701

OSMANLI

OZEL SAYISI
iV
kltr ve sanat

OSMANLI'DA KLTR
Kltrel Yap

Saim Sava . Zaviyelerin Trk Kltrnn Gelimesindeki Rol/ 11

Hseyin Algl Emir Sultan ve Erguvan Fasl/ 18
Zeynep Tanm-Ertu Osmanl Devleti'nde Resmi Trenler ve Birka rnek/ 27
Glgn el-Aybet Osmanl Devletilii ve Divan'n almas/ 35
Muzaffer Tufan Balkanlar'da Trk Kltr/ 47
lsmail E. Ernsal Osmanllarda Ktaphane ve Ktphanecilik Gelenei/ 56
Sleyman Beyolu Osmanl!ae Mukaddes Emanetler/ 74

Kltr Hayat

Aynur Can Ulema Semtinden "Cafe"ler Semtine Sleymaniye i'....81

Namk Akgz ' Kahvenin Edebil Serveni/ 90
Sevgi Grtuna Osmanl Kadnnn Giyim Kuam/ 100
Nevin Halc Osmanl Dnemi Mutfa/ 112
Hseyin Salman Eski Trk Devletleri ve Osmanl Devleti'nde Sayg ve taat ile
lgili Davranlar/ 120

Hsamettin Erdem Osmanl'da Ahlak ve Ahlak Risaleleri/ 126

OSMANLI'DA DL VE EDEBYAT

Osmanl Trkesi

Ahmet B. ErctJasun Osmanl Trkesi/ 145

Mustafa zkan Erken Dnem Osmanl Trkesi/ 153

lsmail Parlatr XIX. Yzyl Osmanl Trkesi/ 165

Ahmet Ylmaz XVIII. Yzylda Yaplm Bir "Atasz" Derlemesi/ 176

Mustafa Ko Osmanl'da Esperanto -lk Yapma Dil "Baleybelen"- lk Yapma

Dilin Kuncusu Muhyi-! Gleni/ 179

M. Sani Adgzel Osmanllar Dneminde Avustuya'da Trkoloji ve Trke

retimi/ 184

Mehmet Akku Osmanl Dneminde Araplara Trke retimi ve bn

Muhammed Salih'in Eserleri/ 189

H. lbrahim ener Osmanllar Dneminde Dilimizde Allah, lah, Tanr

Kavram I 192

Osmanl Trk Edebiyat

Metin Ergun Osmanl Dnemi ile ilgili Trk Efsaneleri I 202

Zeynep Kerman Osmanl Devleti'nin Kuruluunu Konu Alan Romanlar I 210

Abdurrahman Gzel Osmanl Devleti Dneminde Dini-Tasavvufi Trk

Edebiyat/ 214

Bilal Kemikli Trk Tasavvuf iirinde Allah Tasavvuru I 232

erif Akta Osmanl Dneminde Trk iir Zevkinin Menei Hakknda I 239

lskender Pala 700 Yln iiri/ 242

Necla Pekolcay stanbul'un Fethi Dneminde Osmanl Kltr ve

Edebiyat I 251

Gnay Kut Divan Edebiyatnda Bezm, Alat- Bezm ve Adab- Sohbet I 254

Namk Akgz Edebiyatta slup ve Anlam Derinlii a: XVII.

Yzyl/ 268

1. etin Derdiyok Osmanl Devrinde Mektup Yazma Gelenei I 277

Mustafa Miyasolu Osmanl Hikayesi ve Roman I 287

Nket Esen XIX. Yzylda Roman I 299

inci Enginn Yeni Fikirlerinin Yansma Alan Olarak Edebiyat

(1859-1923) I 304
 OSMANLI'DA SANAT

Osmanl' da Estetik

Beir Ayvazolu Osmanl Estetik Dnyasna Bir Bak/ 319

Sadettin kten Osmanl Kentinde Estetik zerine Deneme/ 331

Osmanl Trk Mimarisi

Semavi Eyice Osmanl Devri Trk Mimarisi/ 340

M. Olu Ark Osmanl Mimarisinin Geliimine Genel Bir Bak / 360
Hakk Acun Erken Devir Osmanl Mimarisi / 372
Abdsselam Uluam Klasik Dnem Osmanl Mimarisi/ 384
Zeki Snmez Osmanl Mimarisinin Geliiminde Hassa Mimarlar Oca'nn Yeri,
rgtlenme Biim ve Faaliyetleri/ 404
Doan Kuban Sinan/ 410
Cengiz Bekta nsancllatran ada nsan Sinan/ 420
lsmail Yakt Mimar Sinan'n Eserlerinde Modler Sistem ve Ebced Hesab/ 425
Rhan Ark Batllama Dnemi Anadolu Trk Mimarisine Bir Bak/ 429
Nurcan inci Frat XX. Yzyl Balarnda Grlen Osmanl Mimarisi/ 443
Zeynep Ahunbay Osmanl Medreseleri/ 452
Gnl Cantay Osmanl Dnemi Klliyeleri/ 457
Fatih Mderrisolu Osmanl mparatorluu'nda Menzil Yollar ve Menzil
Klliyeleri ! 467
Turgut Cansever Osmanl Evi/ 475
Haim Karpuz Trk Evi, Osmanl Evi/ 484
Mehmet lbrahimgil Balkanlar'da Osmanl Mimarisi ! 490
Sercan Y ldrm Osmanl Kentini Okumak, Osmanl-Rumeli Kentlerinin
---- -

Dndrdkleri / 498

Osmanl Trk Musikisi

Nilgn Dorusz Geleneksel Trk Mziinde Makam ve Unsurlar / 505

Osman Nuri zpekel air ve Bestekar Osmanl Padiahlar/ 514
Recep Uslu XVIII. Yzyln Byk Bestekarlarndan Itri/ 433
Vedat Kosa! Osmanl mparatorluu'nda Klasik Bat Mzii/ 538
mer Turul lnaner Osmanl Musikisi Tarihinde Tasavvuf Musikisine Bir
Bak/ 551
Nuri zcan XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanllarda Dini Musiki/ 564
T. Nejat Eralp Osmanl'da Mehter/ 575

Mustafa Cahit Atasoy Kltr ve Medeniyet Asndan Osmanllar Dnemindeki

Trk Musikisi/ 584

-----------"---
Geleneksel Osmanl Trk Sanatlar

HAT

M. Uur Derman Osmanl Trklerinde Hat Sanat / 589

Muhittin Serin Osmanl Hat Sanat/ 595
Hsrev Suba Hattat Osmanl Padiahlar / 603

ule Aksoy Osmanl Sultanlarnn Turalar ve Tural Belgeler / 610

TEZHiB VE CiLT

Zeren Tannd Osmanl Sanatnda Cilt/ 620

F. iek Derman Osmanl Asrlarnda Ush1p ve Sanatkarlaryla Tezhip
Sanat/ 624
Hatice Aksu Trk Tezhip Sanatnn Ssleme Unsurlar / 634

MiNYATR

Oktay Aslanapa Osmanl Minyatr Sanat / 647

Zeren Tannd Osmanl Dneminde Trk Minyatr/ 654

EBRU

M. Uur Derman Osmanllarn Renk Cmb: Ebruculuk/ 660

iNi

Gnl nry Erken Osmanl Mimarisinde ini CXV-XVI. Yzyl Ba znik-Bursa-

Edirne) I 664
Ara Altun Osmanl iniciliinde znik/ 669

DiGER SANATLAR

Tercan Ylmaz Osmanl Maden Sanat/ 676

Aygn lgen Osmanl Kuyumculuu/ 681
Yldz Demiriz Osmanl Kalem leri I 694
Bekir Deniz Osmanl Dnemi Hallar/ 610

Osmanl'da Resim ve Heykel

Gnsel Renda Osmanllarda Padiah Portrecilii/ 713

Kymet Giray Osmanl mparatorluu'nda Yal Boya Resim Sanatnn Geliim

izgisi/ 720
Seyfi Bakan XVIII. ve XIX. Yzyl Avrupa Sanatnda "Osmanl" "Turquerie" ve

"Oryantalizm"/ 736
 Kymet Giray Osmanl mparatorluu'nda Heykel Sanatnn Geliim
izgisi/ 748
Engin zendes Osmanl mparatorluu'nda Fotoraf/ 753

Osmanl'da Sahne Sanatlar

Dilaver Dzgn Geleneksel Trk Tiyatrosu / 766

zdemir Nutku Darlbedayi'den stanbul ehir Tiyatrolar'na/ 778

Halit Re.fi Osmanl'da Sinema / 786

-.....
... .....____________________.

Osmanl Minyatr Sanat
Oktay Aslanapa*
Osmanl minyatr sanat Uygur ve Seluklu
slubu ile Trkmen denilen, Akkoyunlu-Karako
yunlu minyatr slubundan sonra Anadolu'da g
rlen yeni bir gelimedir.
elebi Sultan Mehmed zamannda o za
manki Anadolu'nun nemli bir kltr merkezi
olan Amasya'da 1416'da tamamlanan Trke man
zum yazma, XV. yy. banda Osmanl minyatr sa
natnn yksek kalitesini gsterir. Bu, Hac Baba,
ad ile tannan Sivasl hattatn yazd Ahmedl'nin
lskendername'si olup Paris Bibliotheque Nationa
le'de bulunmaktadr. indeki 20 minyatrden
orjinaldir. Burada krmz zemin zerine be figr
le kabul ve konuma sahnesini canlandran minya
tr sanatnn yksek kalitesini gsteren minyatr,
Uygur Seluklu slubunu devam ettiriyor. Altn
yaldzl kaftan giymi, banda tac ile bada kur le, onun kuvvetli ahsiyetini ifade eder. leri bir re
mu esas figr bir portre zellii gsteriyor. Maale
sef minyatrleri yapan sanatnn kin1 olduu bi
linmemektedir.
Kalite bakmndan biraz dk olmakla be
raber ayn sluba giren dier bir eser, eskiden Pa
ris antika piyasasnda iken kaybolan bir hikaye ki
tabdr. Fahreddin Abdurrahman adnda bir vezir
iin hazrlanan 1439 taril1li bu yazmadan tek bir
minyatr, Bedin slam Eserleri Mzesi iin satn
alnmtr. Kyafetler, ehre hatlar tamamen Trk
olup, slup da ran'a yabanc bir kompozisyonla,
Osmanl minyatrlerinde devam olan zellikler
gstermektedir. Anadolu'da bir sanat merkezine
maledilebilir.
1465'de Amasya'da Darifa'nn ba tabibi,
Sabuncuolu ad ile tannan erefeddin, operatr
lk zerine Cerrahiye-i llhaniye ad ile bir tp kia
b yazarak Fatih Sultan Mehmed'e takdim etnitir.
retici karakteri yznden minyatrlerin kalitesi
ne nem verilmemi, ematik figrlerle konu can
landrlmtr. Bu yazmann 47 minyatrl daha ba
sit bir kopyas stanbul, Fatih, Ali Emiri Ktphan
si'nde bulunmaktadr.
Fatih devrinde portre sanatnda nemli bir
gelime olmutur. Fatih'in istei zerine talya'dan
nce 1465'de Mattco di Pasti Rimini'den yola k
mt. Sonra stanbul yolunda Kandiya'da rekabet
ten ekinen Venedikliler tarafndan yakaland, geri
evrilip hapse atld ve ertesi yl Rin1ini'ye geri dn
d. Constanzo di Ferra 1478-1481 aras stanbul'a
gelerek sultan iin alt. Bunlarn hazrlad yz
den fazla madalyon zerinde Fatih'in bazan at ze
rinde grnd eitli kabartma portreleri vardr.
Constanzo di Ferra'nn eseri olduu tahmin edilen
renkli bir Fatih portresi (26x22 cm.)'de Topkap Sa
ray mzesindedir. Bundan sonra Fatih Venedik
647
doc'una da mektup yazm, oradan Gentile Bellini
1479 yl Eyll aynda stanbul'a gelerek 1480 yl
sonuna kadar kalmtr. Onun eseri olan Fatih port
resi Londra Milli Galerisi'ndedir.
Ayn devirde Trk ressamlarndan Sinan
Bey, Venedik'e giderek orada alm, dnnde
Bursal Ahmet adnda bir talebe yetitirmitir. Nak
ka Sinan Bey'in Fatih'! oturmu halde, gl koklar
ken canlandran Topkap Saray'ndaki tannm
portresi, byk bir ikna gc ile ve ll renkler
sim sanatnn gelitii Fatih devrinden minyatrl
yazmalarn kalmam olmas bir talihsizliktir. Fatih
Sultan Mehmed zamanndan kalan en eski minya
trl yazma Bediddin-i Tebrizi'nin 860 (1455-56)
taril1li Dilsuzame kopyas, Edirne'de hazrlanm
olup, Oxford Bodlein Ktphanesi'ndedir. Burada
ki 5 minyatr Trkn1en slubunun etkisini gsterir.
Fakat sra halinde figrler, iri gl tasvirleri ve kadn
balklar ile yz hatlar Trk resmine uygun olup
izgilerde biraz sertlik vardr. Buna karlk Sultan
Bayezid II. zamannda Uzun Firdevs! diye tannan
(') Prof Dr., /sabul n.iversilesl Edebiyat Fakiilest retm
yesi.
 Bursal erefeddin'in yazd iki tam sayfa balk
minyatrl Sleymanname (Dublin, Chester Beatty
Library, 406/ortalama 1500 tarihlerinde) gelimekte
olan klasik Osmanl minyatrne bir balang ola
bilir. Yedi sra figrlerle birinci minyatrde Sley
man, 6 sra figrl ikincide Seba Melikesi Belkis
canlandrlnutr.
stte, kemerlerin sanda oturan Hazreti
Muhammed'in yz, pee ile kapanmtr. Horizon
tol dzen, Uygurlara kadar giden eski bir Trk
kompozisyon eklidir. Hafif mat ve canl renkler, o
zamanki ran resminden tamamen farkldr. Fatil1
sarayndaki minyatr sanatn bir dereceye kadar
aksettiren bu iki minyatrn slubu, sonraki Os
manl minyatrlerinden daha kaliteli ve ince nans
ldr. Fakat onlarn realizminden uzaktr. Sley
man'n kknde kubbenin hafif perspektif gr
n Avrupa etkisine iaret edilebilir.O)
Kanuni Sultan Sleyman'n ilk yllarndan
balayan parlak gelime sonunda, Klasik Osmanl
Minyatrcl en parlak devrini yaam, bol sa
yda eserler meydana getirilmitir. Bunlardan ilki
olan Selinmame, krl tarafndan hazrlanmtr.
Yavuz Sultan Selin1'in fetihlerini anlatan 24 minya
648
trl ve Mesnevi tarznda Trke bir yazmadr, bel
ki 1520-25 tari11ini gsterir. ehre hatlar ematik,
kyafetler geree yakndr. Kuma ve elbiselerin
motifleri ile mimari sslemeler, detaylar ile gste
rilmi olup, kompozisyon bakmndan henz bir
aratrma devrinin ekingen admlar belli olmakta
dr. ran'dan farkl mat ve soluk renklerle slup bir
lii iinde allm bu minyatrleri yapan usta bi rad ile ehirler arasndaki menzil, konak yerleri,
linmiyor.
Bundan sonra, yzyln ikinci yarsna ka
dar, figrsz olarak ehir, kale ve liman manzarala
rn ok defa alacak bir dorulukla canlandrlan
bol saydaki minyatrler, Nasuh el-Silah! el-ehiri
bi-Matrak! adl sanatkara balanmaktadr. Bunlar
dan birincisi ve en nemlisi, stanbul niversitesi
Ktphanesi'nde bulunan, Beya- Meazil-i Se
fer-i Irakey, Nasuh el-Silah! tarafndan yazlm ve
minyatrleri yaplmtr. Kanuni Sultan Sley
man'n, 1534-35 ran ve Irak seferine katlan Na
suh, 128 minyatrle stanbul'dan Tebriz'e gidi ve
Irak zerinden dn yolu zerindeki konak yerle
rini tasvir eder. stanbul, Tebriz, Badad, Halep,
Diyarbakr gibi byk ehirler, o zamanki durum-
lan ile byk bir ustalkla resmedilmitir. Ksa sre
de geilen baz menziller ve nemli merkezler, ba
sit bir ema olarak gsterilmitir. Mimari eserler,
surlar, kaleler ve nemli merkezler, basit bir ema
olarak gsterilmitir.
Mimari eserler, surlar, kaleler ve ehirlerin
karakteristik zellikleri ok carl bir sluptadr. De
rin bir tabiat sevgisi ile dalar, aalar, tavan, ka
raca, geyik, rdek gibi hayvanlar, canl renkleri ile
minyatrlere neeli, ferah bir ifade vermektedir. Di
er iki yazma, Tarih-i Sultan Bayezfd ile Sley
maame (Tarih-i Fetl-i Siklo, Estergon, stalni
Belgrad)'dr. Bunlar, yar harita zelliinde minya
trler olmakla beraber, en lzumlu ve nemli de
taylar zerinde durulmutur. Tarih-i Sultan Baye
zfd 1540-1545, 82 yaprakl Sultan Bayezid II, ile
ehzade Cem Sultan'n savalarn Glek, nebaht,
Modon kale ve limanlarn gsteren 10 minyatrl
bir yazmadr. XVI. yy. ortasnda hazrlanmtr.
Bunlarda hareketli desenlerle ematik olarak kale
ve limanlarn en nemli taraflar belirtilmitir. (Ta
rih-i Fetl1-i Siklo, Estergon, stalni Belgrad) (1545-
1550).
Sleymaname, Kanuni Sultan Sley
man'n 1543 Macaristan Seferi ile Barbaros'un ayn
taril1te Akdeniz seferindeki ehir, kale ve limanlar
bir arada, 32 minyatrle canlandrlmaktadr. Eser
de 4 tane de harita vardr. Akdeniz seferini anlatan
ilk blmde, gemilerin hakim olduu Nis, Tulon,
Cenova ehirleri, surlar ve binalar ile resmedilmi
ikinci blmde Budin-Pete, Esergon, Ustoni-Belg
aalar, iekler ve tepelerle Sefer-i Irakeyn min
yatrlerine ok yakn inceliklerle zenginletirilmi
tir. Her yazmada minyatrler, figrsz olarak,
bazan ekillerle tezat halinde, mavi, yeil, sar, tu
runcu, krmz renkler ve yer yer altn yaldzla can
landrlmtr. Bu eit, yar harita minyatrlerin
ncs olan Topkap Saray Mzesi (Hz. 642)'de
kaytl 1525-26 tarihinde Piri Reis Atlas (Kitab el
Bahriye) de, Nis, Kron, Mudon, Cenova limanlar,
kompozisyon ve toporafya bakmndan bunlara
rnek olmutur. Piri Reis Akdeniz'i btn zellik
leriyle anlatan Kitab- Bahriye'yi ngilizce "Sea Pi
(1) xv . yy.'cla saray iin alan sanatkarlar topluluu olan Ehl-i
Hiref ierisinde en byk ounluu nakkalar bl olu
turuyordu. Saray nakkahanesinde birlikte alan bu sanat
karlar Klasik Osmanl Sanat'nn douunu ve gelimesini ha
zrlamlardr.
lot" veya "Sailing Direction" denilen byk eserini
1525-26 da meydana getirmi olup Kanuni Sultan
Sleyman'a takdim etmitir. Kitap imdi Topkap
Saray (Hz. 642) Kitapl'ndadr. Piri Reis'in ceylan
derisine haritas 1929 ylnda Topkap Saray mze
haline getirilirken envanter hazrlama almalarn
da Mzeler Md. Halil Ethem (Eldem) tarafndan
bulunmutur. M. Kemal Atatrk durum kendisine
bildirilince yakndan ilgilenerek hemen asl gibi
renkli basksnn yaplmas yaynlanmas ve ince
lenmesini istemitir. Bunun zerine harita Tarih
Kurumu'nca renkli tpk basm yaplarak dnyaca
tannmtr. Uzaydan ekilmi mavi kre Dnya fo sava kompozisyonu emas, daha sonraki minya
toraflar Piri Reis Haritas ile karlatrlnca tam trlerde devam etmitir. Ar zrhl Macar svarileri
bir benzerlik gstermektedir. Piri Reis'in izip kul
land harita 1513'de Gelibolu'da hazrland.
1517'de Msr Seferi'nde Kahire'de Yavuz Sultan
Selim'e takdim edilmiti. Harita (6lx67 cm) eba
dnda ceylan derisi zerine titizlikle izilmitir.
Gemi, balk, insan, ku ve hayvan resimleri
de izerek btn cihetleri ve rzgar ynlerini hari
ta kenarlarnda eski yaz ile Trke olarak akla
mtr. Piri Reis bu haritay hazrlamak iin yirmi
kadar haritadan faydalandn bildirir. Aslnda ha
rita btn dnyann tamamn gsteriyordu, dier
paralar kayptr. Trk denizcileri ve Piri Reis Ame
rika ktasna Antilya derlerdi. Bu ekilde, Nasuh el
Silahl, her halde elindeki kaynaklara gre katlma
d seferlerin konak, menzil ve kalelerini de iz
mitir. Yannda alan dier nakkalarn da baz
minyatrlerde ona yardm etmi olmalar dnle
bilir. nk, onun slubunda olmakla beraber, ta
rihi, yazar ve nakka belirtilmemi olan son iki
yazmann minyatrlerinde epeyi kalite fark gr
lr. Sonralar, tarihi konular ele alan Osmanl min
yatrlerinin salam kompozisyonu, mimari eserle
rin, kale ve burlarn geree uygun tasviri, Na
suh'la balyan bu minyatr slubunun realizmine
dayanmaktadr.
965 (1558) tarihli SiUeymaame, Azerbay
can'dan gelen bir hattatn, irvanl Ali bin Emir
Bey'in yazd Mesnevi tarznda Farsa bir eser
olup, Kanuni Sultan Sleyman devrindeki hadisele
ri, onun huzura kabul, av ve elence sahneleri, sa
va ve zaferlerini 69 minyatrle canlandran ok
nemli bir eserdir. Yerli ve yabanc nakkalarn, e
itli sluplarda meydana getirdii zengin minyatr
ler, orijinal cilt ve tezhiple birlikte, Osmanl minya-
tr sanatnn douunu haber vermektedir. Dou
dan ve batdan gelen eitli etkiler, realizmin hakim
olduu kuvvetli bir slup ierisinde ustalkla haz
medilmitir. Kompozisyonlarda canl ve yaratc bir
aratrma ile en uygun ekillerin gelitirilmesi gay
reti gze arpar. eitli sahnelerde bir arada gr
len Macarlar, ranllar ve Trkler, kyafetlerinin ve
silahlarnn btn zellikleri ile ok doru bir m
ahade kuvveti ile tasvir edilmitir. Kanuni Sultan
Sleynan'n ve bir ehzadesinin hazr bulunduu
Moha savanda, zrhlar, bayraklar, silahlar ve k
yafetler, tam geree uygun olarak gsterilmi ve
ile, hi zrh tamyan ty gibi hafif sipahilerin kar
lamas ok canldr. Av sahnelerinde, avc svari
lerin ve hayvanlarn birbirine girdii hareketli kar
k kompozisyon, heyecanl atmosferi ok canl
olarak aksettiriyor. Kabul ve elence sahnelerinde
saraydaki detaylarda eski Trk geometrik ssleme
lerine btn zenginlii ile ve itinal olarak yer ve
rilmesi, burada balad ekilde daha sonraki min
yatrlerde de devam et11itir. Elence sahnelerinde
henz realizmden uzak sun'i bir atmosfer hkm
srmekte olup, daha sonra, Surametleki gsteri
649
li kompozisyonlar yannda bunlar ok fakir ve can
sz kalr. Macar ve ranl nakkalarn, Trk sanat
karlarn idaresi altnda ve onlarn kompozisyonlar
na gre atlye almalarna katld, minyatrler
de hakim olan sluptan ve birok detaylardan
aka belli olmaktadr.
Kanuni Sultan Sleyman'n son yllarnda,
bu slubun artk durulmu olduu grlyor.
Onun lmnden sonra, Alm1ed Feridun Paa'nn
Sokullu Mehmed Paa adna 976 Cl568-69)'da kete
be kaydna gre tamamlad Trke, Nzbet 'l
Abbar der Sefer-i Sigetvartlaki 20 minyatr ile
Trkce bir ebame-i Firdevsf minyatrleri, Kanu
ni zamannda yetien usta nakkalarn, bu slubu
yzyln sonuna kadar yrtecek kuvvette oldukla
rn gstermektedir. Bylece Osmanl minyatr s
lubunun birlii salanmtr.
Kanuni zamannda gelien orijinal portre
resmi ise tek bir nakkaa balanr. Nigar! ad ile ta
nnan ve stanbul'da doup, 1572'de seksen yala
rnda len Haydar Reis, aslen denizci idi. Onun,
Topkap Saray'nda bulunan, 30 x 45 cm. lsne
varan byk boy minyatrleri, ok koyu bir fon
------
zerine yaplm olup, ba ve yzlerdeki ifade kuv
veti ve portre benzerlii ile hayret uyandrmaktadr.
Vcut hatlar, eller ve ayaklar ihmal edilmitir. B
yk sultan muhteem Sleyman' yal halinde can
landran minyatr, en karakteristik eserlerinden
biridir. Sultan, arkasndan yryen iki silahdar ile
bahede dolarken gsterilmitir. Nigar!, btn
Akdeniz'i titreten Kapudan Derya Hayreddin Pa
a'y da aarm sakallar ile, bir elinde sultann he
diye ettii kymetli asa, dier eliyle karanfil koklar
ken enerjik bir ifade ile tasvir etmitir. Sultan II. Se
lim'i ok atarken, arkasnda bir silahdar, nnde he
def tutan doanc ba ile birlikte canlandran so
nuncu portre minyatr daha zengin ve gsterili
bir slupla yaplmsa da ifade kuvveti daha zayf
tr. Nigari'nin slubu, ayn devirdeki minyatrl
yazmalardan farkl, orijinal ve sadece ona mahsus
zellikler gsterir.
Klasik tarihi minyatr slubu Nzhet'l-Ah
bar der Sefer-i Sigetvar'da Kanunl'nin son seferini
ve Sigetvar'n fethini canlandran minyatrlerle yer
lemektedir. ou tam sayfa, bazan ift sayfa halin-
deki minyatrlerde, figrlerle evre arasnda l-
l bir mnasebet, ahenkli bir nispet vardr. Figrle-
650 re az fakat belirli bir yer verilen minyatrlerde, ba-
zan figr bulunmyan ve Matrakl'yi hatrlatan sah-
nelere bile rastlanr. Kompozisyon emas bakmn
dan, Kanunl'nin Erde! kraln kabln canlandran
sahne, daha sonra clus sahnelerinin kompozisyo
nuna esas olmutur. Burada elbiseler, byk adr
ve glgelikler, detayl olarak ilenmitir. Zeminde
ve taht zerinde eski Trk mimarisinden gelen ge
ometrik sslemeler dikkati ekiyor. Sultan II. Se
lim'in, sarayda, ran elisini kabul ettii sahnede,
bu geometrik mimari sslemeler daha zengin eit
ler halinde gsterilmitir.
Lokman'n yazd 1579 tarihli Sleyman
name (Dublin, Chester Beatty Library)'deki 25 min
yatr, Kanuni Sultan Sleyman'n son yllarn, Si
getvar'n fethi gibi sahneleri canlandrr. Sultann
cenaze merasin1ine katlan yenieriler ve sipahiler
le iki minyatr, ematik bir kompozisyon ve nispe
ten kuru bir slupla matem havasn ok iyi canlan
drmaktadr. II. Selim zamanndaki savalar, fethe
dilen kale ve ehirleri gsteren 43 minyatrl eh
name-i Selim Han ad ile Lokman bin Seyid Hse
yin el-Aurl el-Urmevl tarafndan yazlan eserin ko
lofonu 1581 tarihlidir. Mesnevi tarznda ve Farsa
yazlm olan eserde slubun gelimesi devam edi
yor. Tam sayfa minyatrler figrler klm, kal
yonlar, deniz ve mimari hakim olmutur. Ayasofya
ve Selimiye camilerini tasvir eden tam sayfa minya
trlerde de yaplmtr. Minyatrlerdeki iki ayn s
lup, bu yazmada iki ayr nakkan altna iaret
ediyor. Bu eserde Nakka Osman ve dier nakka
larn alt arivdeki bir belgede belirtilmitir.
Lokman'n nc eseri olan 1581 tarihli abinab
name (stanbul niversitesi Kitapl) de Sultan III.
Murad zamanndaki olaylan tasvir eden minyatr
ler, klasik tarihi minyatr slubunun devamn gs
teriyor. Btn bu tarihi minyatrlerde hibir nakka
adnn belirtilmemi olmas, slup gelimesinin ta
kibini zorlatrmaktadr.
ehnameci Seyyid Lokman'n yazd dier
bir eser olan Hnername'de durum deiiyor.
Bunda ve daha birka eserdeki en iyi kaliteli min
yatrler, ahsiyeti hakknda fazla bilgimiz olmayan
Nakka ba Osman'a ve onun atlyesine balan
maktadr. Tarih srasa gre III. Murat Surname'si
1582, Hnername I. 992 (1584), Matali-i Saadet
1582 (Astroloji, fal ve ilmi ncum, Trke tercme,
Paris bibliotheque Nationale), Hnername II.
1587, ehinahname 1592, sayfalarn ssleyen
700'den fazla minyatrde genel bir slup birlii
varsa da bunlarn kaliteleri ok farkldr.
Fakat Nakkaba Osman ve atlyesi tarafn
dan meydana getirilen tarihi minyatrlerle bu sanat
birden carlanarak en kaliteli eserlerini vermitir.
Hnernamehin birinci cildi, 45 minyatrle, Osman
Gazi'den balayarak Yavuz Sultan Selim'in lmne
kadar Osmanl hkmdarlarnn hayatn ve sava
larn hikaye eder. kinci cilt, 95 minyatrle yalnz
Kanuni Sultan Sleyman'a ayrlmtr. III. Murad'n
olu ehzade Mehmed'in snnet dnn anlatan
437 minyatrl Sumame ile III. Murad devrini anla
tan 137 minyatrl iki ciltlik ehname (I. Cilt, st.
niv. Kitapl) dier eserlerdir. Bir de Paris Bibliot
heque Nationale'de, III. Murad'n kz Fatma Sultan
iin, Trke'ye evrilmi olan Muhammed el-Su
udl'nin Matali-i Saada va-yanal al-Sayyida (Fal
ve ilm-i ncum) yazmasndaki 68 minyatr buna
katlmaktadr. Bunun yazar Niksarl asil bir Seyid
ailesinden (yani Anadolu'dan) gelnektedir.
Hnemame'deki minyatrlerin slubu hak
knda bunlardan alnacak birka rnek bize iyi bir
fikir verebilir. Bunlardan biri, II. Sultan Murad'n el
iler nnde ok atma sahnesini canlandrmaktadr.
Seyirciler ve saray erkan atlar zerinde, tepenin
arkasnda yer alm olup orta ksm drt nala at
kotururken yksek bir direkteki kk hedefe
okunu frlatan hnkar iin serbest brakLimtr. Y
zeyleri birbirinden ayran ve seyircinin dikkatini
derhal istenen noktay eken bu kompozisyon ek
li, ran'da ok yaylmt.
Clus sahnelerinde belli bir emann tekrar
land ve sadece figrlerin deitirildii grlyor.
Hkmdarn clusu daima hususi bir itina ile res
mediliyordu. Yavuz Sultan Selim'in tahta geisi de
bylece etrafnda vezirler ve saray erkan ile ihti
aml bir atmosfer iinde canlandrlmtr.
Yavuz Sultan Selim'in Zlkadir lkesinde
(Mara, Elbistan, Malatya, Harput blgeleri) pars
avladn gsteren dier bir minyatr, her eit e babnn hayatn ve almalarn byk bir doru
may bir tarafa brakarak ok hareketli, dinamik bir
sahne yaratmaktadr. Hnkar, at ile drt nala,
nnden kaan bir pars kovalyor. Bir beyaz, bir
siyah iki taz dier av hayvanlarnn peinden ko
uyorlar. Ellerinde avc kular ile doancLiar, tepe
lerin arkasnda beklemektedir. Sadan bir dere ak
yor. Av sahnesi, ran minyatrlerinde grlmeyen
bir sadelik iinde realist bir grle ele alnmtr.
Figrler kenara ekilerek tabiata geni bir yer ayrl
mtr. Manzara ve hayvan hareketlerinin ok iyi
etd edildii gze arpyor.
Hnername'nin ikinci cildindeki muhasara
ve harp sahnelerinde, tamamiyle tabii duruma uy
gun bir kompozisyonla o devir yap ve adrlarn
dan, muhasara tekniinden gerek manzaralarla,
tarihi bir tablo grlmektedir. Bu minyatrlerden
biri, Kanuni Sultan Sleyman'n Viyana muhasara
sn canlandryor. zerine "ehrin varounu zaptet
tikten sonra k mani olduundan geri dnd"
yazLidr. Ota- hmayun, toplar, mstahkem kule
ler, binalar, devrindeki grne ve harp tekniine
uygundur.
Kanuni Sultan Sleyman'n Moha ovasn
da Macar kraln yendii byk muharebe, dier
minyatrlerden ok farkl bir kompozisyonla tasvir
edilmitir. Burada muharebenin karmakark, g
rltl ve dehetli havas olduu gibi aksettirilmek
isteniyor. Dalar, tepeler batan baa yenieriler, si
pahiler ve toplarla doludur. Hnkar ortada ve st
tarafta at zerinde dierlerinden daha byk l
de resmedilerek belirtilmitir.
Kanunt'nin hayatn canlandran bu minya
trlerden biri de Zigetvar seferine giderken hasta
lanan hnkarn Veziriazam Sokullu Mehmed Pa
a'nn yardmyla atndan inip arabaya geiini gs
termektedir. Arkasnda zaferden zafere komu
olan ordu, Sultan hastalannca derin bir matem ie
risine brnmtr. Son nefesine kadar ordusunun
bandan ayrlmayan hnkarlarn huu iinde ses
sizce selamlyorlar. Sade bir kompozisyon ve hafif
ba hareketleriyle, sevgi ve hrmet taan derin ma
tem havas, byk bir ustalkla aksettirilmitir.
Surname minyatrlerinde Osman'n daha
serbest hareket ederek her grup iin ayr kompo
zisyonlar dnd ve bunlar byk bir ustalk
la hallettii grlmektedir. Bunlar, o devir sanat er
lukla aksettiriyor.
ift sahife olarak tertip edilen bu minyatr
lerde 40 gn sren snnet dn boyunca Sultan
Ahmed (At meydan) Meydan'nda, eitli sanat
kollarna ait loncalarn sanatlarn gsteren geitle-
ri, ziyafetler ve elenceler tasvir edilir. Arka planda 651
padiah ve saray erkannn localarnn bulunduu
brahim Paa Saray her sahnede grlr. O zaman-
ki stanbul hayatn, esnaflarn ilerini nasl yaptk-
larn, kyafetlerini canlandrmas bakmndan Os-
man, bu minyatrlerle ilk defa yeni bir slup yarat
maktadr. Renkli pencere cam yapan esnaf, nahil
ustalar, ie fleyen cam frn ustalar gibi sahne-
lerden her biri ayr kompozisyonla karakteristik
zelliklerini belirterek, merasimi ve gsteriyi en iyi
ekilde aksettirmektedir. Bunlara baknca adeta
gsterilerin ferah ve neeli havasn, devrin heyeca-
nn yeniden yayor gibi oluyoruz.
Yzyln sonuna doru, tarihi minyatr s
lubunu devam ettiren ehinahname, iki cilt halin
de 95 minyatrl bir yazma olup, stanbul niver
sitesi Kitapl'nda bulunan birinci cilt (ikinci cilt
Topkas Saray Mzesi Kitapl'nda) Sultan III. Mu-
rad zamann ve ehzade Mehmed'in snnet d
nn, Surname minyatrleri slubunda 42 minya
trle tasvir eder. Bunlar, Nakka Osman'n atlye
sinden km olmaldr. Dier minyatrlerde tam
sayfa olarak Osmanl ordusunun sefere k, sava
, arazi zerinde ve kale nnde kalabalk fakat
 kk figrlerle ustalkla canlandrlmtr. Paris,
Bibliotheque Nationale, Supp, Turc.'de bulunan
1582 tarihli fal ve antoloji kitab Matali el-Saadat
III. Murad'n kz Fatma Sultan iin hazrlanm 68
minyatrl bir yazmadr.
III. Murad'n portresi, 12 burc figrleri Os
man'n kendi elinden km, ok itinal ve kaliteli
minyatrler olarak grnmektedir. Drder kolon
halinde, yedier figrn sraland kk, fakat in
ce bir teknik gsteren minyatrlerde, seyyareler,
padiah ve beyden balayarak her eit sanat erba
bn, esprili ekilde yanlarnda adlar yazl meslek
lerini yaparken canlandran orijinal bulular halin
de, elenceli sayfalar tertip edilmitir ki, bunlarn
da Osman'n idaresi altnda, onun atlyesinde ya
plan kaliteli eserler olduu grlmektedir. Daha
dk kaliteli kuru bir slupla dier baz minyatr
ler de ayn yazmada yer almtr.
XVI. yy. sonundan tarihi Trk minyatrne
ait dier yazmalardan 1584 tarihli Nusretname Kb
rs fatihi Lala Mustafa Paa'nn Grcistan ve Azer
beycan seferini ou tam sayfa 41 minyatrle can
landrlmaktadr. Hadiseleri gn gnne yazan ta
rihi Mustafa Ali'nin eserini Lala Mustafa Paa'ya
652 takdimi ve altta mzisyenlerle sema ayininde mev
levileri gsteren tam sayfada tekrar geometrik mi
mari sslemeler ortaya kmaktadr.
zdemirolu Osman Paa'nn ran seferini
ve Trk Rus savan anlatan 1586 tarihli 77 minya
trl Asafi Paa caatame'si (stanbul niversi Paa oradan Krm'a git11itir. iirlerin sonunda
tesi Kitapl), tarihi Trk minyatrlerinin eitli ka
lite ve slupta alan nakkalar tarafndan hazrla
d Trke bir yazmadr.
Ferhad Paa'nn Gence'yi fethini anlatan ki
tab Gecine-i Feth-i Gence, 1589 tarihli 20 minya
trl bir yazma olup bol altn yaldzl minyatrler
ayn elden kma bir slup birlii, ince bir iilik
gsterir. Sinan Paa'nn Arabistan ve Tunus seferini
anlatan Tarih-i Feth-i Yemen adl II. Selin1 zama
nnda balayp, III. Murad zamannda, 1954'de ta
mamlanan yazma (st. niversitesi Kitapl) ayn
ekilde bol altn yaldzl ince kaliteli 104 minyatr
le, saray atlyesinde tarihi minyatr slubunun
kuvvetini kaybetmediini gsterir. zdemirolu
Osman Paa'nn Revan seferini anlatan Trke Ga
zavat- Osman Paa yazmasndaki tek minyatr de
ayn sluba girer.
XVII. yy.'n tam banda dier bir nakka
Hasan Paa ortaya kmaktadr. Sultan III. Meh
med'in Eri (Eger) Fetihnamesi (ortalama
1600)'nden ift sayfa olarak tertip edilmi drt
minyatr geree uygun olan saray atlyeleri slu
buna balanrsa da kompozisyon ve renk bakmn
dan gerileme vardr. III. Mehmed'in portre olarak
resmedilen figrleri ok canldr.
Buna karlk Sultan II. Osman'n, 1621-22
Hotin seferini, ou ift sayfa zerine tam sayfal
20 minyatrle canlandrlan Mesnevi tarznda Trk
e Hotin Fetihnamesihde klasik tarihi minyatr s
lubu, ordunun hareketi, kale ve ehir tasvirlerinde
devam etnekle beraber, renk ve kompozisyon e
mas bakunndan deimeler vardr. Hoti Fetihn.
mesihi yazan Nadiri (asl ad Mehmed bin Abdl
gani b. Emirah, lm 1626)'nin iirlerini toplayan
Divan'da da III. Mehmed ve II. Osman zamanna
ait olaylar carlandran 9 minyatr vardr. Bunlarda
klasik tarihi minyatr slubu yannda kompozis
yon, renk ve mimari ekiller bakmndan realist de
taylar ve deiik perspektiflerle baarl yenilikler
vardr.
XVII. yy.'n ilk yarsnda nemli bir minya
trl yazma, Londra British Museum'da bulunan
Paaame'dir. Eser Kalkandelenli Tulun brahim
Efendi'nin iirleri ile birok minyatrlerden meyda
na gelmitir. iirler, Kenan Paa'nn Rumeli eyalet
lerinde asayii salamas erefine yazlmt. Kenan
onun Karadeniz'de Kazak korsanlarna kar kazan
d deniz zaferi hikaye edilmektedir. 1630'da Pa
aamehin birok minyatrleri rutubetten bozul
mu, yalnz ikisi salam kalmtr. Bunlardan Kenan
Paa'nn kalyonlar ile Karadeniz'de korsanlarla sa
van canlandran minyatr, ince detaylar ve dei
ik renklerle ok itinal ve ustalkla izilmi olup o
zamanki denizcilik hakknda fkir verecek kymetli
bir belgedir.
Fakat dier taraftan ayn devirde hazrlan
m olan bir minyatrl yazmada durum deiiyor.
Nakl adyla tannan Ahmet Mustafa'nn 49 hayali
minyatrle Trk mehurlarn, eyh ve alimlerin ha
yatn ve Osmanl hkmdarlar ile mnasebetleri
ni canlandrd Takprlzadenin akayk- Nu
maiye Tercmesi, II. Osman zamannda hazrlan
mtr. Deiik renkler ve ok sade bir kompozis-
 ......................
. ----
yonla ele alnan minyatrlerde figrler, kuru bir s
lupla fakat ok itinal ilenmitir. lgi ekici bir
perspektifle izilen mimari ekiller Diva- Nadirf
ile yakn benzerlik gstermekte olup, oradaki min
yatrlerin de Nakl'ye maledilmesi dnlebilir.
XVIII yy.'da Sultan III. Ahmet'in nakkaba
s Levnl ok hret kazanmtr. 1732'de lm
olan Levnl, Edirneli olup ad Abdlcelll elebi'dir.
Kendisi dier nakkalardan farkl olarak tek sahife
ler halinde de minyatrler yapmtr. En byk ese
ri, III. Ahmed'in olu ehzade Sleyman'n snnet
dn iin air Vehbi'nin yazd Surame'yi ss ifade vardr.
liyen 137 minyatrdr.
Levnl, Sultan III. Ahmed'i ve devrinin tiple
rini bir fotoraf gibi resmetmi, bunlarda bir slup
zellii veya sanat kuvveti gsterememitir. Tek sa
hifeler halinde yapt minyatrlerde de btn eh
reler birbirine benziyor. Yalnz elbiseler daima de
imektedir.
alg alan drt kadn canlandran minya
tr, daha scak ve samimi bir ifade tamaktadr. Ka
dnlarn o zamanlar kullandklar alglar hakknda
da buradan bir bilgi edinmek mmkndr. Minya
tr derhal hafif ve neeli bir mzik duyulacakm
gibi bir tesir brakyor. Rakkasenin oyunu da bu
mzie uymaktadr. Ellerinde ziller ile birbirine vu
rarak kvrak hareketlerle raksetnektedir. Y znde,
donuk durgun bir ifade vardr.
XIX. yy.'da yaplm olan, III. Selim'i, veziri
Koca Yusuf Paa birlikte gsteren resim ise, artk
minyatr zelliini tamamen kaybederek perspek
tifi bat resmine uygun bir hale getirilmitir. Bun
dan sonraki gelime, Avrupa resmi ile paralel ola
rak yrmtr.
Osmanl minyatrclnde portre resmi,
tarihi konular ve saray hayatna ait sahneler yann-
da muharebe ve muharasa sahneleri, ehir ve kale
manzaralar ele alnarak karakteristik eserler mey-
dana getirilmitir. Bu minyatrler, kompozisyon e-
malarnda ve arka plandaki manzaralarda ran'da
yerlemi olan baz geleneklere henz ksmen ba
l kalyorsa da esas itibariyle realist bir grle ya-
-- ----
plmtr. Sanatkarlar, snrl imkanlar ile gerek
olaylar mmkn olduu nispette resimlerle can
landrmlardr. alacak derecede baarl tabiat
tasvirleri, bilhassa ok sevilen at koular ve mca
dele sahnelerinde sk sk gze arpmaktadr. Tiple
rin yaratlmas ve gelitirilmesi, tarihi olaylarn an
cak birer defa tasvir edilmesi yznden kabil olma
m; Osmanl minyatr sanatnda ok belirli bir s
lup da yaratlmamtr. Bunlarda krmznn hakin1
olduu parlak ve canl renklerle neeli bir hava, za
man zaman karikatr sanatna kaan mstehzi bir
Kaynaklar
AKALAY, Zeren, "Tarihi konuda Osmanl minya
trleri," Sanat Tarihi Yll, II, 1966-1968, s. 102-105.
ATASO Y, Nurhan; AGMAN, Filiz, Ttrkish mini
ature paitig, stanbul 1974, Publications of the R.C.D.
Cultural Institute, No. 44.
AGMAN, Filiz; TANINDI, Zeren, Topkap Saray
Mzesi lslam Minyatrleri, stanbul 1979.
ETTINGHAUSEN, Richard, Tttrkisb Miniatures
from the tbirteenth to tbe eigbteentb cetn.y, New York
1965.
653
KHNEL, Ernst, Miniaturmalerei im lslamiscben
Orient, Berlin 1922.
KHNEL, Ernst, "XV. ve XVI. Yzyllarda Minya
tr Sanatnda Trk slubu'', Milletleraras Birinci Trk
Sanattan Kongresi, Ankara 19-24 Ekim 1959, Kongreye
Sunulan Tebliler, Ankara 1962, s. 277-281.
LOEHR, Max, "The Chinese elements in the Istan
bul miniatures", Ar.s Orientalis, I, 1954, s. 85-89.
MAHR Banu, "Saray Nakkahanesi'nin nl Res
sam ah Kulu ve Eserleri", Topkap Saray Mzesi Yll,
I, st. 1986, s. 113-130.
MER, Rfk Mell, Trk Nak Sanat Taribi
Aratrma/an, Vesikalar I, Ankara 1953.
GTMEN, Filiz, XII-XVIII. Yzyllar arasnda
minyatr sanatndan rnekler (Topkap Saray Minyatr
Blm Re/Jberi), stanbul 1966.
PR RES: Kitab- Babriye, stanbul 1936 (Trk
Tarihi Ararma Kurumu, Seri I, No. 2).
YURDAYDIN, Hseyin, Matrak Nasub, Ankara
1963.