve ruznameciler
geen olaylar kaydetmilerdi. Onlar civar memleketlerin sultanlarnn hazinelerinden getirttiler; doru
syleyen, szne gvenilir ve Emir Timur zamannda nemli ilerin banda bulunan ihtiyarlardan bilgi
topladlar. Tanr da yardmn yolda etti. Bylece bu mbarek tarih tamam oldu.
ehzade brahim Sultan bin ahruh 819 yl Recep aynda Fars sultan olarak padiahlk tahtna oturdu.
ok hnerli, hner sahiplerini seven ve kabiliyetli bir kimseydi. Memleket idaresinde parmakla
gsterilirdi. Dindard.
erefeddin Ali Yezd bu ehzadeyi verek yle sylyor:
Ksmetlerin datld gn, iki brahimin hisselerini bol bol verdiler.
Biri zerin dinini kaldrd; teki de Ahmedin dinini salamlatrd.
ehzade brahim babasnn zamannda fazilet ve kabiliyetiyle dnyaca hret bulmutu. Byk bir
zekaya ve uyankla sahipti. Fars defterlerini kendi mbarek yazsyla yazmt. Yazs ok gzeldi.
Hattatlarn kblesi Ykut- Mstsimnin yazsn taklit eder ve uraya buraya gnderir satard. En
dikkatli eletirmenlerden biri bile fark ayrt edemezdi. Farsn imaret, medrese ve mescitleri zerine
yazd yazlar bugn bile mevcuttur.
Emeline nail olmu bu padiah genliinde mzmin bir hastala tutuldu. Gaddar zaman onun hayatnn
ruznamesine yokluk rakamn ekti. 834 ylnda mr atn bu cihan meydanndan sratt ve ruh tutsini
dnyann bu dar kafesinden kurtard.
O gitti, yeryznde ondan gzel bir yazyla
Gzel bir tabiatn gzel anl kald. [BEYT]
DARDZD- ESTERBD
Gzel szl, sohbeti latif ve gzel tabiatl bir adamd. Sr, ml ve Drl-Merzde onun iirleri ok
hret kazanmtr. Mevlana Ktibnin akranndandr. ok sade syleyen bir air olduu iin divanndan
bir matla ve bir rubaiyi anarak yetinmek uygun grld.
Bizim feryadmz bir nakkareci gzelinin elindendir!
Madem bizimle savamaya niyeti yok, niin nakkare alyor. [MATLA]
840 ylnda Esterbd taraflarnda kan veba salgnnda kars lm ve onun hakknda u mersiyeyi
sylemitir:
Bu hadiseden benim yreim iki para oldu.
Artk lmden hi korkum kalmad.
Drdzlmle [inci hrszl] beraber elimden bir sedef kayboldu.
Evimde inci gibi iki evladm yetim kald. [RUBA]
skenderin soyuna gelince: O, Kara Yusufun Kara Yusuf da Kara Mehmedin oludur. Bunlarn asl
Trkistann ok uzaklarndaki Gazkird dalarndadr. Eski zamanlarda naslsa Azerbaycan ve Bitlise
gelmilerdir. Gebedirler. Celayirli sultan veys onlar obanlkta kullanrd.
Bu Kara Mehmed, veysin olu Sultan Ahmede kar gelerek Tebrizi ald, fakat sonra Sultan
Ahmede malup oldu. Sultan Ahmed, Hoy sahrasnda Trkmenlerin kellelerinden minare yapt.
Kara Yusuf ise bu minareyi ykt ve akrabalarnn kellelerinin defnedilmesini emreyledi. Sonra da oraya
bir bina yaptrd. Sultan Ahmed, Kara Yusufun eliyle ldrld.
Kara Yusuf da istilalarda bulundu. Emir Timur- Gurkn, Kara Mehmet ve Kara Yusufu Azerbaycan ve
civarndan ka defa karm, her ikisi de Rm diyarna kamt. Emir Timurun klc parlad
mddete bu alaklarn fitne atei snmt. Daima zelil ve hakir bir haldeydiler. am ve Rm civarnda
barnrlard.
Fakat Emir Timur ldkten sonra yine fitne ve fesada baladlar. Daha nce bahsettiimiz gibi Gurkn
hanedanndan Mirnah ehit ettiler. Adaletli Sultan ahruh bunlar defetmek iin alt. Kara Yusuf bu
mcadeleler esnasnda ld ve yerine skender geti.
Haksz olarak saltanat bayran eken skender, babasnn lmnden sonra cretini o dereceye getirdi
ki, ahruh ile savaa girmekten bile hi korkmad. ahruhun ordusunun sa ve sol kanadn bozguna
uratt, fakat Hak batla galip geldi. En sonunda 824 yl Recep aynn yirmi dokuzuncu aramba gn
yenildi ve Rm tarafna kat. Bundan sonra ahruh Azerbaycan ocuklarna ve byk emirlerine
vermek istediyse de skender bin Kara Yusufun korkusundan kimse kabul etmedi. Sonunda oralarn
kendi haline brakp payitahtna dnd. Azizlerden biri bu hale uygun den u beyti syledi:
skender bizim ordumuzu krp gitti
ahmz da memleketi alp kat.
Ksacas ahruh Sultan ile Kara Yusuf ve Trkmenler arasndaki dmanlk yllarca srp gitti. ahruh
bundan sonra iki defa daha byk bir orduyla Trkmenlerin zerine ulland. Nihayet 839 ylnda skender
tamamyla malup ve zayf derek Nahvan civarndaki Alncak Kalesine snd. Sultan ahruh,
Cihanah bin Kara Yusufu Azerbaycana emir yapt ve Alncak Kalesini kuatmas iin emir verdi.
skenderin olu Kubad, babasnn cariyelerinden k olduu biriyle ibirlii yaparak babasn hanerle
ldrd. skender de bu ekilde ortadan kalkm oldu.
Bunun zerine ahruh Azerbaycan hkm ve fermanyla Cihanaha verdi. Cihanah ve evladnn hl
tercmesi bundan sonra gelecektir.
Bu bahtiyar padiah Muhammed Ck Bahadr bin ahruh ok mert, temkin sahibi, akll ve yksek
himmetli bir padiaht. Babasnn ona byk tevecch vard. Veliahtl gizlice ona vermek ister, ama
maslahat icab bunu aa vuramazd.
Bu bahtiyar ehzade saltanat kanunlarnn yan sra ok ve yay talimleri yapard. Azizlerden birinin
syledii u beyit onun haline uygundur:
Senin okun nasl bir kutur ki karanlk gecede
Zencinin yznden beni bir dane gibi kapar.
ahruh Sultan zamannda etrafta bulunan Rm, am, Hrmz ve irvan padiahlarndan birer eli
gelmiti. Bunlar ahruhun saraynda toplandlar. Bayram gn hepsi hazrlandlar.
Padiah atna binip bayram yerine gitti. Bayram namazndan nce nianclarn hedef yaptklar kaban
gzetliyordu. Emirzadeler, ok atclar ve ileri gelen delikanllar nnden takm takm getiler. Bunlar
nianclkta yle mahirdiler ki, can alan yaylaryla felein Cevzasnn [ikizler burcu] dmn zer;
kartal gibi olan oklaryla gklerin Nesrinin kanatlarn meydana dkerlerdi. Bunlarn dehetinden hzla
koan atlar, ileri geri giden bedbahtlar gibi geri kaldlar ve gm baldrl nianc peykler ok temrenleri
gibi yerlere serildiler.
Hibir kimse takdirin hilafna
Bir hedefe kazara ok isabet ettirememitir. [BEYT]
Hi kimsenin oku kabaa vurmad. Gezegen yldzlar padiahnn bayra grnd [gne dodu].
Padiah snnet olan bayram namazn terk etmeyi ho grmedi. Bu slam emiri mlkn namusunu korumak
iin namaza gitmek istedi. Bunun iin de ehzade [Muhammed] Ckyi ard. Bu gen talihli, sert yayl
ve nianclkta usta ehzade, gzel yryl ve murassa dizginli atn srd geldi.
O ilk att okla
Kaba vurup iki para etti. [BEYT]
Nakkarehneden boru sesleri ykseldi. Nianclarn sesleri gklere kt; yeryz padiahnn dudaklar
sevin ve mutluluktan bayram helvas yemi gibi tatland. Yay gibi felein sekin bir insan olan
ehzadenin yay kalarn pt ve haline uygun den u beyti okudu:
Ey mihrap gibi olan iki ka, benim maksut kblem olan!
Toz iindeki yzm, daima sana secdededir. [BEYT]
lkesinin en nemli beldelerinden Huttalan vilayetini, sarayna hediye edilen dokuz attan birini, ll ve
firuzeyle sslenmi murassa eyeriyle birlikte ehzade Ckye verdi. Bu olay 833 ylnda oldu.
O kadri yce ehzadenin yadigr brakt eserler bugn bile Herat ve civar memleketlerde
grlmektedir. Kendisinin nianclar arasnda ok yksek bir mevkisi vard. Fakat ne are ki bu sonu
olmayan cefakr felein aylarnn ve gnlerinin eziyeti ve zulm ona da ulat. Tam gzellik ve genlik
zamannda, o felek mertebeli ehzade, mzmin bir hastala tutuldu ve bir sre yatakta esir kald.
Hastalktan doan bkknlk ve strap sebebiyle yer deitirmek istedi. Herattan Serahsa nakledildi;
ama en sonunda 848 ylnda Tanrnn rahmetine kavutu. Ya krk t. Onun neslinden gelen ehzadeler
batndan batna dnyann byk adamlar oldular.
Muhammed Kasm ve Eb Bekir
Hilesiz ve garazsz memleketin iki gzdr. [BEYT]
Onun oullar olan Muhammed Kasm ile Eb Bekir, byklk ve saltanat gnn gnei, kahramanlk
ve salahiyet ufkunun yldzydlar. Bu bukalemun gibi olan dnya, deti olduu zere, eri gidili ecel
tayla fil gibi gl felee yardm etti ve ahruhun ehzadelerine yle bir oyun oynad ki, ksa srede
hepsini murat atlarndan indirip piyade yapt ve yokluk ah-matyla onlar topran altna soktu.
Topraktan gllerin bitmesi hayret olunacak bir ey deildir.
nk bu topran altnda ne gl bedenli dilberler yatmaktadr.
ehzade Muhammed Kasm eceliyle bu dnyadan gt. Fakat Eb Bekir Mirza, Mirza Ulu Beyin
hilesine ve tuzana dt. Bu ehzade, saf yreklilii ve temiz inanll yznden ona kaplmt. Ama
en sonunda Ulu Bey, halkn ve ordu erknnn bu ehzadeye olan balln ve meylini grnce, gnn
birinde onun kendisine kar ayaklanacandan korktu. Halbuki onunla salam bir anlama yapm ve en
ar yeminlerle szlemiti. Bununla beraber yreinin katlndan 852 ylnda Erk-i Semerkandda,
Gksaray zindannda o sallanan selviyi cennet balarna gnderdi.
Ama kendisi de bir buuk yl sonra bunun cezasn grecekti. Bu dnyada yapt ktln cezasn
grmeyen kim vardr? Eb Bekir ldrlecei vakit u rubaiyi yazp Ulu Beye gndermiti:
Evvela beni aldatarak tuzana drdn.
Trl trl vefakrlk ve sevgi gsterdin.
Gnlmn sana tutulduunu grdndeyse
Btn dmanln ortaya koyup gsterdin. [RUBA]
Sultan Ulu Bey yaptna piman oldu, fakat fayda etmedi. Bu yzden parmaklarn srr, sabahlara
kadar feryat figan eder ve u beyti okurdu:
Frsat ganimet bil ki ldkten sonra
Sohrba verilen iksirin faydas olmaz.
Gaflet perdesi bu insanlarn gzlerini kapatmtr. Susuz kimseleri cezalandrmaya ve onlara eziyet
vermeye meylediyorlar. Ne mutlu o kiiye ki, byklerin gurur ve kibirlerini, bunun sonucunda yaptklar
ktlklerden duyduklar pimanlk ve mahcubiyetleri grerek ibret alr; gzlerini yakn nuru ve hakikat
srmesiyle srmeler; sonu mihnet ve felaket olan hzl ve kt nefs atnn dizginini heva ve heves
eytanlarnn elinden alarak Tanrnn kaza ve kaderinin eline teslim eder.
Ahbr- Tivl sahibi yle rivayet eder: mam afi diyor ki: Bir gn Kfede Kasr- Drl-emrede
Abdlmelik bin Mervnn huzurunda oturuyordum. Halife aniden bana yzn dnerek dedi ki: Ey stat,
yallardan iittiklerinden ve grdklerinden benim halime uygun bir hikye syle.
Ey halife, iitmeye lzum yok. Bu sarayda gzmle grdm birtakm tuhaf haller var. Eer izin
verirseniz size onlar anlataym dedim.
Syle dedi.
Ben de sze yle baladm: Ey emir; bir zamanlar bu sarayda Abdullah bin Ziyd grdm, nnde
Hseyin bin Alinin mbarek ba bir leen iinde duruyordu ve o melun da bana hakaret nazaryla
bakyordu. Aradan ok zaman gemedi ki Muhtar bin Eb Ubeyde es-Sakafyi grdm; o da tam bir
azametle oturmutu ve nnde Abdullahn ba bir leende duruyordu. Az sonra da Musab bin Zbeyri
grdm; o da burada azametle oturmutu ve nne konulmu olan Muhtarn ban seyrediyordu. Bugn
de halifeyi ayn yerde ve Musabn ban da nnde gryorum.
Ne kadar korkun szler sylyorsun dedi halife.
Korkun, ama ok ibret alnacak szler sylyorum dedim ve u beyti okudum:
Ey marur, bu srdn uzun mrden ibret al.
O muhteem sarayn sahibi eddd bin d nerede? [BEYT]
Sonra Abdlmelik bir sre dnceye dald. inden ateli bir pimanlk ah ekti ve bir iir syledi. Bu
iirin mazmunu u beyitten anlalr:
Ecel nbetle her gn bir dostun cann alyor.
Gnn birinde nbetin benim canma geleceini dnyorum.
Sultan Muhammed kahramanlk ana geldiinde ve devlet nurlar onun lemi ssleyen alnnda
parlamaya baladnda ahruh Sultan onu saltanata geirmek ve memleketin bir ksmn ona vermek
istedi. Devletin ileri gelenleri de bu konuda ayn fikirdeydiler. Fakat Gherd Begm istemedi ve
Sultan Muhammed atlgan bir gentir, belki bir serkelik eder dedi.
Nihayet slam padiah ltfetti ve ileri gelen emirler de altlar; Kum, Rey, Nihavend ve civaryla
Badat snrlarna dek olan memleketlerin saltanat Sultan Muhammedin sorumluluuna verildi. Bu
ehzade bylece bykbabasnn fermanyla bu yerlerin hkimi oldu. Oralarda yaklak yl kadar
bykbabasnn adna hkm srd. Sonunda genliin verdii taknlk ve saltanatn getirdii kibir ve
gurur yznden bykbabasna isyan etti. Hemedan zerine yrd ve orann valisi olan Hac Hseyini
ldrd. Oradan kalkp ordusuyla sfahan eline geirdi ve sfahan hkimi Emir Saadet bin Emir
Hdavendah esir edip zincire vurdu.
Onun bu isyan haberi ahruh Sultana ulatnda emirleriyle bu konuda grt. Fakat onlarn hibiri
slam padiahnn kendi torunlarndan birinin stne ordu sevketmesini uygun grmediler ve yle
dediler: Irak vilayetine Sultan Muhammedden daha layk kimse olamaz. Padiahmz hi zlmesin.
Kendi evladndan birinin stne ordu sevketmek saltanatn namus ve erefine uygun dmez. Bu ehzadeye
bir hilat gndermeli ve Irak ona verilmelidir.
Emirlerin bu fikri ahruhun houna gitti ve buna gre hareket etmek istedi. Fakat Gherd Begm buna
raz olmad. nk o Alddevle Mirzann tarafn tutuyor ve ahruhdan sonra onun veliaht olmasn
istiyordu. Fakat bilmedi ki Tanrnn kazasyla uramak botur.
Sultan ahruh, Gherd Begme dedi ki: Ben ihtiyar oldum ve kudretsiz dtm.
Misk gibi kara salarm kfur gibi ak oldu.
Genlik geti ihtiyarlk devri geldi. [BEYT]
Her durumda bu saltanat zaten ocuklarmndr. ki gn evvel veya sonra olmu ne zarar var.
Sonra da Emir Husrevin divanndan kendi haline uygun den u beyti okudu:
Benim iin mahcup olmayasn diye bugn senin nnde leyim.
Ey canm, yarn lm fermanm gelecek diye sana niin minnet edeyim.
Gherd Begm ne yapt etti, padiah ihsan ve efkat yolundan evirdi. Padiah da istemeyerek bile
olsa Sultan Muhammedin zerine yrmek amacyla Iraka doru hareket etti. Fakat saltanatn eref ve
haysiyetini korumak iin padiah Badata, sfendiyr bin Kara Yusufa kar hareket ediyormu gibi
gsterdiler ve haber byle yayld. Azizlerden biri bunun iin u iiri syledi:
Devlet davulunu Badatn kapsnda almak gerekir;
Halka kt nazar dememesi iin isfend [rek otu] yakmak gerekir.
Yeryznn padiah 850 ylnda Herattan kalkp Irakeyn tarafna hareket etti. Sultan Muhammed bu
srada iraz ehrinin kuatlmasyla meguld. ahruh Sultann Rey suyunun nne geldiini iitince
hemen iraz ehrinin kapsndan ekilip gitti. Fars hkimi olan Emirzade Abdullah bin brahim de
amcasnn olunun istilasndan bu ekilde kurtuldu.
Sultan Muhammed, iraz Kalesinin kapsndan ekildikten sonra viran durumdaki Kk-i Zer
civarndan Krdistan ve Badat taraflarna kat.
ahruh da yukarda bahsedildii zere Kum ve Sve snrlarna geldi, sfahann byklerini
cezalandrd ve Rey civarndaki Feaverdde klad.
Sultan Muhammed kardelerinden ikyet etme ve kendi halini anlatma maksadyla u iiri yazp Sultan
ahruha gnderdi:
Benim bir zerre gibi gneten gizlenmem,
Zamann ve kardelerimin zulm ve cefas yzndendir.
Ben sultana hrmet gsterdim, savata sebat etmedim.
Btn adamlarm drt bir etrafa dattm.
Benim Hemedan iin Hac Hseyin ile yaptm sava,
Rstem-i Destan, Efrsiyb ile yapmamtr.
Ben Irakta uam bir tecrbeden geirmek istedim.
Padiah benim sfahan zerine yrmek fikrinde olduumu sand,
Oysa ben Irakta sultan iin kl salladm.
Horasan iin gsm siper ettim.
Cihanah benim zerime yrmek istedi.
Pusudan ordusu knca, o orduyu yerle beraber yaptm.
Bakalarna hayat balyor, ama bana kar savamak istiyorsunuz.
Mertliin anna yemin ederim ki ben onlar gibi hareket etmedim.
Ben Sultan Baysungurun oluyum.
Savalarda rzgr ayakl at zerinde srekli gezindim.
Ben Ahmedin dinine hizmet iin Muhammed adn tayorum.
Canm mertlerin ah urunda feda ettim.
Yukarda anlatld gibi ahruh, Tanrnn kazasyla Rey civarnda ld. Genler ve emirzadelerin ou
Sultan Muhammedin padiah olmasn istediler. Bu suretle saltanat onun stnde karar kld. Basra ve
Vsta kadar btn Acem Irak, Fars, Kirman, Huzistan eline geti.
Ulu Beyin Emirzade Alddevleyi malup etmesinin zerine, ondan korkan Gherd Begm,
tarhanlar ve ahruhun btn emirleri ve vezirleri Sultan Muhammede tabi olup onun tarafn tuttular.
Emirzade Alddevle de her yerden midini kesince, ona snd. Bylece Sultan Muhammedin saltanat
ve kudreti akla hayale gelmeyecek derecede ykseldi. Sultan Muhammed hepsine kar efkatle muamele
etti. Gherd Begme ok hrmet gsterdi. ahruhun kanunu gereince btn emirlere ve vezirlere
mansplar ve rtbeler verdi.
Yeryznn Husrevi Irak mlknde
Sultanlarn tahtna hakkyla oturdu.
nsanolu, devlete ve saadete erince kibir ve gurura kaplr. Sultan Muhammed de bundan kendini
alamad. Horasan tahtnda oturan kardei Sultan Eblkasm Babur Bahadra kar kin ve dmanlk
duygular beslemeye balad. Emirler ve dier hayr isteyen kiiler bu anlamazl ortadan kaldrmak
iin uratlar, ama baarl olamadlar. Nihayet Sultan Muhammed 853 ylnda byk bir orduyla
Irakdan kalkarak kardeiyle savamak zere Horasana doru yola kt. Cm vilayetine bal olan
Ferhad- Cerd civarnda iki karde arasnda sava balad.
Eer bulutlardan bir ine ucu dse
Kllarn ularndan baka decek yer bulamazd.
Sabah rzgrlar gl yapraklarnn aralarndan nasl geerse
Oklar da zrhlarn aralarna yle nfuz ediyordu. [R]
En sonunda Irakn sava erleri Horasann sava erlerine stn geldiler. Sultan Babur Dehistan ve Nes
taraflarna kat. Sultan Muhammed de Heratta ahruhdan kalma saltanat tahtna oturdu ve k Heratta
geirdi.
Sultan Babur bahara doru tekrar g kazanm; Celayir, Trkmen ve Esterbd ordusundan asker
toplamt. Bunun zerine Sultan Muhammed bir kez daha kardeinin zerine yrmek istedi. ahruhun
emirzadelerinden olup Sultan Muhammedin devleti zamannda yksek mertebelere eren Hac Muhammed
Kuneryi byk bir orduyla Mehed tarafndan Babur Sultann zerine lgar [aknc kolu] olarak
gnderdi.
Eblkasm Babur, Hac Muhammed ile Mehedde savaa tututu, ordusunu bozguna uratt ve onu
yakalayp ldrd.
Kul fermana boyun emekten ve top evkna
Ban teslim etmekten baka ne yapabilir? [BEYT]
Zerrenin gnein huzurunda ve klenin efendisinin yannda ne kymeti olur?
Sultan Muhammed, Hac Muhammedin ldrldn haber alnca telaa dt. Hemen ift atl seme
sava erleriyle Eblkasm Baburun zerine akna kt. Sultan Baburun Hac Muhammedi ldrdkten
sonra tam bir emniyet ve selamet iinde olduunu dnd bir anda, 854 yl Safer aynn balangc
olan perembe gnnn ikindi vaktinde, yedi yz askeriyle kardei Babura baskn yapt ve onun
ordughnda bulunan bin askeri bozguna uratt. Babur Bahadr kap kurtuldu, fakat arkasnda hadsiz
hesapsz o kadar ganimet brakt ki, saymaktan ciz kaldlar.
Bu srada Sultan Muhammed tarafndan Gr, Germsr ve Yeke-elenk iline hkim tayin edilen Emirzade
Alddevle de frsattan yararlanarak Herat zerine yrd ve ahruhun saltanat tahtna oturdu.
Sultan Muhammed lgar zamannda uruunu [ailesini, soyunu] Radeknda brakm ve Hce-i azam
Gysddin Pr Ahmed Veziri uruk emiri yapmt. Alddevlenin Herat istila ettii duyulunca her
taraf kart ve bu urukta bulunanlar da birbirlerini yamaladlar. Uruunun byle harap olduunu duyan
Sultan Muhammed heyecan iinde Mehedden kalkp Radekn tarafna geldi. Uruundan, o debdebe ve
tantanadan bir eser kalmadn grd. Alddevlenin Herat tahtn igal ettiini duyduundaysa ne
yapacan ard ve Iraka dnmekten baka are bulamad. ihr-Ribat ve Yezd yoluyla Iraka geldi.
Bu arada [ahruhun kardei Cihangirin torununun olu] Emirzade Halil bin Cihangir Mirza da Sultan
Muhammedin yokluundan yararlanarak Fars vilayetini istila edip eyh-i azam Eblhayr- Harezyi
ldrd ve Sultan Muhammede isyan etti. stahr civarnda savaa girierek onu bozguna uratan Sultan
Muhammed Irak ve Farsta saltanatn bir kez daha kuracakt.
Ama Babur ile aralarndaki dmanlk hl devam ediyordu. Bu yzden de 855 ylnda kardeiyle
savamak zere byk bir orduyla kalkarak Iraktan hareketle Horasan zerine yrd. Firuzkh ve
Damegn snrlarna geldiinde Babur Sultan da Sultanbd snrlarndayd. Semerkandn ileri gelenleri
bu iki kardein arasn bulmaya uratlar. Sultan Muhammed hileye saparak bara raz olduunu syledi.
Ama bar iin sz verdii halde sznde durmad ve tekrar Horasan zerine yrmeye kalkt. Cveyne
ve oradan da sferyne geldi, baz emirler onun bu hareketini ho grmeyip itirazda bulundular ve ona
yle dediler: Ey lemin sultan, ahdini bozmak uursuz bir itir. Sen byle olmamalsn, fakat artk olan
oldu. imdi uygun olan, Babur Bahadra kar yrmek yerine Herata gidip Herat ele geirmektir.
Baburun adamlar, btn ocuklar, ailesi ve mal mlk hep Herattadr. Herat aldnda bunlarn
hepsi ister istemez sana dnecektir.
Fakat Sultan Muhammed dinlemedi ve bu nasihati edenlere dedi ki: Susun, artk bana bir ey
sylemeyin. Eer bunu yapmazsam herkes benim Baburdan korktuumu sanacak. Baburun yz bin silahl
askeri bile olsa ve ben yz kadar askerimle onu yenemezsem karm bo olsun.
Emirler yine tekrar tekrar ayn nasihati verdiler, ama o fkelendi ve artk onlar konuturtmad. Sultan
Muhammed az bozuk ve kfrbaz bir adamd. Emirlere azna geleni syledi, kfrler etti, hatta
sarholuk halinde eyhzade Ku-i Ribatnin sakalna iedi.
Emirler ondan nefret ettiler ve lmne raz oldular. Nihayet 855 yl Zilhiccesinin on nc pazar
gn, sferyn ve Derbend-i ikkan civarnda Cenrn denilen yerde, iki karde arasnda sava balad.
Sultan Muhammedin emirleri ona yz evirdiler. Nankr eyhzade mnafklk yolunu tuttu ve namertlik
etti. Ama merhum Emir Nizmeddin Ahmed bin Firuzah grd nimetlerin hakkn gzeterek sadakatten
ayrlmad ve elinden geldiince urat; Babur Sultann tarafndaki Esterbd hkimi r Ahmedi
ldrd.
Ama en sonunda Sultan Muhammed malup oldu. Sava kazanmak iin gsterdii birok kahramanlk
ve yararla ramen nankr emirlerin hainlii ve zulm yznden Eblkasm Babur Bahadrn eline esir
dt.
Ey dnya! Bilmem ki senin detin nedir.
Bu, senin muhabbetinden deil dmanlndandr.
Be gnlk dnya iin kardeler arasna dmanlk tohumlar ektin.
nsan devletinin bayran gklere kadar ykseltse bile
Kardeini ldrmesi uygun dmez.
Fakat o hakm lim: Saltanat tatl bir eydir,
Fakat sonu yoktur, ksrdr buyurmutur.
lim ise demitir ki:Mlk ve saltanat akimdir [sonu yoktur],
Sen ne kadar salamsan da, o sakimdir [hastadr]. [MESNEV]
Eblkasm Baburun gzlerini kibir ve gurur perdesi brd. leriyi grmesine, hsm ve akraba hakkn
gzetmesine engel oldu. Gazab efkatine galip geldi ve kardeinin ldrlmesine rza gsterdi. Tanrnn
kahr cellad Sultan Muhammedi siyaset meydanna gtrd. Ecel geldiinde ne ne alr ne de geri
brakrlar.
Ey hemdemler! Bu dnya acaip bir saraydr.
Siz bu vefasz lemden kp gidin.
Bu dnyada byklerin hali byledir.
Eer byklerin hali buysa vay kklerin haline! [DEVLETAH]
Sultan Muhammedin lmne dlen tarih ktas yledir:
Merih Zilhiccenin yarsnda kann dkt
ah Sultan Muhammed lecei vakit tahiyyat ile
Bir ay yanaklya [meh-ruh] selam syledi ve
Bu ay yanakl [meh-ruh] ebcet hesabyla onun lm tarihi oldu.
Hikye ederler ki: Sultan Muhammed savatan bir gn nce sferyne bal olan brz-i Numanda
konaklamt. Orada kendi yaknlarna, genlere ve sava erlerine cesaret verdi: Mert olun, benim
nimetlerimin hakkn gsterin dedi. Bunun zerine bin gen balarndan sarklarn karp, Bu
balarmz senin uruna feda olsun dediler.
Ama byle syleyenler bir gn sonra bu ehzadeyi savata tek bana brakp katlar. Hatta savata
ehzadenin kanndan baka tek bir damla kan akmadn, hi kimsenin burnunun bile kanamadn
sylerler. te buna bakarak, hayvandan fark olmayan avamn szne itimatn caiz olmad basiret
sahiplerine malum olmaldr.
dn alnm bu efendilii Tanrya ver ki,
Sana hakiki efendilii versin.
Avamn sana verdii efendilik bor gibidir.
Onu senden tekrar alrlar.
Sultan Muhammed bin Baysungurun zamannda yaayan fazllar ve limler unlardr: Mevlana
erefeddin Ali Yezd, airlerden Hasan ah, Vel Kalender ve Bed-i Semerkand.
Fazllarn Kendisiyle vnd
SM- NABUR
(Tanr rahmet etsin)
stidatl ve eitli bilgiler sahibi biriydi. nce Naburda yayordu, ama sonra mukaddes Mehede
yerleti. Mektep hocal ve edebiyatla megul olurdu. Hattatt, alt trl yaz yazard. Zamannda ktiplik,
iir ve muamma ilminde ei yoktu. Kt boyamak ve mrekkep yapmakta, efan ve tezhipte statt. Bu
sanatlar hakknda risaleler yazmtr. na [dzyaz] ilminde ve eser yazmakta maharet sahibiydi. Zamann
byklerinin ocuklar onun mektebinde okurlard. Mektebinin uurlu ve bereketli olduu tecrbeyle sabit
olmutur. Siyakat yazsnda ve ktiplikte stat olan Mevlana Abdlhay onun talebelerindendir. u matla
Smnindir:
Bu itiyak ve hacet sahibi miskin gnl
Senin kalarnn akyla tk zerindeki sineye dnd.
Mevlana Sm airlikte birka avam meselini sylemekle yetinmitir. Zikrettiimiz zere matlalar
sylerdi. Fakat muammalar fazllar arasnda mehurdur. u muamma onundur:
O Ay damn kenarna geldi.
Artk senin lmekliin lazmdr.
nk senin mrnn gnei
te damn kenarna gelmitir.
Bu muammadan birka isim karlabildiini sylerler; fakat bu zayf kulun muamma ilminde pek
ksmeti olmadndan bilemedim.
Rivayet ederler ki: Sm, ehzade Alddevle zamannda Mehed halknn hazr bulunduu bir cenkte,
bir taraftan davullar ve borular alnrken, bir gn ve bir gece iinde bin beyit nazmetmi, bu sre
boyunca ne kazay hacet iin dar km, ne de yemek yiyip uyku uyumutur. hikyeden oluan bu
beytleri, zamann airlerini imtihan iin yazm; bazlar ok dzgn ve akc, elbette ki bazlar da
karmak ve ustalklym.
Ben bilemiyorum; akl byle bir olayn karsnda ciz kalr. Avamn dilinde dolaan bu olayn doru
olup olmamasnn sorumluluu rivayet edenlerin zerindedir. uras daha tuhaf ki, dier taraftan Smnin
yirmi drt saatte on iki men yemek ve meyve yiyip hibir hazmszlk duymadn sylerler. Maallah ne
sadk bir itah ve ne uygun bir tabiat!
Ancak byle yemek yiyebilen
Bu tarzda iir syleyebilir. [BEYT]
Hint hekimlerinden biri der ki: Eer btn lem bir adama kar iyi olsa da, eer onun midesi ktyse,
tm lemin iyi olmasnn o biareye faydas nedir?
Benim nazarmda birazck shhat,
Ferdnun mlk ve saltanatndan daha iyidir. [BEYT]
Dehrin Fazl
MEVLANA YAHYA SBEK- NABUR
Faziletli ve birok ilme vkf biriydi. Merhum sultan ahruh zamannda fazileti ve istidatyla, zellikle
iir ve yazda hret kazanmt. Birka Dehnme nazmetmi, Kitab- Esrr ve Humryi yazmtr;
imdi ok az bulunan bu eserinde byklerin ve statlarn szlerini tazmin129 etmitir. u beyit o
cmledendir:
129 Tazmin: Edebiyatta, bakasna ait bir msray veya beyti alma veya tevrd iki airin ayn beyti
veya msray birbirinden habersiz sylemesi olmakszn kendi iirine alma sanat.
Halis esrar eker ve safranla kartrarak macun yapma.
Gzel yzn renge, kokuya, bene ve hatta ne ihtiyac var.
Mevlana Yahya iirde ok mbalaaya kaar. Kanaatlar ve dnya erbabnn kapsndan uzak bulunduu
iin szleri o kadar hret kazanmamtr. Yoksa hatr saylr sz sahiplerindendir. Matlalar airler
arasnda makbuldr ve divan da mehurdur. u matla da onundur:
O gzelin yay yzlerce hanman ykmtr.
Senin tarafna da bir ok atarm diye vaat etti, fakat atmad.
Bu da onundur:
Blbl gibi hay huy et; nk sen bir hay diyene kadar
Can kuun mr dalndan uup gider.
Bu da onundur:
Ey ay yzllerin ba, senin adn nedir?
Huri mi yoksa Rdvan m?
Bostanda sallanarak yrdnde bir naz selvisisin.
Damn zerinde bulunduundaysa bir aysn.
Benim matlubum senin yanaklarn ve zlfndr.
Sabah ve akam benim canmn gdas ve dostusun.
Ey nesim, yolun onun memleketine urarsa selamm gtr.
Ey rahip, beni onun mahallesinden kovma.
Kerimlerin yurdundan dilencileri reddetme.
Gl goncayken terdamendir.
Fakat esvabn yrtp da gl olduunda
Daha ok nlenir, daha ok makbul olur.
Miskin Fettah senin dilencindir.
Bu bile akran ve emsalim arasnda
Benim daha erefli olmama yeter.
Mevlana Yahya (Tanr kabrini nur etsin) 852 ylnda vefat etmitir.
Sz Erlerinin nderi
MEVLANA KEMLEDDN BN GIYS-I FARS
Ho tabiatli, bilgili, tarihi, hakm merepli, tarikat ehlinin ileri gelenlerinden ve Farsn azllarndan
pehlivan bir airdi. l-i Resul hakknda ok parlak kasideleri vardr. iirleri mehurdur. Fakat insaf
elden brakmaz; airlikte dierleri gibi ileri gitmez ve itidal gsterirdi. u kta onundur:
iirde perde dna kmak zararldr;
Teemml et, teemml [iyice, etraflca dn].
Kt i yapmakta mmkn mertebe iyiler gibi
Taalll et, taalll [bahane arayarak kan].
Tanr yolu ilim ve fazl ile bulunur; fazilet sahibi ol, fazilet.
Tanr erlerinin tevecch hayrl bir faldr;
Bununla tefel et, tefel [uurlu say].
Gr levhasn dnceden sil; tevekkl et, tevekkl.
Ey bn Gys, kimseden ikyet etme; tahamml et, tahamml.
Mevlana Kemlin gzel szl ve gzel yzl olduunu sylerler. irazda Meydan- Saadette ikindi
vaktinde bir yayg yayar; iirler okur, menkbeler syler ve ila satard. Camaspnme ve Ahkm- Suhan
kitaplarn okurdu.
Halkn kendisine ok itikad vard, ona riayet ederlerdi. Bu ekilde eline her gn bir miktar para
geirdi.
Bir gn Sultan brahim [bin Alddevle] Mevlanay artt ve ona yle sordu: Drt mezhepten
hangisi daha iyidir?
Ey lemin sultan, farz et bir padiah, bir evde oturmutur ve bu evin drt kaps vardr. nsan hangi
kapdan girse padiah grr. Sen al ki sultann hizmetinde kabiliyet gelitirebilesin. Kapdan sz
ama, sadrdan bir nian ara diye cevaplad Mevlana.
Bu mezheplere tabi olanlarn hangisi daha stndr? diye bir soru daha sordu ehzade.
Her kavmin ve her mezhebin mensuplarnn en salihleri diye cevap verdi Mevlana.
Mevlanann bu sz sultann ok houna gitti, kendisine ltuf ve ikramda bulundu.
Elbette mana lemine biraz vukufu olan herkes, kendini kabul ve redden uzak tutar ve yaknen bilir ki,
onu abes yaratmamlardr. zellikte Peygamberin ashabn red ve kabul etmekte ok dikkatli davranmak
gerekir. Hepsini byk ve fazilet sahibi olarak tanmak ve hepsini hakl grmek, tarikat ve eriat icabdr.
Bunun hilaf kfrdr. Bu hususta eyh Ferdddin-i Attr yle buyurmutur:
Ey taassub iin can giden, halkn gnah senin defterine yazlmtr.
Sen riyakrlk, mzevirlik ve ahmaklndan
Ali ve Eb Bekir derdine dtn.
Bazen bunu tutuyor ve tekini red ediyorsun.
Farz edelim ki bu veya teki daha faziletlidir. Bundan sana ne?
nk nasl olsa halka gibi kapnn dndasn.
Senin btn mrn bu dertle gemi!
Bilmem ki ne zaman Tanrya tapyorsun.
Ben yaknen biliyorum ki, bu yetmi iki frka yarn birleecek.
Ne syleyeyim? Dikkatle bakarsan herkesin onu aradn grrsn.
Yarabbi, sen bu asi nefsi terbiye et.
Dimamzdan bu bo eyleri karp kalbimizi seninle megul et.
Mutaassplar bizden uzak eyle. [R]
airlerin Meliki
MEVLANA BEDAH
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Fazilet sahiplerindendir. Semerkandda Ulu Beyin hkmdarl zamannda airlikte byk bir mevki
sahibiydi. O zamann airlerinin en ileri gelenlerindendi. Sultan ve zamanenin bykleri onun bu
mevkisini kabul ederlerdi. Ulu Beyin vlmesine dair parlak kasideleri vardr. Divan o diyarda
mehurdur.
fitab redifli kasidesi onun kudretinin delilidir ve u iki beyit o kasidedendir:
Ey, gece gibi zlfleri, gnei yannda tutan sevgili!
Gecenin gne zerine glge saldn kim grmtr.
Senin kutlu olan salarn yle bir kargadr ki
Onun yuvas selvinin zerinde, gne de onun kanatlarnn altndadr.
Metin bir tabiata sahipti. airane sylenmi mazbut iirleri vardr. Aslen Ebverdlidir. Zarif ve ehl-i dil
bir adamd. Sultanlar ve hkmdarlar ona ok hrmet ederlerdi. Baz kimseler Baba Sevdanin velilik
sahibi olduunu da iddia ederler.
nceleri Hver mahlasn kullanrd. Fakat sonralar kendisine bir cezbe geldi; yalnayak ba plak
bir halde birka yl Det-i Hvernda dolat. Bundan sonra Sevda mahlasyla hret kazand.
Zamannda btn airlerin en ileri geleniydi. airler ona ok hrmet gsterirlerdi.
Hikye ederler ki: Ebverdliler Can-Kurbanden ok zahmet ve eziyet gryorlard. O zamann
padiahlarna ikyette bulundularsa da hi fayda etmedi; nk onun adamlar ok kudret ve kuvvet
sahibiydiler. leri gelen serdarlar sultanlarn yannda itibar kazanmlard.
Baba Sevdanin Ebverdde Sengn adnda bir ky vard. Kendisi de orada gmldr. Bu ky onun
evlatlarna ve torunlarna aittir. Can-Kurbannin adamlar bu kyn mahsuln yamalyorlard ve Baba
Sevda de bunlar hakknda bir kaside yazd.
Bu kaside nce ahruhun vlmesiyle balar ve ardndan Can-Kurbannin adamlarndan ikyetle
devam eder. ahruh bunlar yola getirmek iin urat. Bunlarn bir ksmn Merv ve Tsa gnderdi,
sonra da hepsini datt. te Baba Sevda kasidesinde bundan bahseder. Bu kasidenin sonunda ahruha
duada bulunmu ve bunu ok gzel ifade etmitir:
Senin hayrn isteyenler Barlasn devletine nail olsun,
Aleyhinde bulunanlarsa Can-Kurbannin mihnet ve belasna tutulsun.
Derler ki Ebverdde Baba Sevda zamannda Kad Eb Sad eek, Hce Celleddin Can-Kurban
katr, Daruga Sadreddin kpek ve Tahsildar Muhammed de kz saylrd. Baba Sevda bu hale uygun u
ktay sylemitir:
Bverd bir deirmen gibidir; onun ark garez ve oluu gamdr.
Darugas kpek, kads eek, valisi deve, tahsildar kzdr.
Biare kylnn bunlardan nasibiyse
Dayak yemek, para saymak ve hara vermektir.
Baba Sevda mminlerin emiri, mttekilerin [takva ehli] imam, Tanrnn arslan Ali bin Eb Tlibin
(Tanr yzn kerim etti) vlmesi hakknda bir kaside sylemi ve sonunda zamann padiahlarn
ktlemitir. Bunun tesiriyle o zamann padiahlar yaptklar bidatleri terk etmi ve akllarn balarna
toplamlardr. Kaside udur:
Gne sabahn gm levhas zerine
Ahmedin adn ve Eb Turab130 lakabn altnla yazmtr.
130 Eb Turab: Topran babas, topran olu. Hz. Muhammed tarafndan toprak zerine oturduu
veya yattndan dolay gsterdii tevazuyu iaret ederek Hz. Aliye verilen lakap.
Bu isim iki grnr, halbuki msemmas birdir.
a biri iki grr, halbuki o hesapta birdir
Benim etim senin etindir hadisini oku ve ban evirme.
Senin kann benim kanmdr remzini dinle ve yzn dndrme.
Peygamberlerden en ileri geleni Nebiyyullah- Him
Velilerden de Tanrnn arslan Eb Turabtr.
Sultanlarn yerilmesine dair de yle diyor:
Padiah yetimlerin altnndan nal yapar, atnn ayana akar;
Fakat sonunda o nal, kalbini dalar.
airlerin sz sultanlarn kalbine tesir eder. Eer zamanmzn limleri hak szn syleseler ve
dillerini nasihat vermekten ekmeseler ok faydal olurdu. Fakat zamanmzda nedense bu kap kapal
kalmtr.
Bu gazel de onun beenilen iirlerindendir:
Senin benin amber, yanaklarn gl, hattn reyhandr.
Azn gonca, dilerin inci, dudan mercan, szn cevher,
Dilin tut, parman fndk, enen elma, gsn gm, kalbin rstr.
Senin denizde inci dilerinin nnde kulaklarn dikmi bir dilencidir.
Senin yznn ayrl artk benim takatimin lsn amtr.
Benim bundan fazla sabrm kalmad; kerem mertlerindir.
Sevdanin gnl bir buse iin cann verirken,
Gnln niin vermiyorsun? diye sordum ona
Gnl sultandr dedi cevaben o da.
Baba Sevdanin byk airlere syledii nazireleri mehurdur. Latifeleri ve zarif nkteleri haslarn ve
avamn dilinde dolar. Bundan baka Baba Sevdanin iirlerini grmek ve okumak arzusunda bulunanlar
divanna mracaat etsinler.
Sevda uzun bir mr srm ve seksen yandan fazla yaamtr. lm 853 ylndadr ve mezar
Ebverde bal olan Sengndadr.
TLB- CCRM
ahnin doum yeri Sebzvardr. Ad Akmelik bin Melik Cemleddin Firuzkhidir. Onun babas ve
bykbabalar Serbedrlardand. Hce Ali Meyyedin kz kardeinin oullarndandr.
ahruh Mirza dneminde Serbedrlarn ileri altst olunca o da ehzade Baysungura iltica etmiti. Ona
ok meyli ve iltifat olan bu ehzade Serbedrlarn fetret dneminde onun divanna intikal eden mirastan
mal ve mlkn kendisine iade etmiti. ehzadenin tevecchne o kadar mazhar oldu ki, onu kendisine
nedim yapt ve yakn adamlar srasna geti.
Emir ahnin babas Melik Cemleddin bir canavar avnda Serbedrlardan birini bakla vurup
ldrmt. ehzade Baysungur da bir gn Heratn Eleng-i Kihdestan denilen yerinde canavar avna
kmt. Bu av srasnda bir yerde tesadfen Baysungur ile Emir ah yalnz kaldlar. Maiyetinde bulunan
dier atllar bir canavar yakalamak iin arkasndan gitmilerdi.
Senin baban da dmann ldrmek iin byle bir gn ve byle bir frsat kollamt dedi o srada
Baysungur.
Emir ah, ehzadenin ima yollu bu szne zld ve dedi ki: Birinin gnah bakasna ykletilmez; bir
ocuk babasnn iiyle megul deilse, o babasnn adamlarndan saylmaz.
Bundan sonra da sultanlarn hizmetinde bulunmaya tvbe edip, Yaadka sultanlarn yannda
bulunmayacam diye ahdetti. O gnden itibaren vaktini kalp huzuruyla geirdi.
Sebzvarda biraz mal mlk vard. Orada ziraatle urat. Fazilet ve kabiliyet sahibi kiiler daima
ziyaretine gelir; emirler ve hkimler ona ok hrmet gsterirlerdi.
Emir ah zamannda hner ve fazilet sahibi bir adamd. Trl trl hnerde ve sanatta ei yoktu.
Ktiplikte statt. yle bir resim yapard ki, u beyit onun haline mnasiptir:
Eer onun kaleminden km bir resim ine gtrlse
Mani ressamlk sanatndan vazgeerdi. [BEYT]
Musiki ilminde de mahirdi, gzel ut alard. Muaeret ve gzel huylulukta ei bulunmazd. Byklerin
meclislerindeki nedimlikte akran ve emsallerinden stnd. Sultanlardan birinin meclisinde onu layk
olduundan aa bir yerde oturtmas zerine u ktay sylemitir:
Ey padiah, bu felek bin yl dnse
Benim gibi yzlerce hner sahibi bir yegane-i dehr yetitiremez.
Eer sen beni aalk ve kymetsiz birtakm insanlardan bile
Daha aa bir yere oturtursan da buna arlmaz.
Yalnz bu konuda bildiim yle bir nkte vardr:
Senin meclisin bir denizdir ve hi phe yok ki
Denizdeki inciler de denizin dibinde, erpn stnde olur.
ahnin gazelleri mehurdur ve o da aslnda gazel tarzndan baka trde iir sylemeye meyletmemitir.
u gazel onun divannda bulunmayan yeni gazellerindendir:
Ben ne vuslat ne de rahat ve huzur hazinesini elde etme arzusundaym.
Ben ayrln eziyeti ve zahmeti iinde yaamaktan
Ve uzaktan uzaa senin nazarna nail olmaktan memnunum.
ok altm, ama senin nazarnda bir kadir kymet bulamadm.
Sonucu belirsiz bu alp abalamadan dolay mahcubum.
Vcudum kl gibi inceldi, sararp soldum ve daima inlemekteyim.
Felein hadiselerinden tambur teline dndm.
Pervanenin n etrafnda kanat ap umas gibi
Senin mahallende dolamak da benim canmn helakine sebep olur.
Ben senin kulluunla bu ehirde mehur olal beri
Gayb melei bana ah diye hitap ediyor.
Bu da onundur:
Bu perian kafa yine birinin sevdasn tayor.
Bu hercai gnl yine bir heves peinde kouyor.
Ben onun gamnn kesindeyim, artk beni baa davet etme
nk grdm ki, bu kuun gzel bir kafesi var.
Bu dnyada herkes gnlnn muradnca bir ey istiyor.
Bizim ve bu viran gnlmzn de ilgilendii biri var.
Geceleri onun mahallesindeki kpein bile bana merhameti yok.
O esir ne bahtiyardr ki, onun bir yardmna koan var.
Ey ah, gzellerin mahallesinden geri dnmek sevdasn tama;
Bu yle bir vadidir ki, orada senin gibi binlerce avaresi var.
Bu kta da onundur:
Gzeller meclisinde bizim bir hemdemimiz var ki,
Btn saadet ve nee unsurlarn dzene koymutur.
Onun vuslat arabndan herkes bir kadeh imi,
Fakat devir ve nbet bize gelince naz etmeye balamtr.
Herkes gnlnn muradnca onunla dudak dudaa gelmi,
ah uzaktan srahi gibi ban uzatm ylece bakmaktadr.
Yetmi yan akn bir mr srm olan ah, nihayet Eblkasm Babur Bahadrn hkmeti
zamannda, 857 ylnda Esterbdda lm ve cenazesi Sebzvara nakledilmitir. Mezar onun ecdadnn
Sebzvar ehrinin dnda ve Niabur tarafnda ina ettikleri hankahtadr.
eyh Azer, Hce Fahreddin Evhad- Mstevf, Yahya Sbek ve Mevlana Selim-i Tn gibi isimler
ahnin adalar arasndadr.
Baysungurun da bir sre ah mahlasn kullandn, fakat h adnn Emir Ak-Melikde karar klp
dou ve batda bu isimle hret kazandn grnce bu mahlas brakmaya mecbur olduunu sylerler.
Ezel Kassam [ezeli datc] neyi takdir ve ksmet etmise ondan dnmek mmkn deildir. Kimini suret
leminin ah kiminiyse mana leminin ah yapmlardr; insana ezelde verilen eyin zerine bir ey
ilave etmek mmkn deildir.
Bilmiyorum takdir bizim red ve kabulmze nasl bir kalem ekmi.
Herkes iinin sonundan korkar, ben ise bandan korkarm. [BEYT]
[EBLKASIM BABUR BN BAYSUNGUR BN AHRUH]
Bu padiahn zamannda saltanat bayra ta ayyuka dek ykselmiti. Mkemmel bir ordusu, cesur ve
gen askerleri vard. yle bir debdebe ve gsterie sahipti ki skender bile bylesini ryasnda dahi
grmemiti; yle bir orduya sahipti ki Ferdnun bile kulaklar iitmemiti.
Felek, ahruhun krk be ylda onca gayret ve zahmetle toplad
Silah, at, kle, davar vesaireden ne varsa hepsini,
Kahraman ve cesur Baburun nne koydu.
Tanr ona byklk verdi. Yann kklne ramen fazilet ynnden btn kardelerinden stnd.
Bununla beraber dervileri ve fakirleri sever, hakirlerin gnln alrd. nsanlarn halinden anlard. Onun
balayc eli nisan bulutunun kymetini hie indirmiti. O sekin insanlarn makbulyd. Fakat ite o
byle muvahhit, arif, kimseyi incitmeyen, uysal ve yumuak huylu bir padiah olduu iin, emirleri ve
devlet erkn kendi bana davranr oldular. Sonuta da ahali onun bu halinden zarar grd.
Memleket iin zalim ve cesur bir padiah
Mazlum, ciz ve adil bir padiahtan daha iyidir. [BEYT]
Hikye ederler ki: ahruh Sultan Reyde Tanrnn rahmetine kavutuunda ehzade Babur da ahruhun
ordughndayd. Esterbda gitmek istedi.
Bu srada ahruh zamannda byk mevki sahibi olan Emir Hindukey-i Nev-Ykut da Esterbddayd;
hemen ehzade Baburun hizmetine kotu ve onun yannda bir mevki sahibi oldu. nce davrananlar yok
mu, ite en yakn olanlar onlardr szne uygun bir ekilde emirl-umera [emirlerin emiri] oldu. Dnya
grm, ihtiyar, tecrbeli ve kahraman bir sava olduundan ehzade onun gr ve tedbirlerine gre
hareket ederdi.
Bu adam ehzadeye bir gn yle dedi: Ey lemin sultan! Kardelerin ve amca ocuklarn kendi
balarna hkm srmektedirler. Hazine ve ordu onlarn eline geti. Ve bu devletin byklerinin ocuklar
da onlarn hizmetinde bulunuyorlar. Eer benim szm dinlersen belki saltanat senin eline geer. Yoksa
bu adamlar varken sen saltanattan mahrum olursun.
O halde benim iin uygun olan nedir? dedi ehzade.
Hindukey de yle dedi: Aa ve soysuz adamlar yetitir ki, asilzadeler sana stnlk salamasnlar.
Bol bol cmertlikte bulun ve bu hususta hretin leme yaylsn ki, bu yzden herkes sana gelsin. iddetli
kanunlar karma ve ahaliye eziyet etme ki, bylece insanlar senden emin olsun. Ordunun elini
yamaclktan ekme ki, askerler emellerine ulamaya urasn ve bylece senin iin de ileri gitsin. Senin
iin ileri giderse saltanat eline geer. Bu saydm ileri sakn yapmamazlk etme! Byle hareket etmek
zaruridir.
ehzade, Hindukeyin bu tavsiyeleri srf devletin devam iin sylediini anladndan yerine getirdi.
Bylece saltanat kuvvetlendi, fakat yerlemi kurallar birdenbire kaldrmak mmkn olmad.
Mslmanlar Hindukeyin hatal tedbirleri yznden bir sre kt bir halde yaadlar. Hakikaten
yalnzca iin d yzn gren bu adamn tedbirleri tam bir hatayd. nk Tanr bir devletin bekasnn
yalnz adaletle olabileceini takdir etmitir; orduyu ve ahaliyi beslemekle deil! yi ad kazanmak
Tanrnn kullarna ltuf ve merhamet gstermekle olur, hazine iin mal toplamakla deil.
Ey akll kii, mademki gnn birinde masal olup gideceksin
Hi olmazsa iyi bir masal ol, kt bir masal olma. [BEYT]
Ksacas, ehzade Babur Bahadr on bir yl arzu ettii gibi saltanat srd. Nereye yneldiyse devlet,
ikbal ve talih ona yardmc oldu. Onun ileri gelen adamlar padiahlktan dem vurdular, emirleri saltanat
esasn kurdular. yle cmertti ki, eer Htem-i T sa olsayd cmertlik defterlerini drerdi. Eli Man
bin Zideden daha fazla akt.
Kardei Sultan Muhammedin lmnden sonra Fars ve Irak tarafna gitti; o memleketleri eline geirdi
ve rann birok yerinde onun adna hutbe okudular. Hangi memleketin zerine yrse mukavemet
edemeyip ona teslim olur ve itaati altna girerdi.
Irak onun zamannda Timur ailesinin elinden kt ve oralar Trkmenler istila ettiler. 855 ylnda olan
bu istila Eblkasm Baburun tedbirsizliinden ileri geldi; nk kardei Sultan Muhammedin katlinden
sonra Irak zerine yrmekte acele etmiti ve yeterince silaha sahip deildi. Cihanah ve olu Pr Budak
bu frsattan yararlandlar. ehzade Babur Trkmenlerle uramaya vakit bulamad iin Irak brakmaya
mecbur kald ve onlar da Iraka hkim oldular.
Bundan sonra Babur, Cihanah ve Trkmen ordusunu karmak iin yeterli derecede silah ve toplad
klliyetli miktarda askerle Irak memleketleri ve Azerbaycann zerine yrmek istedi.
Gurkn hanedanndan Sultan Eb Sid de 857 ylnda Maverannehrden bir orduyla yrd. Pr
Dervi Hezaresbyi ve onun Belh valisi olan kardei Mirza Muhammed Aliyi ldrd. ehzade Babur
ise Trkmenleri yendikten sonra Crcann Sultanbd klandan Semerkanda doru Sultan Eb
Sadin stne yrd. Ceyhunun Pencb denilen yerinden geerek 858de Semerkand eline geirdi.
Her iki taraf da yaklak iki ay bu savaa devam etti. Araya kn girmesiyle souun iddetinden birok
hayvan telef oldu, askerler zor duruma dtler. Sultan Babur bara raz oldu. ki memleketin ileri
gelenleri Sultan Eb Sad ile Baburun arasn buldular ve ehzade Babur dnp Horasan tarafna gitti.
Bu seferde Baburun adamlar ok zahmet ekmilerdi ve Baburun devletine nazar dedi, artk bundan
sonra kalknamad. Hayatn son zamanlarn yeme ime ve baka bir ey istememeyle geirdi.
Sultan ok cmert, merhametli ve alakgnll bir adamd. Selim bir zevk ve tabiata sahipti, inci gibi
sz sylerdi. u gazel ehzade Baburundur:
Bizim devrimizde eski rnlerden yalnz arap kalmtr.
Ehl-i dillerin nefesini kabulden dem vuran biri varsa o da neydir.
Bizim onun dilenciliini yaparak edindiimiz bu saltanat
Ne Daraya ne de Kvusa nasip olmutur.
arap i, bana da bir yudum ver.
arap ien bir rint Htem-i Tden daha faziletlidir.
arap bir mihenk tadr, ortaya arap getirin.
Mert ile namerdi ayrt eden bir ey varsa, o da araptr.
Biliyor musun ki gzellerin kalar niin karadr?
nk halkn onun kulaklarna giden
Gnllerin ahlarnn duman srekli kmaktadr.
Bizim znnar balayan gnlmz, onun zlfnde bulunan
Kfr, kfirlik ve onda daha ne varsa hepsine sahiptir.
Babur, senin ackl iniltilerin yrin kulana gitmi.
Leyla, Mecnunun bu kabileden olduunu anlam. [GAZEL]
Baburun cmertliine dair sylenen menkbeler pek oktur. Bu anlamda unu hikye ederler:
Babur asl hazinelerin korunduu yer olan md Kalesini zapt ettiinde kymetli cevherlerin torbalarn
karp nne koydular. Babur bu torbalardan birini kendi adamlarndan birine hediye etti.
Ey lemin sultan. lk nce torbann azn ap bir kere bakalm; belki de bir iklimin harac olan
cevherler bu torbann iindedir dedi veziri Hoca Vacibddin Simnan.
Ey hoca, hi phe yok ki bu torbann iinde nefis cevherler vardr. Bundan fazla bir ey olamaz. Eer
azn aarsak bu gnl ekici cevherler bizim gnlmze de cazip gelir ve sonra bu adama verdiim
szden piman olurum. En iyisi hi grmeyeyim. u iirin anlamna uygun davranaym dedi sultan:
Onun mum gibi yanaklarn grmeyelim, gzlerimizi yumalm.
nk bir faydas yok; iyisi mi ne grelim ne de yanalm. [R]
Bykler ve filozoflar, insanolundaki en iyi huy cmertlik ve kerimliktir, derler. Bu huy insanlarn
btn ayplarn rtcdr.
Ben kerem byklerin siyretidir dedim.
Hata ettim; o, peygamberlerin ahlakdr. [BEYT]
Fakat keremin de iki taraf vardr; ar derecede olursa insaniyet mertebesinden kp eytanlk
mertebesini bulur. Msrifler eytanlarn kardeleridir diye buyurulmutur. Herhalde doru yol, ilerin
ortasndan gidenidir; ki hakmler ve fazilet sahipleri bu yolu tutmulardr.
Hikye ederler ki: Muviye bin Eb Sfyn bir gn, Himiler cmert, Mahzumiler kibirli, Temimiler
cesur, Emeviler yumuak huyludur demiti. Bunu iyi adamlarn imam, kfirlerin katili, mminlerin emiri
ve takva ehlinin imam, Tanrnn galip arslan Ali bin Eb Tlibe (Tanr yzn kerim etsin) ulatrdlar.
O da yle dedi: Muviye hakikaten hilekr, dzenbaz ve ok tedbirli bir adamdr. Onun bu sz
sylemekte bir garezi ve maksad vardr. Kurey kabilesi bu drt frkadan ibarettir. Onun Himileri
cmertlikle tarif etmesindeki amac udur: Himiler bu gzel isimle kendilerini aldatr, ellerinde
avularnda olan ifrat ve tefrit yolunda harcarlar. Sonra kendileri muhta ve fakir bir hale gelirler.
Elbette kimse fukaradan holanmaz, fukaraya itaat etmez. Bu yzden de hkmet ve hilafet ellerinden
gider. Mahzumileri kibirlilikle vasflandrmaktan amacysa onlarn bu kt sfatla mehur olmalarn,
bundan dolay da hi kimse tarafndan sevilmememelerini istemekten baka bir ey deildir. Temimileri
de cesaretle vasflandryor. Bundaki garezi, onlarn bu isim ve unvanla hret kazanmak iin kendilerini
tehlikelere atmalar, herkesin onlara kahraman ve cesur demesi iin canlarn feda etmeleri, bylece
kklerinin kurumasdr. Kendi kavmi iin yumuakbal sfatn kullanyor. Yumuakballk yle bir
huydur ki ne birisini korkutur ne de bir tehlikesi vardr ve herkes tarafndan sevilir. Bylece kendi kavim
ve kabilesinin halk nazarnda makbul olmasn istiyor. Bu ekilde tehlikelerden uzak ve hilafete yakn
olma arzusundadr.
Baburun devlet gnei en yksek noktaya ulat, memleketleri salamlatrlp, kanunlar yapld
dnemde bu ikbal gneine nazar dedi. Bulunduu noktadan aa doru meyletmeye ve sona doru
gitmeye balad. Onun devletinin devrinde gnllerin sknet bulduu, dillerin onun ltuf ve ihsanyla
ald bir zamanda, Babur, genliinin bandaki devletinin en gsterili zamannda, hayat merkebinden
inip teki leme giden kafilenin yolcular arasna girdi. Herkes onun matemiyle derghnn eiine
balarn koyup alaya inleye u beyitleri okudu:
Ey yava giden felek, sen kolay bir i yapmadn.
Sen bu padiahn lmyle ran mlkn viran ettin.
Bir gnei gklerin en yksek noktasndan alp
Yerlere attn, onu yerle bir yaptn.
Hakikaten dnlrse yaptn bu i nemsiz bir i deildir.
Halkn canna malna kastedip imanlarn kknden skp attn.
Eblkasm Babur dervi gnll, Tanrnn birliine inanan ve arif bir adam olduu iin bu gaddar
leme itibar etmedi. Tanrnn velileri gibi bu lemden gelip geti.
Niin ldklerini bilerek len klar,
Mauklarn nnde eker gibi lrler. [BEYT]
lecei zaman btn yakn adamlarna lmn bildirdi; vasiyetini yapt. Olu ah Mahmudu
emirlerinin ve devlet erknnn himayesine brakt. Mehed-i Mukaddes ahalisiyle helalleti. Maukunun
cemali karsnda kelime-i ahadet getirdi ve u beyitleri okudu:
Can hakka ulat. Ben cann peinden gidiyorum.
Bu g bir yoldur, fakat bu yolda sefer benim iin pek kolay oldu.
Sevgili gidecei zaman benim yzme glp gitti.
Onun bu gler yzn grdm iin bu lemden gler yzle gidiyorum.
lm frtnas beni gtrmekte acele ediyor.
Fakat ben zafiyetimden saba rzgr gibi de kalka gidiyorum.
O bahtiyar padiahn cenazesini devletin ileri gelen emirleri omuzlarnn zerinde tadlar. Velilerin
sultan, takva sahibi kiilerin burhan mam Eblhasan Ali bin Musa er-Rzann trbesinde namazn
kldlar ve mam Rzann kabrine yakn olan ahruh Medresesinde kble tarafndaki bir kubbenin altna
gmdler. Anl anl padiahlar ve kudret sahibi hakanlardan hi kimseye lmnden sonra byle bir
makam ve menzilet nasip olmamtr.
Eer bu iki gnlk dnyada mrn tevazuyla geirirsen
ldkten sonra makamn Ravzann civar olur. [BEYT]
Tanr onun fetihlerle dolu olan ruhunu ahrette sevin iinde koysun. Azizlerden biri onun vefatna u
tarihi sylemitir:
Babur ah yle bir padiaht ki
Onun adaletinin yannda
Nirevnn adaleti hkmszdr
O cmertlik ve keremde rsih [salam] olduu iin
Vefat tarihi de rsih oldu.
Baburun devletinin dneminde ortaya kan byk adamlar unlardr: Tarikat eyhlerinden eyhlerin
eyhi, fazl ve arif Sadrl-hak ved-din Muhammed er-Revs el-Akk (Tanr rahmet eyleye);
limlerden fazl mevlana, allme Muhammed Ccirm; airlerden Mevlana Tt-i Turz, Hce Mahmud-
Berse, Mevlana Kanber Zihtb- Niabur (Tanr cmlesine rahmet etsin).
Bundan sonra Selim hak yoluna girdi, salihlerin ve fakirlerin kyafetinde seyahate kt, hacca gitti.
mamlarn mezarlarnn topran pmekle ereflendi. Onun tevhit ve menkbelere dair parlak kasideleri
vardr. Bu tezkirede onlardan bir kta yazlmtr.
Yarabbi, be kiinin yani Peygamber, veli, iki olu ve karsnn hrmetine
Din ve dnyada ltfunla u be eyi bana nasip et:
lki beni kimseye muhta etme; ihtiyacm yalnz sen gr.
kincisi rzkm kimsenin minneti altna sokmayacak bir yerden ver
ncs leceime iaret vaki olduunda
Bunu bana l tehf [korkmayn] hitabyla mjdele.
Drdncs beni yle bir mezara sok ki
Bu dnyann btn pisliklerinden temiz kalaym.
Beincisi vcudum kefenini yrtp ktnda beni o be zata ulatr.
ARF- HREV
(Tanr kabrini ho kokulara brsn)
Ho tabiatl bir airdi. Zamann padiahlar ve emirleri hakknda kasideler yazmtr. Mesnevi yazmakta
ok mahirdi. mam- Azamn mezhebinde bilinmesi gereken eyleri nazmetmitir. Dehnmesini, hakkyla
vezir olan Hce Pr Ahmed bin shak adna yazmtr. Birok gzel gazelin yan sra latif mukattaat da bu
kitaba toplamtr. Bu gazel onundur.
Senin gzel gzn, ok bilmi gamzenden iaret alnca
Gnlm ve dinimi alp gtrd.
Ey gzellerin padiah, dilencilerine nazar et.
maret aacnn gl dervileri koturmaktr.
Bu dnya meserretten uzak bir saraydr.
Buras ykk dkk eski bir ribattr [handr].
Yanann alln cier kanndan yap.
klarn mezhebinde bundan baka temizlik kural yoktur.
Eer sen bu k Arifyi kullarndan sayarsan
O kyamete dek sana sadakatle dua eder.
limler Hazinesi
MEVLANA CNN- ENDEHD
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Gzel iir syleyen ve zarif tabiatl bir airdir. Endehd vilayetindendir, fakat Heratta yerlemitir. O
zamann ulu emirleri onu idare etmesini bildiler. Merhum emir-i kebr Firuzahn olu merhum Emir
Gysddin Sultan Hseyin onu gzetirdi.
Cnnnin tabiat hicve yatknd ve birok airi hicvetmiti. Hafz Trbetyi yle kt bir tarzda
hicvetmiti ki, burada anlmas edebe uygun dmez. Bu gazel onundur.
Ona Bayramdr o yanaklar ve o kalar da bayram aydr dedim.
O da Bu nazar ehline aydndr dedi.
Ona Bu yeni ay neden byle zor grnyor? dedim.
O da Benim kalarmdan utand iin grnmyor dedi.
Ona Bayram akam, o kalar iin bu kavga nedir? dedim.
O da Kim bu kavgay grdyse, artk kendisini grememitir dedi.
Ona Vuslatnn midiyle gzyalarm akyor dedim.
O da Bu dilenci bizim mahallede daha byle ok dolar dedi.
Ona Artk gelecek aya dek Cnunnin yanna uramazsn dedim.
O da Eer sabredersen bu ay da sona erer dedi.
YUSUF-I EMR
(Tanr rahmet etsin)
Belli bal airlerdendir. ahruh zamannda hret kazanm, eref ve anyla yaamt. Devletin
emirleri ve erkn onu gzetirlerdi. Hakan- Kebir ahruh Sultann yan sra onun byk oullar ve
emirleri hakknda parlak kasideler yazmtr.
u kasideyi Sultan Baysungur hakknda sylemitir:
yle bir gzeldi ki, onun parlak yz ayn gzelliini karartp
Glmseyen ll gibi azndan ekerler aktmtr.
Onun inci dileri ve mercan dudaklar gzellik pazarnn deerini,
Yakutun rengini ve incinin kymetini drmtr.
Saba rzgrnn gzel kokular getirmekte attarn tablasna benzemesi
Onun amber saan zlflerinden maya ald iindir.
Onun dudaklarnn kenarndaki hat,
Hayat suyunun kenarna oturmu Hzra benzer.
Douya benzeyen yakasndan ktnda ,
Onun yanaklarnn gneten fark olmaz.
Biri onun sarho olmu nergise benzeyen gzlerinden kurtulursa
Zincire benzeyen zlfleriyle hemen onu balayp zindana atar.
Onun perian zlflerinden niin gnlm ve halim perian oluyor?
Gnlm onun gamndan derde urad.
Belki lemin ah ltfuyla bu derdime derman olur.
Sultanlarn by dil ve dinin muzafferidir.
Onun ferman btn dnya padiahlar zerine etkilidir.
hsan gneinin g olan Baysungur yle bir padiahtr ki
Gne ve Zhal [Satrn] onun rtsn omzunda tar.
Onun adrnn ve saraynn yksekliini kskand iin
Yedi kat gklerin kemeri alt st olmutur.
Zamane onun ekmeinin ununu felek deirmeninde tr,
Esirin scak frnnda gne ve aydan yapp piirir.
Hamel [ko] burcu bir gn onun sofrasna konmak
midinin ateiyle kebap olur.
Onun yedek atlarn ekenler arasnda
Efrsiyb ve Hakan gibi binlerce kle vardr.
Tanrnn ltfu, inayeti ve rahmeti
Senin gibi bir padiahn brghna sa olmaya deer.
Eer btn lemi bir gze benzetsek, sen onun gzbebeisin.
nci senin eline duyduu akndan
Vatan ve kayna olan denizi aklna bile getirmez.
Eer lem drt unsurdan eksik olsa
Senin tahtnn ayaklar onun drt direi olur.
Ey lemin sna, seni vmek iin yle iirler sylerim ki
Hassn onu yz bin defa takdir eder.
iirlerimin gerek manasnn holuu gerek lafzlarnn okluu ynnden
Akran ve emsallerime stn geldim.
Bir airin iiri byle ho ve gzel olursa
Onun divan ancak senin vgnle sslenir.
Gklerin tomarnda aydan sicil ve gneten unvan olduka
Senin mlkne har gnne dek hibir ktlk ve eksiklik gelmesin.
Hce birok faziletlerinin yan sra olgun bir airdi. Divan kaside, mukattaat ve seme gazellerden
olumaktadr. Bunlardan bir kaside ve bir ktay buraya yazmamz lazmdr. Yazdmz bu kaside
insanlarn ve cinlerin imam Eblhasan Ali bin Musa er-Rza (ona tahiyyet ve senalar olsun) hakkndadr;
ayrca felekiyyta [astronomi] ait birok kelime ve deyimi ierir:
Felek gnein beyaz bayran ykseltti,
Gecenin gzlerinin perdesinden uyku srmesini sildi.
Yasemin yanakl sabah, uh ve serbest gzeller gibi
Yznden perdeyi atp kendini apak gsterdi.
Yzlerce yasemin ve gm srmal bebek,
Bu yaldzl kkten temaaya koyuldular.
ehresi parlayan akamn sabah kandili alevler salyor,
Tpk genlik gecesinin iinde parlayan ihtiyarlk nuru gibi.
Haremin seraperdesi amberliyken,
Padiahlarn adr gibi gm srmalara gark oldu.
Her bir yldz akl muhasebecisinin hesabnda
Hayran kald bir sfrdr.
Samanyolu cennette akan rmaa benziyor.
Felein ocuklar ondan saf st imekle yetiniyorlar.
Ykseklikte hepsinden stn olan Zhal [Satrn] batmaya balad.
Felein Trknn parlak bayra batya doru gidip kayboldu,
Tehemtenin133 klcnn knna girip gizlenmesi gibi.
133 Tehemten: Uzun boylu, iri yapl, gl; Fars edebiyatnda, ran efsanelerinin nl kahraman Zl olu
Rstemin lakab.
Bir Yusuf yanakl, gne gibi Delv [kova burcu] kuyusuna dt.
Zhrenin meclisinden ta lker yldzna kadar
Ud, ney ve rebab nameleri ykseldi.
Ay, nilfer gleninden bir gl koparmadan,
Nilferi suyu atar gibi kalkann elinden att.
Keffl-Hadb134 yldz nusret ve zafer bayran
134 Keffl-Hadb: Bu yldzn burcunun derecelerinden birisine geldiinde yaplan dualar, aka bile olsa
Tanrnn emriyle kabul edilir.
Kabul olunan dualar gibi gn en yksek noktasna ykseltti.
Boa burcundan bir inci dizisinin arasnda,
lker yldznn dizisi iri ve kymetli bir inci gibi grnd.
lker yldz kendisiyle beraber ayn hzla gittii iin ,
Ayyuk dizginini gn en yksek noktasna evirdi.
ri yldzlarnn biri saf gm,
Dieriyse erimi bir cevher gibi olduu iin bu diziye katldlar.
Kalbl-esed135 hiddetle kalarn att, bir yandan Tarafay azarlad;
135 Kalbl-Esed: Esed (arslan) burcunda yer alan sabit bir yldz.
Gufr [olak] kt kiilerle ban kesti ve iyilerle uzlat.
Rm felein akbabalarna kar yayn gerdi.
Re da Balk tuzaa drmek iin ip rmeye balad.
ocuk gibi olan Sha, Benat- nadan st emmeye,
ihb ise azgn Arslann budunu kzartmaya koyuldu.
Eer Zeneb, Res ile beraber deilse, buna arlmaz.
nk uygunsuzlarn arkadalndan ekinmek lazmdr.
ihbn bayra akamn yzndeki zulm karaltsn
Gidermek iin her kede imekler akyor.
Seherin perdesinde parlayan yldzlar seyret,
Peenin altnda cilveler yapan dilberlere benziyorlar.
Felek, lker yldznn baandan,
Dinin himayesine snd sultann ravzasna cevherler sayor.
O keramet sahibi saflerin badr.
Tanr onu kerem hanedanndan seip ayrmtr.
O Musa szl, brahim ahlakl, Mekkeli Eb Tlib huylu,
Himi hitapl ve nesli Cfere ulaan bir sultandr;
Yaradl bakmndan Musa gibi biridir.
Btn insanlarn efendisidir.
Din ilimlerinde allame olan Ali bin Musa er-Rzadr.
skender ayinli ve felek cenapl bir ahtr.
eriat yolunda cinler ve insanlar kafilesinin badr.
lim hususunda meseleleri yalya ve gence reticidir.
Onun olgun ileri hatadan uzak,
Doru szleri tereddt ve pheden arnmtr.
Kapsnn topra denizin erefini ve ann berbat etmi,
Yolunun topra da bulutlarn yreine ate salmtr.
Felek gnl rzasyla onun kulluunu semi,
Yldzlar da kleliini kazanmlardr.
Su onun ltuf ve ihsan bulutlarndan utand iin titremekte,
Ate onun mevkisine gz dikenlere saldrma evkiyle parlamaktadr.
Zemin onun hilminin yannda sknetten dem vuramaz.
Zaman onun azmiyle srat davasnda bulunamaz.
Can dima ondan velilik rzgrlarnn kokusunu alr.
Evet, gl suyu gl kokusu verir.
El akl ve cmertlik dizisi onun incileriyle sraya girmitir.
Kerem denizi onun elinin feyziyle ubelere ayrlmtr.
Padiahlar inayet iin balarn ve yzlerini
Onun kapsnn nne koyduklarnda
Ar: Ne mutlu o kapya balananlara diye barr.
Ay keseni nasl paralarsa,
Onun kahr da dokuz kat felei mahveder.
htiyar bir ktip doru ve dzgn syleyiten sz atnda
Onun mft gibi olan kalemi cevaplar: Ben herkesten daha fasihim
eriat lemi onun emri ve yasaklaryla dner.
Her alak onun huzuruna girmek iin gereken edep ve erkn bilmez.
Evet, hayvanlar cennet bahesine girmeye layk deildir.
Gnlm hitap yoluyla onun vln sylemek istiyor.
Sen bunu can kulayla dinle, nk birok gzel bir hata eder.
Ey asl ve nesliyle ismet lkesinin kahraman,
Bykbabalar ve babas gibi velilik aleminin valisi olan kii,
Kaza kalemi senin muhabbet rakamn
Ta yaradlnn balangcnda toprak tahtas zerine yazmtr.
Tanr seni yle bir makama ulatrmtr ki,
alma ve renme ayayla oraya ulamak mmkn deildir.
Senin kemal mlkn ve kader lken,
Her trl hadisenin el ve ayann darbesinden emindir.
Peygamberlerin bilgileri ve velilerin srlarndan nasibin pek oktur,
Hl senin mbarek zatnn cevherinden utand iin
Yzn daima kanl gzyalaryla boyar.
Sedef bazen senin huyunun gzel kokusuyla inci verir.
Bazen de deniz senin kahrnn zehirli rzgrndan serap olur.
Yrei saf olanlar, senin muhabbetinle daima uyank yaar;
Serserilerse senin kininden iltihap sahrasnda yanp kavrulurlar.
Senin iddet kartaln drt tyl bir ok gibidir.
Hakknda kt dnen kt dman iin ikence,
Ktlk isteyen iin de toz, dumandr.
Senin kin sivrisinein dmann, Nemrud gibi kederinden
Ellerini bana vuran bir sinee dndrd.
Haset hastal sana haset eden dmann ldryor.
Evet, kartaln ty kendisinin lmne sebep olur.
Senin bahenin yannda cennet bahelerinin ne kymeti olur.
Sidrenin dallarnn yannda serap aacnn kymeti hitir.
Senin arslan gibi hamlelerine kim dayanabilir.
Ona erkek arslan bile kar koyamaz.
Dinde senden bakasn nder yapan kii,
Sevap ile gnah birbirinden ayrt edemeyendir.
Yerin feleklerin medar olmasnn sebebi
Onun Eb Turab evladnn elinde bir avu toprak olmasndadr.
lecei anda Hazreti Peygamberin son sz,
Ailesi, efrad ve kitabna ait oldu.
Ey deniz gnll, ey felek cenapl, sen yle cmertsin ki
Byk denizler elinin cmertlii yannda bir avu pis sudur.
Bizler zayf kullarz; sen km sren bir sultansn.
Biz kymetsiz bir kle, sen bahtiyar bir efendisin.
Btn lemden yz eviren Evhad, bu kapdan hi yz evirmemitir.
Sen felein onu zulm ile kederlendirmesine,
Talih yldznn ona tatl erbet yerine azap vermesine msaade etme.
Senin ltfunun sakisi arap verdiinde, toprak derecesinde olan
Bu kula da Rza kadehinden bir yudum ver.
Hce Evhad seksen bir yl mr srdkten sonra ismet eteini bu toprak yn dnyadan ekti. 868
ylnda ebedi leme gt. Hce evlenmemiti; oluk ocuktan mahrumdu, onlarn verecei saadet ve
znty tatmamt.
Evlat, ekmek, esvap ve yiyecek derdi
Melekt lemini seyretmene engel olur. [BEYT]
DERV KASIM- TN
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Tarikat erlerindendi. ok metin iir sylerdi; szleri hotu. Dnyadan el ekmi, fakr ve yokluk yolunu
tutmu olduu iin mansp sahipleriyle dp kalkmaz, ad ve hret kazanmaya almazd. hretin bir
afet olduunu, nam ve nianszln rahatlk olduunu iyi biliyordu.
Tnda yaard; ki orann asl ad Glhand. Dostlarn bostanlarndan el ekmiti. Bu bostan hakikat
erbabnn nazarnda bostan deil bir klhan, fakat tenperverlerin nazarnda glistandr. Bu konuda u beyti
sylemitir:
Kasm yksek himmet sahibi olduundan
Herat gibi bir yeri brakp Tnda yaamakla yetinmitir.
u gazel onundur:
Gnlm yine senin kvrm kvrm salarna taklp kald.
Heves kuu tuzaa tutulup esir oldu.
Nazdan yine yzn parlattn.
Benin de bu yanan atein etrafnda, rek otu oldu.
Sen bana yznden ayr olduum gnleri sorma,
Deliye ayn ka olduunu sorma.
Akl mahzeni ve fikir yeri olan gnln yolunu peri yzl bir dilber vurdu.
Kasm bu kadr ve kymeti tek bana bulmad.
Yrin kadrinden onun talihinin payesi ykseldi.
u iir de onundur:
Bizim yrimizin vuslat ebedi mrden,
Can balayan lli ise b- hayattan daha hotur.
Onun salar kamet devrinde bir fitnedir.
Yanaklarnn akyla gizlice uramak daha hotur.
Cann her bir damar onunla ilgilenmekte bir nsiyet bulur.
Yrei temiz klarn dilbere ruhen meyletmeleri daha hotur.
Her ne kadar sabah rzgrlarnn dostlara haber getirmesi gzelse de,
Gnln derdini dille sylemek daha hotur.
Bu maceramzn akbetinin ho olmas bize yeter,
Bundan gayrisi ba arsdr.
Ey erf, bu ayrnty bilmemek senin iin daha hotur.
u matla da onundur:
Sen tuz [gzellik] madenisin, biz ise tuzlu [fena] talihlileriz.
Tanr bu devleti sana, bu musibeti de bize verdi.
[BEDAHAN PADAHLARI]
Bedahan padiahlar eski bir hanedandr ve hepsi kerim adamlardr. Bazlar bunlarn nesillerini
Zlkarneyn diye tannan skender Filkosa ulatrrlar.
ran ve Turan padiahlar zamannda Bedahan saldrya uramamtr. Bu hkmdarlar, Bedahan
meliklerinin rebudiyetlerini [vergilerini] arz etmelerini yeterli grmlerdi.
Bu durum gelip gemi sultanlar zamannda devam edegeldi; ama sonra Gurkn hanedanndan Sultan
Eb Sad bu vilayetin gzelliini ok beendi. Oray eline geirmek ve bu masum padiahlarn kkn
kazmak istedi. stlerine ordu sevkederek btn lkeyi eline geirdi. Sultan Muhammed ah evladnn
katlini emretti. te bu mazlum padiahlar 871de Eb Sadin emriyle ehit oldular. Bylece bu eski
hanedan ortadan kalkt, nesilleri kesildi.
Bu hanedana saldrs Sultan Eb Sade uur getirmedi. Aradan bir yl gemeden o da ehadet arabn
tatt.
Ktlk yapma, nk onun bir cezas vardr.
Zamanenin gz uykuda deildir.
Efrsiybn zindannn tavannda Bijenin resmi hl durur. [R]
Derler ki: Mansur bu gazeli zamann fazilet erbabnn ileri gelenlerinden olan Mevlana-y Muazzam
Abdlvehhab- Tsnin yannda okudu. Mevlana daima onunla latifeler yapard. Bu defa da ona latife
yollu, Ben de bu gazele bir beyit ilave edeyim dedi ve u beyti syledi:
Yarab, sen bana bir hkmet ihsan et de
Bu insanlarn layk olduklar cezay vereyim. [BEYT]
Mevlanann bu beyiti mehur oldu. Sultanlarn ve emirlerin kulana gitti. Hce Mansur huysuzlukta
hret bulmu biri olduundan emirler ve fazllar kendisini grdklerinde kzdrmak iin bu beyti
okurlard. Mevlana buna kzd ve kad hakknda u ktay syledi:
Ey Kad, sen yetimlerin banda onlarn kanlarn emiyorsun,
Yoksa bir bit misin?
Ben eriatn gneiyim diyorsun.
Evet gnesin, fakat yetimleri ldren bir gne.
Bunun zerine Emir Muhammed onun ba ucuna gelerek zrler diledikten sonra yanndan ayrld. Ertesi
gn sabahleyin bu tezkirenin yazarnn kardei Emir Raziyddin Aliden (Tanr rahmet etsin) Hce
Mansurun halini sordu. Halbuki Mansur o gece lmt. Bunun zerine Emir Raziyddin u beyti Emir
Hudaydda okudu:
Mansur senin gamndan ve
Halkn cevrinden lp kurtuldu. [BEYT]
Hakikaten bir beyti byle tam yerinde okumak, onu yazmaktan daha makbul saylr.
Emir Raziyddin Ali fazilet sahibi ve kabiliyetli bir genti. Sultanlarn yannda mevki sahibiydi.
Yiitlik ve mertlikte ei yoktu. Farsa ve Trke iirler sylerdi. u iiri Sultan Baburun emriyle
sylemitir:
Ey sevgili, bize tekrar tekrar cevr cefa ediyorsun.
Var yap bakalm; bu da eklensin ektiimiz gamlara.
Okunun temreni gsmde olduu halde,
Elinde kl beni ldrmeye geliyorsun.
Haydi bakalm, bu da gelsin bamza.
Can evinde onun hayaliyle bir sre halvet oluyor,
Burada candan baka mahrem yok;
Fakat brak beklesin o da kapda.
klar iin bu dnyada muradna nail olmak yoktur.
Dilberlerin vuslat devleti de ele gemezse gemesin.
Dnyada hakimiyet su, hava ve topran olduka
Saltanat da Sultan Baburun elinde karar klsn. [GAZEL]
Ts, Sultan Babur zamannda byk bir hret kazanmt. Bu padiahn ona ok hrmeti vard. Selvi
redifli kasidesini Sultan Babur adna sylemitir ve matla udur:
Ey o imir boyunun klesi selvi olan sevgili!
Sen imenden getiinde selvi kalkp aya stne dikilir.
Bu da onundur:
Ay gibi yznn zerine o kvrm kvrm salarn dken gzel,
En sonunda bu ehre bir bela getirecektir.
Ruh imeninde selvi boyu gibi bir selvi bitmeyen o gzel,
Ben n bana kim bilir daha ne iler aacaktr.
Dnyay bir szyle yakt;
Bilmem ki o mum, bu tatl dili nereden almtr.
Gzel bir rzgr esiyor, nur ve sefa getiriyor.
Senin srme gibi olan kapnn topra saba rzgrna yoldatr.
Ts senin eri kalarnn hayaliyle
hlas yzn dua mihrabna dndrmtr.
Bu matla da onundur:
Bu gzmde grnen bir kl m, yoksa senin belin mi?
Ey doru syleyen selvi, Tanr iin syle.
Mevlana Ts kaside, mukattaat ve mesnevi sylemekle uram; u ktayla bunu bizzat ifade etmitir:
Hce Kemlin gzel tabiatyla syledii gibi,
Ben kt bir gazel syleyemem.
Eer kaside sylemezsem bunun nemi yok.
nk ben dalkavukluk edemem. [KITA]
Ts, ehzade Baburun lmnden sonra Azerbaycana, oradan da Iraka gitmitir. [Karakoyunlu
hkmdar] Emir Cihanah ve Pr Budak onu himaye etmilerdir. O da bu ekilde bir sre burada
yaamtr. irazda da bulunmutur. Bu zamana kadar hayattayd, ama imdi lm olsa gerektir.
O da bu geit yerinden geip gitti.
Bu yoldan geip gitmeyen kim var? [BEYT]
Emir Cihanah bin Kara Yusuf kudretli bir padiaht. Fakat huysuzdu, kendisine gvenilmezdi; ileri
kan bir serdar herhangi bir bahaneyle ldrrd. Onun en az cezas mebbet hapisti.
Yukarda anlatld zere ahruh 839 ylnda Azerbaycan hkmdarln ona brakmt. O da
ahruhun lmnden ve Sultan Muhammed bin Baysungurun felakete uramasndan sonra Acem Irak ve
Arap Irakn, Azerbaycan ve rann ou yerini eline geirdi. Acem Irak ve Arap Irakn ahruhun
ocuklarnn elinden ald. Otuz be yl bamsz olarak saltanat srd. Trkmenler onun zamannda her
tarafa el uzattlar.
Cihanahn kahharl son derecedeydi. Fazilet sahipleri slam leminde onun kadar itikad kt bir
padiahn gelmediinde hemfikirdirler. slamiyeti zayflatrd, gnahkrla ve zinaya reva verdi.
Babur Bahadrn lmnden sonra, 861 ylnda Horasan ve Esterbd zerine yrmek istedi.
Emirzade brahim bin Sultan Alddevle ile Esterbd ehrinin dnda savaa tututu ve galip geldi.
aatay milletinin ileri gelen emirleri bu savata Cihanahn eliyle ldrld ve bu da aatay milleti
iin byk bir darbe oldu. Herat tahtn eline geiren Cihanah, Horasan diyarnda sekiz aya yakn hkm
srd.
Bu srada hak geldiinde batl gider szne uygun olarak ikbal rzgr emeller ynnden esmeye
balad. Bugn hilafet merkezini ssleyen, Dounun ve Batnn sultan, Ferdn devirli, Cemid hametli
Eblgazi Sultan Bahadr (Tanr mlkn daim etsin; kudretini ve kuvvetini arttrsn) Merv-i ahcan
lkesinden zuhur etti. Byk bir orduyla birlikte Nes ve Baverd yoluyla Esterbd zerine yrd.
Esterbdda vali olan Cihanahn akrabas Emir Hseyin Saatlu ile savaa tututu. Cihanahn aatay
milletine yaptn ona yapt ve canlar alan klcyla Trkmenlerden intikam ald. Cihanahn mehur
sava erlerini ve ileri gelen kumandanlarn kltan geirdi. Hseyin Saatlu ve akrabalarn ldrlen
aatay emirlerine ksas olarak ldrd. Bu kadri yce padiahn vnlecek ileri iin ahnmenin u
beyitlerini okumak gerekir:
Eer ar grzm omuzuma alp Mzenderna gitmeseydim,
O beyaz devin cierlerini kim skp karacakt,
Bunu pazu kuvvetiyle baaracam kim mit ediyordu?
Bu duruma gre Sultan Eblgazi [Hseyin Baykara], Cihanah ile Irak memleketi arasnda bir set gibi
oldu. Cihanah bu yzden ok zld ve kuvvetten dt. Herattan kalkp tam bir mitsizlik iinde Irak ve
Azerbaycana gitmek, Sultan Eb Sad ile bar yapmak istedi. Sultan Eblgazi devlet ve ikbale
kavuurken; Cihanah da Damegndan geip akraba ve yaknlarnn kanyla hi ilgilenmedi. lem
padiah Eblgazi Sultan Hseyin Bahadr onu yok farz etti.
Tanrnn, ahn devleti sayesinde verdii bu heybet,
Bu saadet, bu mertebe ve makam ne kadar ycedir! [BEYT]
Hakikaten fakir zengin, byk kk, dertli ve dertsiz, herkesin bu yce padiaha dua etmesi gerekir.
Eer onun bu gayretleri ve teebbsleri olmasayd, Trkmenlerin ktl ve fesad bu saltanat hanedan
zerinden hi defedilebilir miydi? Tezkiremizin sonunda, bu Cemid devletli padiahn ahvalinden biraz
sz alacaktr.
Cihanah byle talihsizlik iinde Arap ve Acem Irakna dndnde artk insanlarn zerindeki heybeti
ve grkemi azalmt Hrsndan, olu Pr Budaka kar dmanlk gstermeye balad. O da babasna
kar isyan etti ve irazdan Badat zerine hareket etti. Cihanah da olunun zerine yrmek iin
Badata gitti. Bir buuk yl Badat kuatt. Bu kuatma esnasnda u iiri yazp oluna gnderdi:
Ey oul, muhalefet yolunu tutma; klc elinden at.
nk gne benim, padiah benim, hilafet benimdir.
Sen benim halefimsin, senin hilafete gemen hatadr.
Sen bizim teden beri hakkmz olan mansb gasp etmeye kalkma.
Gasp bizim det ve ananemize uygun deildir.
Ey oul, sen her ne kadar padiahla layksan da,
Babana kar hkim vaziyete geme, kl ekme; mahcup olursun.
Benden utanmyorsan kendinden utan.
Sohrb babas Rsteme kl ekti, fakat akbetini grmedin mi?
Benim gibi gl bir babaya kar kl ekme,
Benim kudretimi ve devletimi gr de ocukluk etme.
Eer askerlerim ayaklarn bir kere zengiye koyarlarsa,
llerin kumlarn hesaba katarlar.
Ben bir kere yerimden hareket edersem dalar yerinden oynar.
Ben kalktm zaman felek de yerinden kalkar.
Sen her ne kadar akll bir gensen de
Yaptn bu i genlikten deil, divaneliktendir.
Bir ocuk ne kadar akll, marifetli, hatta peygamber bile olsa
Yine kktr, yine ocuktur.
Bu mansp dorudan doruya sana nasl geer?
Babamdan bana getii gibi benden sonra da
Senin eline gemesi lazmdr.
Pr Budak cesur ve kerim bir genti. Cihanah ise dnya grm, tedbirli, kurnaz ve anlayl bir
padiaht.
Bir da keisi ne kadar gen ve cesur olursa olsun
htiyar bir arslan ile peneleebilir mi? [BEYT]
Bu baba ile oulun huylar birbirine uymad; anlaamadlar. Cihanah geimsizlii yznden askerlerine
Badatn scak gnei altnda uzun sre zahmet ektirdi. O kadar ki askerlerinin ocuklarnn ocuklar
beik iinde ldler. Herkes scaktan korunmak iin yerin altnda mahzenler kazp snd.
Bu kuatmann uzamas yznden Badatn iinde de ktlk oldu; yiyecek iecek azald. En sonunda Pr
Budak bar yapmaya raz oldu.
Bar srasnda Cihanahn [dier] olu Muhammed, Pr Budaktan tamamen kurtulmak istedii ve onun
tekrar saldrya gemesinden korktuu iin, Pr Budak ldrmesi iin babasn el altndan kkrtt. 871
yl Zilkadesinin drdnc gn olan bir sal len vaktinde, Cihanahn emirleriyle beraber kardei Pr
Budak ldrmek iin Badata girdi. Pr Budak le vaktinde, gaflet iindeyken sarayn bastlar; o
ihsan ve cmertlik madenini ehit ettiler.
Bu iki gnlk fani ve temelsiz dnyann bana toprak olsun.
Burada baba evladnn kanna susar,
Evlat da babann lmyle sevinir.
Kardeinin kanna susayan bir karde, karde deil Azraildir.
Akrabadan ktlk gelmesine hayret edilmez;
bn Ziyad, Hseyinin akrabasndan deil miydi?
Hayvanlar, bitkileri ve canszlar
Vcuda getiren ulv babalar ve sfl analar,
Bunlar ilk nce izzet beiinde ve gzel niyetle besler,
Sonra soldurup olaylarn ayaklarnn altna atarlar.
Bu ocuklarn ldren babalarn ve
Kardelerini yakp mahvedenlerin elinden el-aman!
Ne bu babalarn kat kalplerinde merhamet
Ne de bu kardelerin yreklerinde utanmadan eser var!
Bunun iin hvns-Saf,136 yani yrei temiz kardeler ekilmiler,
136 hvns-Saf: saf, temiz kardeler; XI. asrn ikinci yarsnda Basrada ortaya kan smaili
frkasna bal gizli bir topluluk veya felsefi okul. Kk bir topluluk olan hvns-Saf, dini olduu
kadar, siyasi ve felsefi zelliklere sahiptir. Dncelerini yayabilmek iin dnemlerinin tm ilimlerini
ieren ve elli iki risaleden oluan bir ansiklopedi hazrladlar.
Ve bu lemi birbirini ekemeyen kardelere brakmlardr. [R]
Pr Budak, Cihanah devletinin en nemli direiydi. Cihanahn byle ergin bir evlada kymas,
kendisinin dininde ve dnyasnda byk bir noksan oluturdu. Bu ona uur getirmedi ve devlet yz
evirdi.
Elinde bunca memleketler olduu halde agzlle kapld. [Akkoyunlu hkmdar] Eb Nasr Hasan
Beyin tedenberi babasnn ve bykbabalarnn memleketi olan Diyarbakra gz dikti ve o tarafa ordu
sevketti. [Uzun] Hasan Bey de onu tedbir ve ihtiyat elden brakt bir anda Diyarbakr snrlarnda bir
da arasnda sktrd; ocuklar ve devlet ulularyla beraber ldrd. Bylece Kara Yusufun hanedan
da snmeye yz tuttu ve Trkmenlerin devleti sona erdi. Bu olaylar 872 ylnda oldu.
Yetmi yl mr sren Cihanah, on yl ahruhun vekili olarak Azerbaycanda hkmdarlk yapt.
ahruhun vefatndan sonraysa ta Hrmze kadar Acem Irak, Arap Irak, Azerbaycan, Fars ve
Kirmanda yirmi iki yl boyunca bamsz olarak hkm srecekti.
Dnya byledir. Asl padiahlk kanaattir ve kanaat eden kii bahtiyardr.
Farz edelim ki felek seni Rey padiah yapt.
Sonunda lmle mr defterini bkp drmeyecek mi?
Farz edelim, mal mlk bakmndan Sleymandan daha zengin ol.
Ne are bu cihan ona vefa etmemiken, sana nasl vefa edecek. [NAZIM]
EREFEDDN RIZA
(Tanr kabrini nurlandrsn)
Soy sop sahibi bir kiiydi. Latif tabiatyla gzel iirler syleyen bir airdi. Babas, dedeleri Serbedrlar
ve Hce Ali Meyyed zamannda vezirdi. erefeddin ise ahruh zamannda padiahn nemli ilerinin
bandayd. Horasan nahiyelerinin en by olan Sebzvarn mukaddemlii soyu erif olan bu seyyidin
sorumluluundayd. erefeddin, Ariz seyyidlerindendir ve Arizlerin doru nesepli olduunu herkes
kabul eder.
Derler ki: Vezirlerin dsturu olan Hce Gysddin Pr Ahmed (Tanr rahmet etsin), vezirlii srasnda
seyyidi bir meseleden dolay hapsedip zincire vurmutu. Seyyid bir sre zincir altnda yaad ve hi
kimsenin bundan kurtulaca konusunda midi yoktu. Seyyid u rubaiyi yazp Pr Ahmede gnderdi:
Ey Cem mertebeli ve Zhal [Satrn] kadrli vezir!
Dolgun ay, hilale benzeyen kulann kpesidir.
Herat ehrinde benim zincirimle
Sadrn nevruz klah ok ... olmutur. [RUBA]
Emir veys-i Sadr tuhaf tabiatl bir adamd. Altm yanda olduu halde gne hamel [ko] burcuna
girmeden yetmi gn nce bana nevruz klahn giyerdi. O beyaz klah onun banda Knu tepelerindeki
karlar gibi grnrd.
Emir erefeddinin pek ok seme gazeli vardr. Hce Husrevin bir kasidesine syledii nazire ok
mehurdur ve matla yledir:
Biz derde tutulmuuz deva bilmeyiz.
Tortuya susamz, saf arap nedir bilmeyiz.
Seyyid erefeddin, Emir Baba Hasan Kon zamannda ve onun adamlar tarafndan, kaybolmu bir
paray alma suuyla itham edildi ve 856 ylnda ehit edildi. Tanr onu ehitler, saitler ve salihlerle
haretsin.
HAFIZ HELV
(Tanr kabrini nurlandrsn)
ahruh zamannn ileri gelen airlerden olan Hafz Helvnin iirleri bu zamanda ok hret
kazanmtr. u gazel onundur:
Ben daima senin iki gznn temaasyla megulm.
Beni gzlerinden drme.
Benim btn ykseliim senin boyuna k oluumdandr.
Artk beni taltif etmenin zaman gelmitir.
Ne zamana dek beni kpek gibi kapndan sreceksin.
Ben senin mahallenin kpeiyim, fakat tazym.
Ben seni grdmde, o kfir rakibim kskanlndan ld,
Ve ben de gazi oldum.
Ne zamana dek eng gibi kulam ekeceksin,
Artk beni okamann zaman gelmitir.
Ben senin urunda oyunu kaybettim;
Fakat bana bu oyunu rakip oynad.
Ben Hafz Helvyim, fakat olgun olduum iin
Hafz- irazye inananlardanm.
TT- TURZ
(Tanr rahmet etsin)
Ho iirler syleyen bir airdi. Asl Turzdendir. Ulu Sultan Eblkasm Babur Bahadr zamannda
zuhur edip hret kazanmtr. ok salam kaside syler ve Babur Bahadr hakknda parlak kasideleri
vardr. Hakannin rhte [dklm] redifli kasidesine syledii nazirenin matla yledir:
Gece yine ufuklara afaktan krmz yakutlar ve
Felek de tabaklara yldzlardan inciler dkt.
Ttnin ruh tutsi 867 ylnda Heratta, bu duygular kafesinden izzet ve saadet gklerinin
yksekliklerine utu. lecei vakit u gazeli syledi ve kabrinin zerine yazlmasn vasiyet etti:
Artk gnlmn heva ve heves tuzandan,
Ruh tutsinin de bu kafesin zulmnden kurtulma zaman gelmitir.
Ne zamana dek rakibin cevrini ve yrin vefaszln ekeyim.
Artk mert ve namerdin elinden kurtulma zamandr.
Bu ten kervannn maksad senin vuslat harmine ulamak,
Bu gam llerinden ve kervann ngrak seslerinden kurtulmaktr.
Ruh tutsi vuslat ekeristanna ular.
Bir doan sineklerin kavgasndan kurtulur.
Birka gn bu dn dnyada yaamak,
Bu birbirine zt unsurlar iinde bal olmak,
Sonunda ecel sakisinin elinden lm arabn imek nasl bir yaaytr.
Ruh tutsi melekt bann kuudur ve dnya meclisi bir kafestir.
Dnya hayat aklllarn gznde bir nefesten ibarettir.
kinci kaside:
Ezelde bu binada olan kemeri yuvarlak bir ekilde yaptklarnda
Senin gzel eklini onun tavanna naketmiler.
Fikri parlak olanlarn gne ve ay dedikleri,
Senin canlar aydnlatan yanaklarnn parltsdr.
Senin gnlleri eken zlfnn kokusunu ine gtrdklerinden beri,
Yrek kann ahunun gbeinde kokulu bir hale getirdiler.
Kudsiler, senin fidana benzeyen boyunu selvi gibi
Cennetteki kevser havuzunun kenarna dikmiler.
Kanber, ahn klesi ve senin fermannn kuludur.
O, saltanat talar balar ve sultanlar tahta oturtur.
Gklerden ona Muzaffer ah diye seslenirler.
O, batnn ve dounun Eblkasmdr.
Sleyman hakknda anlatlan hikyeler hep ona aittir.
O yce Sultan Baburdur.
Ona hrmet iin hizmetilerine Fafur ve Kayser lakabn verirler.
Onun kullar, devlet dmanlarn
Babalarndan dnyaya gelir gelmez ahrete gnderirler.
Bu dmanlarn ilk menzilleri maher sahras olur.
Bir tarafta zulmn Yeccu, dier tarafta iman lkesi,
Padiahn klc arada skenderin seddi gibidir.
Mustafaya nasl peygamberlik verildiyse ona da padiahlk verildi.
Her iki lemde Tanrnn bu hediyeleri bu iki ahsa myesser oldu.
Bu hr zaman padiahnn kafilesinde zaferleri aikr etmi,
Malubiyetleri gizlemilerdir.
Kllar Nusret Allahtandr ayetini bileklerine kazm,
Mzraklar Biz fethettik ayetini batan sona ezberlemilerdir.
Ey Sleyman yceliindeki, senin kullarn yzlerce
Cemid ve Ferdnun memleketini fethetmilerdir.
Sen Tanrnn glgesisin ve senin koyu glgenden
Saltanat gneini glge salc yaptlar.
Sen himmet meleinin Sleymansn; haner senin yzndr.
Senin mlknn yzn hanerden yapmlar.
Felek hatibi senin vgn okusun diye,
Bu yce felein payesini minber gibi yaptlar.
Ey padiah, umarm ki seni vmek iin yazdm iirlerle
Kudsiler yzlerce defter doldurmulardr.
ahlk mlk ahn, vgclk mlkyse benimdir.
Ben devlet gibi, senin saltanatnn kapsnda kula halkal kleyim.
Senin kapna hizmet ederek kulama bir kulluk halkas edindim,
Fakat beni, kapnn halkas gibi darda braktlar.
Toprak gibi olan ben kulunun bu acnacak haline nazar et,
Gne ve ay, nurlaryla ta cevher haline getirirler.
Kullarn terbiye olup yetimesiyse
Padiahlar padiahnn merhametine kalmtr.
Padiahlar padiahnn merhameti, kullarn koruyucu ve besleyicidir.
Cihan durduka, senin cihandarln da daim olsun.
nk bu bykl ebedi olarak padiah iin kararlatrmlardr.
Sz Madeni
THR- BUHAR
(Tanr rahmet etsin)
eyhzade Thir diye anlr. ok ho tabiatl bir airdir. Sultan Babur zamannda Herata gelmi; bu
payitahtn ilim ve fazilet sahipleriyle grp tanmtr. Latif ve gzel iirleri vardr. zellikle gazel
sylemekte zamann esiz bir airiydi. Gazelleri Heratta hret bulup her tarafa yaylmtr.
Zamann padiah u gazeli okuyup ok beenmi ve o devrin airleri buna nazireler sylemilerdir:
Bir kiinin o arap renkli dudaklar arzu etmek iin
Yrei gonca gibi kanl olmal.
Beni ktan menetmeye kalkma,
nk yola getirmek iin yaplan nasihat fayda etmez Mecnuna.
Halk beni knyor, bense ah ve feryatla dnyorum.
Senin sevgini yreimden kim karabilir?
nsann gnln alp gtryor ve
Esirleri hi hatrlarna getirmiyorlar.
Yarabbi, insan bu gnl kapan gzellerle nasl baa ksn.
Sen Thir! artk gzellerin peinden gitme dedin.
Ama deliyi kim afyonla tedavi eder?
Ondan baka bir de Ebverdli Thir vardr ve Sultan Baysungur zamannda ortaya kp gzel iirler
yazmtr. Bu matla onundur:
Bu bada senden baka kimse yok, kendini bil,
Bu imenden ge o dzgn boylu selviyi gr.
u gazel de onundur:
O peri yzl beni kendi divanesi diye arr.
Keke yine gelse de beni daha divane yapsa!
Artk nevruzun bu dnya Zelihasn genletirme zaman gelmitir.
imen gln zerine ieklerden il paralar dkyor.
Saba rzgr da yeme ime zincirini sallyor.
Gece nameler yayan blbln
Seher vakti terek ne demek istediini biliyor musun?
Ey sarholar, imen tarafna gidin diyor.
Bu devirde akll kii,
Seyf gibi gam kesine ekilip kendini tanyandr.
Sultan Eb Sad 861 ylnda Herattaki Ba- Zgnda byk bir ziyafet vermiti. Bu ziyafetin
bilinenin stndeki mkemmeliyeti anlatlamayacak derecedeydi. airler bunun hakknda birok iir
sylediler. Hce Mahmud da u kasideyi syledi:
Sidre senin yce kapnn eiidir ve gk senin ardandan bir tktr.
Senin yeme ime meclisinde rem bann zevku sefas vardr.
Senin byklk yaygnda cennetlerin gzellikleri grnr.
Dnya senin felek gibi grnen ahsiyetinin benzerini
Yz bin gzyle bu lemde grmemitir.
Senin Ferkadan yldzna dek ykselen saraynn katlar arasnda
Yeryz ile gkyz arasndaki mesafe kadar fark vardr.
Senin sarayn inin mehur resim mzesi mi yoksa Havernak m?
O, yle gzeldir ki ssleri ba ve bostann kskanln uyandrr.
Senin saraynn demecisi sana
Bu yedi adr gibi olan feleklerin zerine sayeban kursa deer.
Rdvann bahesi mi yoksa cennet mi belli olmayan saraynn
Mahiyeti hakknda, Rdvan ve huriler pheye dmlerdir.
Dehr, madenler hazinedarnn dkknndaki cevherlerin hepsini
Senin meclisine sa yapmak iin hazrlamtr.
arh mahkemesinin kadlarnn kads
Senin nameler yayan algclarna taylesan [al] hediye eder.
Senin elence meclislerindeki algclarn
Deflerinin pullar yldzlardan olsa deer.
Dnya yaratld tarihten srafile kadar
Hi kimse byle bir ziyafet ve dn grmemitir.
Bugn Gne ile Zhrenin eref gn,
Mteri ile Ayn kran zamandr.
Bu bir cennet meclisidir; bu mecliste gzelliiyle
nsana ebedi mr balayan yz binlerce huri vardr.
imir boylu, yasemin ehreli gzeller
imende servilerin glgeleri altnda sallanp yryorlar.
Ulu Sultan Eb Sad-i Gurkn, Mirnah bin Emir-i kebir Timurun torunlarndandr. lim, galip gelen,
evket sahibi, ahaliye kar efkat ve merhamet besleyen, adaletli ve heybetli bir padiaht. 854 ylnda
Semerkandda Sultan Abdullah bin brahim bin ahruhun karsna kt ve onunla yapt sava kazand.
Sultan Abdullah ldrerek bal bana saltanat srd. Sekiz yl skn ve rahat iinde Semerkand,
Maverannehr ve Trkistan hkmdarln yapt.
Nihayet 858 ylnda, [mer eyh bin Timurun olu] Baykara Bahadrn torunlarndan olan, bugn ran
ve Turan memleketlerini erefli vcuduyla ereflendirip adaletiyle ssleyen Tanrnn glgesi Eblgazi
Sultan Hseyin [Baykara] Bahadrn amcasnn olu Sultan veys ona kar ayakland. Trkistan
ordusunu kendi tarafna ekti. Tarhanlar, emirler ve Turann serkeleri [asileri] hep birlikte o saltanat
gznn nuru olan ehzadeye meylettiler. Bu ehzade ok yakkl, lim, cesur ve kerem sahibiydi.
O batan ayaa kadar grnyle sanki Hmann kanad
Ve Tanrnn ltfunun glgesiydi. [BEYT]
Efrsiyb gibi, btn Trkistan vilayetlerini hkm altna ald. Fakat Sultan Eb Sad, cesaret ve
tedbiriyle o ehzadenin btn emirlerini ve serdarlarn elde etti. Felein oynad oyunun sonucunda
Sultan veys, Sultan Eb Sadin eline dt. ahsna gven olunmayan Eb Sad de o mazlum
ehzadeyi ehit etti ve ardndan rahata Semerkand tahtna oturdu. Heybeti ve hreti btn memleketlere
yayld.
Eblkasm Baburun lmnden sonra Horasan mlkne gz dikti. Ceyhunu geerek Belhde karar
kld. Baburun Belh ve civarndaki emirleri ve emirzade Sultan Eb Sade meylettiler. 861 ylnda
Herat ele geirmek amacyla Belhden hareketle Horasan zerine yrd. Payitaht olan Herat alp
Gevherad Begm ldrd. Fakat Belh civarnda ayaklanan Emirzade Abdllatif evladnn
saldrmasndan ekinerek Herat brakp yine Belhe dnd. O k Belhte geirdi.
Baharda Trkmen Cihanah Herat zapt etti. Sultan Eb Sad ona kar yrmek iin Maverannehr,
Huttalan, Belh ve civarnn iyi nianc ve pehlivanlarndan bir ordu toplad ve Herata doru hareket etti.
Cihanah da Sultan Eblgazi Hseyin Bahadrn (Tanr mlkn daim etsin) Esterbda saldrmasna ve
Trkmen Hseyin Beyi ldrmesine ok zlmt. Sultan Eb Sad ile bar yaparak Horasan ona
brakt ve Irak tarafna gitti. Sultan Eb Sad de Horasanda tek bana tahta oturdu. Heybeti kalplere
yerleti ve Horasan ahalisi ondan ok memnun oldular.
863 ylnda ehzade, yani Emirzade Alddevle, olu brahim Sultan ve Emirzade Sencer birleerek
Sultan Eb Sadi defetmek iin bir ordu hazrladlar. Kln- Bdgste onunla byk bir savaa
tututular. Az daha galip geliyorlard, fakat Tanrnn izni ve iradesiyle zaferi Eb Sad kazand ve
ehzade Senceri ldrd. Sultan Alddevle, brahim Sultan ve olu katlar.
Fakat ne garip tesadftr ki, Sultan Eb Sad Horasan memleketini ele geirdiinde Babur Mirzann
olu ah Mahmud, Sultan Alddevle ve olu brahim Sultan (ki bunlarn biri Sicistan ve Kandehar, biri
Rstemdar, biri de Bverde bal olan Mehedzrda bulunuyordu) iki ay ierisinde pe pee ld veya
ldrldler; memleketleri de tamamen Sultan Eb Sadin eline geti.
Bu gurur dnyasnn hali byledir.
Bir yerde matem baka bir yerde dn olur.
Sultan Eb Sad bu ad geen sultanlarn lmnden sonra Horasan, Maverannehr, Bedahan, Kbil ve
Harezmin padiah oldu. Devlet gnei en st noktasna ykseldi. Sekiz yl boyunca Horasan gnl
rahatlyla elinde tuttu. Sultan Eblgazi hrmetinden dolay hi kar koymad ve memleketi onun eline
brakt. Fakat Sultan Eb Sad Rstem yrekli, Sohrb yaradll bu padiahtan daima korkar; gnl
rahatlyla bir yudum su bile iemezdi. Bu durum bir sre byle devam etti. Sultan Eb Sad Emirzade
Ck bin Abdllatif Mirzay Horasandan srp karmak iin iki defa Semerkand ve ahruhiyye zerine
yrd ve sonunda o ehzadeyi ele geirip ldrd.
Sultan Hseyinin (Tanr mlkn daim etsin) Sultan Eb Sad ile olan maceralarndan kitabn
hatimesinde [sonsznde] bahsedilecektir.
Sultan Eb Sad, Baburun seferlerinin yan sra Cihanahn zulm ve gayretiyle perian bir hale
gelmi olan Horasan ahalisini adaletiyle tekrar refaha ve rahata kavuturdu. Onlarn gnllerini ho etti.
Bidatleri kaldrd. Cihanahn lmnden sonra Acem Irak ile Kirman ve civarnn ahalisi Sultan Eb
Sade dnd. O da bu lkelere ahne, daruga ve yam atlar gnderdi. Ahali isteyerek onun hkmetini
tand.
Kagr snrndan Tebrize kadar uzanan topraklar onun ve emirlerinin hkm altna girmiti. O da bu
yzden byk bir kibir ve gurura kapld. 873 ylnda Horasanda byk bir ordu toplayarak Irak ve
Azerbaycann zerine yrd. Bylece Cihanahn evlatlar ve Trkmen ordusu da ona tabi oldular.
Eb Sad de artk dnyada kendisinden daha kuvvetli bir hkmdar gremedii iin insaf ve adaletten
ayrld, insaf haddini at. Birok kez: Btn dnya ancak bir kethdaya mlk olabilir; daha byk ve
geni bir yer deildir dedii, szne gvenilir kiilerden iitilmitir. Bilmiyordu ki insanolu ancak bu
dnyann mirassdr.
Bir dilenci yarm dirhem ile doyar.
Fakat Ferdn koca ran mlkyle ancak yar tok olur. [BEYT]
Ordusuyla beraber Azerbaycan snrna geldiinde Ulu Emir [Akkoyunlu hkmdar] Eb Nasr Hasan
Bey (Tanr kabrini nurlandrsn) onunla bar yapmak istedi, fakat baarl olamad. Artk bartan midi
kesince fikir ve tedbirleri, mertlii ve tm gayretiyle Eb Sadi hrpalamaya balad. Eb Sadin
askerleri uzun yollar katetmekten yorgun dm, alk ve souktan iyice gsz bir hale gelmilerdi. Bu
yzden de lme ve esir dmeye raz oldular. Szne gvenilir insanlarn birisi yle anlatmt:
Bir gece Sultan Eb Sadin yakn adamlarndan birinin adrnn yanndan geiyordum. Kulama, adamn Tanrya yakaran sesi
geldi. Ey Tanrm, sen Hasan Beye tevfik ihsan et de bu savata stn gelsin. Karlarmz ve ocuklarmz esir etsin, bizi kle
diye Rmlere satsn diye dua ediyordu.
Hayretler iinde kaldm ve adra girip adam azarladm. Velinimetine kar bu ne nankrlktr. Herkes byle sylese bile sen
syleme. Sen bu derghn ekmeiyle byyp yetimisin. Utan dedim.
Doru sylyorsun, fakat ben bu duay Mslmanlarn pek bunalm olmas ve bu padiahn byle ham bir tamaha dmesi
yznden yapyorum. Sen bilmiyor musun Tanr ltuf ve inayetiyle Farstan Badata, Reyden Rma kadar dnyann yars
denilebilecek kadar geni ve byk olan yerleri ona ihsan etmitir. Bununla beraber o bir ay iinde btn dnyay eline geirmek
istiyor. Tanr kullarnn ektii zahmeti ve meakkati hie sayyor diye cevap verdi.
Ben de adam hakl bulduumdan, artk bir ey sylemeden u beyiti okuyarak ekilip gittim:
Sana tabi olan insanlara o kadar eziyet etme. Elinin altndaki insanlara
Eziyet edenlere, felein de eziyet edip intikam almas doaldr. [BEYT]
Ksaca felek, o naml padiahn saltanatna gz dikti. Sahip olduu byk ordu Trkmenlerden korkmaya
balad. Eb Sad de ordusunun kt hareketinden deil, Tanrnn kudretiyle perian bir hale dt.
Tedbir oku hedefe isabet etmedi. Yiitlik klc cesaret knnda tl ve batl kald.
Kaza felekten kanatlarn ap hcum konumunu aldnda
Btn aklllar sar ve kr olur. [BEYT]
bilicilikte Pervizi yaya brakan byle bir husrev [hkmdar] gariplik ve pimanlk iinde zelil ve
hakir oldu. Drdnc felein yldzyla kendini bir tutan o Cemid, bela Dahhknn tuzana dt.
O grdn saltanat Msr- harap
Ve o iittiin cmertlik Nil-i serap oldu. [BEYT]
zetle, Horasan emirleri bu padiahtan korktular. Semerkandn ileri gelenlerinin kalbinde nifak vard.
Bu yzden onu yalnz braktlar. Felek de hl diliyle onlara u beyti okudu:
Ey dost, beyhude yere dostun yreini incitme. Korkarm
Bir gn piman olursun, fakat o zaman da pimanlk fayda vermez.
Uursuz saati gzetenler yle kararlatrdlar: 873 yl Recep aynn yirmi birinci pazartesi gn o
saadetli husrevin devlet sanca ba aa oldu. Devletinin eserleri silinip gitti. O gnn sabahnda bu
emirlerin hainliini renmi, fakat bir tedbir dnmenin zaman gemi ve kaza oku yaydan frlamt.
Kap gitmekten baka are bulamad. Adamlarndan birka kiiyle beraber bela girdabndan kurtulup
kendisini bir selamet kysna atmak istedi. Fakat Trkmenler arkasn brakmadlar ve Emir Hasan Beyin
olu Zeynelin eline esir dt.
Bu insafsz, cefakr ve asi felein cevrinden
Celalet gklerinin ay karanlklara kart. [BEYT]
Emir Eb Nasr Hasan Bey, licenap ve tedbirli biri olduu iin o mertebesi yce padiaha bir zarar
gelmesini istemedi. Bykbabalarnn Emir Timurun hanedanna besledii sevgi ve samimiyetin hakkn
gzetti. Bunun bozulmasn ho grmedi.
Fakat baz tarhanlar ve emirler Gevherad Begmn kannn intikamn hl yreklerinde tayorlard;
Emir Hasan Beyi tuttuu doru yoldan evirdiler ve nihayet o padiahn katledilmesine raz ettiler. Bu
tarihten birka gn sonra Sultan Eb Sadi Mugan sahrasnda ehadet mertebesine ulatrdlar.
Drdnc felek bir matemhaneye dnd.
Ruhl-kuds, gnee taziyeye gitti. [BEYT]
Yaklak yzyl devlet sren aatay milletinin ileri gelenleri zillet ve felakete uradlar.
Ulu emir Hasan Bey akll, ilerisini gren, namus, mrvvet ve kerem sahibi bir padiaht. Byk
adamlara kar hrmet ve iltifatn eksik etmezdi. Hi kimseye ltuf ve ihsandan baka bir eyde
bulunmazd. Daima, Tanr bana byle byk ftuhat myesser etmitir der ve Zaferden sonra affetmek
iyi huylardandr sznn gereini yerine getirmeyi kendine bir vazife bilirdi. Ayn zamanda Sultan
Eblgazinin intikam klcndan da ekinir; eer aatay milletine bir zarar gelirse bu sultann klcndan
Esterbdda Cihanahn bana geldii gibi kendisine de bir zarar geleceini dnrd. slam
padiahnn Horasandan yapt ltuf ve yardm ranl esirlerin imdadna yetimitir.
Eer insanlar senin ikbal glgene snmazlarsa
Felein hadiseleri onlar mahv ve harap eder. [BEYT]
Tanr, tevfikine mazhar olan bu padiahn yce devletinin glgesini Horasan biarelerinin zerinden
eksik etmesin ve o ehit husrevi [Eb Sad] dnyada nasl gnllerin sevgilisi yaptysa, ahrette de
ehitlerin mehuru ve adlerin mesudu yapsn.
Merhum Sultan Eb Sad Maverannehrde sekiz, Horasanda da sekiz yl olmak zere on alt yl
sultanlk yapmt. Hemen hemen bir yl Badattan Fergana ve Trkistana, Hintten Harezme kadar
uzanan yerlerde onun adna hutbeler okunmu ve lakabyla sikkeler sslenmiti.
Adalet ve siyasette Tanrnn bir ayetiydi. Derler ki: Bir mazlum, bir i iin mracaat ederse eli bo
geri dnmemesi iin hi gndz uykusu uyumazd. Ben uyursam bir mazlum ve i sahibi gelirse onun iini
kim grecek? derdi. Bunun iin gndz uykusunu kendine haram ederdi. ehit olduunda ya krk ikiyi
gemiti.
Onun saltanatnn gzbebei olan necip evlatlar, hl Maverannehr, Toharistan ve Kbilde hkm
srmekte; Sultanl-Gazi bunlara efkat ve ycelikle muamele etmektedir. Hepsinin de bu dergha olan
sevgisi ve samimiyeti salamdr.
Eb Sad zamannda yaayan byk adamlar unlardr: eyhlerden tarikat ve hakikatin sultan Hce-i
Ahrr Hce Nsrddin Abdullah (Tanr bereketini daim etsin); ki halk hl bu eyhin erif nefeslerinden
faydalanmaktadr. Alimlerden Kadl-kudt Mevlana Kutbeddin Ahmed maml-Herev (Tanr
derecesini yce etsin); airlerden Abdssamed-i Bedah, Hce Mahmud- Berse (Tanr cmlesine rahmet
etsin).
HATME
Bu ksm bugnn akl bostann faziletleriyle ve mlkn kanununu adaletleriyle ssleyen fazilet ve
mevki sahiplerinin ahvali beyanndadr. Tanr onlarn faziletlerinin glgesini uzatsn.
u hakikattir ki: Bu yuvarlak felei ve bu yeil binay idare eden mhendisler, Tanrnn fermanyla her
devir, her zaman ve her asr iin belirli bir zmreyi yardm ve esirgemeye mazhar eyler, bu zmrenin
fevkalade idrak kabiliyeti olan zihin ve idrak aynalarn doruluk cilasyla parlatrlar. Bu doruluk da
eserini hi phe yok ki sahibkran emirin yardmna yakn olmakla gsterir. Fazl ve istidat, salah ve
read sahiplerini onun ltfunun yardm ve terbiyesiyle erefli mevkilere ykseltir.
Emeline nail olmu bu padiah, bu Cem kudretli Ferdn (Tanr onun mlknn direklerini
salamlatrsn) fazilet ve belagat sluplarna sahip olduu iin, onun melek sfatl kiiliinin cevheri,
fazilet sahiplerini koruyup kollamaya isteklidir. te bunun iin onun kaza akl fermanna tabi olan zaman
da, onun erefli kiiliine uyarak fazilet sahiplerini ykseltmeye alr.
eyh Nizm (Tanr ona rahmet etsin) bu konuda yle buyurmutur:
Padiah insanlarn bilgiye erimesine alrsa,
Zaman da, bilgi sahiplerini yetitirir. [BEYT]
Hakmlerin ve akln kabul ettii ok ak bir gerektir ki: Padiahlarn tabiat ne ile urarsa, o
zamann insanlar da o ile urarlar.
mam Gazzl buyuruyor ki: mer bin Abdlaziz zamannda insanlar birbirlerine rastladklarnda
namaz, oru, nafile namaz, zikir ve ayetlerden bahsederlerdi. Sleyman bin Abdlmelik zamanndaysa
cinsel birleme, iki, yeme ime ve ak maceralarndan konuurlard. Bunlarn hepsi Peygamberin
nsanlar padiahlarnn dini zeredir szndeki gerein aa kmasndan baka bir ey deildir.
Zamanmzda devlet erkn ve yce saray mensuplarnn fazilet kazanmakta birbirleriyle yarmas ve
her birinin trl trl faziletlere sahip olmas, hilafetin sna olan padiahmzn (Tanr onun stn
gelen devletinin yardmclarn aziz etsin) hneri ve hner sahiplerini koruyup tevik etmesinden ileri
gelmektedir. Bu konuda phe yoktur.
Gne makaml, hneri koruyan sultanmz
Daima fazilet kazanmaya alt iin
Bu felein koruyucusu dinin sahibi emirler emiri de
Hner ve fazilet gelinini sslemitir. [KITA]
Tanrnn ezeli ltfu ve hidayeti, felein bunca hadisesi yznden mahrumiyet iinde kvranan fazilet
sahiplerini bu byk emirin yardm ve nderlii sayesinde tekrar memnun ve mehur yapmtr.
Onun ani saldr din ormannda arslanlk yapt.
Ali-rin inayetleri fazileti diriltti. [BEYT]
stidat ve fazilet sahipleri bu byk kiinin ltuf ve himmeti sayesinde, kl gibi keskin dilleriyle btn
dnyay kaplamlar, bunlarn istidat ve faziletlerinin bahsi her mecliste geer olmutur. Zamanmzn bu
byk adamlarnn hallerini ve menkbelerini yazma ii bu zayf kulun kaleminden kamaz. Bununla
beraber kalemin dizginlerini ekmek iin almaktaysam da bu azgn at durdurmak, uraya buraya
komasn engellemek kabil olamyor.
Bu kara kalemin elinden illallah.
Dosta dmana benim srlarm ak ediyor.
Onun dilini keseyim, belki dilsiz olur dedim ve kestim.
Fakat bu sefer daha da ok ak konumaya balad. [RUBA]
Artk bu ii bakalarna brakyorum, onlar urasnlar; zamann fazilet sahiplerinin hl tercmelerini
onlar yazsnlar.
Biz bu lemde birka hikye syledik.
Bunu da bakas sylesin. [BEYT]
Dnyann alt cihetinde yaayan btn airlerin hl tercmelerini yazmay bize havale etmediler. Biz bu
ii bakalarna brakyoruz. Yalnzca yedi iklimin seme adamlar olan alt fazl setik. Bunlarn her
birinin selim olan tabiatlar manalar ve faziletler hazinesidir. Zamanmzn padiahnn seme
limlerinden ve slam dininin erknndan olan bu erefli kiiler, Mslmanlarn nemli ilerini
baarmakla grevli ve padiahn gvenilir adamlarndan olduklar iin, zel meguliyetlerinin yan sra
trl trl faziletler ve ilimler kazanmaktan geri kalmam, hner ve fazileti korumada gemiin detlerine
uymulardr. uras tuhaftr ki, byle dnya ileriyle uramak, ama ayn zamanda da ilim ve fazilet
kazanmak, bir yerde toplanmayan ve birbirine zt iki ey olduu halde; bu kiiler Tanrnn tevfikiyle bu
ulalmayan baary elde etmenin bahtiyarlna ermilerdir. Bu zmrenin bu baars da phe yok ki,
tarikat pirinin kimya hasiyetli himmetiyle ortaya kmtr.
Bu yolda yrmek iin bir pir lazmdr;
Bu denize kr krne dalma. [BEYT]
Bunlarn tarikat piri de herhalde hakikate ulam, bu uurda incelemeler yapm, fazilet sahibi ve
kemale ermi bir muvahhittir.
Ey saba rzgr! Hafz arap kadehinin mrididir.
Git bu kulun kulluunu, bu kadehin eyhine arz eyle. [BEYT]
Efendimizin sfatlarndan bir nebze bahsedildii iin, onun gzel ahlakndan, erefli ve bedii
szlerinden de sz amak lazm geldi. O byk adamn makam ok yce olduu iin, en aa mertebesi
olan airliinden bahsetmek ve ona yalnzca bu sanat isnat etmek, tpk byk eyh Sadnin:
Sad laubaliliinden glistana gl
Hindistana biber gtrd.
beytinde ifade ettii hale dmek olur. Fakat onun yce himmetinin hmas bazen irfan gklerinden airlerin mertebesine inmek
isteini gstermitir, ite bunun iin uur olsun diye iirlerinin de burada anlmas uygun grld.
Cmnin irfan meyhanesinin kaps alal mehur rintlerin meclisi darmadan oldu. El srlmemi
fikir gelini bu mana merdine nianland, dava hcrelerinin keye ekilmi hanmlar ksrlk ve eksiklie
uradlar. Onun divannn ve dzyaz kitabnn karalts Hintin eker kran tutlerini susturdu; Farsn iir
meydannn svarileri ve tatl iirler syleyen airleri, onun bal gibi olan iirlerini okuduktan sonra, artk
baka airlerin iirlerine bakmadlar ve hzl syleyenlerin tuzluuna parmak bandrmadlar.
Cmnin canlara can katan can Tanrnn tevfik yudumuyla doldu.
Onun verdii heyecan Kemlin tatl iirinin lezzetini giderdi.
Onun sad yldz nur bakmndan ikinci bir Sad oldu.
Onun talih yldz, Husrevin okuyla birleti.
O imdi faziletin Husrevidir. tekiler gelip gemitir.
limlerin indinde hlin fazileti maziden anlalr. [KITA]
Mevlanann doduu yer Cm vilayetidir. Bu vilayetin dahilinde olan Hurcerd adl bir kyde dnyaya
gelmi ve Heratta yetimitir. Hayatnn balangcnda ilim ve edep tahsil etmi, nihayet zamann en ileri
gelen limi olmutur. Bu kadar fazl ve kemaliyle daha ulu makamlara erimek istemi, bunu aramann
derdi onun yce himmet eteine yapmt. Bunun zerine irade elini slamn ve Mslmanlarn eyhi,
yakn bilgilerinin bilgini, din yollarnn yolcusu, eyhlerin eyhi Bahal-Hak ved-din Hce-i Buzrg
Nakibendin mrit ve halifelerinden olan, muhakkiklerin kblesi, hakikate ermilerin seyyidi, Sadl-
mille ved-din Muhammed el-Kagrye verdi. Bir sre bu eyhin mritliinde riyazet ve mcahedelerde,
Tanrnn huzurunda makbul olacak hizmetlerde bulundu. Nihayet bu byk kiinin feyz ve bereketi
sayesinde fakr ve tasavvufta yce mertebeye ulat. Herhalde Tanr erlerinin kimya tesirli olan nazar
kibrit-i ahmerdir.137
137 Kibrit-i ahmer: Krmz kibrit; eski simyagerlere gre, cisimleri altna evirdii sylenen iksir
veya madde. Tasavvufta mrit, erenlerin sohbeti; ilahi hakikat ve buna aina olma, bunu yaama.
zerine Tanr erlerinden birinin nazar dmedike
Kendi varlndan nasl haberdar olursun? [BEYT]
Mevlana Abdurrahman Cm o byk adamn vefatndan sonra hayrl ve sadk bir halefi oldu. Onun
makamna oturdu. Bugn o, tarikat erlerinin nefeslerinin bereketiyle, btn mana ve ebedi saadet
taliplerinin ilticaghdr. Btn dnyann padiahlar onun dua ve himmetinden faydalanrlar ve btn
iklimlerin fazilet sahipleri onun meclisine yol bulmak iin vesile ararlar. Onun divan Rm diyar
fazllarnn meclislerinin ziynetidir. Onun latif mneat [kaleme aldklar] am ahalisinin nadide ve gzel
eylerinin dibacesidir [nszdr]. Biz kitabmz sslemek iin onun baz iirlerini yazyoruz:
Senin aknn straplarndan iim dikenlerle dolu;
O dikenlerden yzmde daima gl baheleri bitiyor.
Feryat figandan vcudum bir eng gibi iki kat olmu,
Gzyalarm kirpiklerimden eteime dek engin telleri gibi dizilmitir.
Yolunu bostana evir; nk senin sevk ve hasretinden,
Gl gmleini para para etmi ve yzn kanla ykamtr.
Ba tarafndan geersen selviye bak.
mr boyunca seni temaa iin ban duvarlardan
Dar uzatm bir zahit gibi secdeye gidiyor.
Hac, l yollarn ayor.
arap ve meze olan bir yerde bu ilerin isizlikten fark yoktur.
Ben her an sana can veriyor, karlnda buse alyorum.
Ben bir divaneyim; benim kendimle byle ok alverilerim vardr.
Sen kymetsiz kiilerle dost oluyorsun.
Ben de kskanlmdan lyorum.
Herkes dnyada bir kere lr, Cm ise bin kere lyor.
Cm, hayatnn sonunda dnyay ak sultannn debdebe ve gsteriiyle birbirine geirdi. Diman
hakikat ve marifet bahelerinin reyhanlarnn kokularyla trl kld. Ruh gzn melekt leminin
nurlaryla nurlandrd. lemin dedikodusundan el ekti. Kalemi hakikat ayaletlerini mecaz harfleriyle
tefsir etmeye koyuldu. Bu konuda u rubaiyi sylemitir:
Ey Cm, artk dedikoduyu brak
Hayal peinde komay ho grme.
Bu kymetli mrn airlik ile havaya verme.
Kendini iirler yazlm birka kt daha karalam farz et.
Cm birok byn marifet ve hakikat babndaki iir ve kasidelerine nazireler yazmtr. Bunlarn
hepsini burada anlatmak mmkn deildir.
Byk bir deniz, havuza nasl sar? [MISRA]
O hl mana denizine dalm durumdadr. Bu ucu buca olmayan denizden ahlara layk inci dizilerini
bazen u varlk denizinin kylarna dker. Biz buraya Husrev-i Dehlevnin Bahrl-Ebrr adl kasidesine
yazd nazireyi alyoruz:
Padiahn Zhalin kknden daha yksek olan saraynn kuleleri
Manen onun din kalesinin duvarnda alm gediklerdir.
Bu kale nasl yamaya uramaz; nk beki uykudadr
Ve bu rahnelerin her birinde de bir hrsz bulunmaktadr.
Halis altn dediin nedir?
Gneten sar bir renk peyda etmi bir topraktr.
Kim altndan bir ta yaparsa onun bana, toprak olsun.
Eer bilgi sahibi bir adamn altn ve gm yoksa, ona dilenci deme.
Onun yrei bilgi denizidir, denizlerin ve karalarn padiahdr.
Hesap gnnde ykselmek istiyorsan kesen bo olsun.
Sfr, bo olduu iin btn rakamlardan daha stndr.
Sen kadn deilsin; mertlik gster ve kerem elini a,
nk altn erkek iin bir ltuf ve kerem vastasdr.
Kadn iinse ziynettir. Sen para kesesine k olmusun.
Bunun iin onu boalt, belini darlatr.
nk dilberlerin gzellii ince belli olmalarndadr.
Krmzlk altn cevherinin aslnda yoktur.
O gya hasis kimseleri dalamak iin atete kzdrlmtr.
Altn cepte bir maldr; fakat o mala meyletmek can iin gnahtr.
O ede ate renkli bir lldir; fakat yrekte bir ate parasdr.
Bu dnya viranesinden selametle ge;
Bu viranede birok define varsa da,
Her birinin zerinde tatsz bir tlsm vardr.
Nerede bir hazine ve kapsnn zerinde de bir halka grrsen bil ki,
O reklenmi bir ylan ve ejderhann azna vurulmu bir halkadr.
Hrs karncann tabiatdr. Eer sen bu hrsla mezara girersen,
Mezarnn bu kanatsz karncalar ve haaratla dolu olduunu grrsn
Sencerin hrs az doldu; fakat Merv topra ile doldu.
Bu sz dinle; nk Sencerden nakledilmitir.
Altn, Arap dilinde trk [brak] demektir.
Bu, dnyay brakmak iin bir emirdir.
Bunu baaran ikbal ve saadet sahibi [Eb Zer] saylr.
Kfrbaz pilerin kfrne maruz kalmamak iin
Azlarn ve dudaklarn altnla kapat.
Sen katrn avret mahallerine altn bir kilit vurulduunu grmsndr.
Altn her ne kadar ho bir eyse de, sen bundan uzak dur;
nk dnyadan elini ekmek, brahim iin altn bir ta,
zerin aya iin de altn bir ayakkabdr.
Riyakrlardan hacet talebinde bulunma;
nk onlarn cmertlii gelip geicidir.
Kurumu bir aa yamurdan slansa bile yeniden nasl verir.
Himmet sahipleri alaklarn sofrasnda dudaklarn kirletmez.
Yldzlarn dilerine layk olan ancak ekmek eklindeki gne ve aydr.
Tavuklar bir dane iin kafalarn samanlarn altna sokar.
Dalara ve sahralara kar kahkaha ekmek kekliin anndandr.
Tamah ve hrs sahipleri bir lokma iin balarn her alan nnde eer,
Kanaat sahipleri memleketin padiah ve vezirine kar istihzayla gler.
nsanlarn aa takmnn faydas yine aalaradr.
Evet, eein kuyruu yine eein arkas iindir, oraya layktr.
Alnnn teriyle kazanan bir adam
Zahmet ve meakkatle ellerini bozar ve nasrlandrr;
Fakat bu onun terbiye edilmemi olan nefsinin
Ahlaki przlerini dzeltmek iin bir trp gibidir.
alma yznden elde beliren kabarcklar
nsana sknet veren bir iksir kadehi gibidir.
Ne mutlu o kiiye ki, bu kadehle rahata kavumutur.
Aa bir adama gzel yzl olduu iin takdir nazaryla baklmamal.
Bir ivi altn olduu iin gze sokulmaz.
Altnda gz olan dilberlerin hat ve benlerle sslenmi yanaklar
Halkn parasn ekmek iin tamahkr adamn elindeki sermaye gibidir.
Zamann karanlk, elin bo, yrein hevesle dolu, gecelerin uzun,
Trnaklarn dkk ve tm uzuvlarn amelden kalm olursa
Tabiatn inilerini ve yokularn amak iin dorularn eline sarl.
Bu yolda asasz gitmeye kalkma;
nk yolda birok dere ve nehirler var.
Eer Tanrnn kahrndan korkuyorsan dinde sabit ol.
Arar138 aac frtnadan korktuu iin kkleriyle yere smsk yapmtr.
138 Arar: Da selvisi, dikenli ard aac.
yilik ren; kendinden aasndan olsa bile!
Tezhipinin kitaplarda yapt yaldzl izgilerdeki doruluk,
Tahtadan yaplm cetvelden gelir.
Yksek ve alak adamlarn kadr ve kymeti hnerleri nisbetindedir.
Padiahn saraynn bekisi damda, kapcs kapdadr.
Olgun ve kusurlu insanlar ileri dzene koymakta ayn deildir,
Klcn yapt ii haner yapamaz.
Kskanlar senin hakknda grlt ve yaygara kopardnda
Sen hilm [skn] ve mlayemet [yumuaklk] yolunu tut.
Frtnal zamanda geminin sknetini gemi demirinin arl salar.
Kskanlara ltufkr davranmak uygundur;
Fakat demir ve tan iindeki ate su ile snmez.
yilerin yaptklarn yapmadktan sonra,
Onlarn adn tamakta ne fayda var?
Bir Mesih vardr krleri iyi eder; tekiyse tek gzldr.
yi terbiye gren adam iyi huy peyda eder.
Anas mml-Kitab olan, hikmet st ier.
yi huylulardan iyi i bekle;
nk bu dehrin sarf ilminde iin ekli ve manas,
Onun tredii mastara gredir.
Yrei kararm insan, safvet [saflk] ehlinin nazarnda
Yzne beyaz bir bez pee takm Hindu kadna benzer.
Bir insann ilerinde grdn eksiklik
Onun kalbinin kusurlu olmasndan kaynaklanr.
Eer bir saray delik deik grrsen,
Bu, o sarayn sahibi olan padiahn kusurudur.
Karanlkta yryen nefs, saptmaktan Tanrnn ipiyle kurtulur.
Gnein iplik gibi nlar yarasann ayann ba olur.
Susuz adam cehalet yznden bakasnn suundan dolay paylamak
Bilgi sahibi, akll bir kiinin ii deildir.
Kzna, yani araba ktlklerin anas ad verilen ,
Kerm [zm] eer kerem gibi okunursa neden ayp olsun?
Sen o arapta mmkn olan her hasiyeti bulabilirsin.
Onda mmkn olmayan bir ey bulmadnda ktlemek ho grlmez.
Da, ktrm bir yolda, st az kokan bir yatak arkada iin deildir.
Alak bir adam yapt kt ilerden dolay utanrsa yeridir.
Klhan iiyle uraan adamn yznn karas
Klhann dumanndan ya da klndendir.
nsanlardan szn dinleyecek kulak iste, gz deil;
Kr, gzel sesli dilberlerden bir sardan daha fazla haz alr.
Ud gibi olan vcutta bir tele benzeyen damarn shhat dzeni bozulursa
O dzeni yerine getirmek iin, kan alcnn neteri, mzrap vazifesi grr.
Gzellik her ne ekilde olursa olsun gzeldir.
Abr kelimesinin noktalaryla olan eklini
Gafletle yanl okusalar, o zaman amber olur.
Namus davulunu alyorsan, bu felei ve yldzlar a;
nk bu felek emberi, pullaryla bir rsvalk defidir.
Manaya bak; micmer kelimesindeki nokta,
eklen bir rek otu [sipend] danesine benzerse de,
Kt gzden gelen zarar defetmez.
Kendi emsalin ile dp kalkma;
nk onlarn zararndan kim emin olabilir?
Yazlta haner [boaz] sz hanere benzer,
Oysa o boaz kesmek iindir.
Tatl szl olsa da hi kimsenin ktlemesi ho deildir.
Ney eker kamndan olsa bile gze batnca actr.
Memurlarn kaleminden akan nemsiz bir mrekkep damlasdr,
Fakat o damla devletin temelini ykmak iin byk sel yerine geer.
Nefsinin ykselmesini istiyorsan himmet kanatlarn a;
Umak iin gereken ilk ey kanattr.
Bu dehr denen kocakarya yenilmek mertlik deildir.
Kocaya galip gelen kar, manen koca saylr.
Uzlet yolunu tut, mutlu yaa;
nk kekliin dalarda ve sahralarda kahkahalar atmas
nsanlardan uzak oluu yzndendir.
Sen bu mavi gn mensuplarndansn.
Gzyalarndan suya gark ol.
Nilferin goncasnda yuva yapan ku gibi ol.
nkr ediciler, ariflere gelen ilhamlar kabul etmezler.
Kfirler Peygamberin mucizelerine inanrlar m?
Fakrin ne demek olduunu, arslan gibi olan Tanr erlerinden dinle.
Eb Cehilin bana ne geldiyse Haydarn Zlfikrn bilmemektendir.
Olgun kiilerin en aa nktelerinin derecesi istekliler iin ok yksektir.
Haydarn altnda bulunan iki nokta Kanberin kafnn ba tacdr.
Tanr dostlarnn ayann topra ol.
Bu, senin kibir ve gururunun belini krar.
Ordunun kaldrd toz, zaferin gznn srmesidir.
Ltuf ve ihsan grmeyen ordu tek bir sesle darmadan olur.
irazelenmemi defter bir rzgrla dalr.
Yrei temiz brak;
Bir dosttan hoa gitmeyecek hl doarsa ne ziyan var.
Temiz bir suyun zerinde erp toplanrsa bu onun iin ayp deildir.
Gnln yeni yeni feyzler iin terbiye et.
say terbiye eden ve byten Meryem
Kuru hurma aacndan taze hurma yemitir.
Kadnla oturup beraber arap ime;
nk o, evvela iffet srlarn saklasa bile
Sonunda arap itiinde btn srlar ak eder.
Ayn cinsten olan mahluklar birbirinden daha fazla yararlanr.
K mevsiminde gne plaktr
Ve plaklar ondan herkesten ok yararlanr.
Eski psk giyen velilere kar kalbini temiz tut.
Onlar hakknda kt dnme; nk onlar kalplerin casusudur,
Bir padiah kle kyafetine casusluk iin girer.
Kalbe gelen kt dnceleri ancak bir tarikat piri defedebilir.
Yeccun gediini kapatmak skendere mahsus bir itir.
Solmu olan ruh bir pirin feyzinden hayat bulur.
Hzr yrd yerlerdeki kuru imenler yeillendii iin Hzr olmutur.
Dervilikten bir koku almadktan sonra ,
Ynden hrka giymenin ne faydas var.
Kokulu misk diye tezei torbada ne zamana dek saklayacaksn?
Heva ve hevesle nazl bym bir adam nefsiyle nasl savaabilir?
Bana rt sarmak anndan olan kadn, bana tolga giyebilir mi?
Eer kusursuz bir i yapmak istersen, buna genliinde al.
Turfanda olan meyve salamdr.
Makam yksek olan bir lim ykseklie niin heves etsin?
Manas istila olan alnn ii cerdir.
Etei slak [fsik fcir] bir mft
Sarholuktan defterini bir def gibi okar. Evet,
Etei slak bir adamn [fsik fcirin] slak defi [def-i ter] onun defteridir.
Felsefenin [harflerinin] ou sefehdir,
Bu yzden de onun hepsi sefahattir,
nk ounluun hkm btn kapsar.
Felsefeyle uraan bir kii, hikmet hazinesinden bir paraya [flus]
Bile nail olamam ve o hazineye yol bulamamtr.
Artk o bakalarna bunun iin nasl klavuzluk edebilir, bilmem?
Mantknn halini de felsefecinin haliyle kyasla!
nk asgar [en kk] ekberin [en byn] iindedir.
Senin mneccim dediin, kt yldzl bir adamdr;
nk o her olay yldza isnat eder.
Onun tanrs yldzdr, onun seme iradesi yoktur.
Ondan uurlu saat renmeyi isteme.
nk her eyin seme iradesi Tanrnn seim iradesindedir.
Felek, yldzlar, cin ve demoullar burada aresizdir.
Kimsenin elinde seme iradesi yoktur.
Cmlenin iradesi Men ycibul-muztarn elindedir.
nsann kalbinde Tanry idrak eden g, Tanrnn vahdet nurudur.
Yldza tapanlarn cemaatinde o idrak gc ne gezer?
Maerin manas er ile beraber demektir.
Bunun zerine Eb Maer de olsa,
Bu cemaatten [maerden] erli olmayan kimse yoktur.
Yunanllarn felsefesi nefsin ve hevann ilhamdr.
Fakat iman sahiplerinin hikmeti Peygamberin hikmetidir.
Banda ne Allah dedi ne de Peygamber dedi szleri olmayan
Bir kitabn ierii kyamet gnnn hsrandr.
Sana ancak Peygamberin kokusu Tanrya klavuzluk eder.
Bu kokuyu Hazreti Alide ara; Eb Ali Sinnn kokusu pistir.
Sen onun Kitab-ifsndan el ek; nk o ekyalk dsturudur.
Kanun-ifsn da bertaraf et, nk o da bir er ocadr.
Ledn ilmi139 sahibinin yazya ve kelimeye ihtiyac yoktur.
139 Ledn ilmi: Dorudan Hakkn katndan gelen bilgi, ilham. Aslnda tm ilimler Hak katndan gelir;
ama eri ve zahiri ilimler melekler ve eliler araclyla gelirken, ilham aracsz olarak ve dorudan
Haktan gelir. Sonu olarak kiiye zg, mahrem ve gizemli bir bilgidir.
Kuran ezber bilen adamn kalbinin safhas bir mushaf demektir.
Aferin Cm, bu bir iir deil, Rdvann bandan bir bahedir.
Ondaki her harf kevser arabyla dolmu bir kadehtir.
Onun yazlarnn karaltsnda hikmet nurlar gizlidir
Tpk karanlk gecenin parlak sabaha gebe oluu gibi.
Bu, tabiatn letafetinden Husrevin bakir fikri gibi dodu.
Bu iki kaside gzellikte denk iki hemire gibidir.
Dnyada ne kadar ok kz karde vardr ki ,
Grndklerinde ya kk olan, gzellikte byktr.
Ben bu kasideye hccetl-esrr adn versem deer.
nk o, din srlaryla az aza cevherler dolu bir denizdir.
Hccetl-ahrr da buna eklesem yeridir;
nk her matlup iin bir hccet gstermek lazmdr.
Bunun beyitleri ellinin iki misli olduu iin
Parlaklk ve salamlkta onu mermere benzetsem deer.
Ona tarih olarak ferruh kelimesini yazsam hakikatten uzak dmez.
nk bu yl onun tarihine tesadf ettii iin uurlu bir yldr.
Armaanlar veren Tanr, byle bir mazhar ancak uzun zamanda bu yceliklere ykseltir ve felek byle
bir serveri ancak asrlar boyunca byklk tahtna oturtur.
Bir tan gnele Bedahanda ll yahut Yemende akik
Olmas iin zerinden yllar gemesi lazmdr. [BEYT]
Gnei tarife kalkmak akln parlak olmasndan, miskin faziletinden bahsetmek cehaletin
alametlerindendir. Bu byk emirin kutlu vgs ve eserleri meskn dnyann her yannda dillerde
dolar. Onun fazilet ve himmetinin ycelii her yere yaylmtr. Bu babta ne sylense hasl tahsildir.
Fakat bu kitapta gttmz usul gereince, bu byk emirin hallerinden, faziletlerinden ve onun
derecesinin yceliinden bir miktar bahsetmek lazm geldi.
Bu anl ve derecesi yce emirin babas, dnyann mehur adamlarndan ve aatay milletinin ileri
gelenlerindendi. Ulu sultan Eblkasm Babur zamannda memleketin ve devletin tedbir sahiplerinden,
itimat edilen ve parmakla gsterilen kiiler arasnda olan bir Trkt. Himmetinin yceliinden, hayattaki
gayesi bu saadet sahibi olunun fazilet ziynetiyle sslenmesi ve hidayet nuruyla nurlanmasyd.
Tanr hayrl kimselerin ecrini zayi etmez, onlar cevaplandrr.
Bu dnya tarlasnda iyilik tohumunu ekmek
Gerekten de hayrl bir i yapmak demektir. [BEYT]
O byk adamn bu konudaki almas boa gitmedi. yle bir seleften, dnyada emsali ok nadir olan
byle bir selef, izzet ve temkin makamna oturdu. O rahmetli padiahn zamannda bu byk emir o kadar
hametin ve hkmet ileriyle uramann yan sra fazilet kazanmaya da alr; fazilet sahipleriyle der
kalkard. Kerim olan tabiat ve doru olan zihniyeti iir sylemeye, gzel szler ve rivayetler dinlemeye
istekliydi. Genliinde iki dile vkft; Trkede stat ve Farsada fazilet sahibi olmutu. Bu kitabn
yazar byk emir hakknda u mlemma iiri sylemitir.
Ltf ve Kerder onun Trke iirlerini grse
iir sylemeyi terk ve tvbe ederdi.
Onun mkemmel iirlerinin yannda
Zahrin iirleri neydi ve Enver kimdi.
Sultan Babur szden anlayan, hner ve fazilet sahiplerini takdir eden bir padiaht. Bu byk emirin
ateli tabiatndaki incelie daima hayrand ve onu takdir ederdi. Onun Farsa iirlerini okur, onun
tabiatndaki kudrete ve szlerinin gzelliine arrd. Kimseden esirgenmeyen ltuflarndan onu
faydalandrr ve ona hayrdualarda bulunurdu.
Yrekleri temiz olan Tanr erleri o feyzli nazarlar yollarn
Geit yerinde oturmaktan ve gzlerinin tutyalarn [srmelerini]
Bir kapnn toprandan bulmulardr. [BEYT]
Bugn bu byk emir din ve devletin koruyucusu, eriat ve milletin sna olmutur. Zamann padiah
onun tlerinden faydalanr. Makam ve mertebe sahipleri onun eref veren sohbetinden memnun ve
mteekkirdir. Onun meclisi fazilet sahipleri, fakirler ve zayflarn yegne uradr. Onun nimet sofras
fakirler iin daima hazrdr. Kerem kaps ihtiyac olanlara daima aktr.
Bunca hayr ilemek Tanr ltfudur; gsteri veya hret iin deildir.
Bir nazar sahibi ki onun siyreti hayr yapmak ve balamaktr.
Tanrya yemin ederim ki onun ulat bu hidayet
Tanrnn bir ltfudur. [RUBA]
Bu, Tanrnn bir nimetidir ve istediine verir. Bu byk emir sultann yaknlarndan olmas,
Mslmanlarn, millet ve memleketin en nemli ileriyle uramasna ramen ilim ve fazilet kazanmaktan
da geri kalmad. Daima fazilet ve zevk sahibi kimselerle grrd. Gnl sahiplerinden bakalaryla
konumazd. Ar ruhlu, kaba saba adamlardan holanmazd.
Biz kapmz ehliyeti olmayanlara kapattk.
Bizim kapmz bakalarna almaz. [BEYT]
Daima Farsa ve Trke iirler ve muammalar syleyip zmek yegne meguliyetlerindendi. Denize
benzeyen ilim ve irfanndan, inci dizisine benzeyen iir ve dzyaz biiminde mana cevherleri drt
gnde bir zuhur ederdi. Herkes onlar okur ve can kulan onlarla sslerdi.
Felek sahip olduu bu binlerce gzle kr deil ki
Seni grdkten sonra lemin dizginini bakasnn eline versin. [BEYT]
Trke olarak bugne dek latif tabiatlarndan kan, eyh Nizmnin Hamsesine yazd naziredir.
imdiye dek hi kimse byle bir baar gsterememi; bu byk emir, bu iirinde manann hakkn
gerekten vermitir. Biz buraya onun Leyla ve Mecnun manzumesinden baharla ilikili u iki beyti
alyoruz. Bu beyitlerde ok yksek tebihler ve hayaller mevcuttur.
Havuz zrh giyerse eer
Seven iei bana emsiper [gnelik] koyar.
Lale yapraklarn saba rzgrna verdi
Bunlar da bar kara gibi havaya utu.
Bu iki beyitle bile geri kalanlarn ne kadar sanatkrca sylenmi olduu anlalmaktadr.
Evde adam varsa bir sz kfidir. [MISRA]
Fazllara rnek olmas iin ve bu kitapta tuttuumuz slup gereince, bu byk emirin Trke ve Farsa
iirlerinden birka tane alma kstahln gsterelim. Emirin, Hce Husrev-i Dehlevnin Bahrl-Ebrr
adl kasidesine yazd parlak bir naziresi vardr; ki bu kitabn yazarna gre yazlan dier tm
nazirelerden stndr:
Padiahlarn talarnda ziynet olarak bulunan ate rengindeki ll,
Kafada birtakm bo ve ham hayaller piirmek iin atetir.
Padiah lm hi hatrna getirmiyor, mlkn viranna sebep budur.
Akbetini dnmeyen husrev memleket ve ordunun hsrandr.
Bir padiahn ziynet kaydnda bulunmas onun evket ve ann eksiltir.
Zincirle balanm arslann kuvveti ve kudreti,
Ormanda serbest gezen arslannkinden daha azdr.
Padiahlk ba artc dertlerden hli deildir.
Padiahn davulunun ii botur, fakat sesi ba artr.
Kuru azla ve yal gzlerle haline kanaat et.
Kuru ve yala kim kanaat ederse, o kara ve denizlerin padiahdr.
Efendinin kalbi parada, kafas da ne eilmi murakabede,
Gsyse oturmu ve tamahtan gzlerini kapya dikmi.
Bir yadigr, bir eyh nkteler sylemeye balaynca kalbe sknt verir.
Kn buz ortadan kalknca plak adam souktan zahmet eker.
Riyakrlar gya Tanrdan gelen ilhamlardan bahsettike akl gler;
Uykuda biri sayklamaya balasa elbette insana glme gelir.
Vaiz ve tamahkrn ikisi de ekmek dilencisidir. Fark udur ki:
Bunlarn biri minberin dibinde oturur, biri minberin stne kar.
Riy tesbihinin tanesinden rsvalk tohumu zuhur eder;
Evet, bir tohumun cinsi neyse onun meyvasn verir.
Bir fakih fkh hile aleti yaparsa,
O bir fakih deil, fkhn ortasndaki harf-i illettir.
Hilekr kad ahit ve sohbetlerle dolu sicili ortaya koyar.
Srtnda yk olan yolcular iin fakr kolay bil;
Devenin aznda kuru diken taze hurma gibidir.
Bir hakmin senetsiz sz, Efltun iin ta gibi kymetli olsa da,
Ehl-i dillerin nezdinde sonu olmayan bir fettir.
Cahillerin nkteleri herkese kendilerini gldrdkleri iin gzeldir;
Boncuklar eein palann sslemek iin ok uygundur.
Mneccim her gece imek gibi gzlerini sere dikmitir.
Bu Eb Maer bile olsa, maksad yalan hazrlamak iindir.
Bu felek hastadr; onun her tarafn yldzlardan beyaz beyaz
Ben gibi sivilceler kaplamtr. Ondan saknmak lazmdr.
Bu yeil kubbenin ii kan dkclk olsa buna armamal.
Yokluk bayra yeildir, fakat ondan kan renk krmzdr.
Lokma peinde koanlar azar dandan dman olur.
Boaz anlamndaki hanerin stne bir nokta koyunca haner olur.
Aa insanlar eksun ve atlas hasretinde olsalar buna arlmaz.
pek kurdunun rd ipek kendisinin kefenidir.
lmi olan kii hiddet ve iddetle yzn buruturmaz.
Ad mermer olan frtna, suyu dalgalandrmaz.
Hzla giden bir adamn her bir kl, onun eteinin neteri olur.
ahinin her bir kanad, rdek iin bir haner gibidir.
[Burada bir beyit anlalamad].
Hakikat yolunu gren bilen Tanr erinin kalbinden
Cm- Cem141 gizli kalmaz.
141 Cm- Cem: Cemin kadehi; ran hkmdarlarndan [arab kefeden] Cemide, Keyhsreve,
Hazreti Sleymana ve Byk skendere ait olduu sylenen kadeh. ine bakldnda dnyada olup
biten her eyi gsterdiine inanlr.
Hayat suyu Hzr iin skenderin aynasdr.142
142 skenderin aynas: skenderiye limanndaki deniz fenerinin stne yerletirilmi ve nbetilerin ok
uzaklardaki (bir aylk yoldaki) gemileri grmelerini (ya da dman gemilerini yakmalarn) salayan
ayna.
Bir murdar nasl pisse onun kan da pistir; pis olmakta ikiz gibidir.
Gerek yal gerek gen adamn kalbi ak ile mamur olur.
Eski Mervin banisi Sencer ve yenisinin de Sencerdir
[Burada bir beyit anlalamad].
Girdaba tutulmu bir gemi iin en iyi gemi demiri yine girdaptr.
Gnl akszlktan kararr, aktansa ate sac olur.
Souktur; souk su gibi olan bu hararetten kor ate olur.
n ikbal ve saadet makam divanelik klhandr.
Semenderin sincap tynden olan yata gl yndr.
klarn nazarnda gzellerin kklerinin bekileri,
Hayber Kalesinin etrafna dizilmi Arap emirleri gibidir.
Akl iyi nam ve hret hazinesi kazandrr;
Ak ise her an insann banda kyametler koparr.
Ev ilerini grmek kadnn, askere gitmek erkein krdr.
Tanr eri iin kanl gzyalar onun iin bir kurtulu yeridir.
Rintlerin snlacak yeriyse arap kadehinin yapt devirlerin saysdr.
Sert ta esirler iin tyden yastktr.
ehitlerin kanl kefenleri onlarn dekleridir.
Tanr eri iin fena melei ile beka melei arasnda bir menzillik yol vardr.
Gne doudan batya bir gnde varr.
Aa bir adamn eline bir mal gese, onu bakr zanneder.
Uykuda olan adam ho bir ey grse ona inanr.
Senin gznde bir peri gibi grnen kadn, yolunu kesen bir devdir.
Onun her iki omuzuna bartsnn atlm ksmlar birer kanattr.
Esvaplar nakl bir zalim yere gmlm malnn stnde
Bir hazinenin tlsm olan nakl ylana benzer.
Ey leme eza ve cefa eden altn tac brak, Tanrya yakn olmaya al.
Kl gibi olan dilini uzatma. te bu yzdendir,
Banda mealeden altn tulga olduu halde mumun kafasnn kesilii.
Hi kabahati olmayan bir adam dil yarasyla incitmek
Hi hasta olmayan bir damar neterle zedelemektir.
Doru olmayan hakimin akbeti en sonunda perianlktr.
Toprak gibi mtevazi olanlar derece itibariyle cebbarlardan yksektir.
Karnca arslandan daha hakirdir, fakat minarelerin tepelerine kar.
Dnyada, ne kadar eksiklik varsa, ki bir nevi faydadr.
ingenenin defi delinse maymuna ember olur.
Dnyada insan Tanrya ulatran hadsiz hesapsz yol vardr;
Fakat bunlarn en yakn fakr yoludur.
Bunun iin Peygamber Fakr benim medar iftiharmdr buyurmutur. Bu yolda kim Peygamberin izini takip ederse
O, hem yolcu hem de yol gstericidir.
Peygamberin dininin koruyucusu olan Cm,
Azna kadar kevser arabyla dolu fakr kadehini elinde tutmutur.
Onun herkesi nurlandran fikirlerinin bahesi yle bir glistandr ki
Orada yapran stne den iy damlas parlak bir gnetir.
Akl onun kemal sfatlarn saymaktan cizdir.
Gkte yldzlar tek bir gzl insan nasl sayabilir.
Ey dinin snd kii, cehennem ehli cennet mit eder.
Bu toprak gibi olan kul da senin kapnn toprana ulamak ister.
Fakr derdinin arzusu ne zamandan beridir,
Gaml yreime, gonca den bir iy damlas gibi dmtr.
[Burada bir beyit anlalamad].
Bir gnl toplu olmazsa onun hayatnn sresi ksalr.
Byle bir insan ksrdr, ona sen de ksr de.
Hayatn el emeiyle kazanan adamn elindeki kabarcklar
Onun elinde maksut incisine ulatran birer delildir.
Tanrya secde edenlerin srat- mstakimi143 doruluktur.
143 Srat- mstakim: En doru yol, Hak yolu, slamiyet yolu, Allahn raz olduu en doru yol;
peygamberlerin, evliyann ve salihlerin gittii yol.
Balangta ne yaptysan, o, lmne kadar senin yoldandr.
ocuklukta ne rendinse ihtiyarlkta o senin hafzandan kmaz.
Erkek cevheri itibariyle hakir de olsa yine kadndan aa deildir.
nci yumurtadan ufaktr, fakat kymette ondan aa deildir.
Himmet sahipleri felein doru gitmesinden korkmazlar.
Yerde dere tepe olmas, felekteki yldzlarn yollarn engellemez.
Gne ndan kamn iinde ekerin peyda oluu gibi,
Bu tatl szler de senin iltifatndan dolay bende hasl olmutur.
Bana bir nazar et ki, cinsimin btn ocuklarndan,
nsanlardan mstesna olaym.
Kpek, Necmeddinin nazarna mazhar olduu iin
Btn kpeklerin ba olmutur.
Eer ben bu kasideye Tuhfetl-Efkr adn verirsem layktr;
nk benim fikir denizimden sana sunulmu hediye bir incidir.
Recep aynn onuncu gn [yevm-i ar = 627] bunun tarihi oldu.
uras daha tuhaftr ki gn ve ay da [ruz ve mah = 258+627 = 885]
Bunun tarihinin tamamna yardm etti.
Gnein makam drdnc kat felek olduka ,
Yeryz sakinlerinin stnden senin yce glgenin feyzi eksik olmasn.
Emir Husrev daha nce yaam bir fazilet sahibi olduu, Bahrl-Ebrr adl ve bu vezindeki
kasidesinde birok hakikati ve bilgiyi beyan ettii, bu manzumesi ariflerin indinde takdir edildii halde;
byk emir de bu iirinde manann hakkn vermi, airlikte kendine zg hayalleri ve manalar ifade
etmekte kusur etmemitir:
Bu nazire Husrevin kasidesinden aa deildir.
Belki bu iki kasidenin ikisi de birbirinden gzel olmutur. [BEYT]
Emir Ali-rin Trke divan sultanlarn ve byk adamlarn meclislerinin ssdr. Nevnin
erganunun sesi biare klara doru yolu gsterir. Muhalifleri onun kaleminin sesi karsnda malup
olur. Onun Husrevane ahengi byklerin gznde pek makbuldr. Bu ne gzel hrettir ki Trk diyarndan
Hicaz snrlarna kadar gitmi; bu ne byk azamettir ki Niaburdan sfahana kadar ulamtr. Acem
diyar ahalisinin kulaklar onun sesiyle, dnyann her kesi bu denizin incileriyle dolmutur. Saba rzgr
bu haberi Iraka ulatrm ve felek de bu fidan Tuba aacnn yapraklaryla sslemitir.
Her makamn fazilet sahipleri onun perevidir.
Onun makamnn glgesi baki olsun vesselam.
Biz bu byk emirin divanndan fakr mesleiyle ilgili ve bu fakirin haline uygun bir gazel setik.
Sanatkrca yazlm pek ok szler grdm, ama bu gazel ben dertlinin yreinin yarasna tuz ekmi, belki
de yaral cierini trmalamtr.
Ey Tanrm, sen o ay gibi gzelliini bakalarnn anlamasna engel ol.
Eer bunu yapmazsan beni yok et.
Benim gzlerimi nasl bakalarn grmekten mahrum ettinse,
Bakalarnn gzn de o peri yzlnn yzn grmekten mahrum et.
Eer o, akmda bir kusur bulursa onun gnln benden sout.
Eer akm temizse onun taa benzeyen gnln mum gibi yap.
Eer o zalim zulmederse hayrllar ona zebun klma;
i gc szlanma olan beni onun mazlumu kl.
Benim gzm onun kutlu yznden bakasna bakmasn,
Benim gzm ne grrse, onu benim talihime uursuz et.
Ben diri olduka, onun aknn sz benim iimdedir.
Eer lrsem onu benim mezartamn yazs yap.
Ey Nev benim sevgim senin gnlnde var m? deme bana.
Bir kere dn ve bunun byle olduunu bil.
Buraya kadar okuyanlar birka szle bu emirin kemalinden ve fazlndan haberdar ettik. imdi onun
hayrat ve hasenat hakknda sz syleyeyim. Emir ilerisini gren, zeki, akll, dnyaya ibret gzyle bakan
ve bu dnyada ahret ilerinden gafil olmayan biridir. Daima ahreti dnrd ve btn himmetini her
zaman buna harcard. Salihlerin yolunu tutmu ve ahret azn nceden hazrlamtr.
Ne yapacaksan burada yap, nk maherde ok karklk vardr.
Suyu burada i, ki deniz karmakarktr.
Onun daima doru olan grleri mallarnn fazlasn hayrat ve hasenata harcamaya yneldi.
Miraslarn tecavz elini ondan ekmesini uygun grd. Bunun iin sizde olan biter, fakat Tanrnn
indinde olan bakidir diye buyurulduu iin, riya ve havaya ramen servetiyle Tanr yolunda bu diyarda
medreseler, mescitler, ribatlar, hayr messeseleri ve darifalar yaptrd. Bunlara yapt vakflar
tahminen be yz tmen rayi kepektir.
Senin hayrl zikrin dou ve batya yaylmtr.
Ey Ali-r, senin zikrin hayr olsun. [BEYT]
Eer bu byk emirin hayrat ve hasenatndan ayrntlaryla bahsedilirse ok uzun srer. Yalnzca
Heratta ve mehur menziller ve merhalelerde olan eserlerini ksaca anacaz. Heratta mescid-i cam,
medrese, hankah, darifa ve hamam yaptrmtr. Bunlarn hepsi de Encil rmann kenarndadr. Bu, o
kadar gzel bir nehirdir ki, onu kskandklar iin cennetin rmaklarnn gzleri daima slaktr. Btn
seyyahlar dnyann meskn olan ksmnda byle gzel bir yer olmadn sylerler.
Bundan baka Ribat- Ak yaptrmtr, ki bunun bahsi daha evvel geti. Ribat- Sengbest de yerinde
anlatlmt. Birka yerde li binalar yaptrmtr. Mesela seyyid arif Kasm- Envar ve eyh Ferdddin-i
Attrn Tanr ruhlarn takdis etsin Ribat- Ayazhasn ikincisi saylan, hatta belki ondan yce, muhkem
ve daha ilahi olan Niabur civarndaki Ribat- Dirbd gibi.
Bir sredir de Horasann mehur su kaynaklarndan ve dnyann grlecek yerlerinden saylan Ts
vilayetinin yukarsndaki eme-i Gl suyunu Mehed-i Mukaddese getirmeye himmet ediyor; Mehed-i
Mukaddesin mcavirlerini ve ahalisini susuzluk belasndan kurtarmaya alyor. Bu ite Tanr erlerinin
btn himmeti ve yardm bu byk emirle beraberdir. Bu, lemin en cebbar ve gl padiahlarnn ciz
kald bir himmettir. Bu suyun kayna on fersah ser uzaklktadr. imdiye dek herkes onun kaynandan
bin trl zorlukla su getirirdi. Bu, onun imdiye dek yapt hayrlarn en ereflisidir. Mehed-i Mukaddes
bylece cenneti ve in mzesini kskandracak bir hale gelecektir. Peygamber En faziletli i su
getirmektir buyurmutur.
Bu byk emirin dier hayratlarn saymak kabil deildir, nk sayya smazlar. Tanr onun
yceliklerini korusun.
Bu kitabn fakir yazar olarak, bu hayrl emir hakknda mlemma yani Trke ve Farsa kark bir
kaside yazdm. Fakat birok sz erinin iirlerini ieren bu tezkireye onu da yazmaya, kendimi de onlarn
arasna katmaya cret edemiyordum. Fakat onun vcs olmak itibariyle bu cesareti kendimde buldum ve
ite o kasideyi burada arz ediyorum:
Sabahleyin dounun gzel gelini yzndeki nilfer renkli perdeyi ap
Olanca gzelliiyle grnd.
Ufuktan Musann yed-i beyzsn grnce,
Gecenin harikalar gsteren sihirbazlarnn sameri sihirleri batl oldu.
Kfr ve iman zhir oldu.
Kfr karanl ile din nuru birbirinden ayrt oldu.
Dou padiah bir bir ordusunu hezimete uratt.
Gnein atei gecenin dn sabahn nefesleriyle yakt.
Bir top gibi olan felei, bir buhurdan ekline koydu.
Temenna Yusuf u bir nazar klnca, karanlk devi
Sihr-i Sleyman yakut gibi olan gneten, yzn gsterince kat.
Ay yzl Yusuf kuyu Msrnda aziz oldu,
Her manzarasnda ona binlerce mteri var.
Doudan gnein domasyla dnya nurla doldu.
Zhrenin sesinden kulama bu parlak inci ulat.
Ey cemali kble gibi nazar sahiplerinin nazargh,
Senin yanaklarn yasemin yapra, belki de taze bir gl yapradr.
Melekler senin yzn greli kr secdeleri yapt.
Yanaklarnn aksi peyda olal peri gizlendi.
Ey kara gzleri kamer devrinin fitnesi, gece gibi kara,
Misk kakllerin ba belasdr.
Senin szndeki hal, tutnin szlerinde yoktur.
Senin bu dudaklarnn yannda eker nedir.
Sen her eyden daha tatl, dudaklarn da ekerden daha tatldr.
Senin tynetin meleklerin tynetinde midir?
Senin gibi bir peri bu dnyada grlmemitir.
Eer senin yznden hata iklimine bir parlt dse
in nakka nak kalemini krp atar.
Senin zatn fazilet babnda cihann sevinci olduundan
Hsn cemal mlk de sana teslim olunmutur.
O byk emir dinin gnei ve eref denizidir.
O, felein kulan ekip terbiye etmitir.
Devlet mazhar olan o Ali-r Tanrnn arslandr.
Her savata fetih ve saadet onun yardmcs olur.
Yesrp [Medine] nasl efendimizin kudumyle aziz olduysa ,
Herat da onun vcuduyla dnyann fazilet ve ilim evi oldu.
Onun gzel ve parlak kalbi bir hikmet denizidir.
Ey himmetinin bereketiyle mlkn adaletle mamur olduu ,
Ey devleti devrinde dinin hizmet, kuvvet ve reva bulduu emir!
Sen bu hasletlerle yle yce bir makama erdin ki,
Ruhu azam orada makam tutmutur.
Eer Enver divanna bakarsan, ey kmil kii
u beyiti benim halime pek uygun bulursun:
Felek benim mrmn gemisinde iki i yapar,
Nee ve saadet zamannda yelkenleri aar,
Gam ve keder zamannda da demir atar,
Bir nazarnla beni bu fakr ve zelillik denizinden kar.
Sen bir davet Nuhusun, beni bu tufandan kurtar.
Bu binadan olan kkn, bu gm halka eklindeki yeni ay,
Her ay banda felein kulan ssledike , ey hkim,
Sana bu duran mahkm ve senin ikbal, saadet ayn
Husuf ve noksandan beri olsun.
Tanr bu byk emirin glgesini, hali perianlarn bandan yllarca eksik etmesin.
Halen bu faziletli emir iki divan sahibidir. Mhryle Acem sultannn divann sslemekte; kalemiyle
de hakikatler denizi ve dakikalar srlarnn hazinesi olan iir divann yazmaktadr.
Onun mhr dnya ilerini bir anda dzene koyar.
Kalemi de manalar hazinelerini bir anda saar. [BEYT]
u satrlar yazan kul, bu faziletli emirden yle iitti: Buyurmulard ki: Ben genliimin ilk
zamanlarnda erefli eyh rif-i Azer ile grtm. Tanr ruhunu takdis etsin. Onun himmetinin
sadakalarndan faydalandm. Tabiatm iir sylemeye kadirdi. Kendime bir airlik ismi almak istedim,
fakat bu ismi bulamadm. Mahlas olarak beni bir isimle sslemesi iin eyhe ricada bulundum. eyhin
elinde bir kitap vard ve u kitaptan bir fal aalm belki uygun bir isim zuhur eder dedi. Kitab aar
amaz ilk sayfasnda Sheyl kelimesi zuhur etti. eyh bunu ok beendi ve bana Sheyl adn verdi.
Bundan sonra da yzme mana kaplar ald, Tanr erlerinin himmeti eriti.
Hi phe yok ki Tanr erlerinin himmeti feyz ve tesir asndan, ta ll ve pstekiyi deri yapan Sheyl
yldznn douundan daha aa deildir. Belki de onlar fazilet erbab Sheylnin divann Yemen
derisiyle ciltler ve onun gzel iirleri iin Bedahan lli saarlar.
Bu fazln zellikle ok baarl olduu u gazelini burada takdir ederek insafn hakk verilmi olur:
Kimsesizlik gnnde bana glgemden baka yr yoktur; fakat
O da geirdiim karanlk gecelerin iddet ve zahmetine g yetiremez.
Sen deme ki ldn ve Ferhad senin aknn derdinden mahrum kald.
Benim mezartamn levhas ona talim tahtas olmak zere kfidir.
Blble bu inleyen gnlmden ne syleyeyim; o yzlerce destan syler,
Ama benim dertlerimden binde birini bile o gle syleyemez.
Eer benim yaral gzlerimden gzyalarm silmek istiyorsan
Bir su adam gibi gzyalarmn iinde yzge ol.
Ey Sufi, bana hals efsunu okuyup frme,
nk benim tozum onun mahallesinden byle kalkmaz.
O ay iki kisvesiyle beni yoldan karmak istedi.
Ne yazk ki seim dizgini benim elimde deildi.
Ey felek, sen o ehsuvarn zengisinden beni o kadar uzaa attn ki,
Artk bundan sonra da bam sapan ta yapabilirsin.
Gecenin zevku sefasn dnmekten kafam sarho gibi oldu.
Sakinin enesi neredeyse gelsin ve o byk kadehle
Akamdan kalmann getirdii bu ba arsn darmadan etsin.
Ey Sheyl, eer sz buysa, btn sz erbab, iirlerimin yannda
Kendilerinin btn divanlarn ykayp iirlerini yok etsinler.
Biz bu faziletli emirin Trke ve Farsa divanndan iki gazel ve birka matla seip buraya yazdk.
Akta kemale ermi benim; Ferhad ile Mecnunun yalnzca hreti var.
Bu i herkesin yapaca bir i deil.
Bakalm, yrtk gsm yaralanmsa buna almaz;
Akta rsva olann ss budur.
Can ipliimi koparmasn diye kolumu balamayn.
O iplik ne kadar ince de olsa, kolumda onu koparacak g yoktur.
Ey filan kii, aktan kurtulmak iin kendine gel; bu haber doru deil.
k olal din ve bilgi diyarndan uzaklatm; bu kfirin etkisi budur.
Ey ona kr krne gnl veren, onun ak klarn leme ibret klar.
Ey dostlar, Sheylnin mezarnn bana gelmeyin.
Onun viran trbesi gnllerinizi de viran ve perian eder. [GAZEL]
Bunlar da onundur:
Padiahn altnla sslenmi saraynda gzm yok benim.
Bana bu mihnet evinin drt duvar kfidir.
Yeni yaralardan vcudumda yzlerce hl eyler ve
Herkesi de bu halden hayretle dolu gryorum.
Onun fidan boyundaki hareketler sarholuktan deil
Cilve ederken zlf kemendi ayaklarna dolayor.
Onun aknn derdi iyi adllar kt adl yapt.
Onun dudaklar tatl dillilerin yreini kan etti.
Gam, keder akamnda ben gibi deryalar ien bir mest araba balarsa
O, ta kyamet sabahna dek harap ve akn kalsa buna almaz.
yle bir uzlet kesine ekilmek isterim ki,
Felek bu toprak ynn bir kasrga gibi elekten geirse bile
Yine de benim tozumu bulamasn.
Senin ahu gzlerin gnlmn sahrasnda yer edeli beri,
Benim gzme hayal sahrasnda artk bir daha ahu gstermedi.
Bu yazarn dncesine gre, bu byk adamn iki dilde yazlm bu seme iirleri ok gzel hayallerle
dolu ve naziktir. Bu emirzadenin yukarda yazdmz ilk gazelinin matla gibi gzel bir matla baka
airlerin divanlarnda pek az tesadf ettim. Bu, srf onun latif tabiatlarnn mahsuldr.
Sheylnin iirlerinin nurlar, sesleri ve hreti Sheyl yldznn nurlar gibi Bedahan snrlarn
am, ta Yemen diyarna dek klarn salmtr. Tanr bu anl emirin mrn hidayet nurlarna mazhar
etsin; mr ve genlii saadet iinde gesin.
FAZIL HCE EFDALDDN BN MUHAMMED
Eer o, Cemin saltanat zamannda vezir olsayd
Yzk Ehrimenin eline dmezdi. [BEYT]
Felek vezirlik makamn hak sahiplerine vereli ve zamane de izzet mesnedini byklerin vcuduyla
ssleyeli beri, bylesine hak eden, fazileti yce, himmet ve yeterlilik sahibi bir vezir vcuda
getirmemitir.
Eer bu yce felek btn fazllarn ve Efdalin faziletini toplasa
Tebih yerine her melekten Efdal, Efdal nidas gelir.
Bu anl vezirin babas Kirmann ileri gelenlerinden, mehrum Hce Ziyaddin Muhammeddir. Tanr
rahmet etsin. Bunlar babadan oula Kirman saltanatnn hep byk mevkilerinde bulunmulardr. Zamann
sultanlarnn vezirlii bu mbarek hanedann miras gibiydi. Byk emirin kazand hasep onun erefli
nesebini ayyuka karmtr.
Hasep ile nesep bir yerde olursa
nsan bu iki sfatla hrlerin en faziletlisi olur. [BEYT]
Vezirlik grevi onun vcuduyla sslendiinden beri memleketin ilerinde bir gzellik ortaya kt.
Ahalinin hali olaanst bir dzene girdi. Gkteki Utaritin [Merkr] kalemi, onun adn yeterlilerin
yeterlisi diye yazd. Muazzam gne, ona vezirlerin gnei diye hitap etti. Bu byk emirin cmertlii
Bermeklerin cmertliini hie indirdi. Onun mbarek vcudu Htem-i Tnin defterini drd. Rey
sahibi eer onun yeterlilii ve i grme kudretine dair bir ey iitseydi, hi phe yok ki onun
muhasebecilerinden biri olmak isterdi.
Onun akl ve hikmeti Horasann ilerini yoluna koydu;
Tpk Aristonun skenderin saraynda
Yunan saltanatnn ilerini dzenledii gibi. [BEYT]
Tanr, Peygamberin hrmetine, bu ikbal sahibi veziri yokluktan ve kt gzden esirgesin, glgesini
halkn zerinden eksik etmesin. Devlet gnlerini kyamete kadar uzatsn.
Bu fazilet sahibi vezirin babas destur- azam Hce emseddin Muhammed Mervarid (Tanr ikbalini
daim etsin) yllarca tam manasyla sultanlarn veziri ve Kirmann kerem sahibi erafndand. yi ahlakl,
Tanrdan korkan, temiz itikatl ve dervi merepli bir kiiydi. Bugn vezirlikten el ekmeyi seerek bu
nemli vazifeden istifa etmitir. Daima hayrat ve hasenatla meguldr. Fakr ve ilim sahibi kiilerle der
kalkar onlarn sohbetinden faydalanr.
O kiilerin vakti ne ho geer ki, onlar bir keye ekilmi,
Kaplarn bilgisizlerin yzne kapam ve ktlar yrtm,
Kalemleri de krmlardr. Bylece de dedikodu yapanlarn
Ellerinden ve dillerinden kurtulmulardr. [KITA]
Bu vezirzade de sultann yakn adamlarndan olma erefine nail olmu; kendisine birtakm yce
makamlar ve rtbeler verilmitir. Onun da bu meslekte maksudun en son mertebesine ermesi ve bu uurda
yalanmas mit olunur. Tanr her istediini yapmaya kadirdir.
Bu byk adamn tabiat ve salim olan zihniyeti iir sylemeye meyillidir ve iirlerinin metanette
Envernin iirlerinden sonra geldii sylenir. Ve nurlu tabiatnn bu unsuru, ikinci bir unsur olduu iin
onun iirlerinden seme baz paralar almak gerekti. Cmnin u:
lkbaharda benim topramda gl bittiinde
Onun goncalar yreimin kanyla renklenir.
Bu tezkirenin yazar, bu byk vezirolunun emri zerine u gazeli nazire olarak yazmtr:
Benim gnlme inat olsun diye bakalarn gamzenle ldrme.
Ey katilim, srekli beni ldrmeye kastetme.
Sen hanerini ekiyorsun, oysa ben senin klcn
Benim yar canl kalm gnlmden incinecek diye hasret ekiyorum.
Senin gamnn devletine kim ehildir.
Hi olmazsa, benim bu kabiliyetsiz gnlm makbul olmuyor mu?
Yr geip gitti, arkasndan rakip geldi.
Yazk bu kt talihime ve abuk geen devletime.
Ey alay ban o mahallenin bana koy,
nk kyamete dek senin menzilin burasdr.
Tanr basiret sahiplerinin gzlerini tevfik srmesiyle srmelesin,
Hakikat yolunu elerimize dostlarmza gstersin.
Mana kaplarn yzlerine asn.
Hce saf airlik ve fazilette yksek bir mertebeye sahipti. Bu zamann btn vezirleri hl ona kar
son derecede hrmet ederler. Onun bizzat elde ettii fazileti, bykbabalarnn aslnn ve neslinin ne kadar
erif olduuna adil bir ahittir.
Biz burada onun manalar sedefinin incisi olan hayal ve ilhaml szlerinden bir gazelini yazyoruz:
Kendi gzyalarm balk gibi kendime vatan greli
Tam istediim gibi kakllerinin oltasna dtm grdm.
Ayrlk gecesinin yldzlar beni yakt.
Yarabbi bu gecenin sabah yok mu?
Kendimi lm ve kefenime dklen safran lekeleri gibi gryorum.
Eer Yusuflar hallerinden ikyetle ayaklarna dseler yeridir;
nk ben o sa nefeslinin enesinde bir kuyu grdm.
Rakiplerimin kanl gzyalar iinde boulmalarn isterdim.
Ben onlar iin ne istedimse, benim gzme geldi.
Ben vefa ehlinden bunca vefaszlk grdm halde
Herkes efkatsizlerden nasl efkat mit ediyor ki.
Senin aknn hikyesini ve gzelliinin efsanesini iittim.
Etrafa gz attmda herkesin sohbet konusunun bu olduunu grdm.
safnin tesiri ve Hasan- Dehlevnin szlerinin incelii vardr.
Tanr onun kerim tabiatna feyz kaplarn ak etsin,
Ve byk ecdadnn yolunda gitmekle derecesini ykseltsin.
Benden sonra peygamber gelmeyecek diyen Peygamberimizin
Ve onun alnnn hrmetine amin derecesi ykselsin.
Celayir hanedan Mool ve aatay milleti arasnda belli bir kavimdir. Bunlarn ou yiitlik ve
cesaretle sfatlanr. Bunlarn emirlerinden olup noyan nvanyla mehur Celayirli Emiri Hseyin Badat
saltanatn ele geirmiti. Onun olu Sultan veys ve torunlarndan Ahmed Celayir de sultanlardandr. Bu
Emir Hseyinin babas savalar arslan Celayirli Mbarizddin Ali Bey gerekten ordular bozgunlara
uratan bir kahramand.
Arslan lde onun adn iitse
Korkusundan penesini yere koyar. [BEYT]
Bu emir, Eblkasm Babur Bahadr zamannda emirlik rtbesini almt. Sultan Eb Sad zamannda
onun ikbal yldz son dereceye kadar ykseldi.
Halefi olan Emir Hseyin de byle bir asilzade olduu halde manevi faziletler kazanmaktan geri
kalmad. Fazilet topunu salahiyet meydanndan ald. Felein Merihini yiitlik kemendine itaatkr etti.
Zamann padiah ferasetiyle ondaki kabiliyeti grd ve trl trl hnerlerle sslenmi, deerli bir
ahsiyet olduunu anlaynca onu btn akran ve emsalinden daha yksek bir mevkiye ykseltti.
Babas bir kumandand.
Kendisi de padiahn yannda kumandandr. [BEYT]
Kahramanlnn yan sra gzel iirler sylemekte mahirdir; kelam padiah ve airlerin emiridir.
Onun klc bir anda yeryzn kana boyad.
Elindeki kalemi de hneriyle sz tatl yapt. [BEYT]
Biz bu tezkirenin sonunda bu araphaneden dostlarmzn damak tadna bir kadeh sunalm ve meclisi
bununla sona erdirelim:
Her gece onun mahallesinde gz ak ve
mitsizlik topranda, yz niyaz secdesinde kalan benim.
Varlk hanumannda ayrlk frtnasndan
Zevk ve nee mumu snm, yalnz yanmas yaklmas kalm benim.
Dn gece sabaha kadar yapt nazdan beni ldrd,
Bak bugn onun nergis gibi gzleri naz uykusunda.
Ey eyh, mescidin kbleghna bak.
Benim ibadetimde gnl canan tarafnda, bam secdede kalm.
Ey saki, Tanr iin bir kadeh ver ve bir tufeyl [dalkavuk] gibi
Beni bylece, elini uzatm bir halde brakma. [GAZEL]
Bu da onundur:
Belki gzellik bandan bir selvi boylu dilber ayaa kalkt.
nk halk arasnda bir kyamet kalkt.
Kalemimin serkelii haddini at. Bundan sonra daha ileriye giderek okuyanlara bkknlk verecek
derecede sz uzatm olma korkusu vardr. Meguliyet sahibi kimselerin gndz meguliyetlerinden
sonra dinlenmeleri iin gece istirahat etmeleri arttr. Efsanelerle uramann uyku getirmeye yardm
olur.
Fazilet ve edebi nefslerinde toplayanlar,
nce meseleleri halletmekte dostlarna bir mum vazifesi grenler,
Bu karanlk gecenin iinde bir yol bulup kamadlar.
Baz masallar okudular ve nihayet uykuya dalp gittiler. [RUBA]
Ey aziz! Dnyann ve dnya ehlinin ahvali efsane ve efsundan baka bir ey deildir. Bu on gnlk,
sonucu olmayan hayat mddet-i ariyettir [dn zaman], baka bir ey deildir. Gemilerin halinden ve
lmn ar uykusundan ibret almak lazmdr.
Ey gaflet arabndan nergis gibi uykuya dalan,
Hayatn ho gnleri geti, artk gzn a. [BEYT]
Hikye: Kstah mritlerden biri eyh Eb Sad Eblhayra (Tanr ruhunu takdis etsin) dnyann asln
sordu. O byk eyh de bir ah ekerek mride u iiri okudu:
Ben dnyann ahvalini bir akllya sordum.
O bir ryadr, havadr yahut efsanedir dedi
Herkes samimi bir sevgiyle ona gnl balyor dedim.
O gnl balayanlar gl veya devdir, yahut divanedir dedi.
Tanr basiret sahiplerinin gzlerini tevfik srmesiyle srmelesin; hakikat yolunu dostlara gstersin ve
mana kaplarn herkese asn.
Bu hazretin devri bir mr bahardr. Elbette ki onun yapt iler ve ulat yce dereceler de bu
baharn iekleridir. Tarihiler ve yazarlar olaylar sunup sralamay zamana gre dzenlerler. Bununla
beraber peygamberlerin sonuncusu Muhammed Aleyhisselamn zeyir Peygambere ve hlas suresinin
Tebbet suresine stnl muhakkaktr. Buna uygun ekilde biz de gemiteki byk adamlarn ahvalini
inceledikten sonra, kitabmz bu emir hazretlerinden bahsederek sona erdirdik.
unu bilmek gerekir ki, bu derecesi yce emir, hem ana hem de baba cihetinden asalet sahibidir. Emir
Timurun neslinden gelen herkese byle bir eref verilmemitir. Ana ve baba cihetinden byk emir
sahibkrandr. Ana tarafnn Maverannehrin eski sultanlaryla akrabal vardr. Bu tezkirede onun
Maverannehr padiah olan padiahzade Mirza Mrek ile akrabal olduunu sylemeye gerek yoktur;
nk bu, gneten daha ak bir gerektir ve Zafernmede bahsedilmitir.
Bu emir genlik ana ulatnda padiahlk ve bahtiyarlk nurlar alnnda aka grnyordu. Babur
Sultann lmnden sonra Merv-i ahcanda padiahlk bayran kaldrd ve 861 ylnda Horasan
memleketlerinin anas derecesindeki bu beldede saltanat tahtna oturdu.
Ey ilk olarak mzrann yardmyla Eb Muslimin
Mervde yapt gibi, din davetini selvi gibi aikr yapan! [BEYT]
Ksmen anlatld zere Sultan Eb Sadin Azerbaycanda gerekleen olay srasnda, emir
[Eblgazi Sultan Hseyin Bahadr] Horasan fethetmek maksadyla [Det-i] Kpaktan yola kt. Fethin
kazanlmas ok yaknlamt. Eb Sadin olay bu byk emirin evket ve azametine sebep oldu.
[Sultan Hseyin Bahadr] ayn yln recep aynda devlet ve saadetle Ebverd snrlarndan Merv-i
ahcana geldi. Mehed-i Mukaddes, Niabur ve geri kalan Horasan memleketlerinin fethini Emir-i Kebir
cddin Vel Bey Bahadra havale ederek, onu bu grevle o tarafa gnderdi. Tanrnn da ltfuyla
birok kii onun etrafnda toplandlar ve bu fetih bu suretle nasip oldu.
O srada ehzade Mahmud Azerbaycan tarafndan hezimete uram bir halde Horasana geldi. Yolda
Sultan Eb Sadin askerlerinin birou ona katld. Bu ehzade Cm civarnda Emir cddin Vel
Beyle savaa tututu, ama bozguna urayp Herata gitti. Fakat burada bu byk emirin Merv-i
ahcandan Herata gelmekte olduunu iitince orada da durmayarak Huttalan Hisarnn yolunu tuttu.
O srada byk emirin [Eblgazi Sultan Hseyin Bahadr] ordusu ihlduhtern- Bdgste
bulunuyorlard. Tanrnn inayetinin eseri olarak Sultan Eb Sadin btn emirleri ve serdarlar takm
takm gelip bu byk emire sndlar ve elini ptler. Emir hazretleri de inayet buyurdu; hepsinin
gemiteki kabahatlerini balad ve her birini Eb Sad zamannda igal ettikleri mevkilerde brakt.
Yaradlndaki merhamet ve efkatin icab daima Eb Sadle aralarnda geen maceralarndan dolay
zlr ve O benim anam babam gibiydi. Keke bu felaket o yce sultana gelmeseydi, ben de bu saltanata
nail olmaktan mahrum olsaydm der ve gzlerinden yanaklarna yalar akard. Ne kadar byk bir efkat
ve insaf!
Hi phe yok ki Tanr Emir Timurun tahtn bu yce mertebeli emire miras brakm ve gemi
sultanlarn makamn onun erefli vcuduyla sslemitir. Bu melek ahlakl padiah hakkyla igal ettii bu
tahtn zerinde asrlarca daim olsun, onun evlatlar ve torunlar kyamete dek hilafet ve devletten mahrum
olmasn.
EMRZADE YADGR MUHAMMED BN SULTAN MUHAMMED BN BAYSUNGUR LE
YAPILAN LK SAVA
Bu savan sebebi uydu: Tanrnn tevfiki ve asuman- saadet [saadet felei] ile Horasan saltanat bu
slam padiahna myesser olduunda ve memleketin tm ileri gelen emirler ve ayan hep gelip kendisine
itaat ettiinde, [Akkoyunlu hkmdar] Emir Eb Nasr Hasan Bey, mlkn varisi olup kkten beri
Trkmenler arasnda byyen ad geen emirzadeyi bu eyaletin namzedi yapt ve byk bir orduyla
beraber Horasan tarafna gnderdi. Horasann ileri gelen emirlerini ve Sultan Eb Sadin serdarn ad
geen ehzadenin maiyetinde o tarafa sevketti.
[Uzun] Hasan Beyin yardmyla yannda birtakm mehur emirler olduu halde Irak snrndan
Horasana geen Emirzade Yadigr Muhammed, ilk hamlede Esterbd zerine yrd ve o snrlar eline
geirdi. Zamann padiah tarafndan oralarn hkimi yaplan Emir eyh Zahidyi bozguna uratt. Bu
haber Herat tahtn igal eden padiahn kulana gittiinde hemen bir ordunun hazrlanmasn emretti ve
Yadigr Mehmed ile savamak zere Esterbd tarafna yrd.
Derghtan boru sesleri duyulduunda,
Zemin, zaman gibi yerinden oynad. [BEYT]
Ilgar [akn] iin padiahn alayndan nce giden baz ileri gelen emirler dmann hcumlarna
dayanamayarak kap dalara sndlar. Nihayet Derbend-i ikkana yakn olan Yaylak- Harezm
civarnda talih yardm etti ve slam padiah 874 ylnda payitahtndan kalkp bu mehur emirlere ulat,
emirler sevinten u iiri okudular:
Ne gzel! Senin geliinle talih bize merhaba dedi.
Senin gzelliinin devrinde gl gmleini yrtt.
Yldzlar senin ordularn grp methsenada bulundular.
Melekler yzn grnce dualar ettiler.
Ertesi gn dmanlar Kh-i ikkana inmilerdi. Bu gen talihli padiah orduyu dzenlemekle urat.
Dman askerinin okluunu gren kumandanlar rktler ve padiaha, Bu da brakmamak uygun
deildir, nk dman askeri ok fazla grnyor dediler. Padiah bu szleri iitince bu emirlere kar
bard ve ahnmeden u beyti okudu:
Eer ben dmandan korkarsam
Toprakla beraber olmak benim iin hayrldr. [BEYT]
slam padiah dmana hcum etmek zere atna bindi. Derbend-i ikkanda yle bir savaa giriti ki,
Heft-hn ve sfendiyrn Zabuldaki savalar bundan fazla deildi.
Ruhlar avucunda tutan Azrailden lm berat geldi.
Ruhlar alayp szlayarak cesetlerin zerine titremeye balad. [BEYT]
Nihayet zafer rzgrlar bu ikbal sahibi padiahn arzu ettii ekilde esmeye ve Ruhlkuds fetih
ayetlerini okumaya balad. Aradan ok gemeden dmann bayraklar tersine evrildi ve devleti
talihsizlie dnd.
Emirzade Yadigr Muhammed birok hileyle bu bela girdabndan yakasn kurtarabildi. Bu emirzadenin
maiyetindeki Trkmen ve aatay emirleri insanlarn boyunlarna sahip olan slam padiahnn adrnn
iplerine balandlar, esir oldular.
slam padiah o gn ikindi vakti Cenrna indi, her tarafa fetihnameler gnderdi ve siyaset icab
Trkmen ve aatay emirlerinden kiiyi ldrp vahi hayvanlara yem yapp dier esirlerin hayatn
balad.
Ebediyete kadar bana dua edin.
Ey esirler, haydi evlerinize yurtlarnza gidin. [BEYT]
Vatanlarna yaknlam olan esirler, sanatkrlar ve askerler gnl rahatlyla padiaha dua ederek
sferyn ve Gyan yoluyla Herat ve Horasan memleketlerine geip gittiler.
Derecesi yce olan bu byk ve muzaffer emir [Eblgazi Sultan Hseyin] akn amacyla Herat zerine
yrd. Bu fetih 874 ylnda oldu.
EMRZADE YADGR MUHAMMEDN LDRLMES VE HERATIN KNC KEZ
FETHEDL:
Aklllarn akl emirin bu baarlara nasl ulatn idrak etmekten cizdir. Byle bir zafer Rstem-i
Destana bile nasip olmamt. Behrm- Grun Hakan ile olan sava bile bununla llemez. Tarihlerde
bahsedilir: Behrm- Gr yz askeriyle doksan bin askeri olan Hakan malup etmiti. Fakat ikisi
arasndaki sava bir sahrada olmutur. Bu byk emirin yapt basknsa saltanatn merkezinde oldu,
bunca derbentler, muhafzlar ve ehrin koruyucular olduu halde sava kazand. Kudret ve azamet yce
Tanrnndr.
Bu savan sebebi uydu: Emirzade Yadigr Muhammed malup olduunda emir-i kebir Eb Nasr
Hasan Beyden yardm istedi ve o da muazzam bir ordu hazrlad. Bata Yakub Bey olmak zere birtakm
Trkmen emirleriyle beraber kendi yaknlarndan Yusuf Beyi Horasana gnderdi.
Bu ordu Yadigr Muhammedin ordusuna katld ve hep birden Horasan tarafna yrdler. sferyn,
Sebzvar ve Cveyn vilayetlerini ele geirdiler. Bunun zerine emir [Eblgazi Sultan Hseyin] de Yadigr
Muhammed ve Trkmenlere kar yrd. Ccirm snrlarnda her iki tarafn karavullar [ncleri]
Ccirm ile Cveyn arasnda karlatlar. Uzun sre devam eden savan ardndan Yadigr Muhammedin
karavullar bozguna urad. Zamann en nemli kahramanlarndan ve Yadigr Muhammedin ordusunun en
mehur yiitlerinden Nimet-i Harezm yannda Yadigrn yakn adamlarndan birka kiiyle birlikte esir
oldu. Emir hazretleri de beraberinde birok sulu kiiyle birlikte bu Nimet-i Harezmyi ldrd. Yadigr
Muhammedle Trkmen ordusu bundan rktler ve gece vakti Ccirm kasabasndan katlar.
Emir hazretleri zaferle dnp geldi. Hasan eyh Timuru Esterbd eyaletine gnderdi ve kendisi de
Eleng-i Radegnda kald. Horasan civarndaki Trkmenleri ve birok ayak takmn toplad.
Yadigr Muhammed Mirzaysa bozguna uradktan sonra tekrar kendini toparlad ve Bistama bal olan
Cenaekte Hasan eyh Timur ile iliki kurdu. Bu tilki gibi grnen kurt onu yanna ard ve Crcann
dnda bulutular. Emir hazretlerinden utanp korkmaktan vazgeti. Bu arada Trkmenlerin ileri gelen
emirlerinden ve [Uzun] Hasan Beyin yaknlarndan olan eyh Ali Purnak da yardm iin Iraktan geldi.
Bylece yeniden kuvvet ve kudret kazanan Yadigr Muhammed, 874 ylnda ftuhat midiyle
Firuzganddan kalkp Horasan zerine yrd. Emir hazretleri de adam akll sava hazrl yapp onlar
karlamak ve saltanat davasnda bulunan bu adamn cezasn vermek iin Radegndan hareket etti.
Fakat askerler, genler, tecrbesiz ve kstah baz emirzadeler bu talihi kutlu emirden yz evirdiler ve
hile yoluna saptlar. Emir [Eblgazi Sultan Hseyin] hazretleri buna ok zlerek Herata dnp gitti.
Emirin ordusundan askerler her gn takm takm kamaya ve dman ordusuna katlmaya baladlar.
Emir, bu ahman baltay kendi ayana vurduunu, fakat bu bedbahtlarn bundan haberi olmadn,
doruyu eriyi ayrt edemediklerini aka gryordu. Fakat hayvanattan fark olmayan avam takmyla
ancak Tanr baa kar. Bu yzden de akbeti iyi olan emir [Eblgazi Sultan Hseyin] talihin yardm zuhur
edinceye kadar bir sre tahtn brakp Herattan kmaya karar verdi. Uruunu ve birtakm eyasn alp
yakn adamlaryla beraber Kisar, Meymene ve Belh civarn dolamaya kt.
Yadigr Muhammed Mirza da bu frsattan yararlanarak birtakm Trkmenlerle birlikte Herat ehrine
girdi. Ahaliye zulm ve ho grlmeyen iler yaptlar. Ahali yabanc askerlerin zulmne urad ve pis
azl Trkmenler zulmetmeye baladlar, aka dinden kp gnah ilediler. Ama bu hibir eyden
anlamayan ehzade, mazlum halka hi yardm etmiyor, hatta onlarn halini bile sormuyordu. ciz kalan
ahali yalnzca Tanrdan medet umuyordu.
Bu haber emir hazretlerinin kulana gelince gayret ve slam hamiyeti galeyana geldi. Devletin
emirlerine, Ben dnyann bir yerinde hayatta olaym da slam diyarnda byle zulm olsun. Bu reva
mdr? dedi.
O mecliste hazr olanlar hep birden, Binlerce can senin urunda feda olsun. Biz yaplacak bu sava
cihad- ekber biliriz dediler.
Bunun zerine Emir [Eblgazi Sultan Hseyin] Meymenede ordunun merkezini, sa ve sol taraflarn
dzene koyarak tecrbeli ve atl iki bin kiiyle lgar yaplmasn emretti.
O mesut devirli padiah sanda fetih ve nusret,
Solunda baht ve devlet olduu halde Meymeneden kalkt. [BEYT]
Nihayet gn gece dalar tepeleri atlar. Drdnc gn ikindi vakti Bdgs snrnda asi ordudan
birka kiiyi yakaladlar ve bunlardan dmann durumunu anladlar.
Onlar: Yadigr Muhammed zevku sefayla meguldr. Emirleri ve askerlerinden her biri bir dilberle
yatp kalkmakta, herkes bir dostuyla bir kenara ekilip megul olmaktadr dediler.
Emir hazretleri dmann bu durumda olduunu iitince ok sevindi. Hemen elinden i gelen kiilerin
gnln ho etti. Cephaneyi iinin ehli genlere datt. Emirlerinden her birini dman emirlerinden
birini yakalamas iin grevlendirdi ve derhal Ktun dandan aa indi. Gece yars Heratn piri Hce
Abdullah Ensrnin amber kokulu trbesinin civarn dolat ve onun fetihlerle dolu ruhundan yardm
istedi.
Subh-i kzib144 klar Herat yollarn aydnlatmaya balamt. Hemen Ba- Zgnn kapsna geldi.
Bekiler ve muhafzlar direnip karlk vermek istedilerse de fayda vermedi. Baltayla kalenin kapsn
krdlar. Emir hazretleri zafer bann iine girdi.
144 Subh-i kzib: Tan atmadan nceki geici aydnlk; sabaha kar grlen ve bir sre sonra kaybolan
aarma.
Tesadfen o akam orada Yadigr Muhammed bir dilberle beraber sarho halde uyumaktayd. Bu
grltler kulana ulanca birdenbire yerinden srad ve etrafta bir kyamet koptuunu grd. Perian
halde kalkp ban bir kesinde gizlenmek istedi. Emirin yakn adamlar onu grp yakasndan tutarak
yanna getirdiler. Bu ehzade yle bitkin bir haldeydi ki cansz gibi, sersem sersem yere bakyor ve deti
olduu ekilde hi ses karmyordu.
Emir [Eblgazi Sultan Hseyin] yzn ona dnerek yle dedi: Ey hamiyetsiz, bizim ailemize ar
getirdin. Trkmenlerin tedenberi bizim babalarmzn ve bykbabalarmzn fikir ve dncelerine
kavilleri olduu halde, sen onlarn yardmyla Sultan ahruhun tahtna oturup leme kendini gstermekten
ve btn zalimleri bize miras kalm mlkmzn ahalisinin bana musallat etmekten utanmadn m?
Ey kara yzl, krmz yz sararttn. [MISRA]
Bundan sonra da emir cellatlara bizzat emretti ve hemen onu teki dnyaya gnderdiler. Bu vaka 875
yl Sefer aynn yirmi yedinci aramba gn oldu.
Says haddinden fazla olan Trkmenler o gecenin sabahnda takm takm kap gittiler; emirin
korkusundan derileri vcutlar zerinde kurumutu. Bu arada ileri gelen emirler de yakalamaya memur
olduklar dman emirlerini nerede buldularsa tutup getirdiler. Emir [Eblgazi Sultan Hseyin] Emir
Celyiri ldrd, geri kalan sulularn canlarn balad. Emirin Tanrnn inayetine erimesinden
dolay duyduu sevin sayesinde affa nail oldular.
Bu tezkirenin yazar u iiri syledi:
ahlardan hangisi Frybn mahsulleriyle atn yemledi,
Mrgab emesinden de su iirdi.
Seher vaktinde Herat bakentine gne gibi erken hcum etti.
Dmann gzlerinden uykuyu giderdi.
Byle bir devlet kime myesser olur,
Byle bir murat, bu bahtiyar padiahtan baka kime verilir.
Ey Tanrm, sen ltuf ve kereminle
Bu ebedi devleti intikal ve inklaptan uzak tut.
ENDEHDUN FETH VE EHZADE SULTAN MAHMUD LE YAPILAN SAVA
Bu olayn asl yledir: Sultan Mahmud bozguna uradktan sonra Herattan Hisar tarafna gitti ve
oralarda ksa srede yeniden kudret ve kuvvet toplad. Saltanat ele geirmek sevdasna kaplarak asker
toplayp Belhi eline geirdi. Bu srada emir hazretleri de Trkmenlerin Horasanda yakp yktklar
yerleri onarmakla meguld.
Sultan Mahmudun bu istila haberi kulana gelince onu defetmeye kalkt. Etrafna ta Crcan ve
Mzendern snrndan Mrgaba dek olan yerlerden birok asker toplad. nce mektuplarla nasihatlerde
bulunarak Sultan Mahmudu yola getirmek istedi ve kendisine yle hitap etti: Ey saltanatn gz nuru, ey
hilafet aacnn meyvesi, muhalefette bulunma. nsaf elden brakma. Bartan ayrlma. Ordunun ve
devletin dayana benim. Bana kar karde ve evlat makamnda olmayla yetin. unu iyi bil ki, eski
dmanlarmz pusuda bekliyorlar. Devletimize gz dikenler bir kede oturmu frsat bekliyorlar.
Fakat bunlarn hibiri fayda etmedi. Sultan Mahmud insaf elden brakt ve savamak sevdasna kapld.
Emir [Eblgazi Sultan Hseyin] onu nasihatle yola getirmekten midi kesince artk klcn gayret knndan
karmaya mecbur kald.
Eer galip olacan bilsen dahi, yine savamaya kalkma.
Savatan kanmak mmkn olmasa da yine dur dn. [R]
Emir ordusunu toplayp Endehd civarnda ekmensaray denilen yerde onlar saf saf dizdi.
Bazen insanlarn kafalar dyor, bazen kan damarlar kaynyor.
Bazen mzraklarn ve hanerlerin ular parlyor. [R]
Dman saflarn bozan emir da gibi olan atna bindi. Pehlivanlarn ve kahramanlarn savaa srd,
onlara cesaret verdi. Bu kitabn yazar olan ben de orada padiahn yanndaydm. Gzmle grdm.
Ykselen tekbir sesleri askerlerin azndan kmyor, hi phe yok ki gayb leminin Tanr erlerinin
dilinden kyordu. Eminim ki, o savata bulunanlarn hepsinin kanaati buydu. Bunu byle grdler ve
hissettiler.
Bir kimse koruyucu Tanrnn himayesinde olursa yldzlar
Onun mhimmat ve gkteki vetedler [kazklar] onun askerleri olur.
Nihayet bir anda fetih ve zafer rzgrlar esmeye balad. Sultan Mahmudun bayraklar ba aa oldu
ve askerleri bozguna urad. Sava erleri bu sava dnyann nemli savalarndan, hatta en etinlerinden
sayarlar. Tanr savan bylesini bu emirden bakasna nasip etmemitir. Btn emirler ve pehlivanlar
bunu teslim ettiler ve u beyti okudular:
Ey sancandaki Ayn yeri lker yldznn st olan;
Zaferin yz senin ayna gibi olan klcndan grnyor.
Emir bu fetihten sonra Belh ve civarn eline geirdi. Irak serdarlarndan olan Ahmed Mtak buraya
vali yapt ve kendisi Herata dnd. Bu olay 876 yl Muharrem aynda oldu.
BELHN KUATILMASI VE FETH
Bu acayip ve garip hallerdendir. unu bilmek lazmdr ki Belh ok eski bir ehirdir, hatta birok
tarihinin iddiasna gre dnyada ilk kurulan ehirlerdendir. Bazlar en eski ehrin Demavend olduunu
syler, bazlar Babilin en eski olduunu ileri srer. Baz tarihiler Belhi Belh bin Ahnhun kurduunu
sylerken; dierleriyse Belhin kurucusunun aslnda Keymers145 olduunu, Hengin katilini burada
ldrne sevindii iin bu ehri kurduu iddiasndadr. Ama ne olursa olsun Belhin muazzam ve
muhteem bir ehir olduunda herkes hemfikirdir.
145 Keymers: Fars mitolojisine gre, ilk insan (Hazreti demin Fars karl) ve ilk hkmdar; Fars
tarihi onunla balar. Hkmranl srasnda refah iinde halkna silah yapmn, hayvan beslemeyi,
lleri gmmeyi, ehirler kurup kalknmay, hatta yln on iki aya blnmesi gibi birok uygarlk gereini
retmitir.
Hakmler Belhe mml-bild [memleketlerin anas], Kubbetl-islam [slamn kubbesi], Cennetl-
arz [yeryznn cenneti], Hayrt-turab [topraklarn hayrls] adlarn verirler.
Enver ise Belhin tarifi hususunda yle diyor:
Eer gk ocuk olsayd Belh onun dadln yapard.
nk o dnyann mamurelerine analk etmesini bilir. [BEYT]
Bugn mamur bir halde bulunan bu kale ve hisara Hisar- Hinduvar derler. Eski ehir harap olduktan
sonra Ahnef bin Kays ve Kuteybe bin Muslim el-Bahilnin eline geti. Yine Him bin Abdlmelik
zamannda Horasan emiri olan Nasr bin Seyyr Horasan valisiyken, harap durumdaki kaleyi onun Hindu
kleleri onardlar.
Hamza-i sfahan ise Muhammed Cerr t-Taberden yle rivayet eder: Nasrn altnla satn alnm
bin kadar klesi vard. Alnan ganimetin bete biri on iki bin dinard. Belh Kalesini fethetmek mmkn
deildir; nk altnda takn akan su vardr, delik delinemez.
Emir Belhi fethettiinde bu diyarn valiliini ve kale muhafzln Ahmed Mtaka vermiti. Fakat bu
alak tabiatl Trkmen bir sre sonra emire hyanette bulundu: Velinimetine kar nankrlk ederek Sultan
Eb Sadin oullarnn tarafna meyletti ve isyan bayran ekti.
Bu olay emir hazretlerinin pek arna gitti. Hemen atn srp byk bir orduyla Belh kaplarna
dayand. Bir sre kuattysa da fetih myesser olmad. Orada savalar yapld, askerler yaraland.
Emirler ve dier ileri gelen kiiler Belh Kalesinin zaptnn mmkn olmadn, buna harcanan
zahmetin bo ve faydasz olduunu, eer emir [Eblgazi Sultan Hseyin] bu iten vazgeerse hakknda
hayrl olacan sylediler.
Sen hyabanlarda zevk ile arap kadehini ele al.
Eski Belhi tpk Rey gibi farz et. [BEYT]
Fakat slam padiah ve btn insanlarn velinimeti, zamann Cemidi olan emir:
O aydn gnde ve lacivert gecede: Bu defa o alak elime geerse
Onu yerle beraber edeceim diye ulu Tanrya yeminler etti.
Memleketin her tarafndan bakr toplanmas iin emir verdi. Bundan mancnk, arh-endaz, arrde ve
kkencirler yaptrp Belh ahalisinden intikam almak istedi. Byk kazanlar yapld ve kalelere delik aan
ustalar memleketin her yanndan Belhe geldi.
Bu haberler ahalinin ve Ahmed Mtakn kulana gidince artk ne yapacan ard. Makamndan
ayrlp kale kapsn amaktan baka are bulamad. Devletin emirlerine ve ayanna mracaat ederek
efaat diledi. Emir de miras ald ltuf ve merhamet sebebiyle bu nankr herifin kabahatlerini balad.
Belh ehri bylece ikinci defa emirin eline geti. Bu olay 878 ylnda oldu.
EMRZADE EB BEKR BN SULTAN EB SAD LE SAVA; BU EHZADENN VE TRKMEN
EMRLERNN OUNUN LDRLMES
Bu olay yle olmutur: ehzade Eb Bekirin anas Bedahan padiahlarnn neslindendir. Bu sultann
daha ocukluunda Bedahan saltanatnn tahtna oturttuu ehzadesi, babasnn bana gelen olaydan
sonra ksa srede kuvvet ve evket peyda etti. Hakikaten ok yakkl, cesur ve veziri cretli olan yce
bir ehzadeydi. Bedahan saltanatyla yetinmedi. Daima u iiri okurdu:
Bedahan mlknn yz benim ne iime yarar.
Ta inden Bedahana kadar benim yzm hkim olsun.
Krhistan benim atmn talim alan olamaz.
Onun talim alan btn yeryz olsun.
Bu yle bir ehzadeydi ki, sahip olduu airlik tabiatyla byle inciler deler, byle gzel iirler
sylerdi. Grn gne gibi parlakt, z Bedahanlyd. Bu cevherin kymetini kim bilir, byle gzel
sz kim syleyebilir?
Ksaca bu ehzade birok kez kardeleriyle savat ve bart. Nihayet ehzade Sultan Mahmuda
musallat oldu. adiman ve civarn ele geirdi. Fakat bir sre sonra Mahmuda kar malup olarak
Herata dnd. O hazret de onu gzel karlad. Kendisine ikram ve hrmette bulundu, efkat ve merhamet
gsterdi, kendisine damat yapt. ehzade bir sre o hazretin hizmetinde bulundu, fakat fesatlar onu doru
yoldan kardlar. O da yanl fikirlere kapld ve zamann padiahnn kapsndan ayrlarak kamay,
orada durmaya tercih etti. Emir Seyyid Ferd Argunu hi suu olmad halde ldrd. O mazlum emirin
seyyidliine ve eskiden beri gerekletirdii hizmetlere kymet vermedi, hrmetsizlik gsterdi.
Tirmiz civarnda Horasan mlkne gz dikerek Merve gitti. Bunun zerine emir hazretleri [Eblgazi
Sultan Hseyin] de ehzade Eb Bekirle savamak zere emirlerini Merve gnderdi. Eb Bekir bozguna
uramas zerine kalkp Bedahana gitti, ama orada da kalmamay seerek Kbil ve Hinte gitmek zere
yola kt, b- Sind snrlarndan Mekran ve Kirmana doru gitti.
Bu srada Veli Pr Ali ve Trkmen askerleri de ona katlmt. Veli Pr Ali ehzadeyi Irak mlkn
almaya tevik etti. Nihayet Irak, Azerbaycan, Diyarbakr, Fars ve evresinin valisi ve byk emir Eb
Nasr Hasan Beyin gerek halefi olan Emir-i Kebir Yakub bu ehzadenin zerine yrd.
ehzade Kirmanda Trkmen ordusuna malup olmasnn zerine bu kez tekrar Horasan zerine yrd.
slam padiahna bu ehzadenin Siyistandan Horasan zerine yrmekte olduunu bildirdiklerinde
zamann padiah lgar iin ehzade Eb Bekirin arkasna dt.
ehzade Eb Bekir Sistan vilayetinden l yoluyla Turz ve Sebzvara gitti. slam padiah da onun
arkasn brakmad. Ayrld her konak yerine slam padiahnn ordusu da hemen peinden yetiirdi.
Ferah vilayeti snrndan Esterbda drt fersah kalncaya kadar Eb Bekirin peini brakmad. Bu
seferde emirin maiyetinde bulunanlarn dediklerine gre emir ile beraber gidenlerin de rakip olduklar
kuvvetli atlardan iki bini telef veya hastalanp yollarda kalmt.
Tanrnn kaza ve takdiriyle her naslsa dmanlar Esterbd civarnda Ab- Crcann kenarnda bir
gn kalmlard. Bunlarn hi haberleri bile olmadan yeryznn padiah emirin bayraklar grnd ve
ordusu kageldi. O anda dmanlar bir kyametin koptuunu grdler. akn bir halde atlarna bindiler
ve ileri geri srerek savamak istediler. Boazlanyorlarm gibi hareketlerde bulundular. Nihayet
kafalarnn nikbet talar altnda ezildiini ve ellerinin felaket ipleriyle balandn grdler.
Eer kt dman seninle karlarsa, bu tpk serenin hma
Sivrisinein de iddetli bir frtnayla karlamasna benzer. [BEYT]
Sonunda slam padiahnn dalgal bir denize benzeyen ordusu dman drt taraftan evirip kuatt.
Dmanlar kaacak yer bulamadklar iin kendilerini Ab- Crcana attlar; bir ksm bouldu, bir ksm
esir edildi.
Emir bunlarn ileri gelenlerinden olan Pr Ali Veled-i kr, Bayram ve kardeiyle iki Trkmenin daha
huzuruna getirilmelerini emretti. Onlara yle dedi: Ey bedbahtlar! Bu kendini beenmi ocuktan ne
istediniz de, sonunda onu da kendiniz gibi bedbaht ettiniz. unu bilin ki ikbal ve devlet sizden yz
evirmitir. Bunca yldan beri yaptnz zulmn mkafat da ite meydanda.
Btn yl sattn bir gnde al. [MISRA]
Sonra emir emretti ve bu gruhu derhal hayat leminden lm lemine gnderdiler.
Mlk ve saltanata rahneler aann ba aa,
Ahdine vefa etmeyen ordunun da perian olmas iyidir. [BEYT]
ehzade Eb Bekir bozguna uradktan sonra sava meydanndan karak kendini sahralara att. Atn ve
esvabn deitirerek Horasan yolunu tuttu. Bu ehzadenin talihi yz evirmi, ikbali ona veda etmiti,
perian bir haldeydi. Giderken birtakm kadnlara rastlad. Horasan yolunu kaybetmiti ve bu kadnlar ona
yolu gsterdiler. Nihayet Firuzgand snrna geldi. Orada rastlad bir ayaktakm grubundan yemek
istedi. Aralarndaki bir gen feraseti sayesinde, onun ehzade Eb Bekir olduunu anlad ve peine dt.
Sonunda ona yetiti ve Ey ehzade, senin kim olduunu anladm. stersen sana klavuzluk edeyim ve
seni dtn bu bela girdabndan kurtarp, selametle sahile ulatraym dedi.
Ey kii, eer sznde durursan ben de seni ileride serdarlk rtbesine ulatrrm dedi ehzade.
Bu kii bir sre ehzadeyle beraber gitti, sonra bundan vazgeti ve ehzadeyi tutup bu ayaktakmnn
eline teslim etti. Fakat onlar da bu hazineyi gizlemeye, bu cevheri saklamaya muktedir olamadlar.
Yce mertebe sahibi olmak cihetinden
Sultanlarn doan serenin evinde olamaz. [BEYT]
Emir [Eblgazi Sultan Hseyin] ordusuyla memleketleri fethedip erirleri ldrdkten sonra Firuzgand
snrna geldi. Bu ayaktakm ehzade Eb Bekir hakknda ona malumat verdiler ve emir onun hemen
huzuruna getirilmesini emretti. O saltanatn gz nurunu hemen emirin huzuruna kardlar.
Emir bu gen ehzadeye, Ey cahil gen, bu kadar masum insann, zellikle de Peygamberin neslinden
olan bunca biarenin kannn dklmesine nasl raz oldun. Devletin zevaline sebep olan bu Trkmenlere
neden bu kadar yaknlk gsterip onlara bu kadar yz verdin dedikten sonra u beyti okudu:
yilerden ilgisini kesip ktlerle bir olan
nsann ilerinin sonu perianlktr. [BEYT]
Ardndan da yle devam etti: Yazk ki sen szne gvenilir bir adam deilsin. Sana yaptm
iyiliklere karlk senden ktlkten baka bir ey grmedim.
Emir bu szleri sylerken gzlerinden sel gibi yalar akyordu. Sonra emirlerine ve devlet erknna
dnerek dedi ki: Ben bu ikbal fidanna bir ktlk yapmak istemiyorum. nk kalbim ona kar duyduu
efkat yznden daima heyecan iindedir. Ruhum aramzdaki akrabalk balarn kesmek istemiyor.
Bunun zerine btn emirler hep birden feryat ederek u iiri okudular:
Mademki Tanr sana dmanna kar zafer ihsan etmitir.
Hemen dostlarn arzu ettii vehile onun kafasn kes.
Fakat iyi adamlarn nail olduu sevab kazanmak istersen
Onun kanndan vazge, brak gitsin.
Fakat bununla beraber emir onun yeryznde kalmasnn devletin yok olmasna sebep olacan grd ve
ehzade Eb Bekirin ldrlmesini ister istemez onaylad.
ster dmanla, ister dostla olsun
Mlkn bara tahamml yoktur. [BEYT]
Tanrnn kazas mr bandan o gencin mr fidann skp att. Onun mit bahesini dmanlarn
talihi gibi kara yapt. Sonra da emir, Firuzgand civarndan Mehed-i Mukaddes yoluyla Herata gitti. Bu
vaka 885 ylnn Safer aynda oldu. Gerekten de bu emirin her yl, her ay bir zaferle gemitir ve
bundan sonra da geecektir.
Felein ona ihsan ettii her fetih ve zaferin sonu
Dier bir fetih ve zaferin balangcdr. [BEYT]
Emirin bu baarl ileri btn cebbar padiahlarn yreinde elbette ki bir korku uyandrd. Hl etrafta
bulunan padiahlar ve sultanlar onun sarayna balanmak iin areler aryor, ona kar itenlik ve itaat
havas iinde yayorlar.
Horasann btn fakirleri ve ahalisi, onun himayesinde artk refah ve saadet iinde zaman geiriyorlar.
Bu melek sfatl emir daima dinin bayraklarn ykseltmek ve eriat glendirmek fikrindedir. Onun
devrinde limlerin durumu mkemmel, gariplerin ve fakirlerin hayatysa muntazamdr. Fesatlar ve yol
kesen haydutlarn, dinsizlerin vcutlar ortadan kaldrlmtr. Horasan ve Horasanllar Tanr ltuf ve
inayetine mazhar etmi; onlar byle bir padiahn himayesine, adalet ve merhametine brakmtr.
Eskiden konak yerlerinde, menzillerde hrszlk ve ekyalk yapanlar bugn tvbekr olmulardr.
Buralarn hepsi ribatlar ve dier hayr messeseleri sayesinde artk slk ehlinin ve misafirlerinin
hizmetinde bulunmaktadr.
Cengiz Hann saldrlar devrinde hasislerin kerem kaps gibi kapanm olan ve harap olmaya yz
tutmu btn kanallar bugn kerimlerin geni sofralar gibi cari olmaktadr. Sultan Mahmud- Gazi
zamanndan beri viran olan ribat bugn devlet erbabnn devri gibi mamur bir haldedir. iftilik o
dereceye ulamtr ki yedinci felein sakin olan Zhal yldz [Satrn] yeryznn btn iftilerini
kskanr. Ve Snblenin harman pazar bu tarlalara haset etmekten kesada uramtr.
Senin ltuf ve inayetin yokken
Dnyada tabut ve daraac olan eyler,
Bugn sayende taht ve minber olmutur.
Emniyet evi olan Herat payitaht
Senin vcudunun yan sra cennetin kskanlnn sebebi
klim ve lkelerin mumu olmutur. [BEYT]
Yce Tanr, bu emelleri kutlu emirin iman sahiplerinin emniyet ve iman, slam topluluunun refah ve
saadetinin yegne sebebi olan ikbal glgesini yllarca uzatp daim etsin; devlet ebistannn mumu ve
hamet bostannn selvileri olan yce makaml ehzadeleri bu emirin himaye glgesi altnda uzun mrl
klsn, kyametin kyamna kadar saltanat ve hilafeti bu sahibkran emirin hanedannda sabit yapsn. Biz
rzklar taksim ettik divanndan her gn bir fetih ve yeni bir devlet, yz kutlu olan bu emire nasip etsin.
Kalbine gelenden daha fazla vilayet al.
Dnyann her tarafn istila et. [BEYT]
Tanr min diyen kuluna rahmet etsin. Tamam olan bu kitab slam padiahnn duasyla sona erdirelim.
Bu kitap izzet, ycelik ve cmertlik sahibi olan Mahmd sfatl, melikul-vahhb Tanrnn yardmyla
bitti. Hamd lemlerin Tanrs iindir. Salat ve selam onun resul ve nebilerin sonu olan Muhammed
Mustafa ve onun btn ailesi efrad ashab ve tabilerine olsun.
Tanrnn kullarnn en aas olan Devletah bin Alddevle Bahtiah el-Gazi es-Semerkand,
peygamberlerin sonuncusunun Hicretinin 892 yl evval aynn yirmi sekizinci gnnde bu tezkirenin
yazlmasn bitirdi.
Ey Tanrm, sen bu kitabn yazarna, ktibine, okuyucusuna, dinleyicisine ve bu duaya min diyene
mafiret eyle.