1

VJEZBE

Example 1 Pronaite odnose izmeu astronomske jedinice au, svjetlosne go-

dine gs, pc, godine svjetlosti gs i metara.
1 astronomska jedinica iznosi

1 au = 149 597 870 691 30 m 150 mil. km

Astronomska jedinica (hrvatska kratica AJ, meunarodna kratica eng. AU

od Astronomical Unit) je mjerna jedinica za duljinu. Upotrebljava se u as-
tronomiji, te je priblizno jednaka udaljenosti Zemlje od Sunca. Trenutno pri-
hvacena vrijednost je jednaka 149 597 870 691 30 metara (priblizno 150
milijuna kilometara). Meunarodni ured za utege i mjere predlaze oznaku za
astronomsku jedinicu ua.

Example 2 Prije nekoliko tisuca godina na dan ljetnog solsticija u nekom mjestu
je izmjerena zenitna udaljenost Sunca u trenutku kulminacije od z = 26 15, a na
dan zimskog solsticija u trenutku kulminacije je iz istog mjesta izmjerena kutna
visina Sunca od hz = 16 03. Izracunaj nagib ekliptike, visinu Sunca u trenutku
kulminacije za vrijeme ekvinocija i geografsku irinu mjesta promatranja.

U horizontskom koordinatnom sustavu polozaj nebeskog tijela odreen je

azimutom i kutnom visinom (ili zenitnom daljinom = 90 - kutna visina).

zlj = 26 15
hz = 16 03

hlj = 90 zlj = 90 26 15 = 63 45
= hlj hz = 63 45 16 03 = 47 42

odakle je nagib ekliptike

47 42
= = = 23 51
2 2
visina Sunca u trenutku kulminacije za vrijeme ekvinocija je

he = hlj = hz + = 63 45 23 51 = 39 54
a geografska irina mjesta promatranja je

= 90 he = 90 39 54 = 50 06

Example 3 Zagreb se nalazi na 16 istocne geografske duljine (Zagreb : 45 4843N

15 5852), a Montreal na 73.5 zapadne geografske duljine (Montreal: Koordi-
nate, 45 3100N 73 3900W / 45.516667 N 73.65 W). Koliko vremena nakon
kulminacije Sunca u Zagrebu Sunce kulminira u Montrealu?

1
 Zag = 16
Mon = 73
= Zag Mon = 16 (73 ) = 89

Vrijeme kulminacije izrazeno u satima je

89
tkulm [h] = = = 5.93h = 5h 56 min
15 15
Example 4 Zagreb se nalazi na 16 istocne geografske duljine, a Montreal na
73 zapadne geografske duljine. Koliko vremena nakon kulminacije Sunca u
Zagrebu Sunce kulminira u Montrealu?

Zag = 16
Mon = 73
= Zag Mon = 16 (73 ) = 89

Vrijeme kulminacije izrazeno u satima je

89
tkulm [h] = = = 5.93h = 5h 56 min
15 15
Example 5 Odredite sinodicki i sidericki period i srednju orbitalnu brzinu as-
teroida 45 Eugenia cija velika poluos staze iznosi a = 406.9 milijuna km.

a = 4.069 1011 m = 2. 712 7 a.j.

1a.j. = 1.5 1011 m

T2
= konst.
a3
2
Tsid = a (a.j.)3
3 3
Tsid = a 2 = 2. 712 7 2 = 4. 467 9 god.

1 1 1 1 1 3.4679
= = =
Tsin TZ Tsid 1 god. 4. 467 9 god. 4.4679 god.
4.4679
Tsin = god. = 1. 288 4 god.
3.4679
Orbitalna brzina jednaka je
2r 2a 2 4.069 1011 m m
vorb = = = = 18133
t Tsid 4.4679 3. 155 7 107 s s

2
Example 6 Izracunajmo sinodicke godine zamiljenih planeta, cije su sidericke
godine jednake T1 = 224, 7 d, T2 = 363.93 d, T3 = 687 d i T4 = 84.01 god.
Sidericke godine krace od Zemljine imaju unutarnji (donji) planeti i za njih
racunom dobivamo uz ( - kut pomaka Zemlje, TZ - vlastita sidericka godina
Zemlje (365.26 d), TP - sidericka godina unutarnjeg planeta, Tsyn - sinodicka
godina unutarnjeg planeta). Unutaranji planeti imaju

1 1 1
=
Tsyn unutra
snji TP TZ

odnosno za vanjske planete

1 1 1
=
Tsyn vanjski TZ TP

pa je za periode krac od perioda Zemlje (unutranje):

1 1 1 1. 712 6 103
= =
Tsyn 1 224.7 d 365.26 d d
1
1. 712 6 103
(Tsyn )1 = = 583. 91 d
d

to je sinodicki period Venere.

1 1 1 1. 000 5 105
= =
Tsyn 2 363.93 d 365.26 d d
1
1. 000 5 105
(Tsyn )2 = = 99950.0 d
d

sinodicki period planeta ciji je sidericki period blizak periodu Zemlje je izrazito
veliki. Za vanjske planete je

1 1 1 1. 282 2 103
= =
Tsyn 3 365.26 d 687 d d
(Tsyn )3 = 779. 91 d

to je sinodicki period Marsa.

1 1 1 1 1 2. 705 2 103
= = =
Tsyn 4 1 god 84.01 god 365.26 d 30685.5 d d
1
2. 705 2 103
(Tsyn )4 = = 369. 66 d
d

to je sinodicki period Urana.

3
Example 7 Koristeci suvremene podatke razmotrimo geometrijske odnose za
vrijeme pomrcine Mjeseca. Odredite duljinu sjene x i kut u vrhu njezina stoca
. Potrebni podaci su Zemljin polumjer RZ , Suncev polumjer RS i udaljenost
Sunca dS . Odredite i najvecu irinu Zemljine sjene na mjestu gdje kroz nju za
vrijeme pomrcine prolazi Mjesec, i to onda kada je on najudaljeniji od Zemlje
(406 000 km), najblize Zemlji (356 000 km) i na srednjoj udaljenosti od Zemlje
(384 400 km). Odredite omjer velicine Mjeseca (3 476 km) i irine sjene u sva
tru slucaja udaljenosti.
Na osnovu srazmjera slijedi:

x (x + dS ) = 2RZ : 2RS
:
dS 1.496 108 km
x = RS = 696000 km = 1. 383 6 106 km
RZ 1 6378. 14 km 1

to je oko 3.5 puta dalje od srednje udaljenosti Mjeseca. Kut u vrhu stoca je
malen i iznosi
2RZ 2 6378. 14 km
= = = 9. 219 6 103 rad = 0.00922 rad = 0.528 27
x 1. 383 6 106 km
kut je prakticno jednak kutu pod kojim se vidi Sunce sa Zemlje. irina sjene
jednaka je omjeru

y : 2RZ = (x dM ) : x
dM
y = 2RZ 1
x
to za zadan tri slucaja daje
406000 km
y1 = 2 6378. 14 km 1 = 9013. 1 km
1. 383 6 106 km
356000 km
y2 = 2 6378. 14 km 1 = 9474. 1 km
1. 383 6 106 km
384400 km
y3 = 2 6378. 14 km 1 = 9212. 3 km
1. 383 6 106 km

kako je Mjesecev promjer jednak (DM = 3476 km) manji je od irine sjene
y1 9013. 1 km
O1 = = = 2. 593
DM 3476 km
y2 9474. 1 km
O2 = = = 2. 725 6
DM 3476 km
y3 9212. 3 km
O3 = = = 2. 650 3
DM 3476 km
odakle se vidi da je Hiparh dobro procijenio omjer irine sjene i Mjeseca, jer je
8
3 = 2. 67.

4
Example 8 Na osonovi Kopernikovih podataka o srednjim udaljenostima plan-
eta od Sunca, odredimo maksimalne elongacije Merkura i Venere.
Uz pretpostavku da se Merkur i Venera gibaju po kruznim putanjama. Vrijedi
a
sin =
aZ
a
= arcsin
aZ
57.9 106 km
M = arcsin = arcsin 0.387 03 = 0.397 41 rad = 22. 77
149.6 106 km
108.2 106 km
V = arcsin = arcsin 0.723 26 = 0.808 51 rad = 46. 324
149.6 106 km
Astronomska opazanja daju vriednosti od 28 i 48 , koje se vie razlikuju od
racunskih rezultata u primjeru Merkura nego u primjeru Venere. Otkuda dolaze
razlike? Razlog je u tome to smo u primjeru uzeli da su putanje kruznice, a
u stvarnosti su elipse. Kako Merkurova putanja ima veci ekscentritet 0.206 od
Venerine 0.007 to su i razlike vece.

Example 9 Period rotacije nekog planeta iznosi T = 20h. Ako je akceleracija

sile teze na ekvatoru planeta 8.8 sm2 , a na polu 8.9 sm2 , odredite kojom brzinom
je potrebno lansirati satelit s ekvatora, u smjeru rotacije planeta s inklinacijom
0 , da bi sateli uao u putanju oko tog planeta (zanemarite utjecaj atmosfere
planeta kao i njegovu spljotenost zbog rotacije).

2
M m mvekv
mgekv = G
r2 r
2 2r 2
GM v GM GM 4 2 r
gekv = 2
ekv = 2 T
=
r r r r r2 T2
GM gpol r2
gpol = = M =
r2 G
gpol r2
G G 4 2 r 4 2 r
gekv = = gpol 2
r2 T 2 T
4 2 r
= gpol gekv
T2
T2 (20 3600 s)2 m m
r = (gpol gekv ) = 8.9 2 8.8 2
42 42 s s
= 1. 313 1 107 m = 13131 km

Masa planeta je

gpol r2 8.9 sm2 (13131 km)2

M= = m3
= 2. 3 1025 kg
G 6.67 1011 kg s2

5
brzina rotacije planeta na ekvatoru je
2r 2 13131 km m
vekv = = = 1145. 9
T 72000 s s
Prva kozmicka brzina iznosi
m 3
6.67 1011 kg 25
GM s2 2. 3 10 kg m
vI = = = 10809
r 13131 km s
pa potrebna brzina na ekvatoru iznosi
m m m
v1ekv = vI vekv = 10809 1145. 9 = 9663. 1
s s s
Example 10 Na Uranovom mjesecu Mirandi ubrzanje sile teze iznosi samo 1%
Zemljine. S koje visine treba tijelo na Mirandi pasti da bi pri udaru o tlo postiglo
brzinu koju postigne na Zemlji pri slobodnom padu u trajanju od 1 sekunde?
Koliko bi trajao taj slobodni pad na Mirandi? (gz=10 m/s)

m m
gZ = 10 , tZ = 1 s, vZ = gt = 10
s2 s
g m
gM = = 0.1 2
100 s
Iz uvjeta jednakosti brzina
vZ = vM
dolazi se do potrebne visine
2
2
vM 10 ms
hM = = = 500 m
2gM 2 0.1 sm2

vrijeme pada na Mirandi jednako je

vM 10 ms
tM = = = 100 s
gM 0.1 sm2

Example 11 Velika poluos staze Saturna je 9.539 a.j., a njegova najmanja

udaljenost od Sunca iznosi 9.005 a.j.. Koliki je numericki ekscentritet staze
Saturna?

Velika poluos je a = 9.539 a.j., a rmin = 9.005 a.j.. Zbroj minimalne i

maksimalne udaljenosti na alipsi jedanak je dvosturkoj velikoj poluosi pa je
rmin + rmax
a =
2
rmax = 2a rmin = 2 9.539 a.j. 9.005 a.j. = 10.073 a.j.

6
Numericki akcentritet jednak je
c a rmin rmin 9.005 a.j.
e= = =1 =1 = 0.00598
a a a 9.539 a.j.
ili
rmin rmin 2rmin rmax rmin
e=1 = 1 rmin +rmax =1 =
a 2
rmin + rmax rmax + rmin

Example 12 Treci Keplerov zakon kaze da je odnos vremena ophoda planeta

P oko Sunca i poluosi orbite a jednak

P 2 = a3

gdje je P izrazen u godinama, a a u astronomskim jedinicama. Meutim taj oblik

je aproksimativno rjeenje Newtonove jednadzbe gibanja gdje se masa planeta
zanemari u u sporedbom s masom Sunca. Dpkazi da je opceniti izraz Keplerovog
zakona (kruzne orbite)
a3
P2 =
mp + M
gdje su masa planeta i masa maticne zvijezde izrazeni u masama Sunca, a a je
udaljenost izmeu planete i zvijezde.

Planet i zvijezda kruze oko zajednickog centra mase za koje vrijedi

mp dp = M d

pa je udaljenost izmeu planeta i zvijezde

a = dp + d

odakle je
M
dp = a
M + mp
mp
d = a
M + mp

Newtonov zakon kaze da je centripetalna sila jednaka gravitacjskoj

2 2
2 2 mp M
mp dp = M d =G
P P a2

Uvrtavanjem dp i d dobiva se

42 a3
P2 =
G mp + M

7
to skaliranjem za Zemlju

4 2 (a.j.)3 42 (a.j.)3
(1 godina)2 =
G mp + M G MSunce
3
2 a
P 4 2 a.j.
=
godina G mp +M
MSunca

Example 13 Odredite masu Sunca iz podataka za gibanje Zemlje oko Sunca.

Period Zemlje oko Sunca je jedna godina 1 y = 3. 155 7 107 s, a srednja
udaljenost je jedna astronomska jedinica 1au = 149 597 870 690 m. Koristeci
treci Keplerov zakon slijedi

42 a3Z
TZ2 =
G mZ + MS
42 a3Z
mZ + MS MS =
GTZ2
42 a3Z 42 (149 597 870 690 m)3
MS = =
GTZ2 m3
6.67259 1011 kg 7 2
s2 (3. 155 7 10 s)

= 1. 989 1 1030 kg

Example 14 Mjesec orbitira oko Zemlje svakih 27 d 7 h 43 min 11 s (sidericki

mjesec). Kolika je udaljenost Mjeseca od Zemlje?
Period Mjeseca iznosi TM = P = 2. 360 6 106 s pa je uz pretpostavku mz
mM
2
TM G (mm + mZ ) T 2 G mZ
a3M = 2
= M
4 42
2 m3
2. 360 6 106 s 6.67259 1011 kg s2 5.97 1024 kg
=
42
25 3
= 5. 622 8 10 m
3
aM = 5. 622 8 1025 m3 = 3. 831 108 m

Example 15 Odredite minimalnu i maksimalnu brzinu Jupitera cija je velika

poluos a = 5.2aj, a udaljenosti u afelu, odnosno perihelu su: afel raf el = 8.16
108 km i perihel rperihel = 7.41 108 km. Masa Sunca je MS = 1.99 1030 kg.

Energija planeta, tj. zbroj kineticke i potencijalne energije u bilo kojoj tocki
elipse je konstantna:
E = Ek + Ep = konst.
1 mMS
E = mv2 G
2 r

8
gdje su r i v udaljenost od Sunca, odnosno brzina gibanja u nekoj tocki. Zbog
konstantnosti energije, energiju mozemo odrediti i koristeci kruznicu koja je
energetski ekvivalentna elipsi. Polumjer te kruznice je jednak poluosi elipse.
1 mMS
E = mv2 G
2 a
gdje je v srednja brzina planeta. Na kruznoj putanji gravitacijska sila je izjed-
nacena s centripetalnom:
mv2 mMS
=G
a a
Prema tome, srednja brzina planeta je:

MS
v = G
a
Sad srednju brzinu uvrstimo u izraz za energiju po kruznoj putanji:
1 MS mMS mMS
E = mG G = G
2 a a 2a
Uvrstimo li energiju u polaznu jednadzbu po elipsi, sreivanjem dobivamo brzinu
u bilo kojoj tocki elipse:
1 mMS mMS
E = mv 2 G = G
2 r 2a
1 2 mMS mMS
mv = G G
2 r 2a
2MS 2MS
v2 = G G
r 2a
2 1
v2 = GMS
r a

2 1
v= GMS
r a
Brzina Jupitera ce biti maksimalna u perihelu (kada je najblizi Suncu), a mini-

9
malna u afelu (kada je najudaljeniji):

2 1
vmin = vafel = GMS
raf el a

m3 2 1
= 6.67259 1011 1.99 1030 kg
kg s2 8
8.16 10 km 5.2 149597870691 m
m
= 12440
s
2 1
vmax = vperihel = GMS
raf el a

m3 2 1
= 6.67259 1011 1.99 1030 kg
kg s2 7.41 108 km 5.2 149597870691 m
m
= 13700
s
Example 16 Uran je oklutirao zvijezdu kada je bio u polozaju opozicije. Okultacija
je trajala T = 2220 s i pritom je sredite Urana prelo tocno ispred zvijezde. Ko-
liki je Uranov promjer ako je u trenutku okultacije bio udaljen a = 18.2a.j.
od Zemlje. Pretpostavite da se Uran i Zemlje gibaju oko Sunca po kruznim
putanjama i zanemarite Zemljinu rotaciju. Brzina gibanja Zemlje oko Sunca je
vZ = 29.8 kms , a 1a.j. = 149.6 10 km.
6

2a
v =
S
S2 3
= 1 = S = a 2
a3
3 3
S = (18.2a.j. + 1a.j.) 2 = 19.2 2 = 84.13god.
pa je obodna brzina Urana
2 19.2 a.j. km
vU = = 1.434 6.8
84.13 god. s
Promjer Urana je
km
dU = (vZ vU ) t = (29.8 6.8) 2220 s = 51060 km
s
Example 17 Period ophoda Jupiterova satelita Io jednak je 1.77 d, dok je nje-
gova srednja udaljenost od sredita Jupitera r = 421700 km. Odredite koliko
puta je Jupiter masivniji od Zemlje mZ = 5.97 1024 kg .

T = 1.77 d = 1. 529 3 105 s

r = 421700 km

10
Iz uvjeta jednakosti gravitacijske i centripetalne sile slijedi
FG = Fcp
m MJ mv2
G =
r2 r
2
v r 4 2 r3 42 (421700 km)3
MJ = = =
6.67 1011 kgms2 (1. 529 3 105 s)2
3
G GT 2
= 1. 897 8 1027 kg 318 mZ
Example 18 Izracunaj brzinu oslobaanja na visini od h = 500 km iznad Marsove
povrine ako brzina oslobaanja na povrini iznosi vosl = 5.027 km
s . Marsov
promjer jednak je dM = 6752 km.

2GM
v =
r
2GM d
vosl r r+h 2 +h 2h 2 500 km
= = = d
= 1+ = 1+ = 1. 071 5
vh 2GM r 2
d 6752 km
r+h

vosl 5.027 kms km

vh = = = 4. 691 6
1. 071 5 1. 071 5 s
ili iz mase Marsa
m 3
2 6.67 1011 kg 23
s2 6.42 10 kg m
vh = = 4700. 6
500 km + 3376 km s
Example 19 Koliko puta veci tok svjetlosti prolazi kroz objektiv Mt Palomarskog
teleskopa, koji ima promjer 5.08 m, nego to prolazi kroz oko cija zjenica ima
najveci promjer 8 mm?

I1 S1 4r12 (5080 mm)2

N= = = = = 403 225
I2 S2 4r22 (8 mm)2
Example 20 Ako oko s promjerom zjenice od 8 mm vidi zvijezdu 6. velicine,
koliko mora biti velik objektiv da se ugleda zvijezda velicine 9. i 12.
Naimo najprije omjer osvijetljenosti koji daju zvijezde 6. i 9. velicine:
E6 E6 E7 E8
= = 2.5123 15. 851 16
E9 E7 E8 E9
To znaci da objektiv teleskopa kojim se promatra zvijezda 9. velicine mora imati
16 puta vecu povrinu nego oko. Buduci da su promjeri srazmjerni drugom
korijenu kruznih povrina, teleskop mora imati promjer 4 puta veci nego oko, tj.

D9 = 8 mm 15. 851 = 31. 851 mm

= 8 mm 16 = 32 mm

11
U slucaju zvijezde 12. velicine
E6
= 2.5126 251. 26
E12

D12 = 8 mm 251. 26 = 126. 81 mm
Prividne zvjezdane velicine i teleskopi:
promjer objektiva /mm 30 50 80 125 200
granicna velicina m 9 10 11 12 13
promjer objektiva /mm 30 40 50 60 80 100
kutni razmak 4 3 2.5 2 1.5 1

Example 21 Prividni promjer Marsa pri velikoj opoziciji iznosi dM = 25 .

Kolika mora biti zarina daljina okulara da bismo kroz astronomski teleskop ciji
objektiv ima zarinu daljinu F = 1080 mm Mars vidjeli poput Mjeseca gledanog
golim okom? Za prividni promjer Mjeseca uzmite dMj = 32 . Kolika je ukupna
duljina teleskopa?

Da bi Mars mogli vidjeti jednako kao Mjesec s golim okom potrebno je

povecanje od
dMj 32 1920
A= = = = 76. 8 77
dM 25 25

Zarina daljina teleskopa mora biti

F 1080 mm
f= = = 14. 063 mm 14 mm
A 76.8
pa je duljina astronomskog teleskopa
D = F + f = 1080 mm + 14 mm = 1094 mm
:
Example 22 Dvojni zvjezdani sustav udaljen je od nas 2.5kpc. Astronom je
koristeci teelskop promjera 1.5 m i zarine daljine 4.5 m, jedva razlucio u vidljivoj
svjetlosti ( = 550 nm) obje komponente. Odredite udaljenost komponenti izrazenu
u astronomskim jedinicama i f broj teleskopa. Je li koriteni teleskop refraktor
ili reektor?
Koriteni teleskop je reektor, jer je najveci refraktor na svijetu promjera
102 cm.

= ili = 1.22
D D
zbog velike udaljenosti je
r
= = r = d
d
pa je
d 5.5 107 m (2500 pc) 5.5 107 m (2500 206265 a.j.)
r= = = = 189. 08 a.j.
D 1.5 m 1.5 m

12
ili
d
r = 1.22 = 1.22 189. 08 a.j. = 230. 68 a.j.
D
dok je f - broj jednak
F 4.5 m
f=
= =3
D 1.5 m
to je teleskop za promatranje deep sky objekata (velika vidna polja i mala
povecanja sa malim brojem f < 7).
Example 23 Astronom promatra Mjesec teleskopom zarine daljine 3 m, prom-
jera objektiva 15 cm i koristi okular zarine daljine 15 mm i prividnog vidnog
polja 60 . Prividni kutni promjer Mjeseca iznosi 0.5 . Izracunajte: koliki je
promjer slike Mjeseca koja nastaje u zaritu teleskopa, koliki je f-broj telskopa,
koliko je povecanje i koliko bi povecanje astronom dobio ako na taj teleskop
postavi jo i Barlow lecu 2, koliko je stvarno vidno polje?
Prividni kutni promjer mjeseca izrazen u radijanima iznosi

M [ rad] = M [ ] = 0.5 = 8. 726 6 103 rad
180 180
pa je promjer slike Mjeseca koji nastaje u zaritu teleskopa jednak
d = F M [ rad] = 3 m 8. 726 6 103 rad = 2. 618 0 102 m = 26.18 mm
ili
d = F tan M = 3 m tan (0.5 ) = 2. 618 1 102 m = 26.18 mm
fbroj jednak je
F 3m
f= = = 20
D 15 cm
povecanje teleskopa A jednak je omjeru zarine daljine teleskopa i zarine daljine
okulara
F 3m
A= = = 200
f 15 mm
a ako bi se jo dodala i Barlow leca povecanja 2 tada bi ukupno povecanje bilo
A1 = A 2 = 200 2 = 400
Stvarno vidno polje teleskopa jednako je omjeru prividnog vidnog polja i povecanja
teleskopa i iznosi
PV P 60
SV P = = = 0.3
A 200
Example 24 Vecina energije koju emitira Sunce potjece od protonsko-protonske
lancane reakcije: 411 H 42 He + e + . Energijski doprinos pojedinacne reakcije
je 26.22 MeV. Znamo li da je ukupna snaga zracenja Sunca 3.841026 W, odredite
gubitak mase Sunca te broj vodikovih atoma koji preu u helij u jednoj godini
tom nuklearnom reakcijom.
t = 1godina = 3. 155 7 107 s

13
 E
P=
t
E = P t = 3.84 1026 W 3. 155 7 107 s = 1. 211 8 1034 J
E = mc2
E 1. 211 8 1034 J
m = = = 1. 348 3 1017 kg
c2 (2.99792458 108 m s1 )2
Energetski doprinos pojedinacne reakcije je E0 = 26.22 MeV = 4. 200 9 1012 J.
S obzirom na to da u pojedinacnoj reakciji sudjeluju cetiri vodikova atoma 11 H

E = 4N E0

E 1. 211 8 1034 J
N= = = 7. 211 5 1044
4E0 4 4. 200 9 1012 J

Example 25 Paralaksa zvijezde Lib s koordinatama = 14h 51m i = 16

iznosi p = 0.04225 . Svjetlost sa zvijezde U M i s koordinatama = 14h 51m i
= 74 putuje do Zemlje 126.5s.g.. Kolika je udaljenost izmeu Lib i U Mi
u svjetlosnim godinama.

Udaljenost zvijezde Lib je

1 1 s.g.
d1 = = = 23. 67pc = 23. 67pc 3.26 = 77.16s.g.
p 0.04225 pc
Razlike u koordinatama su:

= 14h 51m 14h 51m = 0

= 74 (16 ) = 90

pa je udaljenost izmeu zvijezda hipotenuza pravokutnoga trokuta

d= d21 + d22 = (77.16s.g.)2 + (126.5s.g.)2 = 148.18s.g.

Example 26 Pretpostavimo da je zvijezda Regul promatrana sa zvjezdarnice na

Marsu. Mjerenja godinje paralakse zvijezde Regul dala su p = 0.064 . Kolika
je udaljenost Regula izrazena u svjetlosnim godinama ako je period revolucije
Marsa 687 d? (Zanemarite ekcentritet Marsove staze)

Period Marsa (Marsova godina) izrazena u zemaljskim godinama iznosi

T 687 d
TM = = = 1.882 god.
TZ 365 d

T2 2 2
= konst. = aM (a.j.) = TM
3
= 1.882 3 a.j. = 1. 524 3a.j.
a3

14
Buduci da je udaljenost Marsa od Sunca 1.5243 puta vece od Zemljine, polumjer
Marsove staze se vidi pod kutom od 1 s 1.5243 puta vece udaljenosti.
1 1
d (pc) = 1.5243 = 1.5243 = 23. 817 pc
p( )
0.064
d (g.s.) = 3.26 d (pc) = 3.26 23. 817 = 77. 643 g.s.
Example 27 Spektar zracenja Sunca ima maksimum na 5020 , a prilozena
slika prikazuje spektar Castora. Ako je luminoznost Castora 7.025 1027 W,
odredite omjere temperatura i polumjera Castora u odnosu na Sunce. Lumi-
noznost Sunca je 3.8391026 W, a Wienova konstanta je b = 2.897756103 m K.

Sa slike ocitamo polozaj maksimuma intenziteta zracenja Castora. Taj mak-

simum se nalazi na 400 nm (moze se tolerirati 20 nm, tj. od 380 do 420 nm).
Wienov zakon nam daje:
b
max T = b = T =
max
pa je
2.897756 103 m K
TSunce = = 5772. 4 K
502 109 m
2.897756 103 m K
TCastor = = 7244. 4 K
400 109 m
(Za Castor se, ovisno o tome koja je max uvrtena, toleriraju temperature od
6900 do 7600 K). Prema tome, temperature se odnose kao
TCastor 7244. 4 K
= = 1. 255
TSunce 5772. 4 K

15
(tolerira se od 1,19 do 1,32 TSunce ). Polumjer zvijezde se dobiva iz luminoznosti:

1 L
L = ST 4 = 4R2 T 4 = R =
2T 2
pa za omjer dobivamo

1 LCastor 2
RCastor 2
2TCastor TSunce LCastor
= =
RSunce 1 LSunce TCastor LSunce
2
2TSunce

7.025 1027 W
= (1.255)2 = 2. 716
3.839 1026 W

(tolerira se od 2,45 do 3RSunce). Napomena: Omjer TTCastor

Sunce
se moze izracunati i
bez racunanja temperatura za svaku zvijezdu posebno (i bez koritenja Wienove
konstante). Potrebno je samo podijeliti izraze za Wienov zakon obje zvijezde.

Example 28 Prividna zvjezdana velicina Sunca, promatranog sa Zemlje, je

mZ = 26.74. Gledano s Neptuna, Sunce ima prividnu zvjezdanu velicinu
mN = 19.30. Iz ovih podataka izracunajte udaljenost Neptuna od Sunca.

Izraz koji povezuje apsolutnu magnitudu M i prividnu magnitudu m s udal-

jenocu r (izrazenom u parsecima) je

M = m + 5 5 log r

Za Zemlju mozemo pisati

M = mZ + 5 5 log rZ

a za Neptun
M = mN + 5 5 log rN
Izjednacavanjem ovih dvaju izraza dobijemo

mZ + 5 5 log rZ = mN + 5 5 log rN
rN
mN mZ = 5 log rN 5 log rZ = 5 log
rZ
mN mZ rN
= log
5 rZ
Sada udaljenosti vie ne moraju biti izrazene u parsecima. Vazno je jedino da
su obje udaljenosti izrazene u istim jedinicama. Antilogaritmiranjem se dobije
rN mN mZ
= 10 5
rZ
mN mZ
rN = rZ 10 5

16
Udaljenost Zemlje od Sunca je

rZ = 149.6 109 m

Konacno, udaljenost Neptuna od Sunca je

19.30(26.74)
rN = 149.6 109 m 10 5 = 149.6 109 m 101. 488
= 149.6 109 m 30. 761 = 4. 601 8 1012 m

odnosno 4.6 milijardi kilometara.

Example 29 Pretpostavimo da mjerimo radijalnu brzinu galaksije v = 5 000 km

s .
Kolika je njena udaljenost?
Koristeci Hubbleov zakon slijedi

v = Hd
v 5 000 km
s
d = = km
= 76. 923 M pc
H 65 sMpc

Example 30 Na istim udaljenostima od centra rotacije dviju galaksija, jedna

galaksija ima dvostuko vecu rotacijsku brzinu od druge. Koliki je odnos njihovih
masa?
Udaljenosti galaksija od centra rotacije su R1 = R2 , te je odnos masa galak-
sija

GM1
v1 R1 M1
= =
v2 GM2 M2
R2
2
M1 v1
= = 22 = 4
M2 v2

Example 31 Koristeci brzinu Sunca 220 km s i udaljenost Sunca od sredita

galaksije (8500pc) izracunajte vrijeme obilaska oko sredita galaktike.1 y =
Uz pretpostavku kruzne putanje, Sunce treba pri jednom obilasku prijeci put
od

s = 2r = 2 8500 pc = 2 8500 3.0857 1016 m = 1. 648 0 1021 m

s 1. 648 0 1021 m
T = = = 7. 490 9 1015 s = 2. 373 8 108 god
v 2.2 105 ms

Sunce ima period oko sredita galaktike oko 220 milijuna godina, to je neznatno
manje od dobivenog rezultata.

Example 32 Na udaljenosti od 16 000 parseka od sredita, pri vanjskom rubu

diska, rotacijska brzina Mlijecne staze je 230 km
s . Koliko iznosi masa Mlije
cne
staze?

17
 Koristeci jednadzbu za kruznu brzinu uz 1pc = 3.0857 1016 m slijedi
2
d vc2 16 000 3.0857 1016 m 230 km
M= = m3
s
= 3. 914 1 1041 kg
G 6.67259 1011 kg s2

Example 33 Pretpostavljajuci kruznu orbitu Sunca oko sredita galaktike, izracu-

najte koliko mase je smjeteno u naoj galaktici u sferi polumjera sunceve orbite.
Koristeci jednadzbu brzine dobiva se
2
d vc2 8500 3.0857 1016 m 230 km
M = = m3
s
= 2. 079 4 1041 kg
G 6.67259 1011 kg s2
1010 MS

Preciznije se dobiva oko 90 milijardi masa Sunca.

Example 34 Galaksija 8C1435 + 635 udaljava se od nas brzinom od cak 93%

brzine svjetlosti. Izracunajte opazeno podrucje valnih duljina koje je izvorno
bilo emitirano kao vidljiva svjetlost (od 420 nm do 680 nm). Koji je to dio
elektromagnetskog spektra? Ne zaboravite u obzir uzeti relativisticke ucinke.
Promjena valne duljine, zbog Dopplerovog ucinka, je
0
z= = 1
0 0
gdje je izmjerena valna duljina, 0 izvorna valna duljina, a z pomak prema
crvenom. Relativisticki izraz koji povezuje pomak prema crvenom i brzinu je

1+
1+z = =
0 1

gdje je kvocijent brzine udaljavanja galaksije v i brzine svjetlosti u vakuumu

c. Za galaksiju 8C1435+635 mozemo pisati
v
= = 0.93
c
1+ 1 + 0.93
1+z = = = 5. 250 9
1 1 0.93
z = 4.2509

Promjena valne duljine, zbog Dopplerovog ucinka, je tada

0
= 4.2509
0
Fotoni koji su izvorno bili emitirani kao ljubicasti (0 = 420 nm) opazaju se kao
fotoni valne duljine 1

1 = 5.2509 0 = 5.2509 420 nm = 2205 nm = 2.2054 m

18
Fotoni koji su izvorno bili emitirani kao crveni (0 = 680 nm) opazaju se kao
fotoni valne duljine 2

1 = 5.2509 0 = 5.2509 680 nm = 3570. 6 nm = 3.5706 m

Dakle, podrucje valnih duljina koje je izvorno bilo emitirano kao vidljiva svjetlost
(od 420 nm do 680 nm) sada se opaza kao podrucje od 2.21 m do 3.57 m to
je infracrveno podrucje.

Example 35 Pretpostavite molekulu koja emitira zracenje na valnim duljinama

od 18 cm. Mjerenje daje valnu duljinu od 18.001 cm. Koliko brzo se objekt giba
i u kojem smjeru prema nama ili od nas?
Iz Dopplerove jednadzbe
v
=
c 0
uz
= 0 = 18.001 cm 18 cm = 0.001 cm
slijedi
0.001 cm m m
v= c= 3 108 = 16 667
0 18 cm s s
Kako je valna duljina veca, svjetlost ima crveni pomak pa se objekt giba od nas
brzinom od 17 kms .

Example 36 Kolikozvijezda tipa Sunca bi moglo nastati iz veliko molekularnog

kg
oblaka promjera D = 10pc i gustoce = 1.6 1017 m 3 ? Pretpostavite sferni

oblak i da se oko 50% tvari iskoristilo za formiranje zvijezda.

Ukupna masa koja formira zvijezde je

1 D3 D3
M = =
2 6 12
kg 3
1.6 1017 m3 10 3.0857 1016 m
= = 1. 230 7 1035 kg
12
odnosno
M 1. 230 7 1035 kg
N= = = 61875
MS 1. 989 1030 kg
oko 62 tisuce zvijezda cije su mase jednake masi Sunca.

Example 37 Pretpostavite da hladni zgunjeni oblak nastao od molekularnog

oblaka ima velicinu od 0.1 pc. Uzimajuci da je prosjecna gustoca za taj tip
g
zgunjenih oblaka od 1020 1018 cm 3 izra
cunajte raspon masa tog oblaka.

19
 Ako oblak ima minimalnu gustocu sadrzava bi masu od
4 3
M = V = R
3
4 g
= 1020 (0.05pc)3
3 cm3
4 103 kg 3
= 1020 6 3 0.05 3.0857 1016 m
3 10 m
= 1. 538 4 1029 kg 0.1 MS
1
Masa oblaka niske gustoce je oko 10 mase Sunca i nije dovoljna za formiranje
zvijezde. Ako bi oblak imao maksimalnu gustocu za hladni zgusnuti oblak gustoca
bi porasla za faktor 100 kao i ukupna masa oblaka pa bi iznosila

M 100 0.1 MS = 10 MS

Zapravo masa hladnog oblaka iznosi oko 10 masa suncevog sustava i iako je istog
volumena kao i hladni oblak sa niskom gustocom, nece moci formirati zvjezdani
sustav.

Example 38 Pretpostavite da gigantski molekularni oblak napravi jednu rotaciju

svakih milijun godina i ima polumjer oko 0.05 gs. Koliki je rotacijski period ovog
oblaka ako bi on kolapsirao na velicinu solarnog sustava (r = 40 AU )? Uz pret-
postavku konstantne mase uporedite ovaj period sa orbitalnim periodom Neptuna
i Plutonam.
Obodna brzina rotirajucih tijela jednaka je umnoku kutne brzine i polumjera

v =r

pa je pocetna kutna brzina

2
1 = r1
T1
gdje je T1 period rotacije (milijun godina). Iz zakona ocuvanja kutne kolicine
gibaja slijedi

L = mr2 = konst.
m1 1 r12 = m2 2 r22

odnosno uz m1 = m2 = m

1 r12 = 2 r22
r12 (0.05 gs)2 2
2 = 1 =
r22 (40 AU )2 T1
(0.05 63000 AU)2 2
= 2
(40 AU) 106 god
2
=
160 god

20
pa je rotacijski period jednak 160 god. To je veoma blizu perioda Neptuna (165
godina) ali znatno razlicito od perioda Plutona (249 godina).

Example 39 Pretpostavite da je hladni zgusnuti ogromni molekularni oblak

izrazito velik, oko r = 10 pc i ima masu oko M = 1000 MS . Hoce li ovaj
oblak kolapsirati i formirati zvijezdu?
Uvjet da oblak kolapsira trba srednja brzina biti manja od 16 brzine bijega. U
hladnom zgusnutom oblaku vecina cestica su molekule vodika i imaju masu dva

protona ili oko m = 2 1.6726231 1027 kg = 3. 345 2 1027 kg. Cestice su na
temperaturi oko T = 10 K pa je

J
8kT 8 1.3806568 1023 K 10 K m
vavg = = = 324. 19
m 3. 345 2 1027 kg s

Brzina bijega je dana sa

m3
2Gm 2 6.67259 1011 kg s2 1000 2 1030 kg m
vesc = = = 930
r 10 3.0857 1016 m s

Kako je 16 vesc = 155 ms to je srednja brzina znatno veca od te vrijednosti i oblak

nece kolapsirati i formirati zvijezdu.

2 PREDAVANJA
SADRZAJ PREDMETA
Uvod anticka astronomija, nebeska sfera, kalendar, gibanje Zemlje. Ke-
plerov problem i zakon gravitacije. Osnove astrozike zracenje crnog tijela,
spektar EM valova, kvantizacija, fotoni, Bohrov model atoma, Dopplerov efekat.
Suncev sustav unutarnji i vanjski planeti, asteroidi, meteori. Sunce i zvijezde.
Glavni niz. Nastanak, zivot i smrt zvijezda. Mlijecni put. Galaksije i klasteri
galaksija.
(PMF ZAGREB):
Sadr zaj kolegija razraen po tjednima: Koordinatni sustavi na nebeskoj
sferi, Suncevo i zvjezdano vrijeme, jednadzba vremena, vremenski etalon, Zemljina
gibanja (precesija i nutacije Zemlje, aberacija svjetlosti), Osnovna svojstva zvi-
jezda (sjaj, polumjer), Mase zvijezda i uloga dvojnih zvijezda, Spektri zvijezda
i efektivna temepratura, Jednadzbe unutranje strukture, Termonuklearni pro-
cesi u zvijezdama (porijeklo elemenata) i prijenos zracenja u zvijezdama, Razvoj
zvijezda (nastanak, razvoj na glavnom nizu i prijelaz u granu crvenih divova),
Konacni stadiji razvoj (bijeli patuljci, neutronske zvijezde i crne rupe), Galaksija
Mlijecni Put (otkrice spiralne strukture i svojstva meuzvjezdane tvari), Kine-
matika zvijezda i otkrice tamne tvari, Galaksije (svojstva i podjela), Lokalna
grupa galaksija i velika struktura Svemira (jata i superjata galaksija) i Nas-
tanak Svemira (irenje Svemira, pozadinsko zracenje i primordijalna nukleosin-
teza, teorije i modeli Svemira,

21