ESKAG BLMLER ENSTITS YAYINLARI: 10

Gzden geirilmi 2. bask

ISBN
975-807-018-5

YAPIM & DAGITIM

ege yaynlan
Tel: O (212) 249 05 20 - 629 07 10

Eskia Bilimleri Enstits

stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi
34459 stanbul

stanbul - 2000
NDEKLER

nsz. . . . . . ................................................. VII

Antik ada Aydnlatma Aralar . ................................. 1
I. Meale .... . . . ... . .... ......................... 2
il. Mum .. . ... . .. ................................. 6
III. Kandil ..... ......... ................................. 8
Yunan ncesi.. ............................... 8
Yunan ve Roma... . ................ 9
Kandilin Blmleri............................... . . .................................... 12
Kandil Yapm Teknikleri...... . ... . . . . .. . .................................. 13
Kullanlan Malzeme - Yakt ve Fitil. . ..... ........................................... 17
Kandiller zerindeki Bezeme ve Yaztlar.. ... ................ 18
Kandil Endstrisi .............. ... ... ...................... .... 22
Gnlk Hayatta Kandil Kullanm ... 23
IV. Candelabrum . . ... . ...... 27
V. Lykhnoukhoi. . .. ... . ... ... 29
VI. Laterna .... 31
Kaynaka.... . . . .......... ................... ... ......... 34
NSZ

Gemiten bugne, insanolunun en temel ihtiyalarndan

olan aydnlanma ihtiyac, eitli aralar yardmyla
karlanmtr. Elinizdeki bu kitapk, daha nce yksek lisans
tezimin konusunu da ksmen oluturan "Antik a'da
Aydnlatma Aralar"n iermektedir. almann arln,
Grek ve Roma Dnemlerindeki aydnlatma aralar
oluturmaktadr. Bylesi geni kapsaml bir konunun
incelenmesi srasnda baz ayrntlara girilmemi ve
genel bilgiler verilmitir.

Bu konuda beni ynlendiren Sayn Hocam Prof Dr. Haluk

Abbasolu 'na, kitap Enstit 'nn faaliyet programna
dahil eden Eskia Bilimleri Enstits Bakan
Prof Dr. Ali Dinol ve Do. Dr. Ouz Tekin 'e, metni okuyup
gerekli dzeltmeleri yapan Yrd. Do. Dr. nci Delemen,
Ar. Gr. idem Menzilciolu ve Ar. Gr. Nalan Frat ile,
yaynlanmasn salayan Ege Yaynlar 'na
teekkr bir bor bilirim.

Okuyuculara yararl olmas dileiyle.

Sedef okay

V/1
Antik ada Aydnlatma Aralar

Yunan kentlerinde, halka ak yaplara nem verilmesine kar

n, halkn oturduu konutlar ise daima ikinci planda kalm
tr. Aralarndaki bu farklla ramen her ikisinde de ortak
olarak gz nnde bulundurulan nokta, bireyin mutluunu
salayacak koullarn ne karlmasdr. Nitekim, d gr
nleriyle kaba olan konutlar, i yaplaryla ilgin klnmaya
allmtr.
Eve giren n olabildiince fazla olmas istenmi ve bunun
salanmas iin evlerin ynleri gnee gre ayarlanmtr. Do
u ynn sabahlar snd, bat ynn ise leden sonra g
neine uygun olduu gzlemlenmitir. Evin girii gneye y
neltilerek, yazn n blmn glge olmas, kn ise eimli
gne nlarnn, evin iine kadar girebilmesi salanmtr.
Bu dzenlemelerle birlikte, aydnln daha ok olmas iin
pencerelere ihtiya duyulmutur.
lk pencerelerin Tun a'nda grld sylenmektedir.
Boazky ve baz hyklerde, saydam talardan yaplm, e
kenar drtgen biimli paralar ele gemitir. Bunlar ve baz
yaztlar, ahap kasalara, k geiren hayvan barsa gerilme
si yoluyla yaplan pencerelerin var olduunu dnmemize
neden olabilir. Kukusuz bu varsaymn kantlanmas olduka
zordur. Bu dnemden bir sre sonra Yunanllar, oda iini ay
dnlatmak iin pencerelerde cam kullanmaya balamlardr.
Hangi devirde olursa olsun, insanlar ihtiyalarn karlamak
zere eitli zm yollar aray iine girmilerdir. Doal ay
dnlatmann yan sra yapay aydnlatmaya da ihtiya duymu
lardr. nsanolu, atele karlat ilk andan bu yana ondan
eitli biimlerde yararlanma yoluna gitmitir. Atele snabi
leceini, yemeini piirebileceini, vahi hayvanlardan ve bel
ki kt ruhlardan korunabileceini ve hatta gecelerini aydn-

1
latabileceini renmitir. Sonra da atei kontrol altna alma
ya ve yannda tamaya alm, bunun bir sonucu olarak da,
konumuzu oluturan, aydnlatma aralar domutur.
Meale, karmza kan ilk aydnlatma aracdr. Onu kandil ve
mum izler. Bu aralardan sonra, kullanmn kolayla trlmas
yoluna gidilmi, bylece laternler gibi gnlk, ya da lykhno
uhoi gibi lks olarak tanmlayabileceimiz tipler ortaya k
mtr.
Aydnlatma aralarndan her birinin ortaya k, geirdii
evreler, yapl ve gnlk hayatta kullanmnn belirlenmesi,
bu almann amacn oluturmaktadr.

1. Meale
Tarihsel geliim iinde, aydnlatma aralarnn da, ihtiyalar
dorultusunda, gzlem ve deneylerle, yani deneme yanlma
yntemiyle gelitii dnlebilir. Bylece en basit aydnlat
ma arac olarak, mealeler karmza kar.
Mealenin, Eski a n Asya dnyasnda nce Msr, ardn
dan Assur uygarlnda kullanld bilinmektedir. Antik D
nem ncesindeki bu uygarlklarda meale, reine, katran gibi
yanc svlarn iine batrlm saz veya asma dallarndan elde
edilirdi.
Antik Yunan'da ise ocak alevi, en eski yapay k kayna ola
rak karmza kar. Hermes, Odysseus'u kurtarmak iin
Kalypso'nun adasna geldiinde onu bir maara iinde ocak
karsnda otururken bulur 1 . Bu kullanm, snma amal ol
duu kadar, aydnlatma amal da olmaldr.
Antik a'da Yunanistan'da meale yapm iin, kuru aa ve
tahta paralar ile saz ve asma kabuklar kullanlrd ve yapl
dklar malzeme ile yapllarna gre de farkl isimler verilir
di. Homeros zamannda odalar aydnlatmak iin, uzun kazk-

1 Hom.Od. V, 263 vd.

2
lar zerine sabitlenmi, kuru aa ve tahta paralar ile besle
nen aralar kullanlyordu ve bunlara "!ampteres" deniyordu2
(Resim 1, a-f).
Sazdan yaplan mealeler ise, kabuklu sazlarn, yan iine ba
trlmas yoluyla elde edilirdi. Bylelikle yan, sazlar bir ka
buk gibi sarmas salanr ve bir ip ya da keten yardmyla ba
lanarak, dalmalar engellenirdi. "he!ane" 3 olarak da adlandr-

a b

J
Resim 1

2 Guhl-Kohner 1991, s. 158.

3 Athen. XV, 700-701.

3
lan bu tip mealeler iin Homeros, "detai" kelimesini kullan
mtr4 . am mealelerin kullanmlar da Antik a'a kadar gi
der. Bunlar, reineli kymklarn, dikkatle kesilerek kurutul
mas ve yanc malzemeyle birlikte bir sopaya balanmasndan
oluurdu. Aydnlatma gleri yanc malzemelerin eklenmesiy
le arttrlrd.
Antik a'da asma kabuklarndan yaplan ve "lophnis" ad ve
rilen mealelerin de kullanldn biliyoruz5 . "Phanos" olarak
adlandrlan baka bir trde, mealeye metal veya kilden yapl
m kutular eklenirdi. Bunlar yukar veya aa evrilmi bir
tr taban iine konulur, bylece yanm kmr amklar ve
damlayan ya, bu tabakta toplanrd. Ara, uzun bir sopa ek
lemek suretiyle tanabilirdi (Resim 1, g- h). Amphipolis ken
ti sikkelerinde bu tip tayclara ait rnekler grlebilir (Re
sim 1, ).
Meale kullanm hakkndaki bilgi
ler, vazo ve duvar resimleri ile antik
kaynaklardan edinilmektedir. Bun
lardan Antik a'da Yunanistan'da
mealelerin aydnlatma amacnn d-
nda baz enliklerde de kullanld
n, gnmzdeki bayrak yarna
benzer meale yarmalarnn yapld
n reniyoruz (Resim 2).
Mealenin, Demeter ve Persephone
iin dzenlenen Eleusis trenlerinde
de kullanlmas, dinsel bir nitelik kazan
Reim 2
masna neden olmutur. Bu trenleri ifa
de eden vazo resimlerinde mealeler bir-
birlerine bal yala ovulmu fidanlar biiminde betimlen-
mitir.

4 Hom. l. XI, 554; XVII, 663. Detai, birlikte balanm anlamnda.

5 Athen. XV, 700- 701.

4
Yunan mitolojisinde, Demeter ve Persephone gibi kimi tanr
larn, mealeyi bir atrib olarak kullandklarn gsteren be
timlerin yan sra Artemis ve Hekate'nin saldr amal olarak
kullandklarn gsterenler de vardr. Tapnaklarda da meale
kullanld, ancak yan akmas sebebiyle bunun tehlikeli ol
duu ve antik ada birok tapnan mealeden akan yalar
sebebiyle yand bilinmektedir6 .
Mealeler, haberlemede de kullanlmlardr. Troia'nn d
mesi veya Mykale savandaki gelimeler ile ilgili haberler,
hzl bir biimde burundan buruna mealeler yoluyla gnde
rilmitir.
Yunan dnyasnda, nceleri sadece bayramlarda ve trenlerde
mealelerle aydnlatlan agora ve caddeler, daha sonralar s
rekli aydnlatlmaya baland. Geceleri caddelerin srekli ola
rak aydnlatlmas Ammimanus Marcellinus'un da belirttii
gibi, ilk kez Anciokheia'da gereklemitir7 .
Roma mparatorluk a'nda ise, zellikle Caligula, Nero ve
Domitianus dnemlerinde gece dzenlenen enliklerde mea
le yarmalarnn yapld bilinmektedir. lk kez meale ile
yaplan eitli k oyunlar Domitianus dneminde dzenlen
mitir. Ayn dnemde, gladyatr oyunlar da gece, meale
nda yaplmaktayd.
Mealeler, sava hilesi olarak da kullanlmtr. Ammianus
Marcellinus, Persler'e kar uygulanan bir taktikten bahseder
ken, bir ev hayvannn srtna balanm mealeyle Persler'i
yanlttklarn, bylece etraflarn kolayca sardklarn syler8.

6 Thukydides'in bildirdiine gre, Argos Hera Tapna bu sebeple yanmtr.

" ... ayn yazda da Argos'taki Hera Tapna yanp, kl oldu. Rahip Chrysis,
yanan bir mealeyi elenklerin yanna koymu ve sonra uyumaya giuni.
Bunun iin o alev alm ve o uyanmadan nce yanm. " Thuc. IV, CXXXI-
11, 2.
7 Antiokheia'da ilk cadde aydnlatmas olslkla M.S. 50 civarnda gerekle
3
mitir. Forbes 1958, s.166.
S Arnrn. XVIII, 6, 15.

5
Ayrca, Roma Dneminde de dini trenler ile evlilik trenle
rinde meale kullanmnn olduka yaygn olduu bilinmekte
dir9 .

il. Mum
Antik a'da mum, lifli ve selloz zl bitkilerin, zift, bal
mumu 10 veya iya iine batrlmasyla elde edilirdi. Mum fi
tili (Hryallis, Filum) olarak, papirsn (Scirpus) belli cinsleri
veya bklm lifleri kullanlrd.
Duvar resimleri ve yaztlardan, Antik a'da aydnlatma iin
mealenin yan sra mumun da kullanldn reniyoruz. Ya
ztlarda mum iin farkl isimler kullanlmtr. Bu durum,
olaslkla, mumun yapld malzemenin eitliliinden kay
naklanmaktayd.
talya'da mum kullanm Etrskler'e kadar inmektedir 11 Eli
mizdeki en erken belgelerden biri, Orvieto'da Tomba dei Veii
ai Sette Camini'deki duvar resmidir (Resim 3).
Roma Uygarl'nda da mum yapm iin farkl malzemeler
den yararlanld bilinmektedir. Antik yazarlardan edindii
miz bilgilere gre Roma dnyasnda kullanlan iki tr mum
vard. Bu mumlarda, fitilin ince veya kaln oluuna bal ola
rak, ya ktlesi az veya oktu. Fitilin ince ve yan ok oldu
u mum cipi, genellikle iyandan yaplrd ve buna "Cande
las Sebacea" ad verilirdi. Fitilinin zaman zaman slfrle kar
k iya veya balmumuna batrlmasyla oluan mum, "Can
de/as Sebare" adn almaktayd. Balmumundan yaplan mum

9 Plinius, reineli am aacnn ho k ve koku verdii iin dini trenlerde

kullanlduu syler. Plin. nat. XVI, 18, 42-19, 46.
lO Balmumu hk. bkz. Plin. nat. XXI, 49, 83-85. Yazara gre, kovandan toplanan
balmumu, nce suyla ykanmal, sonra glgede gn kurutulmaldr. Top
rak bir kap iinde ve ate zerinde eritildikten sonra, yine ayn kapta ve ay
n suda kaynatlmal, souk suya boaltlmaldr. Antik an en iyi balmumu
.. Pn" balmumudur ve ikinci derecedeki balmumu ise sar renklidir.
11 Forbes 1958, s. 137.

6
Resim 3

ise "Cande/a Cerea, Cereus" olarak adlandrlrd 12. Balmumun

dan yaplan mumlar, kolay elde edilmelerine karn, olduka
pahalydlar ve ounlukla zenginler tarafndan kullanlrd 13.
Antik a'da Yunanistan'da mumun kullanlp, kullanlma
d kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, kandil retiminin
yava yava azald M.S. 7. yy. dan sonra Greke'de, Latince
"Cande/a" (Mum) ya yakn "Keroullarios" (mum yapmcs) ke
limesinin ortaya k, Yunan dnyasnda en azndan mumun
varlnn bilindiine ilikin bir iaret olarak kabul edilebilir.
Mum satclarnn, atlyelerinde balmumu ve zeytinyandan
mum elde ettikten sonra, bunlar dkkanlarnda sattklar ya
ztlarda belirtilmitir. Bu dkkanlar, yangna kar bir nlem
olarak, birbirlerinden belirli uzaklklarda yerletirilmiti.

12 Forbes 1958, s. 137.

l3 Matialis (XIV. 38-44'de) mumun nceleri fakirlerin olduunu, daha

sonra zenginler tarafndan kullanldn syler.

7
 J.

Resim 4

Theophanes, keroullarios'lar anlatrken, onlarn Forum' da a

ltklarn, Forum'un 931 'de yklmasyla, mum yapmclar
nn dkkanlarnn da ykldn belirtir 14 .
Antik a'da mum tayc olarak, ortasnda sivri ulu bir
knt veya deliin bulunduu,phanos tipi mealelere benzeyen,
metal veya pimi topraktan yaplm ayaklar kullanlyordu.
Fakir halk iin bunlarn ahap ve mlekten yapldklar anla
lmaktadr. Mum tayclar daha sonraki yzyllarda daha ge
lierek amdan biimini ald ve bunlara "candelabrum" (am
dan) ad verildi (Resim 4).

111. Kandil
Yunan ncesi:
Kandil kullanm Erken Paleolitik a'a kadar inmektedir 15 .
Bu dnemin kandilleri tatan yaplrd. M..8000-6000'lerde
deniz kabuklar kandil olarak kullanlmtr. Deniz kabuu

l4 Kazhdan 1992, s. 3 71.

15 Bailey 196 , s.17.
3

8
 iindeki helezon biimli ksm, fiti
lin yerletirilmesini kolaylatrmak
tayd. Filistin'de deniz kabuundan
yaplm ve kandil olarak kullanl
dklar anlalan eyalar bulunmu
tur (Resim 5). Mezopotamya'da S
merler zamanndan beri kandil kul
lanld bilinmektedir. Ur mezarla
rnda ve Babil kabartmalarnda, zel
masalar zerinde yer alan, rdek e Resim 5
killi kandiller vardr 16 (Resim 6).
Hiticler'in aydnlatma n kandillerden yarar

}"--1;
lanm olduklar, arkeolojik verilerle henz ka

nclanamamasna karn, Hitite "DUG- sasan

na" kelimesinin kandil anlamna geldii ileri s

1
,.....,___ __J

rlmtr. Ayrca, Klcepe, Acemhyk ve Ali

ar'da bulunmu olan zm salkm eklinde,
aslarak kullanldklar anla lan kaplarn, Kara
hyk kkenli benzerlerinde grlen yank izle
rinden harekede, kandil olabilecek- ----c...,,
leri dnlmtr 17 (Resim 7). . C \..; ..., :.
1c.tL C "'. , . ,
-
Resim 6 't;c W u'

\,,
t.. L \,.)'(
I
" ?
Yunan ve Roma: '"r
..,,_v
Antik ada en sk kullanlan ve kazlarda sk "I.;.. t.. t. ;)
sk karla tmz grubu oluturan kandil, 1...,;....,.,,,;,;
Greke "Lykhnos", Latince "Lychnus" ve "Lucerna"
olarak adlandrlmtr.

Resim 7

16 Kna! 1960, s.155.

17 Kna! 1960, s.156.

9
 Ege dnyasna bakldnda, Giric'ce, Msr et
kili olduu ileri srlen, ta tan yaplm kan
dillerin, pimi toprak kandillerden daha yay
gn olarak kullanld grlr. Myken klt
rnde de pimi toprak kandiller az olmakla
birlikte, bu kltre ait fazla ta kandil de bu
lunmamtr. Bu durum, onlarn, aydnlatma
iin daha ok mealeyi tercih ettiklerini dn
drmektedir.
Re.im B Yunaniscan'da Myken saraylarnn yklmasn
dan sonra, Son Tun a'da anak ekilli kan
diller grlr (Resim 8). Bunlarn lk Tun
a' da Mezopotamya' da ortaya ktklarna
inanlmakcadr 18 . M..7. yy. a tarihlenen ilk
Atina kandilleri de anak ekillidir. Bunlar, s
bir tabak biimindedir; tabak kenarnn bir
ksm, fitilin dzgn bir ekilde durabilmesi
iin, hafife ne doru imdiklenmicir (Resim
9).
Pimi toprak kandiller, erken dnemlerden
beri elle ekillendirilmitir. mleki arknn
Re.im 9 bulunmasyla ark yapm kandiller grlmeye
balar ve M.. 6. yy. dan sonra, arkla kandil
yapm yaygnla r. Arkaik Dnemde, Acina,
Korinth ve Bac Anadolu'da yeni tipler retilir.
Bunlar kprl burunlu ve boru ask delikli
dirler (Resim 10). Antik mlek yapmclar,
anak ekilli kandillerin ta nmas srasnda
karla lan zorluklar gidermek amacyla kan
dil gvdesini derinletirmi, st ksm kapat

CJ mlardr. Btn Akdeniz ve Karadeniz dnya

sna yaylan bu kandillerin ekilleri, yerel m
ReJm 10 lekilerce taklit edilmitir.

lB Kassab-Tezgr, Sezer 199 5, s. 27.

10
M..3.yy.dan sonra ka
lpla kandil retimi yo
unluk kazanr. Bu d
nemin kandil reten
merkezleri arasnda
Ephesos ve Knidos
nemli bir yer tutmakta
dr. Ayn dnemde ka
lpla yaplan hayvan fi
grl, insan bal birok
kandil Akdeniz'in eidi
blgelerine yaylmtr.
M.. 1.-M.S. l .yy.larda, Resim l la Resim 1 l b
calya'da yeni formlar
retilir. Bu kandillerin
burun ular keli ya da yuvarlak yaplmaktadr ve burnun
yanlarnda volcler vardr. Bazlarnda iki veya daha ok burun
grlr. Bezemeler eitlenir, kandil zerinde kabartmalar g
rlmeye balar. Ancak kandillerin biim ve teknikleri ok ka
badr. Kulplarn zerinde genellikle gen, bazen
hilal ve yaprak formlu, bazen rlyef bezemeli ek
bir para vardr (Resim 1 1 a-b). M.S. l .yy.
ortalarnda yeni cipler ortaya kar. Bask
ve yayvan formlaryla dikkat eken bu
cip kandiller, olduka sevilmitir. Her
culaneum' da bunlardan birok rnek
bulunmutur. ou, yapmcsnn is
mini tar. Bu cip kandiller, M.S. 1-
2 .yy.da Kk Asya'da, Msr, Kbrs
ve Tarsus'ca, 2. ve 3 . yy. da Kuzey Afri
ka'da grlr (Resim 12).
M.S. 1. yy.ortalarnda zellikle Kuzey
calya'da bronz rneklerden kopya edilen kandil- Resim 12
ler ortaya kar. Bunlar "Fabrika Kandilleri" ola-
rak adlandrlrlar. calya'nn kuzeybatsndaki iliklerde, bol
miktarda retilirken, imparatorluun dousunda ve gneyin-

11
 de fazla sevilmemilerdir. Zamanla formlar
nn bozulduu grlr. Bunlarn, ngiltere,
Almanya ve Fransa'da kalitesiz rnekleri bu
lunmutur (Resim 13).
M.S. 3 . yy. da olaslkla yan pahal ve lks
bir malzeme olmasndan dolay, talya'da
kandil yapm azalr. Bununla birlikte, Yu
Resim 13
nanistan, Kk Asya ve Kuzey Afrika'da
retim devam eder.
M.S. 3-4 . yy.larda Msr'da kurbaa formlu
kandiller yaplr. Bu tip kandillerin st ks
mnda genellikle kurbaa kabartmas var
dr. Palmiye yapraklar ve rozetler de, yine
bu kandillerde grlen bezemelerdendir
(Resim 14).
4 . yy. dan itibaren onaya kan, 5 . ve 6. yy.
Resim 14
da youn olarak kullanlan Afrika kandille
ri zerinde sklkla, hristiyanlk betimleri,
halar ve monogramlar grlr. Kuzey Afri
ka ve Yunanistan'da bu tip kandiller yay
gndr. 5 . ve 6. yy. larda Bat Anadolu'da,
byk ksm ba ta Ephesos olmak zere,
Smyrna, Miletos ve Sardes'te retilmi kali
teli kandiller ortaya kar. Bunlarda da hris
tiyanlk sembolleri yer almaktadr (Resim
Resim 15 15).

Kandilin Blmleri
Ta , pimi toprak veya metalden yaplan kandiller, birka b
lmden olumaktadr (Resim 1 6):
a) Ya haznesi ilevini gren gvde -Infundibulum,
b) ine fitilin yerletirildii ve yakld burun- Rostrum,
nasus, myksus,
c) Bezemeli veya bezemesiz olabilen ayna-Discus,

12
d) Bu ksm evreleyen bezemeli veya bezemesiz omuz
Margo,
e) Burnun kar ynne yaplan kulp- Ansa, manubrium.

KULP
ANSA

Kandil Yapm Teknikleri

Kazlar esnasnda karmza ounlukla, elle, arkla veya ka
lpla yaplm, pimi toprak kandiller kar. Elle kandil yap
m, erken dnemlerde yaygn olmakla beraber, Helleniscik d
nemde de grlmektedir. Bunlar elle anak ekli verilen, ba
zen kaba bir burnu ve kulbu olan aralardr.
arkla kandil yapm Orta Tun a' dan itibaren grlr.
Kandilin arkla yapld, kaidede bulunan ve kandil gvdesi
nin arktan alnrken, bir ip veya tel yardmyla kesilmesinden
oluan yay izlerinden anlalmaktadr. arkla retimde, kandil
gvdesi arkta biimlendirildikten sonra, burun ve kulp ayr
ca yaplp ekleniyordu. Bu tip kandillerde burun yapmnda
iki farkl yntem uygulanrd. Ya kandil gvdesinin yanna bir
delik alr ve bir taraf ak, boru biimindeki burun buraya
yerletirilir ya da dorudan doruya burun ilevini grecek
kil, gvdeye eklenir ve olaslkla mecal bir alet yardmyla, fi
til delii ile gvde ayn anda delinirdi.
Kalpla kandil retiminde iki tr kalp kullanlmaktayd .
Bunlardan "Patris" ad verilen ve "model" olarak tanmlayabi
leceimiz kalp, cam bir kandil formunda, yekpare ve pozitif
olarak hazrlanr, sercleinceye kadar piirilir ve ok sayda
matris karmaya yarard. "Matris" ise, kandilin alt ve st k
smlarn oluturacak ekilde, negatif olarak hazrlanm, pi-

13
 mi toprak veya aldan yapl
m bir kalpt (Resim 1 7 , 18).
Kalpla kandil retiminde kul
lanlan iki farkl yntem vard.
Kil, henz slakken matrislere
elle yaylr ve iki para birleti-
Resim 1 7 rilerek, kurumaya braklrd.
Kil kuruduka bzldn
den, kandilleri kalplardan kartmak da kolayd.
Kalp paralarnn birleme ksmlarndaki fazla
lk veya eksiklikler, slak kil ve bir tahta alet ile
dzeltilirdi. Discus delii, fitil delii ve gerekli
ise hava delikleri kesilerek veya metal aletler yar
dmyla alrd. Eer kandilin kulbu kalpla ya
plmamsa, kulbun eklenecei yer, nce przl
hale getirilir ve kulp daha sonra eklenirdi (Resim
Resim 1 8 1 9 a-b).
Kalpla kandil yapmnda kullanlan ikinci yn
temde, iki ayr kalp iindeki kil, iyice kuruduktan sonra ka
lplardan karlr, gereken delikler alr ve iki yarm para
birbirine eklenirdi.
Kalpla kandil retiminin neredeyse bir en
dstri haline gelmesinden sonra, atlyelerde
ok sayda kalba ihtiya duyulmu ve kil ka
lplarn yannda aldan yaplm kalplar da

Resim 1 9a Resim 1 9b

14
kullanlmtr. Ancak al kalp paralar, dayanksz oldukla
r iin, ok az sayda ele gemitir 1 9 .
Kalpla kandil yapmnda bazen ayn kalbn defalarca kulla
nld grlr. Korinch'li reticiler, ok beenilen kandille
rin orijinalinden de kalp alp, bu kandilleri "patris" gibi kul
lanarak, yeni kandiller yapmlardr. Bu durum ge dnemler
de de izlenmektedir. rnein, alt kalpta Hristiyanlk sem
bolleri yer alan bir kandilin stnde Arapa yaztlar grlebil
mektedir20 .
Kandillerin birounda rastlanan boya ve sr izleri, onlarn s
ra veya boyaya daldrma, fra veya elle srme gibi yntemler
le boyandklarn veya srlandklarn gsterir2 1 . Baz kandille
rin zerinde grlen parmak izleri de bunu dorular nitelik
tedir. nceleri yzey son derece ince, metalik ve kaliteli srlar
la srlanrken, Roma mparatorluk Dnemi'ne doru, belki de
seri retimin bir sonucu olarak, srn kalitesi dmtr. Hel
lenistik Dnem' de kandiller, batrma veya sallama teknii ile
srlanrken, Roma mparatorluk Dnemi'nde, bunun malzeme
kaybna yol at dnlm ve sr, frayla srlmeye ba
lanmcr22 . Srlanan kandiller daha sonra frnlanrd. Bu i
lemde normal keramik frnlar kullanld gibi, sadece kan
dillerin piirildii zel frnlar da vard 23 (Resim 20). Her iki
frnda da, biri altta kandillerin yerletirildii, dieri stte,
baca ilevli iki aklk yer alyordu. Birbirine yapm halde

l9 Kalbn aldan oluu, kandil zerinde kalm hava kabarc izlerinden an

lalmaktadr. Radt 1986, s. 47 .
20 Day 1942, s.80.
21 Arkaik dnemden itibaren zellikle Korinth' de retilen kandillerin sevilmi
olmalarnn sebebi, muhtemelen kaliteli srlardr. Bu sr zaman zaman kan
dilin iinde ve zellikle burun ksmnda grlmektedir. Srlanma sebebi
muhtemelen snan yan, kandilin gvdesi tarafndan emilmesini nlemek
tir; bkz. Broneer 1 930, s. 34. Benzer bir uygulama Msr kandillerinde aa
sakz suyuyla gerekletirilmitir; bkz. Shier 1978, s. 6, 7.
22 Radt 1986, s. 48.
2 3 rnein, Mainz yaknlarnda Wiesenau' daki frn. Forbes 19 58, s. 156- 1 58.

15
 f.\11/.

Resim 21

Resim 22
16
bulunmu kandillerden, bunlarn frnlara nasl isciflendikleri
ni anlamak mmkn olmakcadr24 (Resim 2 1, 22).
Roma dnyasnda, pimi topraktan yaplan kandillerin ya
nnda, madeni kandiller de yaygndr (Resim 23). Bunlar o
unlukla bronz ve demirden yaplrd. Mecal kandiller, daya
nkl olmalar ve retimlerindeki zorluk nedeniyle, zenginlere
ve uzun sreli kullanma ynelikti.
Meral kandiller, dnemlerinin
pimi toprak kandillerinde taklit
edildikleri iin, gerek form, ge
rekse carihlenmeleri pimi toprak
kandillerle paralellik gsterir; r
nein volcl burunlu olanlarn
M.S. 1. yy. da ortaya kmas gibi.
Uzun burunlu ve yksek ayakl
olan bu ar kandillerin dengesi
nin bozulmamas iin, genellikle
hilal biimli, kvrk dall sslerin
kulba eklendii grlr. Bizans
Dnemi'nde ise, form deimez,
ancak kulp zerinde Hrisciyan
lkla ilintili betimler yer alr.
Re.im 23

Kullanlan Malzeme - Yakt ve Fitil

Kandilin k vermesini salayan fitil, sellozlu bir malzeme
dir. Greke "Ellykhnion" fitilin karl idi. "Phlomos"(Lat.
verbascum) ve "Phryallis" kelimelerinin fitilin yapld malze
meyi gsterdii anlalmaktadr. Keten, kenevir gibi bitkiler
le, ilenmemi yn de, fitil ileviyle kullanlm olmaldr. Pa
usanias, Achena Polias Tapna'n anlatrken, tanra iin ya
klan, altndan yaplm bir kandilde fitil olarak, "Carpasius

24 Radt 1986, s. 51.

17
Keteni" ad verilen bir malzemenin fitil olarak kullanldn
syler ve atee kar direncinden bahseder25 .
M.S. 3 . yy. da yazlm olduu anlalan, Msr'da bulunmu bir
papirusa gre ketenbezi lifler, fitil iin yararlanlabilecek en iyi
malzemeydi; ayrca bir eit saz da fitil olarak kullanlrd.
Antik a'da kullanlan kandillerin yaktlar da, fitiller kadar
eitlidir. Paleolitik dnem kandillerinde hayvan yalarnn
kullanlm olmas olasdr. Yunan ve Romallarn kandil
lerinde yakt olarak kullandklar temel maddenin ise
zeytinya olduu bilinmektedir. Hatta zeytin yetimeyen
blgelerde ithal mal olarak karmza kar. Bunun yan sra,
susamya, fndk, ceviz gibi meyvelerin yalar ile balk ya
ve hine yandan da yararlanlmtr. Ayrca Msr'da fakir hal
kn, bezirya ve tarlalarda yetien "Kiki" adl bir meyvenin
yan da kullandklar bilinmektedir26 .
Yaplan artrmalara gre, normal yanan bir ya kandili, bu
gn zaman zaman evlerimizde kullandmz mumlar kadar
k veriyordu. Yanma sresi, yan niteliine ve fitilin malze
mesine baldr. Yanma gcnn arttrlmas, yeni k kay
naklar eklemekle mmkndr. Ayn zamanda kandilin yan
ma gcnn artmas ve atee sarms bir renk vermek iin ya
a tuz katld da bilinmektedir27 .

Kandiller zerindeki Bezeme ve Yaztlar

Kalp yapmnn yerlemesiyle birlikte, kandiller zerinde be
zemeler ortaya kar. Bunlar ksaca yle gruplanabilir28
1) Mitolojik figrler, tanrlar, yar-tanrlar, heroslar, efsanevi
varlklar (Resim 24),

2 5 Paus. I, XXVI, 6, 7.
26 Shier 1 978, s. 7.
27 Hdt. II, 62.
28 Menzel 1969, s. 5.

18
2) Kle konulu sahneler, sunaklar ve kurban trenleri (Re
sim 25)
3) Gnlk hayat, circus sahneleri, gladyatr oyunlar, vahi
hayvanlarla mcadele, akrobasi, avclk, iftlik yaam, ev
sahneleri, askeri sahneler, erotik sahneler (Resim 26),
4) Mitolojik figrlerin gnlk yaamla ilintili sahnelerde
yer almas, Eroslarn gladyatr dvleri ve delphinlere
ata biner gibi binmeleri (Resim 27),
5) Grotesk ve karikatr dnyas, pigmeler (Re
sim 28),
6) Edebiyatla ilintili konular: Tilki ve karga ma
sal, Vergilius'un ekloglarndaki pastoral sah
neler (Resim 29)
7) Tarihle ilintili konular: Fdaki Diogenes,
uuruma den Curcius (Resim 30)

Resim 29

19
 8) Hayvanlar dnyas; hayvanlarla zenginletirilmi, dura
an veya hareketli sahneler (Resim 3 1 ),
9) nsanlara zg hareketler yapan hayvanlar (Resim 32),
1 0 ) Bitkiler dnyas; yalnz veya hayvanlarla beraber, dal veya
elenk halinde, yapraklar, mersin, sarmak, nar, defne,
zeytin (Resim 3 3 )
1 1 ) nsan eliyle yaplan eyalar (Resim 34 ),
1 2 ) Gkyzndeki varlklar, yldzlar, hilal,
1 3 ) Geometrik bezemeler (Resim 35).
Gladyatr oyunlar ve erotik sahneler, bu on grup iinde, iki
byk grubu oluturur. Ayn ekilde zengin olan bir dier
grup, tragedya ve komedya sahneleridir. Bunlar, enliklerde
yer alan maske ve giysileri gstermeleri asndan nemlidir.
Ayrca kandiller zerinde antik dnemin nl sanat eserleri de
betimlenmitir. rnek olarak, Parthenon alnlndaki hey
kelcrai gruplar, Leda ve Kuu heykeli saylabilir (Resim 3 6).

20
Kandiller zerinde grlen bezemelerin yannda, yapmcnn
veya fabrikann adn tyan yaztlar da vardr. En erken
Greke imza Delos kandillerinde bulunmutur ve M.. 2. yy.
ortalarna tarihlenmektedir. Latince imzalanm en erken r
nekler ise M.. 20'lere tarihlenir2 9 . Fabrika kandillerinin re
timlerinin oalmasyla birlikte karmza kan bu imzalarn
en nllerinden biri Stobilus'tur. Bu kii, fabrika kandillerinin
bulucusu ve belki de ilk reticisidir3 0 . Fortis de nl yapmc
lardan biridir. Roma mparatorluu'nun dou kesiminden
nemli bir isim, Romanesis'dir. Romanesis kandilleri, Kni
dos'ta ok miktarda ele gemitir; retim merkezinin Knidos
veya Miletos olduu dnlmektedir3 1 . M.S. 1 . yy. sonunda
imzal kandiller, en geni yaylm sahalarna ularlar. Yaztl
kandillerin, kandil ticareti iin bir l salamakla birlikte,
yerel reticiler tarafndan taklit edildikleri de bilinmektedir.
Kandil yapmclar, yeni kalp gerektiinde, eski veya ithal
kandillerden kalp karmlardr. Bunun bir sonucu olarak,
kazlarda gn na kan bir ok kandil, ithal edilen kandil
lerin birer kopyasdr.
Kandiller zerinde, yapmcsnn adn gsteren ya-
zlardan baka, zel olaylar veya belli mesajlar ..
/4"
Ia .
ileten yazlar da vardr. rnein, yeni yl
kandilleri zerinde "Annum Novum Faustum
Felicem - Mutlu ve bereketli bir yeniyl" ya
zl bir kalkan tyan Victoria figr yer
almaktayd (Resim 3 7). te yandan, mpa
rator Augustus'un propagandasnn yapld
ve geni bir yaylm alan bulmu olan baz
kandillerde, zerinde "Ob Cives Servatos-Vatanda
n kurtuluu iin" yazl bir kalkan tayan Vicco
ria betimleri ile "Victoria Populi Romani-
Resim 3 7

29 Harris 1 980, s. 1 28.

30 Radt 1 986, s. 57.
3 l Harris 1980, s. 1 30.

21
Roma halknn zaferi" veya "Saeculum Aureum Domini-mpara
torun altn yzyl" gibi yaztlara da rastlanmaktadr. zellik
le Hristiyanlk ve slamiyet gibi tek tanrl dinlerin ortaya
kt dnemlerde, kandil Tanr'n gibi grlm
ve bunu ifade eden "sa'nn diriltir" 3 2 gibi szler kandil
zerine yazlmaya ba lanmtr.

Kandil Endstrisi
Antik a'da uzun bir sre kullanlan kandiller, zamanla bir
endstri oluturmulardr. Yunan kandil endstrisi, M.. 7.
yy. dan, Roma mparatorluk Dnemi'ne dek, yava da olsa
kendi geliimini srdrmtr. M.. 5. ve 4 . yy. Atina kan
dilleri, belki de ya kendi dokularna szdrmadklar iin Yu
nanistan ve Bat Anadolu'nun her yerine yaylmtr. Roma
Uygarl'nda ise bu endstri, M.. 1 . yy. da "Fabrika Kandil
leri" ile balamtr ve yaylm imzal kandillerle saptanabilir.
Roma Dneminde kandiller, yapm yerlerinden satlacaklar
yerlere yk hayvanlar ile kara yolundan veya gemiler ve nehir
tekneleriyle deniz yolundan gtrlyordu. Kandillerin kaba
ca lleri bilindiinden, araba veya yk hayvanlaryla ne ka
dar kandil tand da hesaplanabilmitir. Buna gre, kk
bir arabaya 1 1520 kandil, bir eein her iki yanna da yakla
k 960 kandil yklenmitir3 3 . Bununla birlikte, olaslkla,
deniz yolu, kara ta maclndan daha ucuzdu.
Kandil fiyatlar konusunda kesin bilgilerimiz yoktur; ancak
Romallarn bir kandili, olduka ucuz bir fiyata satn alabil
dikleri kabul edilmektedir. Pompei'de bulunmu kandiller bir
as deerinde idi34 . Bu fiyat o denli yaygnlamt ki, Pom
pei'de "bir as" olaslkla "bir kandil" anlamna geliyordu35 .

32 Day 1942, s. 78- 79.

33 Bailey 1987, s. 60.
34 Harris 1980, s. 1 34.
35 Harris 1980, s. 1 34.

22
mparator Docletianus'un en yksek cret listesini gsteren,
Aphrodisias'da bulunmu bir yaztta, kandil iin verilen en
dk cret drt denarius'tu. Yaztn eksik olmas sebebiyle,
bu fiyat karlnda ka adet kandilin satldn bilemiyo
ruz36 . M.S. 301 'de en yksek cretin aa ekilmesiyle, impa
ratorluun her yerinde baka mallar gibi kandiller iin de sa
bit bir fiyat belirlenmitir. Bununla birlikte bezemeli kandil
lerin retimlerindeki zorluk yznden, fakir halk snf, daha
ucuz, ark yapm kandilleri tercih etmektedir. ark yapm
kandillerin, kaba ve zensiz iilikleri, yerel retim olup, it
hal/ihra edilmediklerini dndrr.

Gnlk Hayatta Kandil Kullanm

Klasik dnemde kandiller, evlerde niler iine yerletirilerek,
duvara akl asklara ya da tavandan sarkan zincirlere aslarak
veya zel masalar (Resim 38) zerine konularak kullanlrd.
Kandillerin duvarlara yerletirilmi ahap asklara asldklar,
duvar yzeyindeki is izlerinden anlalmaktadr.
Tapnak ve kutsal mekanlarn ay
dnlatlmasnda, n olabildiin
ce fazlalamas istenmi ve bu ne
denle kandilin burun says arttrl
mtr. Kaunos'da bulunmu olan
ok burunlu kandiller, bir ukur
iinde topluca ele gemitir. Bu
kandillerin tapnaa adand, tan
rnn mal olarak kutsal bir nitelik
kazandklar ve rahipler tarafndan
tapnak alannda alan bir ukura
doldurulduklar ileri srlm-

Resim 3 8

36 Erim-Reynolcls 1973 , s . 108.

23
tr37 . Bununla birlikte, kandillerin tapnaklarda kullanldkla
rna ilikin en gzel rnek, kukusuz, Atina Akropol' ndeki
Erekhtheion'a Kallimakhos'un adad kandildir. Bu kandil
btn bir sene boyunca, gece ve gndz, srekli yanyordu; yir
mi burnu ve hurma aac biiminde bir kapa vard38 .
Martialis'in belirttii gibi, kandiller, yatak odalarnda da kul
lanlrd; fakat atein tehlikeli olmasndan dolay, pek yaygn
deildi39 . Genellikle gece almalarnda ve geceleyin dzen
lenen s ymposionlar (lenler) srasnda mekann kandillerle ay
dnlatld anlalmaktadr.
Antik a'da, cadde ve sokaklarn aydnlatlmas iin, ev ve
dkkanlarn d ksmlarna da kandiller konulurdu. Pom
pei' de caddeye bakan evlerden birinin kapsnn yanndaki ufak
bir ni iinde bir kandil bulunmutur4 0 . Bu ufak niin nne
bir cam konularak, kandilin snmesi ve krlmas engellenmi
tir. Pompei'de Via dell'Abundanza'daki kaplarn stnde ve
tezgahlarda, 500 m. lik bir uzunluk boyunca, yaklak 285
kandil, 576 m. uzunluundaki ikinci caddede ise, 1 32 dkkan
da 396 kandil bulunmucur4 1. Ephesos'da Arkadianus Cadde
sinde bulunmu olan ve M.S. 4. yy. a tarihlenen bir yazta g
re, uzunluu yaklak 600 m. olan ponikonun iki yannda, 5 0
Kandelai parlamaktayd42 . Aleksandria v e Antiokheia'da da,
M.S. 3 50'de, dkkan kaplar ve ev girileri zerinde yer alan
saysz kandille caddelerin aydnlatld bilinmektedir43 . Bi
zans Dnemi'nde, M.S. 437'den sonra Constantinopolis'in iki
ynl caddesi de aydnlatma aralaryla donatlmt44 .

3 7 Kna! 1960, s. 154.

38 Paus. I, XXVI, 6, 7.
3 9 Matial. XIV, 41.
4o Radt 1986, s. 42- 4 .
3
4 l Forbes 1958, s. 166.
42 Radt 1986, s. 4 2 -4 .
3
43 Forbes 19 58, s. 166.
44 Kazhdan 1992, s. 1228.

24
Kandiller cadde ve evlerde aydnlatma
arac olarak kullanldklar gibi, za
man zaman eski bir gelenein devam
olarak, evlerin temellerine de konul
maktayd. srail'de Gezer kazlarnda,
kap giriinin altna, mleklerle bera
ber kandiller de konulmumr4 5 .
Maden iilerinin, madende alrken,
alnlarna kandil baladklar bilinmek
tedir. iler yanlarnda pimi toprak ve
ya madenden, zellikle kurundan, ukur
lambalar bulundururlard. Galeriyi veya
kuyuyu aydnlatmak iin niler iine
kandiller yerletirilebilir veya tavan-
dan a aya sarktlabilirdi . Romallar
Resim 3 9
ise yala doldurulan ve bir fitili olan kurun
ka klardan da kandil olarak yararlanmlar-
dr46 . (Resim 39) .
M.S. 3 . yy. da vatandalar, geceleyin d e hamama gidip, gelir
lerdi . Alexander Severus, hamama, aydnlatmada kullanlmak
zere, ya hediye etmitir47 . Pompei'deki Forum Hama
m'nda yakla k 1000 kadar kandil bulunmumr48 . Hamam
daki izler de yapay aydnlatmann fazla olduunu gstermek
tedir. Portiko tavannda, banyo odalarnn nilerinde, pencere
altlarnda is izlerine rastlanmr.
Roma geleneinde, arkada lar birbirlerine yeniyl hediyesi
olarak, zerinde "mutlu bir yl dileini" ifade eden yaznn
bulunduu zel bir kandil veriyorlard (bkz.s. 2 1) .

45 Sussman 1972, s . 2.
46 Neuburger 1977, s.237
47 Held 1990, s. 59.
48 Forbes 1958, s. 166.
25
Pausanias' a gre, Pharae Agoras'nda biliciye bavurulmadan
nce yaklan, tuntan yaplm kandiller vard49 . Yeni bir be
bek doduunda, altlarnda deiik isimler yazl kandiller ya
klr, bunlarn hangisi uzun sre yanarsa, bebee bu isim ve
rilirdi50 .
Btn bunlara ek olarak, kandillerin klt trenlerinde, mezar
ve sunaklarda yakldklar veya adak olarak sunulduklar bilin
mektedir. Mezarlarda len kiinin yanna veya mezara kandil
konulmas, eski bi gelenektir. len kiinin yaam boyunca
kulland kandili br dnyada da kullanaca dnlerek
konulmu olabilir. Mezarlarda bulunan kandillerin ou, ya
bir kez yaklm veya hi kullanlmamtr. Bunlar tren sra
snda evreye k salam olabilecekleri gibi, lmn karan
lna kar k verici olarak sembolik bir anlam da tayabi
lirler. Ayrca Roma geleinde, len kiinin evinin kapsna
kandil konulmas da olduka yaygnd 5 1 .
Kandil kullanm, mumun yaygnlamasyla balantl olarak,
M.S. 7 . yy. dan sonra azalr. 86 1 'den sonra, kilise kaytlarnda,
pimi toprak kandillerden ok, cam kandillerden bahsedilir.
Bunlar iin de farkl isimler kullanlmtr: "Kandelai'', "Pho
tagogoi", "Kaniskia", "Kaniskion", "Thryallides", "Krateres'',
"Kathistai Kandelai'' gibi. Yaztlardan anlaldna gre, "Ka
niskia-Kaniskion", olaslkla sepet formlu bir kandildi. "Kathis
tai Kandelai''n ise ayakl kandilleri ifade ettii anlalmtr.
Bunlarn yan sra, "Krater" ve "Thryallis" terimleri Komne
noslar Dnemi'nde kullanlan kandilleri belirtmektedir. Kra
ter'in, olaslkla, spiral eklinde iki kulbu olan kandili tanm
lad dnlmektedir. Bu dnemde, gnlk kullanlan kan
diller camdan, zel trenlerde kullanlanlar ise gmtendir.
Bunun yan sra yaldzlanm olanlar da vardr 5 2 .

49
Paus. VII, 22, 2.
SO Forbes 19 58, s.156.
51 Hug 1927, 1 586
52 Bouras 1982, s. 479.

26
iV. Candelabrum
Kandilin iine yerletirildii s bir tabak ve
onu zeminden ykselten bir ayaktan oluan
candelabrumlarn, biri duvara aslarak kullan
lan, dieri ise dik duran iki farkl tipi vardr.
"Duvar aydnlatclar" olarak tanmlayabilece
imiz 1 .tipte candelabrum n Asya, Msr ve
Kbrs'ta Son Tun a'da biliniyordu. Bu ti
pin ilk rnekleri M.. 14.yy.a tarihlenmekte
dir5 3 (Resim 40).
kinci tip candelabruma benzer aralar, Yeni Ba Resim 40
bil mhrlerinde, rahip olarak yorumlanan bir
insan figryle beraber gsterilmitir (Resim
4 1 ). Bu durum, candelabrumlarn M..
1 .binde dini bir ara olarak kullanldklar
eklinde yorumlanabilir. Bu
tip candelabrumlar, Urartu
uygarlnda , Rusa yaztla
rnda "Tanasi", Menua yazt
larnda ise "Dasusi" adyla ge
er. Urartu candelabrumlarn
da, genellikle ayaklar boa
toynaklar eklinde yaplm
bir tripod ile, insan ekilli bir
Resim 4 1
gvde bulunurdu. Bacaklar
arasndaki dz ksma, olas-
lkla koruma amal olarak,
yatan aslanlar veya eitli ya
ratklar yerletirilirdi. Bu gvdenin zerinde,
iine kandilin konulduu s bir tabak bulun
maktayd (Resim 42).

Resim 42

53 Rutkowski 1979, s.189.

27
 Yunan candelabrumlar, bir tutamak ile ona bal kase
ciklerden oluurdu. Yunanistan'da fazla candelabrum
bulunmamtr. Bulunanlar daha ok Ec
rsk'ten ithal olarak karmza kar. Roma
ve Ecrsk candelabrumlar bronzdan yapl
m seri retimlerdir ve ait olduklar dne
min sanatsal zevkini de yanstmaktadrlar
(Resim 43 a-b).
Plinius'tan rendiimize gre, kandil ta
yclarn st ksm Aigina'da, alt ksm
ise Tarencum'da yaplrd. Bu yzden kan
dil tayclarn retimini bu iki blge in
sanlar aralarnda paylamlard 54 .
Romallarn kullandklar masif candelab
Resim 43a
rumlar da vard. Bunlar tek bir mermer
bloktan yaplrlard. Son derece grkemli
olan bu candelabrumlarn, hareket ettiril
meleri gt. Bunun iin tapnaklar veya
zenginlerin evlerinde bulunduklar ve
Resim 44
festival gnlerinde kullanldklar ileri
srlmtr (Resim 44).
Yine, masif bir candelabrum olarak tanmlayabilecei
miz "Lampadarium"larda gvde bir stun biiminde
yaplr, kandiller ince zincirlerle candelab
rumun balk ksmna aslrd (Resim 45).
Bizans Dnemi'nde de mum ya da kandil
taycs olarak kullanlan candelabrumlar
vard. Bunlar yaztlarda "Dodekaphotia", "Ma
noualia" , "Oveliskolykniai" , "Statareai",
"Lamnai", "Kosmetaritzia" , "Polycandela",
"Palamai'', "Stephanitai", "Khoroi", "Abe
nai", "Alysidia", "Bastagia", "Kremastaria"
Resim 43b
Resim 45

54 Plin. nat. XXXIV, 6, 11.

28
ve "Dracondaria" adlar ile ge
mektedir5 5 . Bu isimlerin bazlar
nn tam olarak ne tip candelabru
mu ifade ettii anlalamamtr.
Bununla birlikte, "Manoua
lia"nn diken eklinde knts
olan mum tayclar, "Ovelis
kolykhniai" ve "Statareai"n baz
ikonlarn nnde duran mum veya
kandil tayclarn ifade ettii bilinmek
Resim 46
tedir. Bunlar, ykseklii ayarlanabilen bir
disk zerinde alt, yedi, sekiz veya oniki
mum tayabilecek kapasitededirler. "Polycandela" ise genellik
le ya kandillerini tayan bir aratr. Kandille birlikte, mum
ta yan polycandelalar da vardr. Kilise kaytlarndan anlald
kadaryla, Bizans Dnemi kiliselerinde, youn olarak, disk
ekilli polycandela kullanlmaktadr5 6 . Constantinopolis' de Ha
gia Sophia'da biri disk, dieri ha ekilli iki candelabrumun
varlndan bahsedilmektedir5 7 . Bunlarn benzerleri Kumluca
Defnesi'nde bulunmutur (Resim 46).

V. Lykhnoukhoi
Homeros, Alkinoos'un sarayn anlatrken, "Heykeller dikilmiJ
ti gzel ayaklklar stne, yanan ftralar tutuyordu ellerinde altn
dan delikanllar, konaktaki J"lenleri aydnlatmak iin geceleri" di
zelerini kullanr5 8 . Bylece, meale veya mum tayan heykel
lerin- Lykhnouhoi' un gece dzenlenen symposionlarda, etraf
aydnlatmak iin, Homeros zamanndan beri kullanldklar
anla lr.

55 Bouras 1 982, s. 480.

56 Bouras 1 982, s. 480.
57 Bouras 1 982, s. 480.
58 Hom. Od. VII, 100.
 Arkaik Dnem'ee ait, British
Museum'daki meale tayan
kadn heykeli, belki de i lk
lykhnoukhoi rneklerinden bi
ridir. Bu, elinde meale veya
rrium ta mak iin bir aklk
bulunan, yakla k 40 cm. yk
sekliinde, olaslkla bir tanr
ay betimleyen pimi toprak
tan yaplm bir heykelciktir59
(Resim 47 a-c) .
Athenaios, Karanos'un d
nn yle anlatr: "len devam
Resim 4 7a Resim 47b ederken, mekan fevreleyen beyaz
ibriimden perdeler fekiliyordu.
Bunlar fekilince duvarlar gizli bir
mekanizma ile aflyorlard ve mealeler grnyordu.
Birfok figr vard. Pan, Hermes, genf figrler ve meale
leri giim'jten ellerinde tutuyorlard"60 .
Resim 4 7c M.. 1 . yy. da Pompei evlerini
ssleyen ou heykel birer
lykhnouhoi idi . Figrlerin avularndaki
boluk ve ellerin duru ekli, Pompei'de
Via dell Abundanza'da bir evin atriumunda
bulunmu heykelde de grld gibi (Re
sim 48), bir kandil veya mealeyi tadkla
rn dndrmektedir.
Bu heykeller, evlerin bahelerinde, yksek
kaideler zerinde dururdu. Zengin evleri
iin pahal ve nemli bir dekoratif unsurun,

Resim 48

5 9 Bailey 1975, s.218, res.94.

60 Athen. IV, 1 30 a.

30
ayrca sanatsal zevkin bir gstergesiydi. Bu heykellerle sadece
tricliniumun (Yemek odas) tamamn aydnlatmak amac g
dlmyordu, heykelin gzellii, k ve glge oyunlaryla gz
zevkine de hitab ediyordu. Bylece konuklara daha ho bir
len sunulmasna yaryordu.

VI. Laterna
M.. 8. yy. da ortaya ktklar dnlen ve gnmzn fe
nerleri ile badatrabileceimiz laternalar iin, antik ada
kullanlm birok terim vardr: "Laterna", "Lanterna", "Lamp
ter", "Lykhounos", "Phanos", "Hypnos" gibi6 1 . Latince Lanterna,
Greke Lampter kelimeleri arlk tar. Bizans Dneminde ise
"Phanaria" denmektedir. "Laternarius" hem laterna yapmcs,
hem de laternay tayan kii iin kullanlan bir terimdir. Ro
mallarn laternay, Yunanllar araclyla rendikleri bilin
mektedir.
ine konulan kandili veya mumu, yamurdan ve rzgardan
korumak amacyla yaplan laternalarn pencereleri iin kul
lanlan malzeme, balangta boynuzdu. Bununla malzemenin
sya ve rutubete kar direnli olmas amalanyordu. Zaman
la parmen (Derma), gerilmi idrar torbas (Versica) ve yal
ketenbezinden yararlanld. M.S. 7. yy. dan sonra ise cam pen
cereler ortaya kt.
Laternalar, Gney talya vazolarndan anlald kadaryla,
Hellenistik Dnem ncesinde form olarak, bir kovaya ben
ziyorlard. Bunlar, yukardan aaya doru daralan ve alcca
kk ayaklar, stte byk kulplar olan eyalard62 (Resim
49, 50).
Arkaik Dnemden Hellenistik Dnem'e dek konik ekilli
laternalar kullanlrken (Resim 5 1), Roma mparatorluk

6l Forbes 1958, s. 164.

62 Loeschcke 1909, s. 75.
3

31
 Laternalarn Bizans Dneminde de kullanld bilin
mektedir. Phanaria'nn, ak yerlerde
ve trenlerde kullanld ve
bu nedenle daha gs-
terili malzemeden
yapld ileri srlm-
Resim 5 1 tr63
Kapal mekanlarda
laternalar zincir yardmyla
tavana aslrd64 .
Resim 50

63 Bouras 1982, s. 480.

64 Radt 1986, s. 43

32
Laterna yaygn olarak, caddelerde de kullanlrd.
Caddeler, tamamen aydnlatlmadan nce,
geceleri yolculuk edenler, yollarn kendileri ay
dnlatmak zorundaydlar. Laterna iinde kandil
tayarak, efendisinin yolunu aydnlatan kle
ocuk betimleri, gerek vazo resimlerinde, gerekse
pimi toprak fgrinlerde grlmektedir (Resim
53) . Cadde aydnlatmasnn yaygnla t dnem
lerde ise laternalar, dkkanlarn kaplarna
aslyordu.
Laternann farkl bir kullanm da gemilerde
grlmektedir. Gemilerin burun veya k taraf
larnda yer alan laternalar, geceleyin aydnlat Resim 52a
mann yan sra haberleme iin de kullanlm ol
maldr.
Laternalarn gelimi formu, deniz fenerleridir.
"Phos-Ik" ve "Orasis
Grmek" kelimelerinden
tremi olan "Pharos
Fener", liman aydnlat
masnda kullanlmtr.
Aleksandria'nn Pharos'u
bilinen en eski rnektir.
Rhodos, Ravenna, Brin
disium ve Laodikeia'da
fenerlerin varl, bu
kentlere ait sikkeler
zerindeki betimlerden
Resim 52b
anlalmaktadr65 .

Resim 53

65 Forbes 1958, s. 182.

33
Kaynaka
Antik Kaynaklar
Achen. Achenaeus, Deipnosophiscae, ed. T. E. Page, Loeb Classical Library, Londra, 195 7.
Amm. Ammianus Marcellinus, I, ed. T. E. Page, Loeb Classical Library, Londra, 1963.
Hdc . Herodocos, Herodo Tarihi, ev. M. kmen, stanbul, 1973.
Hem.l. Homeros, lyada, ev. A. Erhac - A. Kadir, stanbul, 1975.
Hem.Od. Homeros, Odysseia, ev. A. Erhac - A. Kadir, stanbul, 1970.
Lucr. Lucrecius, De Rerum Natura, ed. T. E. Page, Loeb Classical Library, Londra, 1 93 1 .
Marial. Marcialis, Epigrams, 11, ed. T. E. Page, Loeb Classical Library, Londra, 1961.
Paus. Pausanias, Descriptio Graeciae, ed. T.E. Page, Loeb Classical Library, Londra,
1964-66.
Plin. nac. Plinius, Nacuralis Hiscoria, ed. T. E. Page, Loeb Classical Library, Londra, 1960.
Thuc. Thuckydides, Hiscory of ehe Peloponnesian War, ed. T. E. Page, Loeb Classical
Library, Londra, 1965.

Modern Kaynaklar
BAILEY 1963 BAILEY,D. M. Greek and Roman Poccery Lamps, Londra, 1963.
BAILEY 1975 BAILEY,D. M. A Cacalogue of ehe Lamps in ehe Bricish Museum, Londra,
1 975.
BAILEY 1 987 BAILEY,D. M. "The Roman Terracocca Lamp Jndusry. Anoher View
Abouc Expo rs", Les Lampes de Terrecuie, Maison de l'Orien, 1987, 59-
63.
BOURAS 1 982 BOURAS,L. "Byzantine Lighcing Devices", JbByz, 32, 1 982, 479-491.
BRONEER 1 930 BRONEER,O. Terracoca Lamps, Corinh, IV, 11, Atina, 1930.
DAY 1 942 DAY, F.E. "Jslamic and Christian Lamps", Berytus 7, 1 942, 65-80.
ERIM-REYNOLDS 1 973 ERM,K.-REYNOLDS,J. 'The Aphrodisias Copy ofDioclecian's
Edicc on Maximum Prices", JRS 63, 1973, 99- 1 10.
FORBES 1958 FORBES, R.J. Scudies in Ancien Technology VI, Leiden, 1958.
GUHL, KOHNER 196 1 GUHL, E.-KONER,W. The Greeks and Romans. Their Life and
Cusoms, Londra, 196 1 .
HARRIS 1980 HARRIS,W.V. "Roman Terracoca Lamps. The Organisaion of an In
duscry", JRS, 70, 1980, 126-146.
HELD 1 990 HELD,W. "Knscliche Beleuchcung und Archiceccur", Schrifcen des
Seminars fr Klassische Archaeologie der Freien Universicac Berlin,
Tbingen, 1990.
HUG 1 927 HUG,A. "Lucerna" Pauly-Wissowa, Real-Encyclopedie 13, 2, 1 927,
1566- 1 6 1 3.
KASSAB-TEZGR, SEZER 1995 KASSAB-TEZGR,D.-SEZER,T. sranbul Arkeoloji
Mzeleri Pimi Toprak Kandiller Katalou, 1 , stanbul, 1995.

34
KAZHDAN 1992 The Oxford Dictionay of Byzantium, ed. A.P. Kazhdan, Oxford, 1992.
KINAL 1960 KINAL, F. "Kaunos Adak Lambalar", Belleten, XXXlll/1 30, 1960, 1 5 1 -
1 59.
LOESCHCKE 1909 LOESCHCKE,S. Antike Laternen und Lichthauschen, Berlin, 1909.
MENZEL 1969 MENZEL, H. Antike Lampen in Rmisch Germanischen Zentralmuseum
zu Mainz, Mainz, 1969.
NEUBURGER 1977 NEUBURGER,A. Die Technic des Altenums, Leipzig, 1977.
RADT1986 RADT,W. Lampen und Beleuchcung in der Antike , AW 1 7/ 1 , 1986,
40-58.
RUTKOWSK 1979 RUTKOWSK,B. "Griechiche Kandelaber" Jdl 94, 1979, 174-222.
SHIER 1978 SHIER,L.A. Terracotra Lamps from Karanis, Msr, 1978.
SUSSMAN 1972 SUSSMAN,V. Ornamented Jewish Oil-Lamps, srail, 1972.

35