KLTR DZS

(Bu kitaptaki yazlar Bertolt Brecht'in Suhrkamp

Yaynevi'nce Elisabeth Hauptnann 'n katksyla
1967'de kan/an 20 ciltlik Btn Eserleri'nden
seilmitir.

OYUN SANATI VE DEKOR

Bertolt Brecbt
Trkesi: Kamuran ipal
1. Bas: Aralk 1994 /Cem Yaynevi
Dizgi: Cem Yaynevi
Montaj: Ouz Oztrk
Bask: zyurt Matbaas
ISBN: 975 - 406 - 516 - O
Cem Yaynevi: Kkparmakkap pek Soka No: 11
80060 Beyolu - stanbul
Tel: 243 05 50 / 243 20 23 Faks: 244 15 33
BERTOLT BRECHT

Oyun Sanat
ve

Dekor
Trkesi:
Kamuran ipal

cemlr\ f0j:
yayriev!V B0060Taksim-is.
Tel: 243 05 50 - 243 20 23 Faks: 244 15 33
OYUN SANATI
(1935ve1941 yllan
arasnda yazlm yazlar)
[OYUN SANATI]

Oyun sanat genellikle kitaplarda retilmez. Seyir sanat

da yle. Hatta sanattan saylmaz seyir sanat. Byle bir
sanattan sz amaya grn, u yant alrsnz hemen: O
yuncularnz ne kt oynuyor olmallar ki, oyunlaryla seyir
ciyi etkilemeleri seyir sanat diye bir eyin varln zorunlu
klyor. Hani sanlr ki, bir oyunda ne kadar oyunculuk
sanat varsa, bir seyir sanatna o kadar az gereksinim duyu
lur. nsanlar etkileme sanatn kitaplardan renmek ola
naksz m grlyor, etkilenme sanatn kitaplardan ren
mek daha da olanaksz saylr. Dolaysyla bu kitap hem
oyuncular hem seyirciler iin kaleme alnmtr.

2.

Bizim tiyatro okullarn bir dolanz yle, bir kimseyi oyun

cu yapmak iin ne kadar az eyin gerekli grldn an
larsnz hemen. Biraz diksiyon, biraz beden eitimi retilir
bu okullarda, belli duygularn davurumunu salayacak ki
mi bilgiler verilir, makyaj ve ezber teknii sunulur. Eski
oyunlar alnp incelenir ve bu arada daha iin bandan
balayarak rencinin oyununu elden geldiince bol coku
ve heyecanla donatmas istenir, elden geldiince rol d
na kmamasna nem verilir. Oyunlarn oynanmas iin
gereken tm becerileri, yetenekli oyuncularn daha dou
tan ilerinde tadklar benimsenir: rnein, Romeo'nun
sevme tutkusu ve sevme biimine, Kral Lear'in sevilme
tutkusu ve sevilme biimine, Hcdda Gabler'in gururuna,
Lady Macbeth'in an ve eref dknlne doutan ai-

7
nadr yetenekli oyuncular. Bu tutkular birer hastalk gibi
seyircilere de bulatrmalar beklenir kendilerinden, seyir
cilerin bundan memnun kalacaklar umulur.

3.

Oyunculuk sanatnn bu kadar eskiliine karn, byk o

yuncularn belli rolleri ya da sahneleri nasl oynadklarn
gsteren eli yz duzgn birka yaz dnda, Rus ynetmeni
Stanislavski'nin o ok eski saylamayacak yapt, bu sanat
stne kaleme alnm hemen tek kitaptr diyebiliriz. Yap
macklktan uzak doal bir oynay slubuna oyuncunun
nasl kavuacan ve birka kez oynannda ayn oyunun
nasl ayakta kalacan rnekleyen kimi altrmalara yer
verir .Stanislavski'nin kitab, kimi tlerde bulunur. in
zerine ciddiyetle eilir ve oyunculuk snatn ils!n bir
aamaya oturtarak ona byk bir sorumluluk ykler. Ancak,
daha bir dikkatle bakldnda, sz konusu sorumluluu
duyan oyuncunun, bu sorumluluun gereini yerine getire
bilmek, yani insanlarn toplum iindeki yaaylarn sahne
de yanslayabilmek amacyla neleri renip neleri yapaca-

na ilikin fazla bir bilgi ierdii sylenemez.

4.

Bir kimsenin oyunculua balamadan bilip renmesi gere

ken kimi eyler olduu gr, onun her bilgiyi kendi iinde
tad grne aykr dmektedir. Son grn de genel
likle benimsendiini dnrsek, bir kez byle bir grn
yanlln kantlamak gerekecektir. lgili grn olumlu
pek ok yan bulunduu kukusuzdur. imizden bazlarnda
pek geliip serpildiini grdmz duygularn hepimizde
ekirdek halinde var olduu dncesi pek akla yakndr.
Dolaysyla, bunu temel olarak alp, bu temel zerinde bir

8
oyunculuk sanatn kurmak yle fazla cesaret isteyen bir
giriim saylamaz. Herkesin ruhunda her eit duygu uyana
bilir; yani oyuncularn diliyle sylersek, zel birtakm duy
gularn sahnede retilmesi durumunda, seyirciler sz konu
su duygular paylaabilir, onlar yaayabilir ilerinde.
Dorusu salt duygularn retimiyle yetinebilseydik, bu ka
dar iimize elverirdi. Ancak urasn itiraf etmeliyiz ki, bir
oyuncu bundan fazlasn yapmak, insanlarn birarada sr
drdkleri toplumsl yaam sahnede yanslamak zorunda
dr.

5.

Peki ama, sahnede toplumsal yaam yanslayan bir oyuncu,

bunu daha nce sz edilen duygulan retmek iin yapmaz
m? Ve bizler kalkp tiyatroya gidiyorsak, iimizde belli
birtakm duygularn uyandrlmasn istediimiz iin yapmaz
myz bunu? Amacmz tiyatroda zafer, korku, acma, hrs
(tamah) vb. duygulan enine boyuna yaamak deil midir?
Bunun dnda var mdr bir baka amacmz? Byle bir
soruya verilecek yant udur: Tiyatroya yalnz sz konusu
nedenden gitsek bile durumu asla deitirmez bu; yani o
yuncu ilgili duygular seyircilerde uyandrabilmek iin, in
sanlarn toplumsal yaamn sahnede aresiz sergilemek zo
rundadr.

6.

Diyelim zafer duygusunu yansla.ma ve seyircilerde uyandr

ma amac gden bir oyuncu, sahnede ister istemez bir olay
sergileyecektir. Bu olay, onun kendi iindeki duygulan g
trp asabile.cei bir ask ilevini grecek, tutku ve heye
canlarn ieriS'i(li- srayp dalabilecei bir atlama tahtas
roln oynayacktr belki. Ama mutlaka bir olay sahnede

9
yar alacak, insanlarn toplumsal yaam mutlaka yanslana-
caktr.

Ne var ki, beyle bir ii baarabilmek iin, yetenekli bir

oyuncunun kendi kafasnda tayp doarken beraberinde
getirdii bilgiler yetmez, daha fazlas gereklidir bunun. te
bu noktada da renme denen eyin zorunluluu kendini
aa vurur.
(Fragman)

10
ROL ZERNDE ALIMA

Yazarn dnyas tek ve biricik dnya deildir. Birden ok1

yazar vardr. Oyuncu dnyay olduu gibi yazarn dnyasyla
zdeletirmekten kanmal, kendi dnyasyla yazarn dn
yasn birbirinden ayrp bu ayrm sahnede sergilemelidir;
Oyunun yry karsnda bir tutum taknrken, oyuncu
nun dikkat etmesi gereken bir noktadr bu. Oyunun yr
yyle anlatmak istediimiz, oyundaki olaylarn birbirini
nasl srp gtrd, bir sonucun hangi nedenden kaynak
land, hangi nedenin hangi sonuca yol atvb.dir. Olay
larn ak biimiyle onlarn vurgulanmasnda izlenen yol, bir
yazarn dnyaya ilikin grlerini ele verir ve bu grlere
de oyuncu kar kar.

2.

Peki, oyun yazar tarafndan oyunun arkna temel yaplp,

kendisinin kar kmas istenen grleri nasl ele geire
cektir oyuncu? lgili grlerin ierdii nemli elikileri ele
geirerek kukusuz.
Oyuncu yapttaki grlerden tmn nemli saymaz; bun
lardan ancak yazarn gerek dnya iindeki karlarnraa
vuranlarna nem verir. Oyuncu, yazarn karlarn oyunun
mekanizmasna baknca grecek ve bunlarn tek kii deil
de byk topluluk1arn hangi karlarna benzerlik gster
diini ya da hizmet ettiini (nemli olan bu karlardr
nk) ve harigi karlarna ters dtn belirleyecektir.
Yazarn karlar gibi nemli grlerle beslenen toplum
karlarn dpedz mal edecektir kendine; ancak bylelikle
sahnede bir oyunu doru drst sergileyebilir.

11
3.

Yazarn dnyasna byle nemli bir kart tutumla yaklaan

oyuncudur ki, onun dnyasnn snrlarn, biimini ve yad
snabilirlik derecesini saptayabilir. Seyircilerin ilgi ve dikka
tine buyur eder bunlar. Yazarn dnyas karsnda takna
ca jestik tutum, .hayret eden bir kiinin tutumudur. Kendisi
hayret etmi bir kii gibi davranr, seyircilerin de ayn ekilde
davranmasn salar.

4.

Oyuncu, oyunun mekanizmas, canlandraca rol (sahnede

oynayaca kii), hatta konumas istenen szckler kar
snda hayrete kaplm bir tavr taknr. Hayretini aa vu
rarak kendisi iin ngrlen rol sergiler. Adeta kendi
konumasna kar kan bir tutumla konuur sahnede.

5.

u ya da bu kiiyi sahnede yanslayabilmek iin, o kiiyi

hedef alan birtakm amalarn, hem de nemli amalarn
varl zorunludur oyuncuda. Bu amalar yanslanacak ki
inin deitirilmesiyle ilgilidir. Sahnede yanslad kiileri
bir bakma eitir oyuncu. Dolaysyla, oyuncunun yanslad
kiilerde birbiriyle elien iki ayr ben'le karlalr. Bunlar
dan biri oyuncunun kendi ben'idir. Oyuncu, bir oyuncu
olarak, oynad kiilerin seyirciler tarafndan eitilmesi
(planl biimde deitirilmesi) eylemine katlr. Byle bir
davran iin seyircilere nayak olan da yine kendisidir, oyun
srasnda bizzat bir seyirci ilevini stlenir; ite byle bir
seyircinin sahnede sergilenmesi de oynayaca ikinci rol
dr. Ancak, rollerden birincisini nasl oynar, ilkin bunun
zerinde duralm biraz.

12
6.

Oyuncunun oynayaca kii, oyundaki baka kiilerle kendi

si arasnda srdrlecek birtakm ilikiler sonucu doup
ortaya kar. Eski oyun sanatnn bir uyuncusli, oyund . a
baka kiilerle ngrlm ilikileri stlenebilmek iin ilkin
oynayaca kiiyi belirler, sonra belirledii kiiden yola ko
yularak kendisi iin sz konusu olabilecek jestleri ve metin
deki cmleleri nasl konuacan saptar, yanslayaca kiiyi
oyunun tmn gz nnde tutarak kafasnda kurup atar
d. Epik oyunculukta ise baka trl davranlr. Epik oyun
cu, umursamaz oynayaca kiiyi. Sahneye eli bo kar,
gerekletirmesi ngrlen tm davran ve eylemleri en
rahat bir tavr iinde gerekletirir. Metinde kendisi iin
belirlenen cmleleri birbiri ardndan yle konuur ki, adeta
her cmle son cmleymi izlenimini uyandrr. Cmlelerin
temelinde sakl yatan jestleri ele geirebilmek iin daha
baka, daha yaln cmleler, anlam deil, salt jesti ieren
cmleler uydurur kafasnda; bunJar deneme ve snamalar
dan geirir. (. .. )

7.

Oyuncu, oynayaca kii konusunda metnin kendisinden

stlenmesini istedii tm ilikileri stlenip cmleleri en
rahat biimde konuarak jestleri alabildiine bir hazla ger
ekletirdi mi, oyun yazarnn dnyas doup kar ortaya.
Oyuncunun hl!- bakmdan yapmas gereken ey, oyui yaza
rnn dnyasnn kendi dnyasndan ayrld yerleri saptayp
bunlar sahnede sergilemektir. Daha nce deindiimiz
nemli elikiyi nasl ele geirir oyuncu? Btn oyunlar,
oyundaki bir kiinin br kiilerle ilikilerinden ancak belli
bir sekiyi ierir. Madem ki oyundaki eitli durumlar, u ya
da bu oyun kahramanna kendini aa vurma olanan

13
vermek zere uydurulmaktadr, ilgili olana salayacak du
rumlar arasnda da yin bir semeye gidilmi demektir. te
byle bir semeyi ille de kabul etmesi gerekmez oyuncunun.
Diyelim oynad kiiyi cesur gsterecek bir sahnenin oy
nanmas gerekiyor; oyuncu, metinde ngrlm cmlelere
kar alabildiine rahat bir tutum taknmasndan kaynakla
nan btn o haz dolu jestleri eksiksiz yerine getirerek sa
layaca cesaret izlenimine oyun yazarnn arzulamad bir
renk katmak iin, arada pandomime kap bir cmlenin jest
bakmndan ustaca yorun:una gidebilir, bu yoldan uana
kar kahramann acmaszln sergileyebllir rnein. Bir
adamdaki sadakat zelliinin yanna Cimrilii, bencillik
zelliinin yanna bilgelii, zgrlk tutkusunun yanna kt
grll ekleyebilir. Bylece oyunundaki elikiye dik
kati eker. te yandan, oyuncunun oynayaca kii oyun
yazarnca belli bir olayn gereklemesini salamak iin ya
ratlmsa, bu olaya inandrclk kazandrabilecek birden
ok kii bulunabilir her vakit. Cesaret ii diye nitelendirile
bilecek eylemlerin stesinden her zaman cesur kiilerin
gelecei sylenemez. Olayn kendisi zorunlu klmasa bile,
olay gerekletirecek kiiye inandrclk kazandrabilmek
iin, ilgili kiinin sergilenmek istenen olayla aklanamaya
cak sz ve davranlarna da bavurabilir oyuncu.
Diyelim belli bir olay yoksul bir kiinin belli bir davranyla
inandrclk kazanyor. Bu demek deildir ki, yoksul kiinin
kendisi sz konusu olay sonucunda yoksullua dmtr.
Onun yoksul dmesi iin daha baka birtakm iler yapmas
gerekir. Nedir bu iler? Smr dzenine kar m savam
tr rnein? Yoksa smrcler arasnda yer alm da sm
r rekabeti sonunda m yoksullua srklenmitir? Sm
rlenlerle dayanma iinde bulunmu, ama sonra dayan
maya yan izmek zorunda kalmtr belki. Belki de deiik
safal rda savamtr. Dolaysyla, yazar tarafndan amala
nan olayn sergilenmesinin gerektirdiinden ok daha fazla

14
eler ierir davran. Hatta sz konusu eler arasnda
yleleri yer alabilir ki, sergilenecek olayn gereklemesini
kolaylatracakken gletirir. Bu da ite aranan nemli
elikiyi dourur.
Oyuncu roln oynarken keyfi yerinde teknisyenleri, rne
in arabalarna gerekli zeni gsteren, yolda grltsz ve
zarif el hareketleriyle vites deitirip rahatlkla iklet ine
yen vb. ileri yapabilen usta srcleri rnek almaldr ken
dine. Oyuncu baz manipulasyonlarn st kapal geilip
baz tonlarn st kapal verildii provalara ve n hazrlk
lara kokan byle bir oynayn kendisine yeterin.ce haz sa
lamadn ya da byle bir oynayn kendisini etkilemediini
grd m, oyunun temelinde yatan dncelerin gereince
nem tamadn ya da gereken titizlii iermediini ko
laycack anlam demektir. Byle bir durumda a kapat
mak iin kiisel bakmdan oyuna daha ok angaje olmas,
kendi kiiliinin arln oyunda daha ok hissettirmesi
oyuncuyu kurtarabilir ama, ilgili sahneyi asla...
Oyuncunun kiiliini oyuna katmas, karlat a'kapat
mak iin kiisel duygu ve dncelerini oyuna yatrmas,
hemen her vakit sahnenin dnsel yapsn tehlikeye sokar.
Byle bir yola bavrulmas, oyuncunun btn davranlarn
dpedz anla-Iabilir bir zellikle donatr, yani bu bakmdan
hayrete kaplma diye bir eyi olanaksz kfar. Btn replik
lerine yanl gzyle bakan asi oyuncularn oynad yeni
oyunlarda okluk salanan baarnn nedeni de budur O
yuncularn isteksiz ya da yorgun srdrdkleri prova al
malarnda elde edilen pek byk baarlarn, gnmzde
oyunlar sahnede oynanrken pek seyrek salanabildiini
syleyebiliriz. ( )
...

(Fragman)

15
[OYUN KLERNN NASI)

Oyun kiilerinin incelenmesi ve

inasnda adm adm ilerleme
Hayal gcne bavurmada tutumluluu elden brakmaz o
yuncu. Oyunda cmle cmle ilerler, ele ald kiinin kimlii
konusunda onun syledii ya da ona sylenen szlere daya
narak gittike daha kesin bilgiler edinir, her yeni sahnede
daha ncesini dorulayan ya'da onunla elien yerleri belir
ler ve bylece kurup atar oynayaca kiiyi. Bu adm adm
yry srecini. iyice belleine yerletirir; yle ki, incele
melerinin sonunda, oynayaca kiiyi geliiminin adm adm
yry iinde seyirci karsria da karabilsin. Ser
gilenecek kiinin salt konunun ierdii durum ve olaylarn
etkisiyle geirecei deiiklik asndan deil, ayn zamanda
gizlilik perdesinin kaldrlmas (ifa), yani ilgili kiinin dpe
dz seyirci nnde inas ynnden, adm adm- yry
srecinin oyunun sahneleniinde de alkonulmas gerekir;
nk bylelikle, oy.m kiisinin zaman zaman seyirciyi pek
kk, ama nemli artmacalar karsnda brakmas g
vence altna alnr; dolaysyla seyircinin srekli yeni eyler
kefeden, o vakte dek"bildiklerini atarak yerlerine srekli
yeni bilgileri geiren bir kii durumunda tutulmas salanr.
Oyuncu byle bir olana seyirciye sunabilmek iin, oynaya
ca kiiyi srekli yeni eyler kefeden ve eski bildiklerini
atarak yerine yenilerini geiren biri tutumuyla inceler ve bu
arada yaayaca srprizleri bellein adamakll yerletirir.
Bylesine adm adm bir yry, oynanacak rol abucak,
belki stnkr gzden geirip oyun kiisi hakknda ilkin
genel bir tasarm elde eden, sonra bu tasarmdan yola koyu-

16
 larak oyundaki materyali tarayp oyun kiisinin geliimine
ilikin kant ve nedenleri saptayan tmdengelim (dedksi
yon) yntemine gre kukusuz daha iyidir. Tmdengelimsel
yntemde oyundaki materyalden hayli bir blm kullanl
madan kalr, pek ou da arptlp yitirir gcn. Ama hepsi
bir yana, bir insan tanmada byle bir yolun izlenmesi salk
verilecek gibi deildir. Tmdengelim yntemiyle alan
oyuncu, sahnede oynayaca kiiyi ne yoldan tandn gr
mesine frsat tanmaz seyircinin. Seyirci nnde bir deiim
srecinden geecekken, ilgili sreci geride brakm bir du
rumda sahneye kar; hibir eyden etkilenmemi, dolaysy
la hibir eyden etkilenmez grnen bir olgu, dpedz ge
nel, saltk (absolut), soyut bir insan gibi seyircinin karsna
gelip dikilir. Seyircinin hakknda verecei hibir yarg, ken
disini hibir bakmdan deitirecek gc gsteremez. Yani
bylesi yarglar bir ie yaramaz; dolaysyla, bunlarn seyirci
lerde oluffiasn nlemek gerekir. Kald ki, sz konusu
yntemle alld zaman asla yarglar deil, salt yaantlar
retilir seyircide. Tmdengelim yntemini uygulayan oyun
cular, canlandracaklar rolle ilgili plarak se'yirciye kesin ve
eksiksiz bilgiler, ie yarar toplu baklar iletecekken, bellek
te bir siliklik ve olaanst bir byklk iinde ans
alacak bir mitos sunarlar. Orijinali deil, orijinalin kt bir
kopyasn karrlar seyirci karsna. Sonradan bir anya
dnecek olan deil, balangta bir ny sergilerler. By
lesine ar boyutlardaki hayali bir erevenin doldurulma
sna ne yazarn metinde sergiledii malzeme, ne de oyun
cunun olanaklar elverir okluk; dolaysyla, ortaya byk
bir ey konulmak istendii izlenimi altnda paavradan fark
sz bir oyun doup kar. Durum byleyken, oyuncular yine
de tmdengelim yntemiyle oynamaya yaradltan eilim
gsterir. Bunun da balca nedeni, ilgili yntemle, oynaya
caklar yani kafalarnda yaatp daha ok oynamak istedik
leri k.iiyi bir an nce, belki daha ilk provada oynayabilme

1 7,
gcn elde etmeleridir. Ancak, sahnede sergilenen kii,
belli bir oyun un kendine zg som ut kiisi deildir pek. Ar
zorlanan hayal gc olumsuz ynde etkile oyunu. Buna
karlk adm adm yryen tmevarm ynteminde hayal
gc olmadan asla yaplamaz. Elindeki oyunu cmle cmle
ilerleyerek inceleyen bir oyuncu hayal gcne srekli ge
reksinim duyar; hayal gc falan ya da filan cmleyi falan ya
da filan durumda syleyebilecek, eriikonu belirli, imdiden
salam bir profile sahip, nerdeyse geliimini tamamlam
kiiler karr i gznn nne. Ama arkadan gelen cmle
ve durumlarn da hayal gcnn o tez canl ve sabrsz,
dolaysyla aceleye getirilmi olabilecek nceki konstrksi
yonlarnn (zmlerinin) etkisi altnda kalmakszn alabil
diine titizlikle incelenmesi gerekir ki, ilgili konstrksiyon
larda dzeltmelere gidilebilsin. Tmdengelim yntemiyle
alan oyuncunun ii aceleye getirmesi ve oyun kiisi olarak
bir temel tipte karar klmas ne kadar sakncalysa, tmeva
rm yntemiyle alan oyuncunun da belli karakter izgi
leri zerinde karar klmas o kadar sakncaldr. Oyuncu
nun tm abas, hayal gcnden
1
yararlanarak ve yapttaki
gerekleri inceleyerek, canlandraca kiinin geliim sreci
iinde somut biri kimliiyle sahnede ne lde sergilenebi
leceini saptamaya ynelmelidir. -...

2.

Adm adm ilerleyen bir oyuncu seyircileri

pemden snl.kleyebilir mi?
Adm adm ilerleme yntemine kl krk yaran bir yntem
gzyle baklabilir. Oyuncu, byle bir yntemle seyircileri
asla peinden srkleyemeyecei gibi bir tasaya kaptra
bilir kendini: Provalar boyunca katlanmas, hatta ortaya
kan son rnde seyirciye sezdirmesi salk verilmi zahmetli

18
 alma, sahnede sergilenen yaptn o ok nemli bir gzle
baklan kolaycacklk, pek bir abaya mal olmamlk zelfi
ini tamasn engellemeyecek midir? Byle bir tasann,
seyirciyi peinden srkleme konusundaki yanl gr
ten kaynaklandn syleyebiliriz. Srkleme, srklen
mek istenen nesnede bir duraanl gerektirir. Srkleme
eylemini gerekletirecek kiinin onsuz yapamayaca iki
ey vardr. Birincisi kendi srkleme gc; ikincisi srkle
yecei nesnenin belli bir durumda diretme gcdr. Srk
leyici, bir ayklk durumunu esriklie mi dntrecek, nce
, o ayklk durumunu yaratmak zorundadr. Yoku yukar bir
yere mi klyor, ne kadar yksee kld belli bir zemin
temel alnarak saptanr. Seyirciyi srkleyip gtrn oyun
cu, bu ii yaparken sklenme eyleminin kendisini de se
yirciye gstermek zorundadr; nk srklenme eyleminin
iyzn grmesi, en azndan srklenmenin kendisi kadar
yarar salar seyirciye. Duruma bir baka adan bakarak
diyebiliriz ki, seyirciyi peinden srkleyip gtrmek iste
yen oyuncunun seyircide gvenilebilir bir kii oldu\l izleni
mini uyandrmas gerekir; nk kendisini srklenmeye
brakacak seyirci, bu ii gerekletirecek oyuncuya gven
duymadan edemez.

3.

Karakter izgilerinin seimi stne

Sahnede canlandrlacak oyun kiilerinin incelenmesinde
en iyi yntem, adm adm ilerlemektir. Peki ama bir oyun
metninde kiiler hangi gr alarna gre ya da kimin iin
ve ne gibi amalar urunda inceleme ve ina konusu yapla
caktr?
Bir yandan, oyuncu kendi ahsn elden geldiince darda
tutup, dpedz bir prova havas iinde davranarak incele-

19
 yecei kiinin tm szleri iin kendisine en rahat gelen ses
tonlarn belirler ve bu arada asl arl dramatik jestlerin
saptanmasna verir; te yandan, armacalara hazrlkl bu
lunup, inceledii kiinin tek tek karakter izgileri ve zel
lilerinden yola koyularak gerek tipik nitelikte, gerek ince
lenen kiiye zg eleri ele geirmeye alr. (armaca
lara hazr bulunma, oyuncu iin renilebilecek bir tekniktir
ve tekniklerin en nemlilerinden biridir.) Madem ki oyun
cunun grevi belli baz nesneleri yadrgatc duruma sok
maktr, nce kendisinin ilgili nesneleri yadrgatc bulabile
cek yetenekle donatlm olmas gerekir. Tasa ve neeyle
(bunlar renilebilecek tutumlardr; belli davurumlar de
il, tpk tezgah bandaki bir marangozun vcut pozisyon
lar gibi oyuncunun almasnda gerekli nlemlerdir), tra
jedi kapsamna: giren alanlar tararken bile neesini elden
brakmayarak, oynayaca kiinin en bata birbiriyle elien
karakter izgile:ini ve zelliklerini bulup devirmeye alr.
Bylesi karakter izgilerini ve zellikleri biraraya toplamak,
bunlar baka kiilerden ayr olan ve kolay ayrlabilen belli
bir somut kiide dengelemek, oyuncunun grevidir. Ama
sz konusu .karakter izgilerini biraraya getirirken kolaya
kap ak seik alglanabilen kimi izgileri darda brak
ma.yoluna sapmamal, yani ele ald kiinin btn konu
sunda kafasnda belirip bir merkez, bir odak noktas gibi
grd dnceden yola koyulmaldr. Ele ald kiiyi ina
ederken, zellikle uygunsuz, yani tekilerle elien ka
rakter izgilerine bavurmak zorundadr. Ve sonunda kendi
iinde elikili, henz eliik durumunu yitirmemi bir kii
kimliiyle dpedz yapttaki olayn buyruuna verebilir
kendini; yapmas istenen her eyi adeta ses karmadan
yerine getirir, yleyken yanl karr _hesaplan bir yerde;
olayn akn salad gibi ayn rahatlkla engeller, aksatr
onu; duraklayarak yrr olayla; biraz kendisi srkler olay,
biraz olay tarafndan srklenir. nk davrann belir-

20
leyen zelliklerin. tm ilgili metinden, yani yazarn dn
yasndan olduu gibi alnm deildir. Kimi zaman belli bir
zellii yazarn dnyasndaki ilikiler rgsnden kopa
rarak bir baka ilikiler rgs, yani ainas olduu gerek
dnyadaki ilikiler rgs iine yerletirir; sz konusu zel
lie yaptn dna taan, tmyle yaptn iinde kaybolup
gitmeyen ayr. bir anlam ve nem kazandrr. Peki ama, byle
adm adm ilerleyerek alan oyuncu, oynayaca kiiyi kur
mada yararlanaca karakter izgilerini ve zellikleri seer
ken hangi gr alarna gre davranr ya da kimin iin ve
ne gibi amalar urunda yapar bunu? lgili karakter izgile
rini o trl seer ki, bunlarn bilinmesi, oyun kiisinin ele
alnp ilenebilmesini salayabilsin. Yani oyuncu dtan bir
yaklamla, inceledii kiinin ve evresinde yaayanlarn
perspektifinden, toplumun bak asndan yapar seme ii
ni. Oynayaca kiinin nesnel olarak grd iler, bakala
rnca alglanabilir biimde gerekletirdii eylemler zerin
de durur. Oyun kiisinin her davranna karlk bir dier
davran. olanann varl, kahramanda gereklemeden
kalan bu olaslk, yine oyun kiisinin snfsal durumuna ve
iinde yaad ilikiler rgsne dayanlarak saptanr, bu
nun iin de belli bir davran kendi ilikiler rgsnden
syrp alma tekniine bavurulur. Sz konusu dier davran
olasl, oyuncu tarafndan seyircinin gzleri nne serilir.
Yani yanslanacak kiilerin seilecek karakter izgileri
adeta satran oyunundaki talarn hamlelerine benzer, yal
nzca mutlak bamszlk iindeki iilerin belli uyarlara
kar gsterecekleri tepkiler deildir bunlar. Tepki niteliini
tadklar yerde, tepkilere yol aan evresel nedenlerin
gsterilmesi gerekir. Ad geen hamleler, toplumsal neden
lerden kaynaklanp birtakm toplumsal sonular dourur.
Arcak bu tr davranlar dikkate alnarak ina edilecek
oyun kiileri toplum tarafndan etkilenebilir, beri yandan
onlarn toplumu nasl etkiledii oyuncu tarafndan sergile
nebilir..

21
Salt deiiklik olsun diye sahnede
sergilenecek deiiklik
Daha nce dedik ki, oyuncu yanslayaca kiinin yalnz
metinde belirlenen davranlarndan kalkarak onu kurup
atmayacaktr. Oyun kiisini, salt yapttaki olayn geliimi
iin gerekli zelliklerle donatmak yetmez asla. Ayrca, oyun
kiisinin somut ve birkezlijine yn bulunmal, belli
toplumsal koullarda bir baka trl de davranabilecei ya
da varolan toplumsal koullarda bir baka trl davranabil
mesinin olanakszl aa vurulmal, kendisinden bsb
tn deiik yaradiltaki kiilerin de ayn ekilde davranabi
lecei gsterilmeli, yani bizim oyun kiisinden bambaka
kiiler de tpkonun gibi davranyor denebilmelidir. Ne var
ki, oynayaca kiinin baka kiilerden farklln vurgulark
en, oyuncunun ii pek ileri gtrmemesi gerekir.
nsanlarn birbirinden alabildiine farkl olduunun bilin
mesi, btnlkten uzak bir para-bilgi niteliini tar. nsan
lar yle ya da byle bir davrana srklemek ya da onlar
tarafndan yle ya da byle bir davrana srklenmek
istenmesi, ama ilgili kii zerine enine boyuria eilme gere
inin yadsnmas durumunda, sz geen para-bilgiyi seyir
cilere sunmak zorunluu doacaktr. N:e var ki, okluk bu
para-bilgi, sanki bilgeliin en son s;zym gibi ne srl
mekte, insanlarn davran konusunda nceden herhangi
bir ey sylenebilecei benimsenmek istenmemektedir. Oy
sa, zellikle insnlar arasndaki farkllk incelenerek u ya
da bu durumda onlarn nasl davranabileceine ilikin kimi
sonular karlabilir. te bu ama iin sz konusu farkll
n sergilenmesi zorunludur. u insanlar birbirinden ne
kadar da deiik! cmlesini ileriye ynelik her trl keha
neti kap dar eden bir vurgulamayla dile getirmek, insan
larn bilgi daarcnn bu yoldan da zenginleecei hayaline

22
kaplmak dpedz yanltr. Y:ukardaki cmleyi byle vur
gulayanlar, insan denen yaratkta gzledikleri eitlilik ve
her trl etkilenmeye kapallk dncesiyle kendilerine
doyum slayanlardr. Bunlar, sz konusu vurgulamayla fa
lan ya da filan oyun kiisinde hi beklenmedik davranlarla
karlalabileceini stfr kapal dile getirirler; kiilerin, ken
di kafalmncfa yaattklar gibi farkllk ve dourganlklar
karsnda ellerinden yapacak bir ey gelmediini sergiler,
(aslnda bunun iin bizzat bir eylemde bulunmalarna gerek
kalmakszn) sz konusu farkllk ve dourganl kendi
lerinin de oyun kiileriyle paylatklarna gerek kendilerini,
gerek bakalarn inandrmaya alrlar.' nsanla bir b
yklk kazandrmak iin insann kendisini kltrler. Ama
aptalca aldanlardr hepsi. nk, gerekte byleleri drt
bir yandan gelecek etkilemelere ak bulunduklarn, ken
dilerininse hibir bakmdan etkileme gc gsteremedikle
rini balatmaya urarlar yalnz ve kendi kendilerine kar
mucizevi bir inan beslemekten asla geri durmazlar: Sanki'
kendileri insanlk dedikleri eyin dnda kalmaktadr. S
zn ksas, oyuncu yalnz ad geen para-bilgiyi bir esriklik
havas iinde seyirciye sunmakla yetinmeyecek, hemen
ardndan: nsanlar birbirinden farkldr; iyi gzel ama, pra
tikte bu farkllk tam anlamyla ne ldedir? sorusunu
ortaya atp, onu bir zme kavuturma iin aba harcaya
caktr.

5.

Tarihselletinne
Tarihselletirmeye bavuran oyuncular iin insan, kesinlikle
budur.denemeyecek, geliim srecini henz tamall!lamam
nitelik tar; bir deil de birden ok kiidir adeta. Geri
naslsa yledir bir kez; nk yaad zaman kesitinde bu
nun iin yeterince neden vardr. Ama yaad zaman bir

23
yana braklp, geliim ve oluumunun bir baka zaman ke
sitinde gereklemesi salapsa, bir baka kii kimliiyle kar
mza kacaktr. Bugn yle ya da byle biri midir, dn
baka trl biri olduu iindir bu. Biyologlarn plastik de
dikleri ey zamanla katlmtr varlnn hamuruna. Kendi
sinde dn gelimi olan ve bugn henz geliebilecek olan
pek ok ey sakldr. Madem ki dn deimi, bugn de
deiecek demektir. Artk deiememesi, en .azndan dei
me eylemini eskisi gibi gl bir biimde gerekletireme
mesi de onun portresine btnlk kazandran izgilerden
biridir. Ama dorusu, ancak byk toplum birimleri iinde
yer ald zamandr ki, byle .bir deiemezlik durumuna
srklendii grlr.
Dolaysyla oyuncunun yapmas gereken, oyun kiisinin se
sini bir sr st seslerle donatmasdr. Tarihselletirdii
kiinin sesi bir sr yanky barndrr kendisinde; btn bu
yanklarn bir arada dnlmesi, ama her birinin deiik
ieriklerle donatlmas zorunludur.

6.

Oyun kiisinin biriciklii.

Peki; tutalm ki sahneye karlacak kii bu yoldan tarihsel
letirildi, zamana baml ve bu zelliiyle geici nitelik
tayan bir karakter gibi sergilendi, bir cevap verme duru
munda verdii cevap, varln alttan alta sezdiren birden
ok cevabn eliinde de olsa eitli cevaplardan yalnz bir
tanesiydi, belli bir durumda vermedii cevaplan ise daha
baka durumlarda buyur etti bize; o zaman bu kii rasgele
bir insan dzeyine indirgenmeyecek midir? Yaad zaman
kesiti ve mensup olduu snfa gre, burada bir kiinin
deiik cevaplarla karmza ktn grmekteyiz; bu kii
rnein bir baka zamanda yaasa ya da yaad kadar ok
yaam yln henz geride brakmam olsa veya yaamn

24
glge yannda srdrse varln, kendisinden bir baka ce
vap alacamz kukusuzdur Ancak, alacamz cevap da
yine sz konusu durumda ve sz konusu zaman kesitinde
yaayan bir kiinin cevab gibi belirli nitelik tayacaktr.
Acaba cevapta deiiklikler dnlilemez mi? Nerededir o
kii; o diri, bakalaryla deitirilemeyen, kendi gibilerin,
yani kendi gibi ayn koullar altnda yaayanlarn tpks
olmayan o kii nerededir? Kukusuz bu 'ego'nun da (ben)
sahnede sergilenmesi zorunludur. Sahneye karlan kii,
kendi ben'ini (oyuncu) ve seni (seyirci) baka durumda
ortaya koymaz yalnz. Yaad belli snf ve dnem iinde
kendine zg bir yaratk gibi canlandrlmad sre, oyun
kiisinin belli bir snfn ve belli bir dnemin yesi gibi
sahnede yanslanmas dnlemez. rnein dindar bir ki
iyi alalm ele ve diyelim bu kii bir emeki olsun. Byk
endstri, ii snfnn dinsel duygu ve dncelerinin pek
geni lde hakkndan gelecektir; ama iileri tek tekele
aldmz zaman, ilgili konuda gsterecekleri tepki birbirin
den pek deiik nitelik tayacaktr. ilerin genel tepkiden
ayrlan bu zel tepkilerini toplumsal farkllklarla aklaya
bilir, byle bir yola bavurmaya eilim gsterebiliriz daha
ok. Ama aklama hayli kuramsal nitelik tayabilir; yani
iilerdeki tepkiyi genel (snfsal) dorultuya gre deitire
bilmemizi salayacak toplumsal nlemlerdn bizi bazen
yoksun brakabilir. Bu durumda, pratikte (toplumsal ilem
den geirme bakmndan) bizim devingenlik kazandrama
yacamz bir nesneye tosladmz, elimizdeki ara ve ge
relere kafa tutan bir karm (amalgam) karsnda kald
mz, sergileyeceimiz kiinin bir parasin oluturup bizim
ister istemez br paralarla beraber seyirci nne kara
camz bir eyle yz yze geldiimizi syleyebiliriz. Artk
verecei cevaplarn ierecei st tonlar, baka bir durum ve
baka bir zaman kesitinde tasarladmz oyun kiisinin ken
disinden deil, ona benzemeyen bakalarndan gelecektir.

25
OYUNCUNUN SEYRCLERLE LKS

Oyuncunun seyircilerle ilikisi, en ufak bir zorlanmla yer

vermeyen alabildiine dolaysz nitelik tamaldr. Oyuncu
seyirciye bir bildirimde bulunacak, karsna bir ey kara
caktr; dolaysyla salt bir bildirimde bulunan, bir olay ser
gileyen kii davrann tm eylemlerine temel yapmas ge
rekir. Bildiri ve sunu ister sokakta, ister bir odada, isterse
bildiri ve sunular iin ayrlm eni boyu belli sahne dediimiz
tahta zemin zerinde gereklesin, oyuncunun davran
bakmndan hibir ey deimez. Srta zel bir giysi, yze bir
mask geirilmesi de yine deitirmez bir eyi; oyuncu, byle
bir yola bavurmasnn nedenini gerek bata, gerek sonra
dan seyirciye aklayabilir. Ancak hayli zaman nce bir ka
rara varld ve bu karara uyularak imdi belli bir mekanda,
belli bir saatte insanlar arasnda geen bir olayn henz
gerekleiyormu gibi, yani nceden hazrlksz, doal bi
imde seyirciye sunulmasnn panland ve sz konusu
karara varldnn seyirciden gizlenmesinin de yine ilgili
karar kapsamnda yer ald izlenimini uyandrmaktan ka
nlmaldr. Yalnzca biri kmakta, herkesin iinde bir ey
gstermekte, hatta gsteri eyleminin kendisini de gsteri
konusu yapmaktadr. Oyuncu bir bakasna yknecektir
kukusuz; ama yknme iini, sanki bizzat yknd in
sanm izlenimini uyandraca lye vardrmayacak, ken
disini seyircilere unutturmak gibi bir amala' byle bir y
knmeye bavurmayacaktr. Oyun srasnda, kendine zg
karakter zellikleri ieren, bakalarndan farkl normal bir
kimse ve bu durumuyla kendisini seyredenlere benzr biri
kimliini koruyacaktr. Bunu nce belirtmek gerekiyor,
nk asla allm bir davran deildir. Genel olarak,
oyununa balamadan gzlerini seyirciler zerinde gezdir-

26
meyi, her hareketiyle ak ak, hatta zerinde durarak
seyircilere ynelmeyi oyuncunun kendisine temel bir davra
n yapt sylenemez. Oyuncunun seyirciyle bylesine bir
gz gze/ii., bu Senin nnde sergilediim kii imdi ne
yapacak, bak dikkat et! ars, seyirciye yneltilen bu
Grdn m? nlemi, <<Sen bu konuda nasl dnyorsun
bakalm? sorusu eiik nanslarla verilip artistik biimde
ele alnd m, oyunun tm katlk ve ilkellii ortadan kalka
caktr. Oyuncunun byle bir tutumdan asla uzaklamamas
gerekir, nk yabanclatrma efektinin bir baka tutum
iine yerletirilmesi olanakszdr.

27
KNCL DARBE

Oyuncunun bilmesi gereken bir ey de, oyunun seyirciler

zerindeki etkisinin, oyunun oynand mekan ve zaman
dan deiik bir mekan ve zamanda kendini aa vuraca
dr. O)'Uncunun dudaklarndan dklen szler seyirciye u
lancaya dek hayli uzun bir yolu geride brakr; geni bir yay
izdikten sonradr ki, gelip bulur seyircinin kulani ve bu
an' bir sesle balantl olarak dnebiliriz; sesin ad da
ikincil darbe'dir. Bu ikincil darbe'yi oyuncunun beklemesi,
deerlendirmesi ve belirlemesi gerekir.
Oyuncu, bilmedii bir eyi renme frsatn seyirciye sala
yabildikten sonra ne diye onu yalnzca bir yaantnn kuca
na srklemeye kalksn?
Geri oyuncu, znt hissederken znt reten biri gibi
alglanabilir seyirci tarafndan. Ama bu yaptyla seyircinin
salt J:ayal gcne bir boalm salayacak, daha nemli bir
grevi yerine getirerek onun bilgi daarcna bir katkda
bulunmayacaktr. Oyunda yalnz eitli duygular yaayan
bir eyiI'cinin kendi kendisini daha ok bilip tanyacai sy
lenebilir belki, ama bu da iyi bir ey saylamaz. Seyircinin,
duygu asndan kendi zerinde pek durmayp bakalarnn
duygularn renmeye almas kukusuz daha yerinde bir
davrantr. Hatta kendi duygulan bir bakasnn duygular
kimliiyle karsna karlmaya grn, onlar daha iyi yaa
yp kavrama olanana ka\ruur. Dolaysyla, oyuncu teknik
yoldan etkilemeye bakar seyirciyi, salt belli koullarda belli
bir kiide olup bitenle ille de akmas gerekmeyecek nes
neleri sergiler. Sahnedeki br oyuncularn, yani kendisiyle
zdelemeyecek kiilerin kendisinde alglayaca eyleri
ortaya koyar. rnein, bir kiinin korkmasn m canlandr-

28
mak istiyor, iindeki korkuyu yenmek ya da saklamak iin o
kiinin gsterdii abay dile getirmeyi yeler. Byle davran
makla yalnz sahnede var olmaktan karak, seyirciyle
arasnda bir iliki kurar.
zlenecek byle bir yntemle, bakalarna kar davranlar
incelenerek kiilerin oluumu salanr.
Bu da ok nemlidir, nk hangi toplulukta olursa olsun,
bakalar karsnda aa vurduu davran ve eylemlere
baklarak deerlendirilir tk kii ve yine tek kii bakalarm
nasl etkileyeceini onlarn yznden anlar. Yalnz var ol
mak yeterli deildir; bir insann karakterini yapan, onun
grd ilevdir.
Byle bir ama gden oyuncu, duygu ve dncelerin da
vurumundan ok jestler zerinde dur.ur. Buna gre, szle
rin de bir jeste balanmas gerekir.
Bir gsterimde bulunur, bu byledir dersen, gsterme eyle
mini o trl gerekletirmelisin ki, seyirci Byle midir
acaba? sorusunu sorabilsin.

29
[GESTUS ZERNE]

Gestus'la anI, atlmak istenen, bir ya da birden bk kiinin, bir

ya da birden ok kiiyi hedef alan jestlerinden, mimiklerin
den ve genellikle szlerinden oluan btndr.
Balk satan biri, bir yandan da satma gestus'unu sergiler.
Vasiyetini kaleme alan bir insann, bir erkei batan kar
mak isteyen bir kadnn, bir kimseyi dayaktan .geiren bir
polisin, yannda alan on kiiye cretlerini deyen patro
nun bu eylemleri toplumsal bir gestus'u ierir. Bir adamn
Tanr'ya yakar, yukardaki tanma gre, ancak byle bir
yakarn bakalaryla ilgili olmas ya da insanlararas iliki
lerin yer ald bir atmosfer iinde gemesi durumunda
gestus saylabilir. (Hamlet oyununda kraln Tanr'ya yakar
buna bir rnektir.) Bir gestus salt szlerle yanstlabilir,
radyoda yer alabilir rnein; bu durumda belli' kimi jestler
ve belli birtakm mimikler, rnein alakgnll bir reve
rans, bir omza vuru szler iine yedetirilir, szlerden var
lklar alglanabilir kolaylkla.
Bunun gibi, sessiz filmlerde grld zere, bazfjestlerle
mimikler ya da glge oyunundaki gibi yalnz baz jestler kimi
szleri ierebilir.
Szlerin yerini baka szler, jestlerin yerini baka jestler
alabilir,. ama gestus deimeden kalabilir yine de.

30
OYUNCULARA DREKTalFLER

-medi de, tersine-di

Oyuncu, oyunun nemli btn yerlerinde, yaptklarna ek
olarak yapmad bir eyi de bulgulayp aa vurmal, seyir
ciye sezdirmelidir. rnein: Haydi baladm seni! de
mez de: Bunu yanna koymam senin! der. Baylmaz da,
canlanp dirilir tersine. ocuklarn sevmez de, tersine nef
ret eder onlardan. Sa arkaya yrmez de, tersine sol ne
yrr. Sylemek istediimiz.ey ud.ur: Oyuncu, tersine'nin
gerisinde sakl yatan sahnede sergiJemeJi ve bu sergilemeyi
o trl gerekletirmelidir ki, sergiledii ey -medi de nin
'

gerisinde sakl yatan da kapsasn.

2.

lk izlenimlerin bellekte saklanmas

Oyuncu, roln hayrete kaplan ve yer yer kar kp itiraz
larda bulunan biri tutum,uyla okuyup incelemeli, oyunda
konuaca szleri ezberlemeden, metnin neresinde hayre
te dtn, neresinde itirazlara kalktn belleine yer
letirmelidir. Bu ilk izlenimleri oyununun kapsam iine ald
m, seyircinin de hayrete den ve itirazlara kalkan bir
tutumla oyunu izlemesini salar ki, bu da onun bir devidir.

31
3.

Oyunun nasl oynanacana "ilikin aklamalann

saptanma
s ve gerektii.nde bunlann da szle aa vurulmas
Oyuncu, konutuu szler ve yapt ilerle ilgili olarak
kafasndan bulup karaca birtakm aklamalar prova
srasnda yksek sesle aa vurmaldr. rnein, konuaca
bir cmleden nce yle diyebilir: Bunun zerine kza
rak -nk bir ey yememitim henz- yle syledim:
ya d,a zamanlar durumun ayrntlar konusunda heniiz
bilgim yoktu, dolaysyla dedim ki: Bu arada oyuncunun
roln bir kez birinci, bir kez de nc kii zamiriyle
okumas yerinde olur. nc kii zamiriyle oyundaki belli
bir kiiyi, diyelim kendisine dmanca duygular besleyen
birini hayalinde canlandrd m, asl konuma tarzn oyuna
ilikin direktif ve aklamalarn diksiyonundan ayrp baa
ryla ayakta tutmasn renebiliL rnein, birinci ki za
miriyle: na gerekten ne dndm akladm ve
yle syledim denmise, nc kii zamiriyle: Baktm
sinirlendi, beni incitecek bir sz arand, sonunda yle sy
ledi, denir. Ve anlatlan yol izlenerek, nc kiinin a
zndan, onun ses tonuyla sylenmi eyin, syleneni iitenin
ses tonuyla konuulmas salanr. Hi kukusuz nc kii
zamiri, roln baaryla oynanmasnda kesin nem tar; by
le b'ir konumada konuan, oyuncunun kendisidir; yle ki,
oyunla ilgili direktif ve aklamalar, oyuncunun oynad
kiiyle ilgili grn yanstr.

4.

Rollerin dei tqkuu

Oyuncu partneriyle roln dei toku etmeli, bunun iin
de bir kez onun oynayn kopya edip, bir kez kendi oynay
1biimini ona gstermelidir.

32
5.

Alntlama
Oyuncu, iinden geldii gibi konutuu izlenimini uyandr
maya kalkmayp, en iyisi gerei gz nne sermeli, yani
belli bir metindeki szleri ahnttladtn aa vurmaldr.

6.

Yazarlk
Oyuncu yazma sanatn renmelidir. yle ki, herhangi bir
slubu kendisine mal edebilecek yetenei gsterebilmeli,
yani ozann slubuyla doalamalarda bulunabilinelidir. A
rna sz konusu doalamala_r not etmesini bellemeli, bunu
da en iyisi onlar szle aa vurmadan yapmaldr.

7.

Hoa gitme
Oyuncunun balca devlerinden biridir. Her eyi, ama en
ok dehet verici durumlar hazla sergilemeli ve duyduu
hazz da aa vurmaldr. Elendirerek seyirciye bir ey
retemeyen ve reterek seyirciyi elendiremeyen oyun
cunun tiyatroda ii yoktur.

33
[DENEYMLER]

Oyuncu arkadatan yararlanma

u ya da bu kiiyi oynayacak oyuncu, bunun iin oyuncu
arkadalarnn oyunlarna gereksinim duyar. nk arka
dalarnn hem kendisine, hem sklkla bakalarna kar
davran, onun hakknda ok ey syler bize. Bakalar
zerinde yapaca etkide bir oyuncunun doas kendini
aa vurur; bakalar kendisine nazik mi davranyor, yoksa
kmseyerek rrii, ya da arm bir edayla m; buna gre
oyuncunun portresi deiir ve davranlar gerekli nedenle
re kavuur. Bakalarna kar taknaca tavrn, bakalarnn
oluumunu salayp onlar deitirmenin oyuncuya salaya
ca yarar da yine.ayn ereve iinde ele alnmaldr. Kar
lkl birbirlerini yaratarak ortaya koyacaklar oynay biimi
(sanat) gnmz oyuncular iin ylesine allmadk bir ey
ki, syleneni dikkatle dinleme, bir hayretin davurumu vb.
gibi alabildiine kesin ve doal davranlara bile sahnede

artk rastlanamamaktadr.

2.

Mzik
Mziin (szl olannn) br olumsuz yanlar bir yana,
oyun iin pek byk bir sakncas var ki, o da u: Daha perde
alr almaz, metni batan sona okumu gibi davranp oy
namak zorunda brakr oyuncuyu. Yanl anlalmasn hani:
Elbet bir olay, birtakm akla esilerin ya da rastlantlarn
eline braklm bir hava iinde sergilenemez; nk byle
bir ey seyirciyi tedirgin eder.
34
Yay biiminde bir seyir izlemesi kollanarak sergilenir olay:
nk kiisel yan yoktur, temel bir nesnedir, oyuncu ve
seyirci olarak pek ok kimsenin tiyatroda bulunmas, byle
bir olayn.sergilenebilmesi 'iindir. Ancak bunun mzik ara
clyla yaplmamas, artmacalarn, akla esilerin ve szde
rastlantlarn sz konusu yay bir atlm gcyle donatmas
gerekir.
Oyuncu, yanslayaca kiinin bir duygusunu aa vurmay
deil (kald ki bunu da sz konusu duyguyu sergileyecekken
ona sahip kmak biiminde gerekletirir okluk); bir istei
ya da bir bilgiyi, yani ileriye doru itici bir gc seyirciye
sunmay grevi diye beller de konutuu szlerin anlamn,
konuma srasnda iinde uyanandan daha ok duygusalla
kamadan karp ortaya koyarsa, ancak o zaman seyirci bir.
ey hissedebilir, kendisinden nce bir bakasnn ineyip
sindirmedii, yani salt bir pislik olmayan bir yiyecee kavu
ur.
Mzikle alan oyuncular, oyun kapsainndaki olaylara,
yani yaama ilgi gstermekten kar, ilgileri yalnz kendi
kendilerine ynelir, ki bu da bir oyun iin ok az bir eydir.
Bundan byle filozoflua falan kalkmayarak, yalnzca bir
arkcya dnr. Salt kendini ne karmak, salt bir arky
seyircilere buyur etmek iin frsat kollar; oyuna uzaktan
katlan birine, rnein bir iskambil oyununda oynayanlar
rahatsz eden bir seyirciye, btn ii kendi kendisi olan bir
insana dnr, ksaca bir burjuvadan fark kalmaz.

3.

Seylin yinelenmesi
Seyircinin sizi bfr deil. pek ok kez seyretmesin'i istiyorsa
nz, ancak seyir eyleminin pek ok kez yinelenmesi duru-

35
munda sergilenen olayn tmyle akla kavuaca gibi
oynamalsnz. Yani oyununuz bir kezliine seyir iin olma
maldr.

4.

Evet - hayr
Bir oyunun oynanabilirlik derecesi, kapsamnda evet - ha
yr'n yer alp almamasna, evet ya da hayr'n yeterince
belirgin nitelik tayp tamamasna baldr.

5.

Makyaj
Makyaj yz bo bir duruma sokabilmeli, onu perdelemek
ten, ona bir olaanstlk kazandrmaktan, onu bir yerde
dondurmaktan (fikse etmekten) kanmaldr.
Tiyatroda makyajla gdlen amacn sezilmemesi keyfini
karr seyircinin. (Bir srr bakalaryla paylamaya yana
mamak bir onur sorunudur, yani burjuvazinin tiyatroyla
hibir alp verecei bulunmayan salakldr.)
Tiyatronun edebiyatsallatrlmasndan bu yana, oyuncular
falan ya da filan kiiyi karakterize ederken atak davranmay
brakm, onu silik bir biimde yanstmaya balamtr. Yani
kendi kendilerini yanslamlar sahnede, szde drst dav
ranm, bir baka deyile kendi kiiliklerinin tadn karm,
kendi z duygularn sergilemi ve bunlar seyircilerin ile
rinde hissetmele,ri gereken duygular diye ne srmlerdir,
vb. nk edebiyat silik ve bulanktan yanadr, kat emer
gtrr pek ok eyi, edebiyatta okuyucularn hayal gcne
seyircilerin hayal gcnden daha ok bavurulur ve her ey
bir tiyatro gecesindekinden ok daha uzun bir zaman dili-

36
minde gereklemek zere hesaplanmtr.
Oyuncunun her sahne iin deiik bir makyaja bavurmas
zorunludur; yle ki, seyirci nn bir sre ayn grnmde
kmas ana efektlerden birini oluturabilir.

37
EPK TYATRONUN BR KADIN OYUNCUSU STNE
KL SYLE

OYUNCU: Epik tiyatro konusundaki yazlarnz okudum.

spanya Sava'n ele alan kk oyununuzu seyret
tim. Bu yeni tekniin harikulade kadn sanatsnn
barol stlendii oyun karsnda, ne yalan syleye
yim, hayrete kaplmadan duramadm. .Bunun gerek
anlamda tiyatro nitelii tamas beni artt.
BEN: Ya?
OYUNCU Yeni oyunculuk teknii stne yazdklarnz
okuduktan sonra ok kuru, soyut, ksaca didaktik (
retici) bir oyun beklemem sizin iin srpriz mi oldu
yoksa?
BEN : Pek yle saylmaz. renmenin ad ktye km bir
kez, ne yaparsn!
OYUNCU : renme iin kukusuz zevk vericidir dene
mez. Ama bende tiyatroyla alp verecei bulunmayan
bir oyun grmeye kendimi hazrlamam gerektii gibi
bir dnce doduysa, nedeni, sizin tiyatroya retici
lik grevini yklemeniz_ deildi yalnz. Sizi, tiyatroyu
tiyatro yapan baz eleri tiyatrodan kap dar etmek
isteyen biri gibi grmemin de bunda payvard.
BEN : rnein hangi eleri?
OYUNCU: Yanlsama (illzyon), merak, zdeleme.
BEN : Peki, oyunu seyrederken bir merak duygusu uyand
m sizde?
OYUNCU : Evet.
BEN : Bir zdeleme sz konusu oldu mu sizin iin?
OYUNCU : Pek deil.

38
BEN : Bir yanlsama durumu yaadnz m?
OYUNCU : Dorusu hayr.
BEN : Ama yine de gerekten bir oyun diye benimsediniz
izlediiniz oyunu.
OYUNCU : Evet, yle. Zaten hayrete kaplmamn nedeni
de buydu. Ama durun, vaktmden nce sevinmeyin.
Seyrettiim gerek anlamda bir oyundu, oyundu ama,
yazlarnz okuduktan sonra beklediim kadar da yeni
bir ey grnmedi gzme.
BEN :Gerek bir oyun nitelii tamasa, beklediiniz kadar
yeni olabilirdi, bunu mu demek istiyorsunuz?
OYUNCU : Demek istediim yalnzca u: Sahnede byle
bir oyun sergilemek, sizin yazlarnzda szn ettiiniz
kadar g deil. Barolde Weigel'i ktk m, geriye
kalanlarn hepsi amatr kimseler, imdiye dek sahneye
hi ayak atmam sradan iiler. Weigel'in kendisi de,
sizin ylesine aaladnz geleneksel tiyatroda yeti
mi teknik gc byk bir oyuncu kukusuz.
BEN : Grnze katlyorum. Bu yeni oyunculuk sanaty
la sahnede gerek anlamda oyunlar sergilenebilir. Epik
oyun teknii belli koullar altnda oyunlar sergileme
olanan verebilir amatr kiilere; yeter ki, bunlar eski
tiyatronun oyunculuk tekniini ksmen renmemi
olsun. Ve yine ayn teknik eski tiyatronun oyunculuk
tekniini ksmen unutmu oyuncularn baaryla oyun
karmalarn salayabilir.
OYUNCU Aman ne diyorsunuz! Bana kalrsa, Weigel
gereinden az ya da gereince deil, gereinden ok
teknik sergiledi.
BEN : Oysa ben yalnz teknik deil, generaller karsnda
bir balk karsnn davrann da sergilediini d
nyordum.

39
OYUNCU : Doru, bunu da yapmad deil. Ama teknik de
sergiledi. Demek istiyorum ki, balknn kars deildi
sahnede, yalnzca onu oynayan biriydi.
BEN : Ama gerekten de balknn kars deil. Gerekten
de balknn karsn oynayan biri. Bu, kesinlikle orta
da bir kez.
OYUNCU : Elbet, bir oyuncu Weigel. Ama bir balknn
karsn m oynuyor, bunu seyirciye unutturmak zorun
da. Hani bir balk karsndaki dikkate deer tm
zellikleri gsterdi sahnede, ama bu gsterme eylemini
de ayrca gsteri konusu yapt.
BEN : Anlyorum. Seyircide gerekten bir balk kars
olduu yanlsamasn uyandrmad diyorsunuz.
OYUN CU : Bir alk karsnda dikkati eken zelliklerin
neler olduunu fazlasyla iyi bilen biri gibi davranyor
du. Bunu bildii grlyordu halinden. Bunu bildiini
dpedz ortaya koymaktayd. Ama gerek bir balk
kars0 kukusuz farknda deildir bunun, kendisindeki
dikkati eken zelliklerin bilincinde deildir. Dolay
syla, sahnede bunun bilincinde olan birini mi_ gryor
sunuz, grdnz kimse iin balknn karsdr diye
mezsiniz.
BEN : Tersine, bir oyuncudur dersiniz, anlyorum.
OYUNCU Oyunun belli yerlerinde Weigel'in: Bakn,
gryor musunuz, ben nasl biriyim? diye sorar gibi
seyirci salonuna bir gz atmaseksikti yalnz. Seyircide
bu duyguyu, oynad kii olmad duygusunu srekli
canl tutmak iin teknik bakmdan bavurmad are
kalmad.
BEN : Szn ettiiniz teknii tanmlayabilir misiniz?
OYUNCU : Ancak her defasnda: Bunun zerine balk
nn kars dedi ki dncesini zihninden geirmi ol
mal ki, aa yukar azndan kan cmleler gibi cm-
40
 leleri konuabilsin. Konutuu cmlelerde, bana so
rarsanz, balknn karsnn deil de aka bir baka
kadnn cmleleriymi gibi bir hava vard..
BEN : Doru. Peki, neden Bunun zerine dedi ki gibi bir
cmleyi zihninden geirebileceine ihtimal veriyorsu
nuz onun? N eden byle bir cmle zaman bakmndan
gemite bulunuyor?
OYUNCU nk Weigel besbelli yle oynuyordu ki,
sanki gemite kalm bir olay seyirciye sunar gibiydi.
Yani seyirci, olay sanki imdi gerekleiyormu, bir
kopya karsnda deil de asl olayn gereklemesinde
hazr bulunuyormu gibi bir yanlsamaya kendini kap
trmyordu.
BEN : Gerekten de seyircinin bir olayn orijinaline tank
olduu sylenemez; gerekten de ispanya' da falan de
il, tiyatroda bulunuyor seyirci.
OYUNCU : Ama oyunun konusu spanya'da geiyorsa,
seyirci spanya'daym yanlsamasna kaplmak iin gi
der tiyatroya. Yoksa ne diye yapsn bunu?
BEN : Bir nlem mi, yoksa bir soru mu.bu? Oyunun konusu
spanya'da geiyorsa, spanya'da bulunduu yanlsa
masna kaplmak isteini gnlnde yaatmakszn, se
yirci pekfa kalkp tiyatroya gidebilfr bence.
OYUNCU : spanya'da deil de burada, Kopenhag'da bu
lunulmak isteniyorsa, Ispanya'da geen bir oyunu sey
retmek iin tiyatroya gitmenin gerei yok.
BEN : nsan Kopenhag'da bulunuyorsa, tiyatroya gidip Ko
penhag'da geen bir oyunu seyretmesinin gerei yok
da diyebilirdiniz, yle deil mi?
OYUNCU : Tiyatroda evdekinden deiik bir ey yaama
yacaksa, insan dorusu ne diye kalkp tiyatroya gitsin?
(Fragman)

41
DEGM

OYUNCU Bir oyuncunun olaylardaki deiim srecini

sergilemesi gerektiini sylediniz; Bununla ne anlat
mak istediinizi sorabilir miyim?
SEYRC: Sizin seyircinin de bir tarihi saylacan.
OYUNCU: Anladm kadaryla, sylemek istediiniz ta
rihsel oyunlar olacak?
SEYRC : Biliyorum, konusunu gemiten alan oyunlar
tarihsel oyunlar diye niteliyorsunuz. Ancak bunlar
kendileri tarihi olan seyirciler iin oynadnz yok
pek.
OYUNCU : Bana tarihiyle ne kastettiinizi syleyebilir
misiniz? nk sanrm birtakm garip olaylar derle
yen bir koleksiyoncu ya da bir bilim adam deil anlat
mak istediiniz. Tiyatroda tarihinin bunlardan biraz
deiik bir kimse olmas gerekiyor nk.
SEYRC : Tarihi, olaylardaki deiim sreciyl ilgilenen
kiidir.
OYUNCU: Peki, bu gibi kimseler iin nasl oynamal oyun:
cular?
SEYRC: Eskiden_ imdikine gre deiik olan gstermeli
ve bunun nedenini belirtmeli, ama beri y'.mdan dnn
nasl bugne dntn de sergilemelidir. Diyelim,
on altnc yzyln krallar m karlacak sahneye, sz
konusu kiilere ve onlarn davranlarna gnmzde
artk rastlanmad ya da rastlanyorsa, buna amadan
gememek gerektii de gsterilmelidir.
OYUNCU Yani insann hep ay: kalp deimediini
sergilemeye yanamamaflyz:.demek istiyorsunuz.

42
SEYRC : nsan, geirdii deiimlerc;Ie aa vurur kendi
ni. Onu birbirinden farkl davran biimlerinden so
yutlamanz, biz insanlarn yaam biimine kar bir u
mursamazln domasna yol aar ki, bu da gnmz
deki yaam biimini onaylamak demektir.
OYUNCU : Bir rnek verebilir misiniz?
SEYRC : Kral Lear'in ilk sahnesinde yal kral lkesini
kz arasnda paylatrr. Ben bir oyun grmtm, ora
da Kral Lear kl. darbeleriyle tacn paraya ayr
yordu. Beenmedim dorusu. Ama tacn deil bir ha
ritay yrtp para etse de paralardan her birini bir
kznn eline tututursayd, o zaman holanrdm daha
ok. O zaman byle bir ynetimle ynetilen bir lkenin
eninde sonunda ne duruma decei anlalr, Lear'in
davran da daha bir yadrgatclk kazanrd. Varisler
arasnda ev eyas m, yoksa lkeler mi paylatrlyor,
bunlarn birbirinden deiik eyler saylacan seyirci
ler arasnda kafasndan geirenler bulunurdu. Byle
likle geride kalm yabanc bir a dirilir, iinde yaan
lan imdiki a ise gemi an anlatm biiminin
altnda belirip ortaya kard. Ayn oyunda tahtndan
indirilen kraln sadk bir ua, krala ihanet eden bir
dier ua pataklar. Yazarn grne gre, dayak
atan uak sz konusu davranyla krala kantlar sada
katini. Ama dayak yiyen ua oynayan oyuncunun,
yedii dayaktan duyduu acy aka deil de, ciddi ola
rak yanstmas gerekirdi. Diyelim, kafas gz krlm
durumda srklenip kap dar edilseydi, seyircilerde
bir yadrgama duygusu uyandrrd ki, bunu da uyandr
mas gerekiyordu.
OYUNCU : Peki, imdilerde sergilenen oyunlarda nasl
durum?
SEYRC : te temel sorun da bu. zellikle gnmzdeki

43
 ada oyunlarn tarihsel bir adan ele alnp oynan
malar gerekiyor.
OYUNCU : Diyelim, sahnede gnmzdeki kk bir bur
juva ailesini sergileyeceiz. Ne yapmalyz bunun.iin?
SEYRC : Bir btn olarak bu ailenin gemi dnemler
dekine benzemeyen bir tavr, bir davran vardr. Ve
yine ilerki bir dnemde ilgili tavr ve davrann bugn
kne benzemeyecei dnlebilir pekala. Bu durum
da ailenin yaamnda kend.ine zg olann, yani amz
iin tipik zellik tayann sahnede sergilenmesi, eskiye
gre deimi eylerin, henz baz deiikliklere kar
direten ya da artk deime srecini yaayan alkanlk
larn gsterilmesi gerekir. te yandan, bireyin de yine
kendi tarihi vardr ve bu tarih de olaylardaki deiim
srecinin egemenlii altndadr. Bireyin bana gelen
ler tarihsel nem tayabilir. Bir baka deyile, yalnz
tarihsel nem tayan olaylar sahnede yanstlmaldr.
OYUNCU : Byle bir yol izlenirse, insann kendisi nemini
ar lde yitirmeyecek midir?
SEYRC : Tersine. Kendisinde gerekleen ve kendisiyle
grnr durum alan deiikliklerin tmyle saptanma
si ona saygnlk kazandracaktr. Gemi alarn Na
polyon'larn ele alrken gsterilen ciddilik, gnmz
insan karsnda da hi eksiksiz aa vurulmaktadr
nk. Diyelim, Bir emeki, patronu tarafndan alk
tan lme mahkum ediliyor diye bir sahne gryorsu
nuz, Napolyon, Waterloo'da yenilgiye uratlyor di
ye bir sahneden daha az nem tamas gerekmez bu
nun. Emeki sahnesinde bir araya gelen kiilerin jest
leri de tpk Napolyon sahnesindeki gibi kolay akldan
kmayan jestler olacak, arka plan da yine titizlikle
seilip belirlenecektir.
OYUNCU Yani oynadm kiiyi o trl ele alacam ki,

44
 yaamnn falan evresinde byleydi, falan evresinde
yle diye gsterebilecek ve te syledii si ya da
O evrede byle konuuyordu hep diyebileceim.
Sonra, bunu da nun snfndaki insanlar byle konu
ur ya da davranrlard veya benim oynadm insan
falan davranyla ya da filan konuma biimiyle kendi
snfnn insanlarndan ayrlyordu gibi szlerle bir i
liki iinde sunacaim.
SEYRC : Evet. Rollerinizi adamakll bir okuyun yle, ilk
gznze arpacak ey bu tr tarihsel balklar olacak
tr. Ama tarih denilen eyin snf atmalarnn tarihi
saylacan, dolaysyla balklarn toplumsal bakm
dan nem tamas gerektiini unutmaynz.
OYUNCU Yani seyirci bir toplum tarihisi oluyor yanl
anlamadmsa?
SEYRC : Evet, yle.

45
TMEVARIM YNTEMNDE PROVA
YNETCSNN DAVRANII

Byle bir yntemde provalar yneten kii, kafasnda belli

bir dnce ya da ngryle (vizyon), deiik konumlara
(pozisyon) ilikin bir plan ve hibir eksii bulunmayan bir
dekor tasarmyla gelmez tiyatroya. Kafasndaki bir dn
ceyi gerekletirmek gibi bir amac yoktur. Oyuncularn,
mzisyenlerin, ressamlarn vb. almalarndaki, verimlilii
kamlamak ve rgtlemektir devi. Provadan anlad ey,
batan beri kafasnda kotarlm hazr bekleyen bir nesneyi
krba darbeleri altnda yunculara. belletmek deil, birta
km deneme ve snamalarn yardmyla iyi'yi ve gzel'i ortaya
karmaktr. Oyuncularn, prova edilen her nesne iin bir-
den ok olasln var!n gz nnde tutarak davranmalar
zerinde durur, diretir. Acele ve telala tek ve biricik
doru zm vaktinden nce aa vurmas sakncal bir
davrantr. Tek ve biricik doru zm diye bir ey varsa,
nihayet olas zmlerden biridir ancak. BU yzden, akla
gelebilecek br zmleri de snama ve denemeden geir
mek, zahmete deer bir i saylmaldr; sonunda ele geiri
lecek zmn deeri artar bylece. zmleri tek tek ele
alp ie yaramayanlar saf d brakma yntemi, son zme
g katar. Bu bir yana, prova almalarna katlanlarn
verimlilik derecesi birbirini tutmaz; retim tempolar dei
ik olup, her birini evke getirmek iin izlenecek yol birbi
rinden ayrdr. Ve yine almaya katlanlarn ilgi alanlar da
birbirine uymaz; bunlarn hi eksiksiz kendilerini aa vur
masn salamak, bulunacak toplu zmn bir zenginlik ve
arlk kazanabilmesi bakmndan zorunludur. Glklerin
alfagclmi, kalplam ve geleneksel yoldan ele geirile
cek tm zmlerinin maskesini alaa etmek, provalar
46
ynetene den nemli bir grevdir. Provalar JYneten,
zaman zaman duraklamalara srklemelidir almala:.
Her vakit zm bilen ve elinin altnda hazr bulunduran
biri saylamayacan itiraftan asla ekinmemelidir. alma
lara katlanlarn kendisine besleyecekleri gvenin temelini,
gerek zm saylamayacak zmleri saptayp belirleme
gc oluturmaldr daha ok. Prova yneticisi kukularn
aa vurarak, akla gelebilecek bak alarnn bolluuna
dikkati ekerek, karlatrmalara giderek, anlarn evre
sindekilere buyur ederek, deneyimlerinden sz aarak a
lmala:_a katkda bulunur. Genellikle deiik durum ve rol
lerin pek hzl bir tempoyla kotarlmasn nlemeye urar;
nk zllikle byle bir tempoyla almak, tekilerden
daha gl (nl) rutin oyunculara, dier oyuncularn ve
rimliliini felce uratarak kendi geleneksel zmlerini ne
srp kabul ettirme frsatn verir. Roller datlp oyun
metni hep birlikte okunurken, prova yneticisi, oyuncularn
aran bir-tutumla davranmalarna dikkat eder; oyuncula
rn: N eden sylyorum ben bunu? ya da: N eden o sy
lyor bu sz? gibi sorular yneltmesini salamaya zen
gsterir. Hatta: Ben (ya da o) bu ya da u szti sylese, daha
iyi kaard gibi laflar edecek biimde onlar ynlendirmeye
alr. Belli bir konuda belli bir zm ele geirildi diyelim,
oyuncularn balangtaki duraksamalarnn ve bu zme
kar klarnn provalarn ileriki aamasnda ortadan kay
bolup gitmemesine zen gsterir. u ya da bu durumda
sylenecek sz ve bavurulacak davrantaki kendine zg
lk provalarn en son aamasnda da sezilebilmeli, bylece
sz konusu duraksama ve kar klar seyircilerin de, ken
di ilerinde duyup yaamalarna frsat verilmelidir. Metnin
zerinde allan masadan sahneye giden yol, bir rpda
geric!e braklmamaldr. En iyisi, oyundaki sahneleri para
para tiyatro sahnesine aktarmaktr. alma masasndan
tiyatro sahnesine geilip de orada ayrntlar verilirken ke-
sinlikten uzak, ima yollu bir yntem uygulanmal, bu yn
tem yine oyunun son biiminde korunmaldr. Seyirci, kar
sna karlan zme kendine zg, ama bir rastlant zel
liini de ieren zm gzyle bakabilmelidir ki, gerekten
de byle bir rastlantsallk zmden ayrlmaz durumdadr.
Beri yardan, oyunun btnl, ayrntlarn birbirine per
insiz, sadece kaynakla tutturulmasyla deil, en iyisi ayrnt
niteliklerini oyunun son biiminde de kaybetmemeleri ve
mantksal bir dizi izlemeleriyle salanr. Ayrntlarn birbiri
ni kovalamas ve i ie gemesindeki mantk, zellikle bu
yoldan gerei gibi vurgulanm olur. Metindeki tek tek sz
lerin, jestlerin vb. alma masasndaki konumalarda ayn
ekilde akla gelebilecek daha baka szler, jestler vb. ile
karlatrlmas yetmez. Dier olanaklarn da provalarda
sergilenmesi gerekir. Hep beklenen deil, beklenmeyen
eylerle de karlalmas, artc enin bir nkouludur.
Ve artc e de oyunun etki gcnn temel esidir.
Oyuncu bir an nce sz konusu eyi yaratmaya alr,
surdrr bu salkl aay, seyirciyi artmaya, yadrgatma
ya urar. Btn beklenebilecekler iinden mantksal ola
rak beklenmesi gerekeni semedi mi, teyatral bir efekt
ten, oyund,a yeri olmayan bir efektten baka ey gemez
eline. Salkl bir artmacann domas, mantksal z
mn artc nitelik tamasna baldr. Ayrntlar sahnede
prova edilerek testten geirilirken, seyirci salonunun duru
mu ilkin tmyle dikkate alnmayabilir. Bunu izleyecek i
kinci aamada, seyircinin olaylar en iyi biimde grebilmesi
iin gruplandrmada deiikliklere gidilir, sahnedeki olayla
ra pek genel bir ak seiklik kazandrlr. Provalar yneten,
sahnedeki her olay iin belli bir konumu (sitasyon) belir
lemek zorundadr; yle bir konum ki, sahnedekine benzer
bir olay normal yaamda ilgili konumda sergilenebilsin. Kral
Lear'in lkesini kzlar arasnda paylatrd ilk sahne, avu
katlardan, hekimlerden, protokol grevlilerinden, aile bi-

48
reylerinden, tarihilerden; politikaclardan vb. bii kalabalk
nnde gerekletirilecek bir gsteri gibi dn)ebilir. Do
laysyla ayrritlarn, ilgi ve kar alanlar birbirinden byle
sine deiik kiilerin beklentilerini doyuracak gibi seilmesi
gerekir.

49 '
GRUPLARIN DEVNDRLMES

Gruplar kapal birimler gibi sahnede devindirmek, onlarn

esnekliklerini acayip biimde yitirmesine yol aar. Bir grup
taki doal eilim, yeniden zlp dalmaktr. Oyuncular,
dirsek dirsee ya da srt srta sahnede boy gstermeyi sev
mez; bunun zerinde diretildi mi, kendilerine zg devinim
leri gerekletirecek gc gsteremezler. Elbet gerei yok
tur byle davranmann. Hani kolaylkla anlalaca gibi, bir
grubu oluturan yeler, grup ve grubun ritminde bir aksa
maya yol amakszn alas lde zgrlk ve bireysellikle
devinebilir.

50
TYATRO OKULLARI N ALITIRMALAR

a. Hokkabazlk numaralar, beri yandan kendini seyirci ye-

rine koymalar.
b. Bayanlar iin: amarlarn drlp bQklmesi. Erkek
ler iin de geer"i.
c. Erkekler iin: Deiik sigara ime pozisyonlar. Bayanlar
iin de geerli.

d. plik yumaiyla oynayan kedi.

e. Gzlem altrmalar.
g. yknme (imitasyon) altrmalar.
h. N ot alma becerisi. Jestlerin ve ses tonlarnn kayda gei
rilmesi.
i. Hayal gcnden kaynakklanan egzersizler. kii yaa
, mna zar atar, biri kaybeder ilkin, sonra tekiler kaybe
der.
J . Epik paralarn oyunlatrlmas (dramatizasyon). Tev
rat ve ncil'den paralar zerinde altrma.
k. Herkes iin: Srekli ynetme (reji) egzersizleri. Oyuncu
arkadalara rollerini nasl oynayacaklarnn gsterilmesi.
1. Duygusallk altr.malan. ki kadn, sessiz sakin, amar
drp bker. Kocalarn delice kskandklar numarasn
yaparlar. Kocalar bitiik odadadr.
m'. Sessiz sedasz amarlar drp bkerken sa saa, ba
baa gelirler.
n. 1 maddesindeki aka, ciddi bir durum alr.
o. Klk kyafet deitirmede abukluk bakmndan yar-

51
 malar dzenlenmesi.
1 . Paravana arkasnda, 2. Akta.
p. yknmelerde deiikliklere gitmeler. Yalnzca tanm-
lanacak; yle ki, bakalar tarafndan da sergilenebilsin.
q. Step eliinde ritmik (iirsel) konuma.
r. Pek byk ve pek kk atal bakla yemek yeme.
s. Plak diyaloglar: Plakta konuulacak cmleler, serbest
konuulacak replikler.
t. Dnm noktalarn saptama.
u. Oyuncu arkadan karakterini izebilme.
v. Kimi ara olaylarn doalama yoluyla yaratlmas (impro
vizasyon). Metin bir kenara braklp, oyundaki sahnele
rin salt konuularak geilmesi.
w. Otomobil kazas. Hakl olarak yaplacak yknmelerde
ki snrn saptanmas.
x. eitlemeler: Bir kpek mutfaa girdi.
y. Rollerin provasndaki ilk izlenimlerin bellee yerletiril
mesi.

52
SPOR EGTM

Bedensel devinimlerini denetim altna alabilmek iin oyun

cularn rnein. dans, eskrim ve boks gibi sporun eitli
dallarnda eitilmesi kukusuz nemlidir. Ne var ki, bir
gestus'u btnyle bedenine mal etmesini renmek daha
da nemlidir oyuncular iin; bu yzden, duygularn eitil
mesine gerek vardr. Bedeni eitip bir ara durumuna sok
mak sakncadan uzak deildir. Beden, oyunculuk sanatnda
salt nesne roln oynamayp zne olara.k da kendini gster
melidir. Yararl altrmalar: birbirine kartrlarak eitli
ikilerden yeni ikiler hazrlama, bir minede ate yakma,
yemek yeme, bir ocukla oynama vb.

53
[NLLERN TYATROSU STNE]

slup ve doa
slup ve doay birbirine mutlak kartlklar gibi ele almak,
samalktan baka ey deildir kukusuz. Doa, kendisine
ilikin kopyalarda hep stife biimde kendini aa vurur.
Yapaylk, sanat iin elbet doal nitelik tamaz. Ama sanat
sal biimlendirme srecinden gememi bir hikrk da, kla
sik in oyununda, doalcla alm bir seyirci kitlesi tara-

fndan bile doa karlanmaz.

2.

Gestus 'lann dei.ik kuaklarca kotunmas

in sahnesinin oyun kiilerinin kimi jest ve davranlarn
eitli kuaklar boyu deimeden 'koruma alkanl, ilk
bakta pek tutucu izlenim brakabilir. Pek ok kimseyi sz
konusu jest ve davranlr inceleme konusu yapmaktan
alkoyar. Ama byle davranmann pek savunulacak yari
yoktur. nk ne farkna varlmakszn gerekleecek bir
evrimin eksiklii, ne de belirli (bir bakasyla deitirilmez)
jestlerin varl, tutuculuun gvenilir bir karakteristiini
oluturabilir. Gerekte epik tiyatronun teknisyenlerini ilgi
lendiren, jestlerin alonulmas deil, deitirilmesi, daha
yerinde bir syleyile deitirme asndan saklanp korun
masdr. nk bat tiyatrosu gibi in tiyatrosu da repertu
varndaki kiilerin, sergilenmesinde deiikliklere bavurur
kukusuz. Gen oyuncularn iin banda yal oyunculara
yknme zorunluu, oyunlarnn mr boyu yknme nite-

54
!ii tayaca anlamna gelmez. Bir kez jestler, yle grl
yor ki, yeni oyuncular tarafndan benimsenmelerini sala
yan, ama onlarn kiiliklerine de glge drlmesini nle
yen bir zellik iermekte, yani bir esneklikle donatlm olup
kiisellik d, bir lde belirginlikten uzak karakter ta
maktadr. (Ancak, jestlerin devinimlerde ve koreografide
alas bir belirlenmilii de bnyesinde barndrd doru
dur; belirginlikten uzaklk oyuncunun yalnz uyaca l,
oyun temposu vb. ile ilgilidir. rnein arky alabrri ele:
Burada notalar saptanmtr, aina sesin tns, slubu, vb.
belirsizlik iindedir.) kincisi: oyuncu kendi baina jestlerde
deitirmelere gidebilir. N e var ki, sz konusu deitirmeler
dardan alglanabilir nitelik tamakla kalmaz, seyircilerin
denetleyen ve uyaran baklar nnde gerekleir; yaptk
larna seyircileri inandramayan oyuncu, j.innden olma gibi
bir riskle kar karyadr. Bu adan bakldnda, in tiyat
rosundaki deitirmeler bizdekinden ok daha disiplinli ni
telik tar. Geri bizde de her oyuncunun oteden beri bilinip
tannan bir kiiyi dpedz yeni bir klkta seyirci karsna
. '

karmasna izin verilir, hatta byle bir ey oyuncudan bek-

lenir; ne var ki, yeni bir kiinin yaratlmas ok daha rastlan
tsal yoldan gerekleir; kendisiyle ayp. zamanda olup biten
ya da nce'lerde kalm yaratlarla bir balanty iermez,
bunlarla ilgili bir bilgi salamaz bize; dolaysyla yeni bir
biimde karmza karlan kii gerekte bir geliimin sonu
cunda domaz, bilemedin daha ncekinin bir eitlemesidir.
inli oyuncuysa seyircinin nnde belli jestleri aka bir
yana brakr, kendinden emin bir edayla sarlr ie, belli
jestleri oyunundan karr, seyircilerde estetik bir bakald
rnn. domasna yol aar bylelikle, beri yandan kendisi de
estetik bir bakaldr eylemini gerekletirir. btn nn
srer ortaya, elindeki kartla rest eker. vgye layk grl
mesi. getirdii yenilikten deil. yenilie biilen deerdendir.
Eski'de kolay baar salanamaz, ama inli oyuncu stesin-

55
 den gelir bunun. Yaratt yenilii de eski'den gelitirip
karr ortaya. Bylece, bilim gibi gerek sanatn da belirle
yici zellii olan doal bakaldr esi, eski'yle balar ko
parmann yarglamalara konu yaplabilen ve bir sorumlulu
u gerektiren somut eylemi sreklilik iindeki yerini alr.
Ancak, oyuncunun biraz daha az, biraz daha ok kendi
kiiliinden kaynaklanan, tipik bir anlam iermeyip pek bir
ey sylemez kk asabi karakter zelliklerini biraraya
getirerek oyun kiilerini kurup atari batl oyuncularn tipik
ve yzeysel yaratlarn gznnde tutanlar, jestlerdeki de
itirmelerin kiilerin yaratlmasnda gerek ve kkl yeni
likler saylacan tasarlayamaz. Gerekten de bizim oyun
culuk sanatnda bir devrime gitmek kolay deildir; nk
ortada devirilecek bir ey olmad srece devirme eylemi
nin de zor gerekletirilebilecei aktr.

3.

in tiyatrosunun bir aynnts stne

in tiyatro top'uluklarnn batda oynadklar ya da in'de
batl seyirciler nnde sergiledikleri oyunlarda edinilmi
kt deneyimlerden tr o byk inli oyuncu Mei - Lan
fang, menajerine, kendisinin sahnede yalnz kadn kiileri
canlandrdn, ama asla kadnlara yknen biri olmadn
kamuoyuna tekrar tekrar aklatma gerei duymutur. Ba
sna, Doktor Mei Lan - fang'n erkekliinde hibir eksii
bulunmayan bir adam, iyi bir aile reisi, hatta bir banker
olduu yolunda bilgiler verilmitir. Kimi ilkel kentlerde o
yuncular saldrlardan korumak iin, seyircilere rnein
sahnede bir ala canlandran oyuncunun gerekte alak
lkla ilgisi bulunmadn aklamak zorunluuyla karlal
dn bilmekteyiz. Byle bir zorunluluk, elbet yalnzca se
yircinin ilkelliinden kaynaklanyor deildir; batdaki oyun
culuk sanatnn da1mnda kukusuz pay vardr.
56
Mei Lan - fang, srtnda smokin, sahnede -kdnlara zg
kimi davranlar sergiler. Ortada aka iki kii vardr. Biri
sergilemekte, br sergilenmektedir. Akam olur, bakar
snz iki kiiden biri, yani doktor (yani aile reisi ve banker
Mei - Lan fang) br kiiye ilikin daha pek ok eyi gzler
nne serer, onun yzi.i.n, giyim kuamn, armln ya
da kstahln, daha daha sesini seyirciye sunar. Smokinli
kii adeta tmyle silinip gider ortadan; belki o kadar ok
tannmasa, n Atlas Okyanusu'ndan Urallar'a dek geni
bir alan tutmasa, sz konusu kii bir daha tannacak gibi
deildir. N e var ki, bir kadn gibi yryp alayabihneyi deil
de, belli bir kadn gibi yryp alayabilmeyi bahta baars
grmeye nem verir, Mei - Lan fang. Balca zerinde
durduu ey, kadin konusunda biraz eletirinin, ayrca biraz
felsefenin aa vurulmasdr. Sahnede geen olay realitede
geen bir olay gibi izlense, gerek bir kadn canlandrlsa
sahnede, sanatn, dolaysyla sanatsal bir etkinin asla sz
edilemezdi.

4.

kili (iki kez) gstenne

in tiyatrosunda yalnz oyun kiilerinin deil, oyuncularn
davran da sergilenir. Oynadklar kiilerin jestlerini oyun
cularn seyircilere nasl sunduu da gsteriye konu yaplr;
nk oyuncular, gnlk yaamn dilini kndi dillerine e
virirler. Dolaysyla, bir inli oyuncuyu seyretmeye grn,
sahnede en azndan ayr kiiyi seyretmi saylrsnz; bun
lardan biri sergileyen, bur ikisi de sergilenendir.
Sergilemeye bir rnek: Gen bir kz ay yapar. Oyuncu, bir
kez ayn hazrlandn gsterir. Sonra ayn usul gerein
ce nasl hazrlandn buyur eder seyirciye. Bunlar, oyunda
dnp dolap seyircinin karsna kan ve kendi iinde

57
btnlk tayan jestlerdir. En sonunda da oyuncu, ay
hazrlayan kz sergiler; hrn mdr kz, sabrl m, yoksa
gnln bir erkee mi kaptrmtr, ortaya koyar. te yan
dan, hrnl ya da sabr ya da gnln kaptrml oyun
cunun nasl dile getirdii de, yine oyuncu tarafndan sk sk
yinelenen jestlerle aa vurulur.

s.

Seyir Sanat
in tiyatrosunun bizim iin pek nem tayan bir zellii de,
gerek seyir sanatnn yaratlmas yolunda harcad abadr.
Salt duygulardan kalklarak kolay kavranamayacak byle bir
sanatla (in tiyatrosunun seyircilerle yapt bir sr anla
may, seyircinin tiyatro karsndaki davrann dzenleyen
bir sr kural akla getirmek yeter bunun iin) yz yze
gelen bir kii ilkin sanr ki, adeta srf bilginlerin, srf iin
erbab kiilerin oluturduu dar bir evrye seslenen bir
oyun sanat karsnda bulunmaktadr. Ancak, gerei: hi
de byle ol,mad renilir sonradan: in tiyatrosu geni
halk kitlelerince de anlalmaktadr. Ama yleyken tiyatro
ya gelenlerde bir sr nkoulun varln gerektirir, seyir
sanatndan' anlamasn bekler seyircinin; byle bir sanat
yaratmaya urar. lkin renilip gelitirilmesi, ardnda.n
tiyatroda srekli altrmalara konu yaplmas gereken bir
sanattr seyir sanat. inli oyuncu yeterince bir uyutma ye
teneini, oyundan kesinlikle kap dar edilmesi gereken
byle bir gc elinde bulundursa bile, seyircinin nne
uydurma bir ey karp, onu gerek diye benimsetmeye
almaz pek; bunun gibi, in tiyatrosunun seyircisi de ge
rekli n bilgilerden ve kyaslama yeteneinden yoksun ola
rak, gerekli kurallar tanmakszn seyrettii oyunun zevkini
karamaz.

58
BR AMATR TYATRODAN
SZ AMAYA DEGER M?

Tiyatro sanatn ve bu sanatn toplumsal ilevini ciddi olarak

inceleyip aratrmak isteyenlerin, byk tiyatro kurumlar
dnda kalan deiik topluluklar, yani amatr oyuncularn
bir kendiliindenlik zelliiyle donatlm kaba ve ilkel a
balarn .da gzden uzak tutmamas gerekir. Amatr oyun---
cular, meslekten oyuncularn kendilerini genellikle grd
gibi kimseler, yani oyuncu seyirciler bile olsalar, yine de
hayli ilgin kiilerdir. Apatr tiyatro topluluklarnn pek
yaygn bulunduu lkelerden biri de sve'tir. Aslnda tek
bana bir kta saylacak sve'in devcileyin bykl, pro
fesyonel tiyatro topluluklarnn bakentten uzak kntlere
gitmesini gletirmekte, dolaysyla taradaki kentler kendi
oyunlarn kendileri sergilemektedir.
sve Amatr Tiyatro Topluluklar Dernei, alr durum
da yaklak iki bin topluluu bnyesinde barndrmakta,
bunlar her yl en azndan iki bin oyun sahneleyip, yarm
milyonluk bir seyirci kitlesine seslenmektedir. N fusu alt
milyon bir lke iin nemi kmsenemeyecek kltrel bir
aba dorusu.
Amatr topluluklarn oyunlarndaki entelektel ve sanatsal
dzeyin dklnden sz edildiini duyar, iitiriz sk sk.
Byle bir savdaki doruluk payn burada aratracak deiliz.
Ancak unu belirtelim ki, ilgili savn karsna daha baka
savlar karlmakta, hi deilse oyunlardan bir blmnde
pek doal bir yetenekle karlald ve tpluluklardan ba
zsnn kendini gelitirme yolunda enikonu aba harcadi
ileri srlme)<.tedir. Ancak, amatr topluluklarn km
senmesi yine de ylesine yaygn bir durum gsteriyor ki,

59
insan: Ya sz konusu tiyatrolar gerekten pek dk d
zeyde bulunuyorsa? Ya gerekten byleyse durum, o zam.an
amatr tiyatronun hibir nemi kalmaz m? diye sormadan
duramyor kendi kendine. Bu soruyu: Hayr, byle bir
durumda nemini yitirmez amatr tiyatr0>diyerek yantla
mamz gerekiyor.
nk sanat adna layk bir ey kotarp ortaya koyamad
m, amatr topluluklarn sanatsal abalarndan sz amaya
demeyeceini sanmak yanltr bir kez. Kt oyun, iyi oyu
nun tersine seyirdde hibir izlenim brakmayan oyun deil
dir. Kt bir oyunun iyi bir izlenim brakaca sylenemez
seyircide, doru; ama kt de olsa yine bir izlenim braka
caktr. Yarar dokunmuyor mu, zarar da dokunmaz sz,
sanat iin geerli saylamaz. Kalite.fi sanat, sanat duygusunu
gelitirir; oysa kt sanat kendi haline brakmaz sanat, ona
zarar verir.
nsanlarn byk ounluu sanatn yol aaca iyi ya da
kt sonulatn bilincinde deildir. Sanlr ki, kt nitelikli
bir sanat yaptnn iten kavrayp srkleyemedii seyirciler
zerinde olupsuz etkisi bulunmaz. Yalnz iyi deil, kt
sanat yaptlarnn da insan nne \(atp srkleyebileceini
bir yana brakalm, kendilerini sarmayacak sanat yaptnn
da seyircileri olumsuz ynde etkileyecei kukusuzdur.
yi ya da kt bir oyun, her zaman dnyann bir kopyasn
ierir. Oyuncular, insanlarn belli koullarda nasl davrandi
n iyi ya da kt sergiler sahnede. Kskan biri falan ya da
filan biimde davranr, kskanlktan falan ya da filan haller
gelir bana, falan ya da filan ilere kalkr. Varlkl bir adam
u ya da bu tutkunun kurban olur, pek yal biri u ya da bu
duygular besler iinde, bir kyl kadn unu ya da bunu
yapar vb. Ayrca seyirci, grdklerinden yola koyularak
dnyann gidiat konusunda belli sonular karmaya zen
dirilir. Falan ya da filan biimde davrand m, u ya da bu

60
sonula karlamay beklemesi gerektii sylenit kendisi
ne. Sahnedeki belli kiilerin belli duygularn paylamas,
dolaysyla onaylamas, tm iQsanlara zg, yadrganacak
yan bulunmayan doal duygular diye bunlar benimsemesi
salanr. Ancak bazen tm insanlara zg ve doal nitelik
tamayabilir sz konusu duygular. Bu konuda filmler s.ahne
oyunlarna benzerlik gsterdii, beri yandan onlardan daha
ok tannip bilindii iin, bir filmi rnek alp ne anlatmak
istediimizi aklayalm.
Kipling'in uzun bir yksn konu alan Gunga Din diye
bir film seyretmitim. Filmde ngiizigal birliklerinin yerli
halkla sava anlatlyor, Hindistan'da yaayan bir kabile
- daha kabile sznde, ulus sznn tersine vahi ve ilkel
bir hava sezilmekteydi - ngiliz birliklerinden birine bir
baskn dzenliyordu. Hintliler ya gln, ya kt insanlard;
ngilizlere sadakatten ayrlmadklar srece iyi, dosta de
nemeyecek duygular besledikleri srece ktydler. Ingiliz
askerlerine gelince: Mert ve akacyd hepsi. Hintlilerden
bir kalabala sille tokat giriip, kalabalktakilerin akllarn
balarna getirmelefi seyircileri hayli gldrmt. Derken
filmde yerlilerden biri kp, kendi halkna ihanette bulun
mutu; can pahasna soydalarnn ngilizler karsnda ye
nilmesini salam, bu davranyla da seyircilerin alkn
toplamt.
Ben kendim de filmden duygulanm, olup bitenleri onaylar
bir hava iine girmi, glnmesi istenen yerlerde glmekten '
geri kalmamtm. Oysa btn zaman biliyordum ki, iin
iinde bir bit yenii vard, Hintliler asla uygarlktan yoksun
ilkel insanlar deildi, ok eski ve devcileyin bir uygarla
sahiptiler, Gunga Din denen bu adam bir baka gr a
sndan deerlendirilebilir, rnein kendi halkna ihanet et
mi bir hain saylabilirdi. Ben duygulanm ve filmi zevkle
seyretmitim; nk gerei yanstmamasna karn, sanat-

61
 sal bakmdan tmyle baarl bir filmdi, kmsenmeyecek
bir yetenek ve beceri kokuyordu.
Byle sanatsal bir haz sonusuz kalmaz hi kukusuz; sa
lam igdleri zayflatr, kt igdleri glendirir, doru
deneyimleri rtr, yanl gr ve dnceler yayar ev
reye; szn ksas, dnyann tablosunda bir bozmacaya (tah
rife) ynelir. Hibir oyun, sahnede sergilenen hibir tiyatro
yapt yoktur ki, seyircilerin duygu ve dncelerine bir
mdahal"e nitelii tamasn. Zaten hibir zaman etkisiz kal
mamas, sanatn stn bir zelliidir.
Kendini politika dnda tutan da iinde olmak zere,
tiyatrolarn politik yarglar ve politik duygular zerindeki
etkisi imdiye kadar ok tartlmtr. Ahlak zerindeki
etkisini ne kilisede bir vaiz, ne sosyalist bir dnr yadsya
bilir. Sevgi, evlilik, alma, lm gibi temalarn sahnede
nasl ele alnd, sevenler, varolma sava verenler vb. iin
sahnede ne tr ideallerin ortaya konduu ve benimsetilme
ye alld nemli bir sorundur. Bu konuda, bu pek ciddi
alanda adeta defilelerin yapld bir podyum ilevini grr
sahne; yle bir yer ki, . en yeni kostinlerin deil, en yeni
davran biimlerinin sergilenmesine olapak verir, zerler
de tanan giysiler deil, davran biimleri karlr seyirci
nne.
Tiyatronun en n nemli denemese bile, nerdeyse en akla
yatkn etkisi, beeni oluumu zerindeki etkisidir. Duygu ve
dncelerin gzel bir biimde anlatm nasl salanr? Sah
nedeki gzel gruplamalar nasl gerekletirilir? Szn k
sas, nedir gzel? Uar bir davran ne demektir? nsan
hayran braka:i bir hile nasl olur? Yzlerce ayrnt bakmn
dan sahneden etkilenir seyircinin beenisi, ya gelitirilip
ileriye gtrlr ya da geriletip yozlatrlr. nk gereki
sanatta da, daha dorusu hepsinden ok bu sanatta beeni
kesin rol oynar. irkin olann da sahnede sergilenmesi, yine

62
bir beeninin varln gerektirir. Sahnede bavurulacak
gruplandrmalar, oyuncularn devindirilmesi, renk kompo
zisyonlar, klandrma, ses efektleri, ses tonlarnn ayarlan
mas, bunlarn hepsi de.beeni sorunudur.
Bylece politik, ahlaksal ve estetik birtakm etkilerin tiyatro
sanatndan kaynakland grlr. Sanat yapt iyiyse iyi,
ktyse kt etkiler olaca kukusuzdur bunlarn.
nsann nice teyatral biimde eitildii unutulur okluk.
Nasl davranmalar gerektii, byle bir davrann zorunlu
nedenleri kendilerine aklanmadan ok nce teyatral yol
dan kklere retilir. Kkler kulaklaryla iitir ya da
gzleriyle grrler ki, yle yle olunca glnecektir. G
lenlerle kendileri de gler, ama niin gldklerini bilmezler.
Ne diye glyorsunuz bakaym? diye soruldu mu, okluk
afallayp bocalarlar bir iyice. Bunun gibi, alayanla kendileri
de alar, byklere zenip gzlerinden yalar dkmekle
kalmaz, ilerinde gerek bir yas da hissederler. Anlamn bir
trl kavrayamadklar cenaze terenlerinde ocuklarda
gzlediimiz bir durumdur bu; karakterleri oluturan teyat
ral olaylardr. nsan bakalarnn jestlerini, mimiklerini ve
ses tonlarn kopya .eder. Alamak yas sonucu doup kar
ortaya, ama yas da alam sonucu oluur..
Yetikinlerin de durumu bundan farkl deildir. Eitilmele
rinin sonu gelmez bir trl. Yalnz llerdir ki, insan soy
dalar tarafndan artk bir deiiklie uratlamaz. Ancak
bu konuda kafa yoranlar, karakterlerin oluumunda tiyat
ronun nemini kavrar, binlerce kiinin yzbinlerce kii
nnde oyun sergilemesinin ne anlam tadn sezer. Omuz
silkip gemek, bu kadar ok insann sanat urunda harcad
emeklere bir yant saylamaz.
te yandan, enikonu basmakalp, hibir eyi umursamadan,
alabildiine saflkla srdrlecek sanatsal etkinlikler sana
tn kehdisini etkilemekten geri kalmaz. nk tiyatro sana-
63
t, sanatlar iinde nerdeyse en sk kendisine bavurulan,
insana en yakn olan ve en genel nitelik tayandr. Yani
yalnzca sahnede deil, yaam]n iinde de srdrlen bir
etkinliktir. Bir ulusu ya da bir dnemin tiyatro sanatn da
btn olarak deerlendirirken, onu, tek tek organlar sa
lkl nitelik tamadka salam gzyle baklamayacak bir
organizma gibi ele almak gerekir. Bu da yine amatr iyat
rodan sz amann bouna saylamayacan gsteren bir
baka kanttr.

64
EME OYUNCULAR STNE BRKA SZ

Bir emeki oyununda ilk dikkatimizi ekecek ey, yaln

oynay biimidir. Bir emeki oyuncudan da ben, emekiler
arasndan km ya da emekiler iin oynayan bir burjuva
oyuncusunu deil, bir burjuva tiyatro okulundan gemeqi
ve bir meslek derneine ye bulunmayan emeki oyuncuyu
anlamaktaym. Yaln oynay diye nitelediim ey; bana
emeki oyunculuk sanatnn alfabesi gibi grnyor.
nceden unu belirteyim ki, ben yaln oyun'u asla yaln oyun
olarak gzel buluyor deilim, daha az yaln oyunlar yaln
oyunlara ye tutarm dorusu. Ya hi tiyatro eitimi grme
mi ya da fazla bir tiyatro eitiminden gememi, ama sanat
iin deli div;ne olan bir kimsenin hamaratl yle kolay
duygulandrmaz beni. te yandan damak zevkini yitirmi
baz kiilere kara ekmei nefis bir yiyecee ye tutturan
bir zppelik uzamdadr. Gnmzde faizmden cann
kurtarm Avrupa, Amerika ve Asya'nn tm byk kenOe
rindeki kk emeki tiyatrolarnn oyuncular arpatr kim
seler deildir ve oyunlar da kara ekmek ile kyaslanamaz.
Oyunlar yalndr geri, ama yalmz belli bakmdan bir yaln
lktr bu. Emekilerin kk tiyatrolar, her vakit pek yoksul
bir durum gsterir, zengin dekorlar salamaya elvermez
olanaklar. Oyuncularnn gndzleri ii gc vardr. i
olmayanlara gelince, onlarn da tekilerden daha az alt
sylenemez, nk i aramak da bir itir. En azndan, akam
provaya geldiklerinde tekilerden daha az bitkin dmedik
leri sylenemez Emeki oyuncularn sergiledikleri oyunlar,
onlarn tiyatro almalarna yatracak fazla bir gleri bu
lunmadn gsterir t yandan, belli bir zgven eksiklii,
..

oyunlarda gorkein diye bir eyin: yer almasn engeller:. B-

65
 yk bireysel duygulara, tek kiilerin incelmi ruhlarnn ser
gilenmesine, ksaca zengin bir i yaama rastlanmaz ilgili
oyunlarda, bunlar emeki tiyatrolarnda seyirciye slinulniaz.
Dolaysyla, . emeki tiyatrolarnn
' oyunlar, yksulluk an-
lamnda bir yalnlk tar.
Ne var ki, emeki tiyatrolarn oyunlar_ bir baka tr yalnl
da ierir. yle .bir yalnlk ki, herhangi bir nedenle ortaya
kan bir eksiklikten deil, zel gr ve abalardan kaynak
lanr. Karmak sorunlarn daha kolay biimde sergilenme
sine olanak veren bir yaklamla sorunlardaki karmakln
ele alnp giderilebildii durumlarda da bir yalnln sz
edilebilir. Grnrde birbiriyle elien saysz olgular, insa
nn gzn yldran devcileyin bir karmaa bilim tarafndan
okluk ylesine bir dzene sokulur ki, enikonu yaln bir
gerek doup kar ortaya. Bu da, kendisinde bir yoksulluu
barndrmayan bir yalnlktr. nsanlarn toplumsal yaamla
rn sergileyen sekin emeki tiyatrolarnn oyunlar byle
bir yalnlk ierir.
Emekilerin kuk tiyatrolar, amzn insanlar arasnda
aprak ve karmak ilikiler 1'onusundaki byk ve yaln
gerekleri okluk artc bir younlukla gn na karr.
Savalar' nereden kaynaklanyor? Kimler piirip kotaryor
anlan? Kimler ekiyor ceremesili? nsanlarn insanlara re
va grd zulm ve basklar he gibi ykmlara yol ayor?
Bir sr insann onca abas ne oluyor, nereye gidiyor? Az
saydaki insann o keka yaamnn aereden geliyor suyu? Ne
tr renmelerin kimlere yrar, ne tr davranmalarn kim
lere zarar dokunuyor? te btn bunlar, emekilerin k
k ve yoksul tiyatrolarnda sergilenir. Byle sylerken yal
nz oyunlar deil, onlar en iyi biimde ve youn bir ilgiyle
sahnede sergileyenleri de kastediyorum kukusuz.
Elde biraz daha ok para bulunsa, sahnedeki oda gerek bir
odaya dnr; biraz diksiyon dersi almak frsat ele gese,

66
oyuncularn. dilinin kltrl kimselerin dilinden fark kal
maz; biraz yle n, oyunun tutunma gc artar, yemek ve
dinlenmek iin birazck daha para, oyuncular yorgunluk
nedir bilmez artk.
Oysa burjuva tiyatrolarnda bulunmayaq eyleri salamak
pek kolay deildir. Bir sava, onlarn sahnelerinde riasl bir
sava gibi sergilenebilir? Bir insann emeinin ne olup ne
reye gittiini, belli bir aznln rahat yaamnn nereden
kaynaklandn nasl gsterebilir burjuva oyuncular? n
sanlarn birarada yaamalarina ilikin o byk ve yaln do
rular nasl ele geirip seyirci karsna lkarabilirler? Yok
sulluun oyunlarn bana sardl yalnl, kk emeki
tiyatrolarn yoksulluu ortadan kaldrarak giderme ans
vardr; ama zengin burjuva tiyatrolarnn, gerek'e ulama
abasndan kaynaklanacak byle bir yalnl ele geirebil
me ans bulunmamaktadr.
Peki, ya o byk bireysel duygular? Tek kiilerdeki o ayrm
lap incelmi ruh? O zengin i yaam? Kimi aydn kiilerde
zengin bir d yaamn yerini alm zengin i yaam denilen
clz nesne ne olacaktr? Yant: Bir baka eyin yerine gei
rilmi bir nesne niteliini koruduu srece, sanatn bir alp
verecei olamaz bu i yaamla.. Byk bireysel duygular
sanatta arpk onumalara, fazla ateli ve asabi bir mizaca
dnecek, tek kiilerdeki ayrmiam ruh ise, bireysellik
bir aznln ayrcal gibi kald ve ilgili aznlk kiilik
dnda daha bakamaddi nesneleri elde bulundurduu sre
sanatta deeri abartlm salkl denemeyecek tek olgular
durumundan teye geemeyecektir.
Kitlelerin yoksullamas gerek sanat da yoksullua srk
leyecek, kitlelerin zenginlemesi gerek sanat da zeiginleJ
tirecektir.

67
 .. ..

DEKOR USTUNE
(1935ve1942 arasnda
yazlm yazlar)
ARSTOTELES OLMAYAN OYUN
SANATINDA DEKOR STNE

Dekomn toplumsal ilevi ve sahne derinlii.

Aristotelesi nitelik tamayan (zdeleme temeline da
yanmayan) ve insanlarn birarada yaamalarn sergilerken
bu yaama egemen yasalar dile getirmeye alan baz tiyat
ro yaptlarnn tarihsel tr, biyografik tr, kssa (parabel)
tr gibi farkl trlere ilikin zellikler iermesine karn,
dekor bakmndan pek ok ortak teknii gelitirdii grl
mektedir. Sz konusu oyunlarn katksz bir zdelemeyi
ve dekorlarnn tam bir yanlsamay (illzyon) benimsemeye
yanamamas, bu tekniklerin temelini oluturmakta. Aristo
telesi oyunlarda insanlarn salt d dnya gzyle baklan
evresi, Aristotelesi nitelik tamayan oyunlarda daha
nemli ve ci.ah.a deiik bir rol oynuyor. Bu oyunlarda evre
yalnz bir ereve gibi ele alnmyor artk. Doa ile insan
arasndaki madde deiiminin (metabolizma), toplumsal
karakter tayp tarih iinde deiebilen ve i gcyle ger
ekleen bu srecin bilinmesi, insann evresiyle ilgili olarak
seyircilere sunduumuz kopyalarna damgasn vurmakta
dr. nsann doaya mdahalesinin boyutlar srekli genili
yor. Bunun da dekorun yapsnda ister istemez kendini aa
vuraca kukusuzdur. Ayrca, hangi tr iine girerse girsin,
bir oyunun sahnelenii toplumsal nitelikte alabildiine so
inut yeni bir dev oluturuyor ve devin stesinden gelmek
dekoratrn de katksn gerektiriyor. Dekoratr, dekor
konusunda eldeki tm olanaklar ve tiyatro dzenini
konusunda devin stesinden gelmeye elverililii ve gc

71
 bakmndan adamakll gzden geiriyor ve birtakm yenilik
lere bavurarak kendisinden beklenen katky yerine getir
meye alyor. Ochlopkow'uri Razbeg'inde kolektif iletme
lerin kuruluunun sergilenii Moskova Tiyatrosu'nun kafa
ve kol iileri iin 1936'da Kopenhag'da sahnelenen Yuvar
lak Ktfallar ve Sivri Kafallar'da (Brecht, Knutzen) Nasyo
nal Sosyalizmin demagoji arknn sergileniinden, ya da
1929'da Berlin'de snfsal yaps tamamen farkl bir seyirci
kitlesi nne karlanAslanAsker vayk'n Servenleri'nde
(Piscator, Brecht, Grosz) 'kk burjuvann sava sabote
ediinin oyunlatrlmasndan ayr bir toplumsal dev olu
turmu, ayr bir pekor uygulamasn gerektirmiti. Btn
oyunlar iin deimeden kalp zerine dekorun yerletiril
dii iskeJet halindeki sahneyi atan kimse genel olarak de
koratr diye' nitelenir; ancak, yeni oyunlarda sahne her oyun
iin tmyle yeni batan kurulduu, yani her seferinde bir
sahne derinliine gereksinim duyulduu iin, dekoratr. bir
kavram olarak. tiyatro diline sokulmutur. Yeni oyunlarda
dekoratr, bazen sahne zemininin yerine yryen yolu, arka
plan yerine bir film perdesini, yan kulisler yerine bir orkes-
tray geirir. Sahnenin tavann inip kan asansrleri ta,ya
cak bir yere dntrr, oyun alannn kendisini seyirci
salonunun orta yerine ekip alr gereinde. zerine den
grev, seyircilere dnyay gstermektiL Neden yokken hi
bir eyi duraanlk iinde brakmaz, hibir eyi de durup
dururken devingen duruma geirmez; nk dnyann kop
yalarn sunar seyircilere, ilgili dnya da bazs henz ele
geirilememi birtakm yasalara gre devinir; ama dnyann
devinimini yalnz dekoratr deil, onun dnyaya ilikin kop
yalarn seyredenler de grr. in nemli yan, yalnz sahne
kurucusunun dnyay nasl grd deil, onun dnyaya
ilikin kopyalarn seyredenlerin dnyada yollarn izlerini
bulabilmeleridir. Demek oluyor ki, dekoratr dnyaya ili-

72
kin kopyalarn eletirici gzler iin kotaracaktr; bakt ki
gzler eletirici deil, eletirici klacaktr onlar; nk ba
kalarna ister istemez iinde yaadklar dnyay gstenne
nin ne byk bir i saylacan hi aklndan karmayacaktr.

2.

eleri.n birbirden aynlmas. Dekorun paralan olarak o

yuncular
Sergilenecek yaptn toplumsal ilevi bakmndan, ynet
men, mzisyen ve oyuncularla ibirlii yapp, bu kiileri
desteklemesi ve onlardan gelecek her trl destekten yarar
lanmas, dekoratr, sergileyecei yapt tm sanat eler
nin birbiriyle eksiksiz kaynaarak oluturduu bir toplu sa
nat yapt'na dntrmeye srkleemelidir. Dier sanat
larla ortak alma srecinde eleri birbirinden ayran de
koratr, bu tutumuyla, tpk br sanatlarn yapt .gibi
kendi sanatnn zgnln bir bakm.a korur. eitli sa
natlarn topluca etkinlii de bylece bir dirimsellik kazanr;
elerin elikisi varln korur. Dekorat.r de, belli bir
zgrlk iinde davranarak kendi olanaklaryla tema kar
snda tavr taknr. Grafik sanatndan yararlanmalar ve film
gsterileriyle sergileme iini kesintilere uratabilir 1 . rne
in, mzik enstrmanlanna2 ve oyunlara hazrlayaca' de
korun parala-r gzyle bakarak br sanatlarla ibirlii
yapar. Dekoratr iin oyuncular, bir bakma dekorun en

1) Georg Grosz tarafndan oyundan tam bir' bamszlk iinde yaplp

Aslan Asker vayk'n Servenleri'nde bir projeksiyonla perdeye
yanstlan tablolar ve Mahogonny Kentinin Ykselii ve Bat iin
Caspar Neher'in izdii desenler.
2) Kuruluk Ope ra'da Neher bir panayr laternasn sahnenin
gbeine yerletirmi, Ana'nn New York'taki sahneleniinde, Max
Gorelik, sahnenin yarsna kuyruklu iki piyano yerletirmiti.

73
nemli paralardr...Oyunculann sahnede devinecekleri ye
ri salamak tek bana yeterli deilc:lir. Dekor bir aala
adamdan ya da bir adamla bir aa ve bir de iki adamdan
oluuyor diyelim. Bu durumda aa tek bana dekor sayla
maz, daha yerinde bir syleyile saylma::nas gerekir. Grup
landrma dekorun bir paras, dekoratrn stesinden gel
mesi gereken balica grevlerden biridir. Oyuncularla ortak
almas gleen dekoratrn tarihsel tablolar yapan bir
ressamdan fark kalmaz; yle bir ressam ki, eitli mobilya
ve aksesuvar paralarn izer yalnz, bir baka ressamn
zerine kendi kiilerini oturtaca sandalyeleri, bir baka
ressamn kendi izecei ellere tututuraca kllar tuvale
geirir.

3.

Oyun yerinin inas (tmevanm yntemi)

Genel olarak oyuncularn provalar balamadan, daha do
rusu bu provalarn balayabilmesi iin dekorun saptan
mas yoluna gidilir. Yeter ki, ilgili dekor kendine zg bir
hava tayp seyiride belirli izlenimler uyandrsn, olay yeri
somut biimde dile getirilsin, baka ey aranmaz dekorda.
Bir gezi srasnda rasgele satn alnm bir kartpostal gibi,
sahnede geecek olay, dekor hazrlanrken pek dikkate
alnmaz. Sevimli oyun olanaklarn ieren mekanlar yarat
maktan teye geilmez pek ve bu i yaplrken dpedz
genel bir tutumla davranlr, oyun yeri geliigzel gruplan
drmalar dnlerek kurulur. Ama iin ille de belli grup
landrmalara gre yaplmas isteniyorsa, ilk sahne gz nn
de tutulur hep. . Dekoratr henz provalar balamadan o
yuncularn tm konum ve devinimlerini saptayaym dese,
alabildiine sakncal byle bir yntemle alsa bile, yine de

74 .
ilk sahne iin belirledii mekan br sahneler iiri de kul
lanmaktan kendini alamaz, nk ilk mekan belli bir sahne
zmn ierir ya da ierir gzk1r; aynca, dekoratr tek
ve ayn mekanda insann bandan birden ok olay geebi
lecei, rnein bir kskanlk sahnesini yaayacak kimsenin
bunun iin tutup evini deitirmeyecei dncesini farkn
da olmadan kafasnda yaatr. Byle bir yol izlemekle birden
ok insann haftalar boyu srecek ortak abasnn yararla
rndan yoksun brakr kendini, daha ilk bata yaratlm kat
ve esneklikten uzak bir mekan vardr, oyuncularn hibir
davran bundan byle ilgili mkan deitirmez. Bylesi
dekorlar iin Almanca'daki sahne tablosu (Bhnenbild)
sz yerinde bir deyimdir, ilgili dekorlarn t sakncalarn
aka dile getirir. Seyirci salonunda ancak birka yerin
bulunup, bir tablo gibi hazrlanm oyun' yerinin ancak bu
radali seyirciler zerinde tam etkisini gsterebilecei, br
yerlerde oturanlar iinse az ok arpk ve biimsiz bir man
zara oluturaca bir yana; byl bir yer ne somut bir yaptn,
ne gerek bir arazinin zelliklerini ierecektir. Oyun yeri, o
yerde devinecek kiilerin oyunuyla kurulup atlabilir an
cak; dolaysyla sz konusu iin provalarda yapilmas en iyi
yoldur; Bizim dekoratrler buna pek alk deillerdir; n
k bir ressam gibi hissederler kendilerini, kafalarnda bir
vizyon bulunduunu ileri srer ve asl iin bu vizyonu
geree dntrmek olduunu sylerler. Vizyonlarn ger
ekletirirken de oyuncular eyrek hesaba katar, nk
dekorlarn oyuncusuz gzelliinden bir ey yitirmeyeceini,
hatta belki o zaman seyircileri daha ok etkileyeceini sy
lerler. Kukusuz bu yoldan hazrlanm dekor, kendi ayarn
da bir oyunu gerektirir. Dekor belli bir sekinlik ve btn
le ular da, oynay dekorun gerisinde kalrsa, oyunun
sergilenmesi olumsuz ynde etkilenir bundan. Dekor belir
gin bir dnp tanma eyleminin izlerini tar da oyunda

75
byle bir eye rastlanmazsa, yine ayn durumla karlala
caktr. Byle de olunca, aslnda kt bir dekorun oyun iin
daha ok elverili saylaca ilfri srlebilir.
yi bir dekoratr acele etmeden, srekli snayp denemeler
le srdrr almasn. Oyun metnini titizlikle okuyarak,
tiyatronun br elemanlaryla oyun zerinde bol bol konu
up tartarak kendine nceden bir alma plan hazrlar,
beri yandan oyun metniyle sahnedeki sergileniinin kendine
zg toplumsal ilevini belirler .. Ne var ki, dekorla ilgili
temel g(irn elden geldiince genel ve esnek tutar. lgili
grn doruluk ve eriliini, oyuncularn prova sonula
rna bakarak aralksz denetlemek zorundadr. Oyuncularn
istek ve amalan, almalarn srdrrken dekoratrn
bavuraca icat kaynaklandir. Dekoratr, gi,i ve yetenek
lerinin nereye dek uzanabileini inceleyip aratrr ve
oyuncularn yardmna koar. Bir adamn topallamas, seyir
ci zende etkisini gsterebilmek iin belli bir mekan ge
rektirir. Kimi olaylar uzaktan komik grnr, ama yakndan
bakld m trajik ynde etkiler seyirciyi. te yandan, oyun
cular da dekciratre yardm elini uzatr. Dekoratrn oyun
cularn hizmetine sunaca ar bir koltuk, ancak oyuncula
rn onu bir merasimle sahneye tama.lan ve byk bir kol
layla zerine oturmalar sonucu deer kazanacaktr. Bir
yarg koltuu mu ngrlmtr oyunda, diyelim ierisine
oturacak ufak tefek bir yargcn tmyle dolduramayaca
kadar byk olmas koltuu ayr bir etki gcyle donatr. Bir
sr dekor paras vardr ki, oyun rasnda gereksizlii.
anlalr; te yandan, dekoratr oyuncular gereksiz bir sr
zahmetten kurtarr. Dekoratr, oyuncularn repliklerindeki
cmlelerin anlamn kkl biimde deiiklie uratabilirve
yeni gestus'larn domasn salar.
rnein Macbeth'te birinci perdenin altnc sahnesinde
kralla maiyeti Macbeth'in atosunu vg konusu yaparlar.
Bu sahnede dekoratrn ato diye sefil ve irkin bir nesneyi

76
 seyirciye buyur etmesiyle vg akyrekliliin katksz bir
davurumu olmaktan kp iyiyreklilik ve nezaketin da
vurumuna dnr; ancak, Macbeth"in perian durumunu
grmeyen kraln Macbeth'ten kendini saknamaynda bir
deiiklie rastlanmaz.
nemli bir olay sergilerken belli taslaklara gre almay
oyuncular okluk tatsz bulur. Ancak yararl bir yoldur bu;
bir kez taslaktaki davranlar kppya edilebilir, te yandan
artistik bir anlatma kavuup zgnl ve nemi iinde
kavranan olayn adeta herkes tarafndan bilinip tannmas
salanr. Belli bir biim kazanan olay eletirel incelemelere
olanak verir. Bizzat oyuncularn hazrlayaca taslaklar da
ayn ekilde yarar salamaktan uzak deildir.
te anlatld gibi alr iyi bir dekoratr. Bazen oyuncu
nun nnde gider, bazen geriden izler onu, ama her vakit
kendisiyle ibirliini srdrr. Oyun yerini yava yava ku
rup atar, tpk bir oyuncu gibi deneyip snayarak yapar bunu
ve bu uurda birden ok denemeye bavurur. Tek bana bir
duvar ya da bir koltukta bile pek ok i sakldr dekoratr
iin. Bir duvar doru dfrrst kurup atmak, bir koltuu
sahneye gerektii gibi yerletirmek bile hayli gtr. Duvar
ve koltua yalnz oyuncularn pratik gereksinimi dnle"'
rek yer verilmez sahnede, bunlarn birbirlerine kar ko
numlar da nem tar ve oyuncusuz tek balarna da seyir-
cileri etkileme gc gsterir. '
Ressamlarn kirli bir palet szyle anlatmak istedikleri ey,
dekoratrlerin ou iin de sz konusudur; yani daha bo
yalar paletten alta birbirine kartran ressamlardan geri
kalr yeri yoktur dekoratrlerin. Bylesi ressamlar normal.
k nedir, temel renkler hangileridir, bilmezler. Renklerde
ki kontrastlar deerlendirme yoluna gidecekken rtp ka
parlar stn ve tutup havay boyarlar. Bir grup insann yan
bandaki amar ipine mavi bir masa rtsnn aslmas-

77
nn ne ok anlam tayacan, yani dekora artk pek fazla
eklenecek bir ey kalmadn statlar bilir.
Aksesuvarn seimi kimi zaman hayli glk dourur. Sei
lecek paralann grecekleri ilevlere cevap vermeleri gere
kir.
Bazen.bir aksesuvar parasnn ilevjnin ne kadar az dikkate
alndn bir rnek zerinde belirtelim. Yuvarlak Kafallar
ve Sivri Kafallar'da iki kyl ailesi bir kuyudan su ekerken
i banda gsteriliyordu. alanlardan birinin: Bu iftlii
kendisinden kiraladmz kimse beygir vermedi bize, biz de
kendimizi beygir yaptk, suyu ekiyoruz kuyudan demesine
ve zellikle beygirin eksiklii oyunda byk rol oynamasna
karn ne yazar, ne ynetmen, ne dekoratr, ne oyuncular
ve ne de seyirCiler ilgili kuyuyu bir beygirin altramayaca
n dnmt. Beygir deil, insanlarn iletebilecei gibi
ilkel bir mekanizmann sahnede yer almas daha uygun
kaard kukusuz. Byle bir hatal davrann sonular k
msenecek gibi deildi; nk kuyu banda yaplan i bu
yoldan alabildiine doal, deitirilemez ve yazgsal nite
lik kazanmaktayd: Mutlaka yaplmas gereken bir i vard
ortada, zmlenecek sorun bilemedin iin kimin tarafn
dan yaplacayd ve bunun iin de beygirler deil, insanlar
akla gelmiti. Kuyubandaki tatsz durumun ille de varol
mas gerekmedii gsterilmemekte, dikkatler ktl yok
edecek nlemler zerine ekilmemekteydi.
Bu arada nemli bir sorun da malzeme sorunudur 1. Bu
1) Belli malzemeler kullanarak seyircilerde belli armlar uyandrlp
bunlardan yararlanlabilir. rnein Yuvarlak Kafallar ve Sivri
Kafallar kssasnda sahnenin arka plann.a yerletirilip parmen iz
lenimini uyandran emsiyelerle seyircilerde eski kitap armnn
uyanmas salanmtr. Anlatmay amalad eyin burjuva snfna
mensup seyircilerin direnciyle karlaaca dnlerek, oyunun bir
yerde eski ve nl kssalarn saygn havasyla donatlmas yararl grl
mtr. Moskova'daki Yiddi Tiyatrosu Kral Lear'i sahnelerken, tah-

78
konuda fazla eide kalmamal, temel malzemelerden ya
ln bir semeye gidilmelidir. Tm malzeme eitlerine ba
vurarak belli bir taklidi gerekletirmek sanatla baMamaz.
Kullanlan malzemenin tek bana da bir etki gcn ier
mesi gerekir.
Malzemeler zorlanmamal, malzemelerden deimeleri,
rnein bir kartonun bir film perdesi, tahtann demir vb.
izlenimini uyandrmas istenmemelidir. yi ilenmi tahta,
sicim, demir, ereve, film perdesi vb. doru drst sergilen
di mi, kendine zg bir gzellik kazanr.
Ayrca, dekor_atr oyun yerinin seyirciler zerindeki arpc
etkisini de gz nnde tutar. Biri seyircilere, biri de oyun
culara bakan iki yz vardlr nesnelerin; oyuncuya bakan
yzleri de tekisi gibi artistik grnm tamaldr. Tiyatro
dayken gerek dnyada bulunduu yanslsamasna srk
lenmesi gereksizdir oyuncunun; ama gerek bir tiyatroda
bulunduu da dekor paralaryla dorulanp onaylanmal
dr. Tenasp, malzemenin gzellii, anlaml yaplar
(konstruksiyon), aksesuvarn iyi bir iilik rn olmas
oyuncuyu bir yerde kendine balar. ten bakldnda bir
maskenin nasl bir grnm tad, bir sanatkarlk eseri
saylp saylmayaca umursamadan geilecek bir olay deil
dir.
Ne yer, ne sahnenin allagelmi kullanm biimi dekoratr
iin deimez nitelik tar. Hibir ey onun iin byle bir
zellikle donatlm deildir. Ancak-davrannda bunu dik
kate alan bir dekoratr, gerek bir dekoratrdr.

tadan yaplarak seyircide bir ortaa ncili armn uyandran alp

kapanabilir bir tabernakel kullanmt. Piscator l'iyatrosu'nda bir in
oyununu sahneleyen Hartfield, gerektiinde alabilen rule bayraklar
dan baaryla yararlanm, ayn tiyatroda enflasyonu anlatan bir oyunda
Moholy Nagy'nin nikel ve cam gibi malzemelere bavurmas seyircide bir
cerrahn avadanlnn nee karc armn uyandrmtr.

79
Kurduu dekor hnz hibir ey kantlamyor mu, yoksa
gereinden ok ey kan-itlayacak duruma m ulamtr, de
koratr bunu ancak oyunun yava yava hazrlann izleye
rek saptar. Ama yalnz oyunculara salayaca yararla oyun
cularn kendisine salayaca yarar dnerek deil, salt
teknik bakmdan da dekorunu mkemmelletirmek isteyen
ve bunun iin deney yolunu seen dekoratr tamabilir
malzeme kullanarak hazrlar onu, birbirinden bamsz ve
tanabilen tek tek paralarla kurup atar. Bir kap da tpk
o kapy kullanacak oyuncu gibi provalarda bulunmaldir ki,
kendini deiik ynleriyle sahnee gsterebilsin. Az buuk
bamszlk iinde bir deer tayp tek bana bir yaam
gcne sahip bulunmaldr ki, sahnenin br eleriyle el
den geldii kadar ok gruplandrma olanaklarndan yararla
narak etkisini aa vurabilsin. Oyuncu gibi bir ya da birden
ok rol oynar bir kap, seyircinin dikkatini ekmt? bakmn
dan oyuncu gibi ayn hak ve ykmlle sahiptir; bazen bir
figran, bazen barol oynayan bir oyuncu gibi davranr.
Tanabilir bir pencere ister iplerden, ister salam bir nes
neden olusun, sakl tutulmamal, grnmn gzelleme
sine katkda bulunmaldr. Ayn ey ldaklar ve alglar iin
de sylenebilir. erisine eitli aksesuvarn ve tanabilir
eyalarn yerletirildii mekan da en iyisi ak seik ortaya
konmaldr ki, sz konusu nesneler saf.neyle daha belirgin
bir kontrast oluturarak kendilerini gsterebilsin.

80
NEDEN SREKL SKP URMA?

Neden dekoratr sahneyi, hatta tm tiyatroyu her oyunda

batan aa skp yeniden kurar ve bylece ona bir derinlik
kazandrmaya alr?
Her oyun belli bir toplumsal dv oluturur. Bu devi ayr
cal iinde tanmak ve stesinden gelebilmek iin oyumn
sergilenmesinde rol oynayan ve says ilk bakta sanldn
dan fazla olan kiilerin ortak bir almay srdrmesi gre
kir. Byle bir almada hi kimse kendi uzmanlk alan
iinde kalmaya zorlanmamal, hi kimse kendi uzmanlk
alan iine kapanp kalmamaldr; nk eitli uzmanlk
alanlarnn snrlar g ayrlr birbirinden. te yandan, oyu
nun kotarlmasna katks bulunan herkes yalnz bir uzman
deil, ayn zamanda genel toplumsal ilgi ve deneyimlere
sahip biridir. zaten uzmanlk yetenei de sz konusu ilgi ve
deneyimlerin ne lde dile getirilebileceine baldr. Di
yelim, bir dekoratr oyundaki belli bir kahraman kk bir
burjuva erevesinin iine oturttu; bu durumda bir oyuncu
kahramann emeki biri olduu grn sahneden seyirci
lere nasl duyurabilecektir? rnek, tersine de evrilebilir
kukusuz.
Her oyunun sahnelenmesinin oluturduu_ yeni toplumsal
devin stesinden gelebilmek iin, her seferinde sahne ve
tiyatro yapsnn tmyle gzden geirilmesi ve yeniden
kurulmas zorunludur.

81
TMEVARIM YNTEMNDE
MEKANIN SAPTANMASI

[Notlar]
Bir epik tiyatro dekoratr iin mekan belirleyen, oyun
kiilerinin birbirine kar alaca konumlar ve gerekletire
cekleri devinimlerdir.
Allm kanya gre yaam izler sahne, yaamda da insan
larn konum ve devinimleri, iinde bulunduklar mekan ta
rafndan belirlenir. Mekan, diyelim bir oda, insanfar arasn
da geen, rnein bir cinayet olaynda deimeyen edir.
Cinayet ilenmeden vardr mekan, cinayetin ilendii anda
ki yerinde cinayet ncesinde de bulunmutur; insanlar ara
sndaki daha baka olaylar kuaklam, olaylarn byk
ounluu hibir iz brakmadan zerinden geip gitmitir.
Ne cinayet, cinayet yerindeki duvarn izin verdiinden bir
adm tede ilenebilmi, ne de cinayete kurban giden kii
cinayet yerindeki zeminin izin verdiinden bir santim daha
aada ylp kalabilmitir. N ihayet yaamn kendisinde de
katil, kurbann rasgele bir yerde deil, cinayetin ilendii
odada arayp bulmutur. Dolaysyla, cinayet mahallini ei.a
yette rol alanlarn ama ve aksiyonlar belirlemitir. B'elki
ilenen cinayet iin elverili bir yer olmutur bu, belki elve
risiz, fark etmez. kinci durumda yalnz bir cinayet ilen
mekle kalnmam, cinayet mahallinde katilin tehisine ya
rayacak izler de braklm olur. Bu adan bakld m, elve
risizlii iinde yine de elverililiinden sz alabilir ilgili
odann. Katil ya da katilin kurban ieri girdiinde, katil ya
da katilin kurban bu odada oturmaktayd ya da en azndan
sz konusu saatte bu odada elemiti. lgili yer konut diye
kullanlm ya da bir sre elemeye elverecek, yani iinde

82
oturan ya da bir sre vakit geiren kiiyi kendisine balaya
cak yeterince zellii sinesinde barndrmtr. Yani cinayet
asndan bakld m, olayn iinde gereklemesine uygun
bir mekan oluturmutur. Dolaysyla, ilgili mekan dekora
trn sz konusu olayda rol sahibi kiilerin konumiaryla
davranlar iin elverililik derecesini gz nnde tutarak
kurup atmas gerekir.
Diyelim bir oyunda byk burjuvalarn ve emekilerin otur
duu evler gsterilecektir. Byle bir durumda burjuva evle
rinin emekilerinkinden daha bir geni ve ferah olaca
aktr. Bu da, dekoratr asndan, iinde geen olaylara
gre burjuva evlerinin fazla byk, emekilerinkilerin ise
fazla kk olduu gibi bir anlama gelecektir. Olayda rol
sahibi kiilerin saylan ve devinimleri mekan belirleyen
faktorlerdir.
Oyundaki belli olaylarn taslaklarnn nceden haprlana
rak, yalnZi ima yollu verilen bir arka plan nnde oyun
kiilerinin birbirlerine kar karakteristik pozisyonlarda
gsterilmesinin <<A.dam Adamdr oyununda sahte filin ak
artrmaya karlmas, fil hrsznn kuruna dizilmesi rne
in) pratikte yarar salayaca anlalm bulunmaktadr.
insanlar tarafndan kurulup atlan bir mekan m verilmek
isteniyor sahnede, o insanlarn etkinlikleri aratrlp gz
lenmelidir. rnein, bir evin i ve d grnm, evin iinde
otuqnayan pek ok insann ortak etkinlii sonucu doup
ortaya kar. Byle bir ev yaplrken, belki konut olarak
kullanlaca dikkate alnm, bunun iin de belli bir snftan
insanlar dnlm, ama en bata evin kiraya verilmesi
amalanmtr. Ama bakarsn bir kimse tarafndan zkulla-
mm iin ina edilmitir de, sonradan kiraya verilmitir. Ki
raclar evde birtakm deiikliklere bavurabilir, ama vur
mayabilir de. Belki gnle gre insanlar bulunamamtr ki-.
raya verilecek ve evi kiralayanlar onu bir dkkana evirmi-

83
 tir. Bu arada da pek ok zaman gemi, ev ve dkkanlar artk
yeni baz gereksinimler dnlerek yaplr olmutur. Der
ken dkkan yine konut gibi kullanlmaya balanmtr belki
vb. Bir . konut, iinde oturanlara diretir okluk, konutta
oturanlar ise onun direncini yenmeye alr, bu uurda
harcadklar abay da evin kendisinde saptamak mmkn
dr. te dekoratr aratrp inceler btn bunlar, adeta
bina sahipleriyle binay yeniden kurup atar, aldklar n
lemleri yineler onlarn. Bylece, oyun kiilerinin sergilene
cek davrann aklamaya yardm eden kimi ipularna
hazrlad dekorda yer verir.
Dekoratrn dnyas bir lde terstir. Bu dnyada insan
lar evrelerinde odalarla saa sola kouur ya da altlarnda
arabalar, ayaklarnn altnda merdivenlerle saa sola seir
tir. altklar yerlerde brolar, yazhaneler, iki iecekleri
yerlerde meyhmeler, gazinolar belirip kar ortaya. Bir a
dam sahneye ayak m atmtr, berber dkkannn tabelas
ya da rekl_er, simitler, krmz apkalar, ksaca sokak sat
clarnn simgeleri ipak yukardan sarktlp indirilir. Bir
kadn bir yerde oturuyor diyelim, o saat pencere ve duvar
larla evresi kuatlr. Bir adam var da bir bakasna hurda
bir arab m okutacak, lo bir aydnl da birlikte srkleyip
sahneye getirir. Bir soygun iin gerekli uzaklk hemen soy
guncuyla soyulan arasna gelip girer. ki kii arasnda bir
szleme mi imzalanacak, zemindeki bir boluktan yeil bir
masa gz ap kapamadan ykseliverir.
Oda, dkkan, bro, kla gibi eitli mekanlar tek balarna
ele alrsak, kukusuz bunlarn bamsz bir varlk sahibi
olduklarn grrz. Hepsinin tek balarna bir tarihesi
vardr, insanlarla ilikileri bulunduklar sre hepsi oyun iin
nem tar. Kurup ataca mekan belirlemek isteyen de
koratr, ilkin oyun kiileri arasnda geecek olaylar inceler.
atp karaca mekan bamsz bir nesne gibi ele almak

84
m istiyor, onu bir zaman kurup atanlarn yolundan yr
yerek bu ii gerekletirmeye alr.
Bizim cinayetin ilendii oda da pek ok kiinin, bina sahi
binin, binay ina eden mimar ve mhendislerle onu kirala
yanlarn ortak etkinliinin rndr. Saydmz kimselerin
hepsi de binada ak seik grlen belli birtakm amalar
peinde komu, izlenen amalar birbiriyle kesimi, birbiri
ni ksmen etkisiz klm, birbirini karlkl glendirmi,
sonunda ilgili mekann inasna katille katilin kurban da
katkda bulunmutur. Biri binada bir tuzak kurmu, tekisi
kurulan tuzaa dmtr. lgili mekana damgasn vuran
btn bu deiik zellikler arasnda sahnede sergilenecek
olayn gerei dikkate alnarak bir semeye gidilecei kuku
suzdur.

85
KATIKSIZ YANILSAMADAN KAINILARAK;
GEREGN SAHNEYE AKTARIMI

Kimi dekoratrler, seyircilerin gerek yaamdaki gerek bir

mekanda bulunuyorlarm samsna kaplacaklar gibi bir
sahne dzeni yaratmay kendileri iin onur sorunu yaparlar.
Oysa aslnda, seyircilerin kendilerini iyi bir tiyatroda buh.n
duklarn sanacaklar gibi dzenlemeleri gerekirdi sahnele
rini. nk tiyatronun ilevi seyircilere belli bir seyir tarzn
retmektir; seyircilerin sergilenen olaylar karsnda gr
dklerini teraziye vuran uyank ve dikkatli bir tutum takn
malarn salamak, belirsiz insan gruplarn aksiyonun ama
cna uygun biimde arabuk snflandrma yeteneini onla-

ra kazandrmaktr.

2.

Tiyatroda ok byk yeri vardr yknmenin (taklit). Oyun

cular gibi dekoratrler de yknmenin bir imgelem ii oldu
unu ve deitirici bir gc iermesi_ gerektiini bilmek
zorundadr. te yandan, bu zgrln -zorunlu nedenlere
dayandrlmas arttr.

3.

Tiyatronun ayr kurallar vardr; kendilerini salt kural olarak

aa vurmalar durumunda, bunlar her vakit mkemmelle
tirilebilir ya da gzden geirilebilir. rnein, inliler yok
sulluun simgesi olarak ipek giysiler zerine tutturulmu
ipek kurdeleler tar, yrtk ve yamalar ima yollu dile geti-
86
rirler. Tiyatro kendine zg yoldan ular ciddilie. Oyun
sal'n tiyatroda ciddilikle badamad kukusuz ileri sr
lemez, oyunsal karakterin sergileme boyu hep ayakta tutul
mas gerekir. rnein, en koyu bir sefaleti ya da en nazik
bir durumu anlatan dekor, yine de hafif ve enlikli bir
izlenim uyandrabilir. Bu da inlilerin yal insan rolnn
oynanmasnda izledikleri bir kurala uygun der; gayet o
yunsal nitelikteki bu kural gereince yallar kol ve bacak
larnasz geiremedikleri gsterilerek sahnede canlandr
lrken gsterme eyleminin kendisi ateli ve kvrak bir biim
de gerekletirilir. Ve yine bunun gibi, bir mekann irkinlii
in tiyatrosunda sahneye irkin bir grnm vermekle dile
getirilmez. Salt haz peinde koan bir kiinin sonnda haz
alma yeteneini kaybederek mahvoluunu anlatan Asosyal
Baal'n Yaamyks iin hazrlad dekorda, byk deko
ratrCaspar Neher, rnein oyunun sonuna doru bir bez
paras zerine kilen sulu boya bir izgiyle bir orman
vermek gibi aka sergiledii bir savsaklktan yararlanm,
evrenin Baal tipine kar ilgisinin kayboluunu ima yollu
dile getirmeye almt. Yani dekor, kahramana kar il
ginin zamanla snp gittiini gsteriyor, ancak bunu artistik
bakmdan us.talkl biimde gerekletiriyordu. Dolaysyla,
dekoratrn didaktik nitelikte byk gestus'lar gerekle-
'
tirebileceini syleyebiliriz.

87
CILIZLIK STNE

Dekoru zorunlu olanla (oyunda rol olanla) snrlandrma,

bazen sahneye clz bir grnm vererek yoksulluk izle
nimi uyandrabilir seyircide, kk burjuvazinin i mekan
dekorasyonunun zenginlii kavramna uzak debilir. Hat
ra eyalarla kinci doa zellii kazanm alkanlklarn
insana yurdunu yuvasn anmsatan. havasnn eksiklii du
yulur. Oysa asl bylesi eyalarn bolluu, mekanda bir ek
sikliin varln gsteren bir belirtidir. Ancak yoksul evle
ridir ki; vr zivr eyayla dolup taar. Yanlsamaya srt evi
ren dekorun karakteristik nesnelerin zelliklerini ima yollu
vermekle yetinmesi, soyutlamalarla almas, dolaysyla se
yircilerin srtna somutlatrma zahmetini yklemesi yine bir
clzlk izlenimi uyandrr. Byle bir dekor anlay, hayal
gcnn felce urayp krelmesini nlemeyi amalar. Sah
nenin tanabilir (mobil) elerle krulmas, evremizi gz
lemlemede uyulan yeni bir yntemden kaynaklanmaktadr.
yle bir yntem ki, evreyi deitirici ve deiken bir faktr
olarak ele alr, oynal tutarll iinde elikilerle dolu bir
gzle grr. Hayalinden dekorun kimi elerini atp yerle
rine bakalarn geirmeye, yani bir montaj eylemini gerek
letirme gcyle donatlmaya allr seyirci. Bir doa par
asnn tpk bir tarla ya da bir ev gibi kullanlabilmesi iin
kendisinde barndrd nans zenginliinden ve btnle
yici ayrntlardan soyulup artlmas gerekir. Bu da yine de
kordaki clz grnmn bir baka nedenidir.

88
EN ZORUNLU OLANIN VERLMES
YETERLDR

Pek ok i yerinde sklkla okunan bir yaz vardr: i olma

yan giremez. Aslnda dekoratrlerin byle bir tabelay
kendi kurduklar oyun yerlerinin kapsna asmalar gerekir
di. Sahnede yer alan her eyin oyunda rol olmal, oyunda
rol olmayan hibir eye sahnede yer verilmemelidir. Deko
ratrlerin byk ounluu kk burjuva evlerini kanarya
kular ve kimi ikilerle karakterize eder, sz konusu nes
neleri tamamen mekanik yoldan sahneye oturturlar, Ancak,
yine yle mekanik yoldan dekordan karlp atlacak nes
nelerdir hepsi ve sahnede varolular pek bir anlam tamaz.
lgili nesnelerden kalklarak snfsal farklar saptamak g
tr. N e zaman byk burjuvalarn yar atlarndan geilme
yen ahrlaryla kk burjuvalarn kanaryalar, byk bur
juvalarn biblolaryla kk burjuvalarn ikileri birbiriyle
karlatrlr ve kk l;mrjuva mlkiyetindeki nesnelerin
alabildiine azl tipik bir zellik gibi vurgulanrsa, o zaman
kiisel mlkiyetin karakteristik zellii ele geirilir ve bu
mlkiyetin nasl bir nicelik ilikisi iinde anakronik (zaman
la badamayan) karakter tayaca sorusu ortaya atlabilir.
Ama yine de yergi trnden yaptlarda bir korsan gemisinin
kamarasna yerletirilecek iki vb. ile kanaryalar, kk
korsanlarn kk burjuva karakteri konusunda bize bir ey
syleyebilir.

89
[AIKA GSTERME]

Kssa yazar kssas iin gereksindii her eyi; setii olayn

doru drst aknda yararland tm eleri seyircilere
gstermelidir. Yani bir kssa oyununun dekoratr, deko
run hazrlanmasnda kulland ldaklar, alglar, maske
leri, duvarlar, kaplar, merdivenleri, masa ve sandalyeleri
aka gz nne sermek zorundadr.

90
IIK KAYNAKLARININ GRLEBLRLG

Ildaklarn aka sergilenmesi nemlidir, nk bunlardan

hoa gitmeyen yanlsamalarn domasn engellemede bir
ara diye yararlanlabilir. Beri yandan, byle bir yola bavur
mak dikkatin oyun zerinde younlatrlmasn pek etkile
mez. Iklandrma, ldaklarn gr alan iinde kalaca
gibi dzenlendi mi hemen o anda geen, kendiliinden olup
biten, nceden provas yaplmayan gerek bir sahneye ta
nklk ettikleri gibi bir yanlsamann seyircilerde uyanmas
bir lde nlenir, sahnede belli bir eyin sergilenmesi ama
cyla birtakm hazrlklar yapldn grr seyirci, zel ko
ullarda, diyelim ok pulak bir k alnda bir olayn yine
lendiini anlar. Ik kaynaklarnn sergilenmesiyle, eski ti
yatronun onlar seyirciden gizleme yntemine kar lqlr.
Bir spor gsterisinde, ornein bir boks manda da ldak
larn saklanp gizlenmesini kimse beklemez sanrm. Yani
tiyatronun gsterileri spor gsterilerinden ne kadar ayrls
da, onlarla yine de birletii bir nokta vardr ki, o da eski
tiyatroda yapld gibi ldaklarn seyirciden gizlenmesine
tiyatro gsterilerinde gerek duyulmamasdr.

91
[ARETLER VE SMGELER]

Oyun yerini karakterize edecek zelliklerin seimi ve ba

vurulacak simgelerin saptanmas ayn ey deildir. Diyelim
geni bir evreyi gren byk bir kale bir fabrikann simgesi
gibi kullaplsm ve btn fabrikalar anlatan bir simge deeri
tasn, ayn oyunun deiik sahneierinde geen bir fabrika
iin d ilgili niteliini korusun ve diyelim, bylelikle tm
fabrikalarn tek bir karakteristik zellii simgeletirilsin ve
zamanst bir anlatma kavusun. Peki, kale havaya uuru
lursa ne olacaktr? O zaman nerde kalacaktr fabrika? Ser
mayenin bir altn klesiyle simgelenmesinde de ayn durum
sz konusudur, bo bir oyundan te bir ey deildir bu,
nk altn hi de sermaye deildir, altn hrsyla maim
oluturduu igcne kar duyulan hrs bir tutulamaz. By
lesi.bir simgeletirme, kar sahibi kiilerin evreye yaydk
lar bir batl inancn ekmeine ya srer. yle bir inan ki,
baz dncelerle teden beri varolagelen baz temel ig
dlerin insanl egemenlii altnda bulundurduunu be
nimser. Bizim kendi oyunlarmzda bavurduumuz simge
ler ise, oyunda yer alan kiiterin evreleriyle ilgili gereki
iaretlerdir; incelenip aratrlmalar, etkin durumda bulu
nan ya da etkin duruma geirilmesi gereken toplumsal s
relerin anlalmasn salayacak bilgiler sunar bize. Bir fab
rikann d grnmnn kopyas pek bir ey anlatmaz,
nk i grnmnn kopyasnn da anlatac fazla bit
ey yoktur; ev ii 1 yapan kyler ortasndaki bir fabrikann
devrimci bir gelimenin kant sayld zamanlar gerilerde
kalmtr. Ama bir kez kullanld m bundan byle deitiri
lemeyecek simgeler, daha da anlamsz ve sakncal nitelik
1) Fabrikalardan alnarak eve getirilen ve evde yapldktan sonra
fabrikaya gtrlp teslim edilen i (.N.).

92
 tar. Gereki'lerin soyutlama tekniiyle almalar zorun
ludur.
Yalnzca doay kle gibi kopya eden dekor deil, yalnzca
kimi karakteristik izgiler bakmndan fantastik saylacak
(stilize) dekor deil, simgesel dekor da tam anlamyla bir
yanlsamann domasn salayabilir. Simgesel dekorla, A
ristotelesi saylmayacak tiyatronun gereki karakteristik
zelliklerden oluan dekorunu dpedz birbirinden ayr
mak zorunludur.
Bizim caddeyj anlatacak baz elerin seimi fazla glk
dourmad, oyun iin gereksindiimiz bir dizi ara nitelii
tad bunlar. Peki ama, sonunda ortaya kan bir caddenin
kopyas myd?
Biz, kendi dekor anlaymzda gzle grleni bir yana brak
tk. Sahnede kurup attmz mekan, ancak bazi paralar
bakmndan gerek ya da genel olarak gerek bir mekana
benzerlik gsterir. Biz, eitli yaplar, vagonlarn zerinde
gidip geldii raylar vb. ile bir fabrika alannn inas yoluna
gitmedik; bir byk kapya bir de kahvalt molalarnda ze
rine oturulacak bir drezine 1 , yani bir fabrika alannda gze
arpan bir sr eyadan topu tpu birkana yer verdik
sahnede. Buna karlk, fabrika alannda grlemeyen bir
ka nesneyi oyun yerinin kapsamna aldk. Bunlar da cret
listelerinden, fabrika sahibinin bir fotorafndan, retilen
mallarn isimlerini ieren kataloun bir sayfasndan oluu
yordu. Belki, .altnda emekilerimiz kahvalt molasnda
yazs okunan ve yabanlklarn giymi iileri birinci snf bir
kantinde gsteren bir resmi de bu saydklarmza ekleyebi
liriz. Peki, bir fabrika alan oldu mu bizimki? Gzle grlen
gerek karsnda nasl bir tutum izledik? Psikolojinin dedi
ine kulak verirsek, insanlarn kullanm biimlerine gre
1) imendifercilikte raylarn kontrol ve omrmnda kullanlp raylar
zerinde hareket eden kk bir motorlu ara. (.N.).

93
mekan her seferinde yeni bir grnm kazanr.
Bir fabrika, iilerin bir avadanldr; diyelim bir dokuma
tezgahdr devcileyin, bedeli enmemi aln terinin simge
si, eitli mallarn retildii ve insann alma gcnn
srekli anp yprand bir yerdir. Byle bir yerde yaplan
alma ticaret, zorbalk, plan ve planszlk temeline dayanr,
birbirinden deiik amalara yneliktir vb. alr durumda
ki bir fabrikaya bakarsak, insanlarn doa glerine kar
giritii eylemleri de burada gzlemleyebiliriz. Hani sanla
bilir ki, fabrika gibi karmak bir bfitnden ancak baz par
alar grlebilir, baz paralar gzle grlemez. Oysa asln
da hepsi de gzle grlebilir parala:n.
Gerekleip duran retim sreci iin baz karakteristik
zelliklerin varolaca, ama yine gerekleip duran smr
sreci iin de bu tr zelliklerin bulunduu aktr. Zaten
retimin smr, smrnn de retim biiminde gerek
lemesi, sz konusu yerin toplumsal nemini oluturur. Se
yircinin zdelemesinden yararlanma yoluna gitseydik, yal
nz kahraman seip ii bitirir, gzn arad nesneleri ieren
tarafsz bir mekan nemli bulduumuz karakteristik zel
liklerle donatabilirdik. Smrenle mi, yoksa smrlenle mi
zdeleeceimize gre, ilgili mekan ya bir retim ya da bir
smr yeri gibi ortaya kard. lgili yerin ikili karakterini
g ele girebilirdik; nk byle bir yerde snflardan
birine ya da tekisine mensup olmayan kimse eleemez,
yani bizim zdelememize hizmet edemez. D9laysyla, ka
la kala bize znelerden vazgeip onlar kuatan nesnel ev
reyi, evrenin kullanm biiminden kaynaklanacak her iki
karakterle donatmak kalmaktadr.
Seyircilerde yaratlacak bir zdeleme eyleminden yarar
lanmak istemediimiz iin, kiilerimizin ilgili mekan kulla
nmlarn dikkate alrken izleyeceimiz bir tek yol vard: ilgili
mekann paralarn sz konusu kullanm aka gsteren

94
elerle kartrmak.
zellikle bizim oyun iin uygun bir caddeyi tmevarmsal
yoldan, yani yava yava, bir durumdan tekine ilerleyerek
ve tanabilen (mobil) eler kullanarak ina ederken, g
rld gibi bir dizi karakteristik zellikten yararlandk,
amagerek bir caddenin ancak birtakm boluklar ieren
kopyasn karabildik ortaya. imdi byle davrandmz
iin gerein sesini duyurmasn nledik mi?
Yani nesnenin kendisini, realiteyi, tad ve lezzeti alglanabi
lip varl duyularla saptanabilen o nesneyi braktk da sim
gelerin peinde mi kotuk? Bir szck eklinde dizilerek
oluturduklar anlam dururken, harflerin kendilerine mi el
attk, salt matematiksel simgeler mi elde etmeye altk?
Soyutlamalara m bavurduk?
Bizim karakteristik elerle anlatmak istediimiz, hibiri
deildir bunlarn. Bizim eler gayet kaba ve gereki nes
nelerdir, siz isterseniz ikinci elden (second hand) nesneler
de diyebilirsiniz bunlara. rnein bir ykntdan ele geiril
mi, bir duvardan sklp alnm bit kap toplumsal yn
ieren bir nesnedir, kendine zg bir yaam yks vardr,
kafadan uydurulmu deildir, salt bir girii anlatan, tm
ilevi insan bir mekandan ieri koyvermek olan bir nesne
saylamaz. Bizim kap, rasgele bir kapdan biraz daha fazla
bir eyi anlatr kukusuz, yalnz bir kap olmann dnda bir
para tavan, bir para duvar anlatma grevini seve seve
stlenmitir; nk ne bir duvar, ne de bir tavan bulunur
odann, bulunsa bile iler tutar yeri kalmamtr. Gerilmi bir
bezden yararlanlabilir duvar olarak; ama bez kendisinde_bir
sr kusurlar barndracak ve duvar roln oynayabilmek
iin optik bir yanlgy yardma atracaktr. Madem ki oyun
da bir rol oynuyor, duvarda pencereler de yer alacaktr
kukusuz, ancak cam diye bir eyi belki bulunmayacaktr.
te yandan, pencereler de doru drst pencere roln

95
oynayabilmek iin diyelim yine kullanlm, ama hala kulla
nlabilirlii su gtrmeyen ve kesinlikle mobilya diye nitele
nebilecek olan baz eyalarn varln zorunlu klacaktr.
Gerek udur: Tmn kendisi (oda) paralarla (pencereler,
mobilyalar, kaplar) verilmekte, realitedeki btn, paralar
la 1 anlatlmaktadr.
Ne var ki, kk ticaret amblemleri gerek simgeler sayla
maz. Aslnda ticaretin kendisine gereksinme duyduumuz
yoktu; ama oyunda mteri tavlamann glnden sz
almakta, dolaysyla amblemler yem ilevini grmekte, ti
careti belirtmeyip (pastaclk ya da eldivencilik imajn ver
memektedir rnein), sokaktaki mterilere bu ile uraan
zel bir dkkann varln bildirmektedir.

1) Grld gibi Bay Edison'un telgrafs iin iinde yoktur.

96
[TOPLUMSAL SRELERN
KARAKTERSTK ZELLKLER]

[Notlar]
Bizim dekorun tanabilir eleri, toplumsal srelerin ka
rakteristik zellikleri olarak yava yava doup ortaya kt,
ilgili sreleri canlandracak oyunculara yararlanmalar iin
. sunduk bunlar; hazrlanmalarnda oyun kiilerinin davra
nlarn mmkn klan ve bunlarn nedenlerini oluturan
btn toplumsal etkenleri gz nnde tuttuk.

Belli bir yere ilikin olarak sahneye kardmz kopya,

gerek bir yerin gr_nmrtden daha ok ey verir seyirciye;
nk toplumsal srelerdeki karakteristik zellikleri ie
rir; oysa ilgili zellikler gerek yerin grnmnde bulun
maz, bulunsa da bizim kopyadaki kadar ak seiklik ta
maz. te yandan, bizim kopyann seyirciye sunduu ayrnt,
gerek yerin grnmndekinden daha azdr, nk bizim
kopyada geree uygunluk nemsenmez pek.

Sk.k ve havasz_ oluu, pek dinlendirici bir taraflarnn

bulunmay, hastalklara kaynaklk eden koullar sinesinde
barndrmalar emeki konutlarnn karakteristik zellikle
ridir. Sz konusu zellikler dekorda gerekli simgelerle be
lirtilir. Simgelerin saptanmasnn kimi glkler douraca
aktr. lgili konutlardan birine ayak atan kimse, byk
nem tayan simgeleri ilk bakta kefedemez, bunun iin
uzunca zaman, hatta belki de srekli oturmas gerekir ko
nutta; o zaman bile belki simgelerin-ancak bir blmn ele
geirebilecektir. Kukusuz, simgeler her vakit somut biim-

97
de kendilerini aa vurmaz.
I

Kapitalizm ormanm, da tepeymi, hepsini grlmedik bir

baaryla ticari mala dntrp toplumsal glerin byk
etkinlik alam iine ekip alrken, kapitalizmin sanatlar
toplumsall apak rnlere doallk karakteri kazandr
maya alm, evleri. masalar, sandalyeleri, hatta kiliseleri
katksz doa rnleri gibi ele almaktan geri kalmamtr.
inde oturulan odalara, dalgalarn kalker kayalar andrp
oyduu maaralar gzyle bakmlardr rnein. On aa
kknden dokuzunun artk retim sreci dnda braklp,
kesilmi aalarn kalntlar saylmasna karn, hata sandal
yeler aa kkleri gibi zererine oturulabilir nesneler gibi
ele 'alnmtr. Bir sandalyenin belli ins&ni ilikiler ve top
lumsal .sreler iin pek uygun bir simge saylamayaca
kukusuzdur. Ancak dier baz nesnelerle beraber, dier
baz nesnelerle birleerek bir oturma odasn oluturabilir
sandalye; yani bir oturma odasnn belirleyici zelliklerin
den biri roln oynar; beri yandan eitli toplumsal glerin
etkinliinin somut simgesi, smr ve sosyal basklamann
bir tn kimliiyle karmza kar.

rn retimden bamsz durum almakta, kp geldii ye

rin izlerini zerinden silip atmaktadr; ' mekanik bir eylem
olarak yalnz retimin kendisini deil, retim tarznn do
ruluunu da savunmaktadr. Buna gre diyelim bir sandal
yeye sahip olmann yolu kapitalizmde gemektedir.

Dramatik nitelikten yoksun, yani savam karakteri belir

siz evreleriyle snf
/
mcadelesinin tad ayr zellik, uzun
sre alttan alta etkisini srdrm faktrleri grnr kla-
cak bir anlatm biimini gerektirmektedir. lgili evrelerde
insanlar kirayla oturduklar, belki kendilerinden boaltma
lar istenmi konutlarda topluca yaar; dnya evine girdik-

98
leri zaman ve kaldklar konutlardan kap dar edildiklerin
de, sahip olduklar mobilyalardan ne kadarn.n parasnn
dendii, bor ve alacak defterlerindeki ilgili sayfalarn g
rntleriyle seyircilere aklanabilmelidir.

ocuunu kucana alabilmek iin altna bir sandalye eken

bir kadn, smr temeline dayanan bir retim srecinde
retilmi be mark tutarnda bir nesneyi altna eken biri
.
gibi yanstlamaz elbet. Ama bylesi nesnelere ve sandalye
Qin rolne dekorda zellikle yer verilmesi ne kadar uygun
dmese de, yine de bunlarn tmyle holanmas doru
saylamaz. lgil1 nesneler her vakit etkin duruma geebilir,
rnein sandalyenin satlmas ya da krlp paralanmas
son-ucunda byle bir durum ortaya kar. Kt koullar
altnda yaayan bir kadnn, kocasnn fkeye kaplp belki
zer.inde paralad bir sandalyenin paralarn toplayn
gren biri, bununla ne demek istediimizi kavrayacaktr.

Bina yapm, trafik, ticaret, barnmak gibi toplumsal sre

lerin bir rndr cadde. Karakteristik zellikleri, ilgili s
relerin de karakteristik zellikleridir. Belli toplumsal s
relerin belirgin zellikleri olan reel caddenin karakteristik
zelliklerine, bizim kopyalardaki reel caddenin iermedii,
ama varln borlu bulunduu toplumsal srelerin zel
liklerini, rnein evlerin fiyatlarn ve lm istatistiklerini
de katabiliriz.
Bu durumda, ilgili zellikler belli yerlerin; rnein fabrika
larn karakteristik zelliklerine dnijr, belirli toplumsal
srelerin, rnein mal retiminin ve barnmann karakte
ristik zelliklerini olutururlar.

Bizzat caddeyi yanstma dncesi, tutumumuzu deitir-

99
memizi gerektirmez; kukusuz bir cadde var olacaktr orta
da, ama bu var oluu kendisi iin olmayacaktr. Oyun kiile
rinin oyunlarna dorudan hizmet amacyla kotardmz bir
sr ey var, bunlarn ille de bir caddeyi oluturmas m
gerekiyor? Ne bakmdan. gereklidir bize cadde? Oyun kii
lerimizin cadde dnda baka trl davrandklarn gster
mek iin deil mi?

Biz, kendi mekan anlaymza insanlarn devinimlerinden

yola koyularak ulatk ye ilgili devinimleri toplumsal bir
adan belirledik; insanlar toplumsal sreler iinde devin
mitir nk. Bizim dekorun tanabilir eleri de giderek
toplumsal srelerin karakteriStik zelliklerine dnm
tr. Prova yapan oyuncularla beraber kendisi de provaya
katlan bizim kap, oyuncula{deitike deiir. Alabildii
ne zengindir dile getirdii ey, betimlemelerde bulunur ya
da betimlemelere olanak salar. B.ir nesnenin bykl ya
da kkl tek bana fazla bir ey sylemez; yle soylu
evler vardr ki, kktr kaplar; yle pespaye evler de
vardr ki, kaplar kocamandr. Yani bir kapnn boyutlar
ancak dier baz zelliklerle bir araya geldi mi bir anlam
tar. rnein, ince bir keresteden yaplm olabilir kap; iyi
mi, yoksa kt m, pahal m, ucuz mu, belli bir uzaklktan .
sonra anlalmaz pek, ama zerindeki boya fark edilir. Kap
ar bir malzemeden yaplm, ama derken toplumsal bir
d srecini yaam olabilir; szde deerli malzemeden
mi atltr, boya ele verir byle olmadn; bflkmsz
braklm bir kapdr belki, ya da ucuzundan onarlp elden
geirilmitir. Sonra kilit vardr zerinde durulmas gereken;
alnacak teberileri iermeyen evlerin kaplarnda ilkel
kilitler bulunur vb. bir sr eyler.

100
FfE PERSPEKTF

Bir askerin gzne bir kylnnkinden baka trl grnr

bir tepe. Gneli ya da glgeli oluu, asker iin tepenin
karakteristik zellii deildir; kendine siper arayan asker
iin nemli olan, dardan bakanlarn tepeyi ne lde
grp ne lde gremeyecekleridir. Bunun gibi, tepenin
eim asn da askerle kyl yine deiik biimde deerlen
dirir; ilgili a askerin tepeye trmanmasn pek engellemez
de, sularn yukardan aa akn saladndan ekin iin
tehlike yaratabilir. Bir tarlann istedii kadar kk olmas
nn bir sakncas yoktur asker iin, yeter ki bir baraj ateine
uygun bir hedef zelliini tamasn. Yine asker iirl btn
bir evreyi kaplayacak kadar byk boyutlara ulaabilir bir
meyVe aac, yeter ki gzel bir hedef olutursun. Dekoratr
karakteristik olan bulup karirken her iki perspektiften
hangisini dikkate alacana karar vermek zorundadr. Bir
sava sahnesi iin bu perspektifi, pitoresk bir sahne iin br
perspektifi seebilir. Peki ama, sava alannda askerlerin
yam banda o yreden kyller yer.alyor, ya da askerlerin
arasnda o kyden biri bulunuyorsa ne yapacaktr? Sanrm
bize gereken, ifte perspektif, yani iki perspektifin de ikisi
dir.

101
SIFIR NOKTASIN.IN BELRLENMES

Oyuncular gibi dekoratrler de almalarnn balang

noktasn okluk fazla yksekte bir yere oturtur. Oysa gere
i gibi bir balang noktas sfr noktasdr.
Dekoratr kendini oyunun cokusuna kaptrmak, oyunun
havasna girmek, vizyonlarn peinde komak ya da hayalde
yaattklarndan ne kadarn dekorda gerekletirebilecei
ni dnmek yerine serinkanlln korumal, comay bra
kp dikkatli ve uyank davranmal, duygular bolayp daha
ok dncelere kaplan amaldr.
Bir duvar, bir sandalye bile pek ok ey demektir. te
yandan, bir duvar doru drst ekmek, bir sandalyeyi
dzgn olarak bir yere yerletirmek bile tek bana hayli
gtr. Diyelim sahnede ina edilecek birf abrika alan hi
deilse dekoratrn kafasnda yava yava domal, bu ara
da deoratr u soruyu srekli kendisine yneltmelidir: Bir
fabrikaya benzedi mi acaba? Beri yandan, byle bir alma
y srdrrken, o}-uncularn gereksinimlerini de gz nn
de tutmaldr.

102
PROVALAR SIRASINDA DEKORUN
HAZIRLANMASI

Oyunun ierisine uzand da oyunla ibirlii yapt m, ok ey

gereini yitirir dekorda, ama geriye kalacak her dekor par
as da oyuncular iin bir ykmllk ierir.
Tek tek sahnelerin toplumsal amac prova srasnda sapta
nr, yani dekoratrn de hazr bulunmasn zorunlu klar.
Ayrca, dekoratr oyunculardan daha az denemelere ba
vurmamal, dekoru hazrlarken eitli yollar denemelidir.
Iklandrmann en arkaya, dekorun tmyle hazrlanmasn
dan sonraya braklmas hi de uygun bir davran deildir.
Iklandrmann nem ve yerini dekoratrn deneyimlerin
den bildiini ileri srmek, onun bir oyunda edindii dene
yimden ayn oyunda yararlanamayaca anlamn tar an
cak. yle ya, zerinde alt bir oyunda dt bir hataya
dmekten kendini ancak bir sonraki oyunda kollayabile
cektir. Kald ki, klandrmaya birinci boya zerine ekilen
ikinci bir boya gzyle baklamaz. Cansz nesnelerie, canl
nesnelerin ve klandrmann her nden yararlanlarak
dekorun hazrlanmas gerekir.

103
SAHNENN YAZINSALLATIRILMA.SI

Artistik alma yapmak isteyen bir dekoratr, gerek bir

dn yeteneine sahip bulunmak zorundadr. Kimi za
manlar vardr, dnmek, yani glklerden kar yollar
arayp bulmak zorlar; kimi zamanlarda da nesneler karma
kark duruma sokulmadndan hi zorluk gstermez d
nmek; yle ki, bir dnme eylemine bavurulduu bile
fark edilmez. nsanlardan bir blmnn nesneleri allak
bullak ettii zamarilarda dnme eyleminin srgilenmesi
yarar salar okluk. Bylesi durumlarda sahne dnmenin
gereine iaretlerde bulunur.

2.

Sahnenin yaznsallatrlas bu ereve iinde yer alr. Pan

kartlar, fotoraflar ve amblemler sahnede devinen kiilerin
Sarar evresini, bakalarndan hi de daha az doallk ier
meyen bir ortam oluturur. Yzyllar boyu herkes tarafn
dan okuna okuna kirr,i ierikler bir gereklik karakteri ka
zanmtr. Dekor, duruma aklk getirmenin g, ama zo
runlu olduu zamanlarda tiyatro gsterilerinin dier sanat
sal elerinden daha ok ayrabilir kendini, ancak baka
zamanlarda da yine bamsz nitelik tamas gerekir. Deko
rar, sahneye karlan olaylar karsnda kendince bir t.u
tum taknabilir. Ama br sanatlar gibi dekoratr de ayn
toplumsal dev bekler.

104
3.

Sahnenin bana konup seyircinin Ne? sorusundan Ni-

in? sorusuna ynelmesini salayacak balklarn kullanl
mas, sahnedeki olaylarla kartlk iindeki projeksiyonlar
dan yararlanlmas, ldaklarn ve mzik aralarnn gizlen
meyerek aktan aa sergilenmesi, herkese ok iyi bilinen
oyun yerlerinin yabanclatrlarak asl toplumsal nemleri
ne dikkatin ekilmesi, btn bunlar seyircinin gereki bir
gzlem iin zorunlu tavr taknmasn salar. Kastl yoldan
bir kavram karmaasnn yaratld, duygularn bilinli ya da
bilinsiz bozmacalara (tahrif) konu edildii dnyamzda da
byle bir tavr enikonu gereklidir.

105
[BALIKLAR STNE]

Belli bir oyun biiminden kaynaklanan balklara' kar ge

nellikle yneltilen itiraz yledir: Balkla anlatlan ey ya
ilgili olayn iinde yer alr, ki o zaman bala gerek kalmaz,
ya da ilgili olayn iinde yer almaz, ki o zaman da baln
salayaca bir yarar yoktur. Bu arada Goethe'nin szlerini
yinelemekten pek holanlr: Sanatysan, bo szleri brak
da bir ey yarat. - Sezilir niyet, ite o zaman fefaket.
Yaamn kendisi balkszdr. Balklarla donatlabilecek o
laylardan kotarlan bir tarih; burjuvazi tarafndan sk sk
belirtildii gibi yaam kimliiyle seyreder gerekte, yle ki,
tarihsellii g anlalr. ... diinde tarihsel bir olaya tank
olduklarn az kii sezebilmiti diye balayan gazete haber
lerini biliriz.
Ancak baz olaylar da vardr ki, gazeteler ille builann tarih
selolaylar gibi grlmesini ister. Dolaysyla okuruz gazete
lerde: Hitler'in iktidar devrald 30 Ocak tarihsel bir
andr. Ya-dayle bir cmleyle karlarz: Hitler tarafn
dan ilk otoyolunun temelinin atlmas tarihsel bir olaydr.
Ne ok anlama geldiklerini sezmek iin yle bir gz gezdir
mek yeter bu cmlelere Pek ok ii liderinin Hitler'in
iktidar devralmasndaki tarihsel anlam kavrayamamas, Al
man iisinin yaamnda derin izler brakmtr: i liderleri,
Hitler'in iktidar devralmasn parlamenter bir olay gibi gr
mlerdir. Ancak parlamentonun kapatlmasna dpedz
parlamenter bir olay gibi bakld zaman' doruluu syle
nebilir bunun. Otoyollarn almas Alman iisinin yaam
na pek dolayl bir yoldan, ,yani sava hazrlklaryla yeni i
alanlarnn yaratlmas biiminde girer. Bunun- nemli bir
tarihsel olay gibi gsterilmesi iin Nasyonalist propaganda-

106
nn harcad aba yanltci bir amaca yneliktir, otoyol
yapmyla tm ulus iin yararl bir kalknma srecine tanklk
ettii dncesi Almanlara alanmak istenir. Byle bir a
bann ardnda gizli pek ok niyetin sakl yatt sezilir ku
kusuz ve bunlarn sezilmesi de insann keyfini karmaya
yeter (...)
Soyutlamaya ve eletiriye olanak veren, ama beri yandan
yine kendi eliyle bunlarn canna okuyan amal sergileme
nin nasl yaygnlk kazand ok nemli bir sorundur. Niyet
lerdeki baar, onlarn zmlerine baldr. Bir kez amasz
(ya da amasz amal, yani bireysel amasz, snfsal ama
llir iinde birey iin bilinsiz) sergilemelerin zenginlii,
okluk fuzuli bir zenginliktir. (Karacierinden rahatsz bir
Yahudi olan Kari Marks, Sennaye'yi kaleme almtr.) So
yutlamaya bavuran kii, dpedz rastlantlardan ayklar
olaylar; maddeye eki dzen vermek, olaylarn tarihsel ak
n belirleyen ilikileri akla kavuturmak isterken, tarih
te rastlantnn roln gzden karr. Bavurduu sergileme
yalnz kitlesel olaylar iin geerlik tarken, tek tek olaylar
karsnda fiyasko.verir. Tek olayla kitlesel olay arasnda bir
elikiye rastlad m, elikiyi de sergileme kapsamna ala
cakken kitlesel olay lehinde oyunu kullanr.

107
PROJEKSYON YNTEM

Projeksiyon yntemi ilk kt zaman, kt dekoratrlerce

yanlsamalar reten kulislerin yerini tutacak bir e gibi
kullanlmtr. yi dekoratrler ise projeksiyondan bir tablo
gibi yararlanm ve tablolar iin eli yz dzgn somut
ereveler salamaya zen gstermilerdir. Piscator, kendi
hazrlad dekorlarda filmden hayli yararlanm, bylelikle
dekorubir oyuncuya dntrmtr. Filmi oyuncu kimli
iyle sahneye karmak, dekoratrlerin yapc bir almas
dr. Byle bir oyuncunun sahneye ayak atmas, sahne deko
rundaki btn eleri deiim zorunda brakmtr.

108
ETK KA..YNAKLARININ LSTES

Dekoratrn dekorla ilgili olarak akla gelebilecek tm etki

kaynakiarnn bir listesini karmas ve. her sahne iin sz
konusu olacak kaynaklar belirlmesi, yaplan iin denetimi
ni kolaylatracaktr.
Etki kaynaklar unlar olabilir:
Toplumsal karakteristik zellikler,
Tarihsel karakteristik zellikler,
Yabanclatrma efektleri,
Estetik efektler,
Artistik efektler,
Teknik yeniklikler,
Geleneksel efektler,
Yanlsamay yok edi,
Sergileme deerleri.

(Fragman)

109
DOSTUM MAX GORELIG N ZEL

ada oyun yazan ya da dekoratr ile seyirci rasndaki

iliki, bir esnafn mterisiyle ilikisinden ok daha karmak
nitelik tar. Ama bir mteri bile esnaf karsnda her zaman
hakl saylamaz; nk asla deimeyen, aratrlacak yan
kalmam, kesinlikle belirli bir kii deildir. Belli birtakm
itah ve bilgiler her vakit mteride uyandrlabilip, belli
birtakm alkanlklar her vakit kendisine kazandrlabilir.
HAtta bazen bunlar hazr bekler mteride, sadece kefedi
lip ortaya karlmalar gerekir. Bir iftinin bir Ford araba
ya gereksinim duyacan ya da duyabileceini teden beri
bildii sylenemez. an hzl ekonomik ve toplumsal ge
liimi seyirciyi hzl ve kkl biimde deitirmekte, davran
bakmndan kendisini srekli yenilemesine olanak vermek
tedir. Ayrca, Roma kaplan nne gelip dayanan Anibal
gibi, tiyatro kaplar nne yeni bir snf gelip dayanm
bulunmaktadr.

2.

Snf kavgasndaki kzmann kendilerinde alabildiine kar

t karlarn olumasna yol amas, sanat yaptlar karsn
da seyircilerimizin bir birlik ve beraberlik iinde, bir kendi
liindenlikle tepki gstermesini dpedz nlyor. Dolay
syla, sanatnn b_ir kendiliindenlik karakteri tayan tep
kiyi yaptlarnn baars iin geerli bir lt gibi kullanmas
olanakszlayor. Beri yandan, sanat bask altnda tutulan
snrf da kr krne adil bir yarg olarak kabul edemiyor;
sz konusu snfn beeni ve igdsnn bask altnda
tutulduunu biliyor nk.

1 10
3.

Byle bfr zamanda sanatya kala kala bizzat kendisinin

ideal seyirciyi oluturduu umudundan yola koyularak ho
una giden eyi yapmak kalyor. Ama yalnzca bu kadarnn,
bi fildii kuleye. tkmaya gc yetmez sanaty; yeter ki,
sanat ezilenlerin kavgasna tm abasyla katkda bulun
sun, onlarn karlarnn neler olduunu kefedip savunsun,
sanatn onlarn hesabna gelitirsin. Ama bir fildii kuleye
tklsa bile, burada Hollywood'daki bir villadan daha rahat
edecei'kukusuzdur.

4.

Kimi dorular zeri ekerle kaplanm drajeler ekline so

kup gmrkten karmak, yani uyuturucu madde ticaretini,
o maddelerle kafay bulanlarn kafalarna dorular sokarak
ahlaksal adan daha yce bir aamaya oturtmak istei, hayli
karkla y9I ayor. nk uyuturucu maddelerden ka
fay bulanlar dorulan tanyamaz, hele sarholuklarndan
aylmaya grsnler, kesinlikle anmsamazlar onlar.

5.

Broadway ya da Hollywood'da kimi gerilim ve heyecanlarn

retim biimi artistik nitelik tayabilir, ama doruluktan
uzak ve budalaca eylerin durmadan yinelenmesinin seyir
cilerde dourduu mthi can skntsn gidermeyi amalar
yalnz. Sz konusu teknik, karlarna uygun dmeyen
nesne ve dncelere seyircilerin ilgi gstermesini salamak
iin gelitirilmitir ve bu uurda kullanlr.

111
6.

Asalak burjuva tiyatrosu, dirimsellik dolu alarn artistik

yaantsyla asla e tutulamayacak:' belli bir yan etkiyi ierir,
gerek olaylan sergiledii yolunda bir hayale kaplmaya
srkler seyircileri, sihir ve byden yararlanarak bunu
yapmaya alr; amac, az ok ilkel oklar ya da kesinlikten
uzak duygusal havalar yaratmak, gerekte ellerinden bir ey
gelmeyen aresiz seyircilerin eksikliini duyduu ruhsal ya
antlar yerine bunlar tketmesini salamaktr. ylece bir
bakmak bile, istenilen sonulara gerek yaamn tamamen
arpk yanstmlaryla ulaabileceini saptamaya yetecektir.
Hatta pek ok sanat, ada Sanab> yaantsnn ancak
bylesi arpk yanstmlarla salanabilecei grndedir.

7.

Buna karlk, seyircilerde insanlar arasndaki belli olaylara

kar doal bir ilginin varln ve bunun dpedz sanatsal
alan dnda yer aldn belirtmek gerekiyor. Sanat, sz
konusu doal ilgiden yararlanabilir. Aynca, sanatn kendisi
ne, yani onun gerek yaam yanstma gcne, bu yanstma
nn da fantasik, ayn ve kiisel bir biimde, ksaca her sanat
nn kendine gre yaplmasna kar doal bir ilgi vardr;
gerekte ne olup bittii ve sanatnn bunu nasl dile getir
dii konusunda bamsz, nceden retilmemi bir ilgidir bu.

8.

Geleneksel tiyatro, ancak tiyatro tiyatrodur ya da oyun

oyundur gibi tutuculuu apak bir cmleyle savunulabil
mekte, bylece oyun kavram asalak burjuvazinin khne

1 12
oyunuyla snrlandrlmaktadr. L.B. Mayer'in elceizinde
Jupiter'in imei! Elisabeth Tiyatrosu'ndaki atmaya
bir gz atnz! aprak, deiken, byk lde kiisellik
ten uzak, hibir vakit zme kavuturulamayan bu at
maya baknz bir! Bir de gerek gnmz oyunlarnda, ge
rek Elisabeth Tiyatrosu oyunlarnn gnmzdeki yeniden
retiminde atmann ne duruma geliini grnz! z
delemenin o zamanki rolyle imdiki roln karlatr
nz! Shakespeare tiyatrosunda o ne elikili, o ne kesintiler
le dolu, o ne aprak sretir! Bugn oyun sanatnn dnya
durduka duracak yasalar diye bize buyur edilen yasalar,
gnmzn L. B. Mayer ve Theatre Guild tarafndan sapta
nan yasalardr.

9.

Aristotelesi diye nitelertmeyecek oyun sanatndaki kark

lk, bilimsel oyun ile bilimsel an oyununun birbirine
kartrlmasndan kaynaklanyor. Sanatla bilimi ayran snr
kazklar hep ayn yerde durmayarak, sanatn ilevlerini bi
lim, biliminkileri ise sanat stlenebiliyor. Ancak epik tiyat
ro, tiyatro niteliini koruyor srekli; yani tiyatro, epik ka
rakter kazanarak tiyatro kalabilir.

o.

Ancak ada oyunun karsnda olanlar, oyun sanatnn

dnya .d urduka duracak yasalarnn savunuculuunu ya
panlar, zdelemeden el ekmekle ada tiyatronun duy
gulardan el ekeceini ileri srerler. Oysa gerekte ada
tiyatro yalnz hurda durumuna gelen, alabildiine kocayp
yalanan znelci (subjektivist) duygu dnyasnn defterini
drm, yeni bir an yeni ve ok ynl, toplumsal bakm
dan retken duygularna giden yolu amtr.

1 13
11.

Seyircilerin alkanlklarna ne lde doyum saladpa

deil, bunlar ne lde deitirdiine baklarak ada ti
yatro konusunda bir deer yargsna varlabilir ancak. Byle
bir yargya varlmak istenirken sorulacak soru; ada tiyat
ronun oyun sanatnn dnya durduka duracak yasalarna
bal kalp kalmad deil, amzdaki byk toplumsal
olaylar yneten yasalar artistik yoldan egemenlik altna
alp alamayaca, seyircinin ilgisini gieden bilet alma, yani
tiyatro zerine deil, dnyann kendisinin zerine ekip
ekmediidir.

114
 SMLER ve KAVRAMIAR
SZLG

Adam Adamdr (Mann ist Minn): Brecht'in bir oyunu; yazl tarihi:
1924/29; ilk kez 1926'da Darmstadt'ta oynand.

Ana (Die Mutter): Brecht'in Maxim Gorki'nin ayn addaki romanndan

sahneye uyarla oyun; yazl tarihi: 1930/32; ilk kez 1932 ylnda
Berlin'de sahneye kondu.
Globe Tiyatrosu (Globe Theatre): Londra'da Taymis rmann gney
kysndaki Elisabetan tiyatro; 1599'da kurulan tiyatro 1613'de yanm,
1614'de yeniden ina edilmi, 1644 'te tamamen yklmtr; Shakespea
re'in pek ok oyunu ilk kez burada sahneye kondu.a ayn konu zerine
eilir.

GROSZ, Georg (1893-1959), Alman ressam ve karikatrcs. 1918'de

Dada akmnn kuruculan arasnda yer ald, 1920'lerde Egemen Snfn
Yz, Militarizm, Gaz Maskesiyle S& gibi yaptlar yaynland.
HAUPTMANN, Gerh'art (1862-1946); Alman oyun yazar.

IBSEN, Henrik (1823-1906): Genellikle ada tiyatronun babas say

lan Norveli oyun yazar. Bii!langta gereki bir tutumla oyunlarn
kaleme alm, daha sonra sebolizme ynelmitir.

KIPLING, Rudyatd ( 1865-1936), ngiliz yazar; gazeteci olarak uzun

sre Hindistan'da kald, Hintli insanlarn ve ngiliz smrge askerleri
nin yaamn yanstan renkli ve srkleyici anlatilaryla annd, zellikle
yazd romanlarla kendini! byk bir n yapt, 1907'de Nobel Armaa
n'n kazand.
Mahagonny Kentinin Ykselii ve Bat (Aufstieg und Fail der Stadt
Mahagonny): Brechfin yazp mziini Kurt Weil'n besteledii opera;
yazl tarihi: 1928/.9, ilk kez 193'da Leipzig'de sahnelendi.
Mayer, LB. (1885-1957), Rus asll Amerikan film yapmcs; 191 7'de
HollywoQCl'a yerleti; Metro Goldwyn M. (MGM) film irketinin kuru
cularndan olup, 1951 ylna kadar bu irketi ynetti; sinema dnyasna
saysz yldzlar kazandrd.
MEi LAN-FANG (1894- 1961), Pekin tiyatrosunda oynad kadn rolle
rindeki stn baarsndan dolay byk n yapm inli oyuncu. Oyun-

115
cu bir ailenin ocuu olup dokuz yandan balayarak tiyatro eitimi
grdil, 14 yanda ilk kez sahneye kt. 1919 ve 1935 yllar arasnda
Japonya'y, Amerika Birleik Devletleri'ni ve Ruya'y dolat; Rusya'da
Stanislavski ve Nemirovich-Danchenko ile tant. in tiyatrosundaki
be ayr kadn rolnn oyun tekniklerini kombine eden ilk kii oldu,
yirmi yalarnda kadn rollerini oynamadaki olaanst baars sonucu
erkek roln (laosheng) o zamana kadarki stn konumunda n alaa
etti. sava sirasnda sahneye kmak istemedi. 1949'da in Cumhuri
yeti'nin kurulmasndan sonra anghay'dan Pekin'e dnerek, aralarnd.
in Tiyatrosu Aratrma Enstits de olmak zere eitli resmi grev
lerde bulundu. 1959'da kadar sahnedeki etkinliini srdrd.
NEHER, Caspar (1897-1962); nl Alman dekoratr, Brecht'in bal
ca alma arkadalarndan, Baal, Adam Adamdr, Kuruluk Opera
gibi epik oyunlarn dekorlarn yapt, bir ara baz operalarn ve Sha
kespeare'in oyunlarnn sahne dekoruyla urat, 1948'den balayarak
Berliner Ensemble'de yine Brecht'le birlikte alt; Puntila ve Ua
Matti, Galile de iinde olmak zere Brecht'in pek ok oyununun de
korunu dzenledi. Dekor uygulamalarna perdesiz tiyatro vb. birok ye
nilik getirdi; nesnel, yaln, gereki bir dekor anlayn savundu.
OKHLO PKOV, Nikolai Pavlovich (19001967), Rus oyuncu ve ynet
meni, deneysel tiyatronun belli bal savunucularndan. Sibirya'da do
up byd kentin tiyatrosunda ilkin mrangozlik yapt, ello al
masn ve resim yapmasn rendi. 1924'te kentin ana meydannda
Mays Gn oyununu sahneledi; kendi yaip kendi sahneye koyduu
oyunda ayn zamanda barol oynad. Sahneyi ortada bir platform olu
turuyor, seyirciler de oyun alan iine alnyordu. Molin tiyatro ge
leneind.en, Japon kabuki tiyarosundan ve Yakut tiyatrosunun hayli
stilize gsterilerinden etkilenen OkhlopkV; bu ilk yaptndaki slubu
sonradan Moskova'daki Gereki Tiyatro'da gelitirme olana buldu.
Ekim devriminden sonraki ilk yllar Mayakovsky'nin kuramlarn izledi.
1925'te Moskova'ya giderek Meyerhold'un rencisi oldu. 1932'de
Gereki Tiyatro'nun bana getirildi. Burada sahneye koyduu eitli
oyunlarda kendi deiik yntemini uylad: Aktif duruma sokulan se
yirci, oyunun aksiyonu ierisine ekip alnyordu; seyirciyle oyun yeri i
ie geiyor, oyuncular seyircilerin iinde oynuyorc;lu. Bir baka yenilik
de oyunlardaki blmlemenin ortadan kaldnlmas, yerine Eisenstein'n
montaj tekniinden yararlanlarak birbirini kesintisiz srp gtren
sahnelerin geirilmesiydi. Sahneyle seyirci yeri arasndaki ayrln orta
dan kalkmasiyla seyirci ve dekor i ie girmi, dekor seyircilerin arasna
serpitirilmi, oyuncular da buna uygun olarak seyirciler arasnda oyna
maya balamt. Ayn anda birka sahnede birden oyun oynatmas da

116
yine Okhlopkov'un deneyleri arasnda yer almaktayd. Gereki Tiyatro
1938'de kapannca, Okhlopkov, Vatantangov Tiyatrosu'na gei.
1943'de Devrim Tiyatrosu'nun bana getirildi.

PISCATOR, Erwin (1893 - 1966), Alman tiyatro ynetmeni; politik ti

yatronun ve proletarya tiyatrosunun temsilcisi. Tiyatroya eitli yenilik
ler getirdi, sahneledii oyunlarda filmden, projeksiyonan vb. yararlan
d.

STRINDBERG, August, ( 1 849 - 1912), sveli oyun ve anlat yazar.

Kuruluk Opera (Dreigroschenoper): Brecht'in ngiliz yazan

Gay'in The Beggar's Openl'sndan esinlenerek yazd, mziini Kurt
Weill'in besteledii mzikal oyunu. lk kez 3 1 Austos 1928'de Ber
lin'deki Schiffbauerdamm Tiyatrosu'nda sahnelendi.

WEIGEL, Helene; Alman kadn tiyatro oyuncusu; Brecht'in ei; zel

likle kocasnn oyunlarndaki pek ok rol en iyi yorumlayanlardan;
1948'de kocasyla Schiffbauerdamm'daki Berlin Ansemblesi'ni kurdu,
1949'dan balayarak burasn ynetti. 1956'da kocasnn lmnden
sonra Berlin Ansemblesi'nin bana geti.

Yuvarlak Kafalar ve S}vri Kafalar (Die Rundkpfe und die Spitzkp

fe): Brecht'in oyunu; yazl tarihi: 1932/34; ilk kez Kopenhag'ta
1936'da sahneye kondu..

1 17
 NDEKLER

OYUN SANATI
[Oyun Sanat] . .
..... ............ .. .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... . . . . . . . . . . . 7

Rol zerinde alma .

..... ........... . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 1 1

[Oyun Kiilerinin nas] .

. ......... . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 6

Oyuncunun Seyircilerle likisi ..

. . . . . . . . . . . . ... . . ..... . .
. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

kincil Darbe . .
.......... .... ........... ................ . . . . . . . . ... . . ................ . . ... 28

[Gestus zerine] . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Oyunculara Direktifler . ..
.... . . . . . . . . . . . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... .. ........ 31

[Deneyimler] ., ........................................................................... 34
Epik Tiyatronun Bir Kadn Oyuncusu
stne kili Sylei . . ............ ........ .............. . .
. . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... .38
Deiim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Tmevarm Ynteminde Prova

Yneticisinin Davran . . . .. . . ...... ....... . ..... . . . . . .. . . . .................. . .. . 46
Gruplarn Devindirilmesi .
..................... ................... .'. ............ 50

Tiyatro Okullar in Altrmalar . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 5 1

Spor Eitimi. ................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .;.53

[i.nlilerin Tiyatrosu stne] .

............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................. 54

Bir Amatr Tiyatrodan Sz Amaya Deer mi? .

. . . ............. 59

Emeki Oyuncular stne Birka Sz .......... .. ..... . , .............. 65

119
DEKOR STNE
Aristotelesi Olmayan Oyun Sanatnda Dekor stne ..... 71

Neden Srekli Skp kurma? ............................ ..................81

Tmevarm Ynteminde Melcann Saptanmas .................. 82

Katksz Yanlsamadan Kanlarak

Gerein Sahneye Aktarm . . . . . . . . . . . . ......................... ............ . . 86

Clzlk stne .......................................................................... 88

En Zorunlu Olann Verilmesi Yeterlidir ............................. 89

(Aka Gsterme] ........... .. .. ............................................ ....... . 90

Ik Kaynaklarnn Grlebilirlii . .
. . . . . . . . . ................ . . . .. . . .. . . 91 . ..

[aretler ve Simgeler] ........................................................... 92

[Toplumsal Srelerin Karakteristik zellikleri] ............. . . 97

ifte Perspektif. . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................ . ......... 101

Sfr Noktasnn Belirlenmesi .............................................. 102

Provalar Srasnda Dekorun Hazrlanmas . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 103

Sahnenin Yaznsalatrlmas ............................................. 104

[Balklar stne] ..................... . .

.. . . . . . . . . . . . . . . . . .. ...................... 106

Projeksiyon Yntemi. .
................. . . . . . . . . ................................. 108

Etki Kaynaklarnn Listesi. .

. . . .................................. . . . . . . . . . . . . 109

Dostum Max Go;-elig in zel... ........................................ 1 10

isimler ve Kavramlar Sz/aa .................................................... 1 15

120