SEMINARE

t. 36 * 2015, nr 2, s. 197-213

Ks. ukasz Szczeblewski

UKSW, Warszawa

KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY, W POLSKIEJ

PIENI RELIGIJNEJ NA PRZYKADZIE PIENI J. UCIUKA,
M. WIERZYSKIEGO, A. CHLONDOWSKIEGO I Z. PIASECKIEGO

1. Wstp

W historii Kocioa kult witych wyraa si w rnych formach. Pierwotnie

wymieniano tylko ich imiona w liturgii, ktr celebrowano zwykle w dies natalis. Po-
nadto wielkim szacunkiem otaczano ich doczesne szcztki (kult relikwii) oraz miejsca
pochwku, ktre czsto staway si miejscem pielgrzymek i wznoszenia nowych wi-
ty. Osob witego upamitniano rwnie przez rnego rodzaju modlitwy, formula-
rze mszalne, oficja brewiarzowe czy homilie. witych przedstawiano na obrazach oraz
uwieczniano w rzebie. Szczeglnym wyrazem kultu witych s take rnego rodzaju
kompozycje muzyczne im powicone. Wrd nich naley wymieni przede wszystkim
hymny, sekwencje, pieni religijne czy kantaty1.
Niewtpliwie do grona najbardziej znanych witych w Kociele naley w. Cecy-
lia2. Jej imi wymieniane jest wrd mczennikw w Kanonie Rzymskim. Celem tego
opracowania jest przypomnienie postaci w. Cecylii oraz prezentacja powiconych
jej jednogosowych pieni religijnych zawartych w obecnie wydawanych zbiorach pie-
ni kocielnych. Wzbogacono je o nigdzie wczeniej nie publikowan kompozycj ks.
Z. Piaseckiego Do w. Cecylii, Patronki muzyki.

2. ycie w. Cecylii

Dostpna dzisiaj nota biograficzna w. Cecylii przedstawia si nader skromnie.

O jednej z najsynniejszych mczennic Kocioa w rzeczywistoci wiadomo niewiele.
1
Por. H. Fros, Pamitajc o mieszkacach nieba. Kult witych w dziejach i w liturgii, Wyd.
Diecezji Tarnowskiej Biblos, Tarnw 1994, s. 173-183; B. Nadolski, Liturgika, t. 2, Wyd. Pallotinum,
Pozna 1991, s. 164.
2
Imi Cecylia pochodzi z jzyka aciskiego od nazwy rodu (nomen gentilitium Caecilii).
Ta z kolei wywodzi si od nazwy miejscowoci Caeculo, gdzie zamieszkiwa wspomniany rd.
W znaczeniu przymiotnikowym imi pochodzi od aciskiego caecus tzn. lepy, ciemny, wtpliwy.
W Polsce imi to po raz pierwszy odnotowano w XIII w. Wzrost jego popularnoci nastpi w wieku
XVII, za spraw ony krla Wadysawa IV, ktra nosia imi Cecylia Renata. Por. H. Fros, F. Sowa,
Ksiga imion i witych, t. 1, Wyd. WAM, Krakw 1997, kol. 525-527.
198 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

Nieznana jest ani dokadna data jej narodzin, ani data mczeskiej mierci. Nie
zachoway si adne dokumenty historyczne potwierdzajce nawet jej istnienie.
Nie odnotowano rwnie Atti martyri (Akt mczestwa). O Cecylii nie wspomina
pochodzce z IV w. Depositio Martyrum, jak rwnie kalendarz Kocioa w Karta-
ginie czy tacy pisarze jak Damazy, Prudencjusz, Hieronim i Augustyn3.
Najstarszym dokumentem zawierajcym informacje o yciu i mczestwie
w. Cecylii jest anonimowe dzieo Passio Sanctae Ceciliae z V w. Tene opis m-
czestwa witej zosta pniej wczony do XIII-wiecznej Legenda Aurea4. To
z kolei redniowieczne dzieo, napisane przez dominikanina Jakuba de Voragine
(ok. 1230-1298), stanowi zbir blisko dwustu opowieci hagiograficznych, uoo-
nych wedug porzdku kalendarza liturgicznego5.
W wietle wspomnianego opisu mczestwa Cecylia bya chrzecijank po-
chodzc z rodziny rzymskich patrycjuszy, zarczon z poganinem Walerianem.
W noc polubn wyjawia swemu mowi, i zoya lub czystoci, a jej dziewic-
twa strzee Anio. Walerian zapragn ujrze Boego stranika. Cecylia wwczas
wskazaa mu, i jedyn drog do tego jest poznanie Boga i przyjcie chrztu. Pod jej
wpywem nie tylko on sam, ale take jego brat Tyburcjusz oraz Maksym (urzdnik
rzymski) przyjli chrzest z rk papiea Urbana i doczyli do grona chrzecijan.
Wkrtce potem za gorliwe grzebanie mczennikw z rozkazu prefekta Rzymu,
Turcjusza Almachiusza, zostali cici. Od Cecylii za zadano wydania ich ma-
jtku. Ona jednak wczeniej wszystkie dobra rozdaa ubogim. Kiedy odmwia
zoenia ofiary bokom, zostaa skazana na mier. Najpierw zamknito j w ani,
gdzie miaa udusi si par. Kiedy jednak ta prba pozbawienia jej ycia okaza-
a si nieskuteczna, zostaa ugodzona trzema ciosami miecza. Zmara dopiero po
trzech dniach. Papie Urban pochowa j w gronie biskupw i wrd innych m-
czennikw w Katakumbach w. Kaliksta, a z jej domu uczyni koci, nadajc mu
tytu w. Cecylii6.
3
Por. E. Josi, Cecilia. La Passio, w: Bibliotheca Sanctorum, red. F. Caraffa, G. Morelli, t. 3,
Istituto Giovanni XXIII della Pontificia Universit Lateranense, Roma 1963, kol. 1064.
4
Por. J. de Voragine, Legenda Aurea: vulgo historia lombardica dicta, Impensis Librariae
Arnoldianae, Lipsiae 1850, s. 771-777; tene, Zota legenda: wybr, tum. J. Pleziowa, Wyd. Prszyski
i S-ka, Warszawa 2000, s. 538-540.
5
Por. P. Grandi, I significati musicali nella Santa Cecilia di Raffaello, GRIN Verlag, Norderstedt
2010, s. 10.
6
Miejscem pochwku w. Cecylii bya centralna cz Katakumb w. Kaliksta (zwana dzisiaj
Ad Sanctam Caeciliam). Potwierdzaj to Itineraria z VII w. Ponadto jej imi pojawia si take na
grobowcach mczennikw z czasw papiea Grzegorza Wielkiego (590-604), obok Tarsycjusza
i Korneliusza, ktrzy pochowani byli na cmentarzu w. Kaliksta. Natomiast Liber pontificalis wskazuje,
i pochowana zostaa w katakumbach Pretekstata. Tu pochowani byli trzej mczennicy, ktrzy s
obecni w Passio w. Cecylii: Walerian, Tyburcjusz i Maksym, ktrzy historycznie nie byli zwizani
z Cecyli. Miejsce pogrzebania Cecylii poczono zatem wedug Passio z miejscem pogrzebania
wspominanych w opisie mczennikw. Por. Z. Bernat, B. Filarska, Cecylia, w: Encyklopedia Katolicka,
t. 2, red. F. Gryglewicz i in., Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1976, kol. 1379; E. Josi, Cecilia. La
Passio, kol. 1069-1070; M. Dyewski, Ikona muzyki sakralnej, Kodzki Orodek Kultury, Kodzko
2007, s. 5-6; P. Grandi, I significati musicali..., s. 10-11.
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 199

Passio Sanctae Ceciliae z historycznego punktu widzenia zawiera szereg nie-

cisoci, ktre s wynikiem przeplatania wtkw historycznych i legendarnych.
Za takie uznaje si m.in. obecno Waleriana, Tyburcjusza i Maksyma, mczenni-
kw, pochowanych na cmentarzu Pretekstata, ktrzy historycznie nie byli zwiza-
ni z Cecyli, jak rwnie, zdaniem niektrych badaczy, samego papiea Urbana.
Autor Passio inspirowa si m.in. Dziejami przeladowania Kocioa w Afryce przez
Wandalw autorstwa Wiktora z Wity (ok. 430 - ok. 510), gdzie znajduje si po-
dobny epizod, w ktrym po zoeniu lubu czystoci moda dziewczyna ma zosta
wydana za m7.
Autor Passio nie odnotowa dokadnej daty mczeskiej mierci w. Cecylii.
Wikszo badaczy przyjmuje, i to wydarzenie miao miejsce pod koniec II w. lub
na pocztku III w. Obecno w opisie mczestwa osoby papiea Urbana I (222-
230) przemawia za drug z wymienionych moliwoci8.

3. Kult w. Cecylii

Pierwotnym miejscem kultu w. Cecylii by jej grb w Katakumbach w. Ka-

liksta. Odnaleziono tam m.in. greck inskrypcj Oddaa dusz Bogu, pochodz-
c z III w. Ponadto znajduj si tam malowida cienne. Najstarsze z V w., przed-
stawiajce w. Cecyli jako orantk, kolejne z VII w., gdzie Cecylia jest otoczona
nimbem witoci9.
Pierwsze wzmianki o liturgicznym kulcie w. Cecylii mona odnale w po-
chodzcym z V w. Sakramentarzu leoniaskim. Zawiera on pi formularzy mszal-
nych o witej wraz z wasnymi prefacjami. Ponadto w aktach synodu papiey
Symmacha (498-514) z 499 r. i Grzegorza Wielkiego (590-604) z 595 r. znajduj
si informacje o istniejcym tytularnym kociele w. Cecylii. witynia ta zostaa
wzniesiona na Zatybrzu, prawdopodobnie w miejscu domu Mczennicy. Odkry-
cia archeologiczne z przeomu XIX/XX w. potwierdzaj istnienie w tym miejscu
rzymskiej willi z przeomu III/IV w.10.
Martyrologium Geronimiano z VI w. wspomina czterokrotnie imi Cecylii:
11 sierpnia, 16 wrzenia, 17 i 22 listopada. Pod dat 22 listopada jest ono wzmian-
kowane razem z Walerianem, Tyburcjuszem i Maksymem. Podobnie, jak w Liber
pontificalis, wyranie wida tu inspiracje legend. Pozostae wzmianki nie maj
historycznego zwizku z Mczennic. Zdaniem A. Amore, 22 listopada nie jest

7
Opis mczestwa w. Cecylii zawarty w Passio by rdem inspiracji dla autora Liber
pontificalis, gdzie zanotowano np., i wrd ochrzczonych przez papiea Urbana jest Walerian, m
Cecylii. Por. E. Josi, Cecilia. La Passio, kol. 1065-1069.
8
Tame.
9
Por. Z. Bernat, B. Filarska, Cecylia. Kult, w: Encyklopedia Katolicka, t. 2, red. F. Gryglewicz
i in., Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1976, kol. 1379; T. Sinka, w. Cecylia, Instytut Teologiczny
Ksiy Misjonarzy, Krakw 2007, s. 9.
10
Por. Z. Bernat, B. Filarska, Cecylia. Kult, kol. 1379; A. Amore, I Martiri di Roma, Edizioni
Antonianum, Roma 1975, s. 154-155; E. Josi, Cecilia. La Passio, kol. 1069.
200 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

jednak dat dies natalis, ale rocznic dedykacji kocioa w. Cecylii. wiadectwa
z VI w. potwierdzaj obchodzone 22 listopada wito ku czci w. Cecylii11. We
wspczesnym kalendarzu liturgicznym wspomnienie w. Cecylii jest obchodzone
take 22 listopada.
Obecna bazylika Santa Cecilia di Trastavere (witej Cecylii na Zatybrzu)
zostaa wzniesiona w IX w. przez papiea Paschalisa I (817-824) w miejscu pierw-
szego kocioa powiconego Mczennicy. Dokonano wwczas translacji odnale-
zionych w Katakumbach w. Kaliksta relikwii w. Cecylii do nowo wybudowanej
wityni12. Kult w. Cecylii do szybko rozprzestrzeni si na obszar pnocnych
Woch (Parma, Verona, Bolonia), skd przenika do innych krajw Europy (Fran-
cja, Hiszpania, Niemcy), gdzie powicano jej kocioy, klasztory i kaplice13.
W 1599 r. za pontyfikatu papiea Klemensa VIII (1592-1605) kardyna P. E. Sfron-
dati odkry w bazylice pod otarzem istnienie trzech sarkofagw. Potwierdzono, i
w jednym spoczywaj szcztki modej dziewczyny, w drugim trzech mczyzn:
Waleriana, Tyburcjusza i Maksyma, natomiast w trzecim papiey Urbana i Lucju-
sza. Stefano Moderna uwieczni wwczas w formie marmurowej rzeby odkryte
w nienaruszonym stanie ciao Mczennicy. Jego dzieo zdobi do dzisiaj grb w.
Cecylii w bazylice na Zatybrzu. Przedstawia ono Cecyli lec na prawym boku,
z gow zawinit chust i ladami miecza na szyi14.
Pod koniec redniowiecza w. Cecyli zaczto czci jako patronk muzyki
kocielnej. Najprawdopodobniej inspiracj tego kultu byo mylne rozumienie an-
tyfony brewiarzowej Cantantibus organis Caecilia virgo in corde suo soli Domino
decantabat, dicens: Fiat cor et corpus meum immaculatum pochodzcej z VIII w.
Odczytano w niej, i Cecylia piewaa, grajc (wzgldnie: akompaniujc) na orga-
nach. aciskie sowo organis zinterpretowano jako instrument (organy), ktry
w tamtym czasie zyskiwa coraz wiksz popularno. Warto nadmieni, i naj-
starsze zapisy tej antyfony maj nieco inne brzmienie: Candentibus organis (Przy
poncych instrumentach). W takiej wersji organis oznacza narzdzia tortur, a nie
instrument muzyczny. Wspomniana antyfona opiewa wic Cecyli, ktra w chwili
swojego mczestwa, piewaa Bogu w swoim sercu15.
W zwizku z tym w sztuce sakralnej od XV w. zaczto przedstawia w. Ce-
cyli grajc na organach, pozytywie, bd trzymajc w rku inny instrument
muzyczny. Jednym z najbardziej znanych tego typu wizerunkw rzymskiej M-
czennicy jest Ekstaza w. Cecylii autorstwa Rafaela z 1516 r., gdzie trzyma ona
11
Por. A. Amore, I Martiri..., s. 145-149.
12
Por. E. Josi, Cecilia. Invenzione delle reliquie e translazione nel titolo Transtiberino,
w: Bibliotheca Sanctorum, red. F. Caraffa, G. Morelli, t. 3, Istituto Giovanni XXIII della Pontificia
Universit Lateranense, Roma 1963, kol. 1072-1077.
13
Por. M. Dyewski, Ikona muzyki, s. 8-9.
14
Por. E. Josi, Cecilia. Ricognizione delle reliquie eseguita nel 1599, w: Bibliotheca Sanctorum,
kol. 1077-1078; P. Grandi, I significati musicali..., s. 11.
15
Por. P. Winiewski, Analiza melodii oficjum o w. Cecylii w rkopimiennym Antyfonarzu
Pockim z XIV w. (Muzeum Diecezjalne w Pocku, B. S.), Seminare 26(2009), s. 305; P. Grandi,
I significati musicali..., s. 11-12.
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 201

w rku mae organy16. Niektrzy badacze sugeruj, i jako szlachetnie urodzona

Rzymianka Cecylia moga gra na harfie17.
Kult w. Cecylii jako patronki muzyki upowszechniay take bractwa i to-
warzystwa muzyczne. W XVI w. powstaa Accademia di Santa Cecilia w Rzymie,
w XVIII w. Caecilian Society w Londynie, a na pocztku XIX w. Ccilienverein
w Ratyzbonie. Wielu twrcw powicao jej swoje kompozycje m.in. M. A. Char-
pentier (oratorium Caeciliae, virgo et martyr z 1677 r.), G. P. da Palestrina (Messa
di Santa Cecilia), H. Pourcell (Ode to St. Cecilia z 1692 r.), G. F. Hndel (Ode for
St. Cecilias Day z 1796 r.) czy J. Haydn (Missa Sanctae Ceciliae z 1766 r.). Utwory
powicone w. Cecylii znajduj si take w dorobku kompozytorskim polskich
twrcw. Wrd nich naley wymieni m.in. Kantat ku czci w. Cecylii, patronki
muzyki F. Lessla (1780-1838) z 1812 r.18 czy oratorium Sancta Caecilia z 1995 r.
Mariana Sawy (1937-2005)19. Autorami pieww powiconych w. Cecylii s tak-
e ks. A. Chlondowski (1884-1962) i ks. I. Ogierman Maski (1900-1966)20.

4. Pieni religijne ku czci witej

Dostpny dzisiaj repertuar pieniowy ku czci w. Cecylii przedstawia si do

skromnie. W piewnikach kocielnych mona odnale zaledwie cztery powi-
cone jej kompozycje. S to: Cecylio, Panno piewna, W chwale Boej, Wdziczne
dzi nucimy oraz Niby echo spoza wiata. Repertuar ten wzbogaca niepublikowany
jeszcze utwr Do w. Cecylii, Patronki muzyki.
Pierwsz z omawianych kompozycji jest pochodzca z 1986 r. pie Cecylio,
Panno piewna (Przykad 1.). Autork tekstu jest s. Maria Gratia Zaleska FSK,
melodi natomiast napisa Juliusz uciuk. Utwr ten znajduje si w wikszoci
wspczesnych zbiorw pieni liturgicznych m.in. piewniku kocielnym ks. Jana
Siedleckiego21, piewniku liturgicznym22 oraz piewniku kocielnym Archidie-
cezji Katowickiej23. Wraz z harmonizacj zamieszczony zosta take w Chorale
Opolskim24.

16
Por. M. Dyewski, Ikona muzyki, s. 11.
17
Por. P. Grandi, I significati musicali..., s. 11-12.
18
Por. Z. Bernat, B. Filarska, Cecylia. Kult, kol. 1379-1380.
19
Por. J. Kosiska, Muzyka oratoryjno-kantatowa Mariany Sawy, Musica Sacra Nova 5(2011),
s. 336-337.
20
Sze kompozycji ku czci w. Cecylii autorstwa ks. A. Chlondowskiego i jedn ks. I. Ogiermana
Maskiego wydano po raz pierwszy w zbiorze Siedm pieww ku czci witej Cecylii, Patronki muzyki
kocielnej, Wyd. Salezjaskie, Warszawa 1933. W 2006 r. dokonano reedycji wspomnianego. Por.
A. Chlondowski, I. O. Maski, piewy ku czci witej Cecylii, Patronki muzyki kocielnej, Wyd.
Karmelitw Bosych, Krakw 2006.
21
Por. J. Siedlecki, piewnik kocielny, wyd. XL, Instytut Teologiczny Ksiy Misjonarzy,
Krakw 2005, s. 419-420.
22
Por. piewnik liturgiczny, red. K. Mrowiec i in., Wyd. KUL, Lublin 1998, s. 388.
23
Por. piewnik kocielny, opr. A. Reginek, wyd. III, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 2000, s. 543.
24
Por. Chora Opolski, red. H. Sobeczko, t. IV, Wyd. w. Krzya, Opole 1993, s. 244.
202 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

Przykad 1. J. uciuk, Cecylio, Panno piewna, tekst: M. G. Zaleska.

2. Nie chciaa straci wieca, Bo Bg ci Oblubiecem.

Miast lubne sa kobierce, piewaa Panu sercem./x2
3. Nucia Mu w swej duszy, Mioci pie i ciszy.
Dziewictwa zdobna blaskiem, W mczestwa wesza ask./x2

Inn kompozycj powicon w. Cecylii jest pie Michaa wierzyskiego

do tekstu J. wierzyskiego W chwale Boej (Przykad 2). Znajduje si ona m.in.
w piewniku kocielnym Archidiecezji Katowickiej i Chorale Opolskim25. Nie wyda-
no jej w zbiorze ks. Jana Siedleckiego i piewniku liturgicznym. Oba wymienione
utwory wraz z harmonizacj zostay zamieszczone jako pieni zastpujce hymny
brewiarzowe take w zbiorze Wybrane hymny na Jutrzni i Nieszpory26.

Przykad 2. M. wierzyski, W chwale Boej, tekst: J. wierzyski.

25
Por. piewnik kocielny, s. 544; Chora Opolski, s. 245.
26
Por. Wybrane hymny na Jutrzni i Nieszpory, red. J. Bujalska, M. Nowak, Wyd. Polihymnia,
Lublin 2012, s. 250-251.
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 203

2. Serce Bogu polubione, Anio z niebios strzeg w czystoci.

Przez Cecyli nawrcone, Weszy dusze w prg wiecznoci.
3. W szczciu nieba, u stp Boga, piewa zastp dusz przeczystych.
Za Cecyli pewna droga, Do przybytkw wiekuistych.

Kolejne dwie pieni ku czci Patronki muzyki to kompozycje autorstwa ks.

Antoniego Chlondowskiego (1884-1962). Najprawdopodobniej powstay w latach
trzydziestych XX w., kiedy to kompozytor by proboszczem Bazyliki Najwitszego
Serca Jezusowego w Warszawie i prowadzi chr parafialny Lira. Zesp ten
uwietnia piewem m.in. liturgiczne obchody ku czci w. Cecylii. Kolejne wystpy
chru rodziy potrzeb nowego repertuaru. Wychodzc im naprzeciw, ks. Chlon-
dowski napisa kilka utworw, w tym take pieni ku czci Patronki muzyki27. Trud-
no dzisiaj jednoznacznie stwierdzi, czy teksty omawianych kompozycji napisa
sam kompozytor, czy posuy si tekstami innych autorw.
Pierwszy z omawianych utworw ks. Chlondowskiego ku czci Patronki
muzyki to pie Wdziczne dzi nucimy (Przykad 3.). Zamieszczona zostaa m.in.
w piewniku kocielnym Archidiecezji Katowickiej28.

Przykad 3. A. Chlondowski, Wdziczne dzi nucimy.

27
Niektre z nich zostay wydane w 1933 r. we wspomnianym zbiorze Siedm pieww ku czci
witej Cecylii, Patronki muzyki kocielnej. Por. M. Wacholc, Ks. Antoni Hlond (Chlondowski). ycie,
dziaalno, twrczo kompozytorska, t. 1, Wyd. Salezjaskie, Warszawa 1996, s. 213-214.
28
Por. piewnik kocielny, s. 544-545. Kompozycja ta w ukadzie na gos solowy i chr mieszany
z towarzyszeniem organw znajduje si w: A. Chlondowski, I. O. Maski, piewy ku czci witej
Cecylii, s. 19-23.
204 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

2. Ucz nas w kadej ycia chwili czyni to, co kae Bg,

Bymy prawem Jego yli, a zajdziemy w nieba prg.
O, Dziewico ukochana, bro czystoci naszych dusz,
Wskazuj krzy Chrystusa Pana i podszepty zego zgusz.

Drug kompozycj jego autorstwa ku czci w. Cecylii jest Niby echo spoza
wiata (Przykad 4.). Znajduje si ona w piewniku kocielnym ks. Jana Siedlec-
kiego z 1994 r.29. W najnowszych wydaniach zbioru zostaa zastpiona pieni Ce-
cylio, Panno piewna. Prawdopodobnie powodem tego zabiegu by anachronizm
w tekcie o w. Cecylii grajcej na organach.

Przykad 4. A. Chlondowski, Niby echo spoza wiata.

2. W niebie sunie za Barankiem, orszak jasnych czystych dusz, Biaych lilii zdobny wiankiem,
barwny blaskiem rajskich zrz. Niech nam dusze czysto zbroi, niech nas zdobi cnoty kwiat,
Co niewinno dusze stroi, w najpikniejsz z wszystkich szat.
3. Kto chce Bogu piewa godnie, kto Jezusa pragnie czci, Niech zapali cnt pochodnie,
witych wzorem zacznie y. O Patronko, pro za nami, gdy i trzeba w wity bj,
Grzech niech nigdy nas nie splami, chlub bdzie sztandar Twj.

Ostatnia prezentowana pie ku czci rzymskiej Mczennicy nosi tytu Do w. Ce-

cylii, Patronki muzyki (Przykad 5.). Autorem sw i melodii jest ks. Zbigniew Piasecki
(1916-2011), znany twrca pieni religijnych. W tekcie wykorzystane zostay fragmenty
hymnw brewiarzowych. Ks. Piasecki posuy si hymnem Godziny Czyta O Chryste,
kwiecie czystoci z tekstw wsplnych o jednym mczenniku30 oraz hymnem Jutrzni Mi-
o Chrystusa porywa z tekstw wsplnych o dziewicach31. Prezentowana kompozycja
zostaa napisana w 2005 r., nie bya jeszcze nigdzie publikowana, istnieje tylko w rkopisie.
29
Por. J. Siedlecki, piewnik kocielny, wyd. XXXIX, Instytut Teologiczny Ksiy Misjonarzy
Krakw 1994, s. 444-445. Utwr ten w innej wersji melodycznej oraz ukadzie na gos solowy i chr
mieszany z towarzyszeniem organw zosta wydany w zbiorze: A. Chlondowski, I. Ogierman Maski,
piewy ku czci witej Cecylii, s. 24-25.
30
Por. Liturgia Godzin, t. I, Wyd. Pallotinum, Pozna 1987, s. 1136.
31
Tame, s. 1206-1207.
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 205

Przykad 5. Z. Piasecki, Do w. Cecylii, Patronki muzyki.

2. Mio Cecylii, jak rka do portu nieba porywa.

Mio gbi poznania wspaniaych Boych tajemnic.
Mio pokorna i cicha, ycia ukrytej ofiary.
Koron chway zdobywa, bo Chrystus Jej Oblubiecem.

Najoglniej wymienione pieni ku czci Patronki muzyki mona podzieli na

zwrotkowe32 i refrenowe33. Do pierwszej grupy nale: W chwale Boej i Niby echo
spoza wiata. Pozostae utwory s pieniami refrenowymi.

4.1. Melodyka

Omawiany repertuar pieniowy ku czci w. Cecylii prezentuje przede

wszystkim typ melodyki sylabicznej. W przewaajcej wikszoci materiau mu-
32
Pieni zwrotkowe nazywane s take pieniami bez refrenu. Ich charakterystyczn cech jest
budowa stroficzna. Zdaniem B. Bodzioch pie zwrotkowa staa si form reprezentacyjn liturgii,
poniewa od pocztku swojego istnienia ukadana bya na wzr hymnw aciskich. Por. B. Bodzioch,
piewy liturgii adwentu, Liturgia Sacra 5(1999)2, s. 347.
33
W tego typu kompozycji refren moe pojawia si w ramach zwrotki (ostatnie dwa wersy lub
tylko wers ostatni) lub poza ni. Czstotliwo jego wystpowania zasadniczo zaley od iloci zwrotek.
Pie z refrenem naley do szczeglnie popularnych w liturgii. Decyduj o tym przede wszystkim wzgldy
praktyczne. Zdaniem B. Bodzioch, atwiej wprowadzi w ycie piew, w ktrym wierni mog powtarza
tylko refren, podczas gdy zwrotki wykonuje kantor lub schola. Por. B. Bodzioch, piewy liturgii adwentu,
s. 347; D. Wjcik, ABC form muzycznych, Wyd. Musica Iagellonica, Krakw 2006, s. 150.
206 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

zycznego jednej sylabie tekstu odpowiada jedna nuta, np. w utworze W chwale
Boej (Przykad 6.).

Przykad 6. M. wierzyski, W chwale Boej, t. 1-4.

Grupy dwch lub trzech nut przypadajce na jedn sylab tekstu pojawiaj
si sporadycznie. Takie zjawisko mona zaobserwowa m.in. w pieni Do w. Cecy-
lii, Patronki muzyki (Przykad 7.).

Przykad 7. Z. Piasecki, Do w. Cecylii, Patronki muzyki, t. 17-24.

Ponadto kompozycje powicone Patronce muzyki zasadniczo reprezen-

tuj typ melodyki diatonicznej. Przykadem moe by fragment refrenu pieni
Wdziczne dzi nucimy (Przykad 8.).

Przykad 8. A. Chlondowski, Wdziczne dzi nucimy, t. 18-21.

W niektrych pieniach mona jednak odnale pojedyncze dwiki wtr-

cone (chromatyzowane). W utworze W chwale Boej (Przykad 9.) pojawiaj si
dwiki obce cis i h.

Przykad 9. M. wierzyski, W chwale Boej, t. 5-8.

Pod wzgldem techniki interwalistycznej w pieniach ku czci w. Cecylii

w przewaajcym stopniu zastosowano odlego sekundy. We wszystkich utwo-
rach, z wyjtkiem Cecylio, Panno piewna, stanowi ona ponad poow wykorzy-
stywanych interwaw (np. w utworze Wdziczne dzi nucimy 57,8%). Drugim
najczciej wykorzystywanym interwaem jest tercja. W pierwszych czterech wy-
mienionych kompozycjach odlego ta stanowi ponad 20% zastosowanych inter-
waw (np. Niby echo spoza wiata 23,3%). Na trzecim miejscu wrd najchtniej
stosowanych odlegoci znajduje si kwarta (np. w utworze Cecylio, Panno piewna
wykorzystano j piciokrotnie, co stanowi 9,8% wszystkich uytych interwaw)
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 207

Tabela 1. Ilo poszczeglnych interwaw oraz ich ukad procentowy w prezentowanych

kompozycjach

Interway
Kompozycja
Sekunda Tercja Kwarta Kwinta Seksta Septyma Oktawa
Cecylio, 23(45,1%) 11(21,6%) 5(9,8%) 1(2%) - - -
panno
piewna
W chwale 18(54,5%) 8(24,2%) 4(12,1%) - - - 1(3%)
boej
Wdziczne 52(57,8%) 22(24,5%) 9(10%) - 3(3,3%) - 2(2,2%)
dzi nucimy
Niby echo 33(55%) 14(23,3%) 4(6,7%) - 1(1,7%) - -
spoza wiata
Do w. Cecylii, 61(55,5%) 16(14,5%) 12(11%) 2(1,8%) - - -
patronki
muzyki

Wiksze skoki interwaowe (kwinta, seksta, oktawa) w omawianych utwo-

rach wystpuj sporadycznie, zwykle stanowic charakterystyczny element me-
lodii, bd jej fragmentu. Przykadem moe by Wdziczne dzi nucimy, gdzie
odnotowano skok oktawy w pierwszej czci utworu (Przykad 10.).

Przykad 10. A. Chlondowski, Wdziczne dzi nucimy, t. 1-4.

Prezentowane kompozycje charakteryzuj si dominujcym sekundowo-

-tercjowym przebiegiem interwaowym. W mniejszym stopniu wykorzystano
w nich wiksze odlegoci. Tego typu przebieg interwaowy to jeden z charak-
terystycznych elementw polskich ludowych pieww religijnych. Dziki niemu
zachowana zostaa zasada pynnoci i naturalnoci melodii. Wzorzec ten za-
czerpnity zosta z chorau gregoriaskiego, gdzie zdaniem D. Johnera ruch
sekundowy, a take tercjowy stanowi podstaw przebiegu melodycznego34. Mo-
na wic przypuszcza, e autorzy melodii wykorzystali t zasad piewu grego-
riaskiego.
Rozpito melodyczna w poszczeglnych kompozycjach przedstawia si
nastpujco:

34
Por. D. Johner, Wort und Ton in Choral, Breitkopf & Hrtel, Leipzig 1953, s. 44-49; A. Zoa,
Melodyka ludowych pieww religijnych w Polsce, Wyd. Polihymnia, Lublin 2003, s. 98-99; P. Winiewski,
Oficjum rymowane o w. Zygmuncie w antyfonarzach pockich z przeomu XV/XVI wieku. Studium
historyczno-muzykologiczne, Wyd. Polihymnia, Lublin 2006, s. 154.
208 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

Tabela 2. Rozpito melodyczna w poszczeglnych kompozycjach

Kompozycja Ambitus
Cecylio, panno piewna H-e2
W chwale boej C1-d2
Wdziczne dzi nucimy B-d2
Niby echo spoza wiata Es1-des2
Do w. Cecylii, patronki muzyki Cis1-d2

Jak wynika z danych zawartych w powyszej tabeli (Tabela 2.) utwory ku czci
Patronki muzyki s zrnicowane pod wzgldem rozpitoci melodycznej. Naj-
mniejsz rozpito melodii odnotowano w utworze Niby echo poza wiata (sep-
tyma). Kompozycja ta wedug kryterium przyjtego przez A. Zo naley do
grupy melodii o rednim zakresie (ambitus seksty lub septymy). Wrd religijnych
pieww ludowych grupa ta stanowi najliczniejszy zbir. Pozostae pieni prezen-
tuj szeroki zakres melodyczny (powyej oktawy). Wrd nich kompozycj o naj-
wikszym ambitusie jest utwr Cecylio, Panno piewna (undecyma)35.
W prezentowanych kompozycjach melodie w przewaajcej wikszoci roz-
wijaj si ruchem falistym, ktry charakteryzuje si wystpowaniem kilku punk-
tw kulminacyjnych, np. w utworze Wdziczne dzi nucimy (Przykad 11).

Przykad 11. A. Chlondowski, Wdziczne dzi nucimy, t. 22-26.

W poszczeglnych odcinkach melodycznych odnotowano take ruch uko-

wy, tj. o charakterze wznoszco-opadajcym lub opadajco-wznoszcym z jednym
punktem kulminacyjnym36. Przykadem moe by fragment W chwale Boej, gdzie
melodia od punktu kulminacyjnego w tej czci utworu (dwik c) ruchem opada-
jco-wznoszcym poda do nuty finalnej (Przykad 12.).

Przykad 12. M. wierzyski, W chwale Boej, t. 13-17.

4.2. Rytmika

Prezentowane pieni ku czci w. Cecylii s zrnicowane pod wzgldem ryt-

micznym. Poza utworem Niby echo spoza wiata, wszystkie nale do grupy kom-
pozycji o rytmice ustalonej. Zastosowano w nich zarwno metryk dwudzieln,
35
Por. A. Zoa, Melodyka ludowych pieww, s. 98-99.
36
Tame, s. 100-101.
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 209

jak i trjdzieln37. Dwie pieni utrzymane s w metrum 4/4, np. utwr Cecylio,
Panno piewna (Przykad 13.). Natomiast metrum 3/4 wykorzystano w kompozy-
cji W chwale Boej.

Przykad 13. J. uciuk, Cecylio, Panno piewna, t. 1-4.

W utworze Do w. Cecylii, Patronki muzyki ks. Piasecki wykorzysta metryk

dwudzieln i trjdzieln. Zwrotki utrzymane s w metrum 3/4 (Przykad 14.), na-
tomiast w refrenie kompozytor posuy si metrum dwudzielnym (Przykad 15.).
Naley w tym miejscu doda, i by to czsty zabieg kompozytorski ks. Zbigniewa
Piaseckiego38.

Przykad 14. Z. Piasecki, Do w. Cecylii, Patronki muzyki, t. 1-7.

Przykad 15. Z. Piasecki, Do w. Cecylii, Patronki muzyki, t. 33-36.

Jedyn kompozycj o tzw. rytmice swobodnej jest utwr Niby echo spoza
wiata (Przykad 16.). Zastosowano w niej zapis ametryczny, tzn. zapisane s
wartoci nut, natomiast brak okrelonego metrum. Kompozycja ta posiada rytmik
bichroniczn, tzn. wykorzystuje dwie wartoci rytmiczne (pnuta i wiernu-
ta). Tego typu rytmika wystpuje w kompozycjach gregoriaskich. Zdaniem
B. Bartkowskiego tego typu rytmika jest wyrazem inspiracji i oddziaywania cho-
rau gregoriaskiego na polsk pie religijn39. Naley wic przypuszcza, i autor
prezentowanej kompozycji skorzysta z wzorca gregoriaskiego. Trudno jednak
37
Metryka trjdzielna pieni religijnych stanowi bardzo czsto nawizanie do twrczoci ludo-
wej, do koysanek i tacw. Por. I. Pawlak, piewnik kalwaryjski. Cenny wkad polskich franciszkanw
w rozwj muzycznej kultury Kocioa, w: Psallite Domino Sapienter. O kulturze muzycznej w trady-
cji franciszkaskiej, red. S. C. Napirkowski, S. Cielak, Wyd. Ojcw Franciszkanw, Niepokalanw
2010, s. 358.
38
Wiele kompozycji ks. Zbigniewa Piaseckiego znajdujcych si w jego autorskim piewniku
Panu memu piewa chc posiada tak struktur. Por. Z. Piasecki, Panu memu piewa chc, Wyd.
Ksiy Marianw MIC, Warszawa 2010.
39
Por. B. Bartkowski, Zwizki chorau gregoriaskiego z ludow muzyk i pieni
religijn w Polsce, w: Dziedzictwo europejskie a polska kultura muzyczna w dobie przemian, red.
A. Czekanowska, Wyd. Musica Iagellonica, Krakw 1995, s. 123.
210 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

ustali, czy inspiracja ta ogranicza si jedynie do wykorzystania rytmiki chorao-

wej, czy wykorzystana zostaa take melodia gregoriaska lub jej fragmenty. Utwr
ponadto zosta opatrzony adnotacj, i mona wykonywa go alla breve.

Przykad 16. A. Chlondowski, Niby echo spoza wiata, pierwsza cz utworu.

W prezentowanych pieniach ku czci w. Cecylii bardzo czsto wykorzystywa-

ny jest stay schemat rytmiczny. Przykadem moe by utwr Cecylio, Panno piew-
na, gdzie odnotowano powtarzajcy si schemat: a = .
Uwzgldniajc go ca kompozycj pod wzgldem rytmicznym mona przedsta-
wi jako: aa1+aa+aa.
Niektre utwory posiadaj charakterystyczne elementy rytmiczne, np. nut
z kropk na pierwszej czci taktu lub w takcie ostatnim (np. Do w. Cecylii, Pa-
tronki muzyki). W pieni Cecylio, Panno piewna takim elementem s pojawiajce
si w przebiegu rytmicznym pochody semkowe (Przykad 17.).

Przykad 17. J. uciuk, Cecylio, Panno piewna, t. 10-13.

Rytmika w kompozycjach ku czci w. Cecylii opiera si przede wszystkim na

wartociach wiernutowych. Z wyjtkiem Niby echo spoza wiata wszystkie pieni
reprezentuj typ rytmiki ustalonej i maj dwudzielne lub trjdzielne metrum.

4.3. Teksty

Wszystkie prezentowane kompozycje ku czci w. Cecylii posiadaj budow

stroficzn (dwie lub trzy zwrotki czterowersowe). W niektrych zastosowano tak-
e refren (np. Do w. Cecylii, Patronki muzyki).
Pieni bez refrenu charakteryzuj si sta liczb sylab w poszczeglnych
wersach. Przykadem moe by tekst utworu W chwale Boej napisany omiozgo-
skowcem.
W tekstach pieni wykorzystane zostay rnego rodzaju rymy, zarwno we-
wntrzne, jak i kocowe. Przykadem moe utwr Wdziczne dzi nucimy, gdzie
zastosowano rymy eskie, parzyste wewntrz wersu (np. chwili yli, miao
chwa) oraz rymy mskie, parzyste w zakoczeniach wersw (np. Bg prg,
dusz skrusz). Rymy eskie krzyowe wykorzystano m.in. w utworze W chwale
Boej (np. polubione nawrcone).
W prezentowanych utworach w. Cecylia otrzymaa rne imiona. Najcz-
ciej nazywana jest mczennic i dziewic (np. Dziewic ukochan, cn Dziewi-
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 211

c czy Dziewic z uczty weselnej). Ponadto okrelona zostaa take mianem Panny
piewnej oraz Patronki pieni.
Autorzy niektrych tekstw inspirowali si opisem jej mczeskiej mierci (Passio
Sanctae Caeciliae). W drugiej zwrotce kompozycji W chwale Boej znalaza si infor-
macja o Aniele Boym strzegcym jej czystoci i nawrconych przez wit duszach:

Serce Bogu polubione,

Anio z niebios strzeg w czystoci.
Przez Cecyli nawrcone,
Weszy dusze w prg wiecznoci.

Nawizaniem do legendarnego opisu jej mczestwa s take sowa pierw-

szej zwrotki kompozycji ks. Piaseckiego, gdzie Cecylia nazwana zostaa Dziewic
z uczty weselnej.
Oprcz inspiracji Passio Sanctae Caeciliae w niektrych utworach wykorzystano
take teksty Liturgii Godzin. W Do w. Cecylii, Patronki muzyki niektre zwroty zostay
wprost zaczerpnite z hymnw brewiarzowych O Chryste, kwiecie czystoci i Mio
Chrystusa porywa.
W warstwie tekstowej omawianych kompozycji odnotowano rwnie informa-
cje o tym, i Cecylia piewaa Bogu w duszy. Jako przykad mona wskaza trzeci
zwrotk Cecylio, Panno piewna:

Nucia Mu w swej duszy, Mioci pie i ciszy.

Dziewictwa zdobna blaskiem, W mczestwa wesza ask.

Ponadto w utworze Niby echo spoza wiata znajduje si anachronizm o Cecylii

grajcej na organach:

Niby echo spoza wiata, Brzmi organw cudny ton.

witym hymnem w niebo wzlata, Wzbija si przed Boy tron!
Pie przedziwna nas zachwyca, Skd melodia pynie ta?
To Cecylia, Mczennica, Hymn pochwalny Panu gra!

Prezentowane pieni zawieraj w warstwie tekstowej liczne wezwania do witej

z prob o jej pomoc i wstawiennictwo. Przykadem moe by druga zwrotka kompo-
zycji Wdziczne dzi nucimy:

Ucz nas w kadej ycia chwili czyni to, co kae Bg,

Bymy prawem Jego yli, a zajdziemy w nieba prg.
O, Dziewico ukochana, bro czystoci naszych dusz,
Wskazuj krzy Chrystusa Pana i podszepty zego zgusz.

Podsumowujc, teksty pieni ku czci w. Cecylii maj budow stroficzn,

niektre s wzbogacone refrenem, jak rwnie wykorzystuj rnego rodzaju rymy
212 KS. UKASZ SZCZEBLEWSKI

(eskie, mskie, wewntrzne, kocowe, krzyowe, parzyste). W tekstach podkrelono

przede wszystkim dziewictwo i mczestwo w. Cecylii. Ponadto wita przedstawio-
na jest jako wzr do naladowania, a liczne zwroty inwokacyjne s wyrazem proby
o jej wstawiennictwo. Autorzy inspirowali si m.in. legendarnym opisem mczestwa
w. Cecylii, jak rwnie tekstami o mczennikach z Liturgii Godzin.

5. Zakoczenie

Przedstawiony repertuar pieni religijnych ku czci w. Cecylii jest dowodem

niesabncego kultu jednej z najbardziej znanych mczennic Rzymu. Kompozycje te
mog by wykorzystane m.in. w liturgii eucharystycznej we wspomnienie w. Cecy-
lii, jak rwnie podczas innych uroczystoci, ktrym patronuje wita Mczennica.
Omwione utwory ku czci Patronki muzyki to pieni zwrotkowe i refrenowe. Do
pierwszej grupy nale W chwale Boej i Niby echo spoza wiata, pozostae s pieniami
refrenowymi. W przebiegu melodycznym prezentowane pieni wykorzystuj przede
wszystkim odlego sekundy oraz w mniejszym stopniu tercji i kwarty. Wykazuj one
zrnicowanie pod wzgldem rozpitoci melodycznej. Najmniejszy ambitus (sep-
tymy) odnotowano w utworze Niby echo spoza wiata, najwikszy w pieni Cecylio,
Panno piewna (undecyma). Rytmika omawianych kompozycji ku czci w. Cecylii
opiera si przede wszystkim na ruchu wiernutowym. Z wyjtkiem Niby echo spoza
wiata wszystkie pieni reprezentuj typ rytmiki ustalonej i posiadaj dwudzielne lub
trjdzielne metrum. Teksty pieni ku czci Patronki muzyki maj budow stroficzn,
niektre zostay wzbogacone refrenem. Wykorzystano w nich rnego rodzaju rymy
m.in. eskie, mskie, parzyste i krzyowe. W warstwie tekstowej podkrelono przede
wszystkim dziewictwo i mczestwo w. Cecylii, jak rwnie wskazano na wit jako
wzr do naladowania. Odnotowano w nich liczne zwroty inwokacyjne z prob o jej
wstawiennictwo. Autorzy tekstw inspirowali si m.in. opisem mczestwa w. Cecylii
oraz tekstami Liturgii Godzin.
Naley ywi nadziej, i to opracowanie przyczyni si do pogbienia znajo-
moci ycia witej oraz popularyzacji omawianych kompozycji jej powiconych,
szczeglnie nieznanej jeszcze pieni autorstwa ks. Piaseckiego. W kolejnych poszuki-
waniach naukowych warto zwrci uwag na relacj sowno-muzyczn w pieniach ku
czci Patronki muzyki, ktrej w niniejszym opracowaniu nie podjto.

THE CULT OF SAINT CECILE, A VIRGIN AND MARTYR IN POLISH RELIGIOUS

SONGS EXEMPLIFIED BY SONGS OF J. UCIUK, M. WIERZYSKI, A. CHLONDOWSKI
AND Z. PIASECKI

Summary

The contemporary religious songs in honour of Saint Cecile presented in this work prove that the
cult of the Saint Virgin and Martyr is still prevailing in the Catholic Church. The article describes the
 KULT W. CECYLII, DZIEWICY I MCZENNICY 213

life of Saint Cecile and provides a brief history of her cult. Presentation of songs in honour of this
Patron of music constitutes an essential part of the study. The author begins with an analysis of their
melodic aspects focusing, among others, on the kinds of melodies and intervallic scales. The article
discusses also rhythmicity and the lyrics of the presented works . It is worth emphasizing that these
songs might be used during celebration of Eucharistic Liturgy on the Day of Saint Cecile as well as
during other services held in honour of the Roman Martyr.

Keywords: St. Cecile, religious song, the cult of saints, uciuk, wierzyski, Chlondowski,
Piasecki

Nota o Autorze: Ks. ukasz Szczeblewski mgr teologii, lic. historii w specjalnoci muzyko-
logia kocielna, doktorant na Wydziale Nauk Historycznych i Spoecznych UKSW w Warsza-
wie. W swoich badaniach naukowych koncentruje si na redniowiecznej monodii liturgicznej
oraz pieni kocielnej.

Sowa kluczowe: w. Cecylia, pie religijna, kult witych, uciuk, wierzyski, Chlondowski,
Piasecki