TRKYE BAKIR KURUN NKO MADENLER

VE
BUNLARIN ARAMA DEERLENDRME PROBLEMLER

Rt OVALIOLU (x)

ZET :

Trkiye mevzubahis madenler bakmndan geni imknlara sahiptir. Bil

hassa MT.A. Enstitsnn yapm olduu jeolojik ve prospeksiyon etdleri
neticesinde bu madenlerimizin hangi jeolojik nitelere bal olduu ve mem
leket apndaki dalmlarnn hangi1 blgelerde younlat artk bilinmekte
dir. Potansiyel bakmndan nem srasna gre 1. Dou Pontitler Blgesi, 2. Or
ta ve Dou Toroslar Blgesi, 3. Gney Marmara Blgesi, 4. Merkezi Anadolu Bl
gesi olmak zere bir snflandrma yaplabilir.
Gerek ite ve gerekse dta geni ve devaml piyasa imkn olan bu maden
lerimizin bir an evvel sistemli bir ekilde aranmasna, muhtelif ve ekseriya
yetersiz kimseler elinde dank olarak bulunan ruhsatlarn birletirilerek belli
blgelerde younlaan zuhurlarn her trl zellii dikkate alnmak suretlyl
iletme ve deerlendirilmesine geilmesi arttr.

(x) Dr. Yk. Mh. M.T.A. Enstits Maden Etd ubesi Mdr.

101
 I. Giri:
Bir milletin ykselmesi iin imknlarn Endstri alanna yneltmesi gerek
tii artk bir gerektir- Kalknma abas iinde olan memleketimizin hayat stan
dard ve halknn refah hi phe yokki ancak sanayileme ile olacaktr. u halde
sanayileme memleketimiz iin en bata gelen sorunlardan biridir ve byle olma
s lzm gelir. Sanayinin kurulup gelimesi ise hereyden nce temel unsuru olan
hammaddeye ihtiya gsterir. u halde memleketin hammadde potansiyelinin
tesbiti, cins - kalite - miktar ve yerlerinin bilinmesi en nemli problemlerimizden
biri olmakta ve kurulacak sanayi tesislerinin yine cins - sistem - kapasite ve mev
kilerinin tayininde temel unsuru tekil etmektedir. Nitekim bugne kadar kurul
mu olan Petrol - Demir - Kmr - Bakr - Civa - Borasit - Kkrt - Magnezit -
Seramik - Cam - imento ve Azot tesislerinin ve halen Seydiehirde kurulmakta
olan Ailminyum, Samsunda temeli atlan Bakr tesisleriyle skenderun'da ykse
lecek nc Demir - elik Sanayinin hammadde ihtiyalar ksmen nceden
tesbit edilmi ve halen de bu alanda youn almalar yaplmaktadr. Bu tesis
leri istikbalde yenileri takip edecektir ve etmesi lzm gelir. Dolaysiyle yeralt
kaynaklarmzn plnl bir ekilde aranmasna, rezerv ve zelliklerinin tesbitine,
iletme ve deerlendirmedeki aksaklklarn giderilmesine ciddi ve ivedilikle y
nelmemiz gerekmektedir.
Bugn memleketimizde halen maden arama iini yrtmekte olan tek yetkili
messese - kurulu safhasnda olan birka maden arama irketi hari - M.T.A
Enstitsdr. M.T.A. Enstits bugn (600) e yakn teknik eleman, (50) civa
rnda sondaj makinas, (400) akn tat vastas ve mkemmel Laboratuvar-
lariyle memleketin beynelmilel emsalde bir messesesi haline gelmi ve kuru
luundan bugne kadar sarfettii (580 milyon TL.) sna karlk (100 milyar TLj
s deerinde yeralt serveti tesbit etmitir. Ancak kark jeolojik ve tektonik bir
yaps ve eitli maden imknlar olan memleketimizin bu probleminin zle
rek yeralt kaynaklarmzn sratle deerlendirilmesi daha pekok sayda teknik
elemana, tehizata ve byk yatrmlara ihtiya gstermektedir. Takdir edilirki
yeraltmm aranmas ve deerlendirilmesi hakikaten zor, masrafl ve uzun vade
li bir itir. Byk bir ksm dalk ve ulamdan yoksun koca bir memleketin de
rinliklerini mevcut kadro ve tehizatla kefetmenin arzulanan abukluk ve de
tayda olmas imknszdr. Amerika, Bat Avrupa veya Rusya'y misl almayalm;
bugn Trkiye'nin (1/6) s kadar yzlm, (1/2) si kadar nfusu ve hertrl
ulam imkn olan ekoslavakya'da madencilikle itigal eden eitli iletmeler
hari, sadece jeoloji enstitlerinde (2000) i akn teknik eleman almaktadr.
Halbuki memleketimizde madencilik yapan messeseler parmakla gsterilecek
kadar az ve bunlarn da ekserisi teknik kadro ve tehizat bakmndan ok ilkel
durumdadrlar. Yani madenciliin beii olan memleketimizde maalesef henz
bir Madenciler Kadrosu yoktur, zerinde hassasiyetle durmamz gereken bir
husus udurki, memleketimizin corafyas kadar derinliklerini de tanmak mec
buriyetindeyiz. Yurdun her kar topra iin hassas olduumuz muhakkak, fa
kat Boazlarn corafi nemini bildiimiz iin o noktadaki hassasiyetimiz daha
da fazla. Ayn ekilde topraklarmz altnda neyin nerede gizli olduunu da l-
ykiyle bilirsek o blgeye vereceimiz nem de farkl olacaktr.
II. Madenlerimiz ve Madenciliimize Genel Bak:
Memleketimiz baz madenler bakmndan geni imknlara sahiptir- Maden
Potansiyelimizin bilinenlerin ok daha fevkinde olabileceini ve Trkiye k-

102
k ve fakir madenler bakmndan zengin bir memleket sznn tam aksinin
varit olabileceini artk sezmi durumdayz. Bunu sylerken M.T.A. Enstits
nn (memleket apnda) bugne kadar yapm olduu etdlerin neticesine
gvendiimi belirtmek isterim. Hakikaten Enstit grevinin arlna nisbetle
byk imknszlklar iinde alarak (tesbit ettii 100 milyar TL. s dee
rindeki yeralt serveti dnda) bilhassa yurdun her kesini kapsayan bir Ma
den Prospeksiyonu yapm, memleketin genel jeolojik ve tektonik problemini
halletmi ve bugn hangi madenin nerelerde bulunabileceini ve nasl aran
mas gerektiini tesbit etmi durumdadr. Bylece bir maden aramada ilk adm
olan Genel Jeoloji ve Prospeksiyon safhas memleketimiz iin elle tutulur
bir hale getirilmitir. Bundan sonra madenciliimizde iin arlk merkezini
detay etd ve rezerv tesbiti tekil edecek, akabinde iletmecilik ve deerlen
dirme n plna geecektir.

Trkiye maden potansiyelinin bilinenlerin fevkinde olabileceini yaplan

etdler ve jeolijik mahadeler dnda dorudan douyra u istatistiki rakam
lar yardmyla da kabul etmek imknna sahibiz Bu gaye ile hazrlanan (Ek: 1)
deki grafik memleketlerin milli geliri ile madencilik geliri arasndaki bant;.!
gstermektedir. Grafikte bariz olarak grld gibi, Madencilik deeri miJU
gelir deerine paralel olarak ileri memleketlerde yksek, buna mukabil geri kal
m memleketlerde dktr. Her geri kalm memleketin madence fakir top
raklarda olduu mantka aykr dtne gre, bu memleketlerdeki maden po
tansiyelinin bilinenlerin fevkide olabileceini sylemek hatal olmyacaktr. Bu
gr asndan hareketle de memleketimizin daha geni bir maden potansiyeli
ne sahip olduunu iddia edebiliriz. Ancak yukarda da belirtildii gibi konuya
ivedilikle gereken ehemmiyet verilmeli, bu potansiyelin statik durumdan kinetik
duruma getirilmesi iin daha ok sayda muhta olduumuz teknik kadro ve
tehizatn gerektii yatrmlardan kanlmamaldr. Bu meyanda bilhassa ma
dencilikle itigal eden zel sektrn durumu dzeltilmeli, irketler halinde bir
lemeleri tevik edilerek genel manda madenlerimizin hebas eklinde olan
Kapt - kat iletmecilii tasfiye edilmelidir. Sistemli bir iletmecilikte bili
nen potansiyelin dahada ok artaca aikrdr, nk jeolojik mahede ve
sondajl aramalarla bir maden yatann kafi rezervini tesbit etmek imknsz
dr. Ayrca tesbit edilen bir rezerv toprak altnda gml kalp lykiyle deer
lendirilmedii mddete kpte saklanan para gibi hi bir mna ifade etmez-
Bugn Dnyann en byk Borasit rezervi bizdedir, imdi olmazsa yarn deer
lendiririz fikri yanltr. Dnyada yeni baka byk rezervlerin bulunamya-
cam kimse iddia edemez. O halde Krom madenlerimizin durumuna dlme
den bir an evvel en uygun tedbirin alnmas arttr. Ayn ekilde Milyarlarca
ton Linyit kmrne sahibiz diyerek nmekte yersizdir halen kyl vatan
da Kuyruklu dan odunu dedii Tezek ten kurtulmadktan, ehirli henz
lykiyle kmr skntsn gideremedikten sonra. Grlyorki mevcut hammad
delerimizi ivedilikle ve memleket artlarna en uygun ekilde deerlendirmemiz
gerekmektedir. Madenlerimiz zerine kurulacak sanayi tesisleri balangta
kr - zarar snrnda dahi olsa - ileri devletlerin kendi artlarna uygun tav
siyelerini yetmi gibi kabullenmeden" - bu tesisler kurulmaldr. nk belli
bir hammadde zerine kurulan bir tesis dier yardmc hammaddelerinde kul
lanlmasn gerekletirecek ve bylece tek bana t olan kaynaklarmz da
harekete geirecektir. Ayrca lkemizin iinde bulunduu artlar gznnde
tutulursa kurulacak her sanayi tesisi o blgenin sosyal kalknmasnda byk

103
faydalar salyacak, bir mektep, bir eitim sitesi haline gelecek, madencilik ru
hunun ve kalifiye iiliin domasn gerekletirecektir. Bylece tesis memle
ket iin genel mnada krl duruma gemi olacaktr-
Bugnk durumda memleket madencilii iin nemli olan ve dolaysiyle
zerinde hassasiyetle durulmas gereken madenlerimizi yle sralyabiliriz.

1. Bakr - Kurun - inko zuhurlar,

104
 2. Civa - Antimuan zuhurlar,
3. Demir ve Alminyum yataklar,
4. Krom ve Manganez zuhurlar,
5. Bor tuzu yataklar,
6. Uranyum mineralleri,
7. Dier madenlerimiz-
Bu yazda birinci gurup altnda gsterilen Cu-Pb-Zn madenlerimiz ele aln
mtr. Faydalandm dokmanlar genellikle M.T.A. Enstits yaynlar ve ra
porlardr. Bilmen her Cu-Pb-Zn madeni iin ayr bir nihai bir rapor mevcut ol
mad gibi, daha etd yaplmam bir ok Cu-Pb-Zn madenlerimizinde mevcut
olduu aikrdr. Bu bakmdan yaplan klasifikasyon ve belli bir tip altnda
gsterilen madenlerin seiminde hatalar mevcut olabilir. Yazda zaten detaydan
ziyade toplam gr gayesiyle bir genelletirme n grlmtr-
III. Trkiye Bakr - Kurun - inko Madenleri:
Memleket madenciliinde nemli bir yer igal eden, gerek i ve gerekse dis
piyasada her zaman aranan Bakr - Kurun - inko madenlerimizin maalesef ne
aranmas, ne iletme ve nede deerlendirilmesi henz hakiki rayna oturmam
tr. Memleketimiz bu madenler bakmndan hakikaten mit vaad edici geni im
knlara sahiptir.
Mevcut dokmanlara gre Cu-Pb-Zn zuhurlarmzn % 90 dan fazlas ina
n atik meneli olup sedimanter oluumlar dikkate alnmyacak kadar azdr.
(Mevcut olsalard bile bilhare vuku bulan mamatizma tesiriyle primer karak
terlerini kaybedip migrasyonla mamatik teekkller zelliini almlardr). u
halde memleketin mamatizma ve oroj enezinde gerek ya ve gerekse zellik ba
kmndan bir ayrm yapmak imiknma sahipsek bunlarla ilgili Cu-Pb-Zn zuhur
larn da ayr gruplar altnda mtala etmemiz mmkndr. Henz btn yn
leriyle kat'ilememi olmakla beraber Trkiye mamatik kayalarn ya ve ka
rakter bakmndan u gruplar altnda birletirebiliriz.
a.) Paleozoik ve daha eski devirlere ait granitik karakterli plu tonlar,
b-) Kratase devri ultrabazik ve bazik (karakterli inisial ofiolitik mamatiz
ma rnleri,
c.) stkratase - Eosen devri Andezit - Dasit denizalt volkanizmas ve gra
nitik pltonlar,
d.) Tersiyer devri Andezit - Dasit denizalt volkanizmas ve granitik pl
tonlar,
e.) Gen tersiyer - Kuarterner Andezit ve Bazalt volkanizmas.
Bilindii gibi son e.) grubu altndaki Andezit ve Bazaltlar diferansiye olma
m final mamatizma rnleri olduundan genellikle hi bir maden tr iin
enteresan deildir. Ama dierleri, aralarnda ehemmiyet fark olmakla beraber
Trkiye'nin eitli madenleri ve bilhassa C u + P b + Z n zuhurlar iin mene te
kil ederler. imdi sra ile her ayr mamatizmaya bal C u + P b + Z n zuhular je-
netik bir klasifikasyonla daha detayl olarak izah edilecektir.
1) Paleozoik devri mamatizmasiyle ilgili C u + P b + Z n teekklleri:
Memleketimizde paleozoik granitlerinin en ok bulunduu ve Kaledonien -
Hersinien oroj enezlerinin etkiledii kesim genellikle Bat Karadeniz - Marmara
blgesidir. Dolaysiyle bu endojenik hadiselerle ilgili Cu-Pb-Zn teekklleri de
enok bu blgelerde bulunur. (Ek: 2) teki harita mevzubahis endojenik faali-

105
yetlerin etkisinde kalan kesimleri ve bununla ilgili olduu tahmin edilen
Cu-Pb-Zn zuhurlarnn dalmn gstermektedir. Bu zuhurlar jenetik ynden
genel olarak iki asl tip altnda toplayabiliriz.
a.) Hidrometazomatik veya Hidrotermal Filon tipi zuhurlar:
Bilhassa Paleozoik devri granit entrzyonlarma yakn metamorfik istler ve
kalkerler iinde bulunan bu zuhurlara blgede olduka sk rastlanmakla beraber,
bunlarn hepsinin paleozoik granitleriyle ilgili olduunu kat'iyetle tayin edecek
detayla etdler henz mevcut deildir. uras muhakkakki ayn blgede vukubu-
lan Mezozoik ve Tersiyer devri magmatizmas da yine metamorfik formasyonlar
iinde bu tip cevherlemeler meydana getirmilerdir. Bu bakmdan bu tip yatak
lar iin verdiim misaller arasnda elde olmyan baz yanllklar mevcut olabilir-
Ancak verilen misallerin byk ekseriyetinin Paleozik devri Hidrotermal teek
klleri olduunda da phemiz yoktur. Blgede bu tipi karakterize eden zuhurla
ra misl olarak unlar gsterebiliriz: (Karand - elimli - Uludere - Hseyineyh
Kaba - Esenceli - Baltac - Katrl - Handeresi - Barka - Hallar - Altnoluk
Kocayayla - Nusretiye - Karapnar - Veysel v.s. zuhurlar gibi)
b.) Pnmatolitik - Kontak metazomatik teekkller:
Dorudan doruya Paleozoik Granitler iinde veya bu intrzyonlarn meta
morfik ist veya kalkerlerle kontak yapm olduu blgelerde teekkl eden ve
ekseriye (Skarn + Magnetit + Kalkopirit ~ Sfalerit ~ Galenit +" Kuvars) pa-
rejnezinde olan bu zuhurlar birinci tip kadar youn ve geni kapasiteye sahip
olmakla beraber tenor bakmndan genellikle onlardan daha dktrler. Ancak
memleketimiz madencilikte zenginletirme tesisleriyle kombine alan plnl bir
iletmecilie nem verirse bu yataklarn bir oklarnn kymetlenmesi mmkn
olacaktr. Bunlara misl olarak u zuhurlar zikredebiliriz. (Adatepe - Pelitli - De-
deal - Tahtakpr - Saadetky - Uluda - Hdr - amyurt - aml - Eybekda
Kazda - Ayazmant - Bergaz v.s- gibi).

2) Kretase devri inisial ofiolitik mamatizmasyla ilgili Cu + Pirit + Zn

zuhurlar:
Paleozoik devri intrzyonlaryla, Kaledonien - Hersinien kvrmlar tesirin
de kalan formasyonlarn ekseriya Bat Karadeniz - Marmara Blgesinde mevcut
olduunu yukarda sylemitik. Mezozoik devri boyunca mevzubahis bu formas
yonlar karalar tekil ediyor ve Trkiye'nin dier kesimleri genellikle mezozoik
deniziyle kapl bulunuyordu. te bu deniz ierisinde stmezozoikten Tersiyer
balangcna kadar sren devir boyunca Kuzey - Kuzeybatdan Gney - Gney
dou istikametinde arka arkaya gelien jeosenklinaller teekkl etmi ve bu de
rin ukurluklar yine ayn istikamette arka arkaya faaliyet gsteren inisial ofi
olitik mamatizma rnleriyle dolarak memleketimize jeolojik ynden enternas
yonal bir zellik kazandran ultrabazik ve bazik kayalar meydana getirmitir.
Jeosenklinal safhalarn takiben gelien orojenik safhalarda ise sra ile Ana-
tolid, Torid ve ranid kvrmlar teekkl etmitir. Bilindii gibi orojenik safha
jeosenklinal safhay bir kademe geriden takip etmektedir. Bylece Anatolidler-
deki Jura - Kratase sedimantasyon ve mamatitleri st kratase devrinde (La-
ramik safha), Toridlerdekiler Oligosende (Preneik safha) ve Iranidlerdekiler ise
Miosen devrinde (Savik safha) en yksek tesirli (Paroksizma) kvrlmaya ma
ruz kalmlardr.

107
 Mevzubahis ofiolitleri genel mnada alnmak zere iki ayr litolojik niteye
ayrmak mmkndr.
a) Ultrabazik karakterli derinlik kayalar (Dunit + Peridodit + Pyro-
xenit v.s- gibi).
b) Bazik karakterli Dayklar ve Denizalt erpsiyonlar (Gabro + Mikro-
gabro + Diabaz + Spilit + Keratofr -(- Pillov Lava v.s. gibi).
Birinci grup kayalarn memleketimiz iin Krom, Magnezit ve Asbest bak
mndan nemli olduu bilinmektedir. kinci grup kayalar ise bilhassa Bakr ve
Pirit bakmndan zerinde nemle durmamz gereken sahreleri tekil etmekte
dirler.
Trkiye'nin ofiolitik sahreleri ve bunlara bal Bakr - Pirit zuhurlarnn
dalm (Ek: 3) teki haritada gsterilmitir. Zuhurlarn dalmnda dikkate
arpan husus, bunlarn belli blgelerde daha ok younlam olduudur. Bu yo
unlaan ksmlarda bilhassa ikinci tip ofiolit sahrelerin hakim olduu bilin
mektedir. u halde ofiolitler zerinde yrtlen jeolojik etdler de bu litolojik
ayrmn dikkat ve shhatle yaplmasna nem verilmelidir-

Oiolitlerin getirdii (Cu + Pirit + Zn) yataklarn jnez ve tip bakmndan

ayr grup altnda mtala edebiliriz:
a) Sedimantasyonla girift haldp bulunan Diabaz - Spilit ve Keratofr gibi
denizalt erpsiyonlarma bal masif veya disemine karakterli Exaltif
Bakr ve Bakirli pirit zuhurlar:
Ofiolitlerin en nemli Bakr ve Bakirli pirit zuhurlar, memleketimiz iin
ikinci derecede ehemmiyete haiz bu tip Exaltif teekkllerdir. Tarihi devirler
boyunca bu tip yataklar zerinde geni madencilik faaliyetleri olmu ve halen
de ancak memleket madenciliinin seviyesi nisbetinde iletme ve aramalar de
vam etmektedir. Bu tip zuhurlara misl olarak Anatolidler ofiolitlerinde bat
dan douya doru (Kre - Bakirli - Kamaa - Madenky - Helvamaden - K)
tezahrlerini, Toridler ve ve iranidler ofiolitlerinde ise (Bakla - Kzlca - Po
zant - Karaahmetli - Gkeboaz - Akatepe - Ptrge - Ergani - Ksabekir -
Kedak - Karadere - Mehmedil - Destomi - Maden ve Miskin) yataklarn zikre
debiliriz.
Jenetik ynden nemli olma ihtimali olan bu tip yataklarn plnl bir ekil
de aranmasna gemek faydal neticeler douracaktr. Nitekim dnyada bu tip
yataklar nemli bir potansiyele sahiptir. (Kbrs - Sudbury - Rammelsberg -
Lkken - Sulitjelma v.s. yataklar gibi).

b) Ofiolitlerle Kalker kontaktlarnda teekkl etmi Netzwerk = A ti

pinde Bakr zuhurlar:
Ofiolit intruzyonlar tavan kalkerlerinden 'kopardklar kalker ollelerini
bnyelerine alarak deitirmiler ve neticede silislemi, ankeritlemi yar kris-
talize Ofikalsitler meydana gelmitir. te bu kalker olleleri bakr minerali-
zasyonuna msait bir ortam olduu iin bakiye magmada mevcut bakr veya ni
kelli eriyikler bu kalker atlaklarna a eklinde dalmtr- Ofiolitik sahalar
da bu tip cevherlemeye, bazan byk mikyasta rastlanmakla beraber, ekseri
ya tenor bakmndan yetersiz olduklar iin imdilik bunlar zerinde herhangi

108
bir madencilik ameliyesi yaplmamaktadr. Bu tip teekkllere misl olarak
(Karakilise - iftehan - Mentee - Eskiky - Madenky - Kzlmezraa - Kobal-
komu ve Geva) zuhurlarn gsterebiliriz.
c) Kuvars filonlanna bal hidrotermal bakr ve bakirli pirit teekklleri:
Ofiolitik magmann diferanslasyonundan sonra, ok cz'ide olsa arta kalan
silisli solsyonlar of Mitlerin souma atlaklarna dolarak kristallemilerdir.
Eer solsyonda Bakr eriyiide mevcutsa" bu, filonlar iinde disemine olarak da
lp kalkopirit halinde kelmilerdir. Bu tip filonlara bilhassa serpantinler
iinde yer yer rastlanlmaktadr. Ancak tenor bakmndan bazan iyide olsalar
dahi rezerv olarak kapasiteleri yetersizdir. Bununla beraber kk iletmecilik
faaliyetleriyle deerlendirilmeleri her zaman mmkndr. Bu tip teekkllere
misl olarak (Beynam - aak - Ezinepazar - Artova - Akkla - Handere -
Bakla - Pozant - Srakayalar - Pnarba - Khta - Kedak v.s.) zuhurlarn
gsterebiliriz
Grld gibi ofiolitlerle direkt ilgili olan Pb-Zn zuhurlar nadir olarak
bulunmaktadr. Ergani ve Ksabekir bakr yataklarndaki inko (Sfalerit)
muhtevas muhakkak mene olarak ofiolitlere balanabilir. Ancak ofiolitler
iinde veya yakn civarnda bulunan filoniyen tipte Pb-Zn tezahrlerini bu
mamatizmayla izah etmek mmkn deildir. nk ofiolitler genellikle Pb -
Zn mineralizasyonu iin mene olamazlar.

3. Kratese ve Eosen devri Andezit - Dasit ve Tf karakterli denizalt volka

nizmasiyle, ayn mamatizmanm devam olan Granitik Plutonizmaya
bal Cu + Pirit + Pb -f Zn zuhurlar:
Pontit silsilesinin Dou Karadeniz Blgesi kesiminde Jura nihayetinden
Tersiyer balangcna kadar sren mamatik faaliyetler memleketimizin en b
yk (Cu + Pirit + Pb -f- Zn) potansiyeline havi litolojik niteyi meydana getir
mitir. Bu litolojik nitenin ya ve karakter mnasebetleriyle cevher tipleri
(Ek: 4) teki N - S istikametti ematik profilde gsterilmeye allmtr. Bu e
matik profilden okunmas mmkn hususlar yle sralyabiliriz:

1. Paleozoik alt yap Jura devrine kadar anarak bir Peneplain meyda
na gelmi ve Liastan itibaren gneyden kuzeye doru gelien deniz
transgresyonuna maruz kalmtr.
2. Transgresyonu yaratan alalma hareketleri konsolide olan alt yapda
atlaklarn teekklne sebep olmu ve bu atlaklardan Jura nihayetin
den Tersiyer ortalarna kadar mteaddit faslalarla cereyan eden ma-
matizma faaliyetleri vuku bulmutur-
3- Mamatizma genellikle ayr periyodda cereyan etmitir.
4. Birinci periyod, Jura nihayetinden st krataseye kadar devam etmi ve
balangta Alt Bazik Seri olarak isimlendirilen (Andezit + Toleit-
bazalt + Spilit + Tf) nitesini meydana getirerek st kratasede bu
periyodun asitik diferansiasyonu elan Dasit ve Tf volkanizmasiyle
nihayet bulmutur.
6. Dasit volkanizmasiyle ilgili olarak geni lde volkanik ve sub volkanik
karakterli slfit mineralizasyonlar teekkl etmitir.

110
 6. Dasit volkanizmasmdan sonra geen ksa bir skunet devrini ikinci pe-
riyod mamatizmas takip etmi ve nce Alt Bazik Seri ile edeer
karakterli st Bazik Seri nitesini meydana getirmitir. Bu nitenin
diferansiasyon rn olan asitik magma ise - bir hayli kalnlaan sedi
mantasyon ve magmatik rnlerin yaratt artlara uygun olarak -
Eosen devrinde ykselip Plutonik ve Subvolkanik karakterli Granitleri
meydana getirmitir.
7. Blgenin ikinci tip mineralizasyonlar ise bu granitlere bal olarak
plutonik veya Subvolkanik karakter arzederler.
8. Her iki periyod mamatizmas ayn kkenli olup (Na) ca zengin bir
magma ocandan ykselmilerdir.
9. nc mamatizma periyodu Gen Tersiyer de ve yalnz volkanik faa
liyet olarak cereyan etmi ve (Olivin bazalt 4- Olivin lsitit + Trahian-
dezit + Kuvarstrahit) karakterli olan Gen Volkanitleri meydana ge
tirmitir. Bu periyodun menei dier ikisinden farkl olup (K) ca zen
gin bir magmadan ykselmitir.
10. Gen volkanitler cevher getirici olmamlardr.
Bylece teferruata inilmeden Dou Karadeniz Blgesinin litolojik yaps ve
magmatik hadiseleri aklanm oldu, ve grld ki cevherlemeye mene tekil
eden ana kayalar stkratase Dasitleriyle, Eosen Granit plutonlandr. Bu iki
ana kayatan teekkl eden cevher eriyikleri bu ilki ana kayacn bulunduu or
tamn artlarna, solsyonlarn katettii yan kayalarm yapsal ve kimyasal
zelliklerine gre muhtelif tipte cevher yataklar meydana getirmitir-
Yukarda bahsedilen litolojik nitenin dalm ile bunlara bal olan
(Cu + Pb + Zn) zuhurlar (Ek: 5) deki haritada gsterilmitir. Bugnk bilgi
ler ve etdlere istinaden mevcut (Cu + Pb + Zn) zuhurlarm genel olarak
ayr tip altnda toplayabiliriz.
a) Exaltif Sedimanter veya Hidrotermal Dissmine karakterli' zuhurlar:
Jnez bakmndan Exaltif sedimanter veya Hidrotermal olduklar henz
diskusyon halinde olan bu yataklar blgenin ve hatta memleketimizin en m
him Bakr ve Bakrlpirit yataklarn tekil ederler. Bu yataklar ekseriya alte
re Dasit ve Dasit - Tf kontaktlarnda yerlemilerdir. Bu tip yataklara misl
olarak (Hot - Murgul - Akaren - Latum - Harky - srail - Karabrk - Kar
lar - Lahanos - Kzlkaya v.s.) zuhurlarn gsterebiliriz.
b) Plutonik ve Subvolkanik karakterli Hidrotermal Filoniyen tipte Cu +
Pb + Zn teekklleri:
Genellikle Andezit - Dasit ve sedimanter formasyonlar ve hatta bazanda
Granitleri kesen ve ounlukla (NW/SE - NE/SW) istikametli atlak sistemle
rini doldurmu olan kompleks parajenezli bu zuhurlar Dou Pontitler iinde
ok youn bir dalm gstermekte ve Blgenin (Pb + Zn) bakmndan birinci
(Cu + Pirit) bakmndan ise ikinci derecede nemli rezervlerini ihtiva etmek
tedirler. (Madenky - Gmler - Hot - Alacada - ksrk - Tekmezar - Pi
raziz - Kabadz - etilli - Kumarl v.s-) zuhurlarn bu tip yataklara misal
gsterebiliriz. Bunlar ksmen plutonik, ksmende subvolkanik karakter arze
derler.

112
 c) Pnmatolitik - Kontakt metazomatik jenezli zuhurlar:
Granit ve Dasit entrzyonlarmn genellikle kalker ve kalkerli dier formas-
(Skarn + Manyetit +Hematit -f- Pirit -j- Kalkopirit -fT Sfalerit 4. Galenit) pa
ra j enezinde mineralleri ihtiva etmekte ve Blgede olduka fazla bir dalm
yonlarla kontakt tekil ettii yerlerde teekkl etmi olan bu zuhurlar ekseriya
gstermektedirler. Ancak mevcut bilgilere istinaden rezerv bakmndan dier iki
tip nazaran daha az imkna sahip olduklar sylenebilir. (Maden yaylas - Ham-
zal - ene - Ayven - Zemberek yaylas - Deregz - Trnk - Kozky - Grlak
Karabrk - Erikar - Gebekilise - ivriz amba v.s.) zuhurlar bu tipi karak-
terize eden teekkllerdir.
Pontitler blgesi yukarda da belirtildii gibi (Cu+Pb+Zn) bakmndan
memleketimizin en nemli maden potansiyeline sahiptir. Nitekim ayn tipteki
yataklar ekoslavakya - Macaristan - Romanya - Yugoslavya - Bulgaristan -
Kafyasya - Kuzey ran gibi komu memleketlerle, spanya - Gney Amerika ba
t sahilleri ve Japonya madenciliinde nemli yer igal ederler- Bu balkmdan
Dou Karadeniz Blgesi madenlerinin, etd - arama ve deerlendirilmesine bir
an evvel gerekli ehemmiyetin verilmesi arttr.
4. Tersiyer devri Andezit - Dasit denizalt volkanizmas ve Granitik pluto
nizma y la ilgili (Cu+Pb+Zn) zuhurlar:
Daha nce memleketimizin Marmara - Bat Karadeniz ve baz mnferit
alanlar hari tamamnn mezozoik deniziyle kapl olduunu ve bu denizin git
tike Gney - Gneydou istikametinde ekildiini ifade etmitim. Deniz ekil
mesi orojenik ve mamatik hadiselerin neticesi olduuna gre bu endojenik
faaliyetlerinde ayn ynde gelitii aikrdr. Bylece Tersiyer balangcndan
itibaren ve genellikle Pontitler gneyindeki byk Deprasyon hattn takiple
Yusufeli - Zara - Gmhacky - Ikda ve Balya zerinden Biga yarmada
sna kadar uzanan bir kuak boyunca Andezit - Dasit ve Tf karakterli deniz
alt volkanizmas olmu ve bunlara bal olarakta Dou Pontitler Blgesinde
olduu gibi eitli tip ve karakterde (Cu 4- Pb + Zn -f- Ag -)- Sb) mineralizas-
yonlar teekkl etmitir. Eski masiflerin kuzey snr olarak gzken bu vol-
kanizmaya mukabil, bizzat masifler iindeki mamatik faaliyet plutonizma
zelliinde olmu ve Trkiye'nin merkezi ksmnda (Avnik - Baskil - Divrii -
Kseda - Yozgat - Keskin - Nide - Sivrihisar - Erigz - Buldan v.s.) gibi
granitik plutonlar teekkl etmitir. Btn bu plutonlarn kafi yalan henz
ayrntl olarak bilinmemekle beraber (Laramik - Preneik ve Savik) orojenik
safhalarnda teekkl ettikleri tahmin edilmektedir, ite bu granitik plut;nlar
ise Demir cevherlemesinden baka, bilhassa (Pb + Zn) bakmndan birinci
derecede nem kazanmaktadrlar
Tersiyer devri magmatizmas ve bunlarla ilgili tm zuhurlar (Ek: 6) da
gsterilmitir. Simdi gerek tersiyer volkanizmasma ve gerekse granitik pluto-
nizmaya bal (Cu + Pb f Zn) zuhurlarn muhtelif tipler altnda birletire
rek misallerle izahna geelim.
a) Disemine veya porfiri tipinde exaltif yataklar:
Pontitler Blgesindeki birinci tip yataklara edeer olan bu zuhurlar bil
hassa Andezit ve Dasit volkanizmasyla ilgilidirler. Ancak mevcut etd ve do
kmanlara istinaden ponttlerdeki kadar youn ve nemli olmadklar tahmin

113
edilmektedir. Nitekim bunlar zerinde ne eskiden ne de halen Pontitlerdeki
kadar madencilik faaliyeti mevcut deildir. (Tnkes - Ekrek - Bardz - Kaban
Hkkm - Pitgir - Ardus - Karsur - erefiye - Glck - Ortaky - Mamo -
Eryba - Karaavdan - Bayat - Geri - Karadere v.s.) zuhurlarn bu tipe mi
sal olarak gsterebiliriz.
b) Plutonik ve Subvolkank karakterli Hidrotermal veya Hidrometazoma-
tik zuhurlar:
Trkiye'nin bilhassa (Pb + Zn) bakmndan en mhim potansiyele sahip
yataklar, Tersiyer devri volkanizma ve plutonizmasma bal bu tip teekkl
lerdir. Bunlar yine kendi aralarnda baz gruplara ayrmak mmkndr- y-
leki;
1. Subvolkanik karakterli hidrotermal zuhurlar:
Yukarda bahsedilen byk deprasyon kua boyunca gzken Andezit -
Dasit ve bunlarn diferasiasyonu ile teekkl etmi granodioritlere bal bu
hidrotermal teekkller (Pb + Zn + Cu -f- Pirit + Ag + Sb) paraj enezinde sub
volkanik zellik gsteren bir cevherleme meydana getirmilerdir.
Doudan batya doru (Kigani - Muhurkut - Semerhenk - Gmhane -
Zankar - Asarck - Totak - Sisorta - Gemindere - Beyda - biske - Gmha
cky - Tht - Ikda - Kirazlyayla - Balya - Karaaydm - Safular - Koru-
dere - Balclar - Avclar ve Maden adas) zuhurlarn bu tip teekkller olarak
gsterebiliriz. Bunlardan bazlar hem filonien ve hemde metazomatik tipi bir
likte ihtiva ederler. (Gmhane - Gmhacky - Balya v.s. gibi).
2. Plutonik karakterli kata - mezotermal zuhurlar:
Yine yukarda bahsedilen masifler iindeki plutonik karakterli granit ve si
yenit intrzyonlarma bal bu teekkller bilhassa (Pb + Zn + Cu) cevherleri
bakmndan nemlidirler- Bunlara misl olarak doudan batya (Alvar - Akda
madeni - Akakla - Lk - Acz - Denek - Keskin - Bayat - Gmler - Kara
koca - Avclar v.s.) zuhurlarn sayabiliriz. Bunlar iinde de yine Filonien ve me
tazomatik tipi birlikte ihtiva eden yataklar mevcuttur. (Akdagmadeni - De
nek v.s. gibi).
3. Plutonik karakterli mezo - epitermal Hidrometazomatik zuhurlar:
Memleketimizin en nemli (Zn +~ Pb)) cevherlemesi paleozoik ve mezo
zoik kalkerleri iinde ve bilhassa Orta Toroslar boyunca tezahr eden bu tip
yataklara baldr. Bunlarn j enezleri hakkndaki teoriler, irtibatl olduklar
herhangi bir granit plutonizmasnm mostra vermeyii sebebiyle henz diskus-
yon halindedir- Ancak ayn jeclojik karakter ve mineral muhtevasna sahip bu
zuhurlarn paleozoik kalkerlerinde olduu kadar st kratese kalkerleri iinde de
bulunmas bunlarn st krateseden daha gen olduklarn gstermektedir. Ayr
ca Toroslardaki orojenik faaliyetlerin paroxizmasi Tersiyer devrinde olduu bi
lindiine gre zuhurlarn teekkln de bu devrin magmatizmasna veya Mig-
rasyonuna balamak en mantki yol olacaktr. Blgede mevcut ofiolitleri de
bunlara mene kabul etmek hatal olur, nk ofiolitlerin (Pb + Zh + Barit)
parajenezinde bir mineralizasyonla akrabal btn dnyada ender rastlanan
bir keyfiyettir. (Ek: 6) daki haritada Toros silsilesi boyunca yeralan (Pb + Zn
+ Barit) zuhurlaryla Kocaeli yarmadas (Pb + Zn) zuhurlarn bu tip teek-

114
kller iin misl gsterebiliriz. (Karalar - Ortakonu - Esmeyayla - Bolkarda -
Tekneli - Delikaya - Havadan - Denizovas - Kaleky - Akaparmak - Dadal -
Tilafun - Deri - Tizi - Madaran - Pervari - atak ve Kocaeli yarmadasnda
Kestanepnar - Madenderesi - Kurudere - erbetpnar - obanyata, v.s. zuhur
lar gibi).
c) Fnmatolotik - Kontakt metazomatik zuhurlar:
Merkezi Anadoludaki Granit entrzyonlar yukarda bahsedilen muhtelif ka
rakterli filonjen tipteki zuhurlardan baka dalm ve imknlar daha az olan,
Pnmatolitik - Kontktmetazomatik mineralizasyonlarda meydana getirmi
tir. Kkseriya (Manyetit + Hematit + Pirit -f Skarn) paraj enezinde olan bu zu
hurlar bazen (Galenit + Sfalerit + Fluorit -|- Pirit ~f Kalkopirit) olarakta bu
lunurlar.
Bu tipi karakterize eden zuhurlar (Ahmahm - Artabil - Mamlis - Ya-
kuplu - plerky - Keban - Ktklk - Akdamadeni - Koak - Sarcasu vs)
olarak saylabilir.
Netice olarak, naslki hem Kratese devri ofiolitik mamatizmas ve hemde
Kratese devri Andezit - Dasit volkanizmas memleketimizin bakr yataklar iin
birinci derecede nemli oluyorlarsa, ayn ekilde Tersiyer devri volkanizma ve
plutonizmas da Demir yataklar haricinde bilhassa (Pb + Zn) bakmndan o
derecede ehemmiyet arzediyorlar. Ve hakikaten Anadolunun tarihler boyunca
iletilen (Pb + Zn) yataklar (Gmhane - Asarck - Gmhacky - Ikda -
Balya - Keban - Akdamadeni - Denek - Karakoca - Ortakonu - Bolkarda -
Tekneli yayla - Denizovas v.s. gibi) tersiyer devri mamatizmasiyle ilgilidir. Bu
bakmdan bakr iin Dou Pontitler ve ranidlere ynelirken Kurun - in
ko iin Anotolitler ve Toritlere ehemmiyet vermemiz gerekiyor.
5. Dier zuhurlar:
Memleketimizde mamatizmayla ilgili bahsedilen zuhurlar haricinde birde
sedimanter olarak teekkl etmi bakr tezahrleri mevcuttur. Bunlar bilhassa
Orta Anadolu'da gen tersiyer konglomera - Gre ve Jipsli formasyonlariyle
bulunurlar ve teekkl olarak Red - Bed tipini karakterize ederler. Mineral
muhtevalar (Malakit + Azurit + Kalkozin -|- Kuprit -f- Nabitbakr) eklinde
olup zaman zaman iletilmilersede rezerv ve devamll'k bakmndan maalesef
yeterli deillerdir- (rencek ky - Konanky - Nurhaktepe - Bahepmar -
Sekili - Balsn - Urvay v.s.) gibi (Ek: 7 de) gsterilen zuhurlar bu tipi karak
terize ederler.
IV. Trkiye Bakr - Kurun - inko Blgeleri:
Yukarda teferruata inilmeden memleketimizin (Cu - Pb - Zn) yataklarnn
bal olduu mamatizma tipleri, ve bunlarn memleket apndaki dalm ile
her mamatizmaya ait cevherlemenin j enezi izah edildi. Ve neticede (Cu +
Pb + Zn) potansiyeli bakmndan nem srasna gre;
1. st kratese - Eosen mamatizmas
2. Tersiyer mamatizmas
3. Kratese inisial ofiolitik mamatizmas
4. Paleozoik devri mamatizmas

115
 eklinde bir sralama yapmann hatal olmyaca grld Bu ekilde
(Cu + Pb + Zn) aramalarnda jeolojik olarak hangi tip kayalara ynelmemiz
gerektii ve hangi jenezdeki cevherlemenin ilk plnda etd edilmesinin fayda
l claca belirmi oldu. Ancak bir madenin deerlendirilmesinde yalnz jeolojik
imknn msbet oluu rol oynamaz. Ayrca (Blgesel dalm - Corafik kon-
num - Ulam - i potansiyeli - Sanayi ve enerji imkn - Piyasa durumu -
Blgesel kalknma politikas v.s.) gibi hususlarn da dikkate alnmas gerek
mektedir.
Trkiye'nin bilinen (Cu 4 Pb + Zn) zuhurlar topluca jeolojik ve jenetik
ayrm dikkate alnmadan (Ek: 8) deki haritada gsterilmitir. Haritada g
rld zere bu madenlerimiz memleket apnda geni bir dalm gster
mekle beraber muhtelif blgelerde bariz bir younlama kaydetmektedir. Ge
rek bu dalm ve gerekse yukarda bahsedilen dier faktrleri dikkate alarak
(Cu + Pb + Zn) madenlerimiz iin nem srasna gre u blgeleri zikrede
biliriz.
1. Dou Karadeniz Blgesi
2 Orta ve Dou Toroslar Blgesi
3. Orta Anadolu Blgesi
4. Marmara Blgesi

M.T.A. Enstits bu geree uygun olarak (Cu + Pb + Zn) zerindeki

etdlerini, imknlar nisbetinde ilk blgeye teksif etmitir. Ayn ekilde mev
zubahis madenlere ilgi duyan dier kurum, sektr ve sermayedarlarnda bu ger
ei dikkate alarak hareket etmeleri memleket yararna olacaktr.

117