You are on page 1of 276

Rafael Correa Delgado

PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DEL ECUADOR

Freddy Peafiel
MINISTRO DE EDUCACIN

Margarita Arotingo
SUBSECRETARIA DE EDUCACIN INTERCULTURAL
BILINGE

Luis Males Morales


DIRECTOR EJECUTIVO DEL INSTITUTO DE IDIOMAS
CIENCIAS Y SABERES ANCESTRALES
RUNAKAY KAMUKUNA

Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi


Kichwa - Castellano
Mishu Shimi - Runa Shimi
Castellano - Kichwa
KICHWA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

SEPDI COORDINACION GENERAL

Mara T. Chango A. Coordinacin Tcnica.


Fabin Potos C. Asesora y estudio lingstico del Qichwa.

EQUIPO TCNICO

Bernardo Chango J. KAMAK ALKI - DINEIB


Mara Chango A. SEPDI
Jos Caiza Caiza DINEIB
Luz Ma. De la Torre A. SEPDI
Alfonso Cachimuel T. Universidad Tcnica del Norte / DIPEIB-I

EQUIPO DE APOYO

Alberto Conejo DINEIB


Pascual Cerda DINEIB
Julio Agualongo DINEIB
Manuel Gualn DINEIB
Humberto Muenala MINISTERIO DE CULTURA
Juan Cepeda DIPEIB-P
Ral Cevallos DIPEIB-I
Hctor Ugua DIPEIB-A
Enrique Tasiguano CODENPE
Wendy Zaldumbide SEPDI
Csar A. Guanoluisa G. SEPDI
Lucila Lema SEPDI
Miriam Quisintua SEPDI
Margarita Coronado SEPDI

REVISIN KICHWA - CASTELLANO

Adriana Tamariz
Teodoro Gallegos
Adrin Suarez

CORRECCIN DE ESTILO
Enrique Contreras
Elvia Uvaldina Moscoso

Diseo y diagramacin: Pal Meja Benavides (SEPDI)


Portada: Edison Fuentes Maigua
Contraportada: Lorena Tern y Edison Fuentes Maigua
Financiamiento etapa CARE
de Investigacin Universidad Andina Simn Bolvar (UASB)
y sistematizacin

Sistematizacin

Coleccin Runakay,
Diccionario Escolar Intercultural Bilinge de las Lenguas Ancestrales, No. 3

Financiamiento: Instituto de Idiomas, Ciencias y Saberes Ancestrales - IICSAE


Edicin: IICSAE 2016
Impresin: Medios Pblicos E.P.
RIKUCHIY

Runakunapak shimikuna, amawta yachaykuna, kikin ruraykunatapash wiachina wasika


(IICSAE), kawsaymarkayukkuna llaktakunapash ushayta charishpa wakin ruraykunatapash
wiachichishpa runakunapak shimikunata, amawta yachaykunata, kikin ruraykunatapash
kutinhapishpa, sinchiyachishpa taripaykunawan, willaykunawan anyachay ruraykunawan-
pash runakunallatak rurashpa katichunmi kan.
Kay pachapika IICSAEka kichwa runakunapak tukuy runakunapakpash ishkay niki KICHWA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamutami churan, kallaripika kay kamuka Ecuador mama llaktapak
yachaykunata apak ukupi rurashka ishkay waranka iskun watapi kishkashkami kan, yachayku-
nata kichwa rimaytapash Ecuador mamallaktapi rimashpa willachishpa sinchiyachinkapa
pashmi kan.

IICSAEka runakunapak shimi rimaykunaka hatun ushaytami charin yuyaspa may kuyuchikuna-
ta rurasha, kawsaymarkakunapak llaktakunapakpash yachaymanta, shimi rimaykunata
kallarichishpa, rimashpa sinchiyachinkapak. KICHWA Yachakukkunapa Shimiyuk Kamuka shuk
mashiyarik pankakunapi rurshka yachachikkuna, yachakukkuna kichwa shimi rimaykunata
sinchiyachinata munayta charik runakunapash ushashpa sinchiyachichunmi kan.

Luis Males Morales


RUNAKUNAPAK SHIMIKUNA, AMAWTA
YACHAYKUNA,

PRESENTACIN

El Instituto de Idiomas, Ciencias y Saberes Ancestrales IICSAE tiene como misin ser la
institucin responsable de desarrollar capacidades en las Nacionalidades y Pueblos con el
objeto de empoderarlos en el desarrollo, fortalecimiento y recuperacin de sus idiomas,
ciencias y saberes ancestrales, mediante la investigacin, difusin y diseo de metodologas.

En esta oportunidad el IICSAE pone en consideracin de los miembros de la nacionalidad


kichwa y del pblico en general la segunda edicin del Diccionario KICHWA Yachakukkunapa
Shimiyuk Kamu, elaborado originalmente por el Ministerio de Educacin del Ecuador y
publicado en 2009, como una contribucin al conocimiento, uso y difusin del idioma kichwa
en el Ecuador.

El IICSAE considera que las lenguas indgenas tienen una gran vitalidad y es necesario
promover acciones tendientes a garantizar su valorizacin, uso y desarrollo, partiendo del
conocimiento y manejo de stas por sus detentores, las nacionalidades y pueblos del Ecuador.
El Diccionario KICHWA Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu constituye un instrumento vlido
para esta finalidad y ha sido elaborado en un formato amigable que posibilita su uso por parte
de profesores, estudiantes y poblacin interesada en la revitalizacin de un patrimonio cultural
inmaterial muy importante como es la lengua originaria de los kichwas del pas.

Luis Males Morales


DIRECTOR EJECUTIVO IICSAE

5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa
Por Fabin Potos C.

I
Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa

Pal Rivet y Georges de Crqui-Montfort (1951-1956) en cuatro volmenes catalogan


las producciones acerca del qichwa simi aparecidas desde la segunda mitad del siglo
XVI hasta la primera mitad del siglo XX. Algunas de ellas, tanto lexicogrficas como gra-
maticales que han aparecido durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad
han sido registradas por Fabin Potos en el diccionario Quri Qinti (2004), en el artculo
Panorama Lexicogrfico (2005), y en los documentos acerca del pensamiento qichwa
a travs de su lengua y su historia (PUCE, 2007). Algo similar se halla en el diccionario
de Ynez Cossio (2007). Este panorama lexicogrfico, de manera muy breve lo presen-
taremos en cuatro perodos. Usamos qichwa para lo general y kichwa para la va-
riante ecuatoriana, segn la tradicin de la Andinstica.

1. Primer Perodo (siglos XVI-XVII)

En este perodo se hallaran los siguientes autores: Domingo de Santo Toms, 1560;
Blas Valera, 1586; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan
de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un mtodo etnogrfico (en la elaboracin
de artes y vocabularios): informantes directos, lite inka, no inka cuzquea, quitea y
de otros lugares que acudan al Cuzco.

Se observa tambin un estudio comparativo: latn-castellano/qichwa; conceptos y mo-


delos de la lengua latina y castellana; sin embargo, se caracteriza la lengua qichwa; a
veces, se consignan glosas o definiciones en latn; se adoptan nuevas grafas o dobles
para representar los sonidos propios del qichwa.

2. Segundo Perodo (siglo XVIII)

En esta poca se hallan: El Annimo; Una gramtica Colonial del Quichua del Ecuador,
siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabu-
lario de la lengua ndica. Estas obras sigue el canon establecido, adems se nota una
simplificacin de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece
ser una abreviacin del Vocabulario de 1586 (ver Garcs, 1999).

7
3. Tercer Perodo

Perodo comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pa-
ses se han editado obras lexicogrficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia)
como en Amrica del Sur (Bolivia, Per y Ecuador).

a) Europa
Ernst W. Middendorf, 1890, Wterbuch des runa simi (Alemania).

Jos David Berros (1904, impreso en Pars) menciona su Diccionario de dos volmenes
(8.000 pginas ?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos
trminos tcnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio
(chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partculas (rakina, tinkullina), interjecciones
(huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del ao y de los das de la semana
(8, 20-21: punchau/punchai, da; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau,
kuichichau, intichau.

b) Per
Juan Lobato, Reproduccin del arte y diccionario Quechua-espaol del P. Diego Gon-
zlez Holgun, Lima, 1901.
Franciscanos, Vocabulario Polglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho,
Junn, Ancash).
Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Espaol, Cuzco, 1941.

c) Ecuador
Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866].

Julio Paris, 1892 (gramtica y ejercicios; vocabulario quichua-espaol-quichua).

Luis Cordero, 1895 (notas gramaticales, diccionario quichua-castellano-quichua; cartas


(1901-1902) de explicaciones sobre el origen de palabras del haitiano, zapoteco, maya
y quichua; documento sobre botnica (Segundo Congreso Cientfico Latinoamericano,
Montevideo, 1901); carta de anlisis del quechua cuzqueo y ecuatoriano; poesas re-
ligiosas y profanas en qichwa.

Juan Manuel Grimm, 1896 (esbozo gramatical; vocabulario quichua-espaol/apndice


de un vocabulario del Oriente Ecuatoriano de los jesuitas, poesas/vocabulario espaol-
quichua: prlogo con referencia al documento de 1725; notas referentes al Primer y Tercer
Concilios Limenses.

PP. RR., Vocabulario Inga-espaol (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896.

Manuel Guzmn, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apndice I: nombres de parentesco; po-
esas, rezos; vocabulario quichua-espaol, diccionario espaol-quichua; apndice II:
textos religiosos sobre fundamentos de la religin; alusin al compendio de la doctrina
cristiana (ao ?) y la relacin existente entre los curas, dueos de haciendas y enco-
menderos.

8
Octavio Cordero Palacios, 1924; se sealan las diferencias entre el quechua y el caari,
o las palabras de ste como muestra de pervivencia. Diramos que sus aportes se basan,
sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega.

4. Cuarto Perodo (1950 - 2007)

Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la dcada de los
aos 70s en el Per entre el Ministerio de Educacin y el Instituto de Estudios Peruanos,
para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la produccin ecuatoriana.
Como primer intento este perodo se lo podra clasificar en dos momentos. El uno, antes
de la DINEIB (1988); y el otro, despus de la DINEIB (1988), no necesariamente hay
una ruptura radical entre uno y otro perodo, pues lo que se nota son los enfoques, in-
tereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Sealaremos que, los datos
de los autores y sus obras se los pueden hallar en la seccin de la bibliografa.

1950-1988

En una breve ojeada histrica, en este perodo se halla un grupo aproximado de diez
obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que
son tratados de gramtica del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez
varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado.

En esta fase se nota la presencia de varias instituciones relacionadas con comunidades


indgenas: Instituto Nacional de Capacitacin Campesina, El Instituto Lingstico de Ve-
rano, La Iglesia Catlica, a travs de la Conferencia Episcopal, Fundacin Interandina
de Desarrollo. Desde el corpus recogido, en pocas obras se nota un trabajo colectivo y
que de cierta manera responde a las diversas realizaciones fonticas de las comunida-
des donde fueron recogidos los datos empricos. Las obras que caben resaltar por su
valor son las de Stark-Muysken (1977) y la de Luis Montaluisa (1982).

1988-2007

En este perodo se halla un grupo de aproximadamente 20 obras. Es la poca de la lin-


gstica aplicada, del uso de la lengua en el aula y de la presencia del trmino etno: (et-
nomatemticas, etnolingstica, etnoliteratura, etnociencias, etnomusicologa,
etnomedicina, etnobotnica, etc). Los autores en un buen porcentaje son personas re-
lacionas con los procesos de EBI. En menor porcentaje se da la participacin de la Igle-
sia (catlica; luterana).

En cuestin del uso de grafas y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para
EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994,
1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesora de expertos en temas sobre
lexicografa (Cerrn-Palomino, 1994; Lus Montaluisa, 1994) y la participacin colectiva.

El material, a veces es recogido en forma metodolgica y por campos semnticos (Si-


sayacuc shimipanpa, 1994, primer borrador), o tiene la forma de un diccionario de bolsillo
elementalsimo (de la Torre, 1998); en otras veces, se nota la pretensin Pan-andina
pero sin una rigurosidad lingstico-cientfica (Glauco Torres, 2002; Alberto Rosat, 2004).

9
Tambin se nota, en este mismo perodo, varios esfuerzos en la creacin de trminos
nuevos (cfr. Ynez, 2007); as mismo se hallan la revisin, recopilacin y sistematizacin
de algunas obras lexicogrficas del qichwa ecuatoriano de los ltimos cincuenta aos,
a partir del presente (Potos, 2004).

Para poder mirar de manera interrelacionada y metdica acerca del contexto de la pro-
duccin durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad, dividimos en varios
momentos.

II
Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e ini-
cios del XXI

En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habra que tomar
en consideracin algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante
CNV); durante el Campamento Nueva Vida; despus del Campamento Nueva Vida; Reu-
nin de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC.

1. Antes del Campamento Nueva Vida (1970- 1980)

Desde fines de la dcada de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma
de Alfabetizacin (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Es-
cuelas Indgenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misin Andina (1956-
1970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ?); SEIC /Escuelas y Colegio
(1974-2007); FCUNAE (1975- ?). En todos estos proyectos se han elaborado materia-
les en quichua con el uso indiscriminado de las grafas del castellano.

Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios
de preparacin del material para la alfabetizacin en qichwa (y en otras lenguas) para
nios y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetizacin.
Estos materiales fueron realizados con grafas que de cierta manera atendan a las ca-
ractersticas de una estandarizacin del qichwa, entre las grafas innovadoras se halla-
ban <k, w>.

Se produjo una gran cantidad de materiales, pero la insurgencia de la organizacin in-


dgena (sobre todo la Evanglica, que ya se hallaba organizada), desde una posicin
protagonista e ideolgica hizo que se invalidara esa produccin de textos.

2. Reunin del Campamento Nueva Vida (1980)

Previamente a este reunin, se haba dado una en INEFOS, luego varios representantes
de las organizaciones indgenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70%
evanglicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votacin la oficializacin de un

10
sistema alfabtico unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafas): <a, c,
ch, h, i, j, l, ll, m, n, , p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunin y oficializacin
(17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Edu-
cacin, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafas <b,
d, g, f). Incluso surgi la sugerencia de una simplificacin por parte de Gabriel Tarle, el
de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, lea). Las obras que re-
flejan esta poltica son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaa de alfabe-
tizacin, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, de 1982; y el ucanchic llactapac shimi
(<ukanchik llaktapak shimi) se adapt al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa,
comunicacin personal, diciembre, 2007).

3. Despus del Campamento Nueva Vida

i) Seminarios internacionales
A partir de este sistema alfabtico surgi la idea de unificar todos los dialectos y una es-
critura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bo-
livia (1989), la unificacin de la escritura qichwa sera para 1992 (Montaluisa, 1990: 180).
En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas
con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasion graves fricciones
entre distintos sectores de EBI.

ii) Revisin y propuestas


De una u otra manera se iban recogiendo las iniciativas de los tres Seminarios Interna-
cionales y madurando en una formacin en Lingstica y Educacin Bilinge. Muestras
de adopcin de este sistema se hallan en los distintos textos de la Corporacin Educativa
Macac o de la DINEIB. Por otro lado, representantes o autoridades de la DINEIB apor-
taban datos empricos acerca de la existencia y uso de nuevos fonemas, como el caso
de las aspiradas (ph, th, chh, kh), fricativas sonoras (<zh>) y postvelares (/q/); con ar-
gumentaciones tcnicas, lingsticas, histricas y pedaggicas se mencionaba la incor-
poracin de <k> y <w> en vez de <c/q, hu>, respectivamente, (Montaluisa, 1990:
130-131; lvarez Palomeque, 1997; Montaluisa y lvarez Palomeque, 2007).

Recogiendo estas diversas iniciativas, en una labor conjunta, en 1996, la DINEIB-UNI-


CEF-GTZ-LAEB, delegaron a cuatro personas para la revisin y correccin del diccio-
nario Sisayacuc Shimipanpa (Fabin Potos C. LAEB; Cristbal Quishpe Lema-DINEIB;
Mercedes Cotacachi-LAEB; y Manuel Jess Duchi-yanapac) con la finalidad de publi-
carlo como material de EBI.

En este diccionario como un indicio innovador y para discusiones futuras se insertaron


entre parntesis nuevas formas como <k, w>, los diptongoides <ai, au, ii> se cerraban
con una semiconsonante segn convenga, uso de alternancias entre <ch y ts>, secuen-
cia <mp>:

Entrada propuesta
Cunan (kunan)
Pirca (pirka)
Huairu (wayru)
Huahua (wawa)
11
Diptongoides
Causai (kawsay)
Caina (kayna)
Raquii (rakiy)
Huaui (wauy)

alternancias entre <ch y ts>


<ch ts>
chinpalu / tsinpalu
chirapa / tsirapa
chahuar / tsahuar

secuencia <mp>
Chanpa (champa)
Chanpuru (champuru)

iii) Una nueva forma escrituraria (1997)

Durante el ao de 1997, algunos representantes de la CONAIE, del rea de Educacin


en relacin con la DINEIB y la GTZ-CONPLADEIN convocaron a varias personas para
la realizacin de un diccionario trilinge kichwa-shuar-castellano (Yachakukkunapak kim-
saniki shimiyuk panka) pero con las innovaciones que entre parntesis presentaba el
Sisayacuc Shimipanpa. Luis de la Torre (CONAIE), Alberto Conejo (DINEIB), Anita Ch-
vez (CONPLADEIN), Fabin Potos (SEIC) fueron los encargados de tal obra. Durante
varios talleres se revisaron las innovaciones arriba sealadas y se discuti acerca del
sistema alfabtico y de la metodologa; se recogieron sugerencias vertidas durante el
taller de Lexicografa, de 1994, en Cuenca (LAEB) por parte de Luis Montaluisa sobre
la conveniencia de la separacin entre y /-na, para indicar el infinitivo y el concretivo,
respectivamente.

Para este nuevo diccionario se opt por registrar aquellas dos formas luego del tema
verbal: kawsa-y (-na). Su parte introductoria constara de los siguientes temas explicados
y ejemplificados: cuadro de fonemas y alfonos; estructura silbica; diptongoides; uso
de <k,w>; distincin de palabras con <ch> para las palabras de procedencia qichwa y
<ts> para las de origen prekichwa, previo inventario, reflexin y comparacin; uso de
<h> en vez de <j>; distincin entre funcin genitiva y benefactiva /-pa/, /-pak/ respecti-
vamente; recuperacin de la forma genitiva en los pronombres de primera persona en
singular y plural /ukapa, ukanchikpa/; reinsercin de la forma y despus de los
temas verbales que terminan en i: puri-y, ri-y, tukuri-y; separacin de la estructura sin-
tctica de la funcin de finalidad inmediata: -k/ riy (mikuk rinchik).

El cuadro alfabtico para este diccionario sera de 20 grafas: <a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ,
p, r, s, sh, t, u, w, y> para los trminos de procedencia qichwa; y, <ts, z, zh> para los
trminos preqichwas (an falta realizar un inventario riguroso de palabras que portan
estas grafas).

12
4. A partir del Encuentro de Tabacundo

i) La reunin de Tabacundo
Durante el II Encuentro del 21 al 23 de julio de 1998, en Tabacundo (Pichincha), se ra-
tific el sistema grafmico de 1997 (con ligersimas variaciones) y su uso.

ii) Reunin de la Academia de la Lengua Kichwa


En noviembre del 2003, la DINEIB cre Kichwa Amawta Kamachik KAMAK-, (Acade-
mia de la Lengua Kichwa/ALKI), encargada del estudio, investigacin, vigilancia, decre-
tos, interrelaciones y proyectos para el desarrollo del kichwa al interior del pas como a
nivel de los dems pases de habla qichwa. Con esta finalidad, KAMAK se reuni del
22 al 26 de marzo del 2004, en Riobamba para legitimar una vez ms el sistema de
1997. Lo destacable es la mencin de la estructuracin del alfabeto en base a criterios
del Alfabeto Fontico Internacional (AFI) y con miras a uno de alcance Pan-andino (ver
Caiza, 2005: 9).

iii) Sistematizacin lexicogrfica de la segunda mitad del siglo XX


Como producto de un acompaamiento continuo desde 1988, en diversos mbito de EBI
a nivel nacional e internacional, mediante talleres de literatura, gramtica y lingstica
qichwas, surgi la sugerencia de reunir en un solo documento algunos de los diversos
diccionarios que se haban editado acerca del qichwa ecuatoriano como material de
ayuda a los maestros y alumnos de los espacios de EBI, pero que a su vez tome en
cuenta los diversos criterios de la lexicografa ms los momentos polticos por los que ha
atravesado el Ecuador Indgena; el Quri Qinti tiene algunas caractersticas y stas luego
de su edicin fueron explicadas durante varios talleres o Congresos como en Polticas
Lingsticas UASB, DIPEIB-Azuay; Centro Educativo de Tavabela-Pichincha; Hatun Ya-
chay Wasi-Colta, Universidad Tecnolgica Equinoccial-Quito, etc. (Potos, 2004: iii-xiii).

5. Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge

La Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural (SEPDI), con la finalidad de


elaborar un Diccionario Escolar Intercultural Bilinge kichwa-castellano-kichwa como
texto en los procesos de EIB, con la participacin de varios delegados de la DINEIB, DI-
PEIBs, Centros Educativos, Instituciones relacionadas con EBI, Universidades, etc., ha
realizado varios talleres sobre lexicografa, historia, lengua y cultura qichwas y metodo-
loga de enseanza de lenguas. Se hallan tambin varias actividades sobre revisin, mo-
dificacin, actualizacin y conocimiento de diccionarios kichwas a lo largo de su historia.

i) Etapas de trabajo colectivo


Todo este proceso ha llevado ms de dos aos en tres etapas de trabajo y participacin
colectiva. La Primera Etapa se llev a cabo a mediados del ao 2006, en la Universidad
Andina Simn Bolvar, en Quito. La Segunda Etapa se realiz durante el mes de noviem-
bre del mismo ao y se extendi hasta los dos primeros meses del 2007, luego se le en-
carg a Alberto Conejo (DINEIB) para una revisin general del material lexical acordado.

La base para este trabajo diccionario son varios documentos histricos de los siglos
XVI-XVII y actuales; entre otros, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, 1982; el Sisaya-
cuc shimipanpa, 1996; el Shimiyukkamu, 2007; sobre todo, para la precisin de los tr-

13
minos se ha utilizado el , Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del
Perv llamada quichua, o del Inca, de Fabin Potos, que es la Sistematizacin de los
vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII (Tesis de Maestra en Filosofa-
PUCE/Quito).

La Tercera Etapa se dio durante el segundo semestre del ao 2007 hasta el momento
actual; en un primer momento de esta tercera fase, participaron delegados de ALKI y
DINEIB, proporcionando el corpus lexical recurrente y pertinente para uso en el aula.

ii) Metodologa y procedimientos


Con la participacin colectiva se procedi a la actualizacin del sistema alfabtico, de
acuerdo a las normas emanadas del KAMAK; se revisaron los elementos de la micro-
estructura del diccionario: grafas, estructura sintctica, ejemplos, definiciones (se las
eliminaban, se ampliaban o precisaban); se precisaban los lugares de uso. En lo que
respecta a los lugares de uso se mencion varias veces que como producto de la EIB
lo que en aquel tiempo (1982) era un localismo ahora se presentaba como de conoci-
miento y manejo generalizado, por lo tanto, en algunos casos, ya no se requera sealar
tal o cual provincia.

iii) Componentes de la microestructura lxica


Se precisaba sealar los componentes y el orden de la microestructura lxica (ver Ce-
rrn-Palomino, 1994: 21-22).

a) entrada. sta se hallara resaltada.

b) etimologa. En algunos casos sera necesario para la distincin y origen de ciertos


trminos (<*uspun > puzun).

c) pronunciacin. La pronunciacin, entre corchetes [manga] <manka>.

d) categora gramatical (rumi, s.; puka, adj., wakin, det.).

e) lugar de uso. Para ciertas palabras iran con su lugar de uso: tu. Tungurahua, pi. Pi-
chincha.

f) glosa. Cada trmino tendra su traduccin (rumi, piedra).

g) descripcin. La definicin deba considerar los trminos que se hallan en la parte


kichwa-castellano.

h) ejemplificacin. Cada entrada con su ejemplo respectivo y toda la estructura en cur-


siva y el trmino en cuestin resaltado.

i) otras acepciones anlogas. stas iran numeradas con nmeros ndicos o hindes
(1, 2, 3); su ordenamiento obedecera a cuestiones lgicas e histricas que a su vez se
tornan didcticos y se distribuyen en grupos de analoga; luego de este nmero el pro-
cedimiento sera igual a la primera entrada.

14
j) los sinnimos. Cerrarn la microestructura y con el nmero segn corresponda a la
acepcin respectiva.

k) trminos de forma similar. Los formalmente iguales pero con significados distintos
iran en una entrada aparte (ejemplificamos con nmeros romanos: I makana, mazo; II
makana, tipo de prenda; III makana, lugar para golpear).

l) trminos genricos.- Se requera para utilizarlos en la definicin de ciertos nombres


genricos:

yura todo tipo de rbol


ara rumi mineral
wiwa todo tipo de animal
palamaku insecto
munchi todo tipo de ave
challwa todo tipo de pez, pescado.

iv) Cuestiones gramaticales

a) Distincin entre <ch> y <ts>; uso de la <h> con valor fonolgico (fricativa velar, so-
nido como en el ingls o alemn); uso de <m> antes de <p>.

b) Uso del infinitivo


Sealamos que en el Ecuador en determinados contextos se presentan varias formas
de infinitivo como: -y, -na, -sha y una forma no definida o ausente, slo se aprecia la
raz. La primera es coherente en sus distintas formas desde lo conceptual, etimolgico,
histrico, filolgico y filosfico (ver anexo 2) y, para nombres abstractos y forma ver-
bal infinitivo.

c) terminacin verbal
Por finalidades estrictamente localistas y prcticas, sobre todo identidad lingstica dia-
lectal ecuatoriana, el uso de na sealar la marca de terminacin verbal, que no es
el concepto de infinitivo (en aras de la costumbre y unidad interna inmediata); adems
esta marca na ser para sealar sustantivos concretos: objetos o topnimos.

d) Separacin de sintagmas.- en el caso de la estructura de finalidad inmediata: mu-


yunkapak rikrini> muyunkapak rik rini.
Utilizar en forma recurrente la estructura oracional kichwa: S.C.V.

Habr distincin entre /-pa/ para genitivo y /-pak/ para benefactivo (ver anexo 2).

e) Signos diacrticos o de puntuacin.- Durante el proceso de revisin surgi la ne-


cesidad de insertar los signos de puntuacin que ayudaran aclarar el sentido de la es-
tructura sintctica. Entre otros signos tenemos: punto (.), punto y coma (;), coma (,), de
interrogacin (?), de admiracin (!), etc.

15
v) Cuestiones histrico-culturales

a) historia y cultura.- Los ejemplos pretenden incorporar contenidos histricos, cultu-


rales y polticos de la cultura kichwa: Wiraqucha inka, Waskar, Tupak Amaru, Daquilema,
Alejo Saes, Dolores Cacuango, etc.

b) No esencialismos.- Evitar puntos de vista esencialistas o etnicistas: ukanchikka


mana ankas awiyukchu kanchik. Tukuy kichwa runakunaka apunchikta iin.

vi) Cuestin de gnero.- Revisar la cuestin de gnero: Rosaka mikunata yanushka>


Rosaka raymipimi tushun. Warmika yanunkapak kiruta chiktan> Warmika puunapi sa-
makun.

vii) Funcin del diccionario


El diccionario no pretende ser necesariamente un espacio en el que se congele y se
mantenga congelado el significado para todo tipo de usos, contextos y tiempos.

Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes
en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado,
lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la len-
gua hablada, de la manera ms cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradicin
del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las
dems, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan re-
presentados en el thesaurus lexical.

En otras lenguas tambin se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso
del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando
sin criterios clasificatorios es una recopilacin, rescate o mantenimiento de la literatura
(oral).

De otra parte, se dir que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar
una estructura normalizada, aceptada y vlida para un determinado espacio de tiempo
histrico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolucin
de la lengua y de su pueblo, que la habla.

De igual manera, para la definicin de los trminos de cada campo del saber cultural es
preciso la participacin de los especialistas: mdicos (medicina, anatoma, biologa);
matemticos (aritmtica, geometra); astrnomos (astronoma); lingistas (conceptos
gramaticales), filsofos (cosmovisin, cosmologa, pensamiento, lgica), etc.

viii) Nuevas propuestas en este diccionario


El Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como producto de revisiones de los mate-
riales producidos por instituciones de EBI, discusiones y aportes colectivos (DINEIB-
ALKI) mediante talleres presenta nuevas propuestas acerca de: nombres de los
meses, nombres para los das de la semana, hora, minuto y segundo; de igual manera,
se hallan los nombres de los planetas del sistema solar. Todo este trabajo se halla ar-
gumentado con evidencia histrica, lingstica, filosfica, cosmovisin, pedaggica, cul-
tural, poltica y simblica. Vase los respectivos apndices.

16
ix) Caudal lexical del diccionario
El diccionario en su parte kichwa-castellano consta de aproximadamente 1.920 entradas.
Las entradas de esta parte, por lo general, constan casi todas en la segunda seccin
castellano kichwa. En esta parte se han precisado algunos significados, por ejemplo:
hachuntinhachu, milln; huu, diez mil; ayi, arma; kaway, mirar; napaykuy, saludar;
napay, estar en celo; taptana, baco andino; yupana, contador andino; tullpuy, teir; llim-
piy, pintar con colores; awi, ojo; unancha, bandera, emblema; uya, cara, rostro Se-
alamos tambin que no todo sinnimo tiene su lugar en la entrada respectiva, toda vez
que no se trata de un diccionario de sinnimos kichwas.

En cambio, la parte castellano-kichwa abarcara ms o menos 2.800 entradas. Estas


entradas no necesariamente se hallan todas en la parte primera (kichwa-castellano).
Como muchos trminos kichwas se hallan corrientemente ya en el habla castellana, as
se registran en la entrada respectiva, ejemplo: inca, coya, quipo, carpa, cancha, canguil,
chillca, chullpi, papa, quinoa Otros vocablos se han kichuizado como: siwara, trigu,
alvis, pircha, luway, kumun (cebada comn, signo de pobreza de los kichwas), akichay,
ransiw (<Francia), sawli (<sable).

Tambin se observan muchos trminos del castellano antiguo que han sido adoptados
como propios y la mayora (sin un conocimiento histrico de la lengua por supuesto) los
asumen como kichwas: tayta, laya, harsia, amelga, milga, luway

En lo que respecta al caudal mencionaremos que su nmero es superior a la parte


kichwa-castellana. Por un lado, porque en varios casos, una entrada kichwa, dispone
de tres o cuatro glosas castellanas (que demuestra el conocimiento ms amplio del cas-
tellano), por ejemplo, sumak: lindo, bonito, hermoso, bello; churay: poner, colocar, ubicar,
posicionar, etc.Todo lo contrario ocurre con el manejo de los sinnimos kichwas, con di-
ficultad se maneja uno o dos sinnimos por trmino, en el caso de haberlo. Por otro
lado, durante el registro de la parte castellana-kichwa, muchos trminos eran necesarios
consignarlos por lo menos en esta seccin; adems, el hecho prctico seala que el
kichwa hablante va desde la glosa castellana a la del kichwa shimi.

Los trminos qichwas presentes en las variedades del Per y Bolivia y otros que perte-
necen al kichwa antiguo, procedentes del corpus neologismos ALKI, son aproximada-
mente 400 (de aproximadamente 3600 expresiones).

x) Ciertos cuidados
Sealamos que en el texto aparecen algunos trminos con ciertos errores, estos, a veces
son involuntarios; y otras, son provocados por la (supuesta) correcin de la computadora
que tiene su propio sistema de trminos. Por ejemplo:
Se escribe / la computadora registra
Atiy tai
Hampi hampa
Llakta llanta
Churi churo
Amawta amanta
Hawalla Hawalli

17
III
Apuntes sobre Gramtica Qichwa

Este captulo tratar brevemente algunos elementos bsicos de la gramtica qichwa re-
lacionados con aspectos de la fonologa (primera parte), fonemtica (segunda parte) y
sintagmtica o sintaxis (tercera parte).

Sealamos que un diccionario no es precisamente un tratado completo de gramtica


sino que, con fines didcticos, presenta un breve bosquejo de elementos gramaticales
bsicos; adems, en este diccionario, los apuntes gramaticales se presentan en un solo
bloque. Mencionamos que, tanto los ejemplos como el esquema y algunos conceptos
han sido extrados de varios textos precedentes, como la Lingstica Quechua de Ro-
dolfo Cerrn-Palomino (1987, 1994), la Gramtica General Qichwa de Fabin Potos
(1998-2004, en preparacin).

En lo que se refiere a los conceptos lingsticos utilizaremos los castellanos. No hemos


adoptado los trminos kichwas porque stos merecen un anlisis ms detallado; muchos
son de traduccin literal del castellano; otros creaciones forzosas; y unos cuantos, una
misma forma se refiere a conceptos distintos (shutilli: adjetivo, pronombre y adverbio);
otros bajo la misma raz sealan conceptos diferentes: imak, imashka, imachik (sujeto,
objeto y verbo, respectivamente).

Primera Parte

Fonemtica (fonologa)

Aqu se tratarn aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fo-
nemas prekichwas; las grafas, escritura de los topnimos, escritura de las palabras cas-
tellanas; la estructura silbica; y los fenmenos espordicos de la lengua.

1. Fonemas kichwas
Los fonemas como unidades distintivas en su manifestacin oral, en el habla cotidiana
se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) segn la lengua, la edad,
la zona geogrfica, el estatus y la poca de su manifestacin. Como signos fonticos
convencionales, para este caso utilizaremos: = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como
en el castellano antiguo o ingls o en el alemn), = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, = <zh>,
0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podran
asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, caari,
puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el
rea ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver lvarez Palomeque (1993: 42),
Garcs (1997: 96), Potos (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, de-
bido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en reas
ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinacin de palabras con
/k/ y con /q/ vase Cerrn-Palomino (1994) y Fabin Potos (2007-2008).

18
i) Fonemas consonnticos kichwas
/p, t, k, *q, , h, s, , m, n, , l, ly, r/
ii) Fonemas semiconsonnticos kichwas
/w, y/

iii) Fonemas voclicos kichwas


/i, u, a/

2. Fonemas y variantes kichwas


En lo que respecta a las variantes o realizaciones en el habla casi resulta imposible re-
gistrarlas todas y a cada una de ellas con sus caractersticas, por ello, aqu presentare-
mos las ms recurrentes o registradas previamente en otros textos (ver Caimi ucanchic
shimiyuc-panca, 1982; Sisayacuc shimipanpa [primer borrador], 1994; Kimsaniki shimi-
yuk panka, 1998).

Un diccionario importante para hacer un seguimiento de los alfonos del qichwa serrano
es el de Stark y Muysken (1977). El diccionario Lxico Ampliado del Quichua I-II (2007)
requiere, por un lado, mayor revisin y precisin para la distincin tanto de las oclusivas
y africadas simples y laringalizadas; por otro lado, se requiere mayor conocimiento de
la historia interna de la lengua para la delimitacin, por ejemplo de trminos qichwas y
preqichwas en el caso de <ch> y <ts> respectivamente. Acerca de la presencia de las
aspiradas en el qichwa ecuatoriano ver Luis Montaluisa Ch. (1990: 125-131).

Fonemas variantes caso escritura


i) Fonemas consonnticos

/p/ [p] [paka] <pakcha>


[ph] [phuyu] <puyu>
[f] [fanga] <panka>
[b] [umbi] <chumpi>

/t/ [t] [turu] <turu>


[th] [thiyu] <tiyu>
[d] [tanda] <tanta]
[r] [payra] <payta>

/k/ [k] [kimsa] <kimsa>


[kh] [khuyay] <kuyay>
[x] [paxta] <pakta>
[g] [angu] <anku>
[0] [wantu0] <wantuk>

/*q/ [q ] [qan] <qan>


[k] [koa] <qucha>
[kh] [khari] <qari]
[x] [soxta] <suqta>

// [] [arki] <charki>

19
[ts] [tsawar] <chawar>
[] [aka] <achka>
[s] [pasak] <pachak]
[] [puna] <puncha>

/h/ [h] [humpi] <humpi>


[x] [xallmay] <hallmay>
[0] [0ani] <hamchi>

/s/ [s] [samay] <samay>


[] [makay] <maskay>

// [] [imi] <shimi>
[s] [masna] <mashna>

/m/ [m] [maki] <maki>


[n] [kinsa] <kimsa>
[w] [wilma] <millma>

/n/ [n] [nina] <nina>


[m] [yamta] <yanta>
[k] [muyuntik] <muyuntin>

// [] [an] <an>
[n] [niy] <iy>
[y] [yan] <an>
[ly] [lyau] <au]

/l/ [l] [liwar] <liwar>

/ly/ [ly] [lyaki] <llaki>


[l] [ali] <alli>
[] [tupu] <tullpu>
[] [apa] <allpa>
[] [uki] <lluki>

/r/ [r] [rumi] <rumi>


[R] [Ruku] <ruku>
[l] [lulun] <rurun>
[ly] [kilypay] <kirpay>

ii) Fonemas semiconsonnticos

/w/ [w] [wiru] <wiru>


[b] [bira] <wira>
[0] [0iay] <wiay>

/y/ [y] [yaya] <yaya>

20
iii) Fonemas voclicos

/i/ [i] [inti] <inti>


[e] [uqanek] <uqanchik>

/u/ [u] [uma] <uma>


[o] [soxta] <suqta>

/a/ [a] [mama] <mama>


[i] [hayik] <hayak>
[u] [-munda]<-manta>

3. Grafas del qichwa ecuatoriano


En la primera columna se hallan las grafas, en la segunda se trata de la pronunciacin
y en la tercera van algunos ejemplos de cada caso.

Grafias pron. ejemplos


<a> a ari, anta, kancha
<ch> cha chawar, chikniy, pachak
<h> ha hampi, hillu, huktu, uhuy
<i> i ima, inti, puriy, chiktay
<k> ka kancha, kincha, kutin
<l> la lancha, linchi, walun, kankil
<ll> lla llama, llipta, mullu, kallpay
<m> ma mati, mincha, muyu, kimsa
<n> na napaykuy, nina, nuna, kutin
<> a achak, iy, itiy, utu
<p> pa pachak, pinllu, puka, llipta
<*q> *qa qan, qichwa, quri, yachaq
<r> ra rasu, rimay, runa, kurpa
<s> sa sarun, sillu, sumak, aas
<sh> sha shamuy, mishki, awkish
<t> ta tawri, timpuy, tuklla, mitma
<u> u uma, urpi, chunka, wachu
<w> wa wayta, mawka, aaaw
<y> ya yurak, ayllu, kallpay, puriy

4. Presencia de las lenguas prekichwas

i) Datos histricos y actuales


Varios documentos e investigaciones de campo realizadas durante el siglo XX sealan
la presencia de fonemas y trminos que se podran postular como pertenecientes a len-
guas prekichwas que se ubican en el rea del Ecuador actual. Estas lenguas (algunas
de ellas) se hallan mencionadas en los documentos del Snodo Quitense de fines del
siglo XVI, por orden de fray Lus Lpez Solis, Obispo de la Real Audiencia de Quito (len-
guas: caari, puruguay, pasto, quillasinga). Muchos trminos con estos fonemas an se

21
hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la
sierra ecuatoriana.

Para una mejor comprensin y especificacin se requiere hacer un inventario tanto de


los documentos escritos como orales, de datos que se escuchan en el habla actual. Los
fonemas /g, / se hallan presentes en las provincias sureas (sur de Chimborazo, Caar,
Azuay, Loja, Zamora); y /ts, z/ se encuentran, sobre todo, desde el centro hasta el norte
de la sierra como en la amazona ecuatoriana; stos, en el diccionario o en el alfabeto
ocupan su lugar respectivo y los ejemplos se han extrado del corpus proporcionado por
ALKI. Sobre la presencia de fonemas de sustrato vase Montaluisa (1990: 122, 131).
Una primera aproximacin a este tipo de inventario (sobre ts, z, zh) se halla en el dic-
cionario Quri Qinti (ver Potos, 2004).

ii) Fonemas consonnticos prekichwas


/ts, g, z, /

Fonemas var. caso escritura

/g/ [g] [gaal] <gaal>

/ts/ [ts] [katsu] <katsu>


[t] [tiampitsu] <tsiampitsu>
[] [ukulpuy] <tsukulpuy>

/z/ [z] [zirma] <zirma>


[s] [sarpa] <zarpa>

// [] [aru] <zharu>
[x] [xadan] <zhadan>
[] [umir] <zhumir>

5. Escritura de topnimos antiguos


En la dcada de los 80s se propuso escribir de forma distinta a la de la norma histrica:
Chimborazo> chimpurasu
Ecuador> Icuadur
Imbabura> Impapura, etc.

Sin embargo, este es un tema pendiente; al respecto, KAMAK ha sealado normativa-


mente y por decreto que el topnimo se escribir tal como se ha escrito tradicional-
mente, pero en la oracin, seguidamente debe hallarse un trmino qichwa que alude a
lugar: Quito llaktaman rini; Imbabura markapi kawsanchik; Ecuador mamallaktaman-
tami kanchik, etc.

6. Escritura de palabras castellanas


De igual manera que en el punto 5, se intent escribir de otra forma que no fuera como
en castellano: Luis Octabiu Muntaluisa, Alpirtu, Jusi, etc. Sin embargo, no se mantuvo
esta propuesta. De ah que aos despus se emitieron ciertas normas para sealar que

22
los nombres se escribirn tal como se hallan en la Cdula de Identidad o conforme a la
lengua original (ver Montaluisa, 1990: 135). Desde KAMAK decretan que luego del nom-
bre se pongan los trminos mama, tiya, tayta, mashi: Rosa mama; Juana tiya, Manuel
tayta, Pascual mashi, etc.

7. Estructura silbica
La slaba qichwa de manera recurrente presenta cuatro tipos de estructuras: V, VC, CV,
CVC. V= vocal; C= consonante. Utilizaremos el punto para sealar la segmentacin de
las slabas (en el aula, para trabajar con los estudiantes se lo puede hacer separando
con guiones). Contribuciones sobre la estructura silbica del qichwa de Cotopaxi se ha-
llan en Garcs V. (1997: 90-94).

V u.ma, i.lla, a.ri


VC in.ka, an.cha, ur.pi
CV mu.yu, chu.ru, ra.su
CVC chik.tay, chuk.lla, chak.ra, chuk.ri, tas.ki, wa.kar

8. Fenmenos espordicos de la lengua


En el qichwa, al igual que en otras lenguas, en el habla y an en la escritura se hallan
varios casos denominados fenmenos espordicos de la lengua como: afresis, ap-
cope, asimilacin, disimilacin, epntesis, sncopa, mettesis, prtesis, eptesis, alter-
nancias.

El desconocimiento de estos fenmenos espordicos, hace que al momento de intentar


buscar la forma normativa, antigua o etimolgica se tomen estas variaciones de la lengua
como normas y se produce por lo tanto la etimologa popular. Acerca de este tratado
vase Potos (1997: 73-78).

i) Afresis: wiksa > iksa

ii) Apcope: kunan> kuna

iii) Asimilacin: millayay>miliyay

iv) Disimilacin: chiqniy> chiknay

v) Sncopa: wauchiy> wanchiy

vi) Epntesis: *tuqay> tiwkay

vii) Eptesis: *quyllur> quylluru; kama>kaman

viii) Mettesis: *uqllay> ullkay

ix) Alternancias: atapara / apatara

23
Segunda Parte

Morfologa o monemtica

En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemtica nominal y ver-
bal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tam-
bin es denominado morfologa).

I. Morfologa o monemtica nominal

En esta seccin trataremos brevemente los siguientes temas: la flexin, la derivacin


nominal, los pronombres, determinantes, adverbios, adjetivos y el gnero. Al presentar
este bosquejo bajo este esquema intentaremos superar una tradicin tan arraigada en
la enseanza del qichwa, la misma que ha consistido en abordar los talleres estudiando
los diversos monemas en forma alfabtica (ver Montaluisa, 1982:15-19, 1990: 57-118).

1. 1. Flexin
1. 1. 1. Flexin de persona

El kichwa ecuatoriano, hasta el momento no seala marcas de persona en forma de fle-


xin, sin embargo, revisando materiales sobre literatura oral de las provincias centrales
(Cotopaxi, Salasaca: tiyu-n, shunku-yki) y sureas (Caar: ana-n) se pueden encontrar
vestigios de dicha flexin, sobre todo en tercera persona y segunda, tambin hallamos
en textos religiosos; la forma de primera de plural se ha lexicalizado en trminos religio-
sos: apu-nchik, mama-nchik.

La primera persona la hallamos en los cnticos tanticos que, sobre todo la viuda recita
ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mo, querido); es un dato registrado en
Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tene-
mos las formas lexicales independientes, entre parntesis registramos las formas flexi-
vas de manera didctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general.
Vase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona.

Lexical flexivo ejemplo


Kichwa qichwa
uka-pa (-y) mama-y
Kam-pa (-yki) shunqu-yki
Pay-pa (-n) aa-n
ukanchik-pa (-nchik) apu-nchik
Kankuna-pa (-ykikuna) wawa-ykikuna
Paykuna-pa (-nkuna) aa-nkuna

1. 1. 2. Flexin de nmero
Tenemos de manera universal la marca de nmero con -kuna:
rumi-kuna runa-kuna,
pacha-kuna ukanchik-kuna, etc.

24
1. 1. 3. Flexin de caso
El sistema de casos en el qichwa se relaciona con trminos o frases nominales, dentro
de la estructura sintagmtica se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC
o complemento nominal. Cada uno de estos monemas sealan diversas funciones y sig-
nificados, pero aqu no sealamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores
datos ver Potos (2004).

i) Relacin nominal (en frase nominal)


-pa, pertenencia: Runa-pa yuyaykuna, llama-pa aycha, wawa-pa pukllana.

ii) Relacin verbal (en sintagma verbal)


Ver parte del sintagma verbal.
-ta, CD: Wawa-ta kuyani.
-pak (<*paq), CI: Yaya-pak-mi wakaychini.
-kama, CC: Quito-kama paktamurkakuna.
-man, CC: Pakcha-man chayamunki.
-manta, CC: Mayu-manta shamuni.
-pi, CC: Raymi Pampa-pi tushunchik.
-pura, CC: Wawa-pura pukllan.
-rayku, CC: Unkuy-rayku waurka.
-shina, CC: Amawta-shina kawsan.
-wan, CC: Apu-wan rimanchik.

1. 2. Derivacin nominal

a) A partir de races nominales


Para la formacin o derivacin de nombres (adjetivos) tenemos los siguientes mone-
mas:
-yuk (<*yuq), posesivo: wasi-yuk
*-nak (<*nnaq), privativo: wasi-nak
-ntin, inclusivo: chakra-ntin
-sapa, aumentativo: uma-sapa
-niki, de orden: shuk-niki, kimsa-niki

En Ecuador, no se utiliza nak (<*nnaq), en vez de ello se antepone el adverbio mana:


mana wasiyuk, sin casa.

Apreciativos/valorativos
-siki, habitual: wakay-siki
-ruku, valorativo: suni-ruku
*-cha, afectivo: wasi-cha, wawa-cha
-lla, afectivo: mama-lla, wawa-lla, kusa-lla

En la Amazona del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como chu: wawki-chu, papa-
chu: Tambin en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa
general) se usa el monema ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.

25
b) A partir de races verbales

-na, concretizador: picha-na, kuchu-na, tipi-na


-y, infinitivizador: kawsa-y, wau-y, unku-y, musku-y
-shka (<*sqa), participial: unku-shka, wau-shka, tarpu-shka
-k (<*q), agentivo: yacha-k, hampi-k, yachachi-k.

1.3. Categoras Pronombres

1.3. 1. Pronombres
Para cumplir con la funcin de pronombres stos deben desenvolverse como ncleos
dentro de la estructura de la frase. En esta categora de pronombres tenemos varias
clases: personales, relacionales, demostrativos, interrogativos e indefinidos. Comprese
con los determinantes (ms abajo). Estas dos categoras en sus funciones respectivas
son confundidas de manera reiterativa en muchas obras o manuales gramaticales del
kichwa.

a) Pronombres personales
Singular plural
uka ukanchik
kan kankuna
Pay paykuna

b) Pronombres posesivos o relacionales de persona


Singular plural
ukapa ukanchikpa
ukanchikkunapa
Kanpa kankunapa
Paypa paykunapa
c) Pronombres demostrativos
Singular plural
kay kaykuna
chay chaykuna
*chakay *chakaykuna

d) Pronombres interrogativos
Pi pikuna
Ima imakuna
Maykan maykankuna

e) Pronombres indefinidos
Singular plural
Shuk shukkuna
Shuktak shuktakkuna
Wakin wakinkuna
Mana-pi mana-pikuna
Mana-ima mana-imakuna
Pipash pikunapash
26
1.3.2. Los Determinantes
Los determinantes preceden al nombre/ncleo dentro de un sintagma nominal; los de-
terminantes son de varias clases: relacionales de persona, demostrativos, interrogativos,
indefinidos, de cantidad, numerales cardinales y numerales ordinales (los resaltamos).
La marca de plural (-kuna) se liga al ncleo. Vase los pronombres.

a) Determinantes posesivos o relacionales de persona

Singular plural
ukapa mama ukanchikpa mama
Kanpa yaya kankunapa yaya
Paypa wawa paykunapa wawa

b) Determinantes demostrativos

Singular
Kay wasi
Chay yura
*Chakay wiwa

c) Determinantes interrogativos

Singular
Pi runa
Ima muyu
Maykan llama

d) Determinantes indefinidos

Singular
Shuk rumi
Shuktak rumi
Wakin urpi
Mana-pi wawakuna
Mana-ima yura

e) Determinantes de cantidad
Se forman con los adverbios de cantidad
Asha sara Achka muyu
Pachan rumi Tawka runa
Piti tanta Chawpi puncha

f) Determinantes numerales
Se forman con la presencia de los nmeros dgitos o polidgitos.
Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa

g) Determinantes numerales ordinales


Se forman con la aglutinacin del monema niki al nmero; pasado de la decena niki

27
se liga inmediatamente al ltimo dgito. Igualmente se liga al adverbio de orden (awpa);
tambin se forman con ciertos adverbios de orden.

i) con monema niki ligado al nmero


Shuk-niki wawa
Ishkay-niki yura
Kimsa-niki wasi
Chunka kanchis-niki pata
awpakniki wawa

ii) con adverbios de orden


awpak wawa
Katik wawa
Kurak churi
Sullka churi

1.3.3. Adjetivo
En qichwa se manifiestan muchos adjetivos calificativos, en tal funcin modifican al nom-
bre/ncleo de la frase:
Adj. N
Sumak sisa
Alli yuyaykuna
Suni an

1.3.4. Adverbio
Se clasifica en distintos grupos; en la estructura oracional o sintagmtica cumple la fun-
cin de complemento circunstancial:

i) De lugar: kaypi, chaypi, chakaypi, awpa, qipa, washa, karu, sichpa, hanan, uray,
ichuk, allawka.

ii) De tiempo: kunan, kayna, kaya, awpa, qipa, mincha, pakari, unay, a, alla, aka,
apash, wiaypak.

iii) De duda: icha, ichapash.

iv) De afirmacin: ari, shinallatakmi.

v) De negacin: mana, ama.

vi) De cantidad: asha, achka, tawka, pachan, tukuy, piti, chawpi.

vii) De modo: allimanta, kunkaymanta, allilla, mana alli.

1.3.5. Gnero
En el qichwa, el gnero (G) se presenta bajo cuatro elementos lexicales. Dos de ellos
son muy conocidos (qari, warmi) y dos de ellos, procedentes del qichwa general que
han sido reintroducidos durante los procesos de EBI (china, ullqu); estos dos ltimos

28
solo para referirse a seres no racionales, hembra y macho respectivamente.

Desde lo simblico y cultural se manifiestan otras formas de sealar el gnero (forma,


tamao, color), pero aqu solo nos referiremos a la cuestin netamente gramatical. El
primer par tambin se utiliza para referirse a seres animados (como en las leyendas).

i) Masculino femenino
G N G N
Kari wawa warmi wawa (personas)

ii) Macho hembra


G N G N
Ullku llama china llama (no personas)

II. Morfologa o monemtica Verbal

Aqu presentaremos dos grandes aspectos: procesos de flexin o declinacin y los pro-
cesos de derivacin verbal.

2. 1. Flexin verbal de persona, tiempo y nmero


En lo que respecta al tiempo disponemos en el qichwa de tres tiempos bsicos: presente,
pasado y futuro. Las marcas sealan de manera amalgamada conceptos de tiempo, n-
mero y persona; dichas marcas se aaden inmediatamente a la raz verbal. Por lo tanto,
desde una perspectiva didctica resulta muy prctico tratar estas tres categoras: per-
sona, tiempo y nmero de manera conjunta y simultnea.

a) Tiempo presente
En este caso, la misma marca, ligada a la raz verbal seala simultneamente el tiempo
y la persona.

singular / plural ejemplo


Prim. -ni -nchik (ka-ni, ka-nchik)
Seg. -nki -nkichik (ka-nki, ka-nkichik)
Terc. -n -nkuna (ka-n, ka-nkuna)

b) Tiempo pasado
La marca que seala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa
/<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se aade des-
pus de las de tiempo.

I) Primera forma: -rka (<*rqa)


singular / plural ejemplo
Prim. -rka-ni -rka-nchik (ka-rka-ni, ka-rka-nchik)
Seg. -rka-nki -rka-nkichik (ka-rka-nki, ka-rka-nkichik)
Terc. -rka -rka-kuna (ka-rka, ka-rka-kuna)

29
ii) Segunda forma: -shka (<*sqa)
singular /plural ejemplo
Prim. -shka-ni /-shka-nchik (ka-shka-ni, ka-shka-nchik)
Seg. -shka-nki /-shka-nkichik (ka-shka-nki, ka-shka-nkichik)
Terc. -shka /-shka-kuna (ka-shka, ka-shka-kuna)

c) Tiempo futuro
El tiempo futuro se divide en dos formas, el denominado futuro real, en este caso la
misma marca seala tanto la persona como el tiempo; la segunda forma se denomina
futuro hipottico y su marca es man y sta se ubica despus de las marcas de persona.
En la tercera de plural por mettesis se realiza como: -man-kuna (rikunmankuna).

i) Primera forma: futuro real


singular / plural ejemplo
Prim. -sha -shun (ka-sha, ka-shun)
Seg. -nki -nkichik (ka-nki, ka-nkichik)
Terc. -nka -nkakuna (ka-nka, ka-nka-kuna)

ii) Segunda forma: futuro hipottico


singular / plural ejemplo
Prim. -y-man / -nchik-man (ka-y-man, ka-nchik-man)
Seg. -nki-man / -nkichik-man (ka-nki-man, ka-nkichik-man)
Terc. -n-man / -nkuna-man (ka-n-man, ka-nkuna-man)

2. 2. Flexin verbal de subordinacin


En el qichwa tenemos las siguientes marcas que sealan subordinacin: -shpa, -kpi (-
kllapi), -chun.

a) -shpa
El monema -shpa seala a un mismo actor dentro de la estructura oracional.
Riku-shpa shamuni.

b) -kpi
Este monema kpi (-k-lla-pi) en una estructura sintctica manifiesta dos actores, uno de
la frase principal y otro de la subordinada (ver oraciones compuestas).
Pay chayamu-kpi ukanchikmi rishun.

c) -chun
De igual manera que el anterior, el monema chun seala dos actores (ver oraciones
compuestas).
Pay shamu-chun ninkichik.

2. 3. Flexin verbal de imperatividad


La forma imperativa en qichwa se presenta en la segunda persona, en singular y en plu-
ral con sus marcas y, -ychik, respectivamente (-y cae en la raz verbal que termina en
i, por ello se la debe insertar a nivel escrito).

30
singular plural
shamu-y shamu-ychik
puri-y puri-ychik

2. 4. Derivacin verbal a partir de temas o races verbales


Este proceso de derivacin lo clasificamos en tres bloques. Tambin existen otros mo-
nemas y stos solo a manera de ilustracin y comprensin del qichwa general los regis-
tramos y los sealamos con un asterisco (*).

a) Decticos o direccionales
Este grupo de monemas sealan movimientos hacia determinadas direcciones, tambin
indica formas en que sucede la accin. En Ecuador, unos se manifiestan de manera de-
rivativa y otros se halla ya lexicalizados.
*-yku: hacia adentro: ya-yku-na.
*-rqu: hacia fuera: su-rqu-na.
*-rku: hacia arriba: wa-rku-na.
*-rpu: hacia abajo: ta-rpu-na.
-ykacha: oscilativo: puri-ykacha-na.
-mu: cis-translocativo: chaya-mu-na.

b) Relacionales
Estos monemas sealan relaciones de: induccin, uni-accin-reflexin, interaccin-re-
ciprocidad, cooperacin, etc.
-chi: induccin: miku-chi-na.
-ri: reflexivo: aspi-ri-na.
-naku: recproco: rima-naku-na.
*-ysi: asistivo: puri-ysi-na.

c) Aspectuales
Sealan la accin en forma de inicio, repetitivo, durativo, frecuentativo, etc.

*-ri- incoacin: puri-ri-na.

-ku: durativo: miku-ku-na.

*-pa: repetitivo: rima-pa-na.

-paya: frecuentativo: riku-paya-na.

-raya: continuativo: rima-raya-na.

-naya: desiderativo: miku-naya-na.

El sentido de *ri con valor de inicio an se escucha eventualmente en el habla ecuato-


riana. Acerca de pa, an quedan rezagos de este valor repetitivo en boca de los ancia-
nos; con frecuencia se ha asumido con valor de exhortacin, sobre todo en las oraciones
imperativas; y se nota siempre dos valores semnticos unidos.

31
Shamu-pa-y, ven, por favor.
Tiyari-pa-y, por favor, sintate.

2. 5. Derivacin Verbal a partir de races nominales


Estos monemas se ligan a ciertos nombres para conformar verbos.
-chi (<*-cha) factivo: wasi-chi-na.
-lli: que cubre: chumpi-lli-na.
-tuku: simulativo: runa-tuku-na.
-ya: transformativo: rumi-ya-na.
-y: verbalizador: yanta-na.

III. Morfemas o monemas Delimitadores

Se denominan delimitadores porque sealan el lmite de una expansin primaria o se-


cundaria; adems se conocen como independientes porque pueden aparecer en el su-
jeto, en el complemento o en el verbo.

3. 1. Indicadores de modalidad
-mi: evidencia constatativa: Wawa-mi kanchapi pukllan.
-shi: citativo: Wawa-shi kanchapi pukllan.
-cha: conjetural: Wawa-cha kanchapi pukllan.
-chu: interrogativo: Wawa-chu kanchapi pukllan?.

3. 2. Conectores
*-ri: reanudador: Wawa-ri, maypitak pukllan?.
-pash: aditivo: Wawa-pash kanchapimi pukllan.
-tak (<*taq): contrastivo: Kanpa wawa-tak kanchapi pukllan, mana shuktak wawa.
-rak (<*raq): continuativo: Wawa-rak kanchapi pukllanrakmi.
-a: discontinuativo: Wawa-a kanchapimi pukllan.
-lla: limitativo: Wawa-lla kanchapimi pukllan.

3. 3. Enfticos
-ka (<*qa): Wawa-qa kanchapimi pukllan.
*-puni: allin-puni.
-ya: rishun-ya.
-pacha: alli-pacha.
-ari: shamuy-ari.

32
Tercera Parte:

Sintagmtica

1. Estructura y componentes de la oracin


En la estructura de la oracin simple afirmativa se hallan tres componentes y de manera
preferencial, en el siguiente orden: sujeto, complemento, verbo (S.C.V). Sin embargo,
segn la intencin comunicativa y pragmtica del hablante cada uno de estos compo-
nentes puede intercambiarse de lugar u orden. En otras obras se representan como su-
jeto, objeto, verbo (S.O.V). Nosotros mantenemos la primera denominacin.

S C V
Inkakuna qiruta llimpishka
Kan churiman mikunata kurkanki
Wawa kanchapimi pukllan.

2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma


En la estructura oracional qichwa se detectan dos tipos de sintagmas: nominales y ver-
bales.

2.1. Sintagma Nominal


El sintagma nominal se puede estructurar de ncleo (N) ms sustantivo (Sus.), o ms
adjetivo (Adj.), o ms determinante (Det.). Cada uno de estos sintagmas pueden cumplir
distintas funciones dentro de la oracin: Sujeto, o complementos (CD, CI, CC). Los com-
plementos se manifiestan con sus marcas respectivas: los monemas funcionales o los
adverbios.

a) Sus. N
Rumi wasi
Allpa chaka
Tumi pampa

b) Adj. N
Sumak taki
Puka allpa
Killu sisa

c) Det. Gen. N
Paypa wawa
ukapa wasi
d) Det. Dem. N
Kay llama
Chay wasi

e) Det. Int. N
Pi wawa
Ima yura

33
f) Det. Indef. N
Wakin atallpa
Shuktak runa

g) Det. Num. N
Kanchis llama
Ishkay yura

h) Det. Cant. N
Asha muti
Achka puyu

i) Det. Ord. N
Shukniki pata
Sullka churo

2.2. Sintagma Verbal


El sintagma verbal se caracteriza por llevar como ncleo el verbo conjugado (V) y ex-
pansiones denominadas complementos: directo (CD), indirecto (CI) o circunstancial
(CC); el mismo sujeto se torna un complemento de manera discontinua y explcita. Cada
uno de estos complementos forman el sintagma verbal cuyo ncleo es el verbo como
ya hemos dichos lneas arriba, conjugado en los tres tiempos bsicos: presente, pasado
y futuro (ver flexin verbal de tiempo, nmero y persona, monemtica verbal 1).

2.3 Los Complementos


Los complementos del verbo son: CD, CI, CC (y el sujeto).

a) Sujeto
Es la explicitacin doble la misma que se manifiesta en la desinencia verbal de persona,
puede ser representada por los pronombres, sustantivos o una estructura que cumpla
la funcin de ncleo. El sujeto no lleva ninguna marca o monema especial indicador de
dicha funcin (excepto los delimitadores).

S V
uka yuya-ni.
Kan tushu-nki.
Allkumi waka-n.

b) CD
ste se presenta aglutinado con el monema ta y con verbos transitivos
Sara-ta tarpunki.
Muti-ta yanuni.

c) CI
Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta:
Wawa-man tantata kunchik.
Wawa-pak-mi chumpita awankichik.
Mishukuna-ta allpatami kichunchik.

34
d) CC
Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo ms los monemas funcio-
nales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con
los adverbios de: tiempo, lugar, afirmacin, negacin, duda, cantidad, modo.

Quito llakta-pi-mi kawsanchik.


Kunan-mi chayamuni.
Achka-mi shamushka.
Allimanta-mi purinchik.

3. La Oracin Qichwa
La oracin qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su
estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) segn su estructura (simple o compleja).

3.1. Oraciones segn su estructura y tipo verbal


Aqu se tratan de tres tipos de oraciones segn la estructura verbal.

a) Oraciones transitivas
Se conforman con verbos que requieren para la explicitacin de su comunicacin del
Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tene-
mos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc.
Sarata pallanchik.
Ukata mikunki.
Warata takshankichik.

b) Oraciones intransitivas
Se hallan conformadas de complemento circunstancial.
Kushillami kawsanchik.
Pakarinkama puurka.

c) Oraciones copulativas
Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay.
Allimi kanchik.
Yachachik tukurka.
Sisashina rikchan.
Wasikunami tiyan.

3.2. Oraciones por su modalidad


Se clasifican en varias clases
a) Oraciones afirmativas
Portan, a veces, el monema -mi:
Yachachik-mi kanchik.
Pukina shimipi rimashkanchik.

b) Oraciones negativas
Llevan la marca lexical mana y el monema ligado chu en forma discontinua.
Manami yachachik-chu kanchik.
Mana shamushka-chu.

35
c) Oraciones prohibitivas
Llevan la marca lexical ama ms el monema ligado chu en forma discontinua. (Ver
oraciones imperativas).
Ama llakilla-chu kaychik.
Ama wakay-chu.

d) Oraciones dubitativas
Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (-
cha).
Pay ichapash shamunka.
Payka shamunka-cha.

e) Oraciones interrogativas
Se presentan bajo dos formas:

i) Con monema ligado -chu


Este signo ayuda a la especificacin del acto comunicativo a nivel escrito:
Yachachik-chu kanki?
Chay muyuka, muruchu-chu kan?
ii) Con monema ligado -tak
Estas oraciones se manifiestan enfatizadas con el monema tak (<*taq) ligado a los pro-
nombres interrogativos: pi, ima, maykan, o en sus formas pluralizadas o en su condicin
de determinantes interrogativos.
Pi-tak shamushka?
Ima yura-tak wiakun?

e) Oraciones interrogativo-negativas
Se conforman aadiendo al adverbio mana la marca chu:
Mana-chu shamunki?

f) Oraciones imperativas
Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son y, -ychik,
respectivamente.

Singular plural
Shamu-y shamu-ychik.

3.3. Oraciones por su complejidad estructural


Se clasifican en dos grandes grupos: estructura simple y estructura compleja.

a) Las oraciones simples


Para nuestro caso, son aquellas que portan un solo sujeto relacionado con una o varias
acciones o con su(s) predicado(s) respectivamente.
Wawakuna kanchapimi pukllan.
ukanchikka tushunchik, takinchikpash.

b) Oraciones complejas
Son las que portan varios sujetos relacionados con sus predicados respectivos.

36
i) Estructuras conjugadas
Wawaka pukllan, yayaka awanmi.

ii) Estructuras no conjugadas


Las estructuras subordinadas pueden cumplir funciones de complemento directo o cir-
cunstancial.
Kan shamu-chun nirka.
Pay shamushkata yachanchik.
Wawa shamu-kpi mamaka rirka.
Pay chayamu-nkakama shuyashun.

37
Abreviaturas

1. Topnimos

amz. Amazona
az. Azuay
bo. Bolvar
Bol. Bolivia
ca. Caar
chi. Chimborazo
co. Cotopaxi
gua. Guayas
im. Imbabura
lo. Loja
na. Napo
or. El Oro
ore. Orellana
pa. Pastaza
Pe. Per
pi. Pichincha
S. Sierra
sc. Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolvar)
sn. Sierra norte (Pichincha, Imbabura)
ss. Sierra sur (Caar, Azuay, Loja)
suc. Sucumbos
tu. Tungurahua
za. Zamora

2. Gramaticales

adj. adjetivo (puka, alli, sumak)


adv. adverbio (kunan, karu, allimanta)
C. complemento
C. consonante
cant. cantidad
CC. complemento circunstancial
CD. complemento directo
CI. complemento Indirecto

38
con. conector (chaymanta, shinaka, shina kaspaka)
CV. consonante y vocal
CVC. Consonante- vocal-consonante
dem. demostrativo
det. determinante (wakin, ukapa, pi)
excl. exclamacin (aaaw, alalay, imanash)
gen. Genitivo (-pa: uqapa, paypa)
indef. Indefinido
Interj. Interjeccin
int. Interrogativo, interrogacin
N. ncleo
num. numeral, nmero (shuk, ishkay, pichka)
onom. onomatopeya (kulun, tulun, tuntn)
ord. ordinal (awpaniki, shukniki, ishkayniki)
preg. pregunta
pron. pronombre (uka, kan, pay, kay, chay)
s. sustantivo, nombre (urku, wayku, inti, killa)
S. sujeto
SCV. sujeto, complemento y verbo
sin. Sinnimo (kucha, walun)
v. verbo (kawsay, puriy, wauy)
var. variante, alternancia (chimpalu, tsimpalu, simpalu)
V. vocal (a, i, u)
VC. Vocal-consonante

3. Siglas

ALKI Academia de la Lengua Kichwa (ver KAMAK)


ANAZPPA Asociacin Nacional Zpara de la Provincia de Pastaza
CEE Conferencia Episcopal Ecuatoriana
CIEI Centro de Investigaciones Educativas Indgenas
CNV-Q Campamento Nueva Vida - Quito
CONAIE Confederacin de Nacionalidades Indgenas del Ecuador
CONPLADEIN Consejo de Planificacin y Desarrollo de los Pueblos Indgenas
DINEIB Direccin Nacional de Educacin Intercultural Bilinge
DINSE Direccin Nacional de Servicios Educativos
DIPEIB Direccin Provincial de Educacin Intercultural Bilinge
EBI Educacin Bilinge Intercultural
EIB Educacin Intercultural Bilinge
ECUARUNARI Ecuador runakunapak rikcharimuy
EIBAMAZ Educacin Intercultural Bilinge para la Amazona
FEINE Federacin de Evanglicos Indgenas del Ecuador.
FENOCIN-E Federacin Nacional de Organizaciones Campesinas, Indgenas y Ne-
gras del Ecuador.
GTZ Agencia Tcnica de Cooperacin Alemana
IEQ Instituto de Estudios Qichwas
ILL/PUCE Instituto de Lenguas y Lingstica-PUCE
ILV Instituto Lingstico de Verano

39
INCC Instituto Nacional de Capacitacin Campesina
KAMAK Kichwa Amawta Kamachik (Academia de la lengua kichwa)
LAEB-UC. Lingstica Andina y Educacin Bilinge/Universidad de Cuenca
ME Ministerio de Educacin
ONGs Organizaciones no Gubernamentales
PLEIB Programa de Licenciatura en Educacin Intercultural Bilinge
PRODEPINE Proyecto de Desarrollo de los Pueblos Indgenas y Negros del Ecua-
dor
PUCE Pontificia Universidad Catlica del Ecuador
SEPDI Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural / ME
SEIC Sistema de Escuelas Indgenas de Cotopaxi

4. Simbologa lingstica

[] indica representacin fontica.


// indica representacin fonolgica.
<> indica representacin ortogrfica.
() indica formas opcionales.
> indica que lo que precede da lugar a lo que sigue: *uspun > pusun.
< indica que lo que precede se deriva de: pusun < *uspun.
* el asterisco seala una forma etimolgica o reconstruida: *ya-yku-y.
** los dos asteriscos sealan que la reconstruccin se basa en concepciones y
datos histricos.
. el punto seala el lmite silbico.
- el guin seala lmite fonemtico de monemas ligados: kay-pi-mi.
~ indica que la entrada que se ubica en este lugar.
// seala un fonema africado palatal.
/ly/ seala un fonema lateral palatal.
// seala un fonema lateral palatal.
// seala un fonema fricativo palatal sordo.
// seala un fonema fricativo palatal sonoro
/ts/ seala un fonema africado dental sordo.
/R/ seala una vibrante mltiple.
/0/ seala ausencia de fonema o marca cero.
FN seala una frase nominal.
FV seala una frase verbal.
O seala una oracin.
OC seala una oracin compleja.
OS seala una oracin simple.
Rn indica raz nominal.
Rv indica raz verbal.
SN seala un sintagma nominal.
SV seala un sintagma verbal.
Tv indica tema verbal.

40
Kichwa - Castellano
A
achachay [aaay, aaaw, atsatsay] in- Asha kunuklla allpapimi achirataka tarpun.
terj. expresin de fro. Yapa chiri kakpi rimay. achukcha [auka, auga, auxa] s.
Wawakunaka achachay nishpa chayamun. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
Sin. Chiri chiri. waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, ya-
achachaw [aaaw, auuy] interj. amz. nushpa mikuna yuyu.
expresin de calor. Yapa rupay tiyakpi rimay. Wasipika achukcha lukruta mikurkani.
achachaw, mikunaka rupakmi kashka. achupalla [aupalya, aupaa, aupilya]
Sin. Araray, rupakuk. s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla cha-
achka [aka, aika, aka] adv. bastante, warshina, sunilla amuk pankayuk yura.
harto, mucho. Imatapash tawkata, tawka ti- Allpa saywapimi achupalla yurataka tarpuni.
yakta, mana ashallata rikuchik. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Chakramantaka achka saratami pallarkani. Pitapash piachishpa rimana.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llas- Yayaka yankamanta, wawatami ahan.
hak. Sin. kamina, takurina.
achik [aix, aig, ai] s. luz, claridad, claro. akankaw [akagaw, akagu] s. amz. varie-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik dad de pava. Aw aw nishpa takik, yana pat-
llipyarik; imatapash rikunkapak kak. payuk, puka kunka hatun pishku.
Tamya punchapika achikka mana rikurinchu. Akankaw pishkuka sachapimi kawsan.
achiklla [aixlya] adj. lcido, claro, ntido. akapana [akapana, xakapana] s. s. remo-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik lino de viento. Sinchi wayra tukuyta hatari-
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. chishpa muyuk.
Tamya punchaka mana achikllachu kan. Wasi katataka akapanami aparka.
Sin. chuya. akapana [akapana] s. Jpiter. Intipa ayllupi
achikmama [aikmama, aimama] s. S. tiyak rumpu.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. akcha [aka, axa, aga] s. pelo, cabello.
Achikmamaka achikwawamanka tantatami Runapa umamanta au puchkashina wiak.
kamarin. Akcha rutuchishka kashpapash runallatakmi
achikyana [aixyana, aigyana] v. brillar. sakirin.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. akcha shuwa [aka uwa] s. s. liblula,
Killaka amsa tutapimi achikyachin. cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar-
achikyaya [aikyaya, aiyaya] s. S. pa- mak chillikshina rikurik.
drino. Wawata shutirikukpi markak kari. Akchashuwaka larkapimi tiyan.
ukaka, kay wawapa achikyayami kani. Sin. chikaru.
achillik-yaya [ailikyaya, ailyaya, atsil- akichana [axiana, akiana] v. s. cernir en
yaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tu- harnero o en cedazo. Achka hutkuyuk antapi
kuyta ushak, tukuyta kuk. imatapash shushuna.
Achillikyayami yachaytaka ushachirka. Palanta hakutachu akichakunki?
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, Sin. Shushuna.
achillyaya. akirinri [axiriri, axiximbri, axikimbri] s. jen-
achira [aira, aera, atsira] s. achera. Pa- gibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
pashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
mikuna hampi.
43
AKLLANA

Kunka nanakpika akirinrita timpuchishpa up- Mapa allpawan pukllakpika akwasmi lluk-
yarka. shin.
akllana [aglyana, agana, alyana] v. elegir, 2. s. pelusa. Wakin kurukunapa, pankaku-
escoger, seleccionar. Allita rikushpa hapina. napa kashalla utu millma.
Mamaka kamchankapakka raku saratami ak- Kaspita llakllakpika akwasmi llukshin.
llan. Sin. 1 Izi, shikshi.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkaris- ala [ala] s. amz. hongo. Sisashina, wanuku-
hpa harkarishpa mana alli rimana, wataris- napi, ismu kaspikunapi wiak. Ismu kaspi-
hpa rimana. manta mikuna alata apamuni.
Manuel wawaka manchaymanta akllurka. Sin. Kallampa.
Sin. Harkarina, shimi-watarina. alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expre-
akma [agma, akma] adj. sc. Que no se co- sin de temor, miedo o lstima. Mancharis-
cina. Wakin murukuna yanukpipash mana hpa kapariy, rimay.
chayak, mana yanurik. Wawaka machakuywan mancharishpa ala-
Akma papakunatalla yanushkanki. lay nishpa kaparirka.
2. papas peladas que al no ser remojadas alama [alama, ala] s. amz. Trato entre ami-
toman una coloracin amarillenta. Llushtis- gos y compaeros. Antisuyu runakuna kari
hka kipa mana yakupi churakpi killuyashka mashipura riksirinkapak rimay.
papakuna. ukapa alamaka chuntata apamuni, nirka.
Akma papataka pipash mana mikunchu. alapana [alapana, alazana, arapana] v.
Sin. 1 Llumi, kaluk. snc. liar, rematar. Sinchita watashka sakiri-
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar. chun nishpa maytapash kutin achkata pi-
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra lluna.
llukshina. Palanta allita pukuchun nishpa alaparkani.
Hayak aswata upyashpami payka aknirka. 2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankuku-
2. dudar. Imatapash mana aishpashina, ma- nata ashankata awankapakshina churana.
nashina yuyay charina. Warmipa akchata ama kacharishka kachun
Kushipata rimashkata achkatami aknini. nishpa alapakuni.
Sin. akitana. 3. v. manera peculiar de pelear, especial-
aksu [axsu, aksu] s. tipo de falda. Anakus- mente las mujeres. Warmipura makanakuna.
hina, warmipa churana. Chay warmikuna alapanakurka.
Sisa kuytsaka mushuk aksutami churakun. Sin. 1-2 Chaknarina.
Sin. anaku. allawka [<*alyawka] s. lado derecho. Lluki
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta chimpapi kak manya.
tukata llukshichishpa shitana. Wakin runakunaka allawka makiwan sinchi-
Yachana pachapika mana aktunichu. tami llamkan.
Sin. Tukana. Sin. Paa, alli.
akuna [akuy] v. sn. masticar. Mikunata kiru- allana [alyana, aana] v. s. sacar, excavar.
kunawan kashtuna. Imatapash surkunkapak, imatapash satinka-
Hatunyayaka kamchata chayrak allimi pak allpata hutkuna.
akurka. Ukata, papatapash allamuni.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana. 2. v. Nivelar, igualar, aplanar. Allpa kurpaku-
akwa [akwa, axwa] s. amz. rbol de canelo. nata hillaywan waktashpa pampayachina.
Mishkilla ashnak kaspi, sau tullpuyuk kara Wasita rurankapak yana allpata allakuni.
yura. Sin. 2 Pampayachina.
Akwa karapa yakuta upyanaka allimi kan. alli [alyi, ai, ai] adj. bueno, bien. Mana mi-
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz. llay shunkuta charik, imatapash sumakmi
sarna. Karapi llukshik unkuy. kan ninkapak rimay.

44
AMARU

Wakin mishukunallami alli shunkuyuk kan. dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa.
2. lado derecho. lluki manyapi tiyak. Allpaka millmaka awankapakmi allipacha
Wakinkunaka alli makiwan apash killkan. kan.
Sin. paa, allawka. allpamama [alypamama, alpamama] s.
allichina [alyina, aiina, aliina] v. arre- lugar donde se vive, la tierra. Maypi kawsan-
glar, componer, adornar, decorar, modificar, chik
mejorar. Mana alli kakta sumakyachina, wak- Allpamamapi tukuy muyuta tarpunchik.
llishkata alliman tikrachiy. allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspi-
Kay punkutami allichirkani. kunapi, sara kuruntakunapi wiak, puka uch-
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru pashina.
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpi- Rupashka yantapika allumi rikurin.
pash wakaychina. 2. s. amz. chicha de yuca asada. Kusashka
Wiwata rantinkapak kullkita allichikuni. lumukunamanta rurashka aswa.
Sin. 1 sumakyachina. Alluta rurankapak lumuta kusakuni.
allikana [alyikana, aikana, alikana] s. Sin. Pula.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana. almayari [almayari] s. amz. tejido de hojas
Allikanata charinkapakka alli mikunatami mi- de palmera. Wasita kumpankapak chilli pan-
kuna kanchik. kamanta, chincha pankamanta, shiwa pan-
allilla [alyilya, aila] adv. cuidadosamente, kamantapash awashka.
con cuidado, despacio. Imatapash ama pa- Mushuk wasitaka almayariwan katak rinchik.
kirichun, ama wakllirichun, ama piarichun ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkan-
nishpa hawalla ruray. kapak, sakichinkapak rimay.
Mamaka shilata allilla apamunki, nirka. Wasimanka ama rinkichu.
2. adv. bien. Imapash alli kak. amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflama-
Unkushkaka ami allilla kan. cin de ganglios. Runapa kunkapi shuk rum-
Sin. 1 Allimanta. pashina, punkirishpa llukshirik.
allimanta [alyimata, alimanda] adv. cuida- Juana warmika amakulu unkuyta charin.
dosamente, con cuidado, despacio, poco a amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios
poco. Imatapash ama pakirichun, mana sin- quiera. Mana munashka ama paktachun.
chita rurana. Amallatak yachashkata kunkarinkichu.
Mankataka allimanta apamunki. Sin. amatak.
Sin. Allilla. amankay [amankay, amankaya] s. lirio,
alliyana [alyiyana, aliyana, aiyana] v. sa- azucena. Shuk sisa ayllu.
narse, curarse. Unkushkamanta, chukriris- Amankay sisaka pampapi wian.
hkamanta hampirina. amapash [amapa, amapi] adv. aunque
Sin. Hampirina. no. Ama nikpipash imatapash ruray.
allku [alyku, alku, aku, aku, aku] s. perro. Paykuna amapash shamukpi uka rirkani.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa. amarak [amarak, amara] adv. s. todava.
Wasita kamachun nishpa piak allkuta cha- Imapash chayrak ama rurarichun nishpa har-
rini. kay.
allpa [alypa, alpa, apa, apa] s. tierra, Hampishka kashpaka amarak kanchaman
polvo, terreno.Tukuy ukanchikpa awipi llukshinachu.
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan. Sin. Chayrak ama, manarak.
Tawka wakchami mana allpata charinchu. amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy ma-
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna. chakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wi-
Irki allpa kashpami mana alli pukuchin. watapash mikuklla, yakupipash sachapipash
Sin. 2 Sacha. kawsak.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camlido an- ukapa allkuta kunan puncha shuk amaru

45
AMATAK

mikurka. Hatunmamaka llama millma anakuta chura-


amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera. rin.
Mana munashka ama paktachun. Sin. aksu.
Amatak yachashkata kunkarinkichu. ananas [ananas, anunas] s. amz. fruta si-
Sin. amallatak. milar a la chirimoya. Killu pukuk, mishki yurak
amawta [amauta, amawtax] s. sabio, cien- mikunayuk muyu.
tfico del incario. Inkakuna kawsashka pa- Ananas muyuta paktanarayku yuramanta ur-
chapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa. markani.
Tawantin suyupika achka amawtami anchayana [achayana] v. s. empeorarse,
kawsarka. agravarse en una enfermedad. Kari, warmi,
Sin. Yachak. ima kashpapash ashtawan unkurishpa ka-
aminta [amida] adj. sn. inspido. Kachita, tina.
mishkita mana charik mikunakuna. Sisaka uhu unkuywanmi anchayakun.
Rosaka aminta mikunatachu yanukun? Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay.
2. aptico, sin gracia. Shuk killasiki, imata- anchuchina [anuina] v. quitar, mermar.
pash mana rimayta, rurayta munak runa. Ima harkakunatapash shuktak kuskaman
Chay runaka amintami tukurka. churana.
Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla, Antawa purichun anmanta rumita anchu-
chama, hamun, uku. chirkani.
amina [amina] v. hastiar, empalagar, hartar. 2. restar. Achkamanta mashnatapash kichus-
Ima mikunamanta, shukkunamantapash hka kipa mashna puchushkata yachana.
shaykuna. Yalli kuykuna mirakpi katushpa anchuchini.
Payka aswa upyanataka mana amirkachu. 3. s. resta. Achkamanta mashna puchus-
ampana [apana, ampana] v. s. bostezar. hkata yupaykunawan yachay.
Puunayakpi shimita paskana. Kunanka anchuchiykunataka ami yacha-
Wawaka yarkaymanta amparka. kunchik.
Sin. Haynalliy. Sin. suchuchina.
ampuku [abuku] interj. expresin que de- anchurina [auna] v. retirarse, apartarse,
nota irona (no friegues). Pipash watukashpa quitarse. Maykanpash shukman rina.
asikpi yankami niwanki ninkapak rimay. ami wakraka anmanta anchurikun.
Pay ukata asikpimi ampuku nirkani. Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina.
amsa [amsa, asa] adj. sc, amz. oscuro, ti- anka [aga] s. ave de rapia, guila. Chu-
niebla, crepsculo. Yana tutashina. chita, urpita mikuk pawak hatun pishku.
Amsa kakpika ama llukshinkichu. Sisapa chuchita anka mikun.
Sin. llantu. ankara [agara] s. snc. recipiente grande
amullina [amulyina, amuina, amulina] v. de mate. Yapa hatun pillchi.
engullir; traer algo en la boca. Mikunata shimi Ankarapichu mutita, challwantin
ukuman kachana. hapirkanki?
Amuklla sara kamchata amullini. 2. adj. excesivamente ancho. Imakunata-
ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina, pash yapa patak kak.
aycha karapi wiak. Ankara muchikutami rantipashkanki.
Kari wawapa rikrapi ana wiakun. ankas [angas, aga] adj. azul. Hawapa-
anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak. chashina rikurik tullpu.
Kay rumika anakmi kan. ukanchikka ankas muchikutami charin-
Sin. Sinchi. chik.
anaku [anaku] s. saya, falda. Warmikuna 2. adj. amz. pintn. Manarak pukushka mu-
chumpiwan wiksapi watarishpa churarina yukuna.
pachashina. Kay pakayka chayrak ankasmi rikurin.

46
APARINA

anku [agu] s. vena, arteria; raz. Aycha Llullu aswa.


ukupi yawarta tukuy aychaman pushak was- Llullu antunchita upyashpa unkushka kani.
kashina. 2. chicha de maiz tierno. Chukllu sarata allu-
ukapa ankupika mapa yawarmi huntashka. wan kimsa punchapi apiyachishka washa ru-
2. s. gua de una planta o del bejuco. Yura- rashka aswa.
kunapi, kiwakunapi llullu waskashina llukshik. Yakunayaywan kani, atunchita karaway.
Sampu ankutaka ama pitinkichu. Sin. 1, 2 Kushuk, tikti.
3. s. hojas delgadas de cabuya seca. aanku [aagu, aigu] s. hormiga. Usas-
Chawar kiru sikipi wiak pankakuna. hina rumi ukupi, yurapi kawsak puka, yana
Chawar ankuwanmi waskata rurakuni. uchilla wiwa.
4. s. amz. tipo de bejuco. Sachapi hatun yu- Runakunaka aankushinami tantanakunchik.
rakunapi kipiriyak waskashina. aaay [aaay, ananay, aaaw, ananaw]
Patas yurapi ankukuna huntashka. interj. s. expresin para referirse a algo her-
Sin. 1sapi. moso. Imakunapash kuyaylla rikurik, sumak
ankulla [agulya, agua, angura] adj. cau- rikurik.
choso; enserenado. Kanchapi pakarichikpi Anti suyu kuytsaka aaaymi karka.
asha llampuyashka. aas [aas, aagu, aigu] s. zorrillo. As-
Kay ukshaka ankulla pakarishka. hnak aychayuk uchilla allkushina allpata
2. adj. medio mojado. Manarak alli chakiris- allankapak tuta llukshirik.
hka takshashkakuna. Kay tuta aas ukata allashka.
Ankulla kaspika mana rupanchu. apachi [apai] s. carga, maleta. Hatun kipi.
ankuyana [aguyana] v. marchitarse, Kay apachitaka yachakuk churimanmi
secarse. Yaku illakpi, llantu illakpi yurakuna kachakuni.
tarpushka chakiriy kallarina. apachina [apaina] v. hacer cargar. Imaku-
Yalli usyay kakpi chakra ankuyashka. natapash washapi churana.
Sin. Wauyana, chakiyana, urmayana. Kurika yantatami wiwaman apachin.
ansa [asa] det. sc. amz. poco. Ashalla, apamama [apamama, apama] adj. s. vieja;
mana achka. abuela. Achka watayuk apa warmikunata
Ansa allpata charini. ninkapak shimi.
Sin. asha. Apamama warmikunaka ninan yachakku-
anta [ata] s. cobre, meta; fierrol. Mankata, nami kan.
achik ankukunata, shukkunatapash rurana Sin. Paya.
puka tullpuyuk rumishina. apamuna [apamuna] v. traer. Imatapash
Anta waskaka sinchimi kan. karumanta paktachimuna.
antawa [atawa, antawiwa] s. carro, veh- Juan mashika wakrata achu apamurka?
culo. Antamanta rurashka, pirurushina apankura [apagura] s. amz. cangrejo.
chusku chakiyuk, runata, kipita aparik. Chunka chakiyuk, awpaman washaman,
Tukuykuna antawapi shamunchik. alliman llukiman purik, yaku rumi ukupi kaw-
Sin. Anta-chuna. sak wiwa.
anti [ati, andi] s. regin oriental; oriente, Apankurata yakupi mashkakuni.
este. Inti llkushina. apapa [apapa] s. amz. bho negro de
Intika antitami llukshin. pecho amarillento. Uchpa tullpu millmayuk
Anti suyu [atisuyu] s. regin oriental del tutapi tun tun rikrata uyachik pishku.
Tawantin suyu. Inkakunapa pachapi inti lluks- Wawaka apapa wakakpilla a mancharin.
hina Cuzco llaktaman sakirik suyu. Sin. Kukupa.
Kanka Antisuyu markamantami kanki. aparina [aparina] s. manta para cargar.
Sin. inti suyu, sacha suyu. Wawakunata, imatapash washapi churashpa
antuchi [adui] s. amz., ss. chicha tierna. shuk pachawan pilluriy.

47
APARINA

Kay aparinawan wawata pachallichini. Sin. Kuraka, pushak, apak.


Sin. pintu. apu [apu] s. amz. tipo de insecto. Uchilla
aparina [aparina] v. cargar. Imatapash chillikshina, hapikpi ashnak wiwa.
waskawan watashpa washapi churay. Apu kuruta hapishka makiwan hilluta
Palantawan ashankataka llashak kakpimi hapini.
mana aparirkani. Sin. Manchu.
2. cargar frutos el rbol. Ima yurakunapash apunchik [apunik, apuni] s. nuestro
muyuyuk tukuk. dios; Jess. Pachakamak kachashka, chaka-
Shau yuraka ami aparishka. tapi waushka runa.
apay [apay] s. paquete, bulto. Imapash kur- Iik runakunaka apunchiktami kuyan.
pashka allita watashpa maymanpash kacha- Sin. Achillikyaya.
nalla. apunchik-wasi [apunik wasi] s. iglesia,
Kay apayta Quito llaktaman kachasha templo. Pachakamakta willankapak, maan-
nini. kapak rurashka wasi.
Sin. Kipi, kipishka, watashka, maytushka. Iikkunaka punchantami apunchikwasiman
apana [apana] v. llevar. Imatapash kay- rin.
manta maymanpash yallichina. Apya yala [apya yala] s. continente ameri-
Kay kamuta yachanawasiman apakunchik. cano. Aztecakuna, mayakuna, chibchakuna,
api [api] s. mazamorra, colada, sopa. Kuta- inkakuna kawsashka hatunllakta.
kunata yakuwan chakrushpa yanushka mi- Apya yalapika achka chikan runami kawsan.
kuna. Sin. Pantinsaya.
Waa apita mashaman kararkani. ara [ara] s. sc. Tipo de piedra; mineral. Allpa
2. adj. suave. Imakunapash mana sinchi kak. ukupi tiyak rumi.
Api palantata apamunchik. Chay urkupika kuri ara rumimi kaman.
3. adj. amz, sc. Dbil. Mana sinchi aychayuk araray [araray, araw, aRaRay] interj. s. ex-
runakuna. presin de calor o quemante. Yapa rupaymi
Api kashkamanta payka mana yachankapak ninkapak rimay.
rirka. Rumiawi wawaka chakipi rupak mikuna ur-
Sin. 1katu; 2 utu, sampa, llampu; 3 irki, makpika araray nirka.
kalak. Sin. achachaw.
apichu [apiu] s. camote. Papashina allpa araw [araw] s. amz. variedad de lora. Way-
ukupi pukuk. lla patpayuk, rimayta yachapayak, uma
Apichutaka uuntin mikunchik. chawpipi killu patpayuk, araw araw kaparik
Sin. kumal. hatun pishku.
apiw [apiw, apyu, abiu] s. caballo. Ushkuta Kanka llullu arawtachu hapirkanki?.
ashtawan yalli hatun wiwa, imatapash arawi [arawi, xarawi] s. poesa de la litera-
aparinkapak alli. tura kichwa. Sumakyachishka rimaykuna.
Runa llaktakunapika ashtawan apiwkunami Runa ayllukunaka may sumak arawikuna-
raymipak mutsurin. tami charinchik.
Sin. Hatun paku. arawikuk [arawik, arawikuk] adj. poeta. Al-
apiyana [apiyana] v. suavizarse. Muyuku- lichishka rimayta rimak, killkak runa.
nata, ima murutapash yanukpi amukyana. Arawikukka wawakunata kusichinmi.
Mutika yanukukpillatak apiyarka. ari [ari] adv. si. Munanimi ninkapak rimay.
Sin. Kapiyana. Ari, kayami yanapankapak shamusha
apu [apu, apux, apug, apuk] s. jefe, sobe- yuyani.
rano, autoridad. Hatun tantanakuypi runaku- arina [arina] v. estrenar; impermeabilizar.
nata pushachun shutichishka runa. Mushukta imatapash yachachina.
Apu pushakta akllayman rini. Mushuk mankata arikuni.

48
ATUK

armana [armana] v. baar. Ukkuta may- rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla
llana. kakuy, chukrichiypash.
Wawata kunuk yakuwan armachikuni. Chawar kashaka sinchita aspin.
asha [aa] det. poco. Mana achka. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
Asha kullkita maankapak rikuni. kutashkata yakuwan mishkiwanpash
Sin. Ansa, piti. yanushpa, pukuchishpa upyana.
ashalla [aalya, aala] adv. muy poquito. Raymipika hura aswatami upyani.
Ashtawan piti. aswana [aswana, asana] v. preparar chi-
Kapika, yakuka ashallami llukshin. cha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
ashanka [aanka, aanga] s. canasta de yanushpa pukuchina.
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, ya- Lumu kutata yanushpa aswakuni.
nuna ukupi mikunata, aychata churankapak atakapi [atakapi] s. variedad de boa gi-
warkurayak. gante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
Ashankapi aychata churani. amaru.
ashi [ai] adj. s. amante. Sawarishka kipa Yaku manakunapi tuta purinaka llakillami
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata atakapi rikurin.
charik. ataku [ataku] s. ss. sangorache. Kapulis-
Ashita rikunkapak shamuni. hina pankayuk, nanaykunata hampik, miku-
Sin. Wayna, kuyak. napash yuyu.
ashnak [anax, asna, anak, asnak, anag, Apita atakuwan yanuni.
asnag] adj. oloroso (agradable o desa- atallpa [atalypa, atalpa, atapa, atawallpa,
gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. atapa, ataba, atia, atilpa, atilba, atilypa,
Mishki ashnak sisata tarimuni. atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
ashnana [anana, asnana] v. oler. Imapash kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
ukanchikpa sinkaman mutkirik. hatun pishku.
Ishpinku pankaka yapata ashnan. ukapa wasipika atallpata mikurkani.
ashtawan [atawan, astawan, ataun] adv. Sin. Wallpa.
ms, adems. Imapash charishka, tiyashka, atatay [atatay] interj. expresin que denota
munashka hawa yapa kak. asco. Imakunapash mana alli ashnak.
Mishki mikunata ashtawan mikunayan. atatay! Aychaka a ismushkami kashka.
Sin. yapana. Sin. millanay.
ashtana [atana, astana] v. acarrear, tras- atina [atiy] v. vencer, poder, sobresalir. Ut-
ladar, transportar. Imatapash shukmanta kalla imatapash mishashpa rurana.
kutin shukman churay. Utkashun nishpa payta llankaypi atirkani.
Yakuta pukyumanta wasiman ashtakuni. 2. porfiar, exigir, insistir, apurar, prevalecer.
asichik [asiik] s. bromista. Imatapash Maashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
asichinkapak rimashka. maana.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta Kanka, ima nishpatak atikunki?
asichinllami. 3. sc. hablar demasiado.Yapata rimana.
Sin. nuspa. Payka imata rimashpapash atikunmi.
asina [asina] v. reir, burlar. Imatapash yuya- Sin.1 Mishana; 2 utkana.
rishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shi- atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornu-
miwan kushiyarina. dar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Kushilluka kanwanmi asikun. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash au payka atsikyan.
rawashina kak. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo. Al-
Allpapi shuk aspita rurashpa sakini. lkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
aspina [aspina] v. raspar, araar, escarbar, kawsak wiwa.

49
ATUK SARA

Atukka puka atallpata hapishka. Rumi awika sinchi awkami karka.


atuk sara [atux sara] s. maz silvestre. 2. persona inadaptable a las costumbres de
Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik un pueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa.
kiwa. Payka kay llaktapika awkami kan.
Warata atuk sara muyuwan takshani. Sin. 1. makanakuk.
atupa [atupa] s. s. maz plagado.Yana ku- awki [auki] adj. prncipe, persona noble; sa-
tawan chakrurishpa ismushkashina tukushka cerdote; divinidad. awpa pachapi ushayyuk
sara. runa.
Kunanpika chukllukunapash atupami tukun. Ataw wallpaka awkimi karka.
2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi. awkish [auki] s. comida ritual de los fune-
Kanka atupa warmishinami mana kallpanata rales. Runa wauypi chakrushka mikuna-
ushanki. kuna.
3. ss. necio. Mana imatapash uyak. Awkish mikunata ruraytami yachani.
Atupa kashkamanta yachakukta kamirka. awkish [auki] s. danza del ao nuevo.
Sin. 2 Paya; 3 uparinri. Mushuk watapi tushuna.
atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki Runaka awkishta tushun.
illak wiwa, llukashpalla pampakunapi awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu]
llawsata sakishpa purik kuru. s. sc. repartidor de alimentos en las fiestas.
Tamya pachakunallapimi ashtawan atyakku- Raymipi mikunata rakik.
naka rikurin. Churi sawarikpika awlakanukuna mikunata
Sin. Unik. rakirka.
awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar. Sin. Mulumasha.
Chakatashpa rurashka kaspi. awllina [awlyina, awina, alwina] v. s. urdir.
Jos awanakaspipimi makanataka awan. Churanata awankapak puchkakunata kaspipi
awasi [awasi, agwasi] adj. amz. inepto en allichina.
la caza y pesca. Wiwata, challwatapash Yachakuk puchkata awllin.
mana hapinata ushak runa. Sin. allwina.
Chay karika awasimi rikurin. aya [aya] s. cadver. Waushka runa.
awana [awana] v. tejer. Churanakunata, Kaynaka ayata wantushpa aparkachik.
imakunatapash achka puchkata chimpachis- 2. fantasma, espritu; poder, fuerza. Chawpi
hpa rurana. tuta unkushkapa awipi runashina rikurik.
Maykankunaka chumpikunata awan. Runa yuyaypi manchachishpa purik.
2. v. amz. Poner cubierta a la casa. ukapa Uchilla wamrataka ayami manchachishka.
wasita wayuriwan awarkani. 3. silvestre. Imapash mana tarpushpa wiak.
3. v. amz. Hacer objetos de barro. Manka all- Aya kiwaka achkata wianllami.
pawan kallanata ruray. Sin. 1. wauska; 2. ushay, kallpa, samay; 3
Anti suyupika shinami mukawatapash sacha.
awanchik. ayampakuna
awinchina [awinina, awinina] v. ss. re- [ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc.
sembrar. Mana wiashkakunapi kutin tarpuy. sancochar, soasar. Hawa hawalla yanushka-
Sarata kaspiwan utkushpa awinchinki. kuna, kusashkakuna ruray.
2. rellenar. Allpawan, imawanpash anpi mikunkapak challwata ayampa-
chushakkunata huntachina. kunchik.
Yachakukka shuyukunata awinchin. Sin. Hawchana.
Sin. 1 Katichina, 2 huntachina. ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. ce-
awka [awka, awkak] adj. guerrero, militar, menterio, panten. Waushka runapa ay-
soldado. awpamanta pacha sinchi runa, mi- chata pampana.
llay, makanakuk runa. Tukuy runakunami ayapampapi ayakuna-

50
AYSANA

man karankapak rinchik. rik rini.


ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shuk- ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad.
niki killa. Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana
Ayar killapika aya pampaman waushkaku- suyu.
nata rikunkapak yuyarinkapakpash rinchik. Runakunaka ayllullaktata charinchik.
aycha [aya] s. carne. Runakunapa, wiwa- ayllu shuti [aylyu uti, ayu uti] s. apellido.
kunapa tukuy ukku. Yayamamamanta chaskishka, mana chinkar-
ukaka challwa aychatami kusakuni. ishpa katimuk shuti.
2. cuerpo. Kawsakkunapa ukku. ukapa mashipa ayllushutika Pichisakami
Tukuy aychami nanawan. kan.
Sin. 2 Ukku. aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki
ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash uma- killa.
chishpa kushka. Aymuray killapika llamkakpa punchami kan.
Kachita rantikukpi aykita rurarka. ayri [<*ayri] s. hacha. Millashpa
aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash wauchinkapak hillay.
umachina. Ayriwan yantata chiktani.
Kachita rantikukpi kullkita aykirka. ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa.
Sin. Umachina, muspachina. Ayriwa killapika achkata tamyan.
ayllu [aylyu, ayu] s. familia, pariente, linaje, aysana [aysana] v. halar, extender, estirar,
genealoga; sistema. Yaya, mama, churi- deslizar, arrastrar. Imatapash makiwan chu-
kuna, hachi, hatunyayamama tantalla kaw- tay.
sakkuna. Mamaka makimanta wawata aysarka.
Kay punchakuna ayllukunata muyunkapak Sin. Chutana, shitana.

51
CH
chachina [aina] v.s. sentarse los nios. Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan
Maypipash wawakuna tiyarina. chakchun.
Mara wawaka puunapimi chachin. chaki [aki] s. pie, pata. Runakuna, wiwa-
chaka [aka] s. puente. Mayu hawata kuna purinkapak mutsurik ukku.
chimpankapak kaspikunawan, mana kas- Tiyu allpata sarukpi chaki pamparirka.
hpaka rumi-kutawan rurashka an. chakichina [akiina] v. secar. Ima shutus-
Yachakuk wawakunaka chakatami yallin. hkata, hukurishkatapash intipi churana.
2. cadera, anca. Runapa washa tulluwan is- Hura sarataka aswankapak sumaktami cha-
hkantin chankawan tinkichik siki tullu. kichin.
Payka chaka tullutami nanachikun. chaki chichu [aki iu] s. pantorilla. Ru-
chakana [akana] s. camilla. Kawitushina nakunapa kunkuri washa uraypi sakirik ay-
waushkakunata, unkushkakunatapash chasapami kan.
wantunkapak rurashka. Mamapa chaki chichupi chupu llukshishka.
Unkushka mashita chakanapi aparkanchik. chaki kati [aki kati] s. rastro, huella, pi-
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman sada. Ima purishkata riksinkapak tarinka-
tawka uchilla kaspikunata watashka. kama rikuy.
Yuramanta palltata hapinkapakka hatun Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chakanatami ruranchik. chayta chaki katita rurakunchik.
chakata [akata] s. cruz. Shayak kaspipi Sin. Yupi, sarushka.
umaman kinray watashka kaspi. chakka [axa, aga] s. amz. variedad de
Ayapampapika achka chakatami rikurin. raposa. Uchilla aasshina, ashnak yakuta is-
chakatana [akatana] v. entrecruzar; en- hpak.
trelazar; crucificar. Ishkay kaspita chawpipi Millay chakkaka atallpa lulunta mikurka.
chimpachina. Sin. chucha, sinik.
Juan mashika wasi hawapi kaspikunata cha- chaklla [aglya, aga] s. s. palos y carrizos
katan. utilizados para cubiertas y paredes de
Sin. Waskachina. casas, corrales y cercas. Wasita katankapak,
chakchuna [axuna, akuna, aguna] pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
v. s. descomponer, regar, botar, esparcir watashka.
agua o granos. lmatapash karu karupi shita- awpa wasikunaka sukus chakllawan ru-
na. rashkami kan.
Pichankapak ama allpa hatarichunka yaku- chakmana [akmana, tsakmana] v. bo. cul-
wan chakchun. tivar la tierra para sembrar; virar la tierra con
2. v. hacer algo a escondidas. Imatapash pa- el azadn. Llachuwan allpata ukumanta ha-
kalla rurana. waman tikrachiy.
Churika mana chariymanta yayapa ruwanata Yana allpapi papata tarpunkapak chakmani.
raymiman chakchun. chakmay (<*akmay) s. agosto. Pusakniki
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, par- killa.
kuna. Chakmay killapika, Sallka suyupika
chakchuna [axuna, axana, axuna, yachakuk wawakunaka sumakta samakun.
axina] v. scs. alabarse, ponderar. Llullas- chaknana [aknana, tsaknana] v. maniatar,
hpa rimankapaklla alli yuyaykuna. amaar, amarrar, liar, atar pies o manos.
52
CHAMKANA

Maykantapash chakita makita waskawan descriarse, daarse, descarriarse, desviarse


watana. de los valores. Maykanpash wakllirishka
China wakrata uuta kapinkapakka chakita tukuna.
chaknanchik. Wakcha wawakuna hatun llaktakunaman ris-
chakra [akra, agra] s. sementera, chacra. hpaka achkatami challan.
Muyukunata tarpushka pampa. Sin. Wakllina.
Tukuy ayllumi sara chakrata hallman. challchina [alyina] v. sc. rasgar, peda-
chakrana [akrana, agrana] v. s. cultivar, cear la ropa. Ima churanakunapash llikina.
preparar la tierra para la siembra. Allpamanta Wawaka pukllaymanta warata challchirka.
mapa kiwakunata anchuchishpa allichina. Sin. Llikina, chillpina.
Sarata tarpunkapak allpataka wanuwanmi alli challina [alyina, aina] v. s. recoger resi-
chakranchik. duos de cosechas. Murukunata pallay washa
2. s. recoger los primeros frutos de la semen- puchushkakunata tantachina.
tera. Pukuy kallarik mushuk murukunata cha- Ayllullakta wamrakunaka papata challin.
kramanta pallana. 2. v. descarriarse. Maytapash riklla.
Yayaka mushuk kapuli murukunata chakran. Ayllu wakllirikpika wawakunaka challin.
chakruna [akruna, agruna] v. mezclar, Sin. 1 challana, chukchiyna
combinar. Imatapash shukkunawan cha- challun [alyun, alun] s. amz. variedad de
puna. mosquito. Uchilla puka chuspi. Aswa
Alli mikuyta charinkapakka tukuy sami muru- mankapi, mishki mikunakunapipash tantarik.
kunatami chakrun. Aswa hamchipika achka challunmi tiyarinata
Sin. Chapuna. munan.
chakuk [akuk] s. cazador. Imatapash challwa [alywa, azwa, alua, awla] s.
hapik. pescado, variedad de pez bocachico. Yakupi
Yayaka alli chakuk kashpa, lumukuchita ha- kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tanta-
pirka. nakushpa purik wiwa.
chakukina [akukina] v. emitir sonidos los Katu pampapi challwata rantinkapak rikuni.
cerdos al masticar. Kuchikuna mikunakunata Sin. Yaku aycha.
akuna. chamcha [ama, ama, au, au]
Kuchiman ismu sarata karakpika achkatami adj. sc. aptico, sin gracia. Killaysiki, imata-
chakukin. pash mana munak.
chakuna [akuna] v. ss. desmontar, cazar Payka chamcha runami kan.
Allpakunata allichina, aya kiwakunata anchu- 2. sn. ss. inspido, desabrido, soso. Mishki
china. illak.
Muyukunata tarpunkapakka allpatarakmi Unkushkamanka asha chamcha mikunatami
chakun. karanchik.
challa [alya, ala] s. ss. Planta seca del Sin. 1 Upa, chamuk, aminta, hamlla. 2 uku,
maz; productos o granos que se quedan aminta, hamlla.
despus de la cosecha. Murukuna pallas- chamiku [amiku] s. s. chamico, planta sil-
hkapi sakirishka. vestre pequea. Sisa ukupi kashayuk, waylla
Papa allaypika challa sakirinmi. tullpuyuk yura.
challana [alyana, alana] v. ss. recoger Sara chakra ukumanta chamiku yurakunata
granos o residuos de cosechas. Murukuna tantanchik.
pallay kipa puchushkakunata tantachina. chamka [amka, anka] adj. mal molido.
Wamrakunaka uchilla papataka achkatami Rakulla kutashka.
challan. Chuchikunaka chamkata mikun.
Sin. Chukchina, challina. chamkana [amkana, ankana, tsamkana,
challana [alyana, aana, alana] v. ss. tsankana] v. triturar, moler grueso. Ima mu-

53
CHAMPA

rukunata raku rakulla kutana. yukmi kan.


Chuchiman karankapakmi kutana rumipi sa- chanka [aga] s. pierna; muslo. Kunkuri-
rata chamkanchik. manta sikikaman tiyak aycha.
champa [ampa, amba, aba, aba] s. Wakra chankata charkishpaka raymipak wa-
s. terrn de csped. Allpata kiwantin llukshi- kaychinkuna.
chishka. chankana [agana] v. entrecruzar las
Tarpunkapak llachuwan champata chak- piernas, sujetar con las piernas. Pitapash
mani. chankawan pilluna.
champayana [ambayana, abayana, Hatun yuraman sikankapakka chankawan
abayana] v. sc. tener malestar; decaerse. chankani.
ukanchikpa aychakuna shaykushkashina chantasu [antasu, antazu] s. sc. Llama;
tukuna. burro. Ushushina hatun wiwa, apachikunata
ukapa aychaka aswata upyakpimi cham- aparik
payan. Chantasu wirawanmi wayrashka unkuytaka
Sin. urmarina. hampin.
champira [ambira] s. chambira. Sacha Sin. Llaminku, runallama.
ukupi tiyak, killu puchkayuk yurami, pitashi- chaawi [aawi] s. amz. variedad de p-
nalla. jaro que imita a los dems de su especie. Ya-
Champiramanta puchkawan unkutami awar- nawan, killuwan muru pishku, tukuy
kani. pishkukunata yachapak.
champuru [amburu] s. chamburo. Papa- Anti suyupika chaawi pishkuka sumaktami
yashina mikuna muyuta aparik yura. takin.
Champuru yura alli pukuchunka kamanami chapa [apa] s. amz. frutos que crecen pe-
kan. gados. Tinkirishpa, llutarishpa wiak muru-
2. tipo de rbol espinoso. Hatun kashayuk kuna.
api yura. Kay chapa palantata kuchiman karay.
Anti suyupika champuru yuramanta allimi Sin. Misha.
mitsarina kanchik. chapak [apak] s. vigilante, polica, agente,
Sin. 1 Chilliwakan. detective. Awka runashina, llaktapi kawsak
chamuk [amuk, amux, amug, xamun, runakunata kamak.
ama, amak] adj. inspido, desabrido, soso. Chapakkunaka millay runakunamanta
Ima mikuykunapash mishkita, kachita mana kaman.
charik. chapana [apana] v. espar, mirar, obser-
Unkushpaka chamuk mikunatallami mikun. var. Imatapash pakalla rikuna.
2. aptico, sin gracia. Killaysiki, imatapash Ama shuwachunka tukuykuna chapanchik.
mana munak. Sin. Rikuy.
Tantanakuypi Juan mashika chamukmi ya- chapul [abul] s. mariposa. Sumak
llin. tullpuyuk patak rikra, pawashpa chuspishina
Sin. uku, hamlla, upa, chamcha, aminta. purik.
chanchana [aana] v. sc. entablillar. Sisa yurakunapika sumaktami chapulkunaka
Kaspikunapura llutachishpa tullu pakirishkata tiyarin.
chumpiwan pilluchina. Sin. Pillpintu.
Chaki tullu pakirikpika hampi wasiman apan- chapuna [apuna] v. mezclar, hacer masa,
kapakka kaspikunawanmi chanchanchik. hacer barro; desordenar, confundir, desigua-
Sin. Watana. lar. Imakunatapash shukwan chakruchina.
chani [ani] s. precio, valor. Imakuna mas- uuta, machkawan mikunkapak chapuni.
hna kak. charapa [arapa] s. amz. variedad de tor-
Kay kuchika kimsa pachak waranka chani- tuga acutica. Yakupi kawsak yawatishina.

54
CHAWCHA

Charapa wiwaka hatun mayukunapimi Chasukunaka runa kashkataka mana yuyan-


kawsan. chu.
charina [arina] s. scs. mancera. Yapuna Sin. Chinkarishka.
kaspipi shuk uchilla kaspita hapirichun chawa [awa] adj. crudo, semi cocido. Ma-
churashka. narak yanurishka mikuna murukuna.
Alli yapunkapakka sinchi charinatami ru- Chawa kamchata mikushpa wiksaka waklli-
ranki. rin.
charina [arina] v. sujetar, sostener, tener. 2. lea verde. Mana chakishka yanta.
Imatapash harkana, hapina. Chawa yantawan yanunkapakka achka pa-
Yayaka wawa ama urmachun makimanta chatami mutsurinchik.
charin. chawamanku [awamanku] s. amz. p-
charki [arki, tsarki, arki] s. scs. cecina, jaro chaguamango. Sumak patpayuk pishku.
carne seca. Wiwakunapa chakishka aycha. Chawamankuka anti suyupimi tiyan.
Charki aychata papawan yanushpa mikuni. chawar [awar, tsawar, sawar] s. s. cabuyo,
charkina [arkina, tsarkina] v. cecinar, penco, maguey. Sapimantapacha panka-
secar carne al sol. Aychata kayman chayman sapa, suni kashayuk yura.
kuchushpa chakichina. ukapa chakrapi chawar harkata chu-
Llama aychata sumakta mishkichishpa intipi rarkani.
charkinki. chawar kiru [awar kero, awar kiru,
chas [as] s.ca. brote de semillas cadas en tsawar kiru] s. s. madera de penco, madero
las sementeras. Chakrapi urmashka muyu- o maguey. Sisa chakirishka washa suni
kuna wiariy. kaspi tukushpa sakirik.
chas wiashka papata hallmani. awpa yayakunaka chawar kiruwanmi wasi
Sin. Ushun, purun, wala, iil. kumpataka rurak karka.
chaska [aska] s. planeta Venus. Hawa pa- 2. adj. persona alta y delgada. Sunilla,
chapi intishina llipyak, tutamantata, chishi- aulla runa.
yakpipash rikurik rumpu. Wamraka chawar kirushinalla kan.
awpa pachapika, inkakunaka chaskata Sin. 2 Hatun.
muchak karka. chawar mishki [awar miki, tsawar
chaski [aski] s. mensajero, correo. awpa miki] s. s. pulque, aguamiel, jugo, acre se-
pachapi, apukunapa willaykunata apak. gregado del penco, bebida extraida de la
Wawakunaka chaskita rurashpa pukllan. base del penco. Pukushka chawar sapita
chaskina [askina] v. recibir, aceptar, admi- hutkukpi mishki yaku llukshik, mikunakunata
tir. Imakunatapash hapina. mishkichinkapak may alli.
Wawa wasiman tikramukpi mamaka kushilla ukapa mamaka chawar mishkiwanmi
chaskin. puka apitaka yanun.
2. s. Recibimiento y bendiciones que dan los chawana [awana] v. ordear, exprimir, es-
padres y padrinos a los novios. Yayamama, currir. Wakra uuta, takshashkata,
achikyayamama kunaykunata kushka. yanushka murukunatapash kapina.
Ruku yaya sawariypika chaskiyta kun. Payka lumu yanushkata aswa rurankapak
chaspina [aspina, apsina, awsina] v. sa- chawan.
cudir. Imakunapash urmachun sinchita kuyu- Sin. Kapina.
china. chawcha [awa] adj. delicado, dulce, sa-
Yurakunamanta allpa llukshichun sinchita broso; que madura o se cocina rpido. Ha-
chaspin. walla, raku, mishki, utka yanurik, pukurikpash
chasu [asu, azu] adj. ss. aculturado. Ki- murukuna. Chawcha papa yanushkaka may
kinpa sapi kawsayta mana charik. Shuktak- sumak mikuymi kan.
kunapa kawsayta hapik. Sin. Mishki, patashka.

55
CHAWCHA

chawcha [awa] adj. amz. chistoso. Ima- Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak
kunatapash nishpa asichik, kushiyachik. shimi.
Raymipika tawka chawcha mashimi asichin. Yachana wasimantami chayrak rikuni.
Sin. asichik. chayrayku [ayrayku] adv. por eso, por
chawpi [awpi, awbi] det. mitad, medio, ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak
centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta ru- shimi.
rashka. Kipayarkani, chayrayku mana tantanakuy-
Churiman chawpi allpata kurkani. man yaykurkanichu.
chawpina [awpina] v. dividir, partir en mi- Sin. Chaymanta.
tades; partir un entero en quebrados. Imaku- chay shina [ay ina, asna, ana, azna]
natapash ishkaypi pakta pakta rakiy. adv. as, de esta manera. Imakunatapash
Allpataka ishkantillami chawpirkanchik. shinami nik shimi.
chawsirina [awsirina, apsirina, aspi- Killkana pankapika chay shina shuyunki.
rina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita ku- Sin. Kashna, shina.
yuchishpa urmachina. chi [i] expresin para ahuyentar o adelantar
Allpapi tarpunkapakka champakunata chaw- a los animales. Wakin wiwakunata man-
sirinchik. chachinkapak kaparina shimi.
2. amz. dispersar, regarse. Runakuna, wiwa- Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta
kuna kayman, chayman rakiriy. kallpachin.
Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha,
chawsirin. hushu hushu.
Sin. Patpay, chaspiy. chichiku [iiku] s. amz. el ms pequeo
chay [ay, iy] det. ese, eso, esa. Maykan- de los monos. Yana millmayuk, yurak
pash imapash karulla kashkata ninkapak shimiyuk uchilla kushillu.
shimi. Chichikukunataka kuyashpami charina
Chay urkumanka ninanta purishpami cha- kanchik.
yanchik. chichu [iu] adj. encinta, embarazada;
chayamuna [ayamuna] v. llegar. May- preada. Wiksapi wawata charik warmi,
mantapash purishapa, pawashpa, kallpas- wiwa.
hpa shamukta nina shimi. Chichu warmika sinchi ruraykunataka mana
Yayaka Quito llaktamantami chayamun. ushanchu.
Sin. Paktamuna. Sin. wiksayuk.
chay chay [ay ay] interj. amz. sensacin chichuyana [iuyana] v. embarazarse;
que deja la picadura de un gusano. Kasha- prearse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi
yuk kuru chinikpi aychayachishka. wawa-muyuwan sakirina
Chinik kuru makipi chinishkami chay chay Yaku aychakunaka kay killapimi chichuyan.
nanan. chika [ika, eka] adv. Verdad, cierto. Mana
chaymanta [aymanta, aymanda, ay- llullashpa kashkata nina rimay.
munda] adv. de ah, despus. Rimakuk ukanchikka chikallatakmi rimanchik.
ashtawan rimashpa katichun nina shimi. chikaksu [ikaxsu] s. amz. tipo de fruta co-
Kayna wasipi awakushpa, chaymanta kiwa- mestible. Yanushpa mikuna sacha muyu.
man rirkani. Mamaka chikaksu muyuta yanushpa karan.
2. por eso. Chayrayku, shinamanta ninkapak Sin. tikasu.
rimay. chikan [ikan, ikan, hikan] adj. aparte, dis-
Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna tinto, ajeno. Imakunapash mana chaypura,
chaymantami uyana kanchik. paypura kashkata nik shimi.
Sin. Chayrayku. Yana sarata, yurak sarata chikanmi churan-
chayrak [ayrak, ayrig] adv. todava, an. chik.

56
CHILLPINA

Sin. Chuku, hamu, hullu. Sin. 1 Rakina, rakrayana, shallina.


chikanyachina [ikanyaina, ikanyaina, chikwan [ikwan] s. amz. pjarito de plu-
hikanyaina] v. clasificar, separar, apartar, maje caf. Uki patpayuk uchilla pishku.
diferenciar. Imakunatapash tantarishka- Anti suyu runakunaka chikwan pishkutami
manta karuyachishpa churana. wasipi charin.
Wawakuna pukllaykunata riksichunka tanta- chilina [ilina] s. naranja. Yunka llaktakuna-
chichishpa, chikanyachina. pilla wiashpa pukuk muru, purushina mishki
chikaru [ikaru, tsikaru] s. amz. liblula, mikunata aparik hatun yura.
cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar- Rantina pampaman rishpaka chilinata apa-
mak chillikshina rikurik, shuk llaktakunapi ak- munki.
chashuwa shutiyuk kan. Sin. laranha.
Chikaruka mayukunapimi tiyan. chillchill [ilil, ilil] s. s. variedad de
Sin. Akcha-shuwa. planta medicinal. Uchilla tawrishina yura.
chiki [iki] adj. mal augurio, desgracia, ad- Llama uhu hapikpi chillchill yurawan ham-
versidad, infortunio, crisis. Llaki shamunata pinchik.
rikuchik. chilli [ilyi] s. amz. palmera cuyas hojas
2. amz. inepto en casera. Wiwakunata hapi- sirve para techar viviendas. Chinchashina
napi mana ushak. pankayuk puntsuta charik, awashpa wasita
Sin. 1 Tapya. katankapak, kunampushina rikurik yura.
chikin chikin [iki ikin] s. amz. variedad Sachamanta chilli pankataka wasita kum-
de pjaro pequeo. Uchpa patpayuk chakra- pankapak, muyutaka mikunkapakmi apa-
kunapi kawsak uchilla pishku. munchik.
ukapa chakrapika achka chikin chikinku- chillik [ilyik] s. amz. Langosta. Achkata mi-
nami tiyarishka. rarik, puriykachak, yurakunapi kawsak pala-
chiknina [ixnina, iknina, ignina, tsixnina, maku.
tsiknina, tsignina] v. snc, amz. Despreciar, Chillikka tukuy yurata mikurka.
odiar, aborrecer. Mana allipi churashpa pi- chillina [ilyina, ilina] s. mdula. Tullu
ana, millana. ukupi tiyak, wirashina.
Millay shunku mishukunataka achkatami Chillinaka kawsayta kun.
chikninchik. chilliwakan [ilyiwakan, iwalkan] s. sn.
Sin. millana. chamburo pequeo. Papaya yurashina, u-
chikta [ixta] s. grieta, partido, resquebra- ushina yakuta charik yura.
jado, rajado. Mama allpa kashpa, ima sinchi Chilliwakan yurakunata wanuwan tar-
pirkakuna, kaspikuna chawpirishka. pushunchik.
Cotopaxi urku umapi chiktami tiyan. Sin. Champuru.
2. amz. brazo del ro. Hatun mayupa yaku chillka [ilyka, ilka] s. Arbusto ramoso co-
rikra. nocido como chilca. Waylla tullpuyuk, tullu-
Uray chiktapimi yaku aychakunataka sapa hampi yura, maypipash wiak.
hapirkani. Maki kiwirishkapi yana chillkata watanchik.
chiktana [ixtana, iktana] v. s. rajar, partir, chillpina [ilypina] v. s. sacar tiras, partir en
hender, resquebrajar. Kaspikunata, kulluku- fragmentos o tiras. Imatapash llikishpa sa-
nata rakina. kina.
Wasichinkapakka kaspikunataka chawpipimi Chawarta pitishpaka imatapash watanka-
chiktan. pakmi chillpinchik.
2. amz. desviar un ro. Mayu yakuta paypa 2. desramar. Mallkikunata mukupi pitina.
anmanta shukman aysay. Yurakuna ama chakrata makachun mallkiku-
Kay mayuta urku washata kachankapakka nata chillpin.
allpata chiktanchik. 3. abrir algo a presin manual. Imatapash

57
CHIMPA

makiwan paskay. chimpilaku [impilaku, imbilaku] s. amz.


awi karata hampinkapakka makiwan allilla murcilago. Ukuchashina awi, patpayuk
chillpinchik. wiwa. Wiwakunapa yawarta tsunkak, tutalla
Sin. 1 Challchina, 2 rawmana; 3 paskana. llukshik.
chimpa [imba, iba] adv. al otro lado, al Chimpilakukunaka hatun kaka ukukunapimi
frente. awpaman sakirik manya. kawsan.
Jos mashika chimpapimi llamkan. Sin. Mashu, tutapishku.
chimpa [simba, simpa, imba, iba, chimpu (<**impu) s. Saturno. Inti ayllupa
imba, iba] s. trenza. Akchata, puchkaku- tiyak rumpu.
natapash, kimsapi rakishpa awashkashinata china [ina] adj. hembra. tukuy wiwakuna
ruray. wachak kak, mana kari kak.
Warmikapa akcha chimpaka achka rakumi Yana china kuchika sukta wawa kuchitami
kan. wacharka.
chimpalu [imbalu, tsimbalu, simbalu] s. china [ina] adj. criada, sirvienta. Yanapak
ss. chimbalo, baya, bellota andina. Luluns- warmi.
hina rikurik papa tsumkana mishki muru. Inka pachapipash chinakunami tiyashka.
Chimpaluka shuk takipashmi tiyan. chinanku [inanku, tsinagu, tsinaku] s.
chimpaluk [impaluk, imbalux] s. rena- amz. caracol grande. Sachapi kawsak hatun
cuajo. Uchilla kuru, chupasapa hampatu, ya- churu.
kullapitak kawsakuk, manarak chupapash Chinanku aychataka mikunallami kan.
pitirishka. chincha [ia] s. amz. variedad de pal-
Wawakunaka chimpalukta yaku kucha- mera. Chillishina pankayuk uchilla yura, shuk
manta hapishpa pukllan. llaktakunapika shipati shutiyuk yura.
Sin. Putu kulu, willi willi. Yachakuk wawakunaka chincha muyuku-
chimpapurachina [impapuraina] v. ca- nata pukllankapak pallakun.
rear, aclarar, rendir cuentas, confrontar Sin. Shipati.
ideas. chinchay [iay] s. norte. Alaska llakta-
Ishkantinmanta ranti ranti rimachina, taripa- man sakirik suyu.
china. Inka pachapika Quito llaktaka chinchaypi
Ayllullaktakunapika pushakkuna rurashka- sakirishka.
manta rimachun chimpapurachinchik. chinchina [inina, inlyina, inina] v. ss.
Sin. awinchina. desayunar. Tutamantapi mayllak shunku
chimpana [imbana, imbana, imbana, kashpa ashallata mikuy.
ibana] v. cruzar. Shuk manyamanta shuk Juan mashika llamkanaman rinkapakka ach-
manyakama yalliy. katami chinchin.
Kay mayutaka alli rumikunata rikushpami Sin. pakarinmikuy, Shunkuy, shunkunchiy.
chimpanchik. chini [ini, tsini, sini] s. hortiga. Pankapi utu
chimpana [simpana, imbana] v. trenzar. kashayuk yura, nanaykunata upayachinka-
Akchata, puchkakunata kimsa wankupi rakis- pak alli.
hpa, kawpushkashinata ruray. Chini yurakunaka chakra ukukunapi wian-
Imbaya, Caar runakunapash akchataka llami.
akchashpami chimpan. chinina [inina, tsinina, inina, sinina] v.
chimpi [impi, imbi, ibi] s. sc. verruga. hortigar. Chini yurawan tukuy aychata wak-
Murukunashina chakikunapi, makikunapi tay, mana kashpaka kakuna.
wiak aycha. Killaywan mana utka llamkakpi chiniwarka.
Chimpi llukshikpika atallpa chaki karata chinkana [igana] s. sc casucha. Uchilla
kunuchishpami kakuna kan. uksha wasi.
Sin. Mitsa, misha. Wakrakunata kamankapakka shuk chinka-

58
CHIWARINA

natami urkupika charinchik. chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa


2. s. cueva, laberinto, caverna. Machayshina. purik chuspi.
Wawakunaka chinkanata pakakun. Wawakuna utkata purichunka chipuwanmi
Sin. chuklla; 2 machay. chakipi kakun.
chinkana [igana] s. pa. variedad de gua- Sin. Chilli, hiki, llukllu.
da. Yaku manyapi wiak, wampushina chirapa [irapa, tsirapa] s. llovizna, lluvia
rikurik yura. menuda con sol. Intikukpi utu tamya.
Mayu manyapi chinkanami wiarka. Chirapaka tarpushkata wakllin.
chinkarina [igarina, igarina] v. chirapana [irapana, tsirapana] v. s. lloviz-
perderse. Shunku shuwarishpa pantashpa nar, caer lluvia menuda mientras hay sol. In-
purina. tikukpi utulla tamyana.
Karumanta wawakuna sachaman rishpaka Kunan chishipika chirapakun.
chinkarin. Sin. putsuna.
chinkillis [ikilyis, igilis] s. amz. bilis. Wi- chiri [iri] s. fro. Ima kashpapash mana
wakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak kunuk.
waylla rikurik hayak yaku. Chirimantami tullu nanayka hapin.
Wiksayuk kashpaka ama shunku millanka- chirisiki [irisiki] adj. friolento. Inti rupakpi-
pakka kuy chinkillistami millpuna kan. pash yapa chirichik.
Sin. Hayak, hayakin. Chirisiki wawaka armarkachu?
chinku [igu] s. amz. palmera no comesti- chisha chisha [ia ia] expresin para
ble. Kasha ankuyuk taraputushina rikurik ahuyentar o adelantar animales. Wakin wi-
yura. wakunata karuyachinkapak manchachik
Puna suyumanta runakunaka chinku mu- rimay.
yuta mikunata munanllami. Wakrakuna utka yapuchunka chisha chisha
chinlla [inlya] adj. amz. chicha recin fer- nishpami manchachin.
mentada. Pukurishkalla aswa. Sin. Chi, kushi kushi, hishi hishi, hushu
Raymipika chinlla aswata sumakta upya- hushu.
chirka. chishi [ii] adv. tarde. Chawpi puncha-
chinlus [inlus] s. pa. pez sardina. Killu wik- manta tutayankakama pacha.
sayuk uchilla challwa. Chishipi sara tarpuyta tukuchinchik.
Ayllukuna shamukpi karankapakka chinlus chishinmikuna [iinmikuna] v. merendar.
challwatami hapina kanchik. Tutayakpi mikuna.
chinta [ita, ida] s. amz. chamisa. Cha- Tutapika ashallata chishinmikurka.
krapi muyuntinta kaspikunata, kiwakunata chita [ita] s. chivo. Kari llamashina ishkay
harkata rurashka. kachuyuk wiwa.
Chakra chintamanta llukshishpa yapa lu- Chita uuka uhuta hampinkapakmi alli kan.
muta mikushka. chitus [itus] s. amz. tallos del racimo, ex-
2. amz. basurero. Mapakunata tantachik. trado los frutos. Palantata, chuntata, lumuta,
Lumu karata chintapi shitay. shiwa muyutapash ishkukpi chushak sakirik
chintana [itana, idana] v. amz. depo- tullu.
sitar maleza en las orillas de la chacra. Cha- Chituskunata wanu rurak kuykakunaman
kra manyakunapi kiwakunata muyuntinta karanchik.
kimichina. Sin. Watu.
Jos mashipa chakraman wiwakuna ama chiwarina [iwarina, iwarina] v. desmoro-
yaykuchun. Kiwawan, yurawan chintakun- narse. Kakakuna, rumiyuk allpakuna paylla-
chik. tak tuirina.
chipu [ipu] s. amz. saltamontes, grillo. Achka tamyakpika kaka manyata yallik
awpaman kutu chakiyuk, washamanka suni anka payllatakmi chiwan.

59
CHIWILLA

2. regar, botar, esparcir. Imatapash karu ka- chuchuka [uuka] s. choclo cocido deshi-
rupi shitana. dratado. Chukllu yanushkata intipi alli chaki-
Urku allpapi tarpunkapakka achka muruku- chishka. Raymipika chuchuka apitaka
natami chiwanchik. sumaktami mikurkanchik.
3. desgranar. Murukunata ishkuy. 2. adj. arrugado por mojarse. Yakupi tiyay-
Yanunkapak purututa chiwanchik. manta sipu tukushka murukuna, takshakpi
Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 is- sipu tukushka .
hkuna. Chakishka habasta yakuwan churashpa pa-
chiwilla [iwilya, iwia] s. pia. Achupa- karichikpika chuchukami tukun.
llashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mis- chuchu awi [uu awi] s. pezn. Chu-
hki hatun muyu. chupa umashina.
Aswa mishki kachunka chiwillatami churan. Llullu wawaka chuchu awita chumkan.
chiwillu [iwilyu] s. sn. pjaro solitario, p- chuchuna [uuna, ukuna] v. mamar, lac-
jaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kasku- tar. Llullu wawakuna, wiwakunapash uuta
yuk pishku. chumkana.
Chiwilluka tutamantapimi sinchita takin. Wawaka alli wiankapakka, mamapa uuta
Sin. uchukutak. chuchun.
chiwlli [iwlyi] s. amz. pjaro de verano. chukchina [uxina, ugina] v. recoger re-
Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiw- sduos de las cosechas. Chakrakunapi pu-
lli chiwlli nishpa wakak pishku. chushka murukunata pallay.
Usya pacha chayamukpika achka chiwlli Yayaka achka papatami chukchin.
pishkumi chakrakunapika purin. Sin. Challay, challiy.
chiya [iya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usa- chukchu-unkuy [uku unkuy] s. Palu-
kuna wachashka lulun. dismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanis-
Llakimanta kanpa akchapi chiyakuna hun- hkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
tashka. Chukchu unkuyka sinchimi kan.
chiyun [iyun] s. amz. pjaro que habita a chukchuwasu [ukawasa, uuwasa,
la orilla de los ros. Yana patpayuk chiyun uwaa] s. rbol cuya corteza se usa para
chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi curar el reumatismo. Puka karayuk, kara-
kawsak pishku. manta yawarshina llukshik yura. Kara yanus-
Mayu manyapi churashka kukayutaka chi- hka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
yun pishkumi mikushka. Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
chucha [ua] s. raposa. Kuchishina suni kaspi yakuta upyani.
sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk, Sin. Kurikaspi.
mishki aychayuk wiwa. chukchuna [uxuna, ukuna, uguna]
Chuchaka lulunkunata mikushpa may mis- v. temblar, tiritar por escalofro. Manchay-
hki aychayukmi kan. manta, piaymanta, kushikuymantapash
Sin. Wanchaka, sinik. ukku kuyurina.
chuchi [ui] s. pollo, polluelo. Lulunmanta Kariwayrasuman rishpaka achka chirimanta
chayrak llukshishkalla llullu atallpa. chukchunchik.
Chuchitaka kuyashpami wiachina kanchik. Sin. Manchana.
chuchu [uu, uku] s. seno, teta, pezn, chuki [uki] s. tipo de arma. Imapash ma-
ubre. Wawaman tsunkachina uu aycha. kanakuypi ima. Makanakuypika runakuna-
Mamaka kikin chuchuwanmi wawataka wi- taka chukiwan wauchishka.
achin. chuki [uki] s. amz. perico, tipo de pjaro.
chuchuk [uuk] s. mamfero. uuta Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
chumkak. yapa uchilla pishku.
Wawa allkuka chuchuk wiwami kan. Chuki pishkukunaka achkatami chakrapika

60
CHULUNYANA

takin. chulakyana [ulaxyana] v. ampollarse, re-


Sin. Wichu, ichillu. ventarse. Aycha karakunapi yaku purushina
chukirawa [ukirawa, ukira] s. s. chuqui- llukshirina.
rahua. Killu sisayuk, kashalla pankayuk Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
hampi kiwa, urkukunapi wiak. chulakyan.
Chukirawa yakuwanmi washa nanaytaka Sin. Huklluyana, chullpukyana.
hampin. chulla [ulya, ua] adj. det. impar. Imapash
chuklla [uxlya, uxa, uklya, uga] s. shuklla tiyana.
choza, cabaa. Pankakunawan, ukshakuna- Chulla pachallillatami wawaka charin.
wan, katashpalla rurashka uchilla wasi. Sin. chullanik, sapalla.
Wakra kamana chukllaka kunukllami kan. chullanik [ulyanik] adj. det. impar. Ima-
Sin. Chinkana. pash shuklla tiyana.
chukllu [uxu, uxlyu, uklyu, uku, Kimsa yupayka chullanmi kan.
ugu] s. choclo. Llullu sara mishkilla mikuyta chullku [ulyku, ulku] s. s. planta medicinal
charik muru. de sabor cido. Uka yurashina hampi yaku-
Chuklluta tullpapi kusashpa karaway. yuk uchilla yura, mishki mishkilla hayaklla ya-
chukni [ukni, tsuxni, tsugni] s. lagaa. kuyuk yura.
awi lulunmanta sanku wikishina llukshik. Uhu unkuy hapikpika chullkutami tsunkan.
Wawapa awimanta chukni pakarishka. chullpi [ulypi, ulpi] s. s. variedad de maz.
chukri [ukri, ugri] s. herida. Ukku aycha Chununyashka, sipuyashkapash uchilla mis-
llikirishka. hki sarami.
Sachaman yura kashaka rikrapi chukrita ru- Chullpi kamchaka sumak mikunami kan.
rarka. chullpukyana [ulpuxyana] v. ampollarse,
chukririna [ukririna, ugririna] v. lasti- reventarse. Aycha karakunapi yaku purus-
marse, herirse. Ima aychapash llikirina. hina llukshirina.
Kapuli yuramanta urmashpa chaki chukrin. Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
chuku [uku] s. amz. rbol cuyas semillas chullpukyan.
se usan para collares. Kashayuk hatun yura, Sin. Huklluyay, chulakyay.
pukata sisak, purutushina pakayta aparik. chullu [ulyu] s. amz. tipo de grillo. Chill-
Wawakuna chuku muyuwan wallkata ruran. ishina rikurik. Punchayakpi, inti punchaku-
chuku [uku] s. ss. extrao, extranjero, fo- napi wakak wiwa.
rastero, desconocido, ajeno. Shuktak llakta- Anti suyupika sapan punchayaykunapika
manta, mana riksishka runa. achkatami chullukunaka wakan.
Anti suyumanka achka chuku runami riksin- chullumpi [uyympi, uyypi, ulypu] s.
kapak yaykun. amz. miel de abeja. Putankuna rurashka
Sin. chikan, hullu. mishki yaku.
chuku [uku, ugu] s. ss. variedad de ave Chullumpi mishkika hampimi kan.
cantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta 2. s. abeja. Putankunapa shuti.
takik. Chullumpika sisakunata pawan.
Tutamantakunaka chuku pishkuka sumak- Sin. 2 putan chuspi.
tami punchayakushkata willashpa takin. chulunlla [ulunlya, uluna, unlya] adj. si-
Sin. wirakchuru. lencioso, desolado. Imapash mana uyarik
chukuri [ukuri] s. variedad de comadreja. upashina.
Kuyshina puka millmayuk, chupayuk uchilla Yachanawasika samay pachapika chulun-
wiwa. Kuykunapa yawarta chumkashpa llami kan.
wauchik wiwa. Sin. Upalla.
Kunan tutapi chukurika wawa kuykunata chulunyana [uluyana] v. callarse, silen-
wauchishkami. ciarse. Imatapash achiklla uyankapak upa-

61
CHUMKANA

yana. chunyarina [uyarina] v. callarse, silen-


Ima rimashkata alli hamutankapak chulun- ciarse. Imatapash achiklla uyankapak upa-
yanchik. yana.
Sin. chunyana, Upallana, kasiyana. Ima rimashkata alli hamutankapak chunyan-
chumkana [umkana, tsumgana, sum- chik.
kana, sugana] v. chupar, absorber, succio- Sin. chulunyana, Upallana, kasiyana.
nar. Ima yakutapash shimiwan chuchukshina chupa [upa] s. sc. rabo, cola; nio que
rurashpa llukshichina. sigue a sus padres. Wakin wiwakunapa siki-
Llullu wawakunaka yarkaywan chuchuta manta suni anku tullu wiashka.
chumkan. Wakrapa chupaka paypa ukkuta chuspi ama
chumpi [umbi, ubi] s. correa, faja, cintu- kanichun manchachinkapakmi kan.
rn. Tawka sami tullpuyuk sunilla karashinata 2. adv. ltimo. Ima kashpapash puchukaypi
awashka. Uchilla wawakunata pillunkapak, tiyak, sakirik.
anakukunata watarinkapak. Shuk chaski runaka, chaki wakllirishkamanta
Wawataka sinchi wiachunmi chumpiwan chupapimi sakirishka.
maytun. Sin. 2 Puchukay.
chuna [una] s. ss. Variedad de escarabajo chupana [upana] v. sn. remendar. Chura-
negro y rojo. Hatun katsu, antawashina uya- nakuna llikirishkata tinkishpa siray.
rik, chuspirukuman rikchakmi. Wakcha runakunaka churanakuna llikirikpika
Wawaka chunawanmi pukllan. chupankuna.
chunchu [uu] s. amz. rbol grande simi- Sin. Lampana, putyuna, llachapana.
lar al cedro. Hatun yura, wampukunata ru- chupu [upu] s. tumor. Wakin runakunapa,
rana, karapipash hampita charik. wiwakunapa aychapi kiya tukushpa punkirik
Anti suyupika chunchu yurawanmi wampu- unkuy. Puklashina unkuy.
kunataka ruran. Sinchita takarishkamantami chupu wian.
chunchulli [uulyi, uui, uulyi, u- churana [urana] s. ropa, vestimenta. Ru-
nul] s. intestinos, tripas. Wiksa ukupi mikus- nakunapa ukkuta killparinkapak awashka.
hkakunata utuyachik ankukuna. Mapa churanata takshanaka achka sinchimi
Raymipika kuchi chunchullita karan. kan.
chunka [unka, uga] num. diez. Iskun yu- Sin. pacha, phacha.
paymanta katik yupay. churana [urana] v. poner, colocar, ubicar.
Chunka watayuk wawaka aylluta yanapan. Imatapash maypipash sakichina.
chunkana [unkana, ugay] v. ss. Jugar Yayaka, sara ashankata wasi ukupi churan.
juegos de azar. Rumpapurata haytachishpa churi [uri] s. hijo. Yaya-mamamanta
pukllana. wacharishka kari wawa.
Wawakunawan rumpata haytashpa chun- Paymi ukapa awpa churi kan.
kaychik. churu [uru] s. caracol. Chaki illak, llawsas-
Sin. Pukllay. apa uchilla wiwa pampata llukashpa purik.
chunta [unta] s. chonta. Kunuk llaktapi Kay apika churu hichurikpimi wakllirirka.
wiak, sinchi, suni, yana tullpuyuk kiru. 2. s. caracol utilizado como instrumento mu-
Anti suyu machikunaka Chunta raymita ru- sical. Takinkapak kayankapak ima.
ranmi. Hatun churuta hutkushpa alli takinata ru-
chunu [unu, uu] adj. arrugado; papa rashka.
deshidratada. Sipuyashka muyukuna, runa- 3. adj. rosca, espiral. Imapash pillurishkas-
kunapika rukuyakpi sipu tukushka aycha hina tukushka.
kara. Wawakunaka churu kaspiwan pukllan.
Yakupi chakishka purututa sakikpika chunu churu anka [uru anka] s. amz. tipo de p-
purutumi tukun. jaro. Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni

62
CHUYAN

chakiyuk churuta mikuk anka, shuk chutanakuna [utaakuna] v. amz. force-


markakunapika churu anka shutiyuk. jear. Ishkaypura kayman chayman aysana-
Churu ankami churuta mikushka rikurin. kuy.
Sin. Pusayu. Achkapura kashpa wankurinakushpa maka-
chushak [usax, uak] adj. estril, baldo, nakukshina kuyuriy.
vaco. Murukunata mana pukuchik allpa, Wawakunawan pukllashpa waskamanta
imapachapipash mana tarpushka allpa. chutanakunchik.
Anti suyu llaktapika mana chushak allpaku- chutana [utana] v.estirar, halar, extender,
naka tiyanchu. lanzar. Imatapash aysashpa wiachiy.
chushik [uix] s. s. lechuza. Ankashina Yurata maymanpash urmachinkapakka was-
achka patpayuk tuta pishku. kawan chutanchik.
Chushikka shuwa puriktami willan. Sin. Aysay, shitay.
chusku [usku] num. cuatro. Kimsa yu- chuti [uti] s. amz. pez de manchas amari-
payta katik yupay. llas en la cabeza y cola. Suni umayuk, chu-
ukanchikka, mama llaktapika pushakku- papi, umapi, rumpashina killu tullpuwan
nataka chusku watapakmi akllanchik. hawirishka, hutkukunapi kawsak challwa.
chuspi [uspi] s. mosco. Ishkay patpashina Anti suyu runakunaka chuti yaku aychatami
rikrayuk, awisapa millay kuru, pawashpa mikun.
kawsak, mishkikunapi, mikunakunapi, ku- chuwalli [uwalyi, uliwalyi] s. amz. gaviln
pakunapi ashtawan tantarik. grande. Hatun anka kushilluta mikuk.
Kupa tantachishkapimi achka chuspika Chuwallika pawashpa kushilluta mikunkpak
wiarin. aparka.
Sin. Mama kuru, waa, challun, pumpushi. chuya [uya] adj. limpio, aguado. Imapash
chusu [usu, uzu, usa] adj. s. fruto pe- mapa illak, yakulla, mana sanku.
queo. Yapa uchilla hamchi muru, puchu- Mara mashipa wasika chuya ukukunatami
kayta wiarik; mana raku. charin.
Kay chusu papataka kuchimanmi karan. chuyaklla [uyaxlya, iyuxlya] adj. bien ba-
2. adj. pequeo. Wawa ninkapak shimi. rrido, limpio. Imatapash sumakta pichashka
Chusu wawakunaman karankapak tantata mapa illak.
apamuni. Wasika chuyakllami rikurin.
Sin. 1 Hamchi, utu; 2 uchilla, wawa. chuyan [uyan] adj. amz. ser mtico ma-
chusulunku [usulugu, uzalugu] s. ligno. Tarukashina supay tutapi, achka tamya
duende. Hatun muchikuyuk, suni ulluyuk, punchapi rikurik.
uchilla aya, tutakunapi runakunata mancha- Wawaka chuyanmanta rimakpi achkatami
chik. mancharin.
Chusulunkuka urkupi kawsan, ninmi.

63
H
hachi [xai, ai] s. amz. to. Yayapa, halunzu [xaluzu] s. sn. manta usada para
mamapa wawki. la cosecha de maz. Murukunata chaypi tan-
ukapa hachi Julin kayman pakta- tachinkapak pacha.
murkachu? Anitaka halunzupi sarata tantachiy, nirka.
2. seor, don. Inti llukshina llaktamanta runa- hamallina [xamaina] v. ss. estar depri-
kuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa mido (decaimiento fsico e interno). Mana mi-
rimay. kushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
Maymantatak kikinpa hachika kan? Ima nishpatak payka hamallin?
Sin. 2 yaya. Sin. Impayana, kalakyana.
hakan [xakan] adj. brillante, brillo, luminoso, hamchi [xami, xamtsi, katsi, anzi] s. afre-
resplandeciente. Imapash intishina llipyak. cho. Mikuykunapa puchu.
Kuytsapa kuri shiwika hakanmi kan. Hamchi aswataka shushushpami upyanki.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. 2. adj. amz. pequeo. Tukuy mikuna muyu-
haku [xaku. aku] v. Vmos. Rishun ninka- kuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
pak rimana. Kay sarachu hamchi tukushka?
Raymita rikunkapak haku, nirka. 3. adj. delgado. Mana raku, mana wira.
hakuchik [xakuik. akuik] v. Vmonos. Hamchi runakunaka pankalla purin.
Rishunchik ninkapak rimay. 4. adj. sn. amz. estopa de cabuya. Chawar-
Raymita rikunkapak hakuchik, nirka. manta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu- Chawarta puchkakpi hamchika allpapi hicha-
zar. Imatapash makiwan utuchina. rirka.
Yurak sarata makiwan hakuni. Sin. 2 chusu, au, uchilla, wawa; 3 chusu;
hallinka [xalyiga] s. amz. collar de semillas 4 karachi.
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka hamlla [xamlya, xama] adj. sc. desabrido,
sumak rikurik wallka. inspido. Kachita mishkita mana charik mi-
Kay hallinkaka sacha muyumanta ruras- kuna. Mana mishki churakpika hamlla miku-
hkami. nami llukshin.
Sin. tallika. 2. sc. Aptico, sin gracia. Shuk killaysiki,
hallkan [kalyka, alykan] s. amz. variedad mana imatapash munak.
de cucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hi- Chay mishuka hamllami karka.
kishina. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
Tamyapi yapa hallkan mirarka. hamu.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi pall- hampara [xampara] s. mesa. Chusku cha-
tashpa alli watashpa imakunatapash apa- kiyuk, pampayuk, imatapash hawapi chu-
chita ruray. rana.
Runa llamakunata hallmapi papakunata, ha- Hamparapi shimiyukta churakuni.
baskunata apachishpa katunaman apanchik. Sin. Pataku.
hallmana [xalymana, xamana] v. desyer- hampatu [xambatu, xabatu] s. s. variedad
bar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, all- de sapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
pata yura chakipi churana. uchilla kuwa.
Kaynaka sara chakrata hallmarkani. Hampatu wakakpika, ami tamyanka, nin-
Sin. Kiwana. chik.
64
HATUKU MAMA

hampi [xambi, xabi, ambi, abi] s. reme- rikuy.


dio, medicina. Alliyachik, sinchiyachik, tukuy hankana [xakana, agana, xagana] v.
unkuykunata wauchik kiwakuna, aychata cojear. Chaki unkushka kakpi wishtu wishtu
sinchiyachik muyukuna. puriy.
Kanka ima hampikunata upyashpatak alli- Yuramanta urmashpachu kankakunki?
yarkanki? hapina [xapina, apina] s. trampa, agarra-
2. veneno. Imakunatapash wauchik. dera, asa. Imatapash charinkapak rurana.
Hillu allkuman hampita rantimupanki. Pishkuka hapinapi urmarka.
hampirina [xambirina, abirina, abirina] v. hapina [xapina, apina] v. coger, apresar,
sanarse, curarse. Ima unkuymantapash alli- asir Imatapash makiwan chariy.
yay. Yayapa ushutatachu hapirkanki?
Churika ami muru unkuymanta hampirirka. 2. entender. Ima nishkakunata umapi yayku-
Sin. Alliyana. china.
hampiwasi [xampiwasi, xabiwasi] s. hos- Kanka yachachik willashkataka hapirkanki-
pital, centro de salud. Unkushkakunata alli- chu?
yachik wasi. hapiyu [xapiyu, apiyu, xawiyu, awiyu] s.
Wawaka uhu unkuywan ninantami ruparikun, amz. caimito. au pankayuk, yura wikiyuk
hampiwasiman apanki. mishki muyuta aparik yura.
hampina [xambina, xabina, ambina, a- Wawakunaka hapiyutami mikunakun.
bina] v.curar. Hampita kushpa unkushkaku- harka [xarka, arka] s. obstculo, barrera.
nata alliyachiy. Ama llukshichun, ama yaykuchun churas-
Manarak ancha kakpi hampichirkani. hka.
2. envenenar. Wauna yakuta, hampita up- Paykunami punkupi harkata churarka.
yachun mikuchiy. 2. barras divisorias verticales. Ama yallichun
ukapa allkuwata millishpa hampirka. shayachishka kaspikuna.
hamun [xamun, gamu, amun] adj. tu. casi Wakra ama yallichun pallta pallta kaspi har-
desabrido Ashalla kachiyuk mikuna, ashalla kata churarkani.
mishkiyuk mikuna. harkashka [xarkaka] s. amz. corral. Wi-
Kay chawar mishkika hamunmi kashka. wakuna ama llukshichun kaspiwan pirkatas-
hamutana [xamutana] v. comprender, pen- hina rurashka.
sar, razonar, discernir, meditar, reflexionar, Atallpata harkashka ukupi kacharik riy.
entender. Imatapash achiklla yuyaywan ha- Sin. Kincha.
pina. harkana [xarkana, arkana] v. atajar, obsta-
Killkashkataka humutakuniami. culizar, detener, estorbar. Rurakukta sakichiy.
2. s. comprensin, inteligencia, razn. Achik- Ama larka yaku tallirichun nishpa harkarkan-
lla yuyaymi kan. chik.
Kawsaypika alli hamutaykunatami charin- harnina [xarnina] v. roncar. Puukukpi
chik. samay sinkamanta shimimantapash harka-
Sin. yuyana. rikshina uyarishpa llukshina.
hanak [xanax, anax, xana, xanan, ana] adv. Manchachinkapak pukllashpalla harnirka.
arriba, encima, alto, parte superior, elevado. hatarina [xatarina, atarina] v. levantarse, al-
Mana uray, wichayman rikuypak. zarse, pararse, ponerse de pie. Tiyakushpa,
Juanchu yayaka hanakpi yapunkapak rikun. sirikushpa shayarina.
hanak pata [xanax pata, xana pata] adv s. Unkushka warmika ami hatarirka.
parte alta de la pared, de la cuesta, pea, hatuku mama [xatuku mama] s. im.
casa. abuela. Yayamamakunapa mama.
Mana uray kuskapi kak. Chayrak sinchi hatuku mamata charini.
Chay hanak pataman sikashpa wakrata Sin. hatun mama.

65
HATUKU YAYA

hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. das. Winkulakpash yanka hawa hawalla ya-
Yayamamakunapa yaya. nushka.
Hatuku yayaka allimantami purin. Winkulakta hawchatami yanushkanki.
Sin. hatun yaya, hatun tayta. hawchana [xawana, xawtsana] v. sc. san-
hatun [xatu, atu] adj. inmenso, amplio. cochar, cocer a medias. Hawa hawalla ya -
Imapash mana uchilla. nushka mikunakuna.
Payka hatun allpatami charin. Maria tiyaka yuyuta hawcharka.
2. importante, principal, grande. Shuk man- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
chanay yachak, llaktata pushak, tantana- wina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
kuyta pushak. Pukllaymantachari wawakunaka churanata
Payka tantanakuypa hatun pushak runami. yapa hawirka.
Sin. 2 kapak. 2. ensuciar. Mapakunawan mapayana, tu-
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Ma- ruyana.
makunapa mama. Maypitak shinapachataka hawirkanki?
Hatunmamaka imatapash yallitami yachan. 3. embarrar. Maykanpash; pipash turuyana.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. Kuchikunaka turupi hawirishka.
hatunyachaywasi [xatunyaaywasi] s. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Ham-
colegio secundario. Chunka pata yachashka pinata hawiway.
kipa yachaywasi. 5. v. amz. pintar, dibujar. Imatapash ima tull-
ukapa churika ami hatunyachaywasiman puwan imawanpash allichiy.
rirka. Payka tushunkapak awita hawirka.
Sin. unanchay wasi. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imata-
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, pash makiwan kakuy.
mamapa yaya. Ama chukrita hawinkichu.
Hatunyayawan imashina tapunata yachar- Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 tu-
kani. ruyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llun-
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. china, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
haw [xaw, xa] interj. qu dijo? qu? per- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
dn? cmo? Imatak nirkanki nishpa kutintak wina] v. sc. meterse en discusiones. Ima lla-
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. kipipash satirina.
Haw!.Kanka Quito kitiman risha ninkichu? Kaypika yankamanta hawirishkanki.
hawa [xawa, awa] adv. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchis-
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana niki puncha.
ukupi kak. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
Mara mashipa wasika rumi hawapimi riku- los granos. Imatapash kamchakukpi shinki-
rin. tukushpa rupay.
hawalla [xawalya] adv. superficial; suave- Sara kamchaka hawriyashkami.
cito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. 2. sn. Hacerse amargos los alimentos. Mi-
Kay chukllataka hawallami rurarkani. kunakuna yalli wakllirina.
haway [xaway] s. chim. cancin de la cose- Sampu muyuta yalli kamchashpa hawriyas-
cha del trigo. hka.
Siwara kuchuypi taki. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Chimborazo llaktapika siwara kuchuypimi ha- Kusapa, warmipa yayamamapura.
wayta takinchik. Hawyapura raymipi tantanakurka.
haway (<**xaway) s. mircoles. Kimsaniki hay [xay] interj. sn. amz. expresin desobe-
puncha. diente. Killawan kashpa kutipay rimay.
hawcha [xawa, xawtsa, xawtza] s. snc. col Hay!, imapaktak alla alla mashka-
y nabos a medio cocer, verduras sancocha- wanki?.

66
HIKI

2. sn. expresin con llamada de atencin en Haykamanta wawakunaka wakarkalla.


una conversacin. Shuk rimaypi rik- Sin. Kunkaymanta, zas.
chachinkapak rimay, imatapash rimakushpa haylli [xaylyi] s. cancin triunfal de la cose-
tikrachiy. cha o de la guerra; viva. Sara pallay tukurikpi
Hay!, kayka karimi. kushilla taki.
hayak [xayak, xayax, xayag, xaya, ayax] Inka pachapika awkakkunaka haylli takita ta-
adj. amargo. Imapash mana mishki kak. Shi- kishka.
mita rawrachik. Sin. haycha.
Hayak kakpimi wantuk upyanataka mana haynallina [xaynaina] v. ss. bostezar. Ru-
munanichu. nakuna yarkachishpa, shaykushpa shimita
2. amz. picante. Uchushina shimita rawra- paskay.
chik. Yachachikka shaykushpa haynallirka.
Kay uchuka yapa hayakmi kashka. Sin. Ampana.
3. snc. agrio. Llullu muyukunapa tani yaku. hayina [<*xayina, xayniyna v. s. rezon-
Hayak kakpimi llullu kapulitaka mana mikun- gar, responder. Imamantapash piarishpa
chikchu. kutichina.
Sin. 3 tani. Wakinka millayrayku pialla tukushpa hay-
hayakin [kayakin] s. bilis. inmi.
Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi hayri (<**xayri) s. minuto. Sukta chunka
tiyak waylla rikurik hayak yaku. uchilla pacha kak.
Wiksayuk kashpaka ama shunku millanka- Murayka sukta chunka hayriyukmi kan.
pakka kuy hayakintami millpuna kan. haytana [xaytay, aytay] v. patear, cocear,
Sin. chinkilis, hayak. pisar el arado. Chakiwan imatapash waktay.
hayampi [xayambi, xayabi, ayambi, Juan wawaka hatun rumpata haytarka.
ayabi] s.amz. iguana. Yanawan, killuwan 2. amz. pisar. Chakiwan imatapash allpapi si-
hawirishka, yakupipash, sachapipash rikta saruy.
kawsak wiwa. Tuta purikuymanta machakuyta haytarkani.
Hatun hayampita chay larkapi llukakukta ri- Sin. 1itkay; 2 saruy.
kurkani. hichana [xiana, iana] v. botar, regar, es-
haycha [xaya] s. cancin triunfal de la co- parcir, derramar. Yakuta, muruta pampapi
secha o de la guerra. Sara pallay tukurikpi shitay.
kushilla taki. Pampapimi wakra uuta hichashkanki.
Inka pachapika awkakkunaka haycha takita 2. rebasar. Imapipash yapa yakuta, yapa as-
takishka. wata churashpa tallirinkama huntay.
Sin. haylli. Yakuta rumi hutkupi hicharkani
haycha (<**haycha) s. viernes. Pichkaniki Sin. 1 chiwana, chakchuna, shitana, 2 tallina.
puncha. hichuna [xiuna, iuna] v. abandonar, des-
hayka [hayka] adv. ss. cundo? Ima pa- amparar. Churikunata yaya mama piana,
chapi paktarinata tapuy rimay. imatapash shitay kunkarina.
Haykata kayman tikramusha ninki?. Kanpa kuyashkataka achu hichurkanki?
2. interj. sc. expresin de admiracin. Man- hikama [xikama] s. s. tipo de tubrculo.
charishpa imatapash rikushpa rimay. Allpa ukupi ankukunallapi pukuk, chawata
Chay runaka ima haykata yaykurka. mikuna, mishki kumalshina kak.
haykamanta [haykamanta] adv. s. de Ashtawan mishkiyachun hikamata intipi chu-
golpe, de pronto, el momento menos pen- rani.
sado, en seguida, sorpresivamente, sbita- hiki [xiki, xixi, ixi] s. amz. saltamontes.
mente. Shuk mana yuyashkapi utka utkalla, Sachapi kawsak llukllushina, shuk llaktaku-
rurak katimuk, yallimuk. napi chillik nishka.

67
HIKIAS

Sachapi hikita rikurkani. Payka yankamanta huchanchirka.


2. variedad de grillo. Chuklla ukupi kawsak huchu [xuu] s. sc. dulce de cabuya o de
yana chillik. capul. Capulita yanushpa, chawar mishki-
Yana hikita sachamanta apamuni. wan apita rurashka.
Sin. Chillik. Huchuta yanunkapakka mana mishkita mut-
hikias [xixias, ixias] s. amz. mosquito sunchikchu.
llamado arenilla. Tutapi kaninkapak llukshik huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachik-
uchilla chuspi. pi mana wawa pishku tukuk.
Hikias kanishkapi achkata shikshinmi. Huka lulunta ama mikunkichu upa wawatami
hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. so- wachanki, mana kashpaka kuyashkakuna
llozar. Hatun llakiwan wakay. hichunkami.
Wawaka mamamanta hikyarka. hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdear.
hillay [xilyay, kilyay] s. hierro, herramienta, Yayamama, ushushita mana kuyana.
instrumento. Imatapash llankankapak ruras- Kanka churanata imamanta hukarkanki.
hka antakuna. 2. no empollar los huevos. Atallpa, pishku lu-
Yapuypa hillayta rantini. lunkunata ukllashpa mana tukyachiy.
hilli [xilyi] s. caldo, jugo, zumo; savia. Ima- Puka atallpa lulunta hukashka.
kunapash yaku mikuna. hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Sil-
Atallpa hillitami yanunchik. bar. Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy.
hillu [xilyux, xiux, xiug, xilyu, xiu] adj. go- Kanchaman llukshichun nishpa kuytsata hu-
loso. Akllashka mikunatalla mikuk. kipuni.
Hillu wawaka mana mikunllachu. huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampo-
hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksa- llarse. Makita yapa kakukpi, chaki yapa pu-
manta sinchi samayta tankashpa kachay. rikpi, kara ukupi yaku puru tukuk.
Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishka- Paya ushutawan purishpa chakika hukllu-
mantapash kalakyashpa samayta sinchita yarka.
kachay. Sin. Chulakyay, chullpukyay.
Killa runaka, ashatalla aparishpapash hipan- huku [xuku] adj. hmedo, mojado. Imapash
llami. ashalla ankuyashka kak.
hishi hishi [xiixii, kiikii] interj. sn. ex- Huku churanatami intiman churanki.
presin utilizada para ahuyentar o hacer ade- hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer, mo-
lantar a algn animal. Wakin wiwakunata jarse, estilarse, empaparse. Hawa hawalla
manchachinkapak kapariy rimay. yakuwan zutukyay.
Kuchi hishi hishi!. Runtukpi pampa allpa hukushka.
Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi. Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana.
hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi, hullu [xuu] adj. sc. desconocido, forastero,
urku chakipi sakirishka hatun kucha. extrao, extranjero, ajeno. Imapash mana ki-
Kay hitapika achka charapami tiyan. kinpashina kakpi shuk llaktamanta shamus-
Sin. Kucha. hka.
hucha [xua] s. culpa, pecado, falta. Shuk Payka, kay llaktapi hullumi kan.
millayta rurashka. Sin. Chikan, chuku, ista.
Payka yankamanta huchata rurarka. hulun [xulun] s. amz. Badea. Purushina an-
2. s. regalo ritual para fiestas. Raymipi kama- kupi aparik muyu.
rikuna. Hayka, hulunta apamuni.
Inti raymipi huchakunata kararka. hulunchi [xului] s. amz. tipo de rbol de
huchanchina [xuanina ,xuaina] v. cul- madera incorruptible que se usa en construc-
par. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki cin. Killu sisayuk, wasi chakita rurana,
nina shimi. achka watapipash mana ismuk kaspi.

68
HUWIN

Hulunchi kaspiwan wasichirkani. parka.


humpi [xumbi, xubi, umbi, ubi] s. sudor, hupi [xupi] adj. sn. intil. Mana imatapash
transpiracin. Shaykushpa, intipilla purishpa, ruranata ushak runa.
sinchita llankakpi aychamanta yakushina Chay runaka killamanta hupi tukushpa katin.
llukshik. hura [xura] s. maz germinado utilizado en
Yayaka yapa allpapi llamkashpami humpita la preparacin de la chicha. Aswata ruranka-
llukshichikun. pak sarata allpa ukupi churashpa wiachis-
humpina [xumbina, xubina, umbina, u- hka.
bina] v. sudar, transpirar. Shaykushpa, intipi- Kay sara hurawan aswata rurarka.
lla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta hushu hushu [xusu xusu] interj. amz. ex-
yakushina llukshiy. presin para ahuyentar a los animales. Wi-
Yayaka yapa allpapi llamkashpami humpin. wakunata manchachinkapak rimay.
hunta [xuda] adj. lleno, satisfecho, sa- Hushu hushu!, wakrakuna katiychik.
ciado; entero. Imapash mana chushaklla, Sin. chisha, hishi, chi, kisha.
paktakta churashka. hutku [xutku, xuktu, uktu, uxtu, ugtu, utuxu,
Kay mankapi yakuta huntata apamunki. utuu] s. hueco, hoyo, agujero, cueva. Tar-
huntachina [xudaina] v. llenar. Imapi- punkapak, ayata pampankapak allpata uku-
pash itina, pakta pakta tukuna. man allashka.
Yana papata ashankapi huntachini. Sarata tarpunkapakka hutkupi churanchik.
huntana [xudana] v. llenarse, inundarse. 2. adj. agujereado. Imapash awi awiyuk
Achkata tamyakpi yakukuna manchanayakta kak.
achkayay. Mamaka hutku mankata shitarka.
Kunan puncha sara chakrapi yaku huntarka. huwin [xuwi] s. amz. variedad de sapo co-
Sin. Nuyuy, kuchayay. mestible. Muru karayuk, tamya siririshka
hunu [<*xuu] num. diez mil. Chunka wa- kipa, tutayakukpi win win kaparik hatun
ranka. kuwa.
Inkakunaka ayllumantaka hunukamami yu- Huwinka kunanmi wakan.

69
I
icha [ia] adv. ss. quiz, quizs. Imapash abrir, separar; copular, fornicar. Imakunata-
ushay tukunkacha nirik shimi. pash ashallata chiktay.
Lus yayaka icha kullkita maachinkawa- Lukruta rurankapakka papata ikinchikmi.
chari. ila [ila] s. amz. higuern. Hatun yura au
Sin. Ichapash, -cha, -chari. pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
ichapash [iapa] adv. ss. quiz, quizs. Ila kaspiwanmi mikuypak patakukunataka ru-
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. rashka kan.
Lus yayaka ichapash kullkita maachinka- illak [ilyak] det. cero, vaco. Chushakta riku-
wachari. chik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
Sin. Icha, -cha, -chari. shimipashmi kan.
ichillu [iilyu] s. amz. perico, tipo de pjaro. Ishkay chunkata killkankapakka ishkay yu-
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, paypa kipaka shuk illak rumpatami killkan-
yapa uchilla pishku. chik.
Ichillu pishkukunaka achkatami chakrapika illakta [ilyaxta, iaxta, iixta, iakta, ilyagta,
takin. iagta] adv. absolutamente todo. Mana pu-
Sin. Chuki, wichu. chuchishpalla tukuyta ruray.
ichu [iu] adj. rpido, apurado, ligero. Ima- Chakrashka papataka illaktami katurkan-
tapash hawalla rurashpa mishashpa rurak chik.
runa. Sin. Tukuypacha, llampu.
ukapa yayaka ichu kashpami Hawalla wa- illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspis-
sita ruran. hina chawpika kaspimanta chawpika hillay-
ichu [iu, iilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla manta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, wiwakunata wauchik anta.
arawkunapa ayllu pishkumi kan. Wiwakunata kamashpa charinkapakka illa-
Puna suyupika ichu pishkukunataka wich- pataka chinkachinami kanchik.
kashpami charinkuna. Sin. tukyana.
Sin. wichu, chuki. illana [ilyana, iana] v. faltar, no existir, via-
ichuk [iuk] adv. lado izquierdo. Imapash jar, ausentarse Imapash mana tiyay.
allawka makiman sakirik. Paykuna tukuy papata katukpimi illan.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak illimpu [iimbu, iibu] s. sc. planta espi-
kan. nosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
Sin. lluki. wiak.
ichuna [iuna] s. hoz. Ima kiwatapash ku- Wawapa chakipi illimpu kasha yaykushka.
chunkapak winkuyashka achka uchilla kiru- illulli [ilyuly i, ilyui] s. amz. culebra de nom-
yuk hillay. bre ilulo o pudridora. Uchilla yana machakuy,
Ichunawanka siwarata kuchuni. allpa ukupi kuykashina kawsak.
ichuna [iuna] v. segar, cortar. Kiwakunata, Illulli machakuyka millay kurumi kan.
yurakunata, murukunata pitina. ilta [ilta] s. amz. variedad de guaba. Hatun
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi pakay mishki mikunayuk.
siwarata ichunchik. Wawakunaka anti suyupika iltataka sumakta
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar mikurka.
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar, ima [ima] det. qu? Tapunkapak shimi.
70
INTUNA

Kunanka, imatatak ninki? 2. s. carne a medio asar. Ninapi ashalla ku-


2. s. cosa, objeto. Maykanpash kak. sarishka aycha.
Yachana wasipika imakuna tiyan. Inlli aychataka wakaychinapimi sakin.
imamanta [imamata, imamada, ima- inta [ita, ida] s. amz. inflamacin por he-
munda] adv. amz. por qu? Imarayku, ima ridas, golpes y picaduras. Aychapi puka mu-
nishpa tapunkapak shimi. yukuna llukshishpa ruparik unkuy.
Imamantatak warmikunaka yalli wacharin? Inta nanaymi chuspi kanishkamanta hapirka.
imashi imashi [imai, imai] expresin de inta [ita, ida] s. amz. tizn, lea con
adivinanza. Mana riksishkakunata tapuy. fuego. Tullpamanta surkushka ninayuk yanta.
Imashi, imashi, punchaka chushak, tutaka Yana tutapika inta nina kaspiwanllami purin-
chichu. (chayka wasimi). chik.
imashnaray [imanaray, imanaray] exp. inti [iti, idi] s. sol. Kay pachata achikya-
amz. muletilla del habla. Shutita kunkashpa chishpa rupaywan kunukta kuk.
rimay. Yaya intipa rupayka may mutsuymi kawsay-
Imashnaray, chay runaka piachu, kushichu pakka kan.
kan? inti (<*inti) junio. Suktaniki killa.
Sin. Imashti. Inti killapika kichwa runakunaka hatun inti
imashti [imati] exp. muletilla . Shutita kun- raymita ruran.
kashpa rimay. inti anka [inti anka] s. amz. variedad de
Imashtika shamurkachu? gaviln. Takik, inti punchakuna hawapi
Sin. Imashnaray. wampurayak pishku.
impayana [imbayana, ibayana] v. estar Inti ankaka sara chakra hawapi wampuraya-
deprimido fsica y espiritualmente. Unkus- kun.
hkashina, llakikunamanta kalakyashka kaw-
Sin. usturiw.
say.
Payka mama waushkamanta impayarka. intillama [idi lyama] s. amz. mono pere-
2. resentirse. Piarishka tukushpa sakiriy. zoso, perico ligero. Uchpa millmayuk, mana
Yachachik rimashkamanta wawaka impaya- utka kuyurik, yura pallkakunapi kawsak kus-
kun. hillumi kan.
Sin. 1 Hamallina, kalakyana; 2 nanakyana. Inti llama wiwaka allimanta yurapi sikakun.
inchik [iix] s. amz. man. utu pankayuk, intipa ayllu [intipa aylyu] s. sistema solar.
allpa ukupi muyuta aparik uchilla kiwa. Hawa pachapi tiyak rumpukuna.
Raymipika kuy aychata inchikwanmi Intipa aylluka pusak rumpuyukmi kan.
kararka. intipacha [idi paa] s. verano. Rupay kil-
inka [iga, ika] s. emperador, rey, suprema lakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu.
autoridad. awpa pachapi tukuyta kamak Inti pachapimi murukunata pallanchik.
apu. Sin. Usyay pacha.
Espaa runakuna shamushpa wauchishka- inti raymi [inti raymi] s. fiesta del sol. Inti-
mantami mana inkataka charinchikchu. manta hatun raymi. Kunanpipash inti ray-
inku [igu, iku] s. carnero. Chusku kachu-
mita ruranchik.
yuk llama.
intina [intina] v. solear. Mana tamyay, mana
Pedro mashika inku llamatami yayapak cha-
puyu tukuy, kunuk achiklla puncha.
rin.
Agosto killataka sumaktami intin.
inlli [ilyi] adj. amz. tibio, caliente. Kunuklla
intiyana [intiyana] v. salir el sol. Inti rikuri-
yaku.
muna.
Chiri tutamantaka inlli yakuwan awita may-
Tutamantataka inti yayaka sumaktami inti-
llanchik.
yan.
Sin. Kunuk.
intuna [iduna] v. amz. mosquearse. Achka
71
INTUNA

chuspikuna, putankuna, mama kurukuna ishkay [ikay, iki] num. dos. Shuk yupayta
mishki mikunapi tantarina. katik.
Tawka punchata aychata mana wakaychik- Paykunaka ishkay wawallatami charin.
pika chuspikuna intun. ishkuna [ikuna, iskuna, wikuna] v. des-
intuna [iduna] v. amz. amontonarse per- granar. Karata paskashpa murukunata sur-
sonas o animales. Wiwakuna, runakuna tan- kuy.
tarina. Usya pachapika sarata chakichinkapakmi is-
Rimanakuypika achka runami inturka. hkunchik.
2. s. colaboracin. Imapipash yanapana. Sin. Chiwana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkan- ishpapuru [ipapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
chik. tantarina puru.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. Mana ishpapuru yaku-ishpa huntataka cha-
iil [iil] s. ss. planta silvestre. Mana tarpus- rinachu kan.
hka muyumanta wiak yurakuna. ishpana [ipana] v. orinar. Ishpapurupi tan-
Iilkunaka hampi, mikuna yurakunapashmi tarishka yakukunata pakchaman llukshi-
kan. china.
Sin. Chas, wala, purun, ushun. Yakuta yalli upyashpaka achkatami ishpan-
iina [iina] v. creer, asentir, testimoniar, chik.
tener fe. Shukpa yuyaykunata alli kakpi mana Sin. Yaku-ishpana.
alli kakpipash chaskiy. ishpinku [ipigu] s. rbol de canela. Mis-
Umu willashkataka tukuykuna iinllami. hkita ashnak yura, sisapash, karapash ya-
iu [iu] s. s. cosa diminuta invisible. Pikis- kuta mishkiyachikmi kan.
hina yapa uchilla rikurik. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyas-
Aanku kuruka iushina may uchillami, hpami kunukyanchik.
mana awiwanllaka rikuy ushanachu kan. isi [izi, igzi] exp. amz. expresin despectiva
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta a los nios (mocosos). Wawata piashpa
chunkak. rimay.
Kuchikunapa chakikunapi iu yaykushpaka Isi wawakunataka ama tantanakuyman yay-
kaninllami. kuchinkichu.
3. punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkus- isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi mu-
hina sakirik. ruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Shuk yuyayta killkashpa tukuchishpaka shuk Wawakunata isi hapikpika achkatami hayak
iuta churanami kan. yurakunawan hampinchik.
irki [irki] adj. s. dbil; flaco, raqutico. Runa isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. empe-
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa rrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
waunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla mana karuyana.
rikurik. Kay wawaka mamamanta isiyanka.
Chay irki runaka llakillami tikramushka. iska [iska, isku] s. fsforo. Ninata hapichik
Sin. Api, chusu, sampa. rumishina.
ishkantin [ikadi, ikadi] adv. ambos, Yanunkapakka iska kaspitami mutsunchik.
pareja, par. Ishkaypura. isku [isku, iku] s. cal, yeso. Yurak allpas-
Quito llaktaman ishkantin shamurkanchik. hina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
ishkantishun [ikadiun] expresin para Kunan pacha wasikunaka iskuwan yurakya-
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa chishkallami kan.
rimay. Sin. Pukshi.
Pushakkuna shamushkamantami ishkantis- islampu [islambu, islabu, islabu] s. amz.
hun. bolso tejido de hilo de chambira. Champira
Sin. Upyashun. kawchushkawan awashka uchilla shikra.

72
IWILAN

Ayllu llakta warmikunaka sumak champira is- hnakun.


lamputami rurankuna. Sin. ismu, waushka.
isma [isma, izma] s. excremento, heces, ismuna [ismuna] v. podrirse, descompo-
mierda, abono, estircol, deposicin. Mikus- nerse. Imapash wakllirishka tukuna.
hka kipa sikimanta llukshik wanu. Wanuka allpapimi ismun.
Wiwakunapa ismawan imatapash tarpukpika itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. awi kara sikipi
achkatami murukunaka pukun. shuk uchilla chupushina wiak.
ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikus- Wawaka itsipu unkuy hapikpimi wakan.
hka kipa aycha mana chaskishkata siki hut- itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos. Pu-
kumanta llukshichina. unayakpi awita alla alla sipuy.
Runaka ukupimi isman. awipi allpa yaykukpimi itsipun.
ismu [ismu] adj. podrido. Imapash a wak- Sin. Sipuna, pimpinrana.
llirishka mana alli. iwa [ixwa] s. amz. tubrculo. Lumushina
Ismu aychataka mana mikuy ushanchikchu. mishki mikunata charik.
Sin. ismushka. Sachapika iwata mikun.
ismushka [ismuka] adj. amz. podrido; iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi raku-
mortecina. Waushka wiwakunapa waklliris- yak, takakpi puskuyak, umata armankapak
hka aycha. alli anku.
Allkupa ismushka aychaka achkatami as- Rukuka, iwilan ankuwan umata arman.

73
K
kacharina [kaarina] v. soltar, safar, permi- tapika tanampu nishka.
tir. Watashkamanta paskay. Anti suyupika kahalli pankawanmi challwa-
Urkupi, sachapipash wakrataka purichun ka- taka hapinkuna.
charin. Sin. tanampu.
2. s. Permiso. Kishpiyta maana. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
Samanaman rinkapakka kachariyta ma- kak.
arka. Kahaskunapika papata, siwarata tarpunchik.
Sin. Ishkurina, paskana. kaka [khaka, xaka, kaka] s. pea, abismo,
kachana [kaana] v. enviar, mandar. Ima- despeadero.
kunatapash maymanpash chayachiy. Rumisapa hatun wayku.
ukapa killkashkata yayaman kachakuni. Chay kakapi hampi yurakuna tiyan.
2. echar, despedir. Millay kashkamanta pita- kaka [khaka, kaka] s. vaso redondo de ma-
pash ukumanta llukshichiy. dera de cuello largo.
Raymipi makanakuymanta kacharka. Suni kunkayuk kiru.
Sin. 2 karkuna. Kakapi aswata churani.
kachi [kai] s. sal. Yurak utu rumishina kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar, fregar,
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, miku- sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
nata mishkichik. rurana.
Kuy aychapi kachita churani. Chaki kiwirishkata kunuk hampiwan kaku-
kachik [kaix] s. amz, ss. guaba pequea. way.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Utka alliyachun wakra wirawan kakupay.
Sachapika kachik murutami mikun. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
Sin. Pakay. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depre-
kachi kachi [kai kai] adj. salado, -da. sin fsica y/o espiritual. Aychapash, yuyay
Imapash ashtawan kachiyuk. samaypash unkushka.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta Mishuka kalakllami kan.
mana mikunachu. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
2. interj. expresin de llamada al ganado. pez pequeo casi transparente. Maywa ka-
Wakrakunata kayankapak rimay. rayuk uchilla challwa.
Wakraka kachi kachi nishpa kayakpimi kall- Wamraka yawriwanmi kalamatutaka hapin.
pamun. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco. Millmayuk
kachun [kau, xau] s. nuera. Churipa pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
warmi. wiak yura.
ukapa kachunka Cotacachi llaktamanta Wawakunaka kalatis ankuwanmi pukllan.
warmimi kan. Sin. Pulanti.
2. cuada. Wawkipa warmi. kallampa [kalyaba, kaaba] s. hongo,
Kachunka ukapa wawkita kuyashpami seta. Sisashina panka illak, wanukunapi, is-
kawsan. mu kaspikunapi wiak uchilla yura.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbusto cuyas hojas Ambato kitipi kallampata katukllami rini.
se usan como barbasco. Challwata hapinka- Sin. Ala.
pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak- kallana [kalyana, kaana] s. tiesto. Turu all-
74
KAMANA

pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. recho: conjunto de leyes que regulan el com-
Murukunata kamchankapak, tantata kusan- portamiento recproco de los hombres.
kapak may alli. Kichwa kamachinakuyka rimayllapimi tiyan,
Allpa kallanapi kusashka tantataka may chayrak killkakunmi.
mishkimi kan. kamachina [kamaina] v. amz. aconsejar.
kallari [kalyari, kaari] adv. inicio, comienzo, Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
gnesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Pedro llakita rurakpimi, paytaka pushakku-
Kallari pachapi purun runakuna kawsashka. naka kamachirka.
kallarina [kalyarina, kaarina] v. comenzar, 2. legislar, hacer leyes. Alli kawsachun kama-
principiar, iniciar, empezar. chiykunata rurana.
Imatapash shuknikimanta rurarina. Luis pushak kashpaka allitami kamachirka.
Runakunaka inti rikurishkamantami llam- Sin. 1 Kunana.
kayta kallarin. kamachiy [kamaiy] s. ley, reglamento, ar-
kallcha [kalya, kala] s. sc, ss. tallo y hojas tculo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
de maz seco. Murukunata pallashka washa killkashka.
chakishka sara yura. Alli rurashka kamachiymi kay llaktapika
Kallchawan sarata kamchani. illan.
Sin. Chakishka sara panka, pukus. kamari [kamari] s. regalo, ofrenda. Imata-
kallchay pacha [kalyay paa] s. tiempo pash shukman karashka.
de siega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. awpakunaka kushipatakunamanka sapan
Kallchay pachapika aswata upyanchik. raymikunapimi kamaritaka sakik karkanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loro pequeo. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
purik pishku.
imallatapash yanka karay.
Kalli kalli pishkuka sumaktami wakan.
Sin. Shakalli. Raymipika rantipak mikunataka kamarinchik.
kallpana [kalypana, kapana, kalpana] v. Sin. karana.
correr, trotar. Utka utka tatkishpa purina. kamana [kamana] v. amz. probar, saborear.
ukapa churika yachanawasiman ami kall- Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, ha-
parka. yakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachan-
kallwa [kalywa, kawa, kalwa] s. lengeta. kapak.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, Payka mikunata kachi alli kashkata kaman.
chumpita awankapak rurashka. Sin. Mallina.
Chumpita awankapak kallwata rurakuni. kamana [kamana] v. amz. competir. Imaku-
kallu [xau, kau, khau, khalyu, xalyu, kalyu] napipash shukkunawan chimpapurachishpa
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik maykan maykan alli kashkata yachankapak
aycha. tupuna.
Manuel runaka wakra kalluta rantinkapak Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
rin. ankunata kallpashpami kaman.
kaluk [kalux, kalu, xalun] adj. amz. ss. se- Sin. Mishana.
micocido, difcil de cocinar. Manallatak ya- kamana [kamana] v. sc. abundar. Tarpus-
nurik muru. hka murukuna, wachashka wiwakunapash
Kaluk lumutami rantishkani. achka wiariy.
Sin. llumi, akma. Sara chakraka achkatami kaman.
kamachik [kamaik] s. juez, autoridad. Ka- Sin. nanakllakana, usuna.
machiyta paktachichik runa. kamana [kamana] v. cuidar; gobernar. Ru-
ukapa kitipika alli kamachikta charinchik. nakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De- kawsay.

75
KAMAY

ukapa yayaka wakrata chukllapi kaman. Sin. Mikuna, kashtuna.


Sin. Pushana, wakaychina. kankik [kagix] s. amz. cadera. Mama
kamay (<*kamay) s. enero. Shukniki killa. chanka kallarik tullu.
Kamay killapika, wakin kichwa llaktakuna- Wamra yuramanta urmakpi, kankikmi kuyu-
pika Reyes raymita ruran. rirka.
kamcha [kaa, kaa, kama] s. s. tos- kankil [kagil] s. amz. canguil. Kamchakpi
tado. Chakishka murukunata kallanapi ku- tukyak uchilla killu sara.
sashka. Mamaka kankilta pallankapak rirka.
Chullpi sara kamchataka katunkapakmi kankuna [kankuna, xamkuna] pron. ust-
apani. edes. Tawkakunata ishkayniki shutipa ranti
kamchana [kaana, kaana, kamana, ninkapak rimay.
kamana] v. tostar . Kallanapi murukunata Kankunaka runa kawsayta sinchiyachish-
kusana. pami kawsana kankichik.
Kukayunkapakmi sarataka kamchan. kantina [katina] v. amz. buscar peces bajo
kamina [kamina] v. insultar. Pitapash millay piedras. Challwakunata rumi sikipi maskay.
shimiwan rimana. Hatun rumi sikipi challwata kantini.
2. mecer. Mikuna apita, shukkunatapash
Shuwataka achka yayakunami kamikun.
kaspiwan kuyuchina.
Sin. ahana, takurina. Mishkita hampi yakupi kantirka.
kampik [kabix, kabi] s. amz. cacao sil- kapak [kapak, kapax] adj. principal, grande,
vestre. Killu karayuk, mishki mikunayuk chi- importante; grandeza.
wallkanshina mishki muru. May ancha sumak ninkapak shimi.
Shimi kara ama chakirishpa chiktarichunka Ataw wallpaka kapak runami karka.
kampik wirata churay. kapak (<*kayak) s. diciembre. Chunka
kan [kan, xam] pron. T, usted. Ishkayniki ishkayniki killa.
shutipa ranti ninkapak rimay. Kapak killapika, Saraguro runakunaka kapak
Kanllachu kayna punchaka llamkarkanki? raymita ruran.
kancha [kalla, kaa, kaa] adv. fuera. kaparina [kaparina] v. gritar, chillar. Yapa
Mana ukupi kak. Punku pampa, wasiman sinchita rimana.
yaykuna pampa. ukapa turika shuwata kaparirka.
Punku kanchapimi tushukunkuna. 2. ladrar. Allku, runatapash, wiwatapash aw
2. s. patio de juego. Pukllana punku pampa. aw nina.
Pukllankapakmi kanchataka allichishun. Marapa allkuka hillu misita kaparikun.
Sin. 1 Hawa. Sin. 2 Awnina.
kanchis [kais] num. siete. Suktaniki yu- kapi runa [kapi runa] s. amz. rbol con
payta katik yupay. fruto comestible para pavas silvestres. Mu-
Kanchis llamata urkupi charini. yuyuk hatun sinchi sacha yura.
kanichina [kaniina] v. sc. hacer morder. Pishkukuna kapi runa muyuta mikun.
Imatapash pitapash kiruwan kashtuchina. kapina [kapina] v. ordear, exprimir. Wakra
Chiri unkuy anchurichunka putanwanmi ka- uuta chawana.
nichirka. Rosa mamaka wakra uutaka kaynami ka-
2. acuar. Imatapash uchilla tulawan pakta- pirka.
china. Sin. Chawana.
Chay kaspikunataka ami kanichirkani. kapuli [kapuli, kapus] s. capul. Pallkasapa,
kanina [kanina] v. morder, picar (insectos). achka pankayuk, uchilla yana mishki muru-
Chuspishina wiwakuna, shimiwan nanakta kunata aparik paza yura.
aychata hapina. Mashiman karankapakmi kapuli murutaka
Aanku wiwaka chakita kanirka. pallani.

76
KASILLA

Sin. usun. riyakun


kapya [kabya] adj. ss. frgil, muy suave. Sin. Alliyana, hampirina.
Imakunapash may amuklla, yapa utu kak. karkayana [karkayana] v. s. ensuciarse,
Yanushka mutika ami kapya tukun. mancharse el rostro y el pecho. awi kas-
Sin. utu, api, llampu, amuk, ishkurik. hpa, churana kashpa, ima kashpapash turu-
kapyarina [kabyarina] v. ss. suavizarse. yay, yana tukuy, mapayaymi kan.
Murukuna pukushpa apiyana, yanukpipash Wawaka apita mikushpa karkayan.
apiyana, utuyana. Sin. Mapayana, wikiyana, hawiyana, llunchi-
Lumuka ami kapyarka. yana.
Sin. Apiyana. karkuna [karkuna] v. arrear, despedir,
kara [kara] s. piel, cuero, pellejo, cscara. echar. Wiwakunata awpachishpa llukshi-
Tukuy runakunapa, wiwakunapa ukkuta pi- china.
llurik. Millay allku ama kanichun karkuni.
Maki karapimi sisu unkuyka hapin. Sin. Kachana.
2. cscara, corteza. Yura kaspikunata, muyu- karpa [karpa] s. cubierta grande, toldo. Wa-
kunata pilluriyashpa killpak. sitashina rurashpa katallata churashka. Tam-
Habas karata llushtikuni. yamanta, intimantapash mitikunkapak alli.
karacha [karaa, karai] s. costra . Aycha Pintushina hatun kata rurashka wasi.
chukrishkapi chakirishka kara. Wakrakamakka karpa ukupimi puun.
Maki chukri karacha tukurka. karu [karu] adv. lejos, lejano, distante (es-
karachi [karachi, karatsi] s. sn. estopa de pacio). Mana kuchulla ninkapak shimi.
cabuya. Chawar karata takakpi llukshik Turika karu llaktapimi kawsan.
puntsu. karuyana [karuyana] v. alejarse. Kuchu-
Chawar karachita apamuni. manta anchurishpa karuyana.
Sin. Pakpa, pala, puntsu, hamchi. Imamantatak kanka warmimanta karuya-
karana [karana] v. brindar, convidar, servir, kunki?
dar de comer. Imatapash shuk runaman kasa [kasa, kaza] s. s. helada (fenmeno
kuna. atmosfrico). Chakishka rasu. Yurakaunapi
Payka kusaman papata karan. tuta urmashpa inti llipyawan yurakunata ru-
2. amz. regalar. Imakunatapash pimanpash pachik rasu.
yanka kuna. Achka kasa urmakpika sarataka ninantami
Lumu yurata mashiman karani wakllichin.
Sin. 2 kamarina, kuna, kuyana. kasana [kasana] v. s. helar, caer la helada.
kari [xari, kari, khari] adj. hombre, varn; Chakishka rasu chakrakunapi urmay.
macho. Runa kashpa, wiwa kashpapash Kunan tutami papa chakrapi kasashka.
mana chichuk. Yurakunaka raku, kasha [kaa] s. espina,-o. Wakin yuraku-
sinchipashmi kan. napi wiak yawrishina tuksik.
Urkukunapika kari wakrakunatalla char- Wawaka chunta kashapimi tuksirishpa
inchik. wakan.
2. amz. esposo, marido. Kuyashka warmi- kashtuna [katuna] v. s. mascar, masticar.
wan kawsankapak sawarik runa. Mikunata kirukunawan mukuna.
Kanpak karika ima shutitak kan? Kiru illak rukukunaka mana alli kashtunchu.
Sin. 2 kusa. Sin. Kaskana, mukuna.
kariyana [kariyana, hariyana, xariyana] v. kashuk [kaux] s. axila. Runapa rikra uku.
reanimarse, convalecerse. Unkurishka kas- Mamaka kipita kashuk ukupimi apan.
hpa, kalakyashka kashpa alliyashpa sinchi- kasilla [kasilla] adj. quieto, tranquilo, pac-
yarina. fico, sereno. Wawa kashpa, wiwa kashpa-
Yayaka uhuymanta hampirishpaka ami ka- pash upalla tukuy.

77
KASKU

Pushak runaka may kasillami kan. shinchi rimay.


kasku [kasku] s. pecho. Wiksa chushak- Yayaka wakra yuntata kati kati nishpami ya-
manta pilischakakama tiyak tullu. pukun.
Wakra kaskuka may mishkimi kan. Sin. Richun.
kaskana [kaskana] v. scs. desgastar, roer, katina [katina] v. seguir. Shukpa washapi
pelar con los dientes. Mikunakunata, shuk- purina.
kunatapash kirukunawan mukuna. Yayapa washata katikuni.
Chay allkuka wakra tullutami kaskakun. 2. perseguir. Imatapash hapinkapak washalla
Sin. Kashtuna, mukuna. purina.
kaspa [kaspa] s. s. mazorca. Kuruntantin Wawa allkuka chuchuta nishpa katirka
sara, cebada murukunapash manarak is- 3. imitar. Ima rurashkatapash chayshinalla-
hkushka. tak rurana.
Tukuy kaspakunata wayunkashpa warkur- Yachachik hankashpa purikta katikuni.
kani. Sin. Rikchana.
kaspana [kaspana] v. s. chamuscar. Wi- katsu [katsu, kazu, xatsu] s. sn, sc. escara-
wapa millmata rupachishpa anchuchina. bajo. Kuzu kuru rukuyashpa chuspiman ti-
Kuchitaka raymipi mikunkapakmi kaspar- krashka wiwa. Tamya pachakunapi ashtawan
kani. pawashpa purik, wakinkunaka mikunkapak
Sin. Rupachina. allimi.
kaspi [kaspi] s. palo. Yurakunapa tullushina Imbabura llaktapika katsukunata kamchas-
sinchi kak. hpami mikun.
Llamata kaspipi watan. Sin. chuna.
2. amz. madera. Raku sinchi yurakuna, ru- katu [katu] s. amz. colada de pltano verde.
raypi mana wakllirik kaspi. Palanta utushkata, sacha aychawan yanus-
Wasita rurankapakmi kaspitaka mashkaklla hka mikuna.
rini. Palanta katuta mikushpaka yuyaysapami
Sin. 2 kiru. kani.
kastilla [kastilya, katilya] adj. Espaa, de katuwasi [katuwasi, xatukwasi] s. alma-
Castilla. Espaamanta kak. cn, tienda. Mutsurishkakunata katunkapak
Kaypika kastilla shimitapash riman. charik.
katana [katana, khatana, xatana] s. cobija; Katuwasimanta kachita rantirkani.
cobertor. Chirita harkarinkapak awashka- katuna [katuna, xatuna, khatuna] v. snc.
kuna. vender. Imatapash kushpa kullkita chaskina.
Wamra, chay katanata apamuy. Kanka ukaman wakrata mana katurkanki-
katana [katana, khatana, xatana] v. cobijar, chu.
cubrir. Imawanpash hawamanta killpay. kaw [kaw] adj. choclo bien maduro. Chukllu
Urkupika wayta ukshawan katanchik. pukurishpa saraman tikray kallarik. Manarak
2 s. techar. Pankakunawan, ukshawan, chakirishka muru.
shukkunawanpash wasita killpay. Kaw sarawanmi chukllu tantataka ruran.
Lisan pankawan wasitaka katarkanchik. Sin. Walu, paruk, halun.
katichina [katiina] v. scs. resembrar, kawana [kawana] v. mirar, observar con
hacer seguir. Muru mana wiashkakunapi detenimiento. Imatapash alli alli rikurayashpa
kutin tarpuna. katiy.
Juan wawaka saratami katichikun. Wiralla wakrata rantinkapakmi kawanchik.
Sin. Awinchina, kumpana. Sin. Chapana, rikuna.
kati kati [kati kati] interj. expresin para kawchu [kawu] s. piola, soguilla. Ima
hacer caminar a personas o animales. Yapu- puchkakunatapash pillushpa pillushpa sinchi
kuk wakrakuna wachuta purishpa richun nina rurashka au waska.

78
KAYAS

Wayakata watankapak kawchuta apani. kawpi [gawpi] s. amz. variedad de tucn


kawchushka [kawuka] adj. torcido. pequeo. Uchilla suni kiruyuk, sikwankashina
Puchkapura pilluchishka. pishku.
Kanka kawchushka waskata charikun- Kawpika chunta yurapimi tiyakun.
kichu?. kawpuna [kawpuna] v. torcer. Millmaku-
kawchuna [kawuna] v. torcer. Puchka- nata, puchkakunata maki ukuwan pilluchis-
pura pilluchishpa ishkay makiwan waskana. hpa waskata rurana.
Kanka chawartachu kawchukunki? Kanka chawartachu kawpukunki?
2. hacer soga. Puchkapura pilluchishpa Sin. Kawchuna.
waskata ruray. kawsak [kawsak] s. ser vivo, viviente. May-
Kanka waskata rurankapakchu kaw- kanpash waunkakama tiyak.
chunki? Kay llaktapi kawsakkunaka tantalla tarpun.
Sin. Kawpuna. kawsay [kawsay] s. vida. Runakuna, wiwa-
kawina [kawina, xawina, kabina] s. amz. kuna, yurakunapash waunkakama tiyay.
remo. Wampunata yakupi purichik kaspi. Wakcha runapa kawsayka llakillami kan.
Kan wamputa kawinawan purichinki. 2. cultura. Shuk ayllu llakta runakuna imas-
kawirina [kawirina] v. amz. revolcarse; ha- hina kashkata riksichik.
cerse un movimiento en vaivn. Kayman ukanchikpa kawsayta kuyanami kan.
chayman kuyurina. 3. v. vivir. Tukuy kuyurikkuna allpa pachapi
Kanpa wawaka turupimi kawirikun. tiyay.
kawitu [kawitu, khawitu, kayutu] s. cama, ukaka anti suyupimi kawsani.
catre. Sukusta watashpa pallashka puunka- 4. habitar. Tukuy runa, wiwa kay allpa pa-
pak patashina rurashka. chapi wacharina, wiarina.
Puunkapak kawituta sumaktami allichin. Kay pachamamapi kawsanchik.
Sin. Puuna. Sin. 3-4 Tiyana.
kawina [kawina, xawina, kabina] v. batir, kawtayana [kawtayana] v. amz. aplastar,
mecer, menear, mover. Imatapash muyuchis- machacar. itikpi waklliriy, llapiriy.
hpa kuyuchina. Ashanka hawapi ama tiyarichun kawtayan-
Aswata rurankapak sara akuta kaspiwanmi kami.
kawin. kana [kana, xana, ay] v. ser, estar. Tiyakta
Sin. Muyuchina, kuyuchina. rikuchik shimi.
kawka [kawka] adj. s. cereales y legumino- Kichwa runakunaka kaypimi kanchik.
sas a medio cocer. Sara, purutu, inchik, shuk kay [kay] pron. este, esta, esto. Imatapash
murukunatapash hawa hawalla yanushka. rikuchinkapak rimay.
Kawka sarata kutashkata yanushka mikuyka Kaymi ukapa wasi.
sumakmi kan. kaya [kaya] adv. maana, el da siguiente.
2. s. colada de maz pelado. Llushtishka sa- Kunan punchata yallishpa shamuk puncha.
rata kutashpa yanushka api. ukapa ayllullaktamanka kayami risha yu-
Kawka apita mikurkani. yani.
Sin. Kalun, chawalla. kayantin [kayantin] adv.
kawlla [kawlya] adv. amz. crocante. Imata- Kayapa washa punchami kan.
pash mikukpi kaw kaw uyarik. Kayantintaka shamusha ninkichu?.
Sarataka kawlla uyarayarichunmi kam- Sin. MIncha.
chanki. kayas [gayas] s. amz. lora pequea de
kawllarina [kawlyarina] v. s. maduracin color verde. Waylla patpayuk, yurak awiyuk
del choclo. Chukllu sarakuna pukushpa sin- wakamayushina uchilla pishku.
chiyay. Kayas pishku sacha muyuta mikun.
Chay sara chakraka ami kawllarishka. Sin. Sakan.

79
KAYANA

kayana [kayana] v. llamar. Runakunata, wi- arrebatar. Shukpakta apashpa hapina.


wakunatapash, shamuy nishpa kuchuya- Kullki maashkata mana tikrachikpika ima
china. Wawa kuchita kayakuni. charishkatami kichun.
2. invitar. Raymikunaman, mikuykunaman, kiki [kiki] s. choclo en formacin. Llullu sara
tushuykunaman, upyaykunamanpash sha- chayrak kutulyay kallarik.
muy nina. ukapa sara chakraka chayrak kikillami kan.
Kaya puncha uka raymiman mashikunata kikin [kiki] adj. mismo, propio, verdadero.
kayasha. Alli kashkata, chayllatak kashkata rikuchik
3. citar, convocar. Maypipash, ima pachapi- shimi.
pash, piwanpash rikurinkapak yuyariy. Kikin yuyaywan rimankichik.
Quito llaktaman tantanakuypak kayarka. kikin [kiki] pron. usted. Kanta ninkapak
kayka [kayka, xayga, xi, xayka] interj. shimi.
toma, he aqu . Imatapash kusha nishpa Kikinka sinchi yuyayyuk hatun yayami kanki.
rimay. Sin. kan.
Kayka, mishki yakuta upyay. kila [kila] s. amz. cacao blanco. Killu kara-
kayllayana [kaylyayana, kayayana] v. snc, yuk, pukushpa payllatak urmak, ukupi achka
amz. acercarse. Kuchuyashpa kimirina. yurak muyuyuk.
Mashi yachachikka wasiman kayllayarka. Kilamantami mishki tsunkanakunataka ru-
Sin. Kuchuyana, manyayana, llutarina, kimi- rankuna.
rina. Sin. Kula, patas.
kayna [kayna, khayna, xayna] adv. ayer. kilampu [kilampu, kilambu] s. amz. varie-
a yallishka puncha. dad de bejuco. Kashayuk waskashina yura.
Kayna punchaka anti suyupika tamyarkami. Sachapi wiak.
kaynarina [kaynarina] v. demorarse, holga- Allpa manyakunata ama pipash yallichunka
zanear. Ashtawan yalli pachata sakirina. kilampu yuratami tarpunkuna.
Kanka kaynaka, maypitak kaynarkanki? killa [kilya, kia, khia] adj. ocioso, vago. Ru-
kaypi [kaypi, kaybi, kayi] adv. aqu. Maypi rayta mana munak runa.
kashkata rikuchik shimi. Killa wawataka kuyashpami kunana kan.
Juan mashika kaypimi yachachirka. killa [kilya, kia] s. luna. Tutakunalla intishina
kaytu [kaytu] s. hebra de hilo. Imapash punchayachik.
puchkashina. Llullu killapi churanakunata takshakpika a-
Kay kaytuwan sirakuni. pashmi hutkurin.
kazuk [khazux, kazux] adj. sc. quemado 2. mes (kamay, panchiy, pawkar, ayriwa, ay-
por el sol. Inti llipyakpi yapata ruparishka muray, inti raymi, purun, chakmay, kuya
muyu. raymi, yaku raymi, ayarmaka, kapak inti
Kazuk ukaka intipi mishkiyakun. raymi). Kimsa chunka punchayuk pacha.
kicha [kia, xia] s. diarrea. Wiksa waklli- Usya killakuna pallay kan. murukunataka pa-
rikpi yaku tukushpa llukshik isma. llay kan.
Kanpa wawaka kicha unkuywanmi kan. killiku [kilyiku, kiliku]s. variedad de pjaro.
kichana [kiana] v. tener diarrea. Yaku is- Uki patpayuk, killi killi nishpa takik uchilla
mata kachay. pishku.
Wiksa nanay unkuywan kashpaka achkatami Uchilla killikuka ankatami makan.
kichan. killimsa [kilyimsa] s. carbn. Yanta kaspi ru-
kichki [kiki, kiki, kiixi, kiski] adj. estrecho, pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi.
angosto, tupido. Imapash mana chushaklla Sacha rupachishkamanta killimsakunata
rikurik. tantanchik.
Sacha ankunaka achka kichkimi kan. Sin. shinki.
kichuna [kiuna, iuna, hiuna] v. quitar, killin [kilyin] adj. terreno duro, estril, erosio-

80
KIPA

nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa. Tukuykuna minkata rurashpa kuchi kinchata
Killin allpapika chillkallami pukun. rurakunchik.
killka [kilyka, kika, kilka] s. letra. Killkanka- Sin. Harkashka.
pak shuyu. kinchana [kiana, kiana] v. hacer un co-
Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k killkakunami rral o cerca. Kaspikunawan pirkatashina ru-
tiyan. rashpa harkana.
Wawakunaka killkakunata ruran. Wawakuna pukllachun, yachana wasi
killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killka- manya muyuntinta kinchanchik.
shkata awiwan rikushpa shimiwan rimashpa kinku [kiku] adj. zig-zag, curva, sinuosi-
katina. dad. Imapash achka kutin winkuyashka.
Yachachikka wawakunawan killkakatin. Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
Sin. awirina. kan.
killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspi- kinkuna [kikuna] v. curvar, ir en zig-zag.
wan pankapi killkakunata shuyuna. Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Payka killa llamkay willayta killkan. Kay urku chakita manyashpaka alliman
killpana [kilypana, kipana, kilpana] v. kinkushun.
tapar, cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu kinray [kinray, kigray] adv. horizontal-
shimita wichkashpa churana. mente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yanushka mankata ama imapash yaykuchun Yachakuk wawaka kinrayman sirik kaspita
alli killpan. shuyukun.
killpuntu [kilpudu] s. amz. pjaro verde. kinti [kinti, kidi] s. colibr. Waylla patpayuk
Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
pishku. uchilla pishku.
Sara chakra ukupika achka killpuntumi kaw- Kinti pishkutaka mana hapinachu kan.
san. kintiyana [kidiyana, kidina] v. encogerse,
killu [kilyu, kiu] s. amarillo. Intishina tullpu- achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
yuk, pukushka palanta karashina tullpu. timpuchikpi kutuyana.
Aswataka killu sarawanmi ruranchik. Pachallinaka timpuchishkamantami kin-
Sin. karwa. tiyashka.
kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa ku- 2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
chuman chayarina. tamyapi hukushpa chukchuy.
Wawakuna a wasiman kimirin. Rasu yakupi armashpa kintiyarkanchik.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llu- Sin. 1 Aysarina, kuruyana, waurina,
tarina. tusuyana.
kimina [kimina] v. acercar, arrimar, apegar; kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiiwa]
reforzar, sostener lo que est por caerse. (<*kiwa) s. quinoa. Rumpashina uchilla
Shukpa manyaman kuchuyana. yurak muru, sisapi muruyuk.
Payka pirkaman kimin. Puna suyupika achkatami kinuwa murutaka
2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa all- tarpunkuna.
pawan pantarichun sayway. kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardar algo
Juan mashiwan ama allpakunapa manyata en la cintura.
pantankapak kiminchik. Imatapash uchillakunata chumpillishkapi al-
kimsa [kimsa, kisa] num. tres. Ishkay lichina, wakaychina.
washata katik yupay. Wallka muruta alli kinzhullinki.
Payka kimsa wallinkutami charin. kipa [kipa, khipa, xipa] adv. despus, a con-
kincha [kia, kima, kina] s. corral, cerco. tinuacin, seguidamente. awpakkunata
Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkas- katik.
hka, wiwakuna ama llukshichun. Ambato llaktamanta tikramushka, kipaka ya-

81
KIPA

punkapakmi rini. Yurapimi urpika paypa kishataka rurashka.


kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, ins- Sin. Paya, kusha.
trumento musical. Pukukpi churushina uyarik kisha kisha [kia kia, kii] expresin para
taki. ahuyentar a los animales. Wiwakunata kall-
Tantariyman kipawan kayachina kanchik. pachinkapak kaparina.
kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar Wakrata kisha kisha nishpa kaparishpa ut-
la quipa. Kipapi pukushpa uyachina. kata kallpachin.
Utkalla tantarinkapak mashikunaka kipan. Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha
kipchan [kipan] s. hgado. Wiksa ukupi, kisha.
allawka manyapi tiyak. kishpichina [kipiina] v. perdonar, discul-
Kipchanka hayakta llukshichin. par, salvar, excusar, dispensar, librar, liberar.
Sin. Yana shunku. Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta
kipi [kipi] s. maleta, bulto, fardo. Hatun shi- mana millana.
krashina ukupi imatapash churashpa apana- Paytachu apuka kishpichirka?
llata rurashka. Sin. Kishpiy.
uka, kipita antawapi kacharkani. kishpirina [kipirina] v. salvarse, liberarse.
kipu [kipu] s. nudo, sistema de comunica- Llakimanta llukshirina.
cin; archivo y administracin incsica. Tull- ukanchikka kichwa shimita rimashpami kis-
puyuk au waskakunata watashpa hpirishun.
llaktakunapi ima tiyashkata willachik. Sin. Kishpikuna.
Kipukuna yachaytaka kunan pachakunapika kishpina [kipina v. salvar, liberar. Ima lla-
sinchiyachinami kanchik. kikunamanta llukshina.
kipuna [kipuna] v. escribir en nudos. Inka- ukanchik, millay unkuymantami kishpir-
kunapa waskapi killkay. kanchik.
Amawtakunaka kikin kawsayta kipushka. kishwar [kiwar, kiuwar]. s. kishuar. Mall-
kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wi- talla urku yura.
ashka yurak uchilla tullukuna. Kishwar ukupika ayami kawsan, nin.
Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato kita [xita, kita] adj. arisco, indmito. Yapa
llaktamanka rirkani. manchaysiki wiwa.
kiru [kiru, kero] s. palo que nace del cabuyo. Kita kuchi kashkamantami katunkapak rini.
Chawar sapimanta suni kaspi wiashka. Sin. Millay.
Puna suyumanta awpa runakunaka chawar kiti [kiti] s. cantn. Markapi llaktakuna chi-
kiruwanllami wasikunataka rurarka. kan chikan rakirishkata rikuchik shuti.
2. madera. Hatun yurakunapa kaspikuna. Kiti pushakka achka llamkaytami charin.
Ukalitu kirukunata wasichinkapak al- kitilli [kitilli] s. parroquia. Tawka ayllu llakta-
lichikunchik. kunata shukllapi tantachishkata rikuchik
3. viga. Pallkayachishka kaspi. shuti.
Wasipi ishkay shayak kirukunatami al- Sapan kitikunami kitillipi rakirishka kan.
lichikunchik. kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash
kiruyana [kiruyana] v. brotar lo sembrado. maki ukupi churashpa kakuna.
Tarpushka muyukuna wiay kallarina. Kay yurata kitikunki.
Papa muyu allipacha kiruyakun. Sin. kakuna.
kiruyuk [kiruyux] s. amz. pez grande con kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipo de p-
dientes, similar al bocachico. Kiruyuk hatun jaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk,
challwa. umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nis-
Kiruyuk challwata kusakmi rini. hpa takik pishku.
kisha [kia] s. nido. Pishkukuna, atallpa- Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawa-
kuna, wachana hutku wasi. manta sapan tutamanta takin.

82
KULLISHTITI

kitu [kitu] s. tu. calabaza, zapallo. Mishki mi- uchilla uku.


kuna sampushina muyu charik. Puuna kuchupimi kullkitaka tarirka.
Mamaka kitu lukrutami yanushka. 2. s. esquina. Ishkay pirkakuna tantarina kus-
Sin. Sapallu. kapi sakirik uku.
kiwa [kiwa, xiwa, khiwa] s. hierba en gene- Kancha kuchupi tiyakun.
ral. Tukuy allpapi wiak uchilla yurakuna. 3. adv. al lado, cerca. Imakunapash shukpa
Chakrakunata mana allichikpika aya kiwaku- manyapi tiyak.
naka huntanllami. Quito kuchupimi kawsani.
kiwana [kiwana, xiwana, khiwana] v. des- Sin. 3 manya, kaylla.
hierbar, sacar la hierba. Aya kiwakunata an- kuchuna [kuuna] v. cortar. Imatapash pi-
chuchina, tantachina, pitinapashmi kan. tina.
Tukuy ayllukunami chakrapi aya kiwataka ki- Wakraman karankapak kiwata kuchuni.
wanchik. 2. talar. Yurakunata pitishpa urmachina.
2. juntar, cortar hierba. Kuchushka kiwaku- Llullu yurataka ama kuchunkichu.
nata tantachina. Sin. 1 Pitina.
Kunu wiwakunaman kiwanchik. kuchuyarina [kuuyarina] v. acercarse.
Sin. 2 Hallmana. Karumanta kimirina.
kiwina [kiwina, kibina] v. lisiar, torcer, dislo- Yachana punchakunaka ami kuchuyarin.
car. Chaki tullu, maki tullu kuyurishpa waklli- Sin. Manyayana, kayllayana, kimirina.
rina, wishtushpa kuyuchina. kukawi [kukabi, kukawi, kukayu, kukaw] s.
Atallpata wauchinkapakka kunkata kiwin- fiambre, tonga, colacin. Yarkayta samachin-
chik. kapak asha mikunakuna.
kiya [kiya, kya] s. pus. Aycha punkishka- Minkapika tukuy sami kukawitami mikunchik.
manta chupu tukushpa killu sanku api. kukupa [kukupa] s. bho negro de pecho
Chupumantaka kiyata kapishpami hampi- amarillo. Yana patpayuk, misishina awiyuk,
taka churanchik. tutapi tun tun nishpa rikrata uyachik anka.
kiyayana [kiyayana, kiayana] v. enconarse, Kukupa awika manchanayaymi kan.
infectarse las heridas. Chukrishkakuna, chu- Sin. Apapa, kuskunku, pukunku.
pukuna killu sanku apiyuk tukuna. kula [kula] s. cacao blanco. Killu karayuk,
Chukrika mana alli hampishkmanta kiyayas- pukushpa paypa munayta urmak, ukupi
hka. achka uchilla yurak muyukunata charik yura.
kucha [kua, koa] s. lago, laguna, charco. Kula muyumanta mishki mikunata surkuni.
Maypipash allpa hutkukunapi achka tantar- Sin. Kila, patas.
ishpa tiyak yaku. kulla [gulya] s. martes. Ishkayniki puncha.
Kay kuchapika achka challwami tiyan. Wakin hampikkunaka kulla punchapi allita
Sin. Hita, walun, punza. alliyachin.
kuchayana [kuayana] v. inundarse, for- kullan [gulyan, guan] s. ss. taxo. Yapa su-
marse un lago, charco o algo similar. Yapata nita ankuyashpa wiarik yura, killulla mishki
tamyakpi yaku huntashpa sakiriy. murata aparik yura..
Yalli tamyakpi kaypika manchanay kucha- Kullanta yuramanta paktankapak rini.
yashka. Sin. Takzu.
Sin. Huntana, nuyuna. kullay suyu [kulyay suyu, kulya suyu] s. re-
kuchi [kui, xui, khui] s. chancho, ma- gin sur. Argentina llaktaman sakirik suyu.
rrano, cerdo, puerco. Chusku chakiyuk, suni Bolivia llaktaka kullay suyupimi sakirin.
sinkayuk, raku millmayuk wiwa. Wirata, ay- kullishtiti [kulytiti, kulyutitin] s. amz. p-
chatapash kuk wiwa. jaro carpintero. Chakirishka yurakunata tap-
Kuchika palantata mikushpa wirayan. sawan takashpa hutkuk pishku.
kuchu [kuu] s. rincn. Maypipash sakirik Kullishtitika sachapimi kawsan.

83
KULLKI

kullki [kulyki, kuki, kulki] s. plata. Allpa wanmi rurashkakuna kan.


ukupi taririk achiklla yurak anta. Sin. lukata.
Warmi tupullinaka kullkimanta rurashkami kunan [kuna, kunu] adv. ahora, hoy, ac-
kan. tual. Kay pacha rurakukta rikuchik shimi.
2. s. dinero. Rantinkapak rurashka antakuna, ukapa yayaka kunanmi puukun.
pankakunapash. kunawaru [kunawaru] s. amz. variedad de
Ishkay chunka panka kullkita apamuy. sapo pequeo. Waylla karayuk, yura hut-
kullpina [kulypina, kupina] v. dar de nal- kukunapi kawsak uchilla hampatu.
gadas. Wawakunata sikipi makiwan waktana. Wawakuna kunawaruta maskashpa pukllan.
Kaynami paypa churitaka kuyashpa kull- kunana [kunana] v. aconsejar. Sumak yu-
pirka. yayta alli rimaytapash kuy.
kullu [kulyu, kuu, xuu] s. tronco. Yuraku- Sawariy punchapika hatunyayamamaka alli
nata asha asha pitishka. rimaykunawan kunan.
Yantata rurankapakmi kullutaka kuchurkani. 2. s. consejo. Alli rimayta kuna.
Sin. Putu. Sawarina punchapika hatunyayamamaka alli
kulluna [kulyuna] v. accin fallida. Munas- kunaykunata kun.
hka yuyayta mana paktachina. kunchu [kunchu] s. s. residuo de la chicha.
Payta katikushpami kullurirkani. Sanku puchukay aswa.
2. v. mutilar. Imatapash pitina, kuchuna. Kunchu aswata mana munanichu.
Imanishpatak kanpa rukata kullurkanki? Sin. tikti.
kulta [kulta] s. pato. Yakupi wampuk, atall- kunti suyu [kunti suyu] s. regin occiden-
pashina pishku. tal, occidente. Mama kuchaman sakirik suyu.
Pedroka kultata wampuchishpa pukllan. Yunka llaktaka kunti suyupimi sakirin.
kulun [kulu] onom. trueno. Tamyakuk pa- kunuk [kunuk] adj. caliente, abrigado. Mana
chapi puyupura takarishpa tukyakshina uya- chiri kak.
rik. Yunka llaktaka kunukmi kan.
Sinchi kulun uyarikpimi wawaka man- kua [kua, khua, xua] s. snc. moco. Ru-
charirka. napa, wiwapa sinkamanta llawsashina lluks-
Sin. Tulun. hik.
kumal [kumal, kumar] s. amz. camote. Wawapa sinkamanta kuata pichay.
Uchilla lumushina allpa ukupi aparik anku kupa [kupa, xupa] s. basura. Imapash shi-
yura. tashka kak. Kupaka wanuman tikran.
Kumalka mishkipash kachipashmi tiyan. Sin. uku, mapa.
Sin. apichu. kuri [kuri, kori] s. oro. Killu llipyakuk antas-
kumir [kumir] adj. color verde. Mana chakis- hina.
hka, llullu kiwashina llimpi. Nambija llaktapika achka kurimi tiyan.
Yuyuka kumir llimpiyukmi kan. kuri kaspi [kuri kaspi] s. oro. rbol cuya
Sin. waylla. corteza se usa para curar el reumatismo. Pu-
kumu [kumu] adj. scs. jorobado, corcobado. ka karayuk, karamanta yawarshina llukshik
Washa kunka tullukuna wakllirishpa kipishi- yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu na-
nata aparishka runa. nayta hampik.
Manuel mashika uchillamantami kumu kan. Chukchuy unkuy hapikpika kuri kaspi yakuta
kumuna [kumuna] v. agachar, inclinar. upyani.
Tukuy ukkuta urayachina, tiyarikshina rurana. Sin. Chukchu wasu.
Umata armankapak alli kumuna. kurikinki [kurikinki, kurikinge, kurikinga] s.
kunampu [kuna] s. amz. variedad de pal- curiquingue. Urkupi kawsak umasapa sinchi
mera. Chillishina pankayuk raku yura. silluyuk, ankashina pawak pishku.
Anti suyu wasikunaka kunampu panka- Ishkay kurikinki hawata yallikpimi sawariy ti-

84
KUSHPANA

yanata yachanchik. ukapa waraka takshakpimi kuruyashka.


kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrn. Rumiyas- Sin. Kutuyana, kurullayana.
hka allpa muru. kusa [kusa] s. marido, esposo. Kuyashka
Sauta rurankapakmi allpa kurpakunataka warmiwan kawsankapak sawarik kari.
utuy kallarin. Kanpak kusaka ima shutitak kan?
2. adj. enano, rechoncho. Rukuyashka uchi- Sin. Kari.
lla runa. kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta,
Kurpa kashkamanta mana paktarka. shukkunatapash nina murupi chayachina.
Sin. 2 Piruru. Kunanka kuy aychatami kusakuni.
kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu kushi [kui, kusi] s. alegra, felicidad, dicha,
illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yu- ventura; fortaleza, energa. Llakikuna illak
rakunapi mirarik. sumak kay.
Pinkalaka aychakunapi kuruta churan. Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi
2. adj. amz. corto. Imapash kutulla kak. tukuni.
Takshakpimi kushmaka kuru tukushka. 2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yu-
kurumama [kurumama, kuruma] s. amz. rakyana.
mosca grande que no pica. Kurukunata wa- Kanpa umapika ami kushi wiashka.
chak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunaku- Sin. sami.
napi, mapakunapi tantarik. kushilla [kuilya, kusilya, kuia, kusia]
Mishki mankapi kurumamaka tiyarishka. adv. feliz, contento, alegre, dichoso. Llaki i-
Sin. Pinkala. llak, mana llakirik.
kurunta [kuruda] s. tusa. Sarata ishkukpi Quito kitimanta wasiman kushilla tikrarkani.
tullushina sakirik kaspi. kushma [kuma, kuma] s. especie de t-
Chakishka kuruntawan mutitaka yanun. nica, camisa, camiseta. Ukkuta killpankapak
kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka rikra illak churana.
rumpashina rikurik. Kanpa kushmata takshashpa intipi cha-
Puka, waylla kururukunata tantachini. kichikun.
kururu [kururu] s. amz. pez pequeo de Sin. Unku.
franjas amarillas y negras. Yanawan killuwan kushni [kuni, kusni] s. humo, humareda.
tullpurishkashina uchilla challwa. Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wa-
Kururuta mayumanta aychamuni. kinpika yanalla puyushina llukshik.
kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pi- Waylla yantata rupachikpika yana kushnimi
lluy. llukshirka.
Llama millmamanta puchkatami kururuni. kushnichina [kuniina] v. humear. Imata-
kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusa- pash rupachishpa puyushinata llukshichiy.
narse; apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, Kushita hapichun wamrata kushnichirka.
shukkunapipash kurukuna mirarina. kushniyana [kuniyana] v. tiznarse. Kushni
Mana hampishka papaka achkatami kurun. kakuwan imatapash yanayachiy.
Sin. kuruyana, susuna. Chawa yantata rupachishpa yanukpi kushni-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana] yan.
v. agusanarse; apolillarse. Aychakunapi, mu- kushparina [kuparina] v. sc, amz. pata-
yukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy. lear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita
Mana hampishka papaka achkatami kuru- kuyuchiy.
yan. Kasilla puunki, ama kushparinkichu.
Sin. kuruna, susuna. 2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyu-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana, rishpa tukuykunata kushpachiy.
kuruna] v. encogerse. Awashkakuna taks- Yachakuk wawaka mashikunata kushparin.
hakpi uchilla tukun, kutuyan. kushpana [kupana] v. s. saltar, brincar.

85
KUSHPI

Runakuna wiwakuna, pishkukunapash hay- kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero, gil. Imata-
tarishpa hawaman pawan. pash hawalla utka utka rurak runa.
Payka pampapi kushparka. Chay runataka kutsi kakpimi sawarirka.
kushpi [kupi] s. peonza. muyuchinkapak 2. amz. laborioso. Mana killa runa.
pukllana. Payka kutsi kashpami alli kawsan.
Wawaka kushpiwanmi pukllan. Sin. 1 Utka.
Sin. piruru. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
kuska [kuska] s. amz. puesto, lugar, direc- rumpashina wiak aycha.
cin, sitio. Maypi kashkata, kawsashkata rik- Wawapa kunkapi kutu wiashka.
sichik shimi. 2. s. s. corto. Imapash mana suni, kutulla ri-
Kay kuskapimi wasita rurasha. kurik.
Sin. tiyaskan, suyu. Wawaka kutu warayukmi kan.
kuskunku [kuskugu] s. sns. bho. Uchpa Sin. 2 kuru, kurulla.
patpayuk, misi awishina tutapi pawak anka. kutu [kutu] s. amz. variedad de mono. Killu
Kuskunku wakakpika wauy tiyachun ninku- millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
nami. shuktak sami kushillu wiwa.
Sin. Pukunku, apapa. Sachapi kututa riksinkapak rini.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, ima- kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
pash wakaychinkapak rurashka. que cubre al choclo. Sara kaspata pillurik
Atukka kutamapi urpita, yututapash panka.
churashka. Chukllu tantata kutulwan pillurka.
kutashka [kutaka] s. harina. Murukunata kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
utukpi llukshik haku. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchi-
Kutashkata utka yanunki. lla tukuy.
Sin. kuta, haku. Ruwana awashkata timpushka yakuwan sa-
kutana [kutana] v. moler. Murukunata ku- rukpi alli kutuyarin.
tana rumiwan utuchiy. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
Payka apita rurankapakmi sarata kutarka. kuwa [kuwa] s. amz. sapo que habita en r-
Sin. Chamkana. boles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kutichina [kutiina] v. contestar. Pipash, kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Kuwa hampatuka yurapimi kawsan.
Wawakuna uka nishkata kutichirka. kuwayu [kuwayu] s. amz. pjaro nocturno
2. devolver. Maashkakunata tikrachiy. denominado huacharro. Muru patpayuk
Maachishka llamata ami kutichirka. uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. mana alli.
kutimpu [kutimbu, kutibu] s. amz. armadi- Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wa-
llo grande. Suni silluyuk, raku karayuk cha- karka.
rapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeo
kawsak wiwa. comestible. awisapa uchilla rikrayuk ku-
Kutimpuka allpata aspishpa ukuman chin- wayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
karirka. alli.
kutimuna [kutimuna] v. retornar, regresar, Kuwayu aychaka mishkimi kan.
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
Wakin kichwa runakunaka kikin llaktaman shukman karay.
kutimun. Kanpa shuyushkataka payman kurkani.
kutin [kuti] adv. otra vez, de nuevo, nue- Sin. karana.
vamente. Chayllatatak ruray. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy, conejillo de in-
a wasiman kutin tikrakun. dias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk

86
KUZU

wiwa. ukllarishpa kushikuy.


Inti raympica kuy aychata mikunchik. ukapa wawkitami kuyarka.
kuya [kuya, koya] s. esposa del inka. Sin. 1. llakina, munana.
awpa kawsaypi inkapa warmi. kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. rega-
Inka pachapika shuk killapi kuyakuna ray- lar, obsequiar. Imatapash tukuy shunkuwan
mita rurak karka. karay.
kuya [kuya] s. amz. tipo de rbol grande. Kay mishki muyuta kuyani.
Pillchi muyuta aparik hatun yura. Sin. Karana, kuna.
Kuya purupi yakuta apamuy. kuyaylla [xuyaya, kuyaylya, kuyaya, khu-
2. amz. palmera para hacer bodoquera. yaya] adj. snc, amz. bonito, lindo, amoroso,
Chuntashina rikurik hatun yura, pu- hermoso, -a. Imakunapash sumaklla rikurik.
kunakunata rurankapak alli. Kuyaylla millmayuk llamawata rantimuni.
Pukunata rurankapak kuyata apamuy. 2. adj. ss., amz. triste, digno de lstima. Lla-
Sin. 1 pillchi killa purik, llakinayakta rikurik runa.
kuya (<*kuya) s. septiembre. Iskunniki killa. Runaka kuyayllami purikushka.
Kuya killapika, Cotacachi runakunaka kuya Sin. 1 sumak, 2 llakilla.
raymita ruran. kuytsa [kuytsa] s. sn. muchacha, seorita,
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. seducir, jovencita. Manarak sawarishka mallta warmi.
acariciar. Imallatapash huchachishpa mishki Chay kuytsaka sumak yuyayyukmi kan.
rimaywan kimirayak tukushpa kakuriy. Sin. Wamra, chinunka, mallta, pasa.
Alli shunkuta rikuchishpa kuyachirkani. kuyuchina [kuyuina] v. mover, menear,
Sin. munachina. mecer, batir, girar. Imakunatapash muyuchiy.
Kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. dar pal- Api mankata rikushpa alli alli kuyuchin.
madas. Pitapash makiwan waktashpa kuyay. kuyuna [kuyuna] v. moverse, agitarse. Ima-
Tikramuk mashita paypa mamaman kuya- pash mana shuklla kuskapi tiyak.
chirkani. Allpa chukchukpimi wasika kuyurirka.
kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. s. amz. kuzu [kusu, kuzu, gusu, xuzu] s. gusano
regalo de ahijados a sus padrinos. Achikwa- grande subterrneo. Hatun yurak kuru. Allpa
wakuna imatapash achikyayaman karana. ukupilla kawsak ukata, papata mikuk.
Kusaman kuyachiyta kararkani. Achka kuzukunatami atallpaman kararka.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. s. kuzu [kusu, kuzu, gusu, guzu, xuzu] s. ss.
amar. Karipash warmipash tukuy shunkuwan cinega, fango, pantano. Turu pampakuna,
llakirina. urkumanta llukshik yaku.
ukapa yayaka alli kuyawashka. Kuzupi kuchika yaykushpa pamparirka.
2. acariciar, mimar. Wawakunata, pitapash

87
L
lalu [lalu] s. amz. tipo de planta. Hatun pan- lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kas-
kayuk, yurak wikiyuk, shikshichik kiwa. pita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
Wawakuna lalu kiwawan pukllashpa makita patarichina.
shikshichin. Shuk kaspita winkuyachinkapakka
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. waskawan watashpami lapunchik.
Larkataka lampawan pichani. Sin. Patarina.
lampana [lampana] v. im. remendar. Chu- larka [larka, larga, rarka] s. acequia. Allpa
rana llikirishkakunata asha llachapawan kill- ukuta wachushina allashkata yaku purichun
pashpa siray. rurashka, yakupa an.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmaku- Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
nata, allimanta lampan. charinkuna.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna. larkana [larkana, rarkana] v. hacer acequia.
lan [la] s. amz. rbol cuya resina es medi- Yaku purina anta allpa ukuta allay.
cinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wi- Chakishka allpakunapi murukuna puku-
kiyuk, yaku manyakunapi wiak hampi yura. chunka, yaku antami minkawan larkanchik.
Lan yurataka hampi kashkamantami achkata latsik [latsix, laix] s. amz. gusano blanco.
maskan. Yurak, suni, au kuru.
lancha [laa] s. s. plaga de plantas. Tam- Yachachikka yachakukkunaman yachachin-
yashina urmashpa yurapa pankakunata ru- kapakka latsik kuruta hapin.
pachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik laychu [layu] adj. ss. mestizo. Mana chay-
utu tamya. purallatak, runawan mishuwan chapuy-
Kay yurata lanchami hapishka, chayman- manta wacharishka runa.
tami chakirikun. Tawka laychumi ukanchikwan tantarin.
Sin. Pitsik. Sin. Mishu, misti, tsala.
lanchana [laana] v. destruir plantas y/o liklik [liglik, ligli] s. ave que anuncia la lluvia.
frutos por plaga. Tamya urmakpi tarpushka Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pis-
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, hku.
chakirina. allami tamyanka, liklik nishpa pishkunaka
Kay llullu papa chakrataka achkatami lan- takikunmi.
chan. linchi [lini] s. red. Kawpushka puchkapura
Sin. Sulayana. watashpa watashpa rurashka llika. Rumpa-
lanta [lada] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla wan pukllankapak, challwakunata hapinka-
tukushka yaku. pak rurashka.
Urkuta tamyakpika mayuka lantami tukun. Challwata hapinkapak Pedro mashika lin-
Sin. Sanku. chita rantikun.
lapukyana [lapukyana] v. linchi [lini] s. arbusto. Purun pampakunapi
estilarse, empaparse, mojarse. Churanakuna wiak yura.
shutunkakama yakuwan, tamyawan huku- Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
yay. kuchun.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapuk- lisan [lisa] s. paja toquilla. Uchilla panka-
yarka. sapa yura, muchikuta awankapak panka,
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana. wasi katatapash rurarik yura.
88
LUYU LUYU

Manab marka warmikunaka sumak millmayuk sacha wiwa, punchanashina lu-


muchikukunatami lisan pankawan ruran. muta mikuk.
lukarya [lukarya, ukarya] s. amz. variedad Anti suyu ayllukunaka lumuchatami mikun-
de sapo. Shuk uchilla hampatu puka pukalla kapak hapin.
karayuk, tutakunapi lukarya lukarya nishpa lumu kuchi [lumukui] s. amz. sano. Suni
kaparik. sinkayuk, karu karullapi suni akchayuk, kutu
Lukarya hampatuka tamya shamunata aw- chupayuk, kunka washa chawpipi pupushi-
pashpatakmi kaparin. namanta ashnak samayta shitak sachapi
lukata [lukata] s. amz. variedad de pal- kawsak kuchi.
mera. Chillishina pankayuk raku yura. Anti suyupika lumu kuchitaka wasi kuchu-
Pankakunaka wasi katata rurankapak alli. kunapimi wiachinkuna.
Anti suyu wasikunaka lukata pankaku- lunchik [luik] s. amz. tipo de rbol. Yu-
nawanmi rurashkakuna kan. rakta sisak, au pankayuk yura.
Sin. Kunampu. Lunchik yuraka anti suyu sachakunapimi
lukllikirina [luglyikirina] v. bo. buscar insis- wian.
tentemente hasta encontrar. Imatapash ash- lunkuchina [lukuina] v. amz. cubrir la ca-
tawan kutin, kutin, hapinkakama mashkay. beza. Umata imawanpash killpay.
Mama Rosa mashika kuchita chinkachishpa Wawataka pintuwan umata lunkuchin.
lukllikirin. Sin. Tiyunkullina, killpana.
Sin. maskapayana. luntsa [lutsa] s. s. racimo pequeo. Uchilla
lukma [luxma, rukma] s. amz. tipo de fruta. watupi murusapa tiyak mallki, uchilla tika.
Uchpa karayuk sacha muyu, siku mikuna Kapuli luntsata paktashpa mikunchik.
muru. Sin. Tika, putsa.
Siku wiwaka sumaktami lukma muyutaka lupi [lupi] s. amz. pez pequeo. Uchilla
mikun. challwa rumi ukupi kawsak.
lulun [lulu, ruru] s. huevo; testculo. Pis- Lupi yaku aychataka kusashpami mish-
hkukuna wachashka aycha tukuna muyu- kichishpa mikunchik.
kuna, karikunapa ullu sapipi warkuriyak lutsana [lutsana] v. estrujar; chupar. Imata-
ishkay rumpashina aychakuna. pash rukakunawan sinchita charishpa ka-
Wirayachunmi kuchitaka lulunta surkukun- pina.
chik. Antonio mashika chilinata lutsan.
lumarisu [lumarisu, rumarisu] s. amz. Sin. Llapina, tsutsukina.
moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llukshik lutsu [lutsu] det. sc. puado. Imakunata-
llawsa. pash maki huntakta hapina.
Wawapa sinkamanta lumarisuta pichay. Shuk lutsu sarata atallpakunaman karay.
Sin. Kua. Sin. Maki, tsutsuk.
lumu [lumu] s. amz. yuca. Papashina allpa luyu luyu [luyu luyu, liwliw] adj. amz. pin-
ukupi pukuk, yunka llaktakunapi wiak muru. tado como el tigre. Uturunku karashina tull-
Chawpi puncha mikunataka atallpata lumu- purishka.
wan yanunki. Luyu luyu millmayuk allkuka achka piami
lumucha [lumua] s. amz. guanta. Puka kan.

89
LL
llachapa [lyaapa, aapa] s. trapos, paal, Sin. Kuyaylla.
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchi- llakina [lyakina, akina] v. sufrir, lamentar,
lla pintukunami, llullu wawakunata sikita pi- apenar, tener pena. Nanayta charina
llunkapak rurashka. Kikinpa wawakunataka achkatami llakinchik.
Mawka churanakunataka llachapakunatami 2. amz. amar, querer. pitapash yuyashpalla
wawakunaman ruran. kawsay.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik ukapa wawata achkata llakikuni.
runa. Sin. 2 kuyana, munana.
Llachapa runaka antakunata maashpa- llakirina [lyakirina, akirina] v. entristecerse,
llami kawsan. afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
Sin. 2 wakcha. tukuy.
llachapana [lyaapana, aapana] v. s. re- Pachamamaka runakuna wakllichishka-
mendar. Llikirishka churakunata tawka pintu- manta achkatami llakirin.
kunawan tinkishpa siray. llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] s.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka amz. azuela.Uchilla llachushina, kaspikunata
llachapankunami. auyachinkapak anta.
llachu [lyau, au] s. azadn. Suni kaspi- Kaspitaka llakllanawan llampuyachini.
wan manyapi patak hillaywan rurashka takl- llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] v.
lashina. labrar, desgajar, esculpir. Kaspikunata, yura-
Sara chakrataka llachuwanmi hallmanchik. kunatapash auyachina, mallkikunata pi-
llakana [lyakay] v. magullar, remellar, des- tina.
pellejar, descascarar. Aycha takarishpa chu- Payka Apunchikpa awita kaspipi llakllan.
krina. llakta [lyakta, lyaxta, axta, agta] s. pueblo,
Payka rumikunapi urmashpa maki llakan. ciudad, comarca. Maypipash runakunapura
2. v. trozar. Chukllukunata kutulkunantin yu- tantalla kawsana kuska.
ramanta llukshichina. Kichwa runa llaktakunaka achkami kan.
Shuwakunami chukllutaka tukuyta llakashka. 2. s. nacin, patria, pas. Mama llaktayuk ru-
3. v. ss. deshojar. Pankakunata anchuchina. nakuna kawsana.
Wirunkapak nishpami sara pankata llakakun. Ecuador llaktaka chinchay suyu shutiyukmi
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, raw- karka.
chana, tipina, saklana. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaki [lyaki, aki] s. dolor, sufrimiento, pena, llaktana [lyaxtana, axtana, agtana] v. s.
amargura, desventura, problema, accidente, regresar al lugar de origen. Maykan llakta-
lstima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, mantapash kikinpa llaktaman tikray.
kuyaytapash nina shimi. achu llaktakunki?
ukanchikka mama waushkamantaka 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
achka llakitami charinchik. Karumanta shamuk runakunaka kaypichu
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, akinayax, llaktarikun?
akinay] adv. expresin de lstima. Imata- llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
pash rikushpa shunkuta llakichik. Chawpi punchapi mikuy.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kaw- Kuy aychata papantinmi llakwarinchik.
sanchik. llama [lyama, ama] s. camlido andino,
90
LLATANANA

llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychata- llantu [l adu, adu] s. sombra. Inti yaya-
y

pash kuk. manta pakak rupay illak.


Runa llaktakunapika achka llamatami charin- Shaykushpaka llantupi samapay.
chik. 2. tiniebla, oscuro. Yana tutashina inti yaya
llama uhu [lyama uhu] s. coscoja, tos per- mana achiklla rikurin.
sistente. Tunkurita rawrachik unkuy. Llantu tuta kakpika ama llukshinkichu.
Llama uhu hapikpi chillchill yurawan ham- Sin. Amsa, phakna.
pinchik. llapitukuna [lyapitukuna, apitukuna] v.
llaminku [lyamigu, amigu] s. s. variedad tener pesadillas. Puuypi ayakunata rikus-
de llama. Millmata kuk hatun wiwa. hpa kaparina.
Ushushina aparik. Payka yallita mikushpa puukushpaka llapi-
Urkukunamantaka llaminkupimi ima kipiku- tukun.
nataka apachimunchik. Sin. nuspana.
Sin. Chantazu, runa llama. llapina [lyapina, apina] v. aplastar. Ima-
llamkana [lyamkana, lyakana, agana, tapash itiy.
lyagana, akana] v. trabajar. Imakunata- Wawaman papata karankapak llapiy.
pash ruray. 2. sn. amz. apuar, estrujar. Imatapash maki
Ayllullaktapika tukuykunami makita kushpa ukupi charishpa sinchita kapiy.
llamkanchik. uuta llukshichinkapakka makiwanmi lla-
Sin. rurana. pin.
llamkana [lyamkana, lyakana agana, llapitukuna [lyapitukuna] v. tener pesadi-
lyagana, akana, maki lyakana] v. tocar, llas.
manosear, palpar, tantear. Imakunatapash Puuypi ayakunata rikushpa kaparina.
makiwan riksiy. Payka yallita mikushpa puukushpaka llapi-
Piarikpika ama llamkaychu. tukun.
Sin. Kawina. Sin. nuspana.
llampu [lyambu, ambu] adv. totalidad, llashak [lyax, aax, aag] adj. pesado.
todos. Tukuylla ninkapak shimi. Imapash ruku rumishina mana pankalla.
Minkamanka llampullami shamunkichik. Kay papa ashankaka yapa llashakmi kan.
Sin. tukuy. 2. det. s. mucho, bastante, harto. Yapa ach-
llampu [lyambu, ambu] adj. liso. Imakuna- kata ninkapak shimi.
pash illak, llushkashka kaspi. Yayaka llashak palantatami apamurka.
Llampu kaspiwanmi puunataka rurashun- Sin. 2 Tawka, manchanayakta, ashtaka,
chik. achka.
Sin. lluchka. llashana [lyaana, aana] v. pesar. Ima-
llampuna [lyabuna, abuna] v. cepillar, li- tapash tupuna.
mar, pulir. Kaspipa mukukunata, chamkaku- Kay ruwana kipika llashakun.
nata anchuchiy. llatan [lyata, ata] adj. desnudo. Churana
Payka awana kaspikunatami kaynamanta illak runa. Millma illak wiwa.
llampukun. Kanpa wawakunaka llatanllami pukllarka.
2. v. suavisarse, ablandarse. Imapash apiya- Sin. Lluchu, llushti.
riy, murukuna pukushpa apiyarina. llatanana [lyatanana, atanana] v. desves-
Timpuska yakupika papakunaka tukuyllami tirse, desnudarse. Churanakunata anchu-
llampun. chishpa lluchulla sakiriy.
3. v. amz. enlucir. Pirka hutkukunata llutarik Wawaka armankapak allimanta llatanan.
allpawan chinkachishpa sakiy. 2. v. im. alzar el vestido hasta la cintura.
Ayllullakta wasikunataka yurak iskuwanmi Churanata wiksakama hawayachiy.
llampunkuna. Wayraka anakuta hawakamami llatanarka.

91
LLAWANA

Sin. 1 Llushtina, lluchuna. Tigua llaktapi runakunaka sumakta llimpi-


llawana [lyawana, awana, lyawkana] v. sc, kun.
amz. lamer. Imatapash kalluwan pichana. Sin. tullpuna.
Maykan wiwakuna kalluwanlla hapishpa mi- llipinshi [lypini] s. pa. pestaas. awi
kuna. hutku manyapi tiyak millmakuna.
Misika paypa mulutaka mayllashkashinatami Rosa warmika hatun llipinshita charin.
llawashka. llipyana [lyipyana, lyimpiyana, impyana,
llawsa [lyawsa, awsa] s. savia de las plan- iyana, impiyana] v. relampaguear, brillar,
tas; baba. Yura karakunata purishpa llukshik resplandecer. Hatun tamyapi punchalla ni-
yaku. nashina rikurik.
Wakin yurakunamanta llukshik llawsaka Achkata tamyakukpimi llipyakun.
hampimi kan. Sin. Phalanina.
2. adj. viscoso. Apishina tukushka yaku. lluchka [lyuka, lyua, lyuka, uka, uka]
Svila pankamanta llukshik llawsaka hampi adj. resbaloso. Imakunapash yakulla llushpi-
yakumi kan. rinalla kak.
llawtu [lyawtu, lyaytu, awtu] s. corona, dia- Wichay ankunaka tamyakpika achka lluch-
dema. Patpakunamanta, sisakunamanta mu- kami tukun.
yuchishpa rurashkata umapi pillurina. 2. adj. liso. Ima kakpipash sumak llampus-
Sara ustaka sumak llawtutami churarka. hkami kan.
llika [lyika] s. amz. red para pescar. Chall- Wasichinkapak maru kulluka may lluchkami
wakunata hapinkapak awashka hatun linchi. kan.
Katunkapakmi llikataka awakuni. Sin. 2 Llampu.
llikchalla [lyixalya] adv. pa. a tiempo. lluchkana [lyukana, lyukana, ukana,
Imatapash chay pachallapitak ruray. ukana] v. resbalar, deslizar. Turu allpapi,
Mikukushkapi llikchalla chayashkanki. ima karakunapipash sarushpa chakikuna
lliki lliki [lyiki, lyiki] adj. destrozado, despe- llushpina.
dazado. Imapash llikishka. Tamyapi rumpawan pukllashpaka lluchkan-
Wakcha runaka lliki lliki churanakunata chu- chikllami.
rarishka kawsan. Sin. Llushpina.
llikina [lyikina, ikina] v. romper, rasgar. lluchu [lyuu, uu] adj. desnudo, pobre.
Chawar karata, churanakunata, pankaku- Millma illak wiwa, churana illak runa.
nata, imakunatapash chawpishpa chillpina. Wawataka mana lluchullata charinachu
Wawaka pukllashpa ruwanataka llikishka. kanchik.
lliklla [lyiglya, iga] s. ss. rebozo. Warmiku- Sin. Llatan, llushti.
napa hatun pachallina. lluchunka [lyuuga, lyuuna] s. amz. ca-
Kayka ukapa warmipa llikllami kan. marn. Chillikshina rikurik wiwa.Yakupi sirik
2. s. rebozo matrimonial. Sawarik warmi ru- rumi sikikunapi kawsak wiwa.
rarichun rurashka pachallina. Chay hatun rumi sikipika achka lluchunkami
Sawariypak llikllata maskakuni. mitikushpa tiyakun.
llikuy [lyikuy] s. amz. loro hablador. Araws- lluchuna [lyuuna, uuna] v. pelar, despe-
hina rimak waylla patpayuk hatun pishku. llejar por completo. Muyukunapa karata llus-
Runashinami llikuy pishkuka riman. htina, wiwakunapa karatapash surkuna.
llimpi [lyimpi, impi] adv. pa. Cuerdo, en sus Raymipi karankapak wakrata lluchukunchik.
cabales. Tukuy yuyayyuk mana machashka. Sin. Llushtina.
Wawakunata yachachinkapakka alli llimpi- llukana [lyukana, ukana] v. gatear. Kunku-
wanmi rina kan. riwan makiwanlla purina.
llimpina [lyimpina] v. pintar. Ima llimpikuna- Mashipa wawaka ami llukan.
wan, tullpunawanpash shuyuy. lluki [lyuki, uki] adj. izquierdo, zurdo. Ima-

92
LLUTARINA

pash allawka makiman sakirik. yak murukunami.


Shuk wawaka lluki makiwanmi pukllak kan. Kay llumi papaka mana yanurinchu.
Sin. ichuk. 2. adj. s. emperrado, aferrado. Imata yachas-
llukllu [lyuklyu] s. grillo. hpa mana sakik.
saltamontes. awpaman kutu chakiyuk, was- Imata ruray nikpipash llumi wawami kan.
hamanka suni chakiyuk yurakunapi, ki- Sin. 1 Akma, kaluk.
wakunapi, kallpashpa purik chuspi. llunchina [uina, unina] v. snc. pintar.
Wawakuna utkata purichunka lluklluwanmi Imatapash ima tullpuwanpash hawina.
chakipi kakun. ukami wasita llunchikuni.
Sin. Chilli, hiki, chipu. 2. im. co. manchar. Imatapash, imawanpash
llukshichina [lyuxiina,lyuxina,uxiina, mapayachina.
uxiina, ugina] v. sacar. Ukumanta kan- Paymi ukapa churanataka tukuyta
chaman surkuy. llunchikurka.
Tantanakuymanta allkukunata kanchaman Sin. 1. llimpina; 2 mapayachina, hawina, kar-
llukshichinchik. kayachina, wikiyachina.
Sin. Surkuna. lluru [lyuru, uru, zuru] adj. amz. spero.
llukshina [lyuina, uxina, ugina] v. salir. Ima karakunapash hutku hutkuyuk, hamchi-
Ukumanta kanchaman riy. yuk. Shuk llaktakunapi tsaka nishka.
Wasi ukumanta llukshimuni. Payka muru unkuy hapishkamantami lluru
llulla [lyulya, ua] adj. mentiroso, falso. awi tukushka.
Umachik runa. Imatapash yanka rimak. Sin. sakra.
Wakin pushakkunaka llulla runakunami kan. llushpina [lyupina, upina] v. resbalarse,
llullawawa [lyulyawawa] s. mueca, mu- deslizarse. Turu allpapi, ima karakunapipash
eco. Imatapash wawashinata rurashpa puk- sarushpa chakikuna itkariy.
llana. Kay turu allpa anta rikushpa llushpirka.
Wawaka saytikunawanmi pukllan. Sin. Lluchkana.
llullana [lyulyana, uana] v. mentir, falsear. llushti [lyuti, uti] adj. ss. desnudo. Chu-
Imatapash yanka rimana. rana illak runa, millma illak wiwa.
Wakin runakunaka tukuyta llullan. Millmata wiwakuta rutukpika llushtimi saki-
llullu [lyulyu, uu] adj. tierno, blando. Ima- rin.
kunapash hawalla, apilla, chayrak wacharis- Sin. Lluchu, llatan.
hkalla. llushtina [lyutina, utina] v. pelar. Ima ka-
Wachashkalla wawapa tulluka llullumi kan. rakunatapash anchuchiy.
2. amz. fruto verde. Waylla murukuna, mu- Papata yanunkapakka karata llushtinchik.
yukunami. 2. ss. despellejar por completo. Wiwa karata
Apyuka llullu saratami mikushka. anchuchiy.
llulluk [lyulyux,lyulyu] s. amz. retoo. Yuraku- Wakra waukpika karataka tukuytami llus-
namanta, kiwakunamanta mushuk wiarik htinchik.
pankakuna, mallkikunami. Sin. 1-2 Lluchuna.
Lumupa llullukta aswapi churankapak apa- llutarina [lyutarina] v. acercarse, apegarse.
muni. Maymanpash kimiriy, kuchuyay.
2. cogollo. Chuntakunamanta, lisankuna- Wawakunaka pukllanaman llutarin.
manta llukshik mushuk panka. 2. v. adherirse, afiliarse. Imapipash shukman
Shiwa yuraka llulluk illakka achka yuyutami hapirina.
charin. Tantanakuypika ukanchikpa yuyayman llu-
Sin. 1 awi, mallki. tarirkakuna.
llumi [lyumi, umi] adj. s. duro, difcil de Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, ki-
cocer. Yanukpipash mana chayak, mana api- mirina.

93
LLUTANA

llutana [lyutana, utana] v. pegar con subs- lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi
tancias adherentes. Hapiriklla llawsawan ki- wiak yura.
michina. Chay hatun llutipa yuraka tukuykunapakmi
Kay pankakunata pirkapi llutay. kan.
2. tu. amz. juntar, unir. Ishkurishkata, pitirish- lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari a-
kata, pakirishkata chayllapitak churashpa ha- tallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pichina. pishku.
Kay kaspita chayshuk kaspiwan llutani. Sumak lluya pishkuka anti suyu sachapimi
Sin. Tinkuna, tantana, hawina. kawsan.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabo pequeo. Uchi-

94
M
machakuy [maakuy, maakway] s. ser- Shuwakukta hapishpa makarkani.
piente, culebra. Chaki illak llukarishpa purik, maki [maki] s. mano, antebrazo. Pichka ru-
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinka-
kawsak. pak alli.
Machakuyka payta piachikpimi kanin; Makiwan rurashka churanatami churanchik.
chaymanta mana piachinachu. makipura [makipura] s. trabajo recproco.
Sin. amaru, palu. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
machana [maana] s. borrachera. Hayak Runakunaka makipurami allpakunataka
yakuta upyakpi yuyay chinkariy. llamkanchik.
Machayka alli yuyayta chinkachik unkuymi makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
kan. manillas. Makipi pillunkapak pallashka mul-
2. v. emborracharse, embriagarse. Machana lukuna.
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
Karu llaktamanta shuk ayllu shamukpi ray- makiwatanata ruran.
mishpa macharkani. mallik [malyix, maix] adj. snc. sobrio, en
Sin. 2 Shinkayana. sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkaya-
machay [maay, mai, matsi] s. scs. shka
Cueva, gruta. Kaka uku payllatak kinrayman runa.
utkurishka. Wasishina hatun uku. Hatun yayaka mallikmi chayamun.
Wakrakunaka runtumanta machaypi pakay- Sin. Mayllik.
tukushka. mallik [malyix, maix] s. co. tipo de hierba.
machin [main] s. amz. mico, variedad de Shuk uchilla puzu kiwa.
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala awiyuk Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
kushillushina sacha wiwa. mallina [malyina, maina, malina] v. probar,
Shuk machinta sachapi rikurkani. saborear. Imatapash kalluwan mishkita,ka-
machka [maka] s. harina de cebada. chita yachay.
Wakin muru kamchata kutashka utu kuta. Yanushka mikunata mallirka.
Mishki yakuwan chapushpami machkata Sin. kamana.
mikunchik. mallki [malyki, malki, maki] s. s. rama;
machu [mau] s. amz. alimento envuelto en planta en general. Yurakunamanta rikraku-
hojas para cocer. Mikunata yanunkapak pan- nashina wiashka pallka.
kapi maytushka. Yurapa mallkitaka mana pakinachu kan.
Mamaka machuta yanukun. Sin. Pallka.
makana [makana] s. chalina a colores. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
Sumak tullpukunawan awashka pachallina. kashpapash mana rukuchu.
Chay waminsi makanata churaripay. Katuna pampamanta mallta kuchita ranti-
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwaku- muni.
nata wauchinkapak, makanakunkapak llakl- mallta [malyta, malta] adj. mediano; a-
lashka kaspi. dolescente, joven. Runa kashpapash mana
Shuwataka makanawan waktarka. rukuchu.
makana [makana] v. pegar, golpear. Pita- Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
pash makiwan, imawanpash waktay. yachakun.
95
MAMA

mama [mama] s. mam, madre, seora; ari ninkapak shimi.


doa, matrona. Wawayuk warmi, sawarishka Mana uka chaytaka rurarkanichu.
warmi. manachu [manau, nau, mau] exp. no
Mamataka kuyanami kanchik. es cierto?, es verdad?. Shinachu karka nis-
mamachanka [mamaanga] s. muslo. hpa tapuy.
Runapa, wiwapa raku utu aychayuk Paymi kaytaka rurarka, manachu!.
chanka. mana-ima [mana-ima] det. Nada. Imapash
Wawaka mamachankapimi haytarishpa na- illak.
nachikun. Mana-imata yachashpaka mana rimanachu.
Sin. raku chanka. manapi [manapi, nipi] det. s. nadie. May-
Mamaku [mamaku, mamagu]exp. s. mu- kanpash mana rikurikpi rimay.
chachita, mujercita; expresin cariosa diri- Kunan tutamantaka manapi shamurkachu.
gida a las seoritas. Kuytsakunata kuyashpa Sin. Manapipash.
rimay. manapipash [manapipa, manapi, man-
Mamaku, kanpa yayaka wasipichu kan?. apiwas, manapi, nipipa] det. s. nadie.
2. amz. expresin cariosa a madres y mu- Maykanpash mana rikurishkata ninkapak
jeres adultas. Mamata, payamamata kuyay- shimi.
wan ninkapak shimi. Kunan tutamantaka manapipash
ukapa mamakumi kanki. shamurkachu.
Sin. Payaku. Sin. Manapi.
mamakucha [mamakua] s. mar, ocano. manarak [manarax] adv. todava no. Ima-
Allpa mamata yalli killpak yaku kucha. tapash chayrakmi ninkapak shimi.
Mamakuchapika achka sami challwakunami Manarak killkanata yachanichu.
tiyan. Sin. Chayrak mana, amarak.
Sin. hatun kucha. manchachina [manaina, manaina] v.
mamallakta [mamaakta] s. pas, patria, espantar, asustar, hacer tener miedo. Pita-
nacin. Tukuy hatun llaktapa shuti. pash shunkuta chukchuchina.
Colombia mamallaktapipash qichwa runa- Wawakunataka mana manchachinkichu.
kuna kawsanmi. Sin. kallpachina.
Sin. Llakta, hatunllakta. manchanayana [mananayay, manana-
mamallaw [mamaau] interj. pi. amz. ex- yay, mananay] s. miedo, espanto, susto.
presin de temor o susto. Mancharishpa ka- Manchayta chariy.
pariy. Manchanayaymanta ayapampamanka
May hatun kurumi, mamallaw!. mana yaykunichu.
mamapuzun [mamapuzun, mama uspun] manchariy [manariy] s. espanto, susto,
s. estmago. Runapa, wiwapa ukupi mikus- miedo. Shunku chukchuy.
hkakunata tantachik tulushina, raku chunchu- Puma rikurikpi, wawaka manchariymanta
lliwan kimirayak wiksa. kaparirka.
Wakrapa mamapuzunka mishki mikuymi manchana [manana, manana] v. tener
kan. miedo, espantarse, asustarse, atemorizarse,
mama tullu [mama tulyu] s. fmur. Mama temer. Millayta rikushpa, rurashpa, llaki
chanka ukupi tiyak suni tullu. willayta uyashpa chukchuna.
Mama tullutaka allita rikurayanami kan. Ama yachayta manchankichu.
mama wiksa [mama wiksa] s. vientre. Wa- Sin. Chukchuna.
watiyana. manchu [manu] s. amz. insecto. Hapikpi
Llullu wacharikpika, mamawiksa ukumanta ashnakta ishpak uchpa karayuk chuspi.
llukshin. Manchutaka ama hapinkichu.
mana [mana, na] adv. no. Imatapash ama Sin. Apu.

96
MASHALLI

manka [manka, maga] s. olla. Turu allpa- mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karka-
manta rurashka puntushina, yanunkapak. yashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Allpa mankapi yanushka mikunaka mishki- Mapa umami kanki, utka armanki.
llami yanurin. 2. s. expresin de desprecio. Pitapash piay-
manku [magu] s. amz. tipo de pjaro. wan nina shimi.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, Mishuka, mapa runa nishpa kamiwarka.
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Manku chunta muyuta mikushka rikurin. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
horcn, horqueta. Wasita rurakushpa chakl- palamaku.
lata sirichina kiru. Mapamari wiwaka anti suyu kuchakunapimi
Ama wayra apachun mantakakirupi uks- tiyan.
hata watani. mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
Sin. pallka. mancharse. Imakunapash turuyariy, kawiriy.
mantana [mandana] v. tender, extender. Wawaka pukllashpa mapayarka.
Imatapash katay, chutachina. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
Takshashkakunata mantanki. mara [mara] adj. nio, nia. Wachashkalla,
manya [manya, mayan, mana] s. orilla, kawsay kallariy pachapi kak.
borde, filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Kanpa maraka wayrallami kallpan.
Mana yaku manyata purinkichu, urmankimi. Sin. wawa.
manyayana [manyayana, manayana] v. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
s. acercarse. Maymanpash kimiriy. rakishka kitikunayuk llakta.
Yakuman manyayana. Ecuador llaktaka ami ishkay chunka chusku
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimi- markayuk kan.
rina. markakmama [markakmama] s. madrina
maa [maa] s. amz. bejuco amarrado en de bautizo. Chikan mama wawata markash-
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa pa shutichichik.
watashka. Paymi, ukapa markakmama kan.
Maata watashpa chincha yurapi sikashun. Sin. Achikmama, achiku.
maachina [maaina, maina] v. pres- markakyaya [markakyaya, markaktayta]
tar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
kuna. wawata markashpa shutichichik.
Kaya tikrachipashallami kullkita maachi- Mashi Intimi ukapa markakyaya kan.
way. Sin. Achikyaya, achiku.
maana [maana] v. pedir, solicitar, pedir markana [markana] v. llevar en brazos.
prestado. Maykantapash imatapash kuway Imatapash maki rikrawan mikllay.
nina shimi. Wawata maytushpa markay.
Minkapi llamkankapak llachuta maamuni. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
2. rogar, suplicar, invocar, rezar. Yanapachun yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
nishpa, tukuy shunkuwan muchay. yura.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami Papa ama ismuchunka marku yuratami shi-
maanchik. tanchik.
Sin. 2 muchana. masha [maa] s. yerno. Ushushipa kusa.
maayachina [maayaina] v. amz. en- Kanpa mashaka amawta yuyaytami charin.
rollar bejuco. Suni ankuta pillushpa rumpay- mashalli [maalyi] s. amz. variedad de
achina. garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
Wamputa watankapak ankuta maayachi- yurak patpayuk pishku.
pay. Mashallitaka mana wauchinachu kanchik.

97
MASHANA

mashana [maana] v. ss. solear, asolear. may [may] adv. s. muy, mucho; exagera-
Inti rupaypi ukunta rupakyarina. cin. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
ukanchikka tutamanta intipimi mashanchik. shimi.
mashi [mai, masi] s. s. compaero, amigo. May karuta purimuni.
Riksishka kari, warmi runa. Sin. Yapa, ninan, yalli.
Kanpa mashita yanapakmi rini. maykama [maykama] pron. hasta
Sin. riksik. dnde?. May kuskakama nishpa tapuchik
mashna [mana,mana, masna] pron. shimi.
cuntos?. Ima charishkakunata tapuchik Maykama rikunki?.
shimi. maykan [maykan, mayxan] pron. cul?.
Mashna llamakunatatak charinki? Imatak nishpa tapuchik shimi.
mashu [mau] s. s. murcilago. Pawashpa Kanpak llamaka maykantak kan?.
purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa maylla [maya]adj. sns. sobrio, en sano jui-
yawarta chumkak. cio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana
Mashuka wakra yawarta, apyu yawartapas- machashka runa.
hmi tsumkan. Raymimanta yayaka mayllami shamushka.
Sin. chimpilaku, tutapishku. mayllakshunku [maya uku] adj. s. en
mashu [mau, masu] s. amz. tejn. Muru ayunas. Imatapash manarak mikushka,
millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura chushak wiksa.
tantarishpa purik. 2 s. murcilago. Sin. chim- Yawarta surkuchinkapakka mayllak
pilaku. shunkumi rini.
Mashuta chay pampapi rikumuni. mayllana [maylyana, mayana] v. lavar.
mashuwa [mauwa] s. s. variedad de tu- Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchu-
brculo. Ukashina killu muru, ashnaklla miku- china.
nayuk. Kay mankata mayllapay.
Mashuwataka hampipak rantinkuna. mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa
maskana [maskana, makana] v. buscar el hatun.
sustento o la vida. Ima kawsaytapash, chin- Napo mayuka mayma yakupimi yaykun.
kashkatapash tapuna. mayman [mayman, maymun, mayma,
Tukuykuna alli kawsayta maskashun. maymu] interrog. dnde? , adnde?. Ta-
maskana [maskana, makana] v. in- puchik shimi.
vestigar. Ima chinkashkatapash, yachayta- Mayman rikunki?.
pash tapuy. maypi [maypi] pron. en dnde. Llaktapa
Imatapash yachankapakka allita maskan- kuskata tapuchik shimi.
chik. Kanka maypitak kanki?
Sin. Taripana. mayta [mayta, mayda] pron. por dnde?
mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak Maykan kuskata tapuchik shimi.
hatun pillchishina. Mayta purirkanki?.
Kay mati hunta aswata upyachiway. maytu [maytu] s. envoltorio, envuelto. Ima-
mawka [mawka] adj. antiguo, usado, viejo kunawanpash pillushka kipi.
(para objetos). Ima kashpapash payayashka, Chaki nanakpi chillca pankawan, maytu-
wakllirishka tukurikukpashmi kan. wanpash waktarkani.
Mawka llachuwan chakmani. 2. amz. paquete atado en hojas . Imatapash
Sin. Paya. pankawan pillushka kipi.
mawma [mawma, magma, maxma] s. Maytutaka anti suyupimi yanunkuna.
sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa maytuna [maytuna] v. enrollar, envolver.
hatun allpa manka, aswata pukuchik manka. Imatapash ukupi churashpa pilluna.
Mawmapi yakuta huntachirkani. Wawataka allita maytunchik.

98
MINKARINA

Sin. Pilluna. alli shunkuyuk.


mayu [ mayu] s. ro. Tukuy pacha hatun Wakin runakunaka millay yuyaytami charin.
anshinata purik yaku . millana [milyana, milyana. miana] v. as-
Tukuy mayukunapi wampuwan puriyta quear, repugnar, tener asco; aborrecer. Ima-
ushanchikchu?. tapash ashnayta charik runa.
Sin. Hatun yaku. Runapura kashkamantaka mana milla-
mayu (<*mayu) s. va lctea. Hawa pachapi rkachu.
uushina suni an. 2. amz. tener nusea. Kuynanayay, wiksa
Mayupika achka kuylluryukmi kan. waklliy kakpi mikushkakunata tikrachinayay.
Sin. kasa anku. Unkuymanta kutin kutin millarka.
maywa [maywa] adj. snc. morado, lila. millayana [milyayana, milyiyana, miayana]
Puka tullputa ankas tullpuwan chapukpi papa v. enojarse, enfurecerse, malhumorarse. Alli
sisashina rikurik tullpu. kashpa piariy.
Yachachikka maywa sisata apamunki nirka. Kan millay kakpimi millayani.
Sin. Sai. Sin. Piarina.
mayzana [mayzana, mayzina] v. ss. perder millchina [milyina, milina] v. ss. expulgar.
el conocimiento. Uma muyushkashina unkuy. Pikikunata, piliskunata umamanta, kataman-
Paytaka irki runa kakpimi mayzarka. tapash chawsishpa anchuchiy.
Sin. Shinkana. Piki kanikukpimi millchikunki.
michik [miix,miig,miex,mii] s. s. pastor, millma [milyma, mima, mima, wilyma,
-a. Punchanta wiwakunaman kiwata miku- ilyma] s. lana, vello, cerda. Runapa, wiwapa
chishpa purik runa. karapipash akchashina tiyak.
Michik runaka llamakunata urkuman pus- Wawapa rinri mana uyakpika llaminku mill-
han. matami rinri hutkupi satirka.
michina [miina] v. s. pastar, pastorear. millpuna [milypuna, mipuna, nilypuna, ily-
Achka wiwakunata pampakunaman pushas- puna] v. tragar. Mikunata, upyanata shimi-
hpa mapa kiwakunata mikuchiy. manta wiksaman kachay.
Wakin wawakunami llamakunata michin. Mishki muyuta wiksa ukuman millpurkani.
mikllana [miglyana, mixllyana, migana, milluku [milyuku, miuku, ulluku] s. s. me-
mikana] v. s. llevar algo en la falda. Imata- lloco. Llawsayuk, papashina allpa ukupi pu-
pash churashka punchupi, anakupi apana. kuk muru.
Papa muyuta tupunkapak mikllakuni. Minkaman rinkapak millukuta timpuchipanki.
mikmichu [mixmiu] s. amz. variedad de mimish [mimi, mismi] s. amz. encas.
gaviln. Inti punchapi mik mik mik kaparish- Kiru sikipi tiyak aycha.
pa purik anka. Kirukuna llukshikpika mimishllami sakirin.
Mikmichu anka wakakta uyarkani. mincha [mina, mina] adv. pasado ma-
mikuna [mikuna] s. comida, alimento. ana, traspasado maana. Kayapa washa
Wiksa yarkayta anchuchik. punchami kan.
Minkapika achka mikunami tiyan. Minchataka shamusha ninkichu?.
mikuna [mikuna] v. comer, alimentarse. Sin. Kayantin.
Yarkay richun mikunata millpuna. minka [minka, miga] s. trabajo comunal.
Kunanka tantata mikukuni. Ayllullaktapura tantarishpa llamkana.
mikya [mikya] interj. amz. expresin de cor- Tukuykunami minkaman rina kanchik.
tesa dirijido a las mujeres. Kusayuk warmita minkachina [migaina] v. brindar posada,
ama shutipi kayankapak shimi. hospedar. Kikinpa wasipi shuk kuchuta pu-
Mashi Tamyaka ami mikya kan. uchun maachiy.
millay [milyay, miay, milyi, milyik, milyig] adj. Kayaka kikinpa wasipi minkachiwanki.
mal genio, mal humorado. Piak runa, mana minkarina [migarina] v. snc. hospedarse.

99
MINKANA

Shukpak wasipi puunkapak chayay. 2. s. pulque de cabuya. Chawar sapita hut-


Runapuraka kikinpa wasipi minkarin. kukpi wikishina llukshichik yaku.
minkana [migana] v. pedir ayuda a otro. Mishkita pukushka chawar yuramanta apa-
Shuktak mashikunata yanapachun maay. muni.
Llakta mashiman wasita rikuchun minkar- 3. raspadura. Wiru yakuta timpuchikpi sin-
kani. chiyashka rumishina muru.
2. encargar, encomendar. Imakunatapash Sara apipika mishkita churarkani.
shukman kushpa sakiy. Sin. 1 chawcha.
Churana kipita Quito llaktaman minkarkani. mishkichina [mikiina] s. condimento. Mi-
mintalana [mindalana] v. comercializar. kunata sumakyachik kiwakuna, kutakuna,
Imatapash katuy, rantiy. shukkunapashmi kan.
Otavalo runakunaka Europa llaktapipash Chawpi puncha mikunata mishkichinawan
awashkakunata mintalanmi. yanunki.
2. s. comercio. Imatapash katuy, rantiy. mishkichuspi [mikiuspi] s. abeja. Mis-
Awashkakunapika alli mintalaymi kan. hkita kuk chuspi.
mirachina [miraina] v. multiplicar, acre- Mishki chuspika sisakunata mishkita mas-
centar. Chayllatak tawka kutin yapachishpa kakun.
achkayachiy. Sin. putan chuspi.
Kay yupaykunata mirachirka. mishkishimi [miki imi] adj. lisonjero.
mirana [mirana] v. multiplicarse. Ima- Imatapash mishkilla rimak.
kunapash ashtawan wachariy. Chay wamraka mishki shimimi kashka, pak-
Shuk watapilla kay llaktapika mirarkanchik. tarak.
2. s. propagacin, aumento. Imapash achka mishu [miu, misti] adj. mestizo. Espaol
tukuy. runawan, Abya-yala runawan tantarishka-
Kaypika kuykunamantaka miraykunami riku- manta wacharishka runa.
rin. Tawka mishumi kay mamallaktapika kaw-
mirka [mirka, mirga] s. peca. Aycha karapi san.
llukshik yana shuyu. Sin. laychu, tsala.
Chay warmika achka mirkayukmi kan. mishun [miun] s. herramienta para desho-
2. manchas del rostro (pao).Yana sisushina jar. Atallpa chankamanta llukshichishka tullu.
awipi llukshik. Sarata tipinkapak rurashka tullu.
Kanpa uyapi mirka llukshishka. Mishunwanmi sarata sumakta tipinchik.
misha [mia] adj. snc. dos frutos pegados. Sin. Tipina.
Ishkay tinkirishka wiak murukuna, muyu- misi [misi, mii, miu] s. gato. utu millma-
kuna. yuk, suni chupayuk, uchilla rinriyuk wiwa.
Tipikushpa misha sarata tarirkani. Ukuchata hapik, runakunawan kawsak.
2. amz. podrido. Ismushka muru, kuruyuk Wawa misiman mikunata yanushpa karanki.
muyu. mita [mita] s. poca, perodo, edad. Tukuy-
Misha sarata tarpushkanki. kuna kawsay pacha.
Sin. 1 Chapa; 2 ismu. Chay mashika ukanchikpa mitamantami
mishana [miana] v. s. competir, ganar. kan.
Chayllatatak rurakushpa awpashpa tuku- Sin. pacha.
chiy. mitayu [mitayu] s. amz. carne ahumada.
Yachaykunapi mishakuni. Kushniyachishka aycha.
Sin. Kamana, yallina. Mitayu aychata yachachikman kararkani.
mishki [miki] adj. dulce, fragante; mitayuna [mitayuna] s. amz. ir de cacera
sabroso. Sumak ashnarik, mana hayak. y pesca. Sachaman wiwakunata hapinkapak
Mishki ukata ukaman karaway. riy.

100
MUNANAYAY

awpa Wao mashikunaka sachapillami wi- manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyan-
wakunata mitayushka. kapak mutsurik.
Sin. Purina. Mukawataka shitashpa pakishkanki.
mitikuna [mitikuna] v. huir, fugarse, escon- muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacer gr-
derse. Maymanpash rishpa pakakuy. garas. Yakuta amullishpa kunkakama ka-
Ushushika mana sawarinata munashpa mi- chashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay.
tikurka. Wayusata kashtushpa muklupuni.
Sin. pakakuna. muku [muku] s. articulacin, nudo. Ishkay
mitsa [mia, mitsa, mia] s. verruga. Chaki tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha.
aychapi, maki aychapi wiak muyushina. Imamantachari, maki mukumi achkata
Chay uchilla wawapa makipika mitsami nanan?
wiakun. mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar, mas-
Sin. Chimpi, michamuyu. ticar. Kiruwan mikunata utuna.
mitsak [miak, mitsak, mitsax, mitsa, misa] Sara kamchataka allitami mukunki.
adj. varo, -a, mezquino, miserable. Kara- Sin. Kaskana, kashtuna, akuna.
nata manallatak munak runa. mullapa [mulyapa] s. envoltorio; nudo, en-
Chay runaka mitsakmi kashka. vuelto; racimo. Kullkita watanami.
mitsamuyu [miamuyu, mitsamuyu, mia- awpa yayakunaka mullapapimi kullkita wa-
muyu] s. verruga. Chakipi makipi wiak mu- kaychik karka.
yushina. mullchi [mulychi] s. amz. rbol silvestre con
Chay uchilla wawapa makipika mitsamu- fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mi-
yumi wiakun. kuna muyuyuk.
Sin. Chimpi, mitsa, micha. Wakamayuka mullchi muyuta mikun.
mitsana [mitsana, misana, miana] v. mez- mullu [mulyu, muu] s. cuenta de collar.
quinar; defender. Imatapash mana karay. Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wal-
Makanakuypi kishpichina. lka murukuna.
Inti raymipika aswata ama mitsankichu. Otavalumanta mulluta rantimuni.
miyu [miyu] s. veneno. Wauchina hampi. Sin. Wallka.
Shanshi muyuka miyumi kan. mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak
miyuna [miyuna] v. envenenar, contaminar. rumpu.
Wauna hampita upyashpa wauy. mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata
Ima achka llakikunata charishpapash, rima- churankapak rurashka kallanashina rikurik.
rinami, ama miyunkichu. Apitaka anta mulupichu kararka?
2. s. contaminacin. Imawanpash mapaya- munachina [munaina] v. hacer antojar.
chiy. Imallatapash rikuchishpa mana karay.
Anti llaktapika maytapash miyuymi tiyan. Ama ukapa wawaman mishkita munachin-
Sin. 1 Hampirina. kichu.
muchana [muana] v. besar, respetar, ve- munanayak [munanayax, munanayag,
nerar. Shimipura tantachiy. munanayak] adv. hermoso, bello, lindo. Ima-
Kuyashkamanta, llakishkamanta payta mu- kunapash sumak rikurikta ninkapak shimi.
chani. Chay urkupika rasuka munanayaktami riku-
2. adorar, invocar. Apunchikta, apukunata rin.
kuyay. Sin. munanayay, sumak.
Iikkunaka apunchikta yanapachun nishpami munanayay [munanayay] adv. hermoso,
mucharka. bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta
Sin. 2 maana. ninkapak shimi.
mukawa [mukawa] s. amz. vasija de barro Chay urkupika rasuka munanayaytami
para bebida. Turu allpamanta rurashka rikurin.

101
MUNANA

Sin. munanayak, sumak. wakunapa kara.


munana [munana] v. querer, desear, anto- Muru wakratami raymipika wauchirkanchik.
jar, aficionar, tener deseos de algo. Imata- muru-unkuy [muru ukuy] s. viruela, sa-
pash tukuy shunkuwan charinayay, rampin. Puka murukunawan aychata katak
rikunayay. wakinpika wauchik unkuy.
Payka chay warmita kuyankapak munarka. Wakin llaktakunapika muru-unkuyka a
2. amar. Karipash, warmipash llakiy, tukuy chinkarirkami.
shunkuwan kuyana. mushuk [muuk, muux, muu, musuk] adj.
Paytami tukuy shunkuwan munani. nuevo (objetos y tiempo). Imapash chayrak
Sin. 2 kuyana, llakina. llukshirishkalla, manarak riksishka, kallarish-
munchi [mui] s. ss. ave, pjaro. Tukuy ka, churashka kak.
pishkunapa shuti. Mushuk punchuwan raymiman rirkani.
Wamra kashpaka munchikunata muskuna [muskuna, nuskuna] v. soar.
hapirkanchik. Puukuy pacha imakunatapash mana usha-
Sin. zhuta, pisku. rinata rikuy.
munchi [mui] s. co. variedad de planta Kunan tutaka imatatak muskurkanki?
subtropical. Wasi uku mapa kakpi pichan- muspa [muspa, mupa] adj. s. torpe, tonto,
kapak pankalla yura. imbcil, ingenuo, zonzo, idiota, bruto, bobo.
Wasi kanchata munchiwan picharkani. Mana imatapash ushak, mana yachak runa.
muntiti [munditi] s. amz. pavo nocturno. Yayaka llakita rikushpa muspalla tukurka.
Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha Sin. Upa, upayashka.
pishku. muspana [muspana] v. tontear. Rimak kas-
Muntitika tutami pawashpa purin. hpapash apash upa tukuy.
Sin. Waturitu. Rikchariy, ama wawashina muspakuychu.
munzira [munzira, munza] s. bo. constela- muspayana [muspayana] v.
cin. Hawa pachapi anshina achka kuyllur enmudecerse, embobarse, anonadarse.
rikurin. Mancharishkashina sakirina.
Mashna munzira tiyashkata mana yachan- Wawaka raymipi supaytukushka runata ri-
chikchu. kushpaka muspayan.
muray (<**muray) s. hora. Punchapa ishkay Sin. upayana.
chunka chusku rakishka kak. musyana [musyana, misyana] v. amz. pre-
Ecuador llaktapka, wakin pachapika, sukta veer. Imatapash a paktarinata yachay.
muraypi intimi rikurin. ukapa yaya shamunata ami musyarkani.
murintu [murindu] s. amz. variedad de mutilun [mutilun] s.amz. tortuga terrestre.
sapo. Hatun muru, puka karayuk, pur pur nik Kutu chakiyuk, allpapi llukashpa purik, kas-
mikuna hampatu. pishina sinchi karayuk, sachapi kawsak ya-
Chay waykupi murintu wakakun. wati.
Sin. Puy. Llullu mutilunta hapimuni.
muriti [muriti] s. amz. palmera con fruto co- Sin. Yawati, tsawata.
mestible. Hatun pankayuk, chuntashina mu- mutiyana [mutiyana] v. amz. estilarse, em-
yuyuk, turu pampakunapi wiak yura. paparse, mojarse. Churanakuna shutunka-
Turu pampapi muriti yurata rikurkani. kama yakuwan, tamyawan hukuyana.
muru [muru] s. s. fruto. Tawka yuramanta Yayaka allpapi llamkakushpa yallita muti-
wiarik muyu, ashtawanka sisatukuk. yarka.
Sara murukunata wayrachini. Sin. Lapukyana, hukuna, zutukyana.
Sin. muyu, awi. mutki [mutki] s. olfato. Tukuy kawsak kuyu-
muru [muru] adj. bicolor: de pintas negras rikkuna ashnayta riksik yuyay.
con blancas. Puma karashina tullpurishka wi- Runakunaka mana wiwakunashina mutkita

102
MUYUNA

charinchu. pak rinchik.


mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinka- muyan muyan [muya muya] adj. amz.
wan samayta aysashpa, ima samaytapash fruto desagradable. Wakin chuntata, mikukpi
riksina. shimita shikshichik muyu.
Pay warmika may sumak ashnak yakutami Muyan muyan chuntata mikurkani, chayka
mutkirka. shimita shikshirka.
mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartlago. muyu [muyu] s. semilla, pepa, grano. Raku
Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu. raku murukunata tarpunkapak akllashka
Jos wawami tikrashpa mutulpi waktarirka. muru; wianalla muru.
mutulu [mutulu] s. amz. serpiente mataca- Papa muyuta tarpunkapak akllakuni.
ballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar muyuntin [muyudi, muyudi] adv. alre-
zar nishpa tutakunapi wakak. dedor. Imakunatapash muyushpa tiyak.
Chay sachapimi mutuluka tutapi wakarka. Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani.
muya [muya] s. huerta, potrero, pastos es- muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alre-
cojidos. utu wayllalla yura, mana yapa dedor. Pirurushina puriy.
hatun, achka yakuwan wiak kiwa pampa. Kushpika, utkalla muyun.
ukanchikka wakrata muyapimi michinka-

103
N
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v. abun- racin. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
dar. Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, shimi.
imakunapash achka tiyay, achka tukuy. Ninan karuta purimuni.
ukapa chakrapi achka palantami nanaklla- Sin. Yapa, may, yalli.
kan. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
Sin. kamana, usuna. im. amz. a gusto. Imatapash yapata, achkata
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, na- rikuchik.
nagyana] v. sn. resentirse, enojarse, encapri- ukapa wasipika ninantami mikumuni.
charse. Rimashkamanta, piashkamanta ninanta [ninanta] adv. Rapidsimo, veloz.
shunkupi nanarina. Utka ruray.
Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka na- Yachanawasimanka ninanta kallpashpa pak-
nakyanmi. tarkani.
Sin. Impayana, piarina. Sin. Utka.
nanampi [nanambi, nanabi] s. amz. be- nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
juco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiak. iktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
Tiyarinataka nanampi ankuwanmi rurashka. chakiwan takarina.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse, tener ukaka kay anpimi nitkarkani.
remordimiento, dolerse. Runapura mana nina [nina, ina] v. decir. ukapa yuyayta
allita rurashkamanta llakiriy. shukman uyachinkapak rimana.
Mamaka paypa kuyashka churi karu llakta- Sumak yuyaytami wawaman nini.
man rikpika achkatami nanarin. 2. v. forma verbal auxiliar para expresar ono-
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. matopeyas. Rimaypi uyarishkakunata chu-
Uma nanaywan llakillami kan. ray.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha Tamyakpika sinchitami kulun nin.
unkuriy. nuna [nuna] s. alma, espritu. Samayshina
Yapa purishkamanta chakika yapata nana- sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
wan. hapiklla kak.
napana [napana] v. na. estar en celo, estar Sacha llaktapika, chikan nunami purin.
en poca de apareamiento. Warmi wiwa- Sin. Aya, samay.
kuna, kari wiwanayachiy. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
Wakraka kay punchakunaka napakun. asichinkapak rimashka.
Sin. Salinana. Imata nishpapash nuspa runaka tukuyta asi-
napaykuna [napaykuna, napana] v. salu- chinllami.
dar. Maypipash, piwanpash rikurishpa makita Sin. asichik.
kushpapash rimariy. nuspana [nuspana, muspana] v. tener pe-
Kankunata tukuy shunkuwan napaykuni. sadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kapa-
nina [nina] s. fuego, candela. Yantata rupa- riy.
chikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Payka yallita mikushpa puukushpaka nus-
Papata yanunkapakka ninatami mutsurin- pan.
chik. Sin. llapitukuna.
Sin. rupay. nuya [nuya] s. variedad de haba. Shuk ha-
ninan [ninan] adv. s. muy, mucho; exage- basshina muru.
104
NUYUNA

Llullu nuyuka mishki mikuymi kan. ray.


nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse. Yapa tam- Saraka yakupi urmashpa nuyun.
yakpi achka yaku huntay. 3. v. desleirse, derretirse. Imakunapash ya-
Achka yaku shamukpi chakaka nuyurka. kuyay.
2. v. s. remojarse, humedecerse.Sinchi mu- Kachipi yaku yaykushpaka tukuymi nuyun.
rukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu- Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.

105

a [a] adv. ya, al instante. Ari ninkapak ranti Ama tamyapi rinkichu, atak urmankiman.
shimimi kan. Sin. paktarak.
a llaktamanta shamunimi. awchi [awi] adj. punta, agudo, aguzado.
achak [aax, aak, aa, aix] s. ss. Imapash kasha, yawri umashina kak.
planta medicinal de flor amarilla. Killu sisa- Shuarkunapa wachika awchimi kashka.
yuk, pampakunapi wiak uchilla kiwa. Rupay awi [awi, abi, iwi] s. ojo, vista. Runaku-
unkuyta hampik yura. napi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Unkuyta hampirinkapakka achak kiwa ya- Rukuyakpika awika awsatami rikun.
kuta upyanchik. 2. s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chaw-
aka [aka, axa] adv. antes. Yallishka pa- pimanta llukshik llullu panka.
chata rikuchinkapak shimi. Yakuta, wanuta churakpika yurapa awika
Wasipika akami purikurkani. sumaktami wian.
akalla [akal ya] adv. recin, hace poco. 3. cara, rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
Kunanlla pacha ninkapak shimi. charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Kanpa yayaka akallami kaymanta rirka. Runakunapa awika kushillami kan.
akarina [akarina, axarina] v. atorme- Sin. 2 llulluk, 3 uya.
tarse, lamentarse. Ima llakikunamantapash awpa [awpa, apa] adv. antiguo, re-
shunkupi nanarina. moto; adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Paypa warmi waushkamanta achkatami a- Runakunaka awpa yayakunapa kawsayta
karin. katina kanchik.
Sin. nanarina. awpak [awpax, awpak, awpag, aw-
akchana [axana, agana] v. peinar. bug] adv. delante, primero, delantero, pre-
Akchata allichinkapak akchawan llampuy. decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
Akchata yakuwan hukuyachishpa akchan. washaman sakirik.
alla [alya, aa] adv. casi, ya mismo, en- ukapa awpakpimi llamakunata rantirka.
seguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. awpana [awpana, apana] v. adelan-
Pachamamaka mana alli kamakpika allami tarse, anticiparse. Imapipash shukta yallish-
achkata llakichinka. pa ruray.
an [a, ampi] s. camino, sendero, va. Yachachikka hatun anta awpakun.
Maymanpash purishpa chayankapak ruras- awsa [awsa] adj. ciego. Mana awiwan
hka. rikuyta ushak, awi wakllirishka.
Kay anta katishpami urkumanka chayanki. awsa awi tukushpaka achka llakimi kan.
aa [aa] s. hermana a hermana. Chay irak [irak, nirak] comp. Clase, variedad.
mamamantallatak wacharishka ushushipura Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
nina shimi. Kay sisaka amankayirakmi kan.
Paymi ukapa kipa aa kan, Mara nirka. Sin. sami, -shina.
au [au] adj. delgado. Imapash ashta- itina [itina, nitina] v. oprimir, apretar, apa-
wan chusulla. Runa warmikunapa puchkaka churrar, comprimir, hacer presin, apiar,
achka aumi kan. agolpar, atracar, embutir. Imatapash sinchita
atak [atak, atax, ata, atag] interj. ex- llapiy ama wakllirichun.
presin prohibitiva cuidado!. Ama chayta ru- Chay churanakuna ama wayrapi richun rumi-
raychu ninkapak shimi. wan itin.
106
UTUNA

uka [uka, uxa, ux, uku] pron. yo. Kikin Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak
shutipa ranti ninkapak shimi. warmi.
ukaka kaypimi kawsani. Sara ustaka, may sumak warmimi kan.
ukanchik [ukanix, ukanik, ukunik, utku [utu, uxtu, utuxu] s. cerebro,
ukunig, ukunix, ukuni, kwanchik] pron. seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
nosotros. ukawan shukkunawanpash tan- ukupi tiyak yurak api.
talla kashkamanta rimana shimi. Taruka umapika achka utkumi tiyan.
ukanchik alli kawsankapakka alli mikuyta 2. s. mdula. Tullu ukupi tiyak wira api.
mikuna kanchik. Ruku yayakuna chiri unkuywan nanachik-
uku [ugu] adj. soso, desabrido. Mana pika wakra utkuta ninapi kunukyachis-
kachita, mana mishkita charik mikuna. hpami kakun.
Kachi illak mikunaka ukumi kashka. Sin. 2 Chillina.
2. tu. empalagoso. Yapa mishkiyuk. utu [utu] s. amz. planta que da fruto. Mis-
Kay mikuyka uku mikuymi kan. hki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Sin. 1 Chamuk, chamcha. Anti suyuman rishpaka ututami mikunchik.
uku [uku] s. basura, residuo, aserrn. Ima- utu [utu] adj. pulverizado, suave. Ima mu-
pash shitashka, sakirishka kak. rukunapash kutashinami kan. Chukllu tantata
ukuka wanuman tikran. rurankapakka ututami kutanchik.
uu [uu] s. leche materna humana. War- 2. adj. ss. na. pequeo. Imakunapash yapa
mikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, uchilla.
mikuypa may alli. Sachapika utu kiwakunaka ashallami tiyan.
Llullu wawaka mamapa uutami chuchun. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
uukina [uukina] v.s. uchilla, hamchi.
guardar algo en el ceno. Imatapash chuchupi utuna [utuna] v. pulverizar, suavizar, re-
allichina, wakaychina. finar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Kullkita alli alli uukinki. Yayaka ukata tarpunkapakmi allpata utun.
usta [usta] s. princesa, reina soltera.

107
P
pacha [paa] s. mundo, espacio, natura- 2. trasnochar. Tutapi mana puuy.
leza; ecosistema. Tukuy mashna wiay, kaw- Shuwata chapashpa pakarirkani.
say kay. pakana [pakana] v. ocultar, esconder. Ima
Kay allpa pachapillatak kawsanchik. kashpapash mitikuy.
2. poca, tiempo. Imakuna, runakuna kaw- Kuchitaka ama unkuchun wasi ukupi pakar-
say mita. kani.
Chay runaka ukanchikpa pachamanta kas- pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
hpapash rukumi rikurin mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
Sin. 1. pachamama; 2 mita. hatun purutushina.
pachak [paak, patsax, patsak, patsag, Juanchuka tulupi pakayta pallankapak rirka.
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin chun- Sin. Kachik.
kachikpi tukuk yupay. pakcha [paxa, phaxa, faxa] s. fuente de
Shuk apiwta pachak kullkipimi katurkani. agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
pachakamak [paakamak] s. dios. Wakin llukshik, kaka urmak yaku.
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kaw- Unkushka wawataka pakchapimi arma-
sayta kuk, wiaypak kawsak. chirka.
Wakin runakunaka pachakamakta yupay- Sin. 1 taski.
chashpami sumakta tushurka. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo, rotura,
Sin. Achillikyaya. fractura; fraccin (quebrado en matemti-
pachallina [paalyina] s. Ima puchkawan- cas). Llikishka, utuyachiska, chiktarishka.
pash awashka, warmipa washata pillurina. Paki lumuta kuchiman shitay.
Kusaka pachallinata warmipakmi awan. Sin. piti, chawpi, iki.
pachamama [paamama] s. hbitat, natu- pakina [pakina, phakina, fakina] v. peda-
raleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy cear, romper, quebrar, fracturar, dividir. Ima-
tiyakpa tiyana. tapash tawkapi utukshina pitiy.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashka- Yayaka wasitachu pakishka?
manta llaki tukun. Sin. Pitina.
Sin. pacha. paklla [paxlya, paka] adj. amz. despejado,
pakarichina [pakariina] v. amz. alumbrar, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
dar a luz. Chichu warmi wachariy. punchaklla sakirina.
Rosa mashika wachana wasipimi pakari- Paklla pampata yallimuni.
chirka. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar; dejar
Sin. Wacharina, mirarina. algo al descubierto. Sachapi yurakunata ku-
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. des- chushpa chushakyachiy.
ayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak Sarata tarpunkapak sachata pakllarka.
shunku kashpa ashallata mikuy. Sin. paskana.
Mashika llamkanaman rinkapakka achkatami pakta [paxta] adj. amz. concluido, termi-
pakarinmikun. nado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. llamkay.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti lluks- Yachaytaka paktami kan.
hinkapak achikyashpa punchayay. Sin. Tukurishka, tukuchishka.
Hatun mayupi challwakukpi pakarirka. paktachina [paxtaina] v. igualar, comple-
108
PALLA

tar. Imatapash tuputa churay. takyashka.


Yanunkapak yantata paktachirkani. Mashika pala kaspita rantirka.
paktalla [paxtalya, paktaa] adj. mediano. Sin. patak.
Imapash chawpiyashka, mana hatun, mana palak [phalag] s. sc. afrecho de cebada.
uchillachu. Machka hakuta shushukpi sakirik hamchi.
Paktalla wakrata katushpa warata rantirka. Kuchi mikunapi palakta churarka.
Sin. Mallta. Sin. Hamchi.
paktamuna [paktamuna] v. llegar. May- palamaku [palamaku, falamaku, palama]
manpash chayana. s. bo. divinidad que origin los insectos.
Wayraka chishikamami paktamunka. awpa pacha runapa yuyaypika tukuysami
Sin. Chayamuna. chuspita wachachishka.
paktarak [paxtarak] interj. expresin prohi- Palamaku apuka tukuy chuspita wiachis-
bitiva cuidado!. Ama chayta ruraychu ninka- hka.
pak shimi. 2. bo. insecto en general. Tukuy uchilla chus-
Ama tamyapi rinkichu, paktarak, urmanki- pikunapa, kurukunapa shuti.
man. Chay wawa mashika mana rikshishka pala-
Sin. atak. makuwan unkurka.
paktana [paxtana] v. alcanzar. Imatapash palanikuk [palanikuk, phalanigux] adj. sc.
tukuyman kuy. brillante, resplandeciente. Ima antakunapash
Killu palantaka tukuy mashiman paktarka. llipyarikuk.
2. amz. terminarse. Ima ruraykunatapash tu- Palanikuk kullkimi rikurin.
kuchiy. Sin. Llimpik.
Allpa llamkaytaka ami paktarka. palanina [phalanina] v. brillar, resplandecer.
3. amz. pedir la mano por segunda vez. Kuyt- Ima antakunapash llipyarik.
sapa makita ishkay kutin maay. Kunan tutamantaka intika manchanay! pa-
Sawarinarayku chay kuytsapa makita pak- lanin.
tarkani. Sin. Llipyana.
paku [paku, paxu, paxo] s. amz. brujo, cu- palanta [palata, palanda] s. pltano, gui-
randero. Imatapash hawalla usharik hampik neo. Killu karayuk, maki rukashina suni mis-
runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwaku- hki mikunayuk.
natapash upyashpa rikuk. Palantata rantinkapak yunkaman rikuni.
Paku runaka yurakunawan unkushkata ham- palata [palata, balata] s. amz. caucho.
pikun. Shuk hatun pankayuk, achka yurak wikiyuk
Sin. sakra, salamanka, yachak. yura.
paku [paku, paxu] s. amz. pez grande. Tu- Palata yuraka anti suyu sachapimi wian.
kuyta yalli hatun challwa. palik [palik, phalix] s. bo. migaja. Tanta-
Pakuta mayumanta hapimuni. manta, kamchamanta urmashka haku.
paku [paku, pako] adj. sn. color caf oscuro. Wawa chuchimi palik tantataka mikukun.
Turu allpashina rikurik tullpu. palikina [palikina, phalikina, pharikina] v. bo.
Paku rumita waykumanta apamuni. desmenuzar. Imatapash utuy.
paku [paku, pako] adj. amz. mal acostum- Pedro mashimi, misiman tantata palikirka.
brado, temtico; anormal. Mamapa wiksa Sin. Hakuna.
ukumanta unkushka llukshik runa. Imatapash palla [palya] s. mujer noble, escogida en el
yuyaysapashina rikurik, wakinkunaka ay- tiempo del incario. Kapak warmi, inkapa ak-
chakuna wakllirishka runa. llashka warmi.
Kay runaka paku kashpami puunapi is- Pallaka akllashka warmi karka nin.
hpan. palla [palya] s. rondador. Sukus pitishkaku-
pala [pala] adj. amz. ancho. Kinrayman pa- nata kimichishpa watashka pukuna takik.

109
PALLANA

Wamrakuna pallapi takishpa rikuchirka. pachami kan.


pallana [palyana, paana] v. cosechar, re- pani [pani] s. de hermano a hermana. Chay
coger granos. Murukuna pukukpi tantachiy, mamamantallatak llukshishka kari churi
imapipash hapiy. warmi ushushita ninkapak.
Kay punchaka sacha sarata pallarka. Mashi, kanpa paniwanmi sawarina kani.
pallka [palyka, paka, palka, parka] s. hor- panka [paga, phaga, fanga] s. hoja.
queta, bifurcacin. Yura wiarishpa ishkaypi Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wias-
rakirishka. hka.
Pallka kaspiwan kupata wayrachirkani. Wayusa pankaka wayllallami kan.
2. catapulta. Rumita warakankapak rurashka 2. pgina. Killkankapak rurashka kara.
kaspi. Kay pankapi killkashpa katinki.
Andres wamraka pallkawan rumita karuman Sin. patara.
shitarka. pankalla [pagalya] adj. gil, veloz, liviano.
Sin. 1 mantakakiru. Imapash Hawalla, mana llashak kak.
pallkayana [palykayana, palkayana] v. cre- Wawakunaka pankallami kallpan.
cer pegado los frutos. Ishkaypura tinkirishpa Sin. wayralla.
wiarik murukuna. panshi [pai, pasi] s. amz. armazn de
Sacha sara a kaspa tukushpaka pallkayas- palos pequeos colocados dentro de la olla
hka. para cocinar. Yanunkapak manka ukupi chu-
pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla ka- rana kaspikuna.
rayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk Lumuta yanunkapak panshita ruraychik.
muru. pantay [panday] s. error, equivocacin,
Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi, confusin. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapas-
achka palltataka mikunchik. hmi kan.
palltana [palytana, paltana] v. poner una Kay pantayta allichipay.
cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash pantana [pandana] v. errar, equivocar,
shukpa hawapi churay. confundir. Waklliyta ruray, mana alli anta riy.
Papa yanu hawapi kuy kusata palltarka. Chaki anta rishpa pantarka.
palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina, panti [pati] s. yerba para teir. Imatapash
allpapi llukashpa purik wiwa. tullpuk kiwa.
Chay sirik kaspi hawata paluka kallparka. Panti kiwawan tullpuyta yachachishunchik.
2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy. Pantinsaya (<** patinsaya:
Ishpinku yurapi shuk sumak tullpuyuk pa- pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pa-
lumi llukan. cificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu,
Sin. 2 Machakuy. hatunllakta.
pampa [pamba, paba] s. suelo, planicie, Pantinsayapika azteca, maya, chibcha, inka,
llanura, valle. Pukrukunapi suniyashka allpa. guarani runami kawsan.
Wayllalla pampapi pia wakra mikukun. Sin Apya Yala.
pampa [pamba, paba] adj. comn, gene- pantu [padu] s. amz. animal denominado
ral. Tukuyta ninkapak shimi. cabeza de mate, similar al tigre. Yana mill-
Pampa unkuyta warwar yakuwan hampirini. mayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papa-
pampana [pambana, pabana] v. enterrar, yata, palantata, chiwillata mikuk uchilla
inhumar. Allpata allashpa, ukupi imatapash pumashina wiwa.
allpawan killpay. Pantu ama palantata mikuchun kamana
Waushka allkuta allpapi pamparka. kanchik.
panchiy (<*paniy) s. febrero. Ishkayniki Sin. Tuwi.
killa. panwa [pawa, pagua] s. amz. trampa de
Panchiy killapika, 12 punchapi, Anti suyupa cacera para animales pequeos. Uchilla

110
PATAS

sacha wiwakunata hapinkapak rurashka. pasa [pasa] s. adolescente, muchacha,


Kay tutamanta shuk siku panwapi urmashka mozuela.
panzaw [pazaw] s. amz. tipo de pjaro. Malltalla warmi.
Yana patpayuk suni kishata rurak, yurak shi- Paypa ushushika pasallami kan.
miyuk, panzaw panzaw kaparik pishku. Sin. Kuytsa.
Llullu panzawta yuramanta hapini. paspa [paspa] s. paspa. Aycha kara chaki-
paa [paa] s. amz. piraa. Puka awiyuk, rishpa karachashka.
sinchi shinchi kiruyuk, aycha mikuk, yakupi Imamantatak paspa awi kanki?.
kawsak challwa. paspayana [paspayana] v. agrietarse, res-
Paa aychapash sumakmi kan. quebrajarse la piel. Yapa inti rupaywan aycha
paa [paa] adv. lado derecho. Lluki chim- kara uchpalla tukushpa llushtiriy.
papi kak manya. Payka sumak awimi karka, kunanka awika
Wakin runakunaka paa makiwan sinchitami paspayarka.
llamkan. pasu [pasu] s. amz. tipo de rbol de frutos
Sin. allawka, alli. comestibles. Raku yura au pankayuk, mi-
papa [papa] s. papa, patata. Allpa ukupi kuna muyuta aparik.
tiyak ankukunapi mikuna muruta aparik yuyu. Pasuta hapinkapakmi mamaka rirka.
Mashna ashanka papatatak kanpa chakra- pata [pata] s. grada, orilla. Wichkankapak,
manta allarkanki?. urayankapakpash chakanashinata rurashka.
paparawa [paparawa] s. amz. rbol de fru- Wasi hawaman sikankapak patata rurarkani.
tos comestibles. Achka hatun muyuta aparik 2. grado, curso. Yachakuykunapi ima wata-
yura, yurak wikiyuk, achka hatun pankayuk kunapi purikushkata willak.
yura. Pichka patapimi yachakushpa rikuni.
Yayaka paparawa muyuta apamurka. 3. piso. Wasi ukupi hatun kawitushina, chay
paramuna [paramuna, paramuyana] v. s. hawapi kawsankapak rurashka.
lloviznar. utu tamya urmay. Pata hawa allpaman urmarkani.
Kunan chishipimi paramurka. patak [phatax, phatix] adj. ancho. Tupuypi
parawaku [parawaku] s. amz. variedad de imapash hatun pankashina.
mono. Puzu millmayuk kushillu, shuk llakta- Patak rinriyuk wakrami achka aychata
kunapika sipuru nishka. charin.
Parawaku kushillu sachapi kaparikun. Sin. Pala.
Sin. Sipuru. pataku [pataku] s. mesa; altar. Chusku cha-
parkuna [parkuna, parkona] v. ss. regar o kiyuk patak pampayuk, imatapash palltashpa
esparcir agua. Tarpushkakunapi yakuta talliy, churankapak alli.
hichay. Yachanawasikunapi yachachik kamukunata
Papa chakrapi parkurkani. patakupi palltashpa churan.
Sin. Tallina, chakchuna. patara [patara] s. hoja, pgina. Killkanka-
paruk [paruk] s. pulmn. Kawsakkunaman pak rurashka karallashina.
samayta chaskik. Kay patarapi killkashpa katinki.
Parukpi chiri ama yaykuchunka washata alli- Sin. panka.
tapacha killpanchik. patarina [patarina] v. doblar, plegar. Shuk
Sin. surkan, yurak shunku. kaspita hapishpa kumuchiy, imakunatapash
paskana [paskana] v. abrir, despegar. lapuchiy.
Wichkashkata, watashkatapash kachachiriy, Waylla kaspita patarirka.
karuyachiy. Sin. Lapuna.
Imaraykutak punkutaka mana utka paskar- patas [patas] s. amz. cacao blanco. Killu
kanki? karayuk pukurishpa payllatak urmak, ukupi
Sin. pakllana. achka yurak muyukunata charik hatun muru.

111
PATI

Pukushka patasta yunkamanta apamuni. kan.


Sin. Kula, kila. Sin. Apamama.
pati [pati, badi] s. ss. bolso. Shikrashina payaku [payagu] exp. amz. expresin para
imatapash apankapakmi kan. referirse a la hija apreciada. Kuyashka us-
Patipi kullkita wakaychini. hushita nina shimi.
Sin. Shikra, tulu, wayaka. Payaku, aswata upyachiway.
patma <**patma) s. jueves. Chuskuniki Sin. Mamaku.
puncha. paychi [payi, paysi, payi] s. amz. una va-
patpa [patpa] s. s. pluma. Tukuy pishkuku- riedad de pez. Chutishina rikurik challwa,
napa millma. hatun sachapi, kuchakunapi kawsak.
Kintipa patpaka wayllami kan. Chay kuchamanta paychita hapimuni.
patpana [patpana] v. s. sacudir las aves payku [payku, payko] s. s. yerba medicinal.
sus plumas. Pishkukuna paypa millmakunata Mishkilla ashnarik uchilla yura. Yuyayta ka-
kuyuchiy, chawsiriy. machik, kuykapak hampi, lukrupi churashpa
Kari atallpaka ninantami patparka. mishkichina.
Sin. Chawsirina. Yuyay mirarichun payku yakuta rurashpa up-
patsak [patsak, patsya, batsak] s. co. baga- yanki.
zo. Muyukunapa kara. paykuna [paykuna] pron. ellos, ellas. Karu-
Wanu tukuchun, wiru patsakta allpapi pam- llapi tiyak wakin runata mana shutichishpalla
panki. rimay.
patsak [paak, patsax, patsak, patsag, Paykunaka urkupi kuchukushpami hawayta
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin achkata takin.
chunkachikpi tukuk yupay. paza [paza] adj. spero, escabroso, tosco.
Shuk apiwuta patsak kullkipimi katurkani. Ima karakunapash kapul yurapa karashina
pawana [pawana, phawana, fawana] v. kashallalla.
volar. Imakunapash hawa wayrata puriy. Yapa chiripi, wayrapi paza maki tukushkanki.
Uchilla pishkuka mana karuta pawarkachu. Sin. lluru, sakra.
2. brincar. Maykanpash wichayman, uray- pi [pi] pron. quin?. Maykantak nishpa ta-
man, tukuy manyaman tushukshina tukuy. puna shimi.
ukapa wawaka patamantami pukllashpa Pitak shamurka?
pawarka. pichana [fiana, piana, phiana] s. escoba,
Sin. 1wampuna; 2 tushuna. borrador. Sunilla sinchi kiwakunata shuk
pawkar (<*pawkar) s. marzo. Kimsaniki kaspi manyapi watashka. Pampakunata
killa. chuyachinkapak rurashka.
Pawkar killapi, 21-22 punchaka equinoc- Llaktamanta shuk pichanata rantimuni.
ciomi kan. pichana [fiana, piana, phiana] v. barrer,
pawshi [pawi] s. amz. pava de monte de- limpiar. Wasi ukukunamanta tukuy mapaku-
nominada paujil; ganzo. Hatun atallpashina, nata pichanawan anchuchiy.
yana millmayuk, puka shimiyuk, sikipi yurak Yachana wasi ukutami pichakunchik.
millmayuk pishku. pichka [pika, piika, pika, pia] num.
Pawshikuna ama tukurichunka kamanami cinco. Chusku yupayta katik yupay.
kanchik. Pichka wiralla kuchita charini.
pay [pay] pron. l, ella. Karullapi tiyak runata piki [piki] s. pulga. Kayman chayman pa-
mana shutichishpalla rimay. washpa purik uchilla palamaku. Yawarta
Paymi ukapa kuyashka warmi. tsumkak wiwa.
paya [paya] adj. s. vieja; abuela. Achka Kay allkuka yapatami pikita mirachishka.
watayuk apa warmikunata ninkapak shimi. 2. amz. nigua. Yapa uchilla piki. Chaki ruka-
Paya warmikunaka ninan yachakkunami kunapi yaykushpa wiak.

112
PIANA

Ushuta illak purikpimi, pikika chakipi yaykus- kunapi tantarik.


hka. Mishki mankapi pinkalaka tiyarishka.
Sin. 2 Iu. Sin. kurumama.
pilis [pilis, pigli] s. s. piojo blanco. Kuchiku- pinkay [pigay] s. vergenza, rubor, recelo.
napi, runakunapipash tiyak usashina yawarta Asha manchay awiman rikurik.
tsunkashpa kawsak. Pinkaymanta wasi ukuman yaykurka.
Kay kuchika pilis huntashpami irkiyashka. pinkana [pigana] v. avergonzarse, rubo-
pilis [pilis] s. amz. frutos cados antes de rizarse. Runapa awi pukayay, llakishina sa-
madurar. Yankamanta ishkurishpa urmak llu- kiriy.
llu muyukuna. Mana riksishka ayllu kakpi pinkarkani.
Pilis muyuwan wawaka pukllarka. pinkullu [pigulyu, piguu] s. pingullo, tipo
pillchi [pilyi, pili] s. recipiente de la cs- de flauta. Kimsa hutkuyuk, pukukpi uyarik ta-
cara del coco. Shuk kuku karamanta chaw- kina kaspi.
pishka rumpalla rikurik. Yakuta, aswata Pinkullupi takishpa tushunchik.
upyankapak rurashka. 2. canilla. Kunkurimanta chakikama shayak
Shuk pillchi aswata karaway. tullu.
2. amz. tipo de rbol. Pillchi muyu nishkata Allpata tulakushpa pinkulluta takarini.
aparik yura. Sin. 2 sampi.
Ankarata rurankapak, yuramanta shuk pill- pinllu [pilyu, pinu] s. lechero. Mallkita,
chi muyuta apamuni. pankata pitikpi yurak uushina llukshik
Sin. 2 kuya. yura.
pilluna [pilyuna, piuna] v. enrollar, envol- Pinllu yurapi anka tiyakun.
ver, enredar. Imatapash waskawan sumakta pintu [pitu] s. s. tela. Tukuy sami au
kipiy, maytuy. puchkakunamanta awashka.
Warmika wawatami chumpiwan pillurka. Uku churanata rurankapak yurak pintuta
Sin. Maytuna. rantimuni.
pillpintu [pilypitu, pipilyitu, pimpillitu pil- pintuk [pituk, pintu] s. amz. caa brava.
pidi] s. mariposa. Tawka tullpuyuk uchilla ri- Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash ru-
krayuk pawashpa purik chapul. rana, waykukunapi wiak sukusshina hut-
Pillpintuka sumak tullpukunatami charin. kuyuk yura.
Sin. Chapul. Anti suyupika pintukwanmi wasikataka ru-
pimpirana [pipirana] v. amz. pestaar. rankuna.
awita alla alla sipuy. pia [fia, pia, phia] adj. bravo, furioso.
awipi allpa yaykukpi pimpirakuni. Maykanpash imamantapash millay kak.
Sin. Sipuna, itsipuna. Pia allkuka wawata kanirka.
pimpis [pimpis, pipis] s. amz. aleta de pez. piarina [fiarina, piarina, phiarina] v. re-
Challwakunapa waytarik uchilla rikrashina sentirse, enojarse, encapricharse. Rimas-
tullu. hkamanta, piashkamanta shunkupi nanariy.
Challwakunaka pimpiswan utkashpa way- Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka pi-
tan. arinmi.
Sin. Winkanas. Sin. Impayana, nanakyana.
pinchi [pini] s. amz. canelo. Mishki ash- piana [fiana, piana, phiana] v. enojar,
nayuk killu kaspi yura. disgustar, encolerizar alterar. Shuk runa pay-
Pinchi yurawanka sumak tiyarinatami ruran. llatak, shukkunawanpash milliyay.
Sin. Akwa. Antawata pushakmi ukata kullki maashpa
pinkala [pigala] s. amz. mosca grande piarka.
que no pica. Kurukunata wachak hatun 2. reprender, reclamar con enojo, criticar, re-
chuspi, mishkikunapi, mikunakunapi, mapa- gaar. Imamantapash shuk runata sinchita ri-

113
PIRCHA

may. millmayuk, pala umayuk, yakupipash, all-


Pay ukata, yanka shuwa nishkamanta pia- papipash kawsak wiwa.
rini. Pisha wiwakunataka mana tukuchinachu
Sin. 1milliyana. kanchik.
pircha [pira] s. bo. cardo. Sisapi sinchi Sin. Yaku ukucha.
kashayuk uchilla yura. Millmakunata ak- pitakaya [pitakaya] s. amz. tipo de fruta.
chankapak alli. Yurak mishki mikunayuk muyuta aparik kas-
Pirchawan llama millmata amukyachini. hayuk yura.
piripiri [piripiri] s. amz. variedad de sapo Wamraka pitakaya muyuta yachana wasi-
pequeo. Shuk sami uchilla hampatu. Tam- man aparka.
yashka kipa sachakunapi piripiri nishpa ka- pitalala [pitalala] s. amz. culebra x. Killu
parik. wiksayuk, uchpa washayuk, miyuta charik
Kayna chishi yurapi piripiri kaparirka. machakuy.
Sin. hampatu. Anti suyupika, pitalala machakuywan man-
piripiri [piripiri] s. amz. ceremonial para la charirkani.
lluvia y como talismn en la caza y pesca. piti [piti] det. Mana achka.
Sinchi tamyata kayankapak kapariy Piti tantatami mikun.
Tamyankami, ami piripiri takiyta kaparin. Sin. Asha.
pirka [pirka] s.s. pared, muro. Wasikunata pitirina [fitirina, pitirina, phitirina] v. expirar,
shayachinkapak rurashka sinchi pata. morir. Imapash samay chinkariy.
Wakra ama llukshichun chunta palamanta Llullu wawaka uhu unkuywanmi pitirirka.
pirkata rurarkani. Sin. Wauna.
Sin. Kincha, pata. pitita [pitita] s. departamento, alcoba. Wasi
piruru [piruru] s. tortero para hilar, disco. ukupi pirkawan, imawanpash rakishka.
Rumpashina chawpipi hutkuyuk kallana paki. Pititapika sumakta puunchik.
Puchkana siksikpi llashakyachun churana. Sin. Killi.
Puchkana piruruwanmi wawaka pukllakun. pitina [fitina, pitina, phitina] v. cortar, romper
2. sn. trompo. Allpaman shitashpa pukllan- en pedazos pequeos; deshojar. Waskata,
kapak rurashka kushpishina kaspi muyu. pitalala kaspita imatapash kuchuy.
Piruruwan haku pukllashun. Kuchi aychata pitini.
piruru [piruru] s. amz. tipo de pez. Pala ri- Sin. Kuchuna, saklana.
kurik uchilla challwa. pitsik [pitsik] s. planta silvestre proliferante.
Kaynaka piruruta hatun mayupi hapirkani. Purun yura maypipash mirariklla.
pishi [pii] adv. poco, escaso. imapash as- Inchik chakrapi pitsik wiashka.
halla kak. pitun [pitu] s. amz. rbol de frutos comes-
Wiwakunamanka pishi kachita kunchik. tible y medicinal. Pala, suni pankayuk, shina-
Sin. asha. llatak suni mikuna muyuta aparik yura, paypa
pishiyana [piiyana] v. escasear. Ashalla uku muyuka kuynankapak upyana hampi,
tukuy, illak tukuy, ansalla tukuy. kay muyuka aswata rurankapak alli.
Allpa chakirishkamanta murukuna pishi- Pitun muyuta upyashpa kuynarkani.
yanmi. piyan piyan [piyan piyan] s. amz. tipo de
Sin. Mutsuyana. pjaro. Muru patpayuk, killu wiksayuk uchilla
pishku [piku, pisku, piko] s. ave, pjaro. pishku. Lisan muyuta mikuk, piyan piyan nik.
Patpayuk wiwakuna. Wakinka pawak, wa- Piyan piyan pishkuka lulunta wachashkami.
kinka mana pawakkuna. puchka [puka, puka, pua] s. hilo, hebra.
Kay pishkupa shutika chawamankumi kan. Ima millmakunamantapash awana ankuta ru-
Sin. zhuta, munchi. rashka. Wiwa millmamanta, chawarmanta,
pisha [pia] s. amz. nutria. Kushillushina champiramanta shukkunamantapash kak.

114
PULAK

Yana puchkawan anakuta awarkani. Imamantapash yalli piarikpika shunkuka


puchkana [puakana, pukana, puana] v. nananllami.
hilar. Millmata, chawarta, champirata au Sin. shunku.
ankuta awankapak ruray. pukla [pugla] s. amz. lobanillo. Aycha pun-
Punchuta awankapak llama millmata puch- kirishpa chupushina tukushka.
kakuni. Rumipi uma takarishpa pukla wiawarka.
puchu [puu] adj. sobra, resto. Imapash 2. amz. Roncha. Chuspikuna tuksikpi aycha
mana tukurishpa sakirik. kara chupushina tukushka.
Mikuna puchuta allkuman karay. Wawapa chakipimi pukla tukushka.
2. resduo matemtico. Yupaykunamanta sa- Sin. 1 Muku.
kishkakuna. pukllana [puglyana, pugana] v. jugar.
Mirachikpika kay puchumi sakirirka. Imata rurashpapash kushiyay.
Sin. 1 patsak. Wawakunaka rumpawan pukllan.
puchukay [puukay] adv. ltimo. Imapash Sin. Chunkana.
washapi, tukuripi sakirik. pukru [pukru, pugro] s. hondonada. Way-
Kallpakuymantaka puchukaypi sakirirkanki. kupi tiyak hutku pampa. Shuk uchilla kuchas-
Sin. Chupa. hina rikurik.
puchukana [puukana] v. acabar, con- Pukru allpapi sarata tarpuni.
cluir. Rurakushkata tukuchiy. pukshi [puxi] s. ss. cal. Yurak utu kutas-
ukapa wasita puchukarkani. hina allpa, wasi pirkata yurakyachina.
puchul [puul, fuul] s. sc. Vainas trilladas Wasita tullpunkapak pukshita rantina kan-
luego de sacar los granos. Wayrachishka chik.
murukunapa, muyukunapapash kara. Sin. Isku.
Purutu puchulta ismuchikuni. puku [phuku] s. plato de madera. Raku kas-
puchuna [puuna] v. sobrar. Imapash pak- pita hutkushpa kallanashinata, mulushinata
tachishka kipa sakiriy. Rakishka kipa, katus- rurashka.
hka kipa. awpa pachaka pukupimi mikuk karkanchik.
Rantishka kipaka mashna kullkitak pukuna [pukuna, p hukuna] s. bodoquera.
puchurka? Chuntata, kuyata aspishpa rurashka suni
puka [puka] adj. rojo. Yawarshina rikurik kaspi. Pishkukunata, wiwakunata wauchin-
tullpu. kapak alli.
Puka chuntamanta rurashka aswami kan. Sachaman rishpaka pukunata apanki.
pukara [pukara] s. castillo, fortaleza en el pukuna [phukuna] v soplar. Shimimanta
tiempo del incario; lugar sagrado, sitio cere- wayrata kacharina.
monial. Makanakuypi ama runakuna yayku- Yanta rupachun ninata pukurkani.
chun nishpa hatun pirkakunawan urkukunapi pukuy [phukuy] s. soplo de curacin. Un-
rurashka wasi. kuyta kallpachiy, llukshichiy.
Chay pukaramanka mana yaykunallachu Mancharishka unkuy anchurichun pukuyku-
kan. nata rurarkani.
2. s. sns. pelea ritual. Wakin raymikunapi pukuna [phukuna, pokona] v. madurar. Mu-
apunchikpa wasita hapirinkapak shuk ayllu yukuna may raku, sinchi, mishkipash
llaktamanta runakunawan makanakuy. tukushka.
Kunan punchaka pukaratami makanakun- Saraka ami pukushka.
chik. pukyu [pukyu] s. vertiente, pozo, manantial.
Sin. 1 pata, tula. Allpa ukumanta yaku llukshirik.
puka shunku [puka ungo] s. corazn. Tu- Chachimbiru llaktapika kunuk yaku pukyumi
kuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik tiyan.
aycha. pulak [phulax] s. scs. alimentos enmoheci-

115
PULANTI

dos. Ima mikunapipash ismushkashina puzu kan.


millma wiashka. punkara [pugara] s. amz. tipo de fruta.
Mishki tantapi pulak wiashka. Killu wikiyuk mishki mikuna muyu.
pulanti [bulandi] s. amz. variedad de be- Punkara yura wikita sinchiyachishka.
juco. Taruka awi nishka muyuta aparik 2. petrleo. Allpa mamapi tiyak yana wira.
anku, shuk llaktakunapika kalatis anku nis- Punkaraka tukuy runakunapakmi kan.
hka. Sin. 1 Kuytansiw; 2 allpawira.
Pulanti muyuwanka wallkakunatami ruran- punkina [pugina, phugina, fugina] v. hin-
chik. charse, inflarse. Unkurishpa aycha wiariy,
Sin. kalatis wiksayuk warmishina aycha chutarina.
pullu [pulyu] s. amz. tronco seco. Pallkaku- Kiru nanaymanta uya punkirka.
na illak chakishka kutu kaspi. punku [punku, pugu] s. puerta, entrada.
Chakishka pulluta rupachinkapak apakuni. Wasi ukuta wichkankapak rurashka.
pullukuku [bulyukuku] s. amz. variedad de Wasi punkuta wichkay.
lechuza. Uchilla muru patpayuk, tutalla purik, punsa [phunza, punsa] s. bo. charco. Sa-
puka awiyuk pishku. chapi, maypipash achka yaku tantarishka
Pullukukuka tutami pawashpa purin. kucha.
puluna [puluna, puruna] v. amz. agujerear. Kay punsapika achka wawami pukllan.
Imatapash hutkuy. Sin. Kucha, walun.
Pitak ukapa hamparata pulurka? puntu [fudu] s. s. vasija, pondo. au siki-
puma [puma] s. amz. Tigre, puma. Hatun yuk manka. Yakuta apankapak rurashka.
misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi, Puntupi aswata a churankichu?.
hutkukunapi puuk, aychallata mikuk sacha puntulunku [phutulugu, putulugu] s.
wiwa. sn., sc. recipiente hecho del tronco de ca-
Sacha pumakunataka mana wauchinachu buya. Chawar yurapa sapiwan puntutashina
kanchik. rurashka.
puna [puna] s. sierra, cordillera; altiplano. Puntulunkuta haytashpa pukllanchik.
Hatun urkuyuk chirisapa llakta. punzu [puzu, putsu, phutsu] s. s. resduo
Punapika achka rasu urkumi tiyan. de hierba o paja que dejan los animales
puna suyu [puna suyu] s. regin de la sie- luego de alimentarse. Ima kiwakunapash wi-
rra. Urkukunayuk chirisapa llakta. wakuna mikushka kipa tamushina sakirik.
Puna suyupika chiri chirimi kan, shinapash Wakra mikushka puchu punzuta rupachini.
achka kichwa runami kawsan. 2. adj. enredado. Patanyashka llama mill-
Sin. sallka suyu. mashina kak.
puncha [pua, puna, puna, punlya] s. Sachamanta punzu kiwata tantamuni.
da. Inti yaya allpa mamata muyushpa cha- 3. s. amz. viruta. Kaspita aspikpi llukshik utu
yay: sullka, kulla, haway, patma, haycha, hamchikuna.
tinki, hawkay. Punzuta llukshichinkapak kaspita llakllarkani.
Kay punchaka sumak intiyukmi kan.
punchana [puana, puana] s. guatusa. punzuyana [puzuyana, puntsuyana] v.
Kuyshina umayuk, puka rinriyuk, yana mill- amz. erizarse. Wayrawan akcha chawsiriy.
mayuk, lumuta chakrapi mikuk sacha wiwa. Kanpa umaka punzuyashkami.
Punchana aychaka sumak mishkimi kan. puu [puu, puyu] s. s. cntaro de una
Sin. Siku. oreja; pondo. Turu allpamanta rurashka shuk
punchantin [puandi, puandi] adv. rinriyuk manka.
amz. diariamente, a diario. Tukuy puncha- Apita yanunkapak puu mankata rantini.
kuna ninkapak shimi. puuna [puuna] v. dormir. awi wichka-
Juan mashika yayawan punchantin llam- rishpa samariy.

116
PUTSA

Kayna tutaka kay puunapimi puurkani. llakta runa tantarikunata awpachik.


pupu [pupu] s. ombligo. Wacharishka an- Alli pushak runata charinchik.
kuta pitishka wiksapi tiyak hutku. Sin. Kuraka, apu.
Pupupi ama wayra shitachun kushmawan pushana [puana] v. guiar, dirigir, conducir.
katariy. awpashpa purik, imatapash riksichik.
purina [purina] v. caminar, andar. Chakita Mashikuna pakchata riksichun pusharkani.
kuyuchishpa maymanpash tatkichiy. 2. gobernar. Kurakashina tukushpa paypa
Sacha ukuta yayawan purirkani. llakta runakunata alli anta apay.
2. amz. ir de cacera. Sacha aychata mas- Mamallaktata alli pusharka.
kankapak sachaman riy. Sin. Kamana.
Kayami ukaka chay pampata purik rini. pushinshi [puii] s. amz. hormiga
Sin. 2 mitayuna. conga. Shuk yana, uchilla, yuturishina sikipi
puru [puru] s. tutuma. Pillchishina ukupi tuksinayuk aanku.
chushakyuk. Pushinshika sinchitami tuksiyta yachan.
Puruwan takinata ushankichu? pushllu [pulyu] s. amz. variedad de ser-
2. amz. objetos pequeos de barro. Turu all- piente. Ismu panka ukupi sirik millay macha-
pamanta rurashka uchilla mankakuna, wallu- kuy.
kuna. Pushllu machakuyka pakallami sirinata ya-
Purupi yakuta apakuni. chan.
purun [purun, purum] adj. silvestre, rstico. Sin. Ushukullin.
Mana llamkashka allpa, mana tarpushkapas- pusku [pusku, putsuxu] s. espuma; fer-
hmi kan. mento, levadura. Yaku timpurishpa yurak si-
Wakraka purun pampapi kawsan. sashina tukushka.
2. adj. lugar abandonado. Shitashkalla, chu- Yaku puskuwan pukllani.
lunlla pampa. puskuna [puskuna] v. hacer espuma.
Sin. Aya, sacha; 2 chulunlla. Chawar karata rumipi takshakshina kakukpi
purun [purun, purum] sc. planta silvestre. apishina tukuy.
Hicharishka muyukunamanta wiak yura. Mamaka ankas chawar ankuta puskurka.
Kuykunaka purun kiwatapash mikunllami. puskuyana [puskuyana] v. agriarse, ha-
Sin. chas, wala, ushun. cerse agrio. Yanushka mikunata achka pa-
purun (<**purun) s. julio. Kanchisniki killa. chakunata sakikpi hayakyay.
Purun killapipash wakin llaktakunapika inti Atallpawan yanushka mikunaka puskuyarka.
raymita tushun. pusun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
purutu [purutu] s. frjol. Ankupi, pakay panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
ukupi muyuyuk mikuna muru. mikushka tantarina hatun chunchulli.
Llullu purututa chuklluwan yanurkani. Wakra pusunta yanunkapak rantiklla rini.
pusak [pusax, pusak, pusag, pusa, pusux, Sin. uspun.
pusuk, pusug, pusu] num. ocho. Kanchis yu- putan chuspi [putan uspi] s. abeja. Mis-
payta katik yupay. hkita kuk chuspi.
Pusak watayuk wawata charini. Putan chuspika sisakunata mishkita maska-
pusayu [pusayu] s. amz. tipo de pjaro. kun.
Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni chakiyuk Sin. Mishki chuspi, chullumpi.
churuta mikuk anka, shuk markakunapika putasyana [putasyana, putusyana] v. sc,
churu anka shutiyuk. amz. podrirse, iniciarse la descomposicin
Pusayu churuta mikushka rikurin. de algo. Aychakuna ismuy kallarina, ashnay
Sin. churu anka. kallarina.
pushak [puax, puak, puag, pua] s. di- Allku waushkaka putasyakun.
rigente, lder, presidente, gobernante. Ayllu- putsa [phutsa] s. sc. racimo pequeo. Uchi-

117
PUTSU

lla watushina, luntsashina. Sin. willi willi.


Kapuli putsata paktashpa kupay. puy [puy] s. amz. variedad de sapo. Hatun
2. bo. nido mal formado. Yanka rurashka pis- muru, puka karayuk, pur pur nik mikuna ham-
hku kisha. patu.
Urpika putsapi lulunta churashka. Chay waykupika puy hampatumi wakakun.
Sin. 1 Luntsa, 2 kisha. Sin. murintu.
putsu [putsu] s. s. hierba espinosa. Sisa puyu [puyu, phuyu, fuyu] s. nube, niebla, ne-
chakirishpa kashalla tukuk kiwa. blina. Hawa pachapi yurak, yana, puka kus-
Sachapi purikpimi putsukuna hapirishka. hnishina tiyak.
putu [putu] adj. snc, mocho. Kutushina. Puyu punchapi anta pantarini.
Chay allkuka putu chupayuk kashka. puzu [puzu, pusu] adj. color gris, blanco y
2. s. sn. tronco. Kuchushka yurakunamanta negro jaspeado. Yurakpi yanata chapu-
llukshik kullu. chishka tullpu.
Pututa apamupay. Puzu kuyta hapishpa papawan yanunki.
putu [putu] s. amz. ceibo. Hatun, au pan- 2 adj. cana, cabello blanco o gris. Yuraklla
kayuk, putu muyuta aparik yura. akcha.
Putu yurata urmachikpika, sachaka tuku- Hatun yayaka puzu umayukmi kan.
rinka. puzun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
2. amz. algodn silvestre. Sacha hatun utku. panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
Putu millmaka wayrata pawan. mikushka tantarina hatun chunchulli.
putukulu [putukulu] s. amz. renacuajo. Llu- Wakra puzunta yanunkapak rantiklla rini.
llu wawa hampatu. Sin. uspun.
Putukulukunaka chinkarikunmi.

118
R
raka [aka, raka] s. vagina, vulva. Warmiku- Manuelka kay rimashkata kipalla rantiparka.
napa ishpana, wachana hutku. rantina [andina, randina] v. comprar, inter-
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami cambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
kawsana kan. Otavalo llaktapi kay ruwanata rantimuni.
rakiy [rakiy, akiy] s. divisin, parte, pedazo. Sin. mintalana.
Imatapash chay tupullapi chawpina. rapyana [rapyana] v. contraerse los mscu-
Yayapa chunka waranka kullkitaka pich- los. Shuk runapa awi, shimi, rikra, chanka,
kantinmi rakiyta ruranchik. ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
rakina [rakina, akina] v. distribuir, dividir, Yapa purishkamanta chankapash paylla rap-
repartir. Ima charikushkakunata yan.
chawpishpa kuy. rasu [asu, rasu] s. nieve, hielo. Rumishina
Sapan punchakunami wawakunaman miku- chiriwan sinchiyashka yaku.
nakunataka rakinchik. Rasuwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Sin. riti.
Kay kaspikunata rakinchik. rasuna [asuna, rasuna] v. nevar. Urkuku-
Sin. 1-2 Chiktana, shallina. napi achka rasu tamya urmay.
rakrayana [agrayana] v. resquebrajarse, Chimborazo urku rasuwan kashpaka kayta-
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina pash rasun.
chiktariy, chillpiriy. rawa [awa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
Allpa kuyuymanta wasi pirkaka rakrayarka. kak.
Sin. chiktay. Rawapika sarata tarpunchik.
raku [raku, aku] adj. grueso. Imakunapash Sin. wachu.
mana au, mana utu. rawana [awana] v. sc. Hacer surcos. All-
Payka raku palantata rikushpa rantin. papi wachuta ruray.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Ima- Wakrakunawan utkalla rawanchik.
pash hatunlla tukuy. Sin. wachuna.
Papaka ami rakuyakun. rawchana [awana] v. desramar. Mallki-
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extran- kunata mukupi pitina.
jero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Kapuli yurapa mallkikunata rawchankichik.
Ransiwkunaka tukuyta rikushpa purin. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Sin. wayra apamushka, ista. Wirunkapak nishpami sarata rawchani.
ranti [randi, andi] adv. a cambio de, reci- Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
procidad. Shukmanta shuktak ruray, shuktak rawmana [awmana] v. magullarse, reme-
yanapay. llarse. Aspirishpa chukririy.
Tushuymanka yayapa ranti churimi rirka. Rumikunapi urmashpa maki rawmarini.
rantimpa [andimpa] adv. ayuda mtua. 2. im. Desramar, deshojar; descascarar, des-
Mashipura ima yanapayta kunakuy. pellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
ukanchikka rantimpa llamkashpami kaw- Yurapa mallkikunata ama sara chakrata ma-
sanchik. kachun rawmakuni.
rantipana [andipana, andibana, randi- Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
pana] v. s. contestar, responder. Imata nikpi- saklana.
pash kutichiy. rawrana [awrana, rawrana, lawrana] v.
119
RAYMI

arder. Imapipash ninata churakpi rupay. Kay sisatami rikukunchik.


Rupay unkuywan tukuy aycha rupariy. Sin. Kawana, chapana.
Uksha wasipi ninata churakpimi rawrakun. rimanakuna [imanakuna] v. dialogar.
raymi [raymi] s. fiesta, festividad. Tukuy ru- awi awi rimay.
nakuna upyashpa, tushushpa rimashpa Tantanakuypika yuyashpalla rimanakunchik.
shunkuta kushiyachina. rimana [imana, rimana] v. hablar, con-
Churi sawarikpi hatun raymitami ru- versar. Imatapash shimiwan niy.
rarkanchik. Wawakuna yachachunka kuyashpami riman-
rikchak [ixak, igak] adj. idntico, igual, chik.
semejanza. Imakunapash chayshina pakta, rimay [imay, rimay] s. palabra, expresin.
pakta rikurik. Ima shimipash kak.
Churika yayashina rikchakmi kashka. Wawaka asha rimayta nikun.
2. fotografa, retrato, imagen figura. Runa- Sin. shimi.
kunapa shukkunapash kikinshinata pankapi rimsi (<**rimsi) s. mercurio, el planeta. Inti-
shuyushka llukchirishka. man kuchulla sakirik rumpu.
Kay rikchakka ukapa yayashinami kan. rinri [iri, ini, iri, igri, nigri, rinrin] s.
rikcharina [ixarina, ikarina, rigariy] v. odo, oreja. awi manyapi rimashkata uyana
despertarse. Puukuymanta awita paskay. hutku.
Allpamama kuyukun, rikchariychik. Rinrika may mutsurik ukhu aychami kan.
rikchana [ixana, igana] v. parecerse, rinriwarkuna [rinriwarkuna] s. aretes, zar-
asemejarse. Imapash chayshinallatak rikuriy. cillos. rinripi warkuska ima.
ukapa panika hatun mamaman rikchan. Saraguro warmika sumak rinriwarkunata
2. s. imitar. Imatapash chayllatatak katishpa rikuchin.
ruray. rirpu [irpu, irpu, lirpu] s. espejo. Kikin a-
Yachachik mana alli rimashkata wawakuna willatatak rikuchik.
rikchan. Kay rirpupimi rikuni.
Sin. 2 katina. riti [riti] s. nieve, hielo. Rumishina chiriwan
rikra [igra, ikra] s. brazo. Maki mukumanta sinchiyashka yaku.
wichayman sakirik tulluyuk aycha. Tukuyta Ritiwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
rurankapak yanapak aycha tullu. Sin. rasu.
Papata rikrapi apani. riti [(<**plutn)] s. Intipa ayllumanta puchu-
2. ala. Pishkukunata pawachik patpayuk kaypi tiyak rumpu.
tullu. rina [ina, rina] v. ir, viajar. Shuk llaktamanta
Urpika yuraman rikrawan pawashpa sikan. shukman purishpa, pawashpa imashinapash
riksina [ixsina, iksina, rigsina] v. conocer. anchuriy.
Rikushpa, uyashpa, hapishpa, mallishpa ukapa llaktamanta rini.
umapi hapiy, yachay. ruku [uku, ruku] adj. viejo, anciano. Achka
Chikan runata riksini. watayuk runa.
rikuchina [ikuina] v. mostrar, indicar, se- Kanpa ruku yayaka maypitak kawsan?
alar, hacer ver, devolver la vista. Imatapash 2. amz. vieja, anciana. Achka watayuk paya
kaymi kan nina shimi. warmi.
Hachipa wasita rikuchin. Ruku warmita, alli kawsachun allimi charina
rikurina [ikurina] v. asomarse, aparecerse, kanchik.
presentarse. Imakunapash maymantapash Sin. 2 Paya.
llukshiy. rumi [umi, rumi] s. piedra, roca. Yapa sin-
Mashika chakra ukumanta apash rikurin. chi kurpa tika.
rikuna [ikuna] v. ver, mirar, observar. a- Hatun rumipi takarishpa wampu tikrarka.
wiwan muyuriypi tiyakkunata riksiy. rumikuta [rumikuta] s. cemento. Kutashka

120
RUWANA

rumi. Rasu muru tamyashina urmay.


Kunanka, rumikutawan wasichin. Kayna punchaka achkatami runturka.
rumiyana [rumiyana] v. petrificarse. Ima- rupachina [upaina, rupaina] v. quemar,
pash sinchitukuy. incendiar. Imatapash ninawan hapichiy.
Kay shitashka allpaka sinchita rumiyashka. Sacha yurakunataka ama rupachinkichu.
rumpa [rumpu, rumpa] s. crculo, redondo, ruparina [uparina, ruparina] v. quemarse,
esfera, circunferencia. Imapash muyushka. arder, inflamarse. Imapipash nina hapiriy.
Kay hatun rumpa ukupi pukllachin. Kupata rupachikushka ninawanka achkata
2. pelota, bola. Muyuklla punkichishka puk- ruparinchik.
llana kara. rupay [upay, rupay] s. calor. Imakuna kash-
Shuk pukllana rumpata rantirkani. papash sinchita kunuk.
rumpu (<*rumpu) s. planeta. Hawa pachata Kunanka sinchi rupaymi kan.
muyurik. 2. calentura. Rupay unkuy.
Intipa ayllupika iskun rumpumi tiyan: rimsi, Rupay unkuywanmi kani.
chaska, tiksimuyu, mullu, akapana, chimpu, rurana [urana, rurana, ana, ruwana] v.
tinkullpa, turumanya, riti. hacer, realizar, trabajar. Imatapash llamkay.
runa [una, runa] s. ser humano; persona. Chakra hallmayta rurani.
Kari kashpa, warmi kashpapash tukuy yu- 2. s. actividad. Imapash llamkay.
yayyuk shimiwan rimak. Wawakunaka rurayta allichin.
Tukuy runapurami tantanakushpa kawsana Sin. Llamkana.
kanchik. ruru [ruru] s. pepa, semilla. Imapash muyus-
runakay [runakay] s. humanidad. Runapa hina. Palltaka hatun ruruta charin.
nuna, yuyaypash. rutuna [utuna, rutuna] v. trasquilar, corte
Kay mamapachapi runakaytami sinchiya- de cabello.
chinchik. Akchata, millmata pitiy.
runtu [udu, rudu] s. granizo. Yana puyu- Llama millmata rutukuni.
manta yakumi rasu muru tukushpa urmak. ruwana [ruwana, ruana] s. tipo de poncho.
Runtu urmakpi tukuy pampa yuraklla saqui- Awashka churakuna. Ruwanaka mushukmi
rirka. kan.
runtuna [uduna, ruduna] v. s. granizar.

121
S
sacha [saa] s. monte, maleza, bosque. Sin. Paku, salamanka, yachak.
Achka yurakunalla huntashka allpa.ukaka saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
sachapimi kawsani. hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
sacha [saa] adj. salvaje; silvestre; medio- Katunkapak rina kuchika allimi saksarka.
cre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; Sin. Amina.
mana alli yachak; manchaysiki wiwa. salamanka [salamaga, tsalaga] s. brujo.
Uturunkuka sacha wiwami kan. Imakunawampash hawalla hampinata ya-
Sin. Aya. chak runa.
sacharuna [saaruna] s. na. variedad de Shuk salamanka runaka alli hampikmi kan.
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, Sin. Sakra, yachak, paku.
washa tullupi kashata charik hayampi, yura- salinana [salinana] v. estar en celo. Warmi
kunapi kawsak. wiwakuna kariachina.
Sacharuna hayampika sumak wiwami, chay- Warmi wakraka pacha paktakpika ami sali-
mantami mana wauchinachu kanchik. nan.
sachawakra [saawagra, saawakra] s. Sin. napana.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chu- sallka [salyka, salka] s. sierra, pramo. Chi-
payuk, sachapi kawsak wakrashina hatun rilla urkuman sakirik suyu.
wiwa. Sallkamantami kanchik.
Anti suyupika sachawakratami yallika mi- Sin. puna.
kunkuna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar suyupi kawsak runa.
en testamento. Imakunatapash shukpi chu- Sallka runakunaka papata, siwarata, tawri-
rak rina. tapash tarpun.
Payka ushushipa muchikuta allichichun samarina [samarina] v. calmarse, cesarse.
sakin. Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
saklana [saglana, saklana] v. deshojar el Kanpa nanayka samarinchu?.
maz. Sara pankakunata chukllumanta an- Sin. Tukurina.
chuchina. samay [samay, samiy, sami] s. respiracin,
Chukllu wiruta kuchikunaman saklanchik. aire, aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
Sin. Pitina. wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
sakra [sagra, agra, tsaka, tsagra, zagra] Samayka kawsaytami kun.
adj. tosco, spero, escabroso. Imakunapash 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Allpapi punchantin llankakpika makika sa- Wakrakunaka yapushka kipaka samaytami
krami tukun. munan.
Sin. lluru, paza. 3. s. espritu, alma. Kawsakkunaman kaw-
sakra [sagra, agra, tsagra] s. amz. brujo, sayta, yuyayta kuk.
curandero. Imatapash hawalla usharik ham- Runa waukpika samayka chinkarin.
pik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika ki- samana [samana] v. descansar. Sampa-
wakunatapash upyashpa rikuk. yashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata Achka llamkay kipaka samankichikchu?
hampikun. sami [sami]. Dicha, alegra, alegra, felici-
122
SARUN

dad, dicha, ventura; fortaleza, energa. Llaki- wasi kata.


kuna illak sumak kay. Sauwan rurashka wasika sumakmi rikurin.
Karu llaktapipash samiyukmi kanchik. sapalla [sapalya, sapaa] adj. solo, aban-
Sin. kuchi. donado. Shuklla wakchalla sakirishka.
sami [-sami] comp. Clase, variedad. Kayka Kay wasipika yuyak mamaka sapallami kaw-
chayshina rikurikmi kan nishpa rimay. san.
Kaysami sisakunami tiyan. sapallu [sapalyu, sapau] s. sapallo. Pan-
Sin. irak, shina. kasapa ankuyashpa wiak yura, shuk hatun
sampa [samba, saba, ampa] adj. dbil, rumpashina killu mikunayuk muyu.
suave; perezoso, cobarde. Imapash mana Chamuk mikunataka sapalluwanmi yanun-
sinchi. chik.
Payka unkushka kashpami yapa sampa kan. sapan [sapa] det. cada. Ima shutikunapa
Sin. Irki, waullanki. kipapi usharik shimi.
sampayana [sambayana, sabayana] v. Payka sapan punchami killkachishpa purin.
amz. cansarse, fatigarse, agotarse. Imata- sapi [sapi] s. raz; origen, cimiento, principio.
pash achkata llamkashpa shaykuriy. Yurakunapi anku wiay kallari kuska.
Kayna tukuy puncha tarpushpami achkata Allpapi tarpunkapak yurapa sapikunata
sampayarkani. surkukunchik.
Sin. Shaykuna. Sin. Anku.
sampi [sambi, sabi] s. canilla. Kunkuri- sapiyana [sapiyana] v. enraizarse. Tarpus-
manta chakikama tullu. hka yurakunamanta anku wiay kallariy; yu-
Payka sampi takarishpami achkata nana- rakuna achka ankuyuk tukuy.
chin. Kapuli yuraka allpa ukupika achkatami sapi-
Sin. Pinkullu. yan.
sampu [sampu, zambu, zabu] s. s. sambo, sara [sara] s. maz. Hatunlla suni yura, suni
mate, calabaza. Waylla karayuk suni sapa- pankayuk, wiruyuk, kutul ukupi wiak muru.
llushina mikuna muyu. Minkakunamanka sara kamcha kukayu-
Waylla samputa turiman kararkani. wanmi rinchik.
san [sa] s. pa. un tejido con hojas de pal- sara panka [sara paga, sara faga] s.
mera. Chilli pankamanta awashka. Pirutita hoja de maz. Sara tullupi llutariyak suni
wakaychinkapak rurashka. panka.
San hukukpimi hampiyuk pirutikunaka wakl- Llullu sarapankataka wakramanmi karan-
lirka. chik.
sanku [sagu] adj. turbio. Uki yaku, mana 2. amz. hojas que cubren al choclo. Chuklluta
chuyaklla. killpak panka.
Sanku aswata upyankapak munani. Chukllu tantataka sarapankawanmi ru-
2. adj. espeso. Imapash apishina. ranchik.
Mishki mikuyka achka sankumi karka. Sin. 1 Kallcha, 2 kutul.
Sin. 1 Lanta, 2 tikti. sarpa [sarpa] s. roco, escarcha. Tutamanta
sai [sai, sani] s. hierba morada. Puka shuk tamyashina urmak.
pankayuk uchilla yura, churanata sumakta Sarpa kiwata mikushpa wiwakunaka wiksa
tullpunkapak tarpushka. punkishpa waunkuna.
Sai yurakunataka katunkapakmi tarpunchik. Sin. shulla.
2. adj. morado. Tsimpalu sisa tullpushina, sarpana [sarpana, zarpana] v. rociar, caer
shuk llaktakunapi maywa shutiyuk. el roco. utu tamya urmay, sullayachiy.
Sai pachallinatami rantirkani. Kunan punchayaktaka achkatami sarpan.
Sin. Maywa. Sin. Shullana.
sau [sau] s. teja . Turu allpawan rurashka sarun [saru] adv. pasado, antes, hace

123
SARUSHKA

tiempo. Yallishka pachakunata nina shimi. mamata ama mapayanchinkapakka mana


Sarun pachapika kaypi mikuk karkanchik. sayrinchikchu.
Sin. awpa. sayti [sayti, siti] s. mueca, mueco. Imata-
sarushka [saruka] s. pash wawashinata rurashpa pukllana.
rastro, huella, pisada. Ima purishkata riksin- Wawaka saytikunawanmi pukllan.
kapak tarinkakama rikuy. Sin. llullawawa.
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, saywa [saywa] s. lindero, lmite, mojn.
chayta sarushkata rurakunchik. Llaktakunapa allpapura ama pantay tiyachun
Sin. Yupi, chaki kati. imawanpash harkayta rurashka. ukapa
saruna [saruna] v. pisar, atropellar. Imata- allpa saywataka rikurayashpami kawsani.
pash, imawanpash allpapi llapichiy. saywana [saywana] v. limitar, poner lindero
Aya kiwakunataka hutkupi shitashpa sarun- o mojn. Harkayta churay.
chik. awpa pachamanta allpa manyapika say-
Sin. Haytana. wankuna.
sasi [sasi] s. ayuno, dieta, abstencin. Ima- sichi [sii] s. amz. variedad de pez. Yapa
pash mana mikuy upyay. uchilla yaku aycha.
Inkakunaka wakin kapak raymipika sasi- Napo mayupi sichita mikunkapak hapini.
yukmi kashka. sikana [sikana] v. montar, subir, ascender.
sasina [sasina] v. ayunar. Imatapash mana Hawaman wichiyay.
mikushpalla yalliy. Kapulita hapinkapakka yurapimi sikanchik.
Kunan punchallami sasikuni. Sin. Wichiyana.
satina [satina] v. meter, introducir. Imaku- siki [siki] s. nalga, glteos. Washa tullu tu-
natapash ukuman yaykuchina. kurishkapi tiyarinkapak mutsushka utu
Aswata wishinkapakmi matita satikuni. aycha.
sawarinalla warmi [sawarinalya warmi] Karu llaktaman antawapi rikpika sikika ach-
s. novia. Karipa warmi tukuna kuytsa. katami nanan.
Raymipika sawarinalla warmiwan tushur- siksik [sixsix, sixsi, sigsix, sigsi] s. s. paja
kani. gruesa de hojas speras. Ukshashina, ak-
sawarina [sawarina] v. casarse, contraer chashinata charik yura.
matrimonio. Kariwan warmiwan pakta pakta Wasita katankapakmi siksikta pitinchik.
kawsankapak arininakuy. siku [siku] s. amz. guatusa. Yana millmayuk,
Wakin runakunaka apunchik wasipi sawarin. lumuta mikuk, yapa kita, sachapi kawsak
sawna [sawna] s. cabecera, almohada. Ka- wiwa.
witupi puunkapak umata kimichina kipi. Anti suyupika siku aychatami sumakta mi-
Sawnata umapi churankapak maachipay. kunchik.
sawnana [sawnana] v. arrimar la cabeza Sin. Punchana.
(sobre la almohada). Umata hawayachishpa sillkukis (<**silykukis) s. semana. Kanchis
churay, imapipash umata kimichiy. punchayuk pacha.
Sumakta puunkapakka umataka allimi saw- sillu [silyu, siu] s. ua, casco, pezua. Tul-
nanchik. lushina, maki, chaki rukakunapi llukshik.
sayri [sayri, ayri] s. tabaco, cigarrillo. As- ukapa chakitaka wakra sillumi
hnak utu kiwata pankapi pilluchishka tsun-
chukrichirka.
kankapak rurashka.
simpa [simba, simpa, imba, iba, imba,
Wakin runakunaka chirimanta sayrita
iba] s. trenza. Akchata, puchkakuna-
kunukyankapak tsunkan.
tapash, kimsapi rakishpa awashkashinata
sayrina [sayrina, ayrina] v. fumar. Sayri
ruray.
kushnita kunkakama yaykuchishpa, shimi-
Warmipa akcha simpaka achka rakumi kan.
manta sinkamantapash llukshichiy. Pacha-
simpana [simpana, imbana] v. trenzar.
124
SUCHU

Akchakunata, puchkakunata kimsa wankupi awita alla alla, wichkay.


rakishpa, kawpushkashina ruray. Payta kayankapakmi awita sipuni.
Imbaya, Caar runakunapash akchataka 2. fruncir, arrugar. awi lulun karata wichkay.
akchashpami simpan. Kay wawa piarishpaka sinchimi awita
sinchi [sii, sii, xii] adj. duro, fuerte, sipun.
robusto, resistente, slido; difcil; recio, vale- sirana [sirana] v. coser, zurcir. Ima churana
roso. Imakunapipash karilla kay, mana ur- manyakunata kumpay, llikirishkakunata lluta-
marishka kay, mana imatapash manchak, chiy.
unkuy illak runa. Kaya puncha raymiman rinkapak ruwana lli-
Runakunaka sinchimi kanchik. kitami sirakuni.
Sin. Anak, tiyaylla. Sin. chupana.
sinik [sinix] s. pa. variedad de raposa. Atall- sirichiy [siriiy] s. ceremonia nupcial.
pata maskashpa tuta purik ashnak aychayuk Sawarishkakunata kari warmiwan
wiwa. chankachishpa puuchiy.
Sawarikpika sirichiyta rurashpami achka
Sinik wiwaka ishkay atallpatami mikushka.
mashikuna kushiyashpa upyan.
Sin. Chakka, chucha.
siririna [siririna] v. acostarse, echarse. Ima-
sinka [siga] s. nariz, trompa. Runakuna,
pipash, maypipash chutariy.
wiwakuna imatapash mutkinkapak charishka
Samankapak nishpami ashata siririni.
hutkukuna.
sirik aspi [sirik aspi] s. lnea horizontal. Kin-
Sinkawanmi sumak, waklli ashnakkunata-
ray wachushina sunilla rikurik.
pash mutkinchik
Pankapi shuk sirik aspita shuyuy.
sinkuna [siguna] v. revolcarse, rodar. Ur-
sisa [sisa] s. flor. Yurakunapi tukuy tullpuyuk
mashpa kushpariy.
pankakunashina muruyankapak llukshik-
Wawakunaka uray muya pampapi sinkun.
kuna.
Sin. Kawirina.
Wasi manyakunapi sisakunatami tarpuna
sipichi [sipii, sipi] s. amz. variedad de
kanchik.
rbol medicinal. Yurak wikiyuk, au panka-
sisa pacha [sisa paa] s. primavera.Yura-
yuk, hampi yura.
kuna sisana pacha.
Sipichi yurata hampi kashkamanta wia-
Sisa pachapi purinaka sumakmi kan.
chinchik.
sisa pampa [sisapamba, sisapampa] s. jar-
sipina [sipina] v. ajustar, estrangular, ahor-
dn. Sisakunata tarpushka pampa.
car. Imakunatapash kunkapi sinchita watas-
Sisa pampapi rimanakunkapakmi rikunakus-
hpa, llapishpapash wauchiy.
hun.
Wakin llaktakunapika wallinkuta wauchinka-
sisu [sisu] s. hongos de la piel. Aycha karata
pakka sipinkunami.
wakllichik kallampa unkuy.
sipri [sipri] s. labio inferior (ver wirpa). Ri-
Kallampa unkuy hapikpimi sisu chaki tukus-
makpi, mikukpi kuyurik uray hawa shimi kara.
hkani.
Payka sipritami chukrichirka.
2. bo. ronchas. Chuspikuna kanikpi aychapi
sipu [sipu, tsipu] s. arruga. Imapash mana
chupushina llukshik.
chutalla kak.
Chakipi chuspi kanikpi sisu tukushpa purin.
Hatuku yayaka achka siputami charin.
3. im. enfermedad de un ser mtico. Runa-
sipuru [sipuru] s. pa. variedad de mono.
kuna yuyaypi, ayamanta shamuk aychata
Shuk uchpa, puntsu millmayuk, hatun
chupuyachik unkuy.
chichikushina rikurik kushillu.
Paypa makipika ayami sisuta churashka.
Sipuru wiwaka sacha ukullapimi mitikushpa
suchu [suu] adj. tullido. Mana purinata
kawsan.
ushak.
Sin. Parawaku.
Imamantachari chay warmika suchu tukun.
sipuna [sipuna, tsipuna] v. pestaar, guiar.
125
SUCHUCHINA

suchuchina [suuina] v. retirar, apartar. antami rina kanchik.


Chaymanta anchuchishpa shukman churay. sunka [sunka] s. barba, bigote. Karikunapa
Kay rumikunata achka llashak kashkamanta shimi muyuntinpi wiak akcha.
wayka tukushpami suchuchinchik. Mashaka sunkatami rutukun.
Sin. Anchuchina. Sin. munza.
suchuna [suuna] v. s. arrastrarse. Mana supay [supay] s. espritu, ser mtico. Mana
puriyta ushay, chankakuna waushkashina tukuypak awipi rikurik ayashina.
kakpi, mana tatkiyta ushay. Wawaka supayta manchashpami tutaka
Yapa rukuyashpami yayaka suchukun. mana llukshinchu.
suksu [suxsu, sugsu, tsuxtsu] s. mirlo. Killu supi [supi] s. pedo. Sikimanta llukshik
chakiyuk, killu tapsayuk, yana patpayuk pis- samay.
hku. Chirimanta wiksa punkishpaka supita kacha-
Suksu pishkutaka kuyashpami charina kan- rinchik.
chik. supina [supina] s. peer. Supita llukshichiy.
sukta [suxta, sukta, sogta] num. seis. Chawa mikukpika supinllami.
Pichka yupayta katik yupay. surkan [surkan] s. pulmn. Kawsakkuna-
Sukta wawa atallpata, sukta dlar kullkipimi man samayta chaskik.
katurkani. Surkanpi chiri ama yaykuchunka washata al-
sukus [sukus] s. carrizo. Ashankata, kawi- litapacha killpanchik.
tuta, wasi chakllatapash rurana, waykuku- Sin. paruk, yurak shunku.
napi wiak pintukshina au yura. surkuna [surkuna, surkona] v. sacar. Hutku
Puna suyupika sukuswanmi wasikataka ru- ukumanta imatapash pakllaman aysay.
rankuna. Mankamanta yanushka papata surkunchik.
sullka [sulyka] s. lunes. Shukniki puncha. Sin. Llukshichina.
sulluy [sulyuy, suzuy] s. aborto. Shuk wawa suru [suru] s. variedad de carrizo. Yaku
manarak puncha paktashkapi llukshiy. kucha manyakunapi wiak suni pankayuk
Sulluyka mana allichu, shuk hatun llakimi kiwa.
kan. Suruwan kawitupi churankapak ruranchik.
sumak [sumax, sumak, sumag, suma] adj. susu [susu] s. polilla. Kaspita, churanata,
bello, bonito, lindo, precioso, delicioso, dis- murukunata mikushpa ismuchik uchilla wiwa.
tinguido. Imapash may alli kak. Sara wakaychishkataka susuka tukuytami
Chay wasipi shuk sumak warmimi kawsan. mikushka.
Sin. Kuyaylla, kapak. susuna [susuna] v. apolillarse. Murukuna,
sumakyachina [sumakyaina] v. arreglar, kaspikunapash, kuruyashpa hutkuriy, ismu-
componer, adornar, decorar, mejorar. Mana riy.
alli rikurikta sumak rikurikta ruray, wakllichis- Mana utka mikukpi saraka susun.
hkata allichiy. Sin. Kuruyana.
Payka yura shuyuta sumakyachin. sutukyana [sutukyana, zutuxyana, zutug-
Sin. Allichina. yana] v. sc. humedecerse, mojarse; gotear.
sumpu [sumphu, sufu] s. hierba aromtica Yakuwan hawa hawalla hukuy.
del pramo. Timpuchishpa nanayta hampirin- Armashka kipa umaka sutukyan.
kapak upyana kiwa. Sin. hukuna, mutiyana.
ukapa nanayta sumpu yura pankawan suyu [suyu] s. regin. Imashinapash shuk
hampirini. mamallaktata, imakunamantapash rakishka.
suni [suni] adj. largo, extenso. Imakunapash Ecuador mamallaktaka Yunka suyu, Puna
wichayman, urayman, maymanpash kashpa suyu Anti suyupi, Yawati suyupimi rakishka
hatun kak. kan.
Ayllu llaktaman chayankapakka kay suni

126
SUYU

suyu [suyu] s. na. variedad de golondrina. Suyu pishkukunaka mana tamyapi


Yana patpayuk, wayrapi, tamyapi pawak hukunchu.
pishku. Sin. Shillishilli.

127
SH
shakalli [akalyi] s. na. loro pequeo. Uchi- shapaka [apaxa] s. variedad de palmera.
lla arawshina pishku, achkapura tantanakus- Kunampushina kashpallata uu pankayuk,
hpa purik. suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
Shakalli pishkuka paylla sakirishpami puri- wasi awankapakka allichu.
kun. Shapaka kunanpika achka muyutami kay
Sin. Kallikalli. wataka aparishka.
shakan [aka] s. na. variedad de lora. shayak [ayak] adv. vertical. Hawamanta
Waylla patpayuk, yurak awiyuk uchilla wa- urayman tiyak.
kamayushina pishku. Hatun runaka shayakmi rikurin.
Shakan pishkukunaka anti suyu sachapimi shayak aspi [ayak aspi] s. lnea vertical.
kawsan. Hawamanta urayman aspishka aspi.
Sin. Kayas. Hatun shayak aspita pankapi killkay.
shallipu [alyipu] s. amz. tipo de rbol con shayarina [ayarina] v. detenerse, pararse;
semillas. au pankayuk, pishkukuna mi- ponerse de pie. Maypipash harkariy, sakiriy,
kuna muyuta aparik yura. tiyakushkamanta hatariy.
Pishkukuna mikuchun nishpami shallipu yu- Shuk mashi rikurikpimi rimanakunkapak sha-
rataka tarpunchik. yarirkani.
shallina [alyina, alyina] v. amz. rajar, hen- shayana [ayay] v. parar, detener. Hataris-
der. Yantata rurankapak kaspita chiktay. hka kana.
Payka yantatami shallirka. Wasikamakkunaka punku yaykunapimi sha-
Sin. Chiktana. yan.
shampana [abana] v. im. Desenredar el shaykuna [aykuna] v. s. cansar, fatigar, a-
pelo (y otras cosas semejantes). Punzu tu- gotar. Achkata imatapash rurashpa sampa-
kushka akchata akchay. yashpa sakirina.
Ushushika akchata shampakun. Tukuy puncha llamkashpa achkata shayku-
shamuk [amux] adv. futuro, venidero, lo ni.
que vendr. Kipapa yuyarishka, pacha kipa- Sin. Sampayana, kalakyana.
lla chayamuk. shikitu [ikitu] s. amz. Uchilla siklli challwa.
Shamuk killakunapimi wasita rurasha. Shikitu aychaka mishkimi kan.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman shikina [ikina] v. amz. descamar. Yaku
chayamuk, rikurik. aychapa karapi llutarayakuk hawa karata an-
Payka sapan punchakunami shamuk runa chuchiy.
kan. Payka, yaku aychata kusankapak shikikun.
Sin. chayak. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
shamuna [amuna] v. venir. Maypi kashpa karata llukshichiy.
kutin tikramuna. Challwawan sankuyachishpa yanunkapakmi
ukaka kaya puncha ushashpami sha- palantata shikikuni.
musha. Sin. 1-2 shikitana.
shau [au] s. caf, planta y bebida. Yun- shikra [ikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
kapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi patishina, imatapash wakaychishpa apanka-
tukun. pak rurashka.
Shau yakuka puuyta anchuchinmi. Sarata shikrapi katunkapak apani.
128
SHINAMI

shikshi [ixi, igi] s. sarna. Runa aychapi shimi-chinkachina [imi ingaina] v. de-
muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. lirar. Waukushpa, yuyay chinkarishpa may-
Wawataka hatun shikshi unkuymi hapishka, tapash rimay.
hampinami kan. Mashika yuramanta urmashpa mana hamu-
2. comezn. Imamantapash ukkuta aspina- tay rimaywan shimi-chinkachin.
yachiy. Sin. Musparina.
Ama chawarta llikishpa pukllankichu, shik- shiminchina [iminina, imiina] v.
shita kunkami. hacer bordes. Imakunapipash manyakunata
Sin. 1 Isi. churay.
shikshina [ikina, igina] v. dar come- Sawariypak llikllata shiminchikuni.
zn. Aycha karapi aspiyta munay. shimiyuk [imiyuk] s. diccionario. Achka
Umata yapa shikshin. shimita tantachina.
shiktikuy [ixtikuy] s. na. ciempis. Yana Yachakuk wawakunaka mushuk shimiyukpi
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. mana riksishka shimita maskakun.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi shimpi [ibi, imbu, impu] s. variedad de
purin. palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
Sin. Shiway, tatis. yura.
shila [ila, ilya] s. vasija de barro, jarra, Kayashkakunaman karankapak shimpi mu-
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta yuta pallakunchik.
rurashka mulu. shina [ina, ina, sina, ina, xina] adv.
Aswataka shilapimi upyanchik. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
shillinkuk [ilyikux] adj. travieso. Imata- rimay.
pash hapishpa yapa piachik wawa. Kay shina punchuta rantinata munani.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna ka- 2. igual que. Imapash pakta pakta kak.
chunka pukllashpa, rurachishpami llamkana Kayshina rikurikta ruranki.
kan. 3. parecido, -a. Piwanpash rikchak rikurik.
shillinkuna [ilyiguy] v. amz. fastidiar. Ka- ukashina rikurik wawkitami charini.
nishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa pi- 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
achiy. achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka Imbabura markapi, kiti llaktakunata charin-
achkatami shillinkun. chik, shina: Otavalo, Cotacachi, Ibarra, Atun-
shillishilli [ilyiilyi] s. amz. variedad de taqui
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata 5. similar, semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli Kanpa yayashina llukshishkanki.
nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Sin. chashna, sami, irak.
Shillishillimi wayrata pawan. shinallatak [inallatax, inaladig, inala-
Sin. Suyu. dig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
shilltipu [ilytipu] s. amz. variedad de uka llaktaman tikranata munani; shinalla-
mono. Chichikushina kashpallatak yana mill- tak, wasi illak kashpa mana ushani.
mayuk yapa uchilla wiwa. 2. igualmente, de la misma manera, as
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata mismo, de la misma forma. Chaypuralla
sumaktami rikunchik. kachun ninkapak rimay.
shimi [imi, simi] s. idioma, lenguaje articu- Imashinami kanman kullkita maachirkani,
lado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. shinallatak kutichiway.
Kanka ima shimipitak rimanki? shinami [inami] adv. por supuesto.
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina Chashna kakpika ninkapak rimay.
hutku. Raymipi shinami tushurkani.
Ama shimita manchanayta paskaychu. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.

129
SHINAPASH

shinapash [inapa, inapi] conj. pero, de Shuk shinka runaka sinkawan shinshi shin-
todas maneras. Chashna kakpipash, ninka- shin nishpami wakakun.
pak rimay. shipati [ipati] s. na. Una variedad de pal-
Kimsa tantanakuyman mana shamushkachu, mera. Chillishina kashpallatak uchilla, pan-
shinapash yallichishunchik. kaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak;
shinana [inana] v. hacer siguiendo un mo- shuk llaktakunapika chincha nishka yura.
delo. Kayshinata ruray ninkapak shimi. Ashankapi shipati muyuta katunkapakmi pa-
Shuyay, kashnami makita shinanchik. llani.
Sin. Rurana. Sin. Chincha.
shinayka [inayga, inaga] adv. na. por su- shirinka [irika, iriga] s. amz. caucho.
puesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Yurak wikiyuk yura.
Shinayka, raymipika tushuk rishallatakmari. Shirinka yuramantami tukuy sami wiariklla
Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti. imakunataka rurankuna.
shinaykuti [inaykuti] adv. por supuesto. shitana [itana] v. botar, arrojar, tirar, lan-
Chashna kakpika ninkapak rimay. zar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy.
Raymipi, shinaykuti tushurkankilla. Palanta karakunataka chintapi shitanchik.
Sin. manakayari, shinami, shinayka. 2. amz. cazar con bodoquera. Wiwakunata
shinka [inga] adj. borracho, chumado, em- wauchinkapak yawrita pukuna ukupi chu-
briagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay rashkata sinchita pukuy.
chinkay. ukapa churika sacha wiwakunata hapinka-
shinka runaka, aswata upyashpa alliman- pak shitakun.
tami shamurkani. Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna.
Sin. Machashka. shitana [itana] v. amz. brujear. Yachak
shinkana [igana] v. marearse, desma- runa imatapash mana alli kaskamanta llaki-
yarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa, chiy.
uma takarishpa, shukmantapash muspashi- Wakin hampikkunaka millay runataka shitan-
na sakiriy. llami.
Payka umapi takarishpa shinkan. shiwa [iwa] s. pa. variedad de palmera.
Sin. mayzana. Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta
shinkayana [igayana] v. emborracharse, aparik, sachapi wiak chuntashina yura.
chumarse, embriagarse. Aswata, hayak ya- Akchata shiwa muyu wirawan armakpika
kuta upyashpa machay. sumakmi wian.
Ayllullakta raymipi mashikunawan shinka- Sin. Unkurawa.
yarkani. shiway [iway] s. pa. ciempis. Yana
Sin. Machay. tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
shinki [iki] s. amz. carbn. Yanta kaspi ru- Wawakunaka shiway kuruwanmi pukllan.
pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sin. Shiktikuy, tatis.
Sacha rupachishkamanta shinki yantaku- shiwi [iwi, siwi] s. anillo, sortija. Maki rukapi
nata tantanchik. churachinkapak antakunamanta rurashka.
Sin. killimsa. Payka sawarinkapak shiwita rantin.
shinshin [ii, ini] s. amz. serpiente shiwtana [iwtana] v. amz. desbordarse,
pequea. Muru karayuk, killu chupayuk, regarse. Yaku timpushpa talliriy.
wauy hampiyuk uchilla machakuy. Wakra uuka huntashkamantami shiw-
Anti suyuman rishpaka shinshin machakuy- takun.
taka alli rikushpami purinchik. Sin. Tallirina.
shinshin [ii, ini] onom. amz. ono- shuk [uk, ug, ux, u] num. uno. Kallarik
matopeya del gemido. Shuk runa yupay.
wakakushpa sinkawan uyachiy. ukaka shuk watayuk wawatami charini.

130
SHUYU

shukkuna [ux] s. unidades. Ima kashpa- shunkuchinchik.


pash shuk shuklla iskunkama yuparik. shunkuy [uguy] v. s. desayunar.
Kay pankapi shukkunata killkashunchik. Tutamantapi mikuy, mayllak shunkupi mikuy.
shukarina [ukarina, ukarina] v. atrancar. Achka karu purinaman rina kashkamantami
Imatapash mikushpa harkariy. alli shunkunchik.
Yachakukka challwata mikukushpami shuka- Sin. Pakarimikuna, chinchina.
rirka. shunkuna [uguna] v. amz. indicar, sea-
2. hincharse. Yallikta mikushpa wiksa punkis- lar. Ama pantachun, kashna ruranki nishpa
hkashina tukuy. shukta yachachiy.
Yapa chirita yallishpami wiksa shukarishka. Payka ukapa wasiman paktamushkallami
Sin. 2 Punkina. pitakshi alli shunkuchishka.
shuklla [uklya, uka] adj. nico. Shuk shunkuyuk [unguyuk] adj. adulto, pen-
runa, imakunapash sapalla kak. sante. Alli yuyak runa.
ukapa shuklla churika karu llaktamanmi Paya ushushika a shunkuyukmi kan.
rirka. Sin. Yuyayyuk, yuyak.
Sin. Chulla. shushuna [uuna] s. cedazo. Huku huku-
shulla [ulya ] s. roco, escarcha. Tutamanta yuk rurashka hillay.
shuk tamyashina urmak. ukaka shushunapimi kutata shushukuni.
Shulla kiwata mikushpa wiwakunaka wiksa shushuna [uuna] v. cernir. Ima kutaman-
punkishpa waunkuna. tapash palakta llukshichiy.
Sin. sarpa. Sara kutata shushukuni.
shullana [ulyana, uana] v. caer el roco. shuti [uti] s. nombre. Runakunata, llak-
Tutapi amsalla tamyashina urmay. takunata imashina rimanata yachay.
Puyu pachamanta tamyarikshina sisakunapi Kay allkuka ima shutiyuktak kan?
shullan. shutu [utu] s. gota. Ima huku kashpapash
Sin. sarpana. wikishina talliriy.
shulluy [ulyuy, uuy] s. aborto. Shuk Hampimantaka ishkay shutullatami upyan.
wawa manarak puncha paktashkapi llukshiy. Sin. Wiki.
Warmikunapa shulluyka mana allichu, lla- shuturina [uturina] v. mojarse. Ima yakupi,
kimi kan. tamyapi mutiyay.
2. v. abortar. Chichu kashpa manarak pun- Tamyapimi shuturirkani.
cha paktakpi wacharina. Sin. Hukuna, mutiyana.
Imatapash munashpa wakin warmikunaka shutuna [utuna] v. filtrar, gotear, chorrear.
shullunllami. Yaku kashpa, mikuna kashpapash hicharis-
shunku [ungu, ungo, sunko] s. corazn. hkashina urmay.
Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta Mawka wasimanta tamya yakuka shutun.
rakik aycha. shuwa [uwa, ua] s. ladrn. Shukpa ima-
Imamantapash yalli piarikpika shunkuka kunatapash hapishpa apak.
nananllami. Tawka shuwami ukapa wasiman yaykurka.
2. mdula de vegetales, el ncleo o el centro shuwana [uwana] v. robar. Shukpa ima
de objetos. Tukuy yurakunapa, rumikunapa charishkakunata apay.
chawpi ukupi tiyak. Chakrata chapakpika mana shuwankuna-
Kapuli shunkuwan awana kaspita rurakuni. chu.
Sin. 1 Puka shunku. shuyana [uyana] v. esperar, aguardar.
shunkuchina [unkuina] v. curar del es- lmatapash chapay.
panto. Ima unkuykunata, mancharishkaku- Tukuy llama chayamuchun shuyakuni.
nata anchuchishpa hampina. shuyu [uyu] s. dibujo, cuadro. Pankapi,
Wawataka manchariy unkuywan kakpimi kaspipi, karakunapipash tullpukunawan ha-

131
SHUYUNA

wishkakuna. Pirkapi shuyunki.


Wawakunaka shuyuta ruranmi. 2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy.
shuyuna [uyuna] v. manchar. Imakunata- Trnsito Amaguaa warmita shuyushun.
pash mapayachiy. Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.

132
T
takallina [takalyna, taxaina, taxalina] v. s. Kay muchikuta takllapay.
ceir de forma cruzada. Shukpa ukunpi ima- takllu [taxlyu] adj. tartamudo. Shuk mana al-
tapash chimpakta watay. lita rimak, harka harkalla rimak runa.
ustakunataka ami takallikun. Takllu wawaka harkarishpami riman.
takarina [takarina] v. rozarse, golpearse, Sin. Taytiw, tiyarpa.
tropezarse. lmapipash waktariy. takshana [taxana, tagana, taxsana] v.
Yayaka shinka shamukushpa yurapi chakita lavar ropa. Ima churanakunata yakupi chu-
takarirka. yayachina.
Sin. Waktarina. Kanka achu warata taksharkanki?
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. au taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo. An-
chupayuk, satina kaspi. kupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
Wakrataka takarpupi watarkani. mikunayuk suni, killu muru.
takana [takana] v. machacar, pedacear, Taksu muyuta yuramanta paktarkani.
martillar. Imakunatapash waktashpa utuya- Sin. Kullan.
chiy. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
Aswata rurankapak lumuta takakuni. allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antaku- tukuy.
nata llampuyachiy. Yalli tamyakpi tarpuna allpa taktarishka.
Kiwata pitinkapak kuchunata takak riy. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
Sin. 1 Waktana. alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
taki [taki] s. cancin, pieza musical. Uyay- Wawataka mana yallika takurinachu.
pak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sin. Kamina.
Siku anka nishkatami takirkani. takyak-unkuy [taxyay-ukuy] s. bo. enfer-
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata medad persistente. Mana utka, utka hampirik
wakaychinkapak rurashka kincha. unkuy.
Papata takipi wakaychirkani. ukapa yayapa unkuyka takyak-unkuypimi
takina [takina] v. entonar un instrumento tikrashka.
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pu- takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
kushpa sumakta uyachiy. persistentemente. Pipash tukuy pacha un-
Tantanakuyman kayashpa kachupi takini. kushkalla yallina.
2. cantar . Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa Chay wawaka kutinllatak takyarin.
sumaklla uyachiy. tallika [talyiga] s.collar de pepas. Muyuku-
Hachi yayami arawitaka sumaktami takirka. nawan, tullukunawan, millmakunawan
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa rurashka aparina wallka.
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Tallikata watarishpa raymiman haku.
Kay waraka taklami sakirin. Sin. Hallinka.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata tallirina [talyirina, tairina] v. sc., amz. ir en
chiktak, suni anta muyuk. aglomeracin, aglomerarse; regarse. Achka-
Takllatachu rantikunki? pura tantarishpa rina.
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imata- ami runakunaka larkaman tallirirka.
pash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, tallina [talyina] v. S. regar, esparcir. Imapi-
churaypashmi kan. pash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
TALPA

churay. tashpa yakupi apiyachishpa ninapi kusashka


Pitak sara huntachishkataka tallirka? mikuna.
2. verter, regar agua. Yakuta, aswata, ima ya- ukanchikpa mamaka chukllu tantata rura-
kutapash shitay. kun.
Pitak kawitupi aswata tallirka?. tantachiy [tadaiy] s. agrupacin, unin.
Sin. 1 chakchuna, hichana, chiwana, 2 par- Imatapash shukllapi churay.
kuna. Kullkita tantachiyka allimi kan.
talpa [talpa] s. ss. blusa. Kunkamanta wik- 2. v. amontonar, agrupar, reunir. Tukuyta
sakama warmipa churana. shukllapi tawkachiy.
Ushushika mushuk talpatami churakun. Papata kay uksha chukllapi tantachirkani.
tampu [tampu, tabu] s. depsitos del inca- Sin. 1 Tantana.
rio; posada. Mikuna muyukunata wakay- tantanakuy [tadanakuy] s. reunin,
chinkapak, samankapakpash ankunapi asamblea, congreso. Achka runa, wiwa, ima-
rurashka wasikuna. pash shuklla kuskapi kay.
Kunanpipashmi tampu llaktakunaka tiyan. Kay tantanakuypika ukanchikpa mutsuyku-
tamya [tamya] s. lluvia. Hawa puyumanta namantami rimashun.
urmak yaku. tantana [tadana] v. recolectar, recoger,
Kunan yalli tamya urmarka. juntar. Shukllapi mikuna muyukunata shuk-
tamya pacha [tamya pacha] s. invierno. llapi churay.
Ashtawan yapa tamyana killakuna. Kay sarata kancha pampapimi tantarkani.
Tamya pachapika sumak wayllallami rikurin. Sin. Llutana, tinkina, tantachina.
tamyana [tamyana] v. llover. Puyumanta tapsa [tapsa] s. pico de aves. Pishkupa
achka yaku allpaman talliriy. shimi.
Kunan pachataka yapa tamyakun. Kultaka patak tapsayukmi kan.
tanampu [tanabu] s. amz. arbusto cuyas tapuna [tapuna] v. preguntar, averiguar, in-
hojas se usan como barbasco. Challwaku- terrogar. Yachankapak, riksinkapak shuk-
nata hapinkapak yura, shuk llaktakunapi ka- kunata taripay.
halli nishka. Shamushkata yachak chayankapakmi tapur-
Tananpu yurataka mana yapa yakupi shita- kani.
nachu, tukuylla challwakunami waun. tapya [tapya] s. amz. mal augurio. Llakta-
Sin. kahalli. kunaman, runakunaman llakikuna shamu-
tani [tani, tai] adj. sc. agrio. Llullu mu- nata rikuchik wiwakuna.
yukunapa hayak yaku. Waushkata muskushpaka tapyashina ya-
Limn yakuka tanimi kan. llinkapakmi kan.
2. amargo. Mana mishki, hayak. Sin. Chiki.
Llullu kapuli muyuka mana mikuypakchu, ta- tapyana [tabyana] v. sc, amz. hablar sin
nimi mallirin. sentido, desvariar. Imatapash mana yuyay-
Sin. 1 hayak. wan rimay.
tankana [tagana] s. amz. variedad de Kanka mana alli kachun tapyashkanki.
rbol. Yurakta sisak, wasikunata rurana kaspi Sin. pantayrimay.
Tankana yurata ama pitiychu. taraputu [taraputu] s. amz. palmera de co-
tankana [tagana] v. empujar. Imatapash gollo comestible.
sinchi suchuchina. Chinkushina hatun suni rikurik yura.
Chay hatun rumita tankashun. Anti suyupika achka taraputu yurami tiyan.
tanla [tanla] s. amz. variedad de pez. Killu- tarinakuna [tarinakuna] v. encontrarse.
wan yanawan tullpuyuk hatun challwa. Ashtawanka runapuralla shuk pampapi, shuk
Tanlaka hatun mayupimi kawsan. wasipi maypipash rikunakuy.
tanta [tada] s. pan. Sarata, chuklluta ku- Mamawan yayawanka Napo llaktapimi ta-

134
TIKASU

rinakushka. Sin. chusku.


Sin. Rikunakuna, tinkunakuna. Tawantin suyu [tawantin suyu] s. el Ta-
taripay [taripay] s. examen. Yachankapak wantin suyu, cuatro regiones interrelaciona-
rikuy kallariy, maskay kallariy. das. Mawlli mayumanta Ankas mayukama
Kaya punchaka shuk taripaytami charishun- inkakunapa hatun, suni llakta.
chik. Wayna Kapakka Tawantin suyumanta
2. v. amz. juzgar, examinar, investigar. Ima apumi kashka.
tukushkata yachankapak kallarishkamanta tawka [tawka] det. algunos, bastante. Ima-
puchukaykama sumakta maskaymi kan. tapash ashalla kashkata hawalla yupay.
Yachachikka, ima yachachishkatami tari- Kay llaktapika tawka wasimi tiyashka.
parka. Sin. Achka, ashtaka, manchayakta, pachan,
Sin. Maskana. llashak.
tarina [tarina] v. encontrar, hallar. Hi- tawna [tawna] s. bastn. Ruku yayakuna,
chushkata, kunkashkata, pay munay rikurikta paya mamakuna yanaparishpa purina kaspi.
hapiriy. Yaya Wayrami paypa tawnawan waktarka.
Shuk muchikuta anpimi tarirkani. 2. amz. remo, bastn usado para impulsar
tarpuna [tarpuna] v. sembrar. Muyukunata, las canoas al navegar contra corriente. Shuk
mallkikunata, kaspikunata allpapi pampay. suni, au kaspi, wampunata purichinkapak
Hatun pampapi lumuta, saratapashmi tar- rurashka.
purkani. Tawnata maykanchari hapirka.
taruka [taruka, taruga] s. venado. Shuk tawnana [tawnana] v. apoyar en el bastn,
puka millmayuk, yurak chupayuk, umapi is- apuntalar. Shuk kaspiwan yanaparishpa sin-
hkay kachuyuk hatun wiwa. chita shayariy.
Urkupika puka tarukatami rikurkani. Kay llampushka kaspiwanmi tawnarinki.
taski [taski] s. ss. cascada. kakamanta tawri [tawri, tarwi] s. S. chocho. Yurak ri-
urmak yaku. kurik, chawapi hayak kak, yakupi hayakta an-
Azuay runakunaka taskipimi armakun. chuchishpa mikuna muyu.
Sin. pakcha. Tawrita hayak richun yakupi churarkani.
taslla [taslya] adj. amz. elegante, gallardo. taylla [taylya] adj. duro, resistente. Muyu,
Karilla runa, mana unkushka runa, llakipash kaspi, imapash mana pakiypak tukushka ya-
illak runa. pakta sinchiyashka.
Taslla churakushka hachitami charini. Taylla chakami kan.
tatis [tatis] s. tu. ciempis. Achka chakiyuk Sin Sinchi.
sunilla kuru. taznu [taznu] s. s. granos tostados y coci-
Tatis tiyanapika huku allpami kan. nados. Yanushka, kamchashka mikuna mu-
tatki [tatki, taxti, tiyaxti] s. paso. Purinkapak rukuna.
shuk chakita awpachiy. Sara taznuta urkuman apani.
Llukiwan shuk tatkita kupay. tika [th ika, tika] s. adobe. Wasita, pirkata ru-
2. s. metro. Shuk tatkishina tupu. rankapak rurashka allpa paki.
Chunka tatkita tupushpa yurataka pitinki. Wasita rurankapakmi tikata apakuni.
tatkina [tatkina, taxtina, tiyaxtina] v. dar pa- tika [th ika] s. amz. racimo de chonta.
sos, marchar. Chankakunata chutachishpa Chunta muyuyuk luntsa, chunta muyuyuk
shukpi shukpi puriy. watu.
Hatun yayaka yapa sampayashpa mana Aswata rurankapak chunta tikata apashun.
utka tatkinchu. tikasu [tikasu, ikaksu] s. amz. tipo de fruta.
tawa [tawa] num. cuatro. Kimsapa katik Ankupi aparik, yanushpa, kusashpapash mi-
yupay. kuna muyu.
Wakraka tawa chakiyukmi kan. Tikasu muyuta apamurkani.

135
TIKAYANA

Sin. Chikaksu. chakunamantapash yachay.


tikayana [tikayana] v. ss. ensuciarse hasta Anitaka kunan watami tiksimuyuyachayta
hacerse negro. Churanakuna, imakunapash paktarka.
yapata mapayay. tikta [tixta] s. amz. trampa de cacera para
ukapa yayapa churanaka yallimi tikayas- animales grandes. Kaspiwan waskawan
hka. sachapi kawsak wiwakunata hapinkapak
tiklla [tixlya, tixa] s. snc. mancha. Ima wi- rurashka.
kipash aychapi, churanapi urmashpa ya- Tiktawanmi sikuta hapirkani.
nayachishka, pukayachishka, tikti [tixti] s. s. residuo, concho de la chicha.
mapayachishka. Sanku aswa.
Mushuk warapi tikllami rikurin. Tikti aswata mana munanichu.
Adj. manchado. Ima wiki urmashkamanta 2. adj. espeso Sanku, api mikuna, api upya-
mapayasha. Tiklla muchikutami churas- nakuna.
hkanki. Yamur aswata yanukushpaka tiktitami hawa-
tikrachina [tigraina] v. contestar, respon- manta tantachina.
der; traducir. Mana upalla sakirishpa ashta- Sin. Sanku, kunchu.
wan kutichiy. tillimanku [tilyimagu] s. amz. garrapata
Pay tapushkata tikrachikuni. pequea. Uchilla aankushina aychapi lluta-
2. voltear, poner boca abajo, virar. Imakuna- rishpa yawarta tsumkak.
tapash allpaman, hawaman awiyachishpa Wawa allkuta tillimanku katishpa yapata ir-
churay. kiyachikun.
Chay maachishka mankatami tikrachikuni. Sin Waku.
3. devolver. Ima maashkakunata kutichiy. tillimpu [tilyimbu] s. amz. lucirnaga. Tuta
ukapa maachishka kullkita ima puncha- llukshik, awipi ninayuk chuspi.
tak tikrachimunki? Tillimpu achikwanmi amsa tutapi chaya-
Sin. 1kutipana, kutichina, rantipana; 2 muyu- muni.
china. Sin. ninakuru.
tikramuna [tigramuna] v. retornar, regre- timpuna [timbuna, tibuna] v. hervir, borbo-
sar, volver. Maymanta llukshishpa chayman- tear, fermentarse. Yakuta ninapi churakpi
llatak rina. achkata rupakyay, aswakuna ima upyanaku-
Hachika Quito llaktaman mana paktashpalla- napash pukuriy.
tak unkushpa tikramurka. Chay yakuka ami timpukun!.
Sin. Tikrana. tinkana [tigana] v. papirotear. Rukawan
tikrana [tigrana] v. volver, regresar, retor- tankay.
nar. Kutin chaymanllatak rina. Amsa tutapi chay aankutaka pukllashpami
Kaymantalla kushikushpa wasiman tikra- tinkarkani.
kuni. tinki [tinki] s. sbado. Suktaniki puncha.
2. sc. voltear. Imatapash wichayman awiy- tinkina [tigina] v. apegar, unir, juntar.
achiy. Shuk imakunatapash llutachiy.
Chay puushka wawaka wichayman Hachika kay kaspita pirkapimi tinkichirka.
tikrashka. Sin. Llutay, tantay, tinkuy, kimiriy.
Sin. Tikramuna. tinkula [tigula] s. amz. variedad de lora.
tiksimuyu [tigsimuyu] s. planeta tierra. In- Waylla millmayuk, tinkula tinkula tinkula ka-
tipa ayllupa tiyak rumpu. parik waylla pishku.
Runakuna, wiwakuna, yurakuna tiksimuyupi Tinkula pishkutami hapirkani.
kawsan. tinkullpa [tinkulypa] s. planeta urano. Intipa
tiksimuyuyachay [tiskimuyuyaay] s. ayllupi tiyak rumpu.
geografa. Allpamanta, kawsaymanta, pak- tinkuna [tiguna] v. ss. tambalear, Kayman

136
TUKILU

chayman tikray tikray riy, shayakuy. tiyaskan [tiyaskan] s. sitio, lugar. Imapash
Tawka runami tushuypi tinkurka. maypi tiyak kak.
2. unir. Imatapash shukwan shuktawan llutay Kay tiyaskanpi kawsani.
Ishkay mayuka kaypimi tinkun. Sin. suyu.
tipina [tipina] s. herramienta para deshojar tiyatina [tiyatina] s. amz. planta medicinal
(el maz en las cosechas). Kaspimanta lluks- desinflamante. Shuk uchilla au pankayuk
hichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka chaki shikshita hampik kiwa.
kaspi. Tiyatina kiwata chaki shikshipak apamuni.
Tipinawanmi killu sarata sumakta tipinchik. tiyana [tiyana, tiana] v. haber, existir, estar.
Sin. Mishun. Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllap-
tipina [tipina] v. deshojar el maz. Sara- itak kay.
manta, chukllumantapash kutuluta anchu- Yayaka wasipimi tiyakun.
china. tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arena fina. utu tsatsa.
Kunan yanunkapakmi chuklluta tipirkani. Wasi pirkata llutachinkapak tiyu allpata ran-
tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar. timuni.
Puchkana millmakunata, awashkakunata su- Sin. illul.
makta allichina. tiyunkullina [tiugulyina, tiuguina,
Mara, puchkachunmi millmata tisanki. t iuina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirse la
h

titi [th iti, titi] s. plomo . Chuya rikurik mana cabeza. Umata imawanpash pillurina, katay-
yapa sinchi anta. pashmi kan.
Titika ukanchikpa ukunpakka mana allichu Llantushpa umata tiyunkullirkani.
kan. tiyunti [tiudi, tiudi, tindi] s. amz. tipo de
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwikulyu] s. amz. pjaro. Yana millmayuk, achkapura tan-
tipo de pjaro. Yana millmayuk, puka tapsa- tanakushpa purik, sara chakrakunata
yuk uchilla pishku. mikushpa tukuchik pishku.
ukapa churika tiwinkulutami sachamanta Tiyunti pishkukuna sara chakrapi wakakun.
hapishka. tiyuti [tiwti] s. amz. variedad de gaviln. Ya-
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expre- na millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
sin que se dice a los perros cazadores para Tiyutita rikushpa shamuni.
seguir el rastro de personas o animales. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, uka] s. sa-
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta liva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
kaparina shimi. yaku.
Juan mashika tiw tiw tiw nishpami allkuta Ama wasi ukupika tukata shitankichu.
kayarka. Sin. Llawsa.
tiyamshi [tyami, tani] s. amz. bejuco, tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es-
mimbre. Ashanka awana waska. cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
Tiyamshita maskankapak ripay. llukshishpa shitay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco, silla, Pitak kaypika tukarka?
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. 2. v. soplar el espanto. Manchaymanta un-
Sumak tiyarinata rurarkani. kushkakuna hampiy.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse, tomar Kay unkushka wawata hampinkapak shuk
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash yachak tukarka.
sikiwan samay. Sin. 2 pukuna.
Kay kaspi hawapi tiyaripay. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
Waktarishpa, unayashpa rimak. yutu.
Shuk tiyarpa wawkitami charini. Tukilu kishata rikurkani.
Sin. Takllu, tyatiu. Sin. yutu.

137
TUKLLA

tuklla [tuxlya, tuxa, tuga] s. lazo, agujero terminado, finalizado. Imatapash tukuchin-
de una cuerda. Waskata rinritashina ruras- kakama llamkay.
hka. Kay yachaytaka tukuchishkami kan.
Llamataka tukllawanmi hapirkani. Sin. Tukurishka.
2. trampa para cacera. Sacha wiwakunata tukuchina [tukuina] v. terminar, acabar,
hapinkapak kaspikunata waskakunawan wa- finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
tashpa rurashka. uka, kallarishka shuyuta kunan puncha tu-
ukapa churashka tukllapi aas urmashka. kuchisha.
tukru [tugru] s. cugulo. Aychamanta lluks- tukuri [tukuri] s. fin, culminacin. a rurana
hishpa sinchiyashka yawar. illakta rikuchik rimay.
ukapa rukataka tukru yawarmi killpashka. Kallpakuymantaka tukuripimi sakirirka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipo de pez. Yurak Sin. Puchukay.
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa tukurishka [tukurika] adj. concluido, ter-
sinchi nanachik uchilla challwa. minado, finalizado. Imatapash tukuchin-
Tuksik challwaka mana yapa aychata cha- kakama llamkay.
rinchu. Kay yachayka tukurishkami kan.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita Sin. Tukuchishka.
ukunman yaykuchinkapak. tukurina [tukurina] v. terminarse, aca-
Hampik runaka tuksinapi hampita churarka. barse; cesar. Chinkariy, illakyay.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar, es- Runakunaka tantanakushpa kawsaymantami
tacar, punzar. Imatapash shuk auyachis- mana tukurinchikchu.
hka kaspiwan aychapi takay. 2. expirar, morir, fallecer. Runapa samay pi-
Shuk hatun challwata hapinkapak tuk- tirikpi wauy.
sirkani. Hachipa kawsay ami tukurishka.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha uku- Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
man churay. tukurpilla [tukurpilya, tukurpia, thyukurpi-
Kunka nanay unkuymanta hampita tuk- lya, thyukur] s. scns. variedad de trtola.
sirkani. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maz. Sara pishku.
sisa. Tukurpillataka mana katiykachanachu kan-
Tuktuta mikuchunmi wakraman shitani. chik.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
maz. Sara sisa. Mana rakishka.
Wawakunaka sara tuktumakunawan su- Tukuy llamata harka ukumanmi yaykuchirka.
makta pukllan. tukuna [tukuna] v. volverse, transformarse,
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. ga- convertirse, hacerse, fingir, aparentar; suce-
llina que empolla. Lulunkunata ukllakuk der. Shukshina kay, shukman tikrariy.
mama atallpa. Achiklla yuyayka mana shukman tukunchu.
Puka tuktuma atallpa putsamanta pawan. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
Sin. Turuk. tukuymashna [tukuymana, tukuymana]
tuku [tuku] s. amz. gusano comestible de la adv. ss. absolutamente todo. Tukuy tiyakku-
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi nata kayankapak shimi.
wiak mikuna kuru. Tukuymashna wasipi tiyak runakunaka ray-
Tuku kurutami shiwa yuramanta apamuni. mimanmi rishka.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ni- tukuypacha [tukuypaa] adv. snc. abso-
nakuruka tukuta ukuman yaykushka. lutamente todo. Tukuy tiyakkunata kayanka-
tukuchishka [tukuika] adj. concluido, pak shimi.

138
TUMPIKI

Tukuypachami raymiman rirka. rumikuna chawpipi yantata churashpa miku-


tukyachina [tuxyaina, tugyaina] v. re- nata yanuna kuska.
ventar. Sinchita uyarishpa rakirichun nishpa Tullpapi yantata churapay.
imatapash ruray. tullpu [tulypu, tupu, tulpu] s. color, tintura,
Kayka ninapi shitashpa tukyachinmi. pintura. Puka, yana, yurak, waylla, killu, sani,
2. v. disparar. Illapa ukumanta wauchik nina shukkunapash tukuy rikurikkuna.
llukshichun nishpa takayta itina. Kanpa ruwanapa tullpuka yanami kan.
Tarukata machachishpalla illapataka tuk- Sin. Llimpi.
yachirka. tullu [tulyu, tuu] s. hueso; caa; tallo. Ru-
Sin 1 hulakyana, huklluyana. nakunapa, wiwakunapa aychata shayachik.
tukyana [tuxyana, tugyana] v. reventarse, ukaka chayrak mana tullu unkuyta charini-
erupcionar; brotar vegetales. Imatapash ni- chu.
napi churakpi sinchita uyarishpa rakiriy. 2. adj. flaco, raqutico. Shuk ima wira illak
Ninapi churashka lulunmi tukyarka. runa, wiwapash.
2. amz. despostillarse. Allpamanta rurashka Raymipika tullu wakratami wauchirkakuna.
mankakunata ninapi kusakukpi wakinpi Sin. 2 irki, tsala, charki.
hutku, hutku tukushpa waklliriy. tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. varie-
Chay kallanaka nina ukupi churakpimi tuk- dad de rana comestible. Uchpa karayuk, tuta
yarka. tutalla kaparik, karata anchuchishpa mikuna
tula [tula] s. estaca. Sarata, purututa, lumuta kuwa.
tarpunkapak chakiman auyachishka kaspi. Tullumpata mikunkapak aysamunimi.
Tulawan yana allpapi lumuta tarpuni. tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. pa-
2. amz. Palanca. Takana kaspi. lanca. Tankana kaspi.
Tulapi wakrata watakmi rini. Tullumpawanmi kay rumitaka kuyuchirkani.
tularina [tularina] v. derrumbarse. Yura, all- tulu [tulu] s. ss. saquillo, bolso. Shikrashina
papash pay munay tuirishpa urmay. awashka.
Yapa tamyakpi allpa tularishka. Mashna kullkipitak kanpa tulutaka katur-
2. erosionarse. Tarpuna allpa tuirishpa tullu kanki?
allpa sakiriy. Sin. Wayaka.
Tarpuna allpa kunan wata tularishka. tulun [tulun] s. trueno.Tamyakuk pachapi
Sin. 1 tuirina. puyupura takanakushpa sinchi uyarik.
tulana [tulana] v. amz. empujar rboles Hawa pachapimi tulunka uyarin.
para tumbar. Shuk yurata makiwan tankas- Sin. Kulun.
hpa urmachina. tumi [*tumi] s. variedad de cuchillo, como
Chay yurata tularkani. segur. Yantata chiktankapak antamanta ru-
2. S. barbechar. Allpata shuk kaspiwan rashka hillay.
utuy, aya kiwakunata anchuchishpa surkuy. Tumiwan aychata kuchuni.
Papa chakramantami kiwata tularkanki. tumpana [tumbana, tubana] v. amz. tener
3. ss. amz. Hacer hoyos para sembrar el celos de alguien, celar. Shuktatak munanki
maz. Sarata tarpunkapak allpata shuk kas- nishpa warmi kusawantin pianakuy.
piwan hutkuy. Imamantatak kanpa warmita ukawan tum-
Sarata tarpunkapak nuyushka allpata tular- panki?
kanchik. tumpiki [tumbiki, tubiki, dumbiki, dubiki]
tullik [tulyix] s. amz. tipo de pjaro. Yana s. amz. pjaro tucn. Suni kiruyuk, kunkapi
millmayuk, tullik tullik nishpa sachapi allpata millmayuk achkapura tantanakushpa purik
purik pishku. hatun pishku.
Kayna tamyakuk pacha tullikta rikurkani. Tumpiki pawakushpa patpata pampamanmi
tullpa [tulypa, tupa, tulpa] s. fogn. Kimsa shitarka.

139
TUMPINA

tumpina [thumbina, thubina] v. bo. apun- nina shimi.


talar. lmatapash ama urmachun nishpa shuk Saraguro llaktamanta Mara warmipa turimi
kaspita kimichishpa sinchiyachiy. shamunka.
Mishki muyuyuk yura ama urmachun nishpa turu [turu] s. lodo, barro. Api allpa, yakuyas-
tumpirkani. hka.
tunchi [tui] s amz. una variedad de p- Turupi urmarkani.
jaro. Witapi tunchi tunchi kaparik uchilla turuk [turux, turug] s. scs. gallina que
pishku. empolla. Lulunkunata ukllakuk atallpa.
Tunchi kapariktami uyarkani. Turuk atallpaka luluntami ukllakun.
tunchi [tui] s. (mitologa) amz. alma. Sin. Tuktuma.
Runa yuyaypi, runapa shunkuta shuk tuta turumanya [turumanya] s. planeta nep-
mikushpa purik supay. tuno. Intipa ayllupi tiyak rumpa.
Tunchi supay mana alli runapa shunkuta mi- turuyana [turuyana] v. enlodarse, emba-
kushka nin. rrarse. Mapayay, turupi yanayay.
tunkuri [tuguri] s. garganta, esfago. Mi- Wamraka mushuk churanata turupi turuyas-
kunata millpuk hutku, mikunata wiksa u- hka.
kuman yaykuchik hutku. Sin. Armarina, kawirina.
Yalli uhukpi tunkuri nanawan. tushuna [tuuna] v. bailar. Takishkakunapi,
tunsa [tusa] s. amz. variedad de pez. Killu ishkantin, shukllapash sumakta kuyurishpa
karayuk, puyu awiyuk uchilla yaku aycha kushiyay.
Tunsata llikawan yakumanta hapini. Shamuy, ukawan tushushun.
tuntu [tudu] s. amz. tipo de pjaro. Tuntu 2. v. s. brincar. Hawaman pawarikshina ruray.
tuntu kaparishpa purik muru millmayuk uchi- Chay sarami kallanapi tushukun.
lla pishku. 3. insultar. Runata piashpa kapariy.
Tuntu pishkutaka tukuykunami kamana kan- Wasiman mana utka chayakpimi tushurkani.
chik. Sin 2. Kushparina, 3 kamina.
tuirina [tuirina] v. derrumbarse. Yura- tuta [tuta] s. noche. Inti yaykushka pacha ki-
kuna hawalla suchuriy, allpa yapa tamyakpi pa, shamuk yana llantu.
tulariy. Kayna tuta Ambato kitimanta chayamurkani.
Sarata tarpuna allpaka ami tuirishka. Sin. chishituta.
Sin. Tularina. tutamanta [tutamanda] s. la madrugada,
tupana [tupana] v. encontrarse. Shukku- la maana. Manarak allita punchayashpa
nawan anpi, wasipi maypipash tarinakuy. llantu llantu kak.
Mashi Juan Quito llaktapimi tuparka. Payakunaka tutamantapi rimanakunami.
Sin Tarinakuna, tinkunakuna. tuta pishku [tutapiku] s. s. murcilago.
tupu [tupu] s. s. prendedor. Pachallina ama Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutaku-
urmachun nishpa tuksichina au anta. napi wiwapa yawarta chumkak.
Mariaka mushuk pachallinata kullki tupu- Tuta pishkuka wakra yawarta, apyu yawar-
wanmi tupullin. tapashmi tsumkan.
2. medida, metro. Imakunapash chaypuralla Sin. mashu.
kashkata yacharinkapak rurashka. tutayana [tutayana] v. anochecerse. Inti
Chay allpata mashna kashkata yachankapak yaykukpi, puncha tukurikpi llantu paktamuy.
tuputa apamuy. ukapa wawkika paypa wasipimi tutayarka.
tupuna [tupu] v. medir. Imapash mashna tutipa [tutipa] s. amz. variedad de lagartija.
kashkata shuk hillaywan yachay. Waylla karayuk, puka kunkayuk, washa tu-
Allpata rantinkapak tupushunchik. llupi kashata charik, yurakunapi kawsak ha-
turi [turi] s. hermano de hermana. Warmi- yampishina.
kuna paypa yayamamapa kari churikuna Yalli suni tutipa anmi sirikurka.

140
TUZUYANA

Sin. Sacharuna. tapash mikuk uchilla pumashina wiwa.


tutu [tutu] s. sc. Caa hueca delgada; tubo. Tuwita hapinkapak chapakllami rini.
Hutkuyuk kaspi, sukusshina. Sin. Pantu.
Siwara tulluka tutumi kan. tuyaka [tuyaka] s. remanso. Purik yaku all-
tutuna [tutuna] v. snc. cargar a un beb. paman yaykushpa hawalla kucha tukushka.
Llullu wawakunata apariy. an pampapi tuyakakuna tiyarishka.
Llullu wawata shutichinkapak tutukuni. Sin. Walun.
tuwaman [tuwaman] adv. amz. boca abajo. tuylla [tuylya] s. segundo, en relacin con el
Washata hawaman churashpa; wiksata, a- tiempo, componente del minuto.
wita allpaman kimichishpa siriy. Shuk hayrika sukta chunka tuyllayukmi kan.
Yayaka wiksa nanaywan tuwaman sirikun. tuzuyana [tuzuyana] v. ss. encogerse,
Sin. uray sinka. achicarse. Ima kashpapash uchillayay.
tuwi [tuwi] s. amz. animal similar al tigre, Wamrapa churanaka tuzuyashkami.
denominado cabeza de mate. Yana millma- Sin. Waurina, kintiyana, kuruyana, aysarina,
yuk, papayata, pukushka palantata, chiwilla- yaykurina, kichkiyana.

141
TS
tsala [tsala, tsalan, sala, ala, zala] adj. gruesa. Killu rikurik raku tiyu.
flaco, delgado, raqutico, desnutrido, plido; Hatun mayumanta tsatsata surkurkanchik.
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira tsawata [tsawata] s. amz. tortuga terrestre.
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa Sachapi kawsak charapashina.
tullukunapash rikurik. Tsawata allpapi llukan.
Raymipika tsala wakratami wauchishka. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
2. Mestizo. Kastilla yawarwan runa yawar- (hacia una direccin). Shuk mana wistu, mu-
wan chakrurishka runakuna. kupash illak kaspi.
Tawka tsalami mana ukanchikta riksinchu. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa piti-
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. munki.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo tsili anku [tsili anku] s. variedad de bejuco.
de pjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak Shuk sukusshina ayllu.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak Yayaka tsili ankuwan ashankata awakun.
shutiyuk. tsilinkitsi [tsilikitsi, tsilyikitsin] s. sc. va-
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawa- riedad de lagartija. Shuk puzu au palu.
chirkani. Tsilinkitsi intipi kununkapak llukshishka.
Sin. Tsalak tsalak. tsimpiyu [tsibiyu] s. amz. planta medicinal
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyu-
de lagartija. Shuk yanawan wayllawan hawi- yuk, uchilla hampi suni yura.
rishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llak- Tsimpiyu yuraka hampimi kan.
takunapi palu nishka wiwa. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestaear.
Tsalakulun intipi kunukushka. awita alla alla sipuy.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo Mapa awi ukuman yaykukpi kutin kutin tsi-
de pjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak mukin.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
shutiyuk. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
Tsalak tsalak pishkuta yuramanta pawachir- de planta ritual. Alli hampi yurami kan.
kani. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
Sin. Tsalak manku. wamraka alli chakukmi tukun.
tsalanchuspi [tsalanuspi] s. zancudo. tsinzu [tsizu, tsintsu] s. variedad de planta
Suni chaki chuspi. denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayras-
Tsalanchuspika ninantami kanin. hkata pichankapak kak.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer; adel- Wayrashkata tsinzuwan pichaway.
gazarse. Imapash aulla tukuy. tsinzu [tsizu, tsintsu] adj. amz. raqutico.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayaris- Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
hkami. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana
tsan [tsa] adj. amz. inclinado, vertical. rantirkanichu.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
kak. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
Tsan urku kakpimi mana sikayta ojos. awipi sipuyashka.
usharkanichu. Yayapa awika tsitsiyukmi kan.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar. Maki
142
TSUWAN

silluwan imatapash tipsiy. mana charik runa.


Wawapa makita ama tsitsikiychu. Runaka sachapi chinkashpami tsuntsu tuku-
Sin. Tipsiy. mushka.
tsiwi [tsiwi] s. sc. choclo maduro. Shuk Sin. wakcha.
pukushka chukllu ashtawan sumak mishki tsutsuk [tsutsuk] s. sc. Puado. Imapash
kak. maki hunta.
Tsiwita akllashpa kamchanki. Sarataka tsutsuktami kurka.
Sin Kaw. tsutsukina [tsutsukina, tsuktsukina] v. sc.
tsiyampitsu [tsiyampitsu] s. amz. variedad estrujar, apuar. Imatapash maki ukupi char-
de mono. Killu millmayuk, muru awiyuk, ishpa sinchita llapiy.
llushti chupayuk pukushka palantata tuta mi- Imatatak lluki makiwanka tsutsukirkanki?
kushpa purik uchilla wiwa. 2. atar. Kipi shimikunata au waskawan
Tsiyampitsu wiwaka tutakunapi purin. watay.
tsuklupuna [tsuglupuna, ukulpuna, tsulu- Mushuk shikra shimita watuwan tsutsuk-
puna] v. amz. enfriar lquidos. Shuk timpuk ishka.
yakuta shuk pillchiwan wishishpa, achka Sin. 1 lutsana, llapina, 2 wankuna, watana.
kutin chiriyankakama talliy. tsutu [tsutu, soto] s. scs. Amarrado en las
Apita shuk pillchiwan utkalla chiriyachun tsu- puntas de un pauelo; nudo. Pintu manyaku-
klupunki. napi ashalla watashkami.
2. agitar. Timpuk yakuta shuk kaspiwan chi- Yayaka rantishkakunata tsututa rurashpami
riyachinkapak kawina, kuyuchina. aparin.
Allkupa mikunata tsuklupurkani. tsutuna [tsutuna] v. sc. Amarrar, anudar (las
tsumkana [umkana, tsumgana, sumkana, esquinas de mantel o pauelo). Tsututa
sugana] v. chupar, absorber, succionar. ruray.
Ima yakutapash shimiwan chuchukshina ru- Kullkitaka pintupimi tsutuni.
rashpa llukshichiy. tsuwan [tsuwa] s. amz. ave denominado
Llullu wawaka yarkaywan chuchuta tsum- guajalito. Amsa puka millmayuk, yura hut-
kan. kupi, kuruta mikushpa purik pishku.
tsunzu [tsutsu, tsunzu] adj. andrajoso; Tsuwan pishkuta chay kaspi hutkupi tiya-
pobre. Piti, piti, lliki, lliki churanakunata chu- kurka.
rarishka runa; allpata, kullkita, imatapash

143
U
uchilla [uilya, uia, uuylya, iuklya, iila, Karuman rishpaka uka timputami kukayus-
utila] adj. pequeo. Mana yapa hatun, mana hpa apanchik.
yapa suni, mana raku. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
Uchilla allpata charishkamanta mana maypi yawarnintin tukuy tiyak aycha.
tarpuyta ushanchik. Sinchi ukkuta charinkapakka yuyuta mikuna
2. Nio. Chayrak wiakuk wamra. kanchik.
Uchillakunaka maypipas pukllan. Sin. aycha, ukun.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, utu; 2 wamra, ukllana [uglyana, ugana] v. abrazar. Rikra-
wawa. wan kunkapi, imapi kashpapash muyuchis-
uchpa [upa, upa, uupa, uufa] s. ceniza. hpa hapiy.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. ukapa warmitaka kuyaymanta ukllani.
Tullpapi achka uchpa tantarirka. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishku-
llukshik tullpu. kuna siririy.
Uchpa tullpuyuk katanata awachikmi rini. ukapa atallpaka chunka ishkay lulunta uk-
uchu [uu] s. aj. Puka, killu, waylla llakun.
tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi uksha [uxa, uga, uksa] s. paja blanca.
churashpa mikuna muyu. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiak.
Chiri pachapika mikunata uchuwan cha- Urkupika achka ukshami wian.
pushpa mikuyka sumakmi. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de
uchukutak [uukutak] s. sn. pjaro solita- casas. Wasikunata katana hatun panka.
rio, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla Sachamanta apamushka ukshawan wasita
kaskuyuk pishku. katakunchik.
Uchukutak pishkuka tutamantapimi sinchita uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
takin. Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Sin. chiwillu. Puuna ukuka washaman sakirin.
uchutikan [uutikan] s. (mit.) amz. ser m- 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan har-
tico. Tamya punchakuna hatun yura ankuku- kashka kuchukuna.
napi makanawan takashpa purik supay. ukapa kawsana ukuka kunukllami kan.
Machashka purikpika uchutikanmi rikurin. Sin. 2 Pitita, killi.
uchuna [uuna] v. comer colada. Yanushka ukucha [ukua] s. ratn. au sinkayuk,
kachiyuk apita mikuy. uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
Raymiyuk wasipi uchurkani. mikuk uchilla wiwa.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikus-
hapik unkuy, kunka unkuy. hka.
Kayka, uhu chinkachik hampimi kan. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebra subterr-
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy nea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hapishkapi uhu uhu kapariy. hawirishka mana kanik machakuy.
ukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita Ukumpi machakuy rikurikpika mana man-
uhukun. charinachu kanchik.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
allpa ukupi pukuk muyu. yawarnintin tukuy tiyak aycha.
144
UPALLA

Sinchi ukunta charinkapakka yuyuta mikuna unay [unay] adv. hace mucho tiempo. Suni
kanchik. pacha, achka pacha yallishka.
Sin. aycha, ukku. Llaktamanta uka llukshishkaka unaymi kan.
ukunchina [ukunina, ukuni, ukuna] s. unayana [unayana, uniyana] v. demorarse,
refajo, debajero. Ukuman churana utulla tardarse. Mayman rishpa achka pachata sa-
anaku. kiriy.
Waynaka ukunchinata awakun. Imamantatak achkata unayarkanki?
ukuy [ukuy] s. amz. hormiga comestible. Mi- unaylla [unaylya] adv. hace un momento.
kuna aanku. Mana yapa unay ninkapak shimi.
Ukuy aankutaka kamchashpami mikunchik. Paypa wasiman paktay unayllapimi sha-
ullawanka [ulyawaga, ilyawaga] s. galli- murka.
nazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpa- Sin. Unaynik.
yuk pishku. unaynik [unaynik] adv. hace un momento.
Ullawankakunaka ashnak ismushka aycha- Mana yapa unaylla ninkapak shimi.
kunata mikushpa anchuchin. Paypa wasiman paktay unaynikpimi
Sin. Ushku. shamurka.
ullkana [ulykana] v. hilar a mano. Makiwan- Sin. Unaylla.
lla puchkay. unku [uku] s. especie de tnica, camisa,
Yayaka millmata ullkakun. camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak chu-
ullu [ulyu, uu] s. pene. Yumankapak, is- rana.
hpankapakpash kari charishka ankushina Kanpa unkuta takshashpa intipi chakichikun.
aycha. Sin. kushma.
Ullutaka rikurayanami kan. unkurawa [ugurawa] s. na. variedad de
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, awi, palmera. Chuntashina kashpapash kasha
rinri, akchata runakuna charina kuska. illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yu-
Runakunapa wiwakunapa awikunaka uma yutapash mikuna, sachapi wiak yura.
awpapi rikurin. Akchata unkurawa wirawan armakpika su-
umana [umana] v. engaar, embobar. Pan- maktami wian.
tata, mana kikintak, llullashpa rimay. Sin. Shiwa.
Hampi katuk runami umarka. unkushka [uguka] adj. enfermo. Mana
Sin. pantachiy. alli kay, unkuy hapishka runa.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta Unkushka runata hampina wasiman pushar-
yachashpa rimak. kani.
Inka pachapi, inti raymipika umukunalla hu- unkuy [uguy] s. enfermedad. Runakuna-
chakunata kurka. ta, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wi- ukapa wakrata unkuy hapishpa wauchir-
ashka runa. ka.
Umutu runaka achkatami pukllak kan. unkuna [uguna] v. enfermarse. u-
Sin. Hatak, antsala, uchilla. kanchikpa aycha nanaywan kay.
unancha [unana] s. bandera, emblema. ukapa warmika achka chirimanta unkurka.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi mana rimak runa.
kan: puka, yurak, yana. Yaya kashpa, mama kashpapash unkuywan
unanchaywasi [unanaywasi] s. colegio kakpika wawaka upami wacharin.
secundario. Chunka pata yachashka kipa ya- upalla [upalya, upaa] adv. en silencio, si-
chay wasi. lenciosamente, calladamente. Chulunlla kay.
ukapa churika ami unanchaywasiman Ama allku hatarichun, upalla llukshinki.
rirka. Sin. Chulunlla.

145
UPALLANA

upallana [upalyana, upaana] v. callarse. Sin. Uraykuna.


Mana rimana. uraykuna [uraykuna, urayguna, urayxuna,
Ima yuyaykunata rimashkata alli hamutanka- urikuna, urixuna, uriguna, igruna] v. bajar,
pakka upallanchik. descender, apearse. Hawamanta, patakuna-
Sin. Chunyana. manta, wiwakunamantapash allpaman sha-
upayana [upayana] v. enmudecerse, em- yariy.
bobarse, anonadarse. Mancharishkashina Payka, Quito llaktamanta apiwpi shamushpa,
sakiriy. shaykushka uraykun.
Wawaka raymipi supaytukushka runata ri- Sin. Urayana.
kushpaka upayan. uray sinka [uray singa] adv. amz. boca
2. amortiguarse. Chaki, makipash nitishka, abajo. Washata hawaman churashpa; wik-
llapishka kashpa waushka aychashina sata, awita allpaman kimichishpa siriy.
tukuy. Ruku yayaka nitkashpa uray sinkami ur-
Mana alli antawapi tiyashpa shamukpi chaki marka.
upayashka. Sin. tuwaman.
Sin. 1 Muspayana. uritu [uritu] s. amz. lora. Waylla patpayuk,
upina [upina] v. ss. copular, hacer el amor, uritu uritu nishpa kaparik arawshina hatun
tener relaciones sexuales. Kariwan warmi- pishku.
wan yumanakuy. Uritu pishkuka sumaktami paypa shutita ta-
Warmi unkushka kakpimi mana upirkanichu. kishpa yurapi tiyakun.
Sin. Yukuna, yumana. urku [urku] s. cerro, monte, montaa, colina,
uputinti [uputidi] s. amz. alacrn. Shuk a- volcn, loma. Allpa hatunta hawaman kurpa-
pankurashina, sinchi millay tuksinayuk hatun yashka.
kurushina. Kay urkuka Chimborazo shutiyukmi kan.
Uputinti may ukkupipash tuksishpa urmarina [urmarina] v. tu. decaerse, mar-
kanikpika aychaka apash punkin. chitarse. Waunalla, champayashka tukuy;
upyanayana [upyanayana, upinayana] v. yurakuna wauriy.
tener sed, tener ganas o deseos de beber Kay sisakunaka yaku illaymanta urmarishka.
algo. ukanchikpa aycha yakunayay. 2. tu. avergonzarse. Pinkaymanta awi pu-
Pukllashpa shaykushka kipaka yakuta upya- kayay, uma kumurishpa sakiriy.
nayan. Llulla runaka tukuyta chimpapurakpika urma-
upyana [upyana, upina, ufiana, uphiana, rirka.
uxyana] v. beber, tomar lquido. Yakuta, as- Sin. 1 Waurina, ankuyana, champayana; 2
wata imatapash shimimanta wiksaman hun- pinkarina.
tachiy. urmana [urmana, umana] v. caerse. Ha-
Achka shaykushka kipaka aswata upyan- wamanta urayman shitarina.
chik. Kapuli yuramanta urmarkani.
uray [uray, ura, uri, urin] adv. abajo. Hawa- urpi [urpi, urpay] s. trtola. Uchpa patpayuk,
manta allpaman sakirik, urku umamanta urku puka chakiyuk, allpata purik, hawatapash pa-
chakiman sakirik. wak pishku.
Kikinpa tarpuna allpaka uray waykupimi sa- Puna suyupika awpakunaka illapawanmi
kirin. urpikunataka hapikkuna karka.
2. s. declive. Ima pampapash waykuman uru [araa] s. araa. Achka makiyuk, allpa
sirik. hutkukunapi, wasi kuchukunapi, llikata paypa
ukapa ayllullaktaka uray allpami kan. sikimanta llukshik puchkawan awashpa kaw-
urayana [urayana, uriyana, uryana] v. s. sak kuru.
bajar, descender. Urkumanta pampaman riy. Uruka wasi patakunapi llikatami rurashka.
Wawakunaka sumakta kushiyashpa urayan. usa [usa] s. piojo. Mana armakpika akchapi

146
UTURUNKU

kawsak, pilisshina mirarik. shuk llaktakunapika inti anka nishka.


Wamrapa umapika ami usa huntashka. Usturiw pishkuka sara chakra hawapimi
usana [usana] v. despiojar. Usakunata uma- paypa shutita takishpa wampurayakun.
manta anchuchina. Sin. Inti anka.
Paypa mamami wawataka usakurka. usuchina [usuina] v. amz. derrochar, des-
ushay [uay] v. poder, ser capaz de... Ima perdiciar. Achka murukuna pukukpi mana
llamkaytapash rurayta utipana. wakaychishpa usu usu mikuy.
Allpata wachuy punchapika minkata ruray Achka muru pukukpika ama usuchinkichu.
ushanchik. usun [usun] s. ciruela, capul. Mishki muyu-
ushku [uku] s. amz. gallinazo. Ismu aycha- yuk, pukayashpa, yana tukushpa muru.
kunata mikuk, yana patpayuk, llushti umayuk Caar llaktapika mishki usunmi pukun.
pishku. Sin. kapuli.
Ushkuka ushu waushkata mikukun. usuna [usuna] v. amz. abundar. Muyukuna,
Sin. Ullawanka. mikunakuna, churanakuna, imakunapash
ushpitu [upitu] s. amz. variedad de ve- achka tiyay, achka tukuy.
nado. Uchpa millmayuk uchilla taruka. ukapa chakrapi achka palantami usukun.
Ushpitu wiwaka sacha ukullapimi kawsan. Sin. kamana, nanakllakana.
Sin. Taruka. usu usu [usu usu] adv. despercio, malver-
ushu [uu] s. burro, asno. Kipikunata aparik, sacin. imapash apash tukuchik.
mana runakunapa mikuna aychayuk wiwa. Wawaka tantataka usu usumi mikurka.
Kiwakunata ushupi apachishpa llaktakuna- usyay pacha [usyay paa] s. verano.
pika wiwakunaman karanchik. Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak
ushukullin [uukulyin] s. na. variedad de tiyanchu.
culebra. Pala aychayuk, ismu panka ukupi Usyay pachapimi murukunata pallanchik.
sirik millay machakuy. Sin. Inti pacha.
Ushukullin kanikpika waunallami kan. utipana [utipana] v. amz. poder, ser capaz.
Sin. Pushllu. Imatapash rurayta ushay.
ushun [uun] s. amz. planta silvestre. Ima Wawakunaka imata rurankapakpash yapa
yurapash mana tarpushka muyumanta utipanmi.
wiak. Sin. Ushana, tukuna.
Chinika ushun yurami kan. utka [utka, uxta, ugta, utixa, utya, ua] adv.
Sin. Chas, wala, purun, iil. rpido, pronto, breve, apurado. Mana una-
ushushi [uui, ui] s. hija. Yaya, mamapa yay, wayrashina imatapash ruray.
warmi wawa. alla tamyanka, wasiman utka shamuy.
Kanpa ushushika kunan punchakunaka Sin. Ninanta.
hatun pushak warmimi tukushka. utkana [utkana, uxtana, utixana, ugtana, ut-
ushuta [uuta] s. sandalia, zapato. Kara- yana, uana] v. apurar, acelerar, hacer con
manta, shukkunamantapash, chakipi chura- rapidez. Imatapash mana unayashpa ruray.
rinkapak rurashka. Tukuy minkapi llamkakkuna utkashunchik.
Paypa yurak ushutami churakuni. utku [utku] s. algodn. Yurak millmashina,
uspun [uspun, puzun, pusun] s. s. panza. yurapi pukuk, puchkashpa churanakunata
Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikus- awana yura millma.
hka tantarina hatun chunchulli. Utku churanakunami ukanchikpa ukkun-
Wakra uspunta yanunkapak rantiklla rini. pakka alli kan.
Sin. pusun. uturunku [uturunku] s. tigre. Misishina riku-
usturiw [usturiw, usturyu] s. na. variedad rik, muru millmayuk, yurapi, hutkupi puuk,
de gaviln. Usturiw usturiw nishpa takik, inti aychallata mikuk sacha wiwa.
punchakuna hawapi wampurayak pishku, Sachakunallapimi uturunku wiwaka kawsan.
147
UYA

uya [uya] s. ss. cara, rostro, faz. Runaku- atender. Shukkuna rimashkata rinriwan
napa, wiwakunapapash awipi, awpa kak. hapiy.
Urmashpami uyata chukrirkani. uka rimashkata uyapanki.
uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,

148
W
wachansu [waasu, waasi, aasu] s. wachariy.
amz. man del monte. Hatun sacha yura, in- Waka wirpa kashpaka hampichinami kanki.
chikshina muyuta aparik, chay muyu kam- Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
chashpa mikuna. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
Wachansu yurataka mana pitinachu. tumba antigua, dios familiar. awpa pachapi
wacharina [waarina] v. nacer. Mama- waushka apukunata pampana ukukuna.
wiksa ukumanta llukshina. awpa yayakunaka wakapimi Pachakamak-
ukaka Latacungapimi wacharirkani. taka maak karka.
Sin. Pakarina. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
wachana [waana] v. sns, amz. dar a luz, amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
alumbrar; parir; poner huevos. Maykan war- puka patpayuk hatun pishku.
mikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Anti suyupika wakamayu urkukunami tiyan.
Kanpa paniwa achu wawata wacharka? wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
Sin. 1 pakarichina, mirachina. kunkayuk kultashina pishku.
wachi [wai] s. amz. lanza. Challwakunata Wakarkunaka kucha manyapi purin.
tuksinkapak rurashka kaspi. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
awpa yayakunaka wiwata wauchinka- Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan is-
pakka wachitami charirka. muriy.
2. flecha, saeta. Wiwakunata wauchinkapak Antawaka mana purishpami wakarirka.
rurashka kaspikuna. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llaki-
Pishkukunataka wachiwanmi hapin. manta, nanaymanta awimanta wiki talliriy.
wachi [wai] s. amz. tejn. Suni au sin- Wawaka nanaymantami achka wakarka.
kayuk, achkapura purik, sacha wiwa. 2. v. emitir voces o sonidos los animales. Wi-
Wachi purikukta rikuni. wakunapa kapariy.
wachu [wau] s. surco. Allpapi yapushka Wakrami achkata wakarka.
shuk anshina rikurik. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Sarataka wachuta katishpa tarpunki. Imakunatapash chullayachiy.
2. fila, hilera; lnea. Imatapash shukpa Awashkakunaka ami wakayashka.
washa, shayarishka kak. wakaychina [wakayina, wakiina] v. guar-
Purututapash wachuta katishpami tarpunki. dar, ahorrar, conservar. Mikuna kakpi, kullki
Sin.1 rawa. kakpi, imatapash kipa punchakunapak nis-
wachuna [wauna] s. surcar, hacer surcos. hpa allichiy.
Allpapi yapushka shuk anshinata ruray. Kay papa muyuta tarpunkapakmi wakaychi-
Sarata tarpunkapak ka wachunchik. kuni.
Sin. Rawana. Sin. Allichina.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash wakcha [waxa, waxu] adj. s. pobre. All-
chulla chulla churashka, mana alli pitishka. pata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Llachu payayashpaka wakami tukurka. Juan mashika wakcha kashpami mana ya-
2. adj hendido, agrietado. Shuk hutku hutku chana wasiman rirkachu.
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. 2. viudo, -a. Wauskamanta shuk kari warmi
Waka pirka kuchupi llachuka sirikun. illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
3. adj. sc. labio leporino. Shimikara llikishka Warmi wauymanta wakchalla tukurkani.
149
WAKIN

3. hurfano, animal o persona. Yaya, mama rishpa yawarta chumkak.


illak runa, wiwapash kak. ukapa chankapi waku llutarishka.
Wawaka yayamama waukpimi wakcha Sin. Tillimanku.
kan. wakuyashka [wakuyaka] adj. bo. tusa
Sin. 1 tsuntsu, llachapa; 2 sapalla. sin choclo. Chukllushinalla kak, muyu illak
wakin [wakin] det. algn, -no, -a. kurunta.
Ashalla kashkata achiklla rikuchik. Tawka wakuyashka sarakunata kuchikuna-
Wakin wawaka mana unkushkachu. man shitamuni.
wakllichina [waglyiina, wagliina, wa- wal [wal] s. amz. variedad de pez grande
xiina] v. violar, hacer dao, deteriorar, con dientes, similar al bocachico. Kiruyuk
daar. Imatapash alli kakmanta mana alliman hatun challwa.
tikrachiy. Kayna punchaka wal kusashkata mikurkani.
Mamallaktata pushakkunaka kamachiytami Sin. Kiruyuk.
wakllichin. wala [wala] s. planta silvestre. Ima yurapash
wakllina [waglyina, wagana, waglina] v. mana tarpushka muyumanta wiak.
daar Imapash alli kashkamanta kipa mana Kay chakrapika wala papa wiashka.
alli tukuy. Sin. Chas, ushun, purun.
Ima nishpatak wakllirikunki? wala [wala] s. sc. surcos muy apegados.
Sin. Challana. Llutariklla wachukunata rurashka.
wakra [wagra] s. ganado vacuno. Llamata Wala wachuta allichikuni.
yalli hatun kachuyuk, warmika uuta kuk Sin. waru.
wiwa. walak [walax] s. sc. calabaza tierna cor-
Allpata rantinkapak wakrata katunkapak tada. Manarak pukukllapitak pitishka zampu.
rirka. Walak zamputa kuchiman karani.
waksa [waxsa, wagza] s. variedad de lagar- walampariw [walambariu, walabariu] s.
tija. Shuk hatun raku palu. im. (mit.) tipo de arco iris, ser mtico referente
Wawaka waksa paluwanmi mancharirka. a la sexualidad. Pakchakunapi tiyak kuychis-
waktarina [waxtarina] v. rozarse, golpe- hina, warmikunata hapishpaka wiksayuk
arse, tropezarse. lmapipash takariy. sakik; karikunata hapishpaka shikshi unkuyta
Yayaka tutapi shamukushpa yurapi wakta- hapichik aya.
rirka. Kakakunapi, pakchakunapipash walampa-
Sin. takarina. riwtaka rikurkanchik.
waktaway [waxtaway, wastawi] s. amz. ga- walinyana [walinyana] v. oscilar, balancearse.
viln que se alimenta de culebras. Waktaway Ima kashpapash kayman chayman kuyuriy.
waktaway nishpa kaparik anka, machakuyta Wamrakunaka pukllay pachapika achkatami
mikushpa kawsak. walinyakun.
Waktawayka machakuytami mikukun.
waktana [waxtana, waktana, wagtana] v. s. wallinku [walliku] s. s. conejo. Shuk llak-
golpear; pegar. Makiwan, kaspiwan takay. takunapi kunu shutiwan riksishka wiwa.
Mamaka chakishka tawrita muyu lluk- Wallinkuta sumakta kusashpa mikurkanchik.
shichunmi waktan. Sin. Kunu.
2. amz. talar, rozar. Kipa hatun muruta ku- wallka [walyka, walka, waka] s. collar,
chunkapak, uchilla yurakunata pitiy. cuentas de collares. Warmikuna kunkapi
Payka lumuta tarpunkapak nishpa yuraku- aparina.
nata waktarka. Warmi yachachikka killu wallkata churarin.
Sin. 1 takana, 2 kuchuna, tulana. Sin. mullu.
waku [waku] s. amz. variedad de garrapata wallpa [walypa, wapa] s. ss. gallina. Ayl-
pequea. Uchilla aankushina aychapi lluta- luwan kawsak, kishapi lulunta wachak hatun
150
WANKURINA

pishku. wampuna [wambuna, wabuna] v. s. nave-


Kullkiyukman mana wallpata kurkanichu. gar, nadar, flotar. Runa kashpa, ima kashpa-
Sin. Atallpa. pash yaku hawapi chutariy.
wallu [wau , waly u] s. cntaro. Shuk Hatun yakupi wampurkani.
mankashina, puntushina rinriyuk. 2. volar. Ima pishkukuna, ankakuna hawata
awpa yayakunaka wallupimi aswataka paway.
karakkuna karka. Chay yuramantaka ami pishkuna wam-
waluk [walux] adj. ropa sucia. Mapayashka purka.
churanakuna. Sin. 1 waytana; 2 pawana.
Waluk churanaka unkuytami katichin. wamra [wamra, wara, wambra, warma]
walun [walun, walu] s. amz. gusano que adj. adolescente, muchacho. Sukta watayuk-
produce abscesos en animales. Wiwakuna manta, chunka ishkay watayukkama runa.
aychapi chupushina rurashpa wiak kuru. Chay wamraka ami sawariyta munan.
Sin. Mara, warma.
Chitapa washa tullupi walun wiashka. wanaku [wanaku] s. s. variedad de llama.
Chantazushina, llamashina wiwa.
walun [walun, walu] s. sn. charco. Allpapi Perumanta shuk wanakuta apamuni.
kuchashina yaku tantarishka. wanchaka [waaka] s. ss. raposa.
Kuchikunaka walunpimi sinkurin. Uchilla allkushina, akllashpalla mikuk, mishki
2. sn. remanso. Mana sinchita purik yaku. aychayuk wiwa.
Walun yakuta purimuni. Sara chakrapimi wanchakataka allkuwan
Sin. 1 hita, kucha, punza; 2 tuyaka. hapirkanchik.
wamak [wamax] s. amz. caa guada. a- Sin. Chucha, sinik.
u pankayuk, kaspipi kashayuk, sukusshina wanka [waka] s. palanca. Tankana kaspi.
achkapura wiak, kinchata wasita rurana Wasi kaspita wantunkapak wankakunata
yura. markamukmi rini.
Wasita rurankapak wamakta apamuni. 2. amz. bastn o remo para impulsar canoas.
waman [waman, guaman] s. gaviln, hal- Tawnarishpa wampupi tankashpa purina
cn. Shuk atallpashina hatun pishku, mallta kaspi.
chuchita, urpita mikuk. Shuk llaktakunapika Wamputa wankawan tankashun.
anka shutiyukmi. Sin. 1 tula, 2 tawna.
Waman chuchita ama mikuchun kaparinki. wankana [wagana] s. amz. jabal.
wamintsi [wamintsi, waminsi, wamini] s. Sachapi kawsak hatun kuchishina wiwa.
sn. planta medicinal de flores rosadas. Wankana aychata yanunkapak hapimuni.
Rupay unkuyta hampinkapak uchilla yura. wankar [wakar] s. tambor. Piruru kaspipi
Wamintsi yakuwan rupak unkuyta hampirini. wiwa karata pillushka, takinkapak wik-
2. adj. sn. fucsia, rosado, lila. Shuk pukalla sashina rikurik.
rikurik tullpu. Wankarpi takishpa tushunchik.
Pachallinataka wamintsi tullpuwan tullpuni. wankana [wakana, wagana] v. levantar
wampu [wambu] s. barco. yakuta, mayuta haciendo palanca. Imatapash kaspikunawan
purina. hawayachiy.
Puna runakunaka wampukunapi purik karka. Urmashka antawata llukshichinkapak wan-
wampula [wambula, wabula] s. amz. rbol kashunchik.
de madera incorruptible para construcciones. wanku [wagu] s. atado, carga. Imatapash
Wasi chakikunata rurakpi, achka watata watashpa kipishinata rurashka.
mana ismuk kaspi. Wasichinkapak sacha panka wankuta rurani.
Wampula wasi chakika pichka chunka wa- wankurina [wagurina] s. amz. amonto-
tata charin. narse, aglomerarse. Rikunkapak, uyankapak

151
WANKUNA

achka runakuna tantariy. piariy.


Marka pushak rimashkata uyankapakmi Yankamantaka ama wauriychu.
wankurishun. 2. marchitarse. Ima yurakuna, kiwakuna cha-
Sin. Waykana, tantanakuna. kirinkapak kallariy.
wankuna [waguna] v. atar, amarrar, liar. Kay sisaka ami waurishka.
Imakunatapash pillushpa watay. 3. encogerse, achicarse. Awashkakuna uchi-
Raku kulluta yantapak wankurkani. llayay.
Sin. Tsutsukina, sipuna. ukapa punchuka takshakpimi waurirka.
wanlla [walya, wana] adj. producto p- Sin. 2 ankuyana, urmarina, 3 kuruyana, kin-
timo. Alli, hatun, sumak mikuna murukuna. tiyana, tuzuyana.
Wanlla papata apani. waushka [wauka] adj. s. mortecina.
2. reserva de alimentos que se lleva. Raymi Runapash, wiwapash kawsayta mana charik.
wasikunapi mikunata karakpi wakaychishpa Ushkukuna waushka wakrata mikurka.
kikin wasiman apana. 2. muerto, difunto, cadver. Kawsay illak.
Sara pallaypika wanllatami hapirkani. Unkuywan waushka wiwataka mana miku-
3. s. bulla, gritero. Amsa amsa rimay. nachu.
Makanakuypika wanllallami uyarin. Sin. 1 ismu; 2 aya.
wanllana [walyana, waana] v. guardar wauna [wauna] v. morir, fallecer, apagar.
comida para llevar. Mashipa wasipi Kawsay tukuriy.
karakushka sumak mishki mikunata wasiman Llullu wawaka sipik uhuwanmi waurka.
apay. wauy [wauy] s. muerte. kawsay pitirik
Sisa tiyaka atallpa raku aychata churiman pacha.
wanllamurka. Wauyka tukuy kawsakkunapak chayan.
wantuk [watux, wantug, wantu] s. floripon- Sin. pitiriy.
dio. Killu, yurak sisayuk, unkuyta pichashpa wapsi [wapsi] s. vapor; atmsfera. Allpa-
hampina yura. manta lluksik samayshina, yakulla samay.
Wayrashka unkuyta wantukwan picharkani. Tamyashka kipa, intikukpika wapsi rikurin.
wantuk shimi [watug imi] adj. labio lep- wara [wara] s. pantaln. Siki tullumanta
orino Llikirishka shimi wacharik wawa. chakikama ishkay tutuyuk churana.
Kay wawaka wantukshimi wacharirka, ku- Inka pachapika warata churankapakka wa-
nanka ami alliyashka. rachikuy raymita rurak kashka.
Sin. Waka. warak warak [warak warak] adv. sc. de
wantuna [waduna, widuna] v. llevar en mal humor. Piarishpalla rimak.
camilla. Kawitushina rurashpa chay hawapi Mana yachashkamantami warak warak ya-
imatapash churashpa apariy. chachinki.
Unkuywan waushka wakrata allpa utkuman waranka [waraga] num. mil. Chunka
wanturkanchik. kutin patsakyashka.
wanu [wanu] s. abono. Tukuy wiwakunapa Waranka kullkita mana charinichu, chay-
isma. manta mana rantinipashchu.
Yapushkapi churankapak wanuta utukuni. waranku [waragu] s. hojas de rbol medi-
waa [waa] s. tipo de mosca. Shuk cinal para lavar el cabello. Uchilla pankayuk,
chuspi. pankapi hampita charik, umata mayllankapak
Waakunaka kupakunapi tantarin. alli yura.
wauchina [wauina, wanina] v. matar, Warankuwan akchata mayllani.
asesinar. Pikunatapash kawsayta kichuy. An- 2. planta con vainas similar al chocho, til
tawa llapishpa allkutaka wauchirka. para curtir el cuero. Tawrishina rikurik yura,
waurina [waurina] v. enojarse, morirse wiwa karakunata chakichinkapak kak.
de iras. Imamantapash shunku ukupi sinchita Warankuwan llama karata amukyachini.

152
WAWA

warapu [warapu] s. jugo fermentado de Wasipunku allpatalla charini.


caa de azcar Pukuchishka puskuk wiru waska [waska] s. soga. Imatapash watan-
yaku. kapak puchkata, chawarta pilluchishpa ruras-
Minkapi warapu yakuta upyashkani. hka ankushina.
warkuna [warkuna] s. colgar. Imatapash Waskata rantinkapak kullkita mutsuni.
wallinyachishpa, wayunkatashina churay. Sin. Kawchu.
Takshashka churanata warkukuni. waska [waska] s. amz. bejuco. Tukuy
warma [wama] adj. adolescente, mucha- sachapi rikurik ankukuna.
cho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay Kay waskataka sachamanta apamuni.
watayukkama runa. Sin. Anku.
Chay warmaka ami sawariyta munan. wata [wata] s. ao. Chunka ishkay killayuk
Sin. Mara, wamra. pacha.
warmi [wami] adj. mujer, hembra. Wiksa 1533 watapimi Ataw wallpakta waichurka.
ukupi wawata wiachiy ushayta charik. watawata [watawata] s. amz. salaman-
Chay warmika yachachikmi kan. quesa Mawka wasikunapi kawsak tsalakulun
2. s. esposa. Sawarishka warmi kak. tupu uchpa karayuk hayampishina.
Juanchupa warmika ima shutiyuk kan?. Chay shitashka wasipika manchanayakta
waru [waru] s. sc. surcos muy apegados. watawataka mirashka.
Llutariklla wachukunata rurashka. watana [watana] v. amarrar, maniatar. Imat-
Waru wachuta allichikuni. apash waskawan pilluchishpa churay. Ku-
Sin. wala. chita kiwapi watarkani.
warwar [warwar] s. s. zumo del floripondio. watu [watu] s. s. cordel, cadena. Imatapash
Wantuk yaku. watankapak au waskashina rurashka.
Pampa unkuyta warwar yakuwan hampirini. Wawa kuchita watankapak shuk watuta apa-
was [was] interj. amz. hojas y yerbas rese- munki.
cas convertible en polvo. Kiwakuna, wayta- 2. ss. especie de pretina. Anakupi, shuktak
kuna, pankakunapash sumakta intipi churanakunapipash sirashka, chumpishina
chakirishkata ninkapak rimay. watarinkapak kak.
Chakirishka pankata hapirikpi was nin. Chumpi watupi kupa aparishka.
washa [waa] s. espalda, lomo. Kipaman watu [watu] s. amz., tu. tallo de un racimo
sakirik, mana awpakpi kak. sin frutos. Murukunata ishkukpi sakirik tullu.
Wawata washapi apariy. Palanta watuta pitinki.
2. adv. atrs. Kipapi tiyak. Wawaka mamapa 2. sc. racimo de gran tamao. Achka mu-
washapi katin. ruyuk hatun wanku.
washakuna [waakuna] v. sumergirse, Kay pakayka achka watuta charin.
hundirse. Maymanpash urmay. Sin. 1 Chitus.
Chantazuka waykuman washakushka. waturitu [waturitu] s. amz. pavo nocturno.
Sin. Matuyana. Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha
wasi [wasi] s. casa, vivienda. Kawsankapak pishku.
rurashka uku. Waturituka tukuy tutami pawashpa purin.
ukanchikpa wasika ukshawan katashkami Sin. Muntiti.
kan. watuna [watuna] v. adivinar. Ima mana ya-
Sin. tiyana. chashkata yuyarishpa, umawan maskashpa
wasipunku [wasipuku] s. s. retazo de tie- yachay.
rra entregada a los trabajadores por prestar Llulla yachakka kunan watushun, nin.
servicios en las haciendas. Hatun allpayuk- wawa [wawa] s. nio, beb. Wachashkalla
man llankashkamanta, shuk runaman karas- runa.
hka uchilla allpa. Kanpa wawaka ima shutiyuk kan?.

153
WAWA MAMA

2. adj. pequeo. Chayrak wiakuk wamra, 2. adj. amancebado, amante. Kari kashpa,
uchilla wamra, wiwapash. warmi kashpapash sawarishka kipa, shuk-
Wawa llamata makimanta chutamuni. wan kawsak.
Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi. Paypa karika waynallami kan.
wawa mama [wawa mama] s. placenta. Sin. 1 wamralla, 2 Ashi.
Wiksa ukupi wawa wiana wayakashina wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk
aycha. samay.
Chay warmika ami wawamamata shitarka. Kunuk wayrawan pukllani.
wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa wayra apamushka [wayra apamuka]
ukupi kawsay kak. adj. extranjero. Urupa llaktamanta
Wawamuyuka punchanta punchanta runa- shamushka runa.
man tukun. Wayra apamushkami kichwa llaktata purin.
wawa tiyana [wawa tiyana] s. tero. Sin. ransiw.
Wiksa ukupi wawa tukuna. wayra pacha [wayra paa] s. otoo. Yura-
Wawa tiyanapi wawaka tukun. kunamanta pankakuna urmana pacha.
wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermano de Kishwar pankaka wayra pacha kakpimi ur-
hermano. Shuk mamamantallatak lluk- marka.
shishka kari churipura rimay. wayrana [wayrana] v. contraer el mal aire
ukaka chusku wawkiyukmi kani. . Wawakunapash, rukukunapash millay
wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa, wayramanta unkuy.
bolso, talega, alforja. Imatapash apankapak Wawaka wayrashkami.
shikrashina . wayru [wayru] s. hueso de juego en vela-
Mashnapitak kanpa wayakataka katur- ciones. Waushkakunapi pukllankapak llak-
kanki? llashka tullu.
Sin. Tulu. Sarun pachapika wayruwanmi pukllashka-
wayka [wayka] det. s. aglomeracin, tu- kuna.
multo. Minkapi, makanakuypi tukuylla tanta- wayta [wayta] s. clavel, flor. Shuksami sisa.
riy. Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli
Wayka runaka wasi rurayta tukuchirka. hampimi kan.
Sin. tantariy. waytana [waytana] v. nadar. Rikrata,
waykana [waykana] v. s. agruparse para chakita kuyuchishpa yakuta chimpay.
acelerar un trabajo. Ima ruraykunata utka tu- Wampu illakpimi hatun mayuta waytarkani.
kuchinkapak, tantarishpa ruray. Sin. Wampuna.
Tukuykunami sara pallayta waykarka. wayunka [ wayuga, wayuna] s. atado de
Sin. tantarina. frutos que se cuelgan en el interior de las vi-
wayku [wayku, wayko] s. quebrada, ba- viendas. Akllashka murukunata, kaspaku-
rranco Tuirishpa uray pukru tukushka allpa. nata, tinkishpa wasi punkupi warkushka.
Rumika waykuman urmarka. Sara wayunkata warkuni.
waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pan- wayunkana [wayungana, wayugina] v. s.
kashina rikurik tullpu. estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy.
uka pachallitaka wayllapi tullpukuni. Wawakunaka tukuy punchami kapuli yurapi
Sin. Kumir. wayunkan.
waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar
sinchilla pankayuk yuyu. casas. Wasita katankapak sacha panka.
Rupariypika waylla aycha pankata churan. Wayuriwan kuchi wasita katani.
wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku, wazik [wazix] s. sc. instrumento para peda-
wamraraklla kari. cear la cabuya. Chawarta chillpinkapak,
Wayna Kapak inkaka sinchi runami kashka. wakra chaki tullumanta rurashka hillay.

154
WIPALA

Chawar pankata wazikwan chillpirka. Wiksayuk warmika may alli mikunatami mi-
wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la kuna kan.
cabuya fresca. Yurak chawarta chillpina. Sin. Chichu, unkunalla.
Yurak chawar pankata wazikipanki. willak [wilyak, wiak, bilyak, biak] s. infor-
wichayana [wiayana, wiiyana, bitsyana, mante. Imatapash nik.
iiyana] v. subir, ascender. Hawaman sikay. Willak runaka mushuk yuyayta nin.
Yachakukkunaka urkuman wichayarka. 2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Sin. Sikana. Kuyay, yuyay, willakmi kan.
wichi [wii] s. scs. cazuela. Mikunata chu- willana [wilyana, wiana, bilyana, biana] v.
rankapak allpamanta rurashka hatun kalla- avisar, informar, advertir, declarar. Ima ya-
nashina. chashkata shukman chimpachiy.
Kachi tantata wichipi churani. Churi rimashkata yayaman willarka.
wichkana [wikana, wiikana, wikana, willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
wiana, biana, ikana] v. cerrar, encerrar. chupayuk wawa hampatu.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa Yawaryashka awi luluntaka willi willipa
punkukunata, hutkukunata imawanpash har- chupawan picharka.
kay. Sin. Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chim-
Hillu misita manka ukupi wichkarka. paluk, pimpalu.
wichu [wiu] s. s. escorbuto. Shuk llullu wi- winkanas [wikanas] s. amz. aletas de
wakunapa kicha unkuy. pescado. Challwapa washapi, kunka sapipi
Wichu unkuyyuk wakraka utkami irkiyan. wiak, pala uchilla rikrashina.
wichu [wiu] s. amz. perico. Waylla millma- Kay challwapa winkanastami kuchurkani.
yuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa Sin. Pimpis.
uchilla pishku. winku [wiku] adj. encorvado. Imakuna-
Llullu wichuta yuramanta hapini. pash kumuklla tukuk.
Sin. ichu, chuki. Llullu killaka winkumi kan.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lgrima. Wa- Sin. Wistu.
kakpi awimanta llukshik yaku. wiachik [wiaix, wiaik, wiaig,
ukapa wawaka achka wikita shitashpami biaix, iaix] adj. adoptivo. Chikan wawata
wakakun. kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
2. sn. gota. Yaku shutuy. Wiachik yaya chayamun.
Pinllumanta wikita llukshichini. wiachishka [wiaika, biaiska,
Sin. 2 shutu. iaika] s. adoptado. Shuktak ayllupa
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa, makipi wiak, kipaka churishina wawa.
wiwapa awi urmay. Kanka wiachishkallatami yalli kuyanki.
awika allpa yaykushpa wikiyashka. wiana [wiana, biana, iana] v. crecer,
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi ya- desarrollarse; retoar. Llullumanta hatunyas-
nayay. hpa katiy.
ukapa churanaka wikiyashka. ukapa churika mana unkuysiki kashpa ha-
Sin. 2 Mapayana. tunta wiarka.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s. wiakun.
barriga, vientre, estmago, abdmen. Chun- wiay [wiay] adv. siempre. Ima pachapi-
chullita katak aycha kara. pash shinalla punchanta punchanta katiy.
Wiksa nanakpika kunuk kiwa yakuta upyar- Kantaka wiaypak kuyashami.
kani. wipala [wipala] s. bandera, emblema del
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en Tawantin suyu. Kanchis tullpuwan kuychishi-
cinta, embarazada, preada. Wiksa ukupi nata awashka.
wawata charik, chichu warmi. Abya Yalapa unanchaka wipalami kan.

155
WIRA

Sin. Unancha. hatun shikrashina rikurik.


wira [wira, bira, ira] s. manteca, aceite, Wishinkawanka challwata hapirkani.
grasa. Mikunapi churankapak, kamchanka- wishina [wiina, biina, iina] v. coger lqui-
pak wiwamanta, yuramantapash surkushka dos y granos. Murukunata, mikunata, ya-
yakuyaklla apishina. kuta, mulupi hapishpa churay.
Wirawan sarata kamcharkani. Aswata pillchipi wishiy.
2 adj. gordo, grasoso. Rakulla, mana irki kak. wisiyana [wisiyana, wisyana] v. scs. ex-
Wira kuchita wauchirkani. pandirse substancias grasosas. Wirakuna
wirakchuru [wirakuru, virakuru] s. huirac yakuyashpa talliriy.
churo. variedad de ave cantora. Killu patpa- Kuy wiraka ninapi wisiyarka.
yuk yana pishku, sumakta takik. wistu [wistu, witu, wiksu, ] adj. encorvado;
Tutamantakunaka wirak churu pishkuka su- deforme de la boca, torcido, baldado. Ima-
maktami takin. pash chulla chulla kak; patay pukru kakmi.
Sin. chuku. Paypa shimika wistumi kan.
wirakucha [wirakua, virakua, wiraxua] Sin. winku.
s. divinidad del incario. Inkakunapa apun- wistuna [wistuna, istuna, wituna, ituna] v.
chik yaya. s. torcerse, deformarse. au kaspikunata
Wirakuchaka inkakunata samayta kuk kas- imakunatapash kumuyachiy.
hka. Wakrata watakpi kapuli yura wisturka.
2. trmino que se refiere a los espaoles y wita [wita] s. amz. lugar lleno de maleza.
mestizos. Mana runa kakpi mishukuna nis- Achka kiwayuk, kashayuk, ankukunayuk,
hpa rimay. uchilla yurakunayuk pampa.
Panika wirakuchawan sawarishka llaki tu- Kayaka witaman risha nini.
kurka. witayana [witayana, itayana] v. amz. cu-
wirakwirak [wirakwirax] interj. sc. grito in- brirse de maleza. Chushak pankakuna,
inteligible. Achka runakunapa kapariy. Upa chushak chakrakuna, kiwamuy tukuy.
runami wirakwirak rik uyarin. Chakrapimi witayashka.
wiriwiri [wiriwiri] s. amz. variedad de p- wituk [witux, itux] s. amz. rbol con fruto
jaro. Yana rikurik, wiriwiri nisha kaparik pis- colorante para pintar la cara y el cabello.
hku. Akchata yanayachinkapak, awita, rikrata
Wawa wiriwirita yuramanta hapimuni. shuyurinkapak yana yakuyuk muyu.
wirpa [wirpa] s. labio superior (ver sipri). Ri- Pukllashpa wituwan awita yanayachini.
makpi, mikukpi kuyurik hawa shimi kara. wiwa [wiwa, wiba, uywa] s. s. animal. Wa-
Payka waku wirpatami charin. kinka runata yanapak, wakinka runa mikuna
wiru [wiru, biru, iru] s. caa . Mishki ya- aychata charik, runata manchachik.
kuyuk, sukusshina tulluyuk, sarashina panka- Wakin wiwallami runata yanapashpa kaw-
yuk yura. san.
Wirutaka chumkankapak rantirkani. 2. amz. animal domstico. Wakra, allku, misi,
wishina [wiina, biina, iina, wia] s. cu- kuchi, shukkunapash runawan kawsak.
chara. Kallanamanta mikuna sankuta wishin- Chay wiwaka ukuchata hapin.
kapak rurashka. wiwana [wiwana, wibana, uyway] v. amz.
Kaspi wishinata rantimuni. domesticar, amansar. Wiwata wasipi yacha-
wishinka [wiiga, iiga, wiina] s. amz. chiy.
red pequea para pescar. Challwata ha- Andrska wawa kushilluta wiwarka.
pinkapak champira kawchumanta awashka

156
Y
yachachik [yaaix, yaaig, yaai] s. Yupayta, mirachiyta, anchuchiytapash allita
profesor, maestro, educador, docente. Shuk yacharkani.
anshina wawakunaman, malltakunaman, pi- yachay [yaay] s. sabidura, inteligencia,
manpash yuyayta paskachishpa riksichiy. juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
ukapa mamaka yachachikmi kan. umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
yachachikuy [yaaikuy] s. educacin. Ya- Kichwa shimimanta yachayka sumakmi kan.
chaykunata riksichiy. yachay wasi [yaaywasi] s. escuela. Kill-
Kunan pachapika mushuk yachachikuytami kayta, yupayta, shukkunatapash yachakun-
katinchik. kapak uku.
yachak [yaak, yaax, yaag, yaa] s. Killkata yachakunkapakka yachay wasiman
sabio, cococedor. Imamantapash allita rinami kanchik.
yuyak, hamutak. Sin. Yachana wasi.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami yachik [yaix] s. amz. sabor. Imatapash
shunku yuyayta yachan. mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
2. mdico. Manchanayakta hampi yuramanta Kay hampika hayak yachikmi.
tukuyta riksik runa. yachina [yaina] v. amz. saber a. Wakin mi-
Riksishka yachakmi ukataka shunku na- kunakuna chay mikuy shinallatakmi kan nin-
nayta hampirka. kapak rimay.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. Yutu aychaka atallpa aychashina yachinmi.
yachakuk [yaakux, yaakuk, yaakug, yakami [yakami, yami] s. amz. ave trompe-
yaagux, yaaxuk, yaaxug] s. alumno, tero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
aprendiz, estudiante. Yachachikpa yachayta chakiyuk allpata purik hatun pishku.
katik runa. Yakamitaka mana wauchinachu kanchik.
Chunka yachakukllami yachana wasimanka yaku [yaku] s. agua, lquido. Tukuy kaw-
purinchik. sakkunapa upyana.
yachakuna [yaakuna, yaaxuna, yaa- Yakuta upyashpami kawsanchik.
guna] v. estudiar, aprender. Yachachishkata yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yaku killapika, Inka pachapika, uma raymita,
Yachanawasipi killka katinata yachakuni. para maaytapash rurashka.
yachanawasi [yaanawasi] s. escuela. yaku aycha [yaku aya] s. pez, pescado.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yacha- Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
kunkapak ukukuna. tantanakushpa purik wiwa.
Killkata yachakunkapakka yachanawasiman Katu pampapi yaku aychata rantinkapak rikuni.
rinami kanchik. Sin. challwa.
Sin. Yachay wasi. yaku-ishpana [yaku ipana] v. ss. orinar.
yacharina [yaarina] v. acostumbrarse, en- Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
searse, habituarse. Runakunapa, Ilaktaku- Rupak yakuta upyashkamanta yaku-ishpa-
napa kawsayta hapina. kun.
Karu llaktamanta runakunaka Ecuadorpi ya- Sin. ishpana.
charirkami. yaku ukucha [yaku ukua] s. amz. varie-
yachana [yaana] v. saber. Imatapash rik- dad de nutria. pishashina millmayuk, pala
siy, alli ruray. umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
YAKUYACHINA

wiwa. 2. inservible, en vano. Imapakpash mana alli


Yaku ukucha wiwakunataka mana tukuchi- kak.
nachu kanchik. Kayka yankatakmi kaypi itkarikun.
Sin. pisha. Sin. 2 yankamanta, yankata.
yakuyachina [yakuyaina] v. desler, di- yankamanta [yagamanta] adv. de balde,
solver, dilur. Imata kashpapash yakuman ti- en vano, sin motivo. Imamantapash yanka
krachiy. huchachiy tukuy.
Kay rasuta yakuyachishun. Yankamanta ukata piawarkanki.
yalli [yalyi, yai, yali] adv. demasiado, Sin. Yanka, yankata.
dems, en exceso, excesivamente. Yapa yankata [yagata] adv. de balde, en vano,
imatapash churay, ruray, rimay, yapa hatun sin motivo. Imamantapash yanka huchachiy
achka, suni. tukuy.
Paymi yalli sumak shuyuta rurashka. Yankata ukata piawarkanki.
Sin. Yapa, ninan, may. Sin. Yanka, yankamanta.
yallika [yalyika] s. amz. bejuco para tejer yanta [yata] s. lea. Ninapi churankapak
canastos. Hatun yurakunamanta warkurimuk shallishka, chiktashka kaspikuna.
ashanka awana waska. Hatun llaktakunapika mana yantawan yu-
Yallikawan ashankata awani. nunchikchu.
yallina [yalyina, yaina] v. pasar, exceder, yantana [yadana] v. hacer lea, lear, ir a
sobrepasar. Maymanpash chimpay, may- buscar lea. Shuk yurata shallishpa, chiktas-
pipash pitapash mishana. hpa utuyachiy. Yurakunamanta urmashka
Jos mashintin kallpakushpa, payta yal- kaspikunata, pankakunata pallashpa ninapi
lirkani. churay.
yami [yami, yakami] s. amz. variedad de ave Chakishka kapuli yurata yantani.
trompetero. Uchpa millmayuk, suni kunka- yanuna [yanuna] v. cocinar. Chawa ay-
yuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku. chata, chawa muruta, ima mikunatapash
Yami pishkuka kaypi sachapimi kawsan. unayta timpuchiy.
yana [yana] adj. negro. Tutashina tullpu. Yana papata alli yanunki.
Yana millmayuk llamata charini. yapa [yapa] adv. demasiado, mucho, muy.
yana [yana] adj. ayudante, criado, servidor, Yalli ninkapak shimi.
sirviente. Imapipash yanapak runa. Yapa hillumi kanki.
Inkakunaka achka yana runata charik kashka. 2. s. vendaje. Rantishka hawapi ashtawan
yanapana [yanapana] v. ayudar, auxiliar, churay.
socorrer, favorecer, servir. Kayka yapami kan.
Shukta imatapash rurashpa kuy. Sin. 1 yalli, may, ninan.
Kanpa chakrapi kiwa pitinapi yanaparkani. yapachina [yapaina] v. amz. ganar, ganar
yanapay [yanapay] s. ayuda, auxilio, coo- dinero. ukanchikpa imatapash charishkata
peracin. Imapipash shukman rurayta kuy. achkayachiy, mirachiy.
Yanapayta munashpaka, kayawankilla. Kimsa punchata llamkashpa pichka pachak
yana shunku [yana unku] s. hgado. kullkita yapachirkani.
Wiksa ukupi, allawka manyapi tiyak. yapay [yapay] s. suma. Chaypurallata shuk-
Kipchanka hayakta llukshichin. llapi tantachishpa mashna kashkata yachay.
Sin. kipchan. Yachachikka kay yapaykunata rurachun ma-
yanka [yaga] adv. gratuitamente, de balde. arka.
Imatapash mana rantina, imatapash mana yapana [yapana] v. aumentar, agregar.
kullkipak rurana. Shukmanta hapishpa shuktakpi achkayachiy.
Antonio mashika kayna chawpi tutamanta Mara mashika pukcha papata katushpa as-
yanka shuyakurka. hata yapachirka.

158
YUPANA

3. sumar. Shukmanta, kutin shukman mas- Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla
hna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. challwa.
Kayta ishkaypi pichkata yapay. ukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata hapirka.
tarpunkapak allpata sumakta allichina. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
ukapa wawkika paypa allpata yapurka. rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, Llikirishkataka yawriwan sirakuni.
marfil vegetal. Sachapi wiak yura. yaya [yaya] s. pap, padre, tayta; semental.
Yarina kaspiwanka pukllanata ruranchik. Taytata ninkapak shimi.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. uka yaya rimashkata katirkani.
hambre. Runaku nata, wiwakunata mikuna- yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. en-
yay hapiy. trar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Wawaka tukuy punchata yarkaywanmi kay- Waka hutkuman hampinata yachankapak
narka. yaykurkani.
yarkana [yarkana] v. tener hambre. Miku- yayu [yayu] s. amz. variedad de pez. Shuk
nayay, wiksa mikunata maay. yana, raku challwa.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yar- Raku yayutami kunanka hapishka.
kanmi. yayuna [yayuna] v. sc. inseminar, polinizar.
yata [yata] s. terreno pisoteado de anima- Karipa yumanata imawanpash warmipa wa-
les, paredes de una casa abandonada. Wi- wamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
wakuna achkata sarushpa sakishka pampa, chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
hichushka wasipa pirkakuna. Shuk llaktakunapika warmi wakrakuna chi-
Mushuk wasita wasichinkapak yatata picha- chuchunka yayunmi.
kunchik. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
yawar [yawar, raway] s. sangre. ukan- Llama wanuta papa chakrapi yayurkani.
chikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, yuksi [yukzi] s. cc. arena fina. Wayrapi pa-
puka yakushina. wariklla allpa, yapa utu rumi allpa.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna Mayu manyapimi yuksi allpaka tiyan.
kanchik. Sin. Tiyu.
yawari [yawari] s. na. animal amaznico. yukuna [yukuna] v. amz. copular, hacer el
Sachapi kawsak wiwa. Ruku llaktapi yawari- amor, tener relaciones sexuales. Shuk kari
kuna tiyan. paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
yawar kicha [yawar kia] s. disentera. Wamrarak kashkmanta mana yukunchu.
Yawarta ismachik unkuy. Sin. Upina, yumana, rurana.
Yawar kichawan ukapa wawaka waurka. yumana [yumana] v. s. hacer el amor, tener
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga relaciones sexuales, copular. Shuk kari
terrestre y acutica. Sachapi, yaku ukupi- paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
pash kawsak, charapashina rikurik, shuk llak- Machashka kashpaka mana yumanachu.
takunapi tsawata shutiyuk wiwa. Sin. Upina, yukuna, rurana.
Kayna chishika yawati aychata yunkarak [yugarax] s. sn. papa rojiza.
mikurkanchik. Shuk puka karayuk papa.
Sin. Mutilun, tsawata. Chishipi mikunkapak yunkarak papata ya-
yawati suyu [yawati suyu] s. regin insular nunki.
de Galpagos. Pacfico mama kuchapi saki- yupay [yupay] s. nmero. Imakunatapash
rik marka. yupankapak killkashkakuna.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, Ima yupaytatak killkana kanchik?.
pishkukuna, kichwa runakunapash kawsan. yupana [yupana] v. contar, enumerar. Mas-
yawisun [yawisun] s. amz. variedad de pez. hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,

159
YUPAYCHANA

mashna yura, mashna imatapash rikuy. Yuyak runaka mana wawashina imatapash
Shukmanta patsakkama yachashkata yupar- ninachu.
kani. Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yupaychana [yupayana] v. agradecer; yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse, re-
honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak cordar. Kunkashkakunata yuyaywan mas-
shimiwan rantipay. kashpa kawsachina.
ukata yanapashkamanta achkatami kan- ukapa warmitaka karumanta yuyarini.
taka yupaychani. 2. estar pensativo. lmakunapipash yuyashpa
yupi [yupi] s. rastro, huella, pisada. Ima pu- tiyay.
rishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Imashina shamuk wata llamkanata yuya-
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, rirkanchik.
chayta yupita rurakunchik. yuyay [yuyay] s. pensamiento, idea, memo-
Sin. chaki kati, sarushka. ria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
yura [yura, yula, ruya] s. rbol, mata, planta, rimay.
vegetal. Pankakunata charik kirukuna. Wakinpi musparishpaka yuyaytapash chin-
Kishwar llullu yurata tarpurkani. kachirinllami.
yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. u- yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantan-
ushina rikurik tullpu. kapak umawan taripashpa rurana.
Kaynaka yurak millmata ruturkani. Kan alli kashkamanta achkata yuyanki.
yurak shunku [yurak unku] s. pulmn. 3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
Kawsakkunaman samayta chaskik. rimay, rurana.
Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka Paychari chaypi pakashka tantataka mikurka,
washata allitapacha killpanchik. yuyani.
Sin. paruk, surkan. yuyaychinkana [yuyayigana] v. perder
yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz. el conocimiento. Uma takarishpa waus-
pltano maqueo. Raku, mana yapa suni, hkashina sakirina.
hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta. Mashika uma takarishpa yuyaychinkan.
Kayaka yurimawas palantata tarpuna kanchik. Sin. Umamuyuna.
yutsu [yutsu] s. amz. rbol de corteza me- yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz.
dicinal. Shuk au pankayuk sumakta sisak, pensante. Imatapash taripashka kipa, yuya-
yaku manapi wiak raku yura, karaka ham- rishka kipa rimak runa.
pimi kan. Yuyayyukka mana wawashina imatapash ri-
Yutsupa karawanmi hampirkani. manachu.
yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, all- Sin. Yuyak, shunkuyuk.
pata purik, waylla lulunta wachak, yunyun yuyu [yuyu] s. s. verduras, yerbas comesti-
yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun bles; hortalizas. Mikuna kiwa.
pishku. Uka yuyuta kuyman karankapak apakllami
Yutu lulun waylla kashkata riksimuni. rini.
Sin. tukilu. 2. cogollo comestible de las palmeras. Chun-
yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga takunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu
conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sin- panka.
chi kashata charik, miyutapash charik Chunta yuyuta pitishpa mikunata rurashun.
aanku. Sin. 1 kiwa.
Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollar pal-
huntashka. meras. Chuntamanta, taraputumanta, ku-
yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adulto pen- nampumanta, shiwamanta, chillimanta
sante. Imatapash taripashka kipa, yuyarishka yuyuta mikunkapak surkuy.
kipa rimak, ruku runa. Tukuy chuntatami yuyunkichik.

160
Z
zakzikina [zagzikina] s. bo. extenderse las kariy.
guas de un bejuco o calabaza. Mallki anku- Hatun llaki tiyakpimi runakunaka zimpunirka.
kunata pushay. Sapalluka ami zaksikikun. Sin. waykana.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de rbol. zinzin [zinzin] adj. ss. resistencia que pone
Hatun suni yura. la persona al ser halada. Mana munakta ay-
Zalan yurata rikurayani. sakukpi sinchita shayariy.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energa sexual Zinzin nishpa mana shamusha nirka.
negativa que causa enfermedad diarreica, no zinzin [zinzin] s. amz. dolor agudo por tu-
definida ni identificada por la medicina actual. mores, heridas, etc. Tuksikukpishina nanay.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman ti- ukapa kunkuri zinzin nikun.
krakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik Sin. shikshik.
unkuy. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti ru-
Wawaka zalipawanchu unkushka? pachikpi karachashina tukuy.
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmi- Zipi awita hampikunimi.
tir la enfermedad zalipa. Zalipa unkuyta shuk zirka [zirga, izka, irka] s.
wasiman apay. ss. rbol de cuya madera se fabrican cucha-
Wawaka apash zalipakun. ras. Mikuna wishinakunata, kallanakunata-
zanzan [zazan, sasa] adj. ss. mujer de pash rurana yura.
trabajo lento. Unayashpa llamkak warmi. Zirka yuraka pukru ukupi wiakun.
Zanzan warmi kashpami mana utka utka ya- zulayana [zulayana] v. ss. daarse los fru-
nuyta ushanchu. tos. Muyukuna yana tukushpa ismuriy, cha-
zas [zas] adv. amz. de golpe, de pronto, mo- kiriy.
mento menos pensado, rpido, sorpresiva- Papa muyuka hukushpa zulayan.
mente, en seguida, sbitamente. Sin. Lanchana.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa zullu [zulyu, uyu,] s. amz. cigarra. Pakari-
ruray. napi, inti punchakuna kaparik chillik.
Chay warmika zaslla yakumanta shamus- Zulluka chay yurapi yaykun.
hka. zupu [zupu] s. ss. chichn, chibolo. Runaku-
Sin. Haykamanta, kunkaymanta. napa, wiwakunapa umapi chupushina lluk-
zimpunina [zimbunina, zibunina] v. sc. shik.
aglomerarse, conglomerarse. Runakuna taw- Yayapa umapika zupumi llukshishka.

161
ZH
zhapra [apra], s. hojarasca. Imapash ur- Zhilik saraka utulla kashayukmi kan.
mashka ismu yura panka. zhima [ima, ima] adj. ss. Maz perla. Yu-
Zhapra ukupika ima kurukuna tiyan. raklla pukalla sara.
zharpi [arpi, irpi, arpi, arpa] s. maz de Zhima saraka allita wian.
tusa fina con grano abundante. Achka muyu- zhiripi [iripi] s. ss. Tipo de rbol.
yuk sara. Chugu pishkuka zhiripi muyuta mikun.
Zharpi sara apika mishkimi kan. zhiru [iru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
zharu [aru] s. ca. piedras pequeas, ripio, Llama millmaka mapamanta zhirumi kan.
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yu-
Caar runakunaka zharu rumikunata wasi- raknintin llama millma.
chinkapak pallakun. Zhiru millmawan awakun.
zharu [aru] s. especie de arroz hecho de zhuta [uta] s. ca. ave, pjaro. Tukuy pis-
maz. Chamka sarashina. hkukunata ninkapak shimi.
Zharu apita mikunchik. Allpamamapi zhutakuna ama chinkarichunka
zhilik [ilik] adj. ss. Maz blanco. Yuraklla kamanami kan.
sara. Sin. Munchi, pishku.

162
Castellano - Kichwa
A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa. acelerar, v. utkana.
a continuacin, adv. kipa; chaymanta. aceptar, v. chaskina, hapina.
a diario, adv. punchanta punchanta, pun- acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
chantin. acercar, v. kimina, kuchuyachina.
a gusto, adv. ninantak. acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
a tiempo, adv. llikchalla, kachka. kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
baco qichwa (objeto), s. yupana. achera, s. achira.
abajo, adv. uray, wayku. achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, wau-
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shi- rina.
tashka, hichushka. achiote, s. mantur, manturu.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana. achogcha, s. achukcha.
abdmen, s. wiksa. achupalla, s. achupalla.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan aclarar problemas, v. chimpapurachina.
chuspi. aclararse el da, v. punchayana.
abismo, s. kaka. aconsejar, v. kunana.
ablandarse, v. llampuna, apiyana. acordarse, v. yuyarina.
abonanzar, v. kasiyachina. acostarse, v. siririna.
abonar, el terreno, s. wanuna. acostumbrado, adj. yacharishka.
abono, s. wanu, isma. acostumbrarse, v. yacharina.
aborrecer, v. chiknina, millana. acrecentar, v. mirachina.
abortar, v. shulluna. actividad, s. ruray, llamkay.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka actual, adv. kunan.
wawa. aculturado, adj. chasu.
abrazar, s. ukllana. acuar, v. kanichina.
abrigado, adj. kunuk. adelantar, v. awpana; expresin para
abril, s. <*ayriwa. hacer adelantar a los animales: chi, chisha
abrir, v. paskana, chiktana; a presin ma- chisha.
nual: chillpina. adelantarse, v. awparina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha, adems, adv. ashtawan.
illakta, tukuymashna. adherirse, v. llutarina.
absorber, v. chumkana, tsumkana. adivinanza, s. watuy; expresin de ~:
abuela, s. hatuku mama, hatunmama. imashi imashi.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya. adivinar, v. watuna.
abultado, adj. raku. adivino, s. watuk.
abundar, v. kamana, nanakllakana. admiracin, expresin de, hayka, ima-
acabar, v. puchukana, tukuchina. nash, manchanay, natikala.
acabarse, v. tukurina. admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana. adobe, s. tika.
acarrear, v. astana. adolescente, adj. varn: wamra; ambos:
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy. mallta, mara; mujer: pasa, kuytsa.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana. adnde?, preg. maymantak?.
aceite, s. wira. adoptado, adj. wiachishka.
165
ADOPTIVO

adoptivo, adj. wiachik. aguamiel, s. chawar mishki.


adorar, v. muchana. aguardar, v. shuyana.
adornar, v. allichina, sumakyachina. agudo (filo, puntiagudo), adj. awchi.
adulto, adj. shunkuyuk. guila, s. anka.
adversidad, adj. chiki. aguja, s. yawri.
advertir, v. willana. agujereado, adj. hutku.
aferrado, adj. llumi. agujerear, v. hutkuyachina, puluna.
aficionar, v. munana. agujero, s. hutku.
afilar, v. cuchillo: mulana; sacar punta en la agusanado, adj. kuruyashka.
madera: auyachina. agusanarse, v. kuruyana.
afiliarse, v. llutarina. aguzado, adj. awchi.
afligirse, v. llakirina. ah, adv. chaypi.
afrecho, s. hamchi; de cebada: palak. ahora, adv. kunan.
afuera, adv. hawa, kancha. ahorcar, v. sipina.
agachar, v. kumuna. ahorrar, v. wakaychina, allichina.
agente, s. chapak. ahuyentar, v. manchachina, kallpachina;
gil, adj. kutsi, pantalla, hawalla. expresin para hacer adelantar a los anima-
agitar, v. kuyuchina; cosas lquidas: tsuklu- les: chi, chisha chisha, hishi hishi, hushu
puna. hushu, kisha kisha.
agitarse, v. kuyuna. aire, s. samay, wayra.
aglomeracin, s. wankuriy, talliriy, wayka. ajeno (distinto), adj. chikan, chuku, hullu.
aglomerado, adj. tallirishka, wankurishka. aj, s. uchu; rukutu, piki uchu.
aglomerarse, v. tallirina, wankurina, zim- ajustar, v. sipina, takllana.
punina. alargado, v. suniyashka.
agolpar, v. itina. alargar, v. suniyachina.
agnico, adj. ayakara. alargarse, v. suniyana.
agosto, s. <**chakmay. al frente, adv. chimpa, awpa.
agotarse, v. tukurina; fsicamente: sampa- al instante, adv. a, apash.
yana, shaykuna. al lado, adv. kuchu.
agradable, adj. mishkichiypak. all, adv. chakaypi.
agradecer, v. yupaychana. al otro lado, adv. chimpa.
agravarse de enfermedad, v. ancha- ala, s. rikra.
yana. alabarse, v. chakchuna.
agregar, v. yapana. alacrn, s. uputinti.
agriarse, hacerse agrio, v. puskuyana. alcanzar, v. paktana, chayana.
agrietado, adj. waka, chiktashka. alcoba, s. (<*pitita, killi).
agrietarse, v. chiktarina, rakrayana; la piel: alegre, adv. kushilla.
paspayana. alegra, s. kushikuy, kushi.
agrio, adj. hayak, tani. alejarse, en el espacio, v. karuyana.
agrupacin, s. tantachiy, tantanakuy, wan- aleta(s) del pez, s. pimpis, winkanas.
kuriy. alforja, s. wayaka.
agrupar, v. tantachina; de la misma espe- algodn, s. usual: utku; silvestre: putu.
cie: paypurachina. algn, -o, -a, det. wakin.
agruparse para acelerar un trabajo, v. way- algunos, det. tawka, achka, wakinkuna.
kana. aliento, s. samay.
agua, s. yaku. alimentar, v. karana.
aguacate, s. pallta. alimentarse, v. mikuna.
aguado, adj. chuya. alimento, s. mikuy; envuelto en hojas para

166
APARTE

cocer: machu; enmohecido: pulak. ampollarse, v. chulakyana, huklluyana.


alma, s. nuna, samay; tunchi. amuleto, s. (<*wakanki).
almacn, s. katuwasi. anaconda, s. yakumama.
almohada, s. sawna. ananas, fruta similar a la chirimoya, s. ana-
almorzar, v. (<*llaqwariy), llakwarina. nas.
alpaca, s. allpaka. anatoma, s. <*ukunyachay.
alrededor de, adv. muyuntin. anca, s. chaka.
alto, -a, adj. hatun, suni; lugar alto: hanak, ancho, adj. patak, pala; excesivamente
hawa; persona alta y delgada: chawar kiru. ancho: ankara.
altamisa, s. marku. anciana, adj. paya.
alterarse, v. piarina. anciano, adj. ruku, machu.
alumbrar, dar a luz, v. pakarina, wa- andar, v. purina.
chana. andariego, adj. yanka purik.
alumno, -a, s. yachakuk. andrajoso, adj. tsuntsu, tsunzu.
alzamiento, s. hatariy. angosto, adj. kichki.
alzar, v. hawayachina; el vestido hasta la anillo, s. shiwi, siwi.
cintura: llatanana. animal, s. wiwa, uywa.
alzarse, v. hatarina. ano, s. ukuti, hutku.
amado, adj. kuyashka, munashka. anochecer(se), v. tutayana.
amamantar, v. chuchuchina. anonadarse, v. upayana.
amancebado, adj. wayna. anormal, adj. paku.
amanecer, v. pakarina. antebrazo, s. aurikra, maki.
amansar, v. wiwana, uywana. antes, adv. recin: aka; hace mucho
amante, s. kayak, munak; adj. varn: tiempo: sarun, awpa, unay.
wayna; mujer: paya; dos gneros: ashi. anticiparse, v. awpana.
amaar, v. chaknana. antiguo (en tiempo, edad), adv. awpa;
amar, v. kuyana, maywana, llakina, munana. para objetos: adj. mawka.
amargo, adj. hayak, tani. antojar, v. munana.
amargura (dolor), s. llaki. antropfago, s. runamikuk.
amarillo, adj. karwa, killu. anudar el kipu, v. kipuna.
amarrado, adj. watashka; las puntas del anular, dedo, s. shiwi ruka.
pauelo o tela: tsutu, sutu. anunciar, w. willana.
amarrar, v. watana, wankuna; las esquinas anzuelo, s. (<*yawrina); yawri.
de un mantel o pauelo: tsutuna. ao, s. wata.
Amazonia, s. Anti llakta. apachurrar, v. itina.
amaznico, persona del oriente, s. anti- apaciguar, v. kasiyachina.
runa. apagar la luz, v. wauchina.
ambos, adv. ishkantin. apagarse (la candela o el fuego), v. wau-
Amrica, continente, s. Pantinsaya; Apya rina, wauna.
yala. aparato digestivo, s. mikuyhilli tukuna.
amigo, s. mashi; trato entre los amigos: aparear, estar en celo, en poca de apare-
alama. amiento, v. napana, salinana.
amontonar, v. tantachina. aparecerse, v. rikurina.
amontonarse (personas, animales), v. aparecido, adj. rikurishka.
tantarina, intuna, wankurina. aparejo, s. hallma.
amoroso, -a, adj. kuyaylla. aparentar, v. tukuna.
amortiguarse, v. upayana, waurina. apartar, v. akllana, chikanyachina.
amplio, adj. hatun. aparte, adj. chikan.

167
APTICO

aptico, adj. aminta, chamcha, chamuk, arrastrar, v. aysana.


hamlla. arrastrarse, v. suchuna.
apearse, v. uraykuna, waykuykuna. arrear, v. karkuna.
apegar, v. kimina, tinkina. arrebatar, v. kichuna.
apegarse, v. llutarina. arreglar, v. allichina, sumakyachina.
apellido, s. ayllushuti. arrepentirse, v. nanarina.
apenarse, tener pena, v. llakina, llakirina. arriba, adv. hanak, hawa.
apiar, v. itina. arrimar, v. kimina; la cabeza sobre la almo-
aplanar, v. allana. hada: sawnana.
aplastar, v. kawtayana, llapina. arrojar, v. shitana, yayuna.
apolillarse, v. kuruyana, susuna. arruga, s. sipu; de los prpados: tsitsi.
apoyar en el bastn, v. tawnana. arrugado, adj. sipushka, chunu, chuu; por
aprender, v. yachakuna. mojarse: chuchuka.
aprendiz, s. yachakuk. arrugar, v. sipuna.
aprendizaje, s. yachakuy. arteria, s. anku, sirka.
apresar, v. hapina. articulacin (del cuerpo), s. muku.
apresurarse, v. utkana. artculo (legal), s. kamachiy.
apretar, v. itina. arvejas, s. alwis.
apuntalar, v. tawnana, tumpina. asamblea, s. tantanakuy.
apuar, v. llapina, tsutsukina. asar, v. kusana.
apurado, adv. ichu, utka. ascender, v. sikana, wichayana.
apurar, v. atina, utkana. asco, expresin que denota, interj. atatay.
aquel, -llo, -a, pron. chakay. asemejarse, v. rikchana.
aqu, adv. kaypi. asentir, v. iina.
arado, s. yapuna, taklla. asesinar, v. wauchina.
araa, s. uru. as mismo, conj. shinallatak.
araar, v. aspina, sillkuna. as, adv. chay shina, chashna.
arar, v. yapuna. asiento, s. tiyarina.
rbol (variedades), s. yura: champuru, asir, v. hapina.
chukchuwasu, chuku, chulan, chunchu, hu- asno, s. chantasu, upawiwa, ushu (?).
lunchi, kapi runa, kapuli, kuya, lan, lunchik, asolear, v. mashana.
mullchi, paparawa, pasu, pillchi, pitun, sipi- asomarse, v. rikurina.
chi, sirak, shallipu, tankana, tukti, wampula, spero, adj. lluru, paza, sakra, tsaka.
waranku, wawal, wituk, yutsu, zirka. asquear, v. millana.
arbusto, s. variedades: iwilan, kahalli, lin- astrlogo, s. (<*pacha-unanchaq).
chi, tanampu. asustar, v. manchachina.
arco iris, s. kuychi. asustarse, v. mancharina.
arder, v. rawrana. atado, adj. watashka, wanku; de frutos que
arderse, v. ruparina. se cuelgan en el interior de la casa: wa-
ardilla, s. chukuri, waywash. yunka.
arena, s. fina: tiyu, yuksi; gruesa: tsatsa. atajar, v. harkana.
arenal, s. tiyu tiyu. atar, v. watana, tsutsukina, wankuna; pies o
arenilla, tipo de mosquito, s. hikias. manos: chaknana.
aretes, s. rinriwarkuna. atardecer, v. chishiyana.
arisco, adj. kita. atemorizar, v. manchachina.
armadillo, s. kirkinchu, kutimpu. atemorizarse, v. mancharina.
armazn (palos pequeos colocados den- atender, v. uyana.
tro de la olla para cocinar) s. panshi. atleta, s. kallpak.

168
AZUL

atmsfera, s. <**wapsi. ave, s. munchi, variedades: anka, chuku, ki-


atormentarse, v. akarina. lliku, kuntur, lluta, munchi, pishku, tsuwan,
atracar, v. itina. zhuta.
atrancarse, v. chukarina, tukarina, shuka- avena, tipo de gramnea, s. <* waylla.
rina. avergonzarse, v. pinkana, urmarina.
atrs, adv. kipa, washa. averiguar, v. tapuna.
atrasarse, v. kipayana. avin, s. antanka.
atropellar, v. saruna, llapina. avisar, v. willana.
augurio malo, adj. chiki, tapya. aviso, s. willay.
aumentar, v. yapana, mirachina. axila, s. (<*wallwaku), kashuk, rikra-uku.
aumento, s. miray. ayer, adv. kayna.
an, adv. chayrak. ayuda, s. yanapay; mtua: rantimpa.
an no, adv. manarak. ayudante, adj. yana, yanapak.
aunque no, adv. amapash. ayudar, v. yanapana.
ausentarse, v. rina, illana. ayunar, v. sasina.
ausente, s. illak. ayuno, s. sasi; da de ayuno: sasi puncha.
austral, s. hanansuyu. azadn, s. llachu.
autoridad, s. apu, kamachik. azcar, s. <**akumishki.
auxiliar, v. yanapana. azucena, s. amankay.
auxilio, s. yanapay. azuela, s. llakllana.
varo, -a, adj. michak, mitsak. azul, adj. ankas.

169
B
babosa, s. unik, atyak. lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku,
badea, s. hulun. waska; para tejer canastos: yallika; amarrado
bagazo, s. patsak, patsuk. en forma circular: maa.
bailar, v. tushuna. bello, adj. sumak.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o besar, v. muchana.
costos: urayana. bicolor, de pintas negras con blancas, adj.
balancearse, v. walinyana. muru, muru muru; blanco y negro: pazil,
balanza, s. <* aysana. puzu.
baldado, adj. wistu. bien, adj. alli; adv. allilla.
baldo, adj. chushak, purum. bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina. bienestar, s. allikay.
bandera, s. (<*unancha), wipala. bifurcacin, s. pallka.
baarse, v. armarina. bigote, s. sunka.
barba, s. sunka. bilinge, adj. ishkantinshimi.
barbechar, v. chakmana, tulana. bilis (glndula biliar), s. (<*hayaqin), haya-
barbudo, adj. munza shimi. kin, chinkillis.
barco, s. wampu. blanco, color, adj. yurak.
barnizar, v. hawina, llunchina. blando, adj. llullu, apilla.
barranco, s. wayku. blusa, s. tallpa.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka. boa, s. amaru; atakapi.
barredor, (persona), s. pichak. bobo, adj. muspa, upa.
barrendero, s. pichak. boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tu-
barrer, v. pichana. waman; boca arriba: wichay shimi.
barrera, s. harka. bocio, s. kutu.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyak- bodoquera, s. pukuna.
lla. bola, (<*rumpu), rumpa.
barriga, s. wiksa. bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wa-
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy. yaka.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pa- bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak.
chan. borbotear, v. timpuna.
bastn (en general), s. tawna; para impul- borde, s. manya.
sar canoas: wanka, tawna. bordes, hacer, v. shiminchina.
basura, s. kupa, uku. borrachera, s. machay, shinkay.
basurero, objeto: kupachurana; lugar borracho, adj. machashka, shinka.
donde se amontona: kupashitana; lugar borrador (objeto), s. pichana.
donde se amontona la maleza: chinta. borrar, v. pichana.
batir, v. kuyuchina. borrego, s. uwiha.
beb, s. wawa, llullu wawa. bosque, s. sacha.
beber, v. upyana. bostezar, v. ampana, haynallina.
bebida, s. upyana; extraida de la base del botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hi-
penco: chawarmishki. chana.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki- brazo, s. rikra, rakurikra; del ro: chikta,
170
BUSCAR

pallka yaku. brujo, s. chuntapala, sakra, salamanka.


breve, adv. utka. bruto, adj. muspa, upa.
brillante, adj. punchalla, hakan, palanikuk. buen, -o, -a, adj. alli.
brillar, v. achikyana, llipyana, palanina. bho, s. apapa, kukupa, kuskunku.
brincar, v. kushparina, pawana, tushuna. bulla, s. wanlla.
brindar (alimentos), v. karana. bulto, s. kipi.
brindemos, expresin para brindar, ishkan- burlar, v. asipayana, asina.
tishun. burro, s. chantasu, ushu, muspa wiwa (?).
bromista, adj. asichik, nuspa. buscar, el sustento o alimento: v. mas-
brotar (lo sembrado), v. kiruyana, tukyana. kana; con insistencia: lukllikirina; peces de-
brujear, v. pukuna, shitana. bajo de las piedras: kantina.

171
C
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw. camote, s. apichu, kumal.
cabaa, s. chuklla. canas, s. kushi, puzu.
cabecera, s. sawna. canasta, s. ashanka, saparu.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu. cancin, s. taki; de la cosecha del trigo:
cabeza, s. uma. haway; triunfal de la cosecha del maz o de
cabeza de mate (animal similar al tigre), la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kay-
s. pantu, tuwi. nawisu.
cabuyo, s. chawar. candela, s. nina.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silves- canelo, rbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi.
tre: kampik. cangrejo, s. apankura.
cada, det. sapan. canguil, variedad de maz, s. kankil.
cadver, adj. aya, waushka. canilla, s. pinkullu, sampi.
cadera, s. chaka, kankik. cansarse, v. sampayana, shaykuna.
caer el roco, v. shullana, sarpana. cantante, s. takik.
caerse, v. urmana. cantar, v. takina.
caf, color, adj. paku; planta y bebida: cntaro, s. wallu; de una oreja: puyu,
shau. puu.
caimito, s. hapiyu. cantn, s. kiti.
cal, s. isku, pukshi. caa, s. wiru; guada: wamak.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna: capul, rbol y fruto, s. kapuli, usun.
walak. cara, s. uya; awi.
caldo, s. hilli. caracol, s. churu; instrumento musical:
calendario, s. (<*pachakipu). churu; caracol grande: chinanku.
calentura, s. rupay. carbn, s. killimsa, shinki.
clida regin, s. yunka suyu. carbonizarse (los granos), v. hawriyana.
caliente, adj. inlli, kunuk. crcel, s. wataywasi.
calladamente, adv. chulunlla, upalla. cardar, v. tisana.
callarse, v. chunyana, upallana. cardo, s. pircha.
calmar, v. kasiyachina. carear, v. chimpapurachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina. carga, s. apachi, kipi, wanku.
calor, s. rupay; expresin de calor: acha- cargar, v. aparina; al beb: tutuna; frutos
chaw; expresin por el calor de algo que- el rbol: aparina; hacer cargar: apachina.
mante: araray. carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahu-
cama, s. <*puuna; rstica: kawitu. mada: mitayu; a medio asarse: inlli.
camarn, s. lluchunka. carnero, s. inku.
camilla, s. chakana. carnvoro, s. aychamikuk.
caminar, v. purina; empezar a caminar los carpa, s. karpa.
bebs: tatkina; expresin para hacer cami- carrizo, s. sukus.
nar, a personas o animales: kati kati. carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa.
camino, s. an. cartlago, s. mutul.
camisa, s. kushma, unku. casa, s. wasi.
camiseta, s. kushma. casado, -da, adj. sawarishka.
172
COGER

casarse, v. sawarina. cernir, v. shushuna, akichana.


cascada, s. pakcha, taski. cero, det. illak.
cscara, s. kara; de arroz, cebada o trigo: cerramiento, s. kincha.
kushma. cerrar, v. wichkana.
casco, s. sillu. cerro, s. urku.
casi, adv. alla. cesar, v. tukurina.
castellano, s. kastilla. cesarse, v. samarina.
castillo, s. pukara. ciego, adj. awsa.
casucha, s. chinkana. ciempis, s. tatis, shiktikuy, shiway.
catapulta, s. pallka. cien, ciento, num. pachak, patsak.
catre, s. kawitu. cinega, s. kuzu, guzu.
caucho, s. palata, shirinka. cientfico, s. alli-yachak, amawta.
cauchoso, adj. ankulla. cierto, adv. (<*chiqa), chika.
caverna, s. chinkana, machay. cigarra, s. kiskis, zullu.
cazar, v. chakuna; purina; con bodoquera: cigarrillo, s. sayri.
shitana. cimiento, s. sapi, tiqsi.
cazuela, s. wichi. cinco mil, num. pichka waranka.
cebada, s. siwara. cinco, num. pichka.
cecina, s. charki. cincuenta, num. pichka chunka.
cecinar, v. charkina. cintura, s. wikaw.
cedazo, s. shushuna. cinturn, s. chumpi.
ceibo, s. putu. crculo, s. muyu.
ceja, s. awi pata; cejas-pelos: awi millma. circunferencia, s. muyu.
celar (tener celos), v. tumpana. ciruela, s. usun.
cementerio, s. ayapampa. citar, v. kayana.
cemento, s. rumikuta. ciudad, s. hatunllakta, llakta.
cenit, s. <* tiknu. claridad, s. achik, achiklla.
ceniza, s. uchpa. claro, adj. achik, paklla.
centro de salud, s. hampiwasi. clase, comp. sami.
centro educativo, s. yachaywasi (ver: es- clasificar, v. chikanyachina.
cuela, colegio, universidad). clavar, v. tuksina.
centro, adv. chawpi; parte central de cosas, clavel, flor, s. wayta.
minerales o vegetales: s. shunku. clavo, s. takarpu.
ceirse, v. chumpillina; de forma cruzada: cobarde, adj. sampa.
tahallina. cobertor, s. katana.
cepillar (madera), v. llampuna. cobija, s. katana, pullu.
cerbatana, s. pukuna. cobijar, v. katana.
cerca, adv. kuchu. cobre, s. anta.
cercar, hacer cercas, v. kinchana. coca, planta medicinal, s. kuka.
cerco, -a, s. kincha. cocear, v. haytana.
cerda, pelo, s. millma. cocido, adj. yanushka; a medias: chawa,
cerdo, s. kuchi. hawtsa, kawka.
cereales a medio cocer, adj. kawka. cocina, objeto, s. yanuna; cuarto de cocina:
cereal, s. <* murir. ninapata, yanunakilli.
cerebro, s. utku; cerebro izquierdo: lluki cocinar, v. yanuna; a medias: hawchana.
utku; cerebro derecho: allawka utku. cocinero, -a, s. yanuk.
ceremonia nupcial, s. sirichiy; para lla- codo, s. kuchus, kuchush.
mar la lluvia, s. piripiri. coger, v. hapina; lquidos o granos en un

173
COGOLLO

recipiente o en las manos y traspasarlos a complemento gramatical, s. paktachiy.


otro espacio: wishina. completar, v. paktachina.
cogollo, s. llulluk, awi, yuyu. componer, v. allichina, sumakyachina.
cojear, v. hankana. comprar, v. rantina.
col(es), s. waylla-aycha; coles y nabos a comprender, v. hamutana, hapina.
medio cocer: hawcha. comprimir, v. itina.
cola (parte del cuerpo del animal), s. chupa. compuesto, adj. allichishka, sumakyachis-
colaboracin, s. intuy, yanapay. hka.
colacin, s. kukayu. comunicador, -ra, s. willak.
colada, s. api; de maz pelado: kawka; de comunicar, v. willana.
pltano verde: katu. comunidad, pueblo, s. ayllu-llakta.
colegio secundario, s. <**unanchaywasi; con cuidado, adv. allilla, allimanta.
hatunyachaywasi. concho (de la chicha), s. tikti.
colgado, adj. warkushka. concluido, adj. tukurishka, pakta.
colgar, s. warkuna. concluir, v. tukurina, puchukana.
colibr, s. kinti. condimento, s. mishkichina.
colina, s. urku. conducir, v. pushana.
collar, s. wallka; de semillas silvestres: ha- conductor, v. purichik, pushak.
llinka, tallika. conejillo de indias, s. kuwi, kuy.
conejo, s. wallinku.
colocar, v. churana. confrontar, v. awinchina; ideas: chimpa-
color, s. (<*llimpi); tullpu. purachina.
colores (para colorear, pintar), s. llimpina- confundir, v. pantachina, chapuna.
kuna. confundirse, v. pantana.
columna, s. (<*tunu). confusin, s. pantay.
coma, signo diacrtico, s. samay. conglomerarse, v. tantarinakuna, wayka-
comadreja, s. chukuri. rina, zimpunina.
comarca, s. llakta. congreso, s. tantanakuy.
combinar, v. chakruna. conocedor, s. riksik; yachak.
comenzar, v. kallarina. conocer, v. riksina.
comer, v. mikuna; colada especial realizada consejero, s. kunak.
en las fiestas: uchuna (ver desayunar, almor- consejo, s. kunay, kunakuy.
zar, merendar). conservar, v. wakaychina; allichina.
comercializar, v. mintalana. constelacin un tipo de, s. munzira.
comerciante, s. mintala, rantinakuk. construir, v. rurana; acequias: larkana, rar-
cometa, s. <*sasaka. kana; casas: wasichina.
comezn, s. shikshi. consuegra, s. hawya.
comida, s. mikuna; comida que se ofrece contador qichwa (objeto), s. yupana; per-
en los funerales: awkish. sona que cuenta, persona: yupak; de fbu-
comienzo, adv. kallari. las: hawarikuk.
como, adv. shina. contaminacin, s. miyuy.
cmo?, interj. haw?. contaminar, v. miyuna.
compaero, s. mashi; trato entre compa- contar, s. nmeros: yupana; contar fbu-
eros: alama. las: hawarikuna.
comps, s. muyuchik, muyuchina. contento, adv. kushilla.
compatriota, s. llaktamashi. contestar, v. kutichina, rantipana, tikra-
competir, v. kamana, mishana. china.
complementado, adj. paktachishka. contraer el mal aire, v. wayrana.
complementar, v. paktachina.
174
CUIDADOR

contraerse los msculos, v. rapyana. china.


contratiempo, s. llaki, harkay. crecer, v. wiana; pegado los frutos: pall-
convalecerse, v. kariyana, alliyana. kayana.
conversacin, s. rimanakuy. creencia, s. iikuy.
conversar, v. rimana. creer, v. iina.
convertirse en, v. tukuna. creyente, s. iikuk.
convidar, v. karana. criado, adj. china.
convocar, v. kayana. criado, adj. yana.
cooperacin, s. yanapay. crisis, adj. chiki, llaki.
copular, v. upina, yukuna, yumana. criticar, v. washarimana.
corazn, s. shunku, puka shunku; de los crocante, adj. kawlla.
animales: <*puywan. crucificar, v. chakatana.
corcobado, adj. kumu. crudo, adj. chawa.
cordel, s. watu. cruz, s. chakata.
cordillera, s. kahas, puna. cruzar (al frente, al otro lado de la calle o
corona, s. llawtu. del ro), v. chimpana.
coronilla, s. mukuku. cuaderno, s. killkanapatma, killkanapanka.
corral, s. harkashka, kincha. cuadro, recuadro, s. (<*tapta); shuyu.
correa, s. chumpi. cugulo, s. tukru.
corredor (atleta), s. kallpak; parte de la cul?, pron. maykan?.
casa: kanchapunku. cundo?, adv. hayka?.
correo, persona, s. chaski. cuntos?, pron. mashna?.
correr, v. kallpana. cuarenta, num. chusku chunka.
cortapelos, s. tsikaru, akcha shuwa. cuarto, s. (<*pitita, killi); uku.
cortar, v. kuchuna, pitina; gramneas: pi- cuatro mil, num. chusku waranka.
tina, ichuna; hierba: kiwana; el pelo y la lana: cuatro, num. chusku, tawa.
rutuna. cuatro cientos, num. chusku pachak,
corte del cabello, s. rutuchikuy, rutuy. chusku patsak.
cortesa, dirijida a las mujeres, expr. mikya. cubrir, v. katana, killpana; la cabeza: lunku-
corteza, s. kara. china.
corto, adj. kuru, kutu. cubrirse, v. killparina; la cabeza: tiyunku-
cosa, s. ima. llina; de maleza un lugar: witayana.
coscoja, s. llama uhu. cucaracha, s. hallkan.
cosecha, s. pallay. cuchara, s. (<*wislla), wishina.
cosechador, s. pallak. cucharn, s. mama wishina, mamawislla.
cosechar, v. pallana. cuchillo, s. kuchuna; cuchillo, como el
coser, v. sirana. segur: (<* tumi).
costa, regin costea, s. yunka. cuello, s. kunka.
costal, s. kutama. cuenco de la mano, s. maki uku.
costeo, persona de la costa, adj. (<*yun- cuentas (de collares), s. mullu, wallka.
karuna). cuento (antiguo), s. awparimay.
costra, s. karacha. cuerdo, adj. llimpi.
costurero, -a, v. sirak. cuero, s. kara.
coya, s. kuya, esposa del inka. cuerpo, s. aycha, ukku.
crneo, s. uma tullu. cueva, s. chinkana, hutku, machay, uku.
creador, s. kamak, wallpak, rurak, yacha- cuidado!, expresin prohibitiva, atak!.
chik; divinidad: pacha yachachik. cuidador, s. kamak; de la casa: wasika-
crear, v. kamana, wallpana, rurana, yacha- mak.

175
CUIDADOSAMENTE

cuidadosamente, adv. allilla, allimanta. kawsay.


cuidar, v. kamana, rikuna. cumbre, s. uma.
culebra, s. machakuy, machakway, palu, cuada, s. kachun.
ushukullin, ukumpi, illulli, pitalala. curandero, s. hampik, chuntapala, sakra.
culminacin, s. tukuri. curar, v. hampina; del espanto: shunku-
culminar, v. tukuchina. china.
culo, s. siki. curarse, v. alliyana, hampirina.
culpa, s. hucha. curiquingue, ave, s. kurikinki.
culpar, v. huchanchina. curso escolar, s. pata.
cultivar (la tierra para la siembra), v. chak- curva, adj. kinku.
mana, chakrana. curvar, v. kinkuna.
cultura, s. (<**ayarqapaq), ayarkapak; cuy, s. (<*quwi); kuwi, kuy.

176
CH
chacra, s. chakra. chistoso, (<*hawkaq), chawcha.
chalina (a colores), s. makana. chivo, s. chita.
chamburo, s. champuru; pequeo: chilli- chocho, s. (<*tarwi), tawri.
wakan. choclo, s. chukllu; en proceso de for-
chamico (planta silvestre pequea), s. macin: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro:
chamiku. kaw; deshidratado: chuchuka.
chamisa, s. chinta. chofer, s. purichik.
chamuscar, v. kaspana. chorrear, v. shutuna.
chancho, s. kuchi. chorrera, s. pakcha.
charco, s. kucha, punsa. choza, s. chuklla.
chibolo, s. zupu. chulpi, variedad de maz, s. chullpi.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi; chumado, adj. shinka.
recin fermentada: chinlla; de yuca asada: chumarse, v. shinkayana.
allu; de maz germinado: hura. chonta, s. chunta.
chichn, s. zupu. chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana.
chilca, s. chillka. chuquirahua, s. chukirawa.
chillar, v. kaparina. churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego
chmbalo, s. chimpalu. con canicas, s. churu.

177
D
danta, s. sachawakra. llana; algo en testamento: sakina.
danzante, s. tushuk. delante, adv. awpak.
danza, s. tushuy. delantero, s. awpak.
danzar, v. tushuna. delgado, adj. hamchi, au.
daar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a delicado, adj. chawcha.
la sementera: lanchana. delicioso, adj. (<*uku), mishki.
daarse, v. challana; los frutos: zulayana. delirar, v. musparina, shimi-chinkachina.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz: dems, adv. yalli.
pakarina, wachana. demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa.
de ah, conj. chaymanta. demorarse, v. kaynana, unayana.
de balde, adv. yanka, yankamanta. demostrar, v. rikuchina.
de esta manera, adv. kay shina, kashna. demostrativo, s. rikuchik.
de esa manera, adv. chay shina, chashna. dentro, adv. uku.
de golpe, adv. haykamanta, zas. departamento, s. (<*pitita, killi).
de la misma forma o manera, conj. shi- deposicin, s. isma.
nallatak. depositar, v. wakaychina, churana; male-
de nuevo, adv. kutin. zas en las orillas de la chacra: chintana.
de pronto, adv. haykamanta, kunkay- depsito, mesn del incario, s. tampu.
manta, zas. depresin (anmica), s. kalakyay.
de todas maneras, conj. shinapash. deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina.
debajero, s. ukunchina. derecho, leyes, s. <*kamachinakuy.
debajo de, adv. uku. derecho, lado, adv. allawka.
dbil, adj. api, irki, sampa. derramar, v. hichana.
dcada, adv. chunkawata. derritirse, v. nuyuna.
decaerse, v. urmarina. derrochar, v. usuchina, yakuyachina.
decir, v. nina. derrumbarse, v. tuirina, tularina.
declamar, v. luwana. desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla,
declarado, adj. willashka. hamun, uku.
declarar, v. willana. desamparar, v. hichuna, sakina, shitana.
declive, adv. kinray, uray. desarrollarse, v. wiakuna, wiana.
decorar, v. allichina, sumakyachina. desauciado (a punto de morir), adj. aya-
dedo, s. (<*rukana), ruka. kara.
defecar, v. ismana. desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
defender, v. mitsana, michana, mitsana. kuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina.
deformarse, v. wistuna. desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
deforme de la boca, adj. wistu. kuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy.
degollado, adj. nakashka. desbordarse, v. tallina, shiwtana.
degollador, s. nakak. descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku.
degollar, v. nakana. descamar, v. shikina.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha descansar, v. samana.
yachachik. descanso, s. samay; da de descanso:
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak- samay puncha; tiempo de descanso: samay
178
DICHA

pacha; tierra cultivable en proceso o fase de despacio, adv. allilla, allimanta.


descanso: purun. despedir, v. kachana, karkuna.
descarriarse, v. challana, challina. despejado, adj. paklla.
descascarar, v. llakana, rawmana. despejar, v. pakllana, paskana.
descender, v. urayana, uraykuna, way- despellejar, v. llakana, lluchuna, llushtina,
kuna. rawmana.
descogollar palmeras, v. yuyuna. despeadero, s. kaka.
descomposicin, s. conducta: wakllikuy; desperdiciar, v. <*usuchiy.
daarse las cosas: putasyay. despertarse, v. rikcharina.
descomponer, v. chakchuna. despiojar, v. usana.
descomponerse (daarse), v. putasyana. despostillarse, v. tukyana.
desconocido, adj. mana riksishka, chuku, despreciar, v. chiknina.
hullu. desprecio, s. chikniy; expresin de despre-
descriarse, v. challana. cio: mapa.
descuartizado, adj. nakashka. despus, adv. kipa, washa; conj. chay-
descuartizar, v. nakana. manta.
desdear, v. hunkana. desramar, v. chillpina, rawchana, raw-
desear, v. munana. mana.
desenredar (el pelo o cosas semejantes), destruccin grande, general, s. pacha-
v. shampana. kuti.
desgajar, v. llakllana. destruir plantas y/o frutos una plaga, v.
desgastar, v. kaskana. lanchana.
desgracia, adj. chiki, llaki. desvariar, v. tapyana.
desgranar, v. chiwana, ishkuna. desventura, s. llaki.
deshierbar, v. kiwana. desvestirse, v. llatanarina.
deshojar, v. llakana, rawchana, rawmana; desviar un ro, v. chiktana.
el maz: tipina, saklana. desviarse (de los valores), v. challiy.
desigual, adj. waka. desyerbar, v. hallmay.
desigualar, v. wakayachina. detener, v. harkana, shayarichina.
desigualarse, v. wakayana. detenerse, v. shayana.
desler, v. yakuyachina. deteriorar, v. wakllichina.
desleirse, v. nuyuna, yakuyana. deuda, s. <*manu.
deslizar, v. aysana, lluchkana. devolver, v. kutichina, tikrachina; la vista a
deslizarse, v. llushpina. alguien: rikuchina.
desmayarse, v. shinkana. da, s. puncha; medio da: chawpi puncha;
desmenuzar, v. hakuna, palikina. el da siguiente, adv.: kaya.
desmontar maleza, v. chakuna. diadema, s. llawtu.
desmoronarse, v. tuirina, chiwana. dialogar, v. rimanakuna.
desnudarse, v. llatanana. dilogo, s. rimanakuy.
desnudo, adj. llatan, lluchu, llushti. diamante, s. <*yurak umia.
desobedecer, v. mana-uyana. diariamente, adv. punchanta punchanta,
desobediente, adj. mana-uyak. punchantin.
desobediencia, adj. mana-uyay; expre- diarrea, s. kicha; tener diarrea: kichay.
sin de desobediencia: hay. dibujar, v. <*llimpikuy, hawina, shuyuna.
desolado, adv. chulunlla. dibujo, s. (<*llimpisqa), shuyu.
desordenar, v. wakllina, chapuna. diccionario, s. shimiyuk.
desovar (los peces hembras sus huevos), diciembre, s. <*kapak.
v. wachay. dicha, s. kushi, sami.

179
DICHO

dicho, adj. nishka. dividir, v. pakina, rakina; en la mitad: chaw-


dichoso, adj. kushilla, samiyuk. pina.
diente, s. kiru. divinidad del incario, s. wirakucha, pa-
diez mil, num. (<*hunu). chakamak; divinidad que cre los insectos:
diez, num. chunka. palamaku.
diferenciar, v. chikanyachina. divisin, s. rakiy.
difcil, adj. sinchi; de cocinarse: kaluk, llumi. doblar, v. lapuna, patarina.
difunto, adj. waushka. docente, s. yachachik.
digno de lstima, adj. kuyaylla. doler, v. nanana.
dilur, v. yakuyana. dolerse, v. nanarina.
diluirse, v. yakuyarina. dolor, s. llaki, nanay; agudo por tumores,
diminuta, cosa, s. iu; chusu. heridas: zinzin.
dinero, s. kullki. domesticar, v. wiwana, uywana.
dios no lo quiera, adv. amallatak. domingo, s. <*hawkay.
dios, s. achillik-yaya; dios de los incas: wi- don, s. hachi.
rakucha, pachakamak; dios familiar: waka. dnde?, preg. mayman?.
direccin, s. kuska. doa, s. mama.
dirigente, s. pushak. dormido, adj. puushka.
dirigir, v. pushana. dormiente, s. puukuk.
disco, s. piruru; disco musical: takik-piruru. dormir, v. puuna.
disculpar, v. kishpichina. dorso de la mano, s. maki washa.
discursar, v. luwana. dos mil, num. ishkay waranka.
discutir, meterse en discusiones, v. hawina. dos, num. ishkay.
disentera, s. yawarkicha. doscientos, num. ishkay pachak, ishkay
disgustarse, v. piarina. patsak.
dislocar, v. kiwina. dudar, v. tunkina.
disparar, v. tukyachina. duende, s. chusulunku, aya, tunchi.
dispensar, v. kishpichina. dueo de casa, s. wasiyuk.
dispersarse, v. chawsirina, tallirina. dulce, adj. mishki, chawcha; de cabuya:
distante, en el espacio, adv. karu. chawar mishki.
distinguido, adj. kapak; sumak. duro, adj. anak, sinchi, taylla; de cocinarse:
distinto, adj. chikan. akma, kaluk.
distribuir, v. rakina. do, s. ishkantin, yanantin.

180
E
echar, v. kachana; fuera: karkuna. en cinta, adj. chichu, wiksayuk.
echarse (en el suelo), v. siririna. en dnde?, preg. maypitak?.
edad, s. wiay, mita. enero, s. <*kamay.
educacin, s. yachachikuy. en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli.
educador, -a, s. yachachik. en sano juicio, adj. mayllik.
ejemplar, s. shina. en seguida, adv. haykamanta, apash, zas.
ejemplo, s. shina. en silencio, adv. chulunlla, upalla.
l, pron. pay. en sus cabales, adj. mayllik.
electricidad, s. <**illariy; zirmay. en vano, adv. yanka, yankamanta.
elegante, adj. taslla. enano, adj. kurpa, umutu.
elegir, v. akllana. encanijarse, v. kintiyarina.
elevado, adv. hanak. encapricharse, v. nanakyarina.
ella, pron. pay. encargar, v. minkana.
ellas, -os, pron. paykuna. encender la luz, v. hapichina.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk. encerrar, v. wichkay.
embarrar, v. hawina. encharcarse, v. kuchayarina.
embarrarse, v. turuyarina. encas, s. mimish.
embellecer, v. sumakyana. encima, adv. hanak.
emblema , s. unancha; del Tawantin encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutu-
suyu: wipala. yana, tuzuyana, waurina.
embobar, v. umana, upayachina. encolerizarse, v. piarina.
embobarse, v. upayarina. encomendar, v. minkana.
emborracharse, v. machay, shinkayay. enconarse las heridas, v. kiyayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka; encontrar, v. tarina.
semiembriagado: shinka. encontrarse (con alguien), v. tarinakurina.
embriagarse, v. machana, shinkayana. encorralar, hacer corrales, v. kinchana.
embustero, adj. challi. endurarse, v. taktariy.
embutir, v. itina. energa, s. kallpa, kushi; energa sexual ne-
emitir sonidos (los animales), v. wakana. gativa que causa enfermedad diarreica, no
empalagar, v. amina. identificada por la medicina actual: zalipa.
empalagoso (dulcsimo), adj. uku. enero, s. <*kamay.
empaparse, v. hukuna, mutiyana. enfermarse, v. unkurina; persisten-
empeorarse, v. anchayana. temente: takyarina.
empeine del pie, s. pichuski. enfermedad, s. unkuy; persistente: takyak-
emperrado, adj. llumi, llumiyashka. unkuy; que provoca un ser mtico: s. sisu.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana. enfermo, adj. unkushka.
empezado, v. kallarishka. enfriar, lquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna.
empezar, v. kallarina. enfurecerse, v. millayarina.
empollar, s. ukllay. engaar, v. umachina, umakuna.
empujar, v. suchuchina, tankana; rboles engrosarse, v. rakuyana.
para derribarlos: tulay. engullir, v. amullina.
en ayunas, adv. mayllakshunku. enlagunarse, formarse un lago:
181
ENLODARSE

v. kuchayana. errar, v. pantana.


enlodarse, v. turuyana. error, s. pantay.
enlucir, v. llampuna, llunchina. eructar, v. aknina.
enmudecerse, v. upayarina. erupcionar (el volcn), v. tukyana.
enojado, adj. pia, piashka. es verdad? adv. manachu?.
enojarse, v. piarina, nanakyarina, millaya- esa, pron. chay.
rina, waurina. escabroso, adj. sakra, paza, tsaka.
enraizarse, v. sapiyana. escalera, s. chakana.
enredado, adj. chaknarishka, pillurishka; escamar, v. tisana.
(hilos) punzu. escarabajo, s. shuntu, katsu, chuna.
enredar, v. pilluna. escarbar, v. aspina.
enrollar, v. pilluna, maytuna; bejuco: maa- escarcha, s. shulla.
yachina. escasear, v. pishiyana.
enseguida, adv. alla, apash. escaso, adv. pishi.
enseado, habituado, adj. yacharishka. escoba, s. pichana.
ensear, v. yachachina. escogedor, adj. akllak.
ensearse, v. yacharina. escoger, v. akllana.
enserenado, adj. ankulla. escogida, adv. aklla, akllashka.
ensordecerse, v. rinri-upayarina. esconder, v. pakana.
ensuciar, v. hawina. esconderse, v. mitikurina.
ensuciarse, v. karkayarina, mapayarina, escopeta, s. illapa.
matayarina, tikayarina. escorbuto, s. wichu.
entablillar, v. chanchay. escribir, v. killkana; escribir en nudos o en
entechar, v. awana, kumpana. el kipu: kipuna.
entender, v. hamutana, hapina. escrito, adj. killkashka.
entero, det. tukuy, hunta. escritor, s. killkaykamayuk.
enterrar, v. pampana. escritorio, s. (<*chakiqiru).
entonar (un instrumento musical), v. takina. escuchar,v. uyana.
entrada, s. punku. escuela, s. (<*yachaywasi), yachanawasi.
entrar, v. yaykuna. esculpir, v. llakllana.
entrecruzar, v. chakatana; las piernas: escupir, v. aktuna, tukana.
chankana. escurrir, v. chawana.
entrelazar, v. chakatana. ese, pron. chay.
entretejer, v. alapana. esfera, s. (<*rumpu), rumpa.
entristecerse, v. llakirina. esferogrfico, s. killkana.
enumerar, s. yupay. esmeralda, s. <*qumir umia, kumir
envenenar, v. hampina, miyuna. umia.
enviar, v. kachana. eso, pron. chay.
envoltorio, s. maytu, mullapa. esfago, s. millpuna, tunkuri.
envolver, v. maytuna, pilluna. espacio, s. pacha; exterior: hawa pacha;
envuelto, s. maytu, mullapa; adj. maytushka. espacio superior: hanan pacha; espacio in-
poca, s. mita, pacha. ferior: uku pacha.
equivocacin, s. pantay. espalda, s. washa.
equivocado, adj. pantashka. espantado, adj. mancharishka.
equivocarse, v. pantarina. espantar, v. manchachina.
erizarse, v. punzuyarina. espantarse, v. mancharina.
erosionarse, v. tularina. espanto, s. manchay.
errado, adv. pantashka. espaol, trmino que se refiere al, s. wira-

182
EXTREMIDAD

kucha. wiksa.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos: estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
chakchuy; agua de regado: parkuy. estorbar, v. harkana.
espejo, s. rirpu. estorbo, s. harka.
esperanza, s. shuyay. estornudar, v. atsikyana.
esperar, v. shuyana. estrangular, v. sipina.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api. estrecho, adj. kichki.
espeso, adj. sanku, tikti. estrella, s. kuyllur.
espar, v. chapana. estrenar, v. arina.
espina, -o, s. kasha. estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
espinazo, s. washa tullu. estudiado, adj. yachakushka.
espiral, adj. churu. estudiante, s. yachakuk.
espritu, s. aya, nuna, samay, supay. estudiar, v. yachakuna.
esposa, s. warmi; esposa del inka: exageracin, adv. may, manchanay.
(<*quya), kuya. examen, s. <*taripay.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka. examinador, s. <*taripak.
espuma, s. pusku. examinar, v. <*taripay.
espumarse, v. puskuyarina. excavar, v. allana.
esquina, s. kuchu. exceder, v. yallina.
esta, pron. kay. excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
estaca, s. takarpu. excremento, s. isma.
estacar, v. takarpuna. excusar, v. kishpichina.
estafa, s. ayki. exigir, v. atina.
estado, s. <**aylluntintinkuy. existir, v. tiyana.
estafar, v. aykina, shuwana. expandirse, v. mirarina; substancias
estao, s. titi. grasosas: wisiyay.
estar, v. kana, tiyana. expirar, v. pitirina, tukurina, waurina.
este, pron. kay. exprimir, v. chawana, kapina.
este, oriente, s. intillukshina. expulgar, v. millchina, usana.
estril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin, extender, v. aysana, chutana, mantana.
tullu. extenderse, v. aysarina, chutarina; las
estircol, s. isma. guas de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina. extenso, adj. suni.
estirar, v. chutana. exterior, adv. hawa.
estirpe, s. panaka. extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
esto, pron. kay. extrao, adj. chuku, hullu.
estmago, s. mamapusun, mama uspun, extremidad, s. puchukaynin.

183
F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la fogn, s. ninapata, tullpa.
pequea: wawachumpi. forastero, adj. chuku, hullu.
falda, s. aksu, anaku. forcejear (uno con otro), v. chutanakuna.
fallecer, v. tukurina, wauna. fortaleza (construccin), s. pukara; del
falsear, v. llullana. cuerpo: kushi.
falso, adj. llulla. fsforo, s. ninayuk; iska.
falta, s. hucha. fotografa, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
faltar, v. illana. fracasar, v. kulluna.
familia, s. ayllu. fracaso, accin fallida, s. kulluy.
fango, s. kuzu, guzu. fraccin, en matemticas, s. paki.
fantasma, s. aya, atsinku, supay. fraccionar, v. ikina, pakina.
fardo, s. kipi. fractura, s. paki.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna. fracturar, v. pakina.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna. fragante, adj. mishki.
favorecer, v. yanapana. frgil, adj. kapya.
faz, s. uya. fregar, v. kakuna, kitina.
fe, s. iikuy; tener fe: iiy. frjol, s. purutu.
febrero, s. <**panchiy. frente, parte del cuerpo, s. tirku.
felicidad, s. kushi, kushikuy. fro, s. chiri; expresin de fro: achachay.
feliz, adv. kushilla. friolento, adj. chirisiki.
fmur, s. mama tullu. frotar, v. kakuna, kitina.
fermentarse, v. timpurina. fruncir, v. sipuna.
festividad, s. raymi. fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pi-
fiambre, s. kukayu. tajaya, punkara, tikasu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi. fruto, s. muru; cado antes de madurarse:
figura, s. rikchak. pilis; desagradable: muyan muyan; pequeo:
fila, s. wachu. chusu; fruto verde: llullu; dos pegados:
filo o agudo, adj. awchi; filo u orilla: manya. chapa, misha.
filtrar, v. shutuna. fucsia, adj. wamintsi, chiyu.
fin, s. tukuri. fuego, s. nina; para llevar: iska.
fingir, v. tukuna. fuente de agua, s. pukyu; pakcha.
firmar, v. aspina. fuera, adv. kancha, hawa.
flaco, adj. irki, tsala, tullu. fuerte, adj. sinchi.
flecha, s. wachi. fugarse, v. mitikuna.
flojo, adj. takla. fumar, v. sayrina.
flor, s. sisa; macho de maz: tuktu, tuktuma; fundamento, s. (<*tiqsi), sapi.
flor hembra del maz: chukllu akcha. futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro:
floripondio, s. wantuk. kipa pacha; pasado maana: mincha.
flotar, v. wampuna.

184
G
galaxia, s. <**muyukchuru. grada, s. pata.
gallardo, adj. taslla. gradero, s. pata pata.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuk- grado escolar, s. pata.
tuma; tuktu. granadilla, s. <*tintin.
gallinazo, s. ullawanka, ushku. grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
ganado vacuno, s. wakra. grandeza, adj. kapak.
ganar, v. mishana. granillo, s. sharu, zharu.
ganglios, inflamacin de, s. amakulu. granizar, v. runtuna.
garganta, s. tunkuri. granizo, s. runtu.
gargarizar, hacer grgaras, v. muklupuna. grano, s. muru; granos tostados y cocina-
garrapata, v. tillimanku, waku. dos, s. taznu, kallpu.
garza, s. wakar, mashalli. grasa, s. wira.
gas, s. yanta, samay-yanta. grasoso, adj. wirasapa.
gatear, v. llukana. gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
gato, -a, s. misi. yankalla.
gaviln, s. waman, mikmichu, usturiw, chu- grieta, s. chikta.
walli, waktaway. grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gaviota, s. lluya. gris, color, adj. puzu, uchpa.
gemido, onomatopeya: shinshin. gritar, v. kaparina.
genealoga, s. ayllu. grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
geografa, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra, grueso, adj. raku.
planeta gruta, s. machay, matsi.
gegrafo, s. <*tiksimuyuyachak. guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
girar, v. muyuna; kuyuchina. guacamayo, s. wakamayu.
glndula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin, guanta, s. lumucha.
chinkillis. guardar, v. wakaychina, allichina; en el
glteos, s. siki. seno: kinchullina; comida para llevar a la
gobernacin, acto de gobernar: v. pusha- casa: wanllana.
kuna. guardera, s. wawawasi.
gobernante, s. pushak, kamak. guatusa,s. punchana, siku.
gobernar, v. kamana, pushana. guerra, s. awka, awkanakuy.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishi- guerrero, s. awka, awkak.
lli, wayanay. gua, s. persona: pushak; de una planta o
goloso, hillu. del bejuco: anku.
golpear, v. makana, waktana. guiar, v. pushana.
golpearse, v. takarina. guineo, s. palanta.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta. guiar el ojo, v. sipuna.
gordo, -a, adj. wira. guin, s. (<*sillkuska), aspi.
gota, s. shutu, wiki. gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
gotear, v. shutuna. guzhan, s. kullan.

185
H
haba, variedad de, s. nuya. hender, v. chiktana, shallina.
haber, v. tiyana. hendido, adj. chiktashka, waka.
habitacin, s. pitita, killi. herida, s. chukri; adj. chukrishka.
habitar, v. kawsana, tiyana. herirse, v. chukrina.
hbitat, s. pachamama. hermana de hermana, s. aa; hermana
hbito, s. yachariy. de hermano, s. pani.
habituado, adj. yacharishka. hermano de hermano, s. wawki; her-
habituarse, v. yacharina. mano de hermana, s. turi.
habla, acto del habla, s. rimay. hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expre-
hablante, s. rimak. sin para describir lo hermoso: ananay, mu-
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin nanayay.
sentido: musparina, tapyana. hernia, s. pawacha.
hace mucho tiempo, adv. unay, awpa. herramienta (en general) s. llamkana-
hace poco, adv. akalla, kunanlla. kuna; de metal: hillay; para deshojar el maz:
hace tiempo, adv. sarun. mishun.
hace un momento, adv. kunanlla. hervir, v. timpuna.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shi- hervvoro, s. kiwamikuk.
nana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna.
para sembrar pltano, maz, frjol: tulana; el hierba, en general, s. kiwa; morada: sai;
amor: upina, yukuna, yumana. espinosa: putsu; aromtica del pramo:
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse sumpu; un tipo de hierba: mallik.
o malograrse los alimentos: hawriyana. hierro, s. killay, hillay.
hacha, s. (<*ayri). hgado, s. kipchan, yana shunku.
halar, v. aysana, chutana. higuern, s. ila.
halcn, s. waman. hija, s. ushushi; hija nica; murushka us-
hallar, v. tarina. hushi; expresin que indica hijita apreciada:
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener: payaku.
yarkay. hijo, s. churi; hijo nico, murushka churi.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka. hilado, adj. puchkashka.
hartar, v. amina. hilar, v. puchkana.
hartarse, v. saksana. hilera, s. wachu.
harto, det. achka, llashak, pachan. hilo, s. puchka.
hasta dnde?, preg. maykama?. hincharse, v. punkirina.
hastiar, v. amina. hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka;
he aqu, toma, exp. kayka. hoja de la caa del maz: sarapanka; hoja
hebra, s. puchka, kaytu. delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba
heces, s. isma. reseca convertible en polvo: was; hoja de
helada (fenmeno atmosfrico), s. kasa. papel: (<*patma), panka.
helar, caer la helada, v. kasana. holgazanear, v. killakuna, kaynana.
helecho, s. llashipa. hombre, adj. kari; hombre comn: <*hatun-
helicptero, s. antachikaru. runa.
hembra, adj. china; warmi. hombro, s. wamani, waman rikra.
186
HUNDIRSE

honda, objeto, s. waraka. huanaco, camlido andino, s. wanaku.


hondonada, adj. pukru. hueco, s. hutku.
hongo, s. kallampa, ala; de la piel: sisu. huella, s. (<*yupi); chaki kati.
honrar, v. yupaychana. hurfano (animal o persona), adj. mana
hora, s. <**muray. mamayuk, mana yayayuk; wakcha.
horcn, s. mantakakiru. huero, huevo, adj. huka.
horizontal, adv. sirik. huerta, -o, s. muya.
hormiga, s. aanku; comestible: ukuy; hueso, s. tullu; de jugar en los velorios:
conga: pushinshi, yuturi. wayru.
horqueta, s. mantakakiru, pallka. huevo, s. lulun.
hortalizas, s. yuyu. huir, v. mitikuna.
hospedar, v. minkachina. humanidad, s. runakay.
hospedarse, v. minkarina. humareda, s. kushni.
hospital, s. hampiwasi, hampina wasi. humear, v. kushnichina.
hotel, s. tampu. humedecerse, v. hukuna, sutukyana.
hoy, adv. kunan. hmedo, adj. huku.
hoya, adj. pukru. humita, s. (<*huminta).
hoyo, s. hutku. humo, s. kushni.
hoz, s. <*kuchuna, ichuna. humear, v. kushnichina.
huaino, s. wayu, waynu. hundirse, v. washaykuna.

187
I
idea, s. yuyay. inicio, adv. kallari.
idntico, adj. rikchak. inmediamente, adv. apash.
idioma, s. shimi. inmenso, adj. hatun, mayma.
idiota, adj. muspa, upa. inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi. insecto, s. apu, manchu, palamaku.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que inseminar, v. yayuna.
otra cosa: shina. inservible, adv. mana-alli, yanka.
igualar, v. allana, paktachina. inspido, adj. aminta, chamcha, chamuk,
igualmente, conj. shinallatak. hamlla.
iguana, s. hayampi. insistir, v. atina.
imagen, s. rikchak. instantnemente, adv. a, alla.
imbcil, adj. muspa. instrumento, s. hillay; para pedacear la
imitar, v. katina, rikchana. cabuya: wazik.
impar, det. chullanik, chulla. insultar, v. kamina, takurina, tushuna.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wi- inteligencia, s. yuyay.
rana. inteligente, adj. yuyaysapa.
importante, adj. hatun. inter, mon. naku-.
inadaptable (a las costumbres de un pue- interaccin, s. ruranakuy.
blo), adj. awka. intercambiar, v. rantinakuna.
inca, suprema autoridad en el Tawantin intercomunicacin, s. rimanakuy, willa-
suyu, s. inka. nakuy.
incendiar, v. rupachina. interior, adv. uku.
inclinado, adj. kinray, tsan. interrogativo, el que interroga, v. tapuk.
inclinar, v. kumuna. interrogar, v. tapuna.
indicacin, s. rikuchiy. intestinos, s. chunchulli; grueso: raku
indicar, v. rikuchina. chunchulli; delgado: au chunchulli.
ndice, dedo, s. tuksina ruka. introducir, v. satina.
indmito, adj. kita. inundarse, v. huntana, kuchayana, nu-
inepto (para la cacera o la pesca), adj. yuna.
awasi, chiki. intil, adj. hupi, mana-alli, yanka.
infectarse (las heridas), v. kiyayana. investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, tari-
inferior, adj. sullka. pana, lukllikirina.
inflamacin (por heridas, golpes, picadu- invierno, s. tamya pacha.
ras), s. inta. invisible, cosa, s. mana rikuypak, iu.
inflamarse, v. ruparina. invitar, v. kayana.
inflarse, v. punkina. invocar, v. maana.
informar, v. willana. inyectar, v. tuksina.
infortunio, adj. chiki. ir, v. rina; en aglomeracin: tallirina, wanku-
ingenuo, adj. muspa. rina; de cacera y pezca: mitayuna, purina; a
inhumar, v. pampana. buscar lea: yantana.
iniciar, v. kallarina. izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.

188
J
jabal, s. wankana. juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kama-
jardn, s. sisa pampa. chik.
jarra, s. shila. jugar (juegos de movimientos fsicos y de
jaspeado, adj. puzu. competencias), v. pukllana; juegos de azar o
jefe, s. apu, kuraka. de fortuna: chunkana.
jengibre, s. akirinri. jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fer-
jess, jesucristo, s. apunchik. mentado de caa de azcar: warapu.
jicama, tipo de tubrculo, s. hikama. juicio (inteligencia), s. yuyay.
jora, maz germinado utilizado en la prepa- juicioso, adj. yuyaysapa.
racin de la chicha, s. hura. julio, s. <**purun.
jorobado, adj. kumu. junio, s. <*inti.
joven, adj. ambos: mallta; varn: wayna; juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba:
mujer: pasa, kuytsa. kiwana.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero, junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla.
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros: jpiter, s. <**akapana.
wayru, pichka. justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak.
jueves, s. <**patma. juzgar, v. taripana.

189
L
laberinto, s. chinkana. kastilla shimi.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; lepo- lengeta, s. kallwa.
rino: waka, wantukshimi. lea, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi. inta; hacer lear: yantay.
labrar madera, v. llakllana. lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
lactar, v. chuchuna. letra, s. killka.
ladrar, v. awina, kaparina. levantamiento, s. hatariy.
ladrn, s. shuwa. levantar, v. hawayachina; con palanca:
lagaa, chukni. wankana.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun, levantarse, v. hatarina.
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu. ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha. hacer leyes: kamachiy.
lgrima, s. wiki. leyenda, s. awparimay.
lagrimear, v. wikiyana. liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
laguna, s. kucha, hita. chaknana.
lamentar, v. llakina. liblula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
lamentarse, v. akarina. liberar, v. kishpichina.
lamer, v. llawana. liberarse, v. kishpirina, kishpina.
lana, s. millma. librar, v. kishpichina.
langosta, s. chillik. libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
lanza, s. wachi. killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (?).
lanzar, v. shitana, chutana. lder, s. apu, pushak.
lpiz, s. killkana. liendre, s. chiya.
largo, adj. suni. ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lstima, s. llaki; expresin de lstima: ala- lila, adj. maywa.
lay, llakinayakta. limar, v. llampuna.
lastimarse, v. chukrina. lmitar, v. saywana.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; par- limn, s. ishnul.
tes del cuerpo u objetos: lmite, s. saywa.
mayllana; ropa: takshana. limpiar, v. pichana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla. limpio, adj. chuya, chuyaklla.
leche, s. uu. linaje, s. ayllu.
lechero, tipo de rbol, s. pinllu. linderar, v. saywana, kimina.
lechuza, s. chushik, pullukuku. lindero, s. saywa
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina. lindo, adj. kuyaylla, sumak
legislador, s. kamachik. lnea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
legislar, v. kamachina. sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lejano, adv. karu. lquido, s. yaku.
lejos, adv. karu. lirio, s. amankay.
lengua, rgano articulatorio, s. kallu. lisiar, v. kiwina.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua liso, adj. llampu, lluchka.
quichua: kichwa shimi; lengua castellana; lisonjero, adj. mishkishimi.
190
LUZ

liviano, adj. pankalla. lucma, tipo de fruta, s. lukma, rukma.


lobanillo, s. pukla. luego, conj. chaymanta, chay kipa, kipaman.
lobo, s. atuk. lugar, donde est algo: <*tiyaskan; lugar, re-
lbulo, parte inferior carnosa de la oreja: s. gin o parte: suyu; kuska; sagrado: pukara,
llutu. waka; lleno de maleza: wita; abandonado:
lodo, s. turu; hacerse lodo, v.: turuyana. purun.
loma, s. urku. lumbre, s. nina.
lomo, s. washa. luminoso, adj. hakan.
lora, -o, s. uritu, kayas, araw, tinkula, llikuy, luna, s. killa.
kalli kalli, shakalli, shakan. lunar, s. ana.
lucero, s. kuyllur. lunes, s. <**sullka.
lucirnaga, s. ninakuru, tillimpu. luz, s. achik.

191
LL
llama, camlido andino, s. llama un tipo de mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy;
llama: chantasu, llaminku. llevar en brazos: markay; llevar a la espalda:
llamar, v. kayana; expresin para llamar al apariy; llevar en las manos: markay; llevar en
ganado: kachi kachi; llamar la atencin en los hombros: rikray.
una conversacin: hay. llorar, v. wakana.
llanura, s. pampa. llover, v. tamyana, paramuna; en forma me-
llegar, v. chayamuna, paktamuna. nuda mientras hay sol: chirapana.
llenar, v. huntachina, paktachina. lloviznar, v. paramuna.
lleno, adj. hunta, huntashka. lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:

192
M
machacar, v. kawtayana, takana. mandar, v. kachana.
mchica, harina de cebada, s. machka. man, s. inchik, wachansu.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari. maniatar, v. watana.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco: manillas, s. makiwatana.
chawar kiru. mano, s. maki; dorso de la mano: maki
madre, s. mama. washa; palma de la mano: maki pampa;
madrecita, expresin cariosa para las cuenco de la mano: maki uku; parte central
mujeres adultas o jvenes: mamaku. de la mano: maki shunku.
madrina de bautizo, s. achikmama, mar- manosear, v. llamkana, hawina.
kakmama. manta, s. mantana; para cargar: aparina;
madrugada, adv. tutamanta. para cosechar el maz: halunzu.
madurar, v. (<*puquy), pukuna. manteca, s. wira.
madurarse, el choclo, v. kawllarina. maana, adv. kaya; la maana: tutamanta.
maestro, -a, s. yachachik. maqueo, s. yurimawas.
maguey, s. chawar. mar, s. mamakucha.
magullar, v. llakana. marcador, para escribir, s. killkana.
magullarse, v. rawmana. marchar, v. tatkina.
maz, s. sara; variedades: zhima, wantanku; marchitarse, v. ankuyana, urmarina, wa-
plagado: atupa; silvestre: atuk sara. urina.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostum- marearse, v. shinkana.
brado: paku; mal genio: millay; mal molido: marfil vegetal, s. yarina.
chamka. marido, s. kusa.
malestar, tener, v. champayana. mariposa, s. pillpintu, chapul.
maleta, s. kipi. marrano, s. kuchi.
maleza, s. sacha. marte, planeta, s. <**mullu.
malhumorado, de mal humor, adj. millay, martes, s. <**kulla.
warak warak. marzo, s. <*pawkar.
malhumorarse, v. millayana. ms, adv. ashtawan.
malograrse, no empollar los huevos, v. masa, hacer, v. chapuna.
hukana. mascar, v. kashtuna, mukuna.
mam, s. mama. mashua, s. mashuwa.
mamar, v. chuchuna. masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
mamfero, s. chuchuk. masticar y emitir sonidos los cerdos al
manantial, s. pukyu. comer: chakukina.
mancera, s. charina. mata, s. yura.
mancha, s. tilla, mapa. matar, v. wauchina.
manchado, adj. tilla, shuyushka. mate, s. mati, zampu.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna. matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
mancharse, v. karkayana, mapayana, sawarina.
wikiyana. matrimonio, s. sawari, sawariy.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o pao: matrona, s. mama; mamakuna.
mirka. mayo, s. <*aymuray.
193
MAYOR

mayor, adj. kurak, kuraka. mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wiraku-
mazamorra, s. api. cha, misti, mishu.
mazo, s. makana. metal, s. anta
mazorca (de gramneas y cereales), s. meter, v. satina.
kaspa. metro (medida), s. tatki.
mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina. mezclar, v. chakruna, chapuna.
mediano, -a (objetos, personas y anima- mezquinar, v. michana, mitsana.
les), adj. mallta, paktalla. mezquino, -a, adj. michak, mitsak.
medicina, s. hampi; especialidad: hampi- miedo, s. manchanayay; expresin de
yachay. miedo: alalay.
mdico, s. hampik; yachak. miel de abeja, s. chullumpi.
medida, s. tupu. mircoles, s. <**haway.
medio ambiente, s. pachamama. mierda, s. isma.
medio, det. chawpi. migaja, s. palik.
medio, el dedo, s. chawpi ruka. mil, num. waranka.
mediocre, adj. sacha. milenio, adv. warankawata.
medir, v. tupuna. militar, s. awka, awkak.
mdula, s. (<*chillina), chillona; utku; de milln, num. (<*hachuntinhachu, hachu-
vegetales: shunku. hachu).
mejorar, v. allichina, sumakyachina. mimar, v. kuyana.
melga, s. milka. mimbre, s. tiyamshi.
melloco, s. milluku. mina, s. charka, kuya.
memoria, s. yuyay. mineral, tipo de piedra, s. ara rumi.
mencionado, adj. nishka. minuto, s. <*hayri.
mencionar, v. nina. mirar, v. chapana, kawana, rikuna.
menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina. mirarnos, nos volveremos a encontrar,
menor, adj. sullka. exp. rikunakushun.
menos pensado, adv. haykamanta, kun- mirlo, s. suksu.
kaymanta. miserable, adj. michak, mitsak.
mensaje, s. willay. mismo, -a, adj. kikin.
mensajero, s. chaski. mitad, det. chawpi.
menstracin, s. <*yawarikuy, mapakuy; mocho, adj. putu.
yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera moco, s. kua, lumarisu.
menstruacin: <*kikuy. mocosos, expresin despectiva a los
menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa nios: isi.
unkuy. modificar, v. allichiy.
mentir, v. llullana. moho, s. allu.
mentira, s. llulla. mojado, adj. huku; semimojado: ankulla.
mentiroso, adj. llulla. mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina,
mentn, s. kakichu, sintu. sutukyana.
meique, dedo, s. sullka ruka. moler, v. kutana; grueso: chamkana.
mercurio, s. <**rimsi. molestar, v. kushparina, shillinkuna.
merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmi- molido, adj. kuta, kutashka; grueso:
kuna. chamka.
merienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy. molle, planta y frutos, s. mulli.
mermar, v. anchuchina. mollera, upu.
mes, s. killa. mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu,
mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara. machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-

194
MUY

pitsu. mucho, det. achka, llashak, may, yapa.


montaa, s. urku. mudo, adj. upa.
montar, v. sikana. muela, s. mamakiru.
monte, s. urku; monte y maleza: sacha. muerte, s. wauy.
morada, lugar donde se vive, s. tiyana, muerto, adj. waushka.
kawsana. mujer, s. warmi; noble, escogida en el
morado, adj. maywa, sai. tiempo del incario: palla; mujer mtica: mama
morder, v. kanina; hacer morder: kanichina. awaduna, chificha, mama hataba; lenta en el
morir, v. wauna, pitirina, tukurina. trabajo: zanzan.
morirse de iras, v. waurina. mujercita, expresin cariosa para las
morocho, s. muruchu. adultas: mamaku.
mortecina, adj. ismushka, waushka. muletilla en el habla, exp. imashnaray,
mosca, -o, s. chuspi, hikias; kurumama. imashti.
mosquearse, v. intuna. multiplicar, v. mirachina.
mostrar, v. rikuchina. multiplicarse, v. mirana.
mote, maz o choclo cocido, s. muti. mundo, s. pacha.
moteado, adj. luyu luyu. mueca, -o, s. llullawawa; sayti (?).
moverse, v. kuyuna; en vaivn: kawirina. murcilago, s. mashu, chimpilaku.
movilizar, v. kuyuchina. muro, s. pirka.
mozuela, adj. pasa, kuytsa. muslo, s. raku chanka, mama chanka.
muchacha, adj. kuytsa, pasa. mutilar, v. kulluna.
muchacho, adj. wamra. muy, adv. may, yapa, ancha.

195
N
nacer, v. wacharina, pakarina. no es cier to?, adv. manachu?.
nacido, en algn lugar, adj. wacharishka. no, adv. ama, mana.
nacin, s. llakta, mamallakta. noble, adj. kapak.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllu- noche, s. tuta.
suyu. no friegues, expresin: ampuku.
nada, det. mana-ima. nogal, s. tukti.
nadar, v. waytana, wampuna. nombre, s. shuti.
nadie, det. manapi, manapipash. norte (regin), s. chinchay; punto cardinal:
nalga, s. siki. uraysuyu.
nalgadas, dar, v. kullpina. nosotros, pron. ukanchik.
naranja, s. laranka, laranha, chilina. novecientos, num. iskun pachak, iskun
nariz, s. sinka. patsak.
narrador de cuentos, s. hawarikuk. noventa, num. iskun chunka.
narrar (cuentos, fbulas), v. hawarikuy. novia, s. sawarina kuytsa.
naturaleza, s. pacha, pachamama. noviembre, s. <**ayar.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana. novio, s. sawarina wamra.
navegante, s. wampuk. nube, s. puyu.
navegar, v. wampuna. nublado, adj. puyu puyu, puyushka.
neblina, s. puyu. nublarse, v. puyuna.
necio, adj. atupa. nuca, s. washa kunka.
negro, color, adj. yana. ncleo, s. shunku.
neptuno, s. <**turumanya. nudo, s. kipu, muku, sutu.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka. nuera, s. kachun.
nevar, v. rasuna. nuestro seor, s. (Jesucristo) s. Apunchik.
ni dios lo quiera, adv. amallatak. nuevamente, adv. kutin.
nido, s. kisha, kuzha, putsa. nueve mil, num. iskun waranka.
niebla, s. puyu. nueve, num. iskun.
nieve, s. rasu. nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mus-
nigua, s. iu, piki. huk, wamak.
nia de los ojos, s. pichiw. numerado, adj. yupashka.
nio, s. wawa, uchilla; que sigue a sus pa- numerar, s. yupana.
dres: chupa. nmero, s. yupay.
nivelar, v. allana. nutria, s. pisha; yaku ukucha.

196
O
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro: olvidar, v. kunkana.
puru; hacer objetos de barro: v. awana. olvido, s. kunkay.
obsequiar, v. kamarina, kuyana. ombligo, s. pupu.
observar, v. rikuna, chapana. omnvoro, adj. tukuymikuk.
obstaculizar, v. harkana. omplato, s. karmin.
obstculo, s. harka. oprimir, v. itina.
oca, s. uka. ordenar, poner en orden, en buena dispo-
occidente, s. inti yaykuna. sicin, v. (<*hichyay), hichyana.
ocano, s. mama kucha; ocano pacfico: ordear, v. chawana, kapina.
<*wirakuchap kutimunkan. oreja, s. rinri, rinri kara.
ochenta, num. pusak chunka. orientacin, s. rikuchiy.
ocho cientos, num. pusak pachak. oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; re-
ocho mil, num. pusak waranka. gin: anti suyu.
ocho, num. pusak. origen, s. sapi.
ocioso, adj. (<*qilla), killa. orilla, s. manya.
octubre, s. <*yaku. orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ocultar, v. killpana, pakana. ortiga, s. chini.
odiar, v. chiknina. ortigar, v. chinina.
oeste, s. inti yaykuna. orzuelo, s. itsipu.
ofrecer, v. kuna. oscilar, v. walinyana.
odo, s. rinri hutku. oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oido, adj. uyashka, uyarishka. oso, s. ukumari.
oir, v. uyana. otoo, s. wayra pacha.
ojo, s. awi; cerrar los ojos: v. itsipuy. otra vez, adv. kutin.
oler, v. ashnana, mutkina. oveja, s. llama.
olfato, s. mutki. ovillar, v. kururuna.
olla, s. manka. ovillo, s. kururu.
oloroso, adj. ashnak. oxidarse, v. wakarina.
olvidado, adj. kunkashka. oyente, s. uyak.

197
P
pacfico, adj. kasilla; ocano pacfico: <*wi- papel, s. (<*patara); panka.
rakuchap kutimunkan. papirotear, v. tinkana.
padre, s. yaya. paquete, s. apay; atado en hojas: maytu.
padrino de bautizo, s. markakyaya, par, adv. ishkantin, yanantin.
achikyaya. pramo, s. puna, sallka.
pgina, s. (<*patara), patara, panka. parar, v. shayarina.
paico, yerba medicinal, s. payku. pararse, v. hatarina, shayana.
pas, s. llakta, mamallakta. parecerse, v. rikchana.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri, parecido, -a, adv. rikchaklla, shina.
lisan. pared, s. pirka; de una casa abandonada:
pjaro (varidedades), s. munchi, chaawi, yata.
chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, ku- pareja, adv. ishkantin, yanantin.
llishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta, pariente, s. ayllu.
manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu, parir, v. wachana.
tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik, prpado, s. awi kara.
tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta. parque, s. sisa pampa.
pala, tipo de, s. wallmu. parroquia, s. kitilli (?).
palanca, s. tula, wanka. parte alta de la casa, cuesta, pared o
palla, tipo de rondador, s. palla. pea, adv. hanak pata.
palma de la mano, s. maki pampa. parte, s. rakiy.
palmadas, dar, v. kuyachina. partido (poltico), s. (<*suyuchakuska); par-
palmera (variedades), s. chilli, chincha, tido o semi, medio: chikta.
chinku, kuya, lukata, murito, shapaka, partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en
shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina. la mitad: chawpina, patmana.
palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru), pasado, adj. yallishka; pasado maana:
kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes mincha; tiempo pasado: sarun pacha, awpa
de casas, corrales y cercas: chaklla. pacha, unay pacha, wayma pacha.
palpar, v. llamkana, hawina. pasar, v. yallina.
paludismo, s. chukchu-unkuy. pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina.
pan, s. tanta. pasear, v. puriykachana.
pncreas, s. iducha; kantsapata. paso, s. tatki; dar pasos el nio: tatkiy.
pantaln, s. wara; poner pantalones: wara- paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi.
chikuy; ponerse pantalones: warallikuy. pastar, v. michina.
pantano, s. guzu, kuzu. pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: mi-
pantorilla, s. chakichichu. china.
panza, s. (<*uspun), pusun. pastor, -a, s. michik.
paal, s. llachapa, pintu, akawara. pastorear, v. michina.
pao (manchas del rostro), s. mirka. pata, cosas o animales, s. chaki.
papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidra- patalear, v. kushparina.
tada: chunu, chuu, muray; pelada y amari- patata, s. papa.
llenta: akma. patear, v. haytana.
pap, s. yaya. patio, s. kancha.
198
PIEZA

pato, variedad de, s. kulta. perder, v. chinkana; el conocimiento: may-


patria, s. <*pakarishka llakta; llakta, mama- zana, yuyaychinkana.
llakta. perderse, v. chinkarina.
patrono, s. llamkayyuk. perdiz, s. yutu, tukilu.
pausa, s. samay. perdn?, interj. haw?.
pava, -o, s. akankaw, muntiti, pawshi. perdonar, v. kishpichina.
peca, s. mirka. perezoso, adj. killasapa, sampa.
pecado, s. hucha. perico ligero, s. intillama.
pecador, s. huchallik. perico, tipo de pjaro, s. chuki, ichu, wichu.
pecar, v. huchallina. perodo, s. mita.
pecho, s. kasku. permitir, v. kacharina.
pedacear, v. pakina, takana; la ropa: chall- pero, conj. shinallatak, shinapash.
china; la cabuya fresca: wazikina. perro, s. allku; expresin para los perros ca-
pedazo, s. paki, rakiy. zadores que siguen el rastro de personas o
pedir, v. maana; ayuda a otro: minkana; la animales: tiw tiw tiw.
mano de la novia por segunda vez: paktana. perseguir, v. katiykachana.
pedo, s. supi. persona, s. runa; inadaptable a las costum-
peer, v. supina. bres de un pueblo: awka.
pegar (golpear), v. makana, waktana; con pesadillas, s. <* llapik; tener pesadillas, v.
substancias adherentes: llutana. llapitukuna; nuspana.
peinar, v. akchana. pesado, adj. llashak, llashashka.
peine, s. akcha. pesar en balanza, v. llashana.
peinilla, s. akcha. pescado, s., adj. challwa.
pelar, v. lluchuna, llushtina; con los dientes: pescar, v. challwana; buscando debajo de
kaskana. las piedras: kantina.
pelea, s. makanakuy; pelea ritual: tinkuy, pestaar, v. kimllana, pimpirana, sipuna.
pukara. pestaas, s. kichipra, llipinshi.
pelear, v. makanakuna; las mujeres: ala- petrificarse, v. rumiyana.
pana. petrleo, s. punkara, allpawira.
pellejo, s. kara. pez (variedad), s. challwa, chinlus, chuti, ka-
pellizcar, v. tispina, tsitsikina. lamatu, kiruyuk, kururu, lupi, paku, paychi, pi-
pelo, s. akcha. ruru, sichi, siklli, shikitu, tanla, tuksik, tunsa,
pelota, rumpa. wal, yaku-aycha, yawisun, yayu.
pelusa, s. akwas. pezn, s. chuchu awi, chuchu muyu.
pena, s. llaki, llakikuy. pezua, s. sillu.
penco, s. chawar. picadura, adj. kanishka; que deja el gu-
pender, estar colgado, v. wayunkana, sano: chay chay.
wayurina, warkurina. picante, adj. hayak.
pene, s. ullu. picar, dar comezn, v. shikshina; los insec-
pensamiento, s. yuyay. tos: kanina.
pensante, adj. yuyak, yuyayyuk, shunkuyuk. pcaro, adj. challi.
pensar, v. yuyana. pico (de ave), s. tapsa; shimi.
pensativo, adj. yuyarikuk; estar pensativo, pie, s. chaki.
v. yuyarina. piedra, rumi; piedra preciosa: <* umia; pie-
pea, s. kaka. dra pequea: sharu, zharu.
pepa, s. muyu, ruru. piel, s. kara.
pequeo, adj. uchilla, wawa; chusu, hamchi, pierna, s. chanka; chuscha.
utu. pieza, musical: s. taki.
199
PINCEL

pincel, s. tullpuk-kaspi. polica, s. chapak.


pinchar, v. tuksina. polilla, s. susu.
pingullo, tipo de flauta, s. pinkullu. polinizar, v. yayuna.
pintar con colores, v. (<*llimpiy), llimpina, pollo, s. chuchi, chiwchi.
hawina, llunchina; pintar con pintura una polvo, s. allpa.
casa u otro objeto: tullpuna. ponderarse, v. chakchuna.
pintn, adj. ankas. pondo, s. puntu.
pintor, de artes plsticas, adj. (<*llim- poner, v. churana; una cosa sobre otra: pall-
pik), shuyuk, hawik. tay; huevos las aves o peces: wachana; boca
pintura del dibujante o artista, s. (<*llimpi- abajo: tikrachina; poner algo en el seno: kin-
nakuna); para teir: (<*tullpuna), tullpu. chullina; poner cubierta a la casa: awana.
pia, s. chiwilla. ponerse de pie, v. shayarina, hatarina.
piojo, s. usa, pikli, pilis. por dnde?, preg. maytatak?.
piola, s. kawchu. por ello, conj. chayrayku.
piraa, s. paa. por eso, conj. chaymanta, chayrayku.
pisada, s. (<*yupi), chaki kati. por qu?, preg. imamantatak?.
pisar, v. saruna, haytana. por supuesto, adv. shinami, shinayka, shi-
piso, s. pata. naykuti.
pizarrn, s. killkanapirka. porfiar, v. atina.
placenta, s. wawamama. posada, s. tampu.
plaga de plantas, s. lancha. potrero, s. muya.
planeta, s. <**rumpu. pozo, s. pukyu.
planicie, s. pampa. precepto, s. (<*kamachikuska).
planta del pie, s. chaki pampa, chaki uku. precio, s. chanin.
planta, general, s. yura, mallki; (varieda- precioso, adj. sumak.
des): chill chill, chullku, illimpu, iil, lalu, mun- predecesor, s. awpak.
chi, utu, pitsik, purun, tsimpiyu, tsintsimpu, preguntar, v. tapuna.
tsinzu, tiyatina, ushun, wala, wamintsi, wa- prendedor, s. tupu.
ranku; planta seca del maz: challa, kallcha. preada, adj. chichu.
plata, mineral, s. kullki. prearse, v. chichuyana.
pltano, s. palanta; maqueo: yurimawas. preparar, v. allichina; la chicha: aswana; la
plato, s. mulu, puku. tierra para la siembra: chakrana.
plaza, s. kancha, pata, pampa; plaza de en- presentador, v. riksichik, rikuchik.
tretenimientos, en el Cuzco antiguo: (<*kussi presentar, v. riksichina, rikuchina.
pata); kushipata. presentarse, v. rikurina.
plegar, v. patarina. presente, adv. kunan; tiempo presente:
plomo, s. titi. kunan pacha.
pluma, s. patpa. presidente, s. pushak.
plutn, planeta, s. <**riti. presionar, v. atina; algo: itina.
poblar, v. llaktana. prestar, v. maachina.
pobre, adj. wakcha, tsunzu. pretrito, adv. awpa pacha, sarun pacha.
poco a poco, adv. allimanta. pretina, especie de, s. watu.
poco, det. asha, ansa, aslla, pishi. prevalecer, v. atina.
poder, v. atipana, atina, ushana. prever, v. musyana.
podrido, adj. ismu, ismushka, misha. primavera, s. pawkar waray, sisa pacha.
podrirse, v. ismuna. primero, adv. awpak, shukniki; hijo,-a pri-
poesa, s. arawiku, harawi. meros: awi.
poeta, adj. arawikuk. princesa, s. usta.

200
PUS

principal, adj. hatun, kuraka, kapak. puesto, s. kuska.


prncipe, adj. awki. pujar, v. hipana.
principiar, v. kallarina. pulga, s. piki.
principio, s. sapi; adv. kallari. pulgar, dedo: s. mama ruka.
prisin, s. wataywasi. pulir, v. llampuna.
probar, v. kamana, mallina. pulmn, s. (<*surqan), surkan; paruk, yurak
problema o contratiempo, s. llaki. shunku.
producto ptimo, adj. wanlla; productos pulque, de cabuya: s. chawarmishki, mishki.
o granos que se quedan despus de la co- pulsera, s. makiwatana.
secha: challa, chukchi. pulverizado, adj. utu, kutashka, kuta.
profesor, -a, s. yachachik. pulverizar, v. utuna.
pronto, adv. utka, hayka. puma, felino americano, s. puma.
propagacin, s. miray. pumamaki, tipo de rbol, s. pumamaki.
propio (de suyo), adj. kikin. punta, adj. awchi.
provincia, s. marka. punto, s. iu.
provocar, hacer antojar, v. munachina. punzar, v. tuksina, tulana.
pueblo, s. llakta. puado, det. lutsu, tsutsuk.
puente, s. chaka. puo cerrado, s. <*chuqmi; chukmi.
puerco, -a, s. kuchi. pupitre, s. (<*chakiqiru), pataku.
puerta, s. punku. pus, s. kiya.

201
Q
qu dijo?, interj. haw?. quieto, adj. kasilla.
qu cosa?. pron. ima. quilico, variedad de ave, s. killiku.
quebrada (depresin geogrfica), s. wayku. quinientos, num. pichka pachak, pichka
quebrado, adj. paki, pakishka; fraccin en patsak.
matemticas: paki. quinoa, s. kinuwa.
quebrar, v. pakina. quipa, instrumento musical, s. kipa.
quemado por el sol, adj. ruparishka, quipo, nudos del registro y administracin
kazuk, kazukyashka, muzuklla. incsica, s. kipu.
quemar, v. rupachina. quipocamayoc, s. kipukamayuk.
quemarse, v. ruparina. quishuar, s. kishwar.
querer, v. munana, llakina. quitar, v. anchuchina, kichuna.
quichua, adj. kichwa. quitarse, v. anchurina.
quin?, pron. pi?. quiz, quizs, adv. icha, ichapash.

202
R
rabo, s. chupa. recuerdo, s. yuyariy.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika. red, s. llika, linchi; pequea para pescar:
raz, s. sapi. wishinka.
rajar, v. chiktana, shallina. redondo, macizo esfrico, adj. (<*rumpu);
rallar, v. shikina. rumpa.
rama, s. mallki. refajo, s. ukunchina.
rpidamente, adv. apash, utkalla. refinar, v. utuna.
rapidsimo, adv. ninantak. reforzar, v. kimina.
rpido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rpido regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
de cocinarse o de madurarse: chawcha. regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka. hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
raqutico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu. kuyachiy.
rascar, v. aspina. regaar, v. piachina.
rasgar, v. llikina, challchina. regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shi-
raspadura (dulce), s. mishki. wana, tallina; agua de regado: parkuna.
raspar, v. aspina. regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
rastro, s. chaki kati. regin, s. suyu; regin oriental: anti suyu;
ratn, s. ukucha. regin occidental: kunti suyu; regin del
raya, s. aspi. norte: chinchay suyu; regin del sur: kullay
razonamiento, s. hamutana, yuyana. suyu; regin de la sierra: puna suyu; regin
realizar, v. rurana, llamkana. de la costa o clida: yunka suyu.
reanimarse, v. alliyana, kariyana. regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
rebasar, v. hichana. reglamento, s. kamachiy.
rebozo (matrimonial), s. lliklla. regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
recelo, s. pinkay. lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.
rechoncho, adj. kurpa. reina soltera, s. usta; reina casada:
recibir, v. chaskina, hapina. (<*quya, kuya.
recin, adv. akalla, kunanlla. reir, v. asina.
recio, adj. sinchi. relaciones sexuales, (tener), v. yukuna,
recipiente, s. de la cscara del coco: pill- yumana.
chi; grande de mate: ankara; hecho del tron- relampaguear, v. llipyana.
co de cabuya: puntulunku. rellenar, v. awinchina, huntachina.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti. reloj, s. (<*pacha-unanchanqa).
reclamar, con enojo, v. piana. remanso, s. tuyaka, walun,
recoger, v. tantana; recoger granos: pa- rematar, v. alapana.
llana; los primeros frutos de la sementera: remedio, s. hampi.
chakrana; los residuos de cosechas: challina, remellar, v. llakana.
chukchina. remellarse, v. rawmana.
recolectar, v. tantachina. remendar, v. llachapana, chupana, lampana.
recordar, v. yuyarina. remiendo, s. llachapa.
recto (hacia una direccin), adj. tsiklla. remo, s. kawina, tawna, wanka.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu. remojarse, v. nuyuna.
203
REMOLINO

remolino, de viento: s. akapana; de agua: la hacienda: wasipunku.


muyuna. retirar, v. anchuchina, suchuchina.
remorderse, tener remordimiento, v. nana- retirarse, v. anchurina.
rina. retoar, v. wiana.
remoto, pasado, adv. awpa, unay, sarun. retoo, s. llulluk.
renacuajo, s. chimpaluk, putukulu, willi retornar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
willi. retrasarse, v. kipayana.
rendir cuentas, v. chimpapurachina. retrato, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
repartidor de comida y bebida en las fies- reunin, s. tantanakuy.
tas, s. awlakanu. reunir, v. tantachina.
repartir (alimentos, objetos), v. rakina. reventar, v. tukyana.
reprender, v. piachina. reventarse, v. tukyarina, chulakyarina.
reproducin, s. mirana, muruna. revolcarse, v. sinkuna, kawirina.
reproducir, v. mirana, muruna. rezar, v. maana.
reproductor, s. mirak, muruk. rincn, s. kuchu.
repugnar, v. millana. rin, s. rurun.
resbalar, v. lluchkana. ro, s. mayu, hatun yaku.
resbalarse, v. llushpina. ripio, s. sharu, zharu.
resbaloso, adj. lluchka. robar, v. shuwana.
resembrar, v. awinchina, katichina. robusto, adj. sinchi.
resentirse, v. impayarina, nanakyana. roca, wanka, rumi.
reserva de alimentos que se lleva a la roco, s. shulla; caer el roco: v. shullana,
casa, adj. wanlla. sarpana.
residuo, s. hamchi, kupa, uku; de la chi- rodar, v. sinkuna.
cha: tikti; de hierba o de paja que dejan los rodilla, s. kunkuri.
animales luego de alimentarse: punzu; resi- roer, v . kaskana.
duo matemtico: puchu. rogar, v. maana.
resistencia que pone la persona al ser ha- rojo, adj. puka.
lada, s. zinzin. romper, v. llikina, pakina; en pedazos pe-
resistente, adj. sinchi, taylla. queos: pitina.
respetar, v. muchana. roncar, v. harnina.
respiracin, s. samakuy. roncha, s. pukla, sisu.
resplandecer, v. llipyana, palanina. ropa, s. churana, churarina; sucia: waluk.
resplandeciente, adj. hakan, palanikuk. rosca, adj. churu.
responder, v. kutichina, tikrachina, rantipana. rostro, s. uya; awi.
resquebrajar, v. chiktana, chillpina. rtula, s. piruru.
resquebrajarse, v. chiktarina, chillpirina, rotura, s. paki.
rakrayana; la piel: paspayana. rozar, v. waktana.
resta, s. anchuchiy. rozarse, v. takarina.
restar, v. anchuchina. rub, s. <*puka umia.
resto, s. puchu. rubor, s. pinkay.
retazo (tela, madera, hierba), s. puchu; de ruborizarse, v. pinkarina.
tierra que tenan los kichwas por trabajar en rstico, adj. purun.

204
S
sbado, s. (<**tinki). nawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, pi-
saber, v. yachana; saber a: yachina. ripiri, tullumpa.
sabidura, s. yachay. saquillo, s. tulu.
sabio, s. amawta, yachak. sarampin, s. muru-unkuy.
sabor, s. yachik. sarna, s. shikshi, isi, akwas.
saborear, v. kamana, mallina. satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka.
sabrosa, -o, adj. (<*uku), chawcha, mishki. saturno, s. <**chimpu.
sacapuntas, s. awchichina. sauce, s. wayaw.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos savia (de las plantas), s. llawsa.
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina. saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: ana-
sacerdote (principal del incario), s. umu; kullikuy, aksullikuy.
kushipata. secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina.
saciado, adj. hunta, saksashka. secarse, v. ankuyana, chakirina, waurina.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el sediento estar, v. upyanayana.
ave: patpana. seducir, v. kuyachina.
sacudir, v. chaspina, chawsirina. segar, v. pitina, ichuna.
saeta, s. wachi. seguidamente, adv. kipa, kipalla.
safar, v. kacharina. seguir, v. katina; hacer seguir: katichina.
sano, s. lumukuchi. segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o es-
sal, s. kachi. pacio: ishkayniki.
sala, s. <*pitita. seis, num. sukta.
salamanquesa, s. watawata. seis cientos, num. sukta pachak, sukta
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana. patsak.
saliva, tuka. seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka.
salivar, v. tukana. seleccionar, v. akllana.
saltamontes, s. chipu, hiki. selva, s. sacha.
saltar, v. kushpana. semana, s. <**sillkukis.
salud (de bienestar), s. allikay. sembrado, adj. tarpushka.
saludar, v. napaykuna. sembrador, s. tarpuk.
salvaje, adj. sacha, awka. sembrar, s. tarpuna.
salvar, v. kishpichina. semejante, adv. shina.
salvarse, v. kishpirina. semejanza, s. rikchak.
sambo, s. sampu, zampu, kitu. sementera, s. chakra, tarpushka allpa.
sanarse, v. alliyana, hampirina. semilla, s. muyu; cada en las sementeras:
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna. chas.
sandalia, s. ushuta. sendero, s. an.
sango, tipo de pan, s. sanku. seno, s. chuchu.
sangorache, s. ataku. sentar a los nios, v. chachichina.
sangre, s. yawar. sentarse, v. tiyarina; sentarse los nios:
sanguijuela, s. mapamari. chachina.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu. sealar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku- seor, s. yaya, hachi.
205
SEORA

seora, s. mama. hamlla.


seorita, adj. pasa, kuytsa; expresin cari- sin motivo, adv. yankamanta.
osa dirigida a las seoritas: mamaku, payaku. sinuosidad, adj. kinku.
separar, v. chikanyachina, karuyachina. sirviente, adj. yana, yanapak.
septentrin, s. uraysuyu. sistema, s. llika; sistema solar: intipa ayllu.
septiembre, s. <*kuya. sitio o lugar, s. <*tiyaskan; ceremonial:
ser capaz de, v. atipana, ushana. pukara, waka.
ser humano (hombre y mujer), s. runa. soasar, v. ayampakuna.
ser, s. kak, vivo: kak, kawsak; ser fants- sobar, v. kakuna.
tico: atsinku, chificha, chusulunku, chuyan, soberano, s. apu, kapak.
ishkay umayuk waksa, sacharuna, supay, sobra, s. puchu, sikiyashka.
uchutikan, walampariw, mama awaduna, sobrar, v. puchuna.
mama hataba. sobrepasar, v. yallina.
ser, v. kana. sobresalir, v. yallina, atina.
sereno, adj. kasilla. sobrio, adj. mayllik.
serpiente, s. amaru, machakuy, mutulu, sociable, adj. maylla.
pushllu, shinshin. socorrer, v. yanapana.
serrano, persona de la sierra, adj. sallka soga, s. waska; soga delgada o soguilla:
runa. kawchu; hacer sogas: kawchuy.
servidor, adj. yana, yanapak; el que sirve sol, s. inti; salir el sol: intiyay.
las comidas en las fiestas: rakik, awalahanu. soldado, s. awka, awkak.
servir, v. yanapana; servir alimentos: karana. solear (el sol), v. intina.
sesenta, num. sukta chunka. solearse, v. mashana.
sesenta mil, num. sukta waranka. solicitado, adj. maashka.
seso, s. utku.
solicitar, v. maana.
seta, s. kallampa.
slido, adj. sinchi, kaspiyashka, rumiyashka.
setecientos, num. kanchis pachak, kan-
solista, det. sapalla, shuklla.
chis patsak.
solitario, pjaro, s. chiwillu.
setenta, num. kanchis chunka.
sollozar, v. hikina, hikiyana.
setenta mil, num. kanchis waranka.
solo, adj. sapalla.
si, adv. ari.
soltar, v. kacharina.
siega, tiempo de, s. kallchay pacha.
sombra, s. llantu.
siembra, s. tarpuy.
sombrero, s. muchiku.
siempre, adv. wiay, wiaypak, tukuy
sombrilla, s. <*achiwa.
pacha.
sonar, v. <*unyay, rukyay), unyana, rukyana.
sien, s. <*wauna.
soador, s. muskuk.
sierra, s. puna, sallka.
soar, v. muskuna.
siete mil, num. kanchis waranka.
sopa, s. api.
siete, num. kanchis.
soplar, v. pukuna; el espanto: tukana.
siglo, adv. pachak-wata.
soplo de curacin, s. pukuy.
sigse, s. siksik.
sordo, adj. rinri-illak, uparinri.
silbar, v. hukipuna.
sorpresivamente, adv. haykamanta, kun-
silenciarse, v. upallayana, chunyana.
kaymanta, zas.
silenciosamente, adv. upalla, chulunlla.
sortija, s. shiwi.
silla, s. tiyarina.
sosegar, v. kasiyachina.
silvestre, adj. allpa, aya, purun, sacha, mapa.
soso, adj. chamuk, chamcha, uku.
similar, adv. shina.
sostener, v. charina; lo que est por
sin gracia, adj. aminta, chamcha, chamuk,
caerse: kimina.
206
SUSTO

soto, s. sutu. brazos: ukllana.


suave, adj. kapya, utu, api. suma, s. yapay.
suavecito, adv. hawalla, amuklla, apilla. sumar, v. yapana.
suavizar, v. utuna, apiyachina, amukya- sumergirse, v. washaykuna.
china. superficial, adv. hawalla.
suavizarse, v. apiyana, kapyana, llampuna. superficialmente, adv. hawalla, hawalla.
subir, v. sikana, wichayana; los precios o superior, adj. kurak; parte, adv. hanak.
costos: wichayana. supervisar, v. tukuyrikuna.
sbitamente, adv. haykamanta, kunkay- supervisor, s. tukuyrikuk.
manta; zas. suplicar, v. maana.
succionar, v. chumkana, tsumkana. suponer, v. (<*watuy), watuna, waturina;
suceder, v. tukuna. yuyana.
sucio, adj. mapa, karka, tiklla. sur, (punto cardinal), s. hanansuyu; kullay
sudar, v. humpina. suyu.
sudor, s. humpi. surcar, v. wachuna, rawana.
suelo, s. pampa. surco, s. wachu, rawa; surcos muy apega-
sueo de dormir, s. puuy; sueo de soar: dos: wala.
muskuy. suro, variedad de carrizo, s. suru.
sufrimiento, s. llaki. sustantivo, s. shuti.
sufrir, v. llakina. susto, s. manchay; que produce susto:
sujetar, con las manos, v. charina; sujetar manchanayay; expresin de susto: mama-
con las piernas: chankana; sujetar con los llaw, yayawalla.

207
T
tabaco, s. sayri. alalay, mamallaw.
taita, s. yaya. templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
talar, v. kuchuna, waktana. tender, v. mantana.
talega, s. wayaka. tener o sostener, v. charina; tener pena:
talismn, s. para el amor: wakanki; el maz llakina; tener relaciones sexuales: upina, yu-
de granos bicolor que se hallan durante la mana, yukuna.
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la terminado, adj. pakta; tukurishka.
pesca: piripiri. terminar, v. tukuchina.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maz seco: terminarse, v. paktarina; tukurina.
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin fru- terremoto, s. allpa chukchuy.
tos: watu; tallo del racimo, extrado los fru- terreno, s. allpa; duro, estril, erosionado:
tos: chitus. killin; pisoteado de animales: yata; terreno
taln, s. tayku. baldo: purun.
tambalear, v. sinkuna. terrn, s. kurpa; terrn de csped: champa.
tambor, s. wankar; pequeo: tuntulli. testculo, s. lulun.
tamo, s. tamu. testimoniar, v. iina.
tantear, v. llamkana, hawina. teta, s. chuchu.
tapa, s. killpana. tibio, adj. inlli, kunuklla.
tapar, v. killpana. tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana. pacha; tiempo pasado: awpa pacha, sarun
tarde, la, adv. chishi. pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.
tarea, s. ruray. tienda, s. katuwasi.
tartamudear, v. aklluna. tierno, adj. llullu.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa. tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpa-
Tawantin suyu, las cuatro regiones del mama.
rea inca, s. Tawantin suyu. tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
taxo, s. kullan, gulln, taksu. tiesto, s. kallana.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata. tigre, s. uturunku.
techar, v. katana. tinaja, s. mawma.
teja, s. sau. tiniebla, adj. amsa, llantu.
tejer, v. awana. tintura, s. tullpu.
tejido rstico, comn: awashka; tejido fino: to, s. hachi.
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san. tipina, objeto para deshojar el maz durante
tejn, mashu, wachi. la cosecha, s. tipina.
tela, s. pintu. tirar, v. shitana.
telar, s. awanakaspi. tiritar, por escalofros, v. chukchuna.
telaraa, s. (<*urup llikan), urupa llika. tiza, s. aspina, aspik.
temtico, adj. paku. tiznarse, v. kushniyana.
temblar, v. chukchuna. tizn, s. inta.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy. tocar, algn instrumento musical: takina;
temer, tener miedo, v. manchana. tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llam-
temor, s. manchay; expresin de temor: kana, hawina.
208
TUTUMA

tocte, s. tukti. trapo(s), s. llachapa.


todava no, adv. manarak. trasladar, v. ashtana.
todava, adv. amarak; chayrak. trasnocharse, v. pakarina.
todo (s), det. tukuy, llampu. traspasado maana, adv. kaya mincha.
toma, he aqu, exp. kayka. trasquilar, v. rutuna.
tomar lquidos, v. upyana; algo con las travieso, adj. sayti, shillinkuk.
manos: hapina. treinta, num. kimsa chunka.
tonga, s. kukayu, kukawi. tren, s. <**antatatis, antakuru.
tontear, v. muspana. trenza, s. (<*simpa); chimpa.
tonto, adj. muspa, upa. trenzar, v. (<*simpay); chimpana.
torcer, v. kawchuna; torcer lana o hilo: kaw- tres cientos, num. kimsa pachak, kimsa
puna. patsak.
torcerse, v. wistuna; dislocarse: kiwina. tres mil, num. kimsa waranka.
torcido, adj. wistu, winku. tres, num. kimsa.
torpe, adj. muspa, upa. trigo, s. triku, waa.
tortero para hilar, s. piruru. tripa(s), s. chunchulli.
trtola, s. urpi, tukurpilla. triste, adj. kuyaylla, llakilla.
tortuga, s. acutica: charapa; terrestre, s. triturado, adj. chamka, chamkashka.
mutilun, tsawata; anfibio: yawati. triturar, v. chamkana.
tos, s. uhu. troje, s. (<*taqi), taki.
tosco, adj. paza, sakra, tsaka. trompa, s. sinka.
toser, v. uhuna. trompetero, ave, s. yakami.
tostado, s. kamcha. trompo, s. piruru, kushpi.
tostar, v. kamchana. tronco, s. kullu, pulla, putu.
totalidad, adv. tukuylla, llampu. tropezar, v. itkana.
trabajador, s. llamkak. tropezarse, v. itkarina.
trabajar, v. rurana, llamkana. trotar, v. kallpana.
trabajo, s. llamkay, ruray; comunal, colec- trozar, v. llakana, kiwina.
tivo: minka; familiar: ayiy; trabajo recproco: trueno, onom. kulun, tulun.
makipura, rantimpa. t, pron. kan.
traducir, v. tikrachina. tubrculo, s. <**allpapimuruk; tipo de tu-
traer, v. apamuna, pushamuna; traer algo brculo: papa, rakacha, apichu, iwa.
en la boca: amullimuna. tubo, s. tutu.
tragar, v. millpuna. tucn, s. kawpi, tumpiki.
trampa, s. tuklla, hapina, panwa, tikta. tullido, adj. suchu.
tranquilizar, v. kasiyachina. tumba, s.- aya-utku; antigua: waka.
tranquilo, adj. kasilla. tumor, s. chupu.
transformacin, s. pachakuti. tumulto, s. wayka.
transfor marse, v. tukuna. tnica, especie de, s. kushma.
transmitir la enfermedad zalipa, s. tupido, adj. kichki.
zalipana. turbio, adj. lanta, sanku.
transparente, adj. chuya, chuyalla. tusa, s. kurunta; sin choclo: wakuyashka.
transpirar, v. humpina. tutuma, s. puru.

209
U
ubicar, v. churana. un(o), num. shuk.
ubre, s. chuchu. untar, v. hawina, kakuna.
ltimo, adv. puchukay, chupa; kunchu. ua, s. sillu.
nico, adj. sapan, sapalla, shuklla; nica hija: urano, planeta, s. <**tinkullpa.
murushka ushushi; nico hijo, murushka churi. urdir, v. awllina, allwina.
unidad(es), s. shuk(kuna) usado, adj. mawka, paya.
unin, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy. usted, pron. kan, kikin.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana. ustedes, pron. kankuna, kikinkuna.
universidad, s. hamutaywasi. tero, s. wawatiyana.

210
V
vaco, adj. chushak, illak. ver, v. rikuna, kawana.
vagina, s. rakakara, raka. verano, s. intipacha, usyay pacha.
vagabundo, adj. yanka purik. verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar
vago, adj. (<*qilla), killa. onomatopeyas: nina.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul, verdad, adv. (<*chiqa), chika.
puchuy. verdadero, adj. chiqallatak; kikin.
valeroso, adj. sinchi. verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla.
valle, s. pampa. verduras, s. yuyu; verduras sancochadas:
valor en precio, s. chanin. hawcha.
vmonos, exp. hakupashun, hakupashun- vergenza, s. pinkay.
chik. verruga, s. micha, mitsa, michamuyu,
vamos, exp. haku, hakuchik. chimpi.
vapor, s. <*wapsi. verter, v. tallina.
variedad, comp. sami. vertical, adj. shayak, tsan.
varn, adj. kari. vertiente, s. pukyu.
vasija de barro (variedades), s.: puntu; de vestimenta, s. <* pacha; churana.
barro para bebida: mukawa; tipo de jarra: vestirse, v. <*pachallikuy; churarina.
shila; grande: mawma. va, s. an.
vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera va lctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa an.
de cuello largo: kaka. viajar, v. rina, illana.
vecino, adj. wasi mashi. vicua, s. wikua.
vegetal, s. yura. vida, s. kawsay.
vehculo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa. vidrio, s. kispi.
veinte, num. ishkay chunka. vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku;
vejiga, s. ishpapuru. para cosas: mawka.
vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma; viejo (animado, no animado), adj. ruku; para
vello pubiano masculino: ullu millma; vello objetos: mawka.
pubiano femenino: raka millma. viento, s. wayra; fuerte: akapana.
velludo, adj. millmasapa. vientre, s. wiksa.
veloz, adj. pankalla, wayralla. viernes, s. <**haycha.
vena, s. anku, sirka. viga, s. (<*qiru), kiru.
venado, s. taruka, ushpitu, yamala. vigilante, s. chapak; vigilante de la casa:
vencer, v. atina. wasikamak.
vendaje, s. yapa. viniente, s. shamuk.
vender, v. katuna. violar, v. wakllichina.
veneno, s. miyu, hampi. virar, v. tikrana.
venerar, v. muchana. viruela, s. muru-unkuy.
venidero, l o lo que vendr, adv. shamuk. viruta, adj. punzu.
venir, v. shamuna. viscoso, adj. llawsa.
ventana, s. (<*tuqu), tuku. vista, s. awi.
ventura, s. kushi. viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha.
venus, planeta, s. <*chaska. vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211
VIVIENTE

paja desde el asiento: chakiwasi. voltear, v. tikrana, sinkuna.


viviente, s. kawsak. volver, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
vivir, v. kawsana. volverse en, transformarse, v. tukuna.
volar, v. pawana, wampuna. vomitar, v. <*kipnay; kuynana.
volcn, s. urku; en erupcin: nina urku. vulva, s. raka

212
Y
ya, adv. a; ya mismo: alla. yeso, s. isku.
yerba en general, s. kiwa; para teir: panti; yo, pron. uka.
yerbas comestibles: yuyu. yuca, s. lumu.
yerno, s. masha.

Z
zapallo, s. sapallu, kitu. zorrillo, s. aas.
zapato, s. ushuta. zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zarcillos, s. rinriwarkuna. zurcir, v. sirana, chupana.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy. zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.
zonzo, adj. muspa, upa.

213
ANEXOS
ANEXO 1

Trminos del qichwa general

Introduccin

El ttulo hace referencia a los trminos del qichwa general en uso en Per y Bolivia, que a su
vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los ltimos 10 aos.

La documentacin temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra
el inters y necesidad de disponer de nuevos trminos qichwas que sealen significados reli-
giosos, culturales y polticos. Al iniciar el siglo xx, en los pases qichwa hablantes se encuentran
esfuerzos de creacin de neologismos para referirse a categoras gramaticales; durante la se-
gunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos
para disponer de una nueva terminologa kichwa.

a) Siglos XVI-XVII
En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos trminos o a ex-
tensiones semnticas que se adaptarn tanto por esfuerzos de los espaoles como de los mis-
mos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el mbito religioso espaol: Jesucristop
suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc.
En el mbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitn (Francisco Pizarro); hatun paqu,
caballo; paos con letras, libro; conversar con los paos con letras, leer, etc.

b) Primera mitad del Siglo XX


A inicios de este siglo, en la gramtica del qechwa boliviano de David Berrios (1904: 8, 20-21),
se hallan algunos trminos, por un lado, para referirse a ciertas categoras gramaticales como:
nombre, suti; pronombre, sutij rantin; verbo, rimai; participio, chayakej; adverbio, rimaiman tan-
takuj; partculas, rakina, tinkullina; interjecciones, huajyana. Por otro lado, se presentan nom-
bres de los das (punchau/punchai, da) de la semana: killachau, lunes; atichau, martes;
koillurchau, mircoles; illapachau, jueves; chaskachau, viernes; kuichichau, sbado; intichau,
domingo. En stos se notan claramente traducciones sintctico-semnticas de la cultura latina
a la cultura qichwa.

c) Segunda mitad del Siglo XX


Durante la segunda mitad del siglo xx se aprecian varios esfuerzos en la creacin de neologis-
mos que se ubican dentro de una serie de acontecimientos socio-polticos y culturales:

i) Contexto sociopoltico
El inters por atender a la educacin rural y campesina motivar las campaas de Educacin
y Alfabetizacin (III Curso de Formacin Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Edu-
cacin Bilinge Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y produccin
correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi.

ii) Instituciones
Casi en los ltimos 40 aos se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac
(luego Corporacin Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona-

217
ANEXO 1

das con actividades de Educacin Bilinge, mediante la elaboracin de sus propios mate-
riales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educacin Bilinge, se
han convertido en espacios para la creacin de nuevos trminos tcnicos de algunas reas
educativas a travs de la elaboracin de las tesinas o monografas (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.

iii) Actores
Los encargados de la creacin de los neologismos son los mismos miembros de las institu-
ciones arriba sealadas; adems, en dicho proceso, se ha requerido de la participacin de
la misma dirigencia indgena (Montaluisa, 1990: 166), de los tcnicos, asesores (DIPEIB-
Sucumbos, 2007, Fausto Jara) o de la participacin de especialistas investigadores inter-
nacionales (Cerrn-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujil,
1994). En los ltimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.

Procedimientos de creacin

Antecedentes

La revisin de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empricos, sin conocimiento de los dems aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el Caimi ucanchic shimiyuc-panca (Montaluisa, 1982: 141) y en el ucanchic
shimi 1 (Montaluisa, 1989: 159-178), se sealan los caminos del qichwa para su desarrollo lin-
gstico o Ingeniera Lingstica: 1) la reintroduccin (consulta a los ancianos y a los diccio-
narios antiguos); 2) generalizacin; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) prstamos peruano-bolivianos; 6) prstamos del espaol y otras lenguas
(como ltimo recurso).

As, a partir de los aos 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen trminos nuevos:
pachamanta yachacui, geografa; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lpiz, tiza (C..S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (u-
canchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedaggica y didctica 9, 1993: 223-
229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el lxico actvalizado espa-
ol-qvechva (Ileana Almeida, 1992) o el lxico ampliado quichua-espaol, espaol-quichua
(Consuelo Ynez, 2007), que de cierta manera presentaran algunos procedimientos metalin-
gsticos, aunque no siguiendo la composicin qichwa, etc.

218
ANEXO 1

II
Los Neologismos y KAMAK

El documento denominado Neologismos-ALKI, proporcionado por los representantes de la


DINEIB y KAMAK, se nos entreg el da martes 6 de mayo del 2008, en la oficinas de SEPDI,
y no llevaba los nombres de los autores o participantes, solo se mencion que era producto
elaborado por ALKI. Dicho texto contena aproximadamente 3077 trminos (a = 404, ch = 285,
h = 142, i = 115, k = 513, l = 54, ll = 24, m = 181, n = 24, = 20, p = 231, r = 124, s = 163, sh =
65, t = 135, ts = 67, u = 65, w = 251, y = 162, z = 42, zh= 10).

Este documento previamente se haba trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramrez, Bolvar Yantalema, Polivio Chaln, Mara Cunduri, etc., durante los
aos 2003, 2004 (informacin de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Ama-
zona. De igual manera, aquellos trminos se hallaban registrados en los kukayus pedaggicos
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbos, 2007), por ello se argumentaba que ya
estn publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.

Pero, en qu condiciones?, bajo qu formas?, o como qu se presentaban estos trminos


denominados neologismos ALKI?.
Despus de considerar los casos abajo expuestos, se ha decidido precisar el concepto de ne-
ologismo y slo los trminos que se acerquen a este criterio han sido dejados en aquel docu-
mento (proporcionado por DINEIB-KAMAK, mayo, 06, 2008), en un Apndice especial, para
una edicin posterior. Por lo tanto, solo algunos de aquellos trminos se registraron en la parte
del diccionario, como apndice 1; y otros ya se hallaban en la parte kichwa -castellano.

Concepto de Neologismo: Formacin o creacin de una palabra nueva; expresin nueva


que todava no se ha integrado al lenguaje coloquial. Las causas del neologismo pueden
ser: desarrollo de la ciencia, la tcnica, la cultura, poltica, etc..

A continuacin presentamos algunos casos en que varios trminos, en el documento primero


(ALKI), han sido considerados como neologismos. En ciertos casos, el trmino que se halla
entre parntesis y con el asterisco significa que tiene una reconstruccin o forma originaria po-
sible (etimologa). La consideracin de los diversos casos que abajo presentamos se ha hecho
tomando como fuente el documento: Horizonte de Sentido y Mundo Histrico de los qichwas,
siglos xvi-xvii: reconstruccin lexical (Fabin Potos C.; Tesis de Maestra/Filosofa, PUCE,
Quito, 2008).

1. Trminos qichwas de los siglos xvi y xvii

Varios trminos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y mu-
chos, sin previa crtica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible re-
construccin.

i) trminos antiguos
Chusna (<*chusa) acto pequeo.
Chusa, nariz pequeita.

219
ANEXO 1

Ipa, ta.
Sapsi, comn.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antao (oto ?).

ii) Alteracin de formas y significados


Aka chinchay (<*aqu chinchay), cometa fugaz.
Amutakay (<*hamu-ta-ka-y), inteligencia.
Awkiy (<*ayqiy), huir.
Chupuyu (<*chupullu), tataranieto.
Chutkiy (<*desollar, pelar); desarrollar.
Ishun (<*usun), ciruela.
Waksi (<*wapsi), gas.
Warpay (<*warpiy), trinar.

iii) imprecisin de fuentes histricas


Hakikaylluski, primer mes del ao, Cristbal de Molina (cul de ellos ?, el cuzqueo o el al-
magrista ?).
Walak, dios de la agricultura (?).

2. Procesos de formacin lexical y sintctica

i) elementos formativos del qichwa


-cha: wiwacha, protozoario.
-ni (<*-i): yachayniyuk, instruido.
-wa (<*wawa), iuwa, molcula.

ii) Sustantivos concretos con infinitivo y


Amawllay ruray, laboratorio.
Chukay, bomba.
Kuchuyay, cuadra.
Pirwayay, maqueta.

iii) elementos formativos del castellano


-ku (<*-cu): chiliku, limn; chumpiku, cinta; iuku, tomo tantariku, subconjunto.
-laya: imalaya, diferente.

iv) trminos del castellano (antiguo y/o actual)


Almu, arroba.
Harsia, cabuya.
Kanchachani milka, cuadro estadstico.
Milga (<* amelga, mielga), cuadro.
Racha, buena suerte.
Rapay, desplumar.

220
ANEXO 1

Tayta, padre, pap.


Tisis, tuberculosis.
Tupay (<*topar), encontrar.

v) Acomodamiento forzoso
Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay).
niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente).
Killimsa rumi, carbn de piedra (<rumi killimsa ?).

3. Adopcin de trminos Per-bolivianos

i) Qichwa
Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar.
Panay, hermana de hermano.
Ripuy, volver donde antes estuvo.
Tawa, cuatro.
Turay, hermano de hermana.

ii) Aymara
Achachlla (?), culto que rinden los aymaras.
Yatiri, sabio del pueblo colla.

4. Neologismos distorsionados bolivianos y ecuatorianos

Awaki, lunes (?).


Awkak / wamra, martes (?).
Chaska, viernes (Berros, 1904: 21).
Chillay, mircoles (?).
Inti, domingo (Berros, 1904: 21).

5. Expresiones de la cotidianidad

i) trminos simples
Achiklla, claro, claramente.
Chunkay, juego de azar.
Chushak, vaco.
Kupa, basura, etc.

ii) trminos compuestos


anay mayu, luna nueva.
Hatun kucha, mar (mamakucha).
hatun yaku, ro (<mayu).
Hatun rumi, piedra de gran tamao.
Kitian, calles.
Yuyu pallay, cosechar hortalizas.

221
ANEXO 1

6. Variantes fonticas como neologismos (el mismo significado)

Iariy (<*wia-ri-y), comenzar a crecer.


Tsakna (<*chaqna-), atadura.
Tsarki (<*charki), carne cecinada.
Tsini (<*chini), ortiga.
Tsukni (<*chuqni), lagaa, etc.
Zakra (<*saqra), spero.
Zala (<*challa), flaco.

7. UN CORPUS INICIAL

El corpus que se halla en el apndice presenta an problemas de delimitacin, pues de muchos


trminos se ignoran sus fuentes de origen. Esta situacin implica que en lo posterior se realice
una discusin, anlisis, reflexin, su correspondiente clasificacin. A continuacin presentamos
los trminos que de cierta manera se hallan vigentes en otras reas, tanto del Ecuador como
de Per y Bolivia; sealamos tambin que varios trminos de este apndice han sido recogidos
en el rea ecuatoriano y sealan ser vestigios de lenguas prekichwas y/o variantes de ste. Di-
chos trminos los insertamos para su correspondiente conocimiento y su posible utilizacin y
aplicacin en los procesos de EBI.

222
A
achakmi adj. bello, bonito. amparu, s. ceja.
achalak adj. esplndido. ancha, adv. muy, mucho.
achachlla s. culto que rendan los aymaras ancha alli, exp. muy bueno.
a ciertos accidentes geogrficos. anchiy, v. gemir con suspiro.
achiwa s. sombrilla, paraguas. ankas umia, s. zafiro.
achiy v. echar suertes con saliva en las ankas llimpi, adj. azul claro.
manos (I. A. Ataw). ankaschay, adj. color cardenillo.
achuray, v. dar porciones de carne. ankasyay, adj. azularse, volverse azul, te-
aharway (?), s. langosta. irse de azul.
ahayu, s. alma (I. A. nuna). ankaylli, s. eco.
akaktay, v. enlazar anuka, s. alga. Sin. llayta.
akakuyay, v. proveer (defecar). anunya, s. variedad de oca.
akalaw, interj. Qu pena! Qu lstima! aallaw, interj. Qu hermoso! Qu sa-
akallin, adj. magnfico. broso!.
akana, s. letrina, bacn, corral. Miel de las aallay, interj. excelente.
abejas aallu, s. hormiga pequea, plaga, insecto.
akay, akakipay, s. xido metlico. apachik, s, remitente, transportador.
aki, s. suegra. apachikuk, s. conductor, transportador.
akilla, s. vaso de plata. apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
akituy, v. eructar, descomponer el estmago. apakuk, s. transportador
aknay, v. celebrar. apanakuy, s. interrelacin
akta, s. garrapata. apantin, s. gemelo.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa pro- aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
tectora del ganado salvaje en la mitologa. arinsay, v. alquilar, arrendar.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado. ariruma, s. nardo (planta).
akyaniy, v. animar, alentar. ashuka, s. lobo marino.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado. atapara, s. cucaracha.
allichakuy, v. pulir, afilar algo. atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. orna- cereales.
mento. atinay, v. entender.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, no- atipa, s. victoria.
bleza, distincin. atipak, adj. victorioso, vencedor.
allikillkay, s. ortografa atipay, v. conquistar.
allima, interj. Qu bueno! awankay, s. guila real.
allpa utuy, v. quebrantar terrones. awki mallku, s. buitre.
allpa utuyay, v. desterronarse. ayar, s. quinua silvestre.
amachak, s. protector. ayrampu, s. grana (planta).
amankay, s. sol del ocaso. aysachiy, v. arar alrededor del terreno; re-
amaariy, v. acostumbrar. colectar papas; aporcar con la yunta.
amawtakay, s. sabidura aysariy, v. arrastrarse.
amawtay, s. ciencia ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
amishka, s. hasto, empalagoso. antiguo).

223
CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tata- lugar a otro, repartirse entre s.
rabuelo, -a. chayanta, s. estao.
chakana, s. tres estrellas que llaman las chayashka, s. alimento cocido y sazo-
tres Maras. nado.
chakariy, s. cruzamiento. chaylla an, exp. No hay ms que ese ca-
chakay, v. cruzar un puente. mino, existe solo eso.
chakchu, s. el que tiene facilidad de pala- chaylla, exp. Eso basta.
bra. chaymantapacha, expr. desde entonces,
chakichishka, adj. seco, con el agua ago- desde ese momento.
tada. chaynik, prep. Hacia all.
chakmashka s. tierra virada con el aza- chaynikllamanta, prep. desde all.
dn. chaya, s. jilguero.
chakna s. atadura de pies y manos. chayay, v. concluir.
chaknashka adj. maniatado, amarrado. chaypaktak, exp. por eso.
chakpa, s. nio que nace de pie. chayshi, pron. eso dice que es, as razo-
chaku, adj. cosa diferente, mal pronstico, ve- nando.
getacin cortada para lea, sementera nueva. chichi kuri, adj. oro en polvo.
chakwas, adj. viejas. chik s. odio, aborrecimiento.
chala, s. ltimo hijo; 2. propina para los ayu- chika, det. tamao.
dantes en una cosecha; 3. cpsula vaca de chikanchiy, v. diferenciar.
un proyectil. chikanyachishka, adj. separado, clasifi-
challaku, s. ceremonia de inauguracin de cado, apartado.
una casa; playa (?). chikullu, s. ruiseor.
challana, s. hisopo. chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado.
challpuy, v. sumergir, empapar, baar. chinchi, s. desayuno.
chama pacha (?), s. fase, poca de os- chiniriy v. ortigarse.
curidad anterior a la creacin del mundo. chinishka adj. ortigado.
charkiriy v. marchitarse. chirakru, s. llantn.
chanichiy, v. valorar. chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa.
chantashka pillu, s. guirnaldas. chiyasapa adj. liendroso.
chapipay, v. desoldar, desunir. chiyay v. enliendrar.
chapiy, v. soldar, fundir. chuknisapa adj. lagaoso.
chapu, s. mezcla de harina con azcar, chuknishka adj. con lagaas.
leche y caldo. chukniy v. producir lagaa.
chapuriy, s. combinacin chumal, s. humita.
chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo, chuu, s, pimiento, tubrculo. 2 adj. deshi-
encrespado. dratado.
chaska chuki, s. lanza con bolas usada chupilla, s. vagina, rgano genital feme-
por los caaris. nino.
chatay, v. denunciar, inculpar, delatar. churu kiki, s. pichn de trtola pequea.
chawpi yunka, s. tierra subtropical churuta, s. trtola.
chawpichay, v. medir, estar a la mitad, in- chusa, s. nariz pequea.
tercalar, mediar. chutarik, s. elasticidad.
chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un chuyniy, v. zumbar en el odo.

224
H I
haki, s. loro. ichma, s. color extrado de un vegetal, tierra
hakikaylluski (?), s. primer mes del ao (ver- amarilla, cal de mercurio de color carmes
sin del cronista Cristbal de Molina, cul de ellos?). usado por las mujeres como afeite; azogue;
hallalan kiru, s. muela. enfermedad del trigo.
hallpa, s. insecto pequeo que irrita la piel de ichmay, v. teirse el rostro con achiote.
las personas. illuy, v. cavar, profundizar, ahondar.
hamka, adj. cojo, maz tostado semi crudo. imak, s. dato.
hampa, s. tabla. imilla, s. mujer joven, nia, adolescente,
hamuy, adj. modo. muchacha.
hapinakuy, s. rivalidad, emulacin. 2 v. ri- inka mikuy, s. comida del inca.
valizar, emular. inka muchay, s. visita del inca al templo
hapi uu, s. duende, fantasma de la mi- oratorio.
tologa colla. inka puncha, s. (?) dcimo da de la se-
haplla, adj. iracundo, atrevido, descorts. mana kichwa.
hapta, s. medida, cantidad contenida entre inka umachay, s. proclamacin del inca.
las dos manos juntas. inkil, s. flor; jardn.
hatun kahas, s. montaa grande. inti chillay, s. astro de primera magnitud.
hatun kucha, s. mar. inti llika, s. sistema solar.
hatun urku, s. loma. inti puriy, s. el caminar del sol.
hatun yaku, s. ro. inti wachi, s. insolacin.
hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, en-
inti wauynin, s. eclipse solar.
sanchar, estirar.
inti wata, s. ao solar, milenio, calendario,
hawa pacha, s. espacio exterior al planeta
Tierra. reloj solar.
hawa shimi, s. idioma extranjero. inti yaykuna, s. poniente, occidente,
hawayachiy, v. hacer ascender. oeste.
hawayay, v. subir, ascender. inti yaykuy, v. ponerse el sol.
hawi, s. cntaro de chicha, pomada, aceite. inti watay, v. determinar la posicin solar.
2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio. 2 s. posicin solar.
hawka, s. diversin. ipa, s. ta materna, ta paterna; suegra; cu-
hawkay, adj. cmodo. ada.
hawri, s. cereales tostados y ligeramente ipa (?), s. gara, llovizna.
carbonizados. ipa, caa de Guayaquil.
hayakin, s. gran espritu. ipala, s. ta abuela.
hayma, s. ayuda, servicio, favor. iwila, s. shampoo natural (planta).
haytak, s. arador, el que usa la taklla.
hillaysapa, adj. ferroso.
hiwiy, v. consumir, acabar, mermar.
hukuchiy, v. remojar, humedecer.
hullki, s. renacuajo.
hunichiy, s. comprometer.
hui (?), s. consenso, aprobacin, asentimiento.
huikuy, s. obediencia.
huukuy, s. congregacin.

225
K
kacha, s. mensajero. karaywa, s. lagartija.
kachacha, s. centella. karpana, s. regadora, canal de riego.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje. karpay, v. regar.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse. karwayay, v. marchitarse.
kacharishka, adj. libre. kashil, s. franjas de tierra con diferentes
kachay, s. mensaje. sembros.
kachi illak, adj. sin sal. kasikay, s. paz.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal. kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kachichaska, s. cosa salada. kaskuriy, v. rumiar.
kachichay, v. salar. katana, s. cobertor, cobija.
kachi churana, s. salero. kawata, adj. color turquesa.
kachiyashka, adj. convertido en sal. kawchi rumi, s. pedernal.
kachiyay, v. convertirse en sal. kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kachka, s. piedra de amolar. kayachiy, v. convocar.
kachkay, v. roer un hueso. kaya mincha, adv. algn da, un da de estos.
kahas, s. nudos de una cordillera. kay chika, adj. de este tamao.
kahaskancha, s. cordillera. kaynachiy, v. detener, demorar.
kakcha s. fruta. Sin. wayu. kayra, s. rana.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandbula. kay shuk, adv. lo dems.
kaklla, s. mejilla. kayyuk adj. dueo de algo.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar. kichipra s. prpado. Sin. kichimra.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha. kichipta s. pestaa.
kallma, s. tallo, rama pequea. 2 v. accin kichirpa s. ceja.
y efecto de podar las plantas. killay s. acero.
kallmay, s. ramificacin . 2 v. podar, desgajar. killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar. kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
usada por los miembros de la realeza inca. aproximarse.
kankan, s. viento que levanta polvo. kipcha s. hgado. Sin. kukupi.
kantsa, s. pncreas. kishpina s. refugio.
kapak, s. real. kuk s. el que da.
kapak ayllu, s. familia real. kukan, s. pechuga de ave.
kapak mama, s. matrona. kulli, adj. colorado.
kapak an, s. camino real. kulli sara s. maz colorado.
kapak yawar, s. sangre real. kullka s. depsito.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande kullku adj. jorobado.
o poderosa. kullku adj. tronco, tabla.
kapakkiy, pron. mi supremo seor. kulluk adj. estril.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsti- kultacha s. piquero de patas azules.
cio de invierno. kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto in-
kapak tuta, s. nochebuena. maduro; verde.
kapak wasi, s. casa real, palacio. kunka warku s. collares.
kaparichiy, v. hacer gritar. kunuk yaku s. agua termal.
kapisayu, s. poncho alargado y entero. kuruyashka adj. lleno de gusanos.

226
kuskuy v. matizar. manyalla adv. Cerca, a cierta distancia.
kutana s. molino. maashka s. cosa prestada.
kutimpay v. responder, contestar. markalliy v. abrazar.
kutipa s. segundo aporque de papas, se- masana s. cordel para tender la ropa.
gundo deshierbe del maz. mashikay, s. amistad (I.A.).
kutiy v. volver al mismo lugar. mashipurariy s. relacin mutua.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pe- mayhatun adj. macro.
queo. maymampash expr. a donde quiera.
maynikpi prep. hacia que parte est?.
may mutsuriy s. necesidad extrema.

L may pachaman pron. hacia que tiempo vamos?


may pachapipash exp. en todas partes, en
cualquier tiempo.
laha, s. grieta o hendidura, de la tierra. maytak pron. qu es de ello?.
laya s. tipo clase, variedad. mika s. plato de madera.
layan (?), s. sauco. mikuchiy v. hacer comer, dar de comer.
luychu s. venado pequeo. minchakama expr. hasta una prxima ocasin.
mirachik s. reproductor.
mirak s. el que multiplica.

LL
mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray.
mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido.
mishanakuy s. competencia. 2 v. compe-
tir, apostar.
llukllay s. inundacin, aluvin, avalancha.
mishki shimi adj. lisonjero, zalamero.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
miyuchiy v. contaminar.
lluku s. red pequea para atrapar conejos.
munachay v. amar platnicamente.
llumpak s. pureza, limpieza.
muspariy v. disvariar.
llushpi s. deslizamiento.
mutsurik adj. til.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
mutsuriy s. necesidad.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.
mutsuypa s. utilidad.

M N
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agero.
makimaachiy s. colaboracin mutual.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
makma adj. vividor, irresponsable.
a races verbales).
mallki s. cuerpos momificados de los ante-
nikpika exp. es decir.
pasados.
nina wachi s. chispa de la candela.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar rboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharn de madera.

manarakchu exp. Todava no?.
manatak exp. de ningn modo, en ningn ukapa yuyaymanta exp.de mi conside-
caso, tampoco. racin.
manu s. deuda. utuyachiy v. ablandar.
227
P R
pacha tupuy s. medida de tiempo. rakinakuy s. distribucin.
pachamamapi tiyakkuna s. recursos rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
naturales. un objeto cilndrico.
pallka an s. bifurcacin o divisin de caminos. ransiw llakta s. pas cuyos habitantes son
panay s. prima. de fenotipo anglosajn.
panka allpa s. terreno virgen apto para rantimpa s. ayuda mutua.
sembrar. rantimpay v. intercambiar.
pankalla adj. fcil, liviano, frgil. rasuyay v. congelarse o solidificarse el
pankayay v. accin de nacer o brotar hojas agua.
de una planta. raymi pampa s. plaza pblica donde se re-
parku yaku s. agua de regado. alizan festividades.
patma s. mitad, parte. riksichiy v. mostrar, presentar.
pichkalla adj. solamente cinco. riksinakuy v. conocerse mutuamente.
pi pitak pron. quin es?. rikuchik s. indicador.
pishi pron. quin ser?. Alguien debe ser. rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
pishimuy v. tardar. rikurichiy v.hacer aparecer.
pishkalla s. maz o cereales tostados. rimanakuy v. dialogar, conversar.
pistaku adj, el que mata, asesino. ripuy v. volver donde antes se estuvo.
pitak pron. quin es?. rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
pitiku s. bocado. Sin. pitiwa. 2 v. endurecer, cuajar.
pitita s. departamento, alcoba. runku s. cesto.
pituk s. el que disuelve la harina. rurak s. el que hace, autor.
pituy v. comer la harina de maz tostado y rurana allpa s. terreno productivo.
molido. 2 v. solicitar, procurar. ruranalla adj. fcil de hacer.
pukaray v. fortalecer. rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
puputi s. cordn umbilical. del primer corte de pelo de un nio.
purik s. caminante, viajero.
puskuchiy v. hacer fermentar.
puyu awi s. cataratas o nubes de los ojos.

228
S SH
sakinakuy v. apartarse uno de otro. shinapi conj. entonces, por lo tanto.
sallka s. pramo, sierra. shinapika adv. luego, despus. Sin. kipata.
samana puncha s. da feriado. shutuchiy v. derramar un lquido gota a gota.
samaykuy v. dar el aliento o la respiracin
a alguien en la cara.
sanampa s. signo, seal, indicio. 2 s. seal
de ruta. T
sanka s. gangoso.
sankuyay v. hacerse espeso un lquido. takarpu s. estaca, clavo.
sau allpa s. barro para hacer objetos de takataka s. platero.
loza. tantalla adj. juntos.
saparu s. canasto. tantarinakuy s. asamblea.
sapichakuy v. enraizar. tantariy s. unin, conexin enlace.
sapiy v. enraizar, echar raz. tikpay v. desgranar.
sapsi adj. caracterstico, comn, ordinario. tiksi s. base, fundamento, origen.
sarupayay v. pisar con frecuencia. tiksimanta adv. desde el principio, origi-
sasa adj. difcil, spero. nalmente, radicalmente.
sasa an adj. camino difcil, spero. tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
sasayay v. volverse difcil. tinki adj. par de cosas iguales.
sawintu s. rbol y fruta de guayaba. tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
sawka s. algo que es motivo de burla. aparearse.
sawkapayay v. hacer burla de otra per- tiray v. arrancar una planta.
sona. tispiy v. pellizcar.
saywashka adj. limitado. tuki adj. inquieto.
sikana s. peldao, grada. tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
sikina s. instrumento para rayar. un rey inca).
sipuyariy v. arrugarse. turay s. primo.
sipuyashka adj. arrugado.
sisa chantashka s. ramillete de flores.

U
sisak s. inflorescencia.
sumakchay v. hermosear.
sumaychay v. respetar.
suntu s. montn.
uchillayachiy v. reducir.
suntur wasi s. casa construida a manera
uchpay v. convertirse en ceniza.
de una pirmide.
ukururu s. berro.
suri s. avestruz, and.
umia s. piedra preciosa. Diosa de la anti-
suti adj. visibilidad clara.
gua ciudad de Jocay, hoy Manta en la pro-
vincia de Manab.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisin kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construccin. Sin. wipachi.
229
W
wakamayu s. papagayo americano. nieto, bisnieto. (I. A. churipawan).
wakanki s. talismn, amuleto. willkay v. adorar, venerar.
wakman adv. all. wiariy v. desarrollar, empezar a crecer.
waklli s. crisis. wiaylla adv. siempre, continuamente,
wakta tullu s. costilla. perfectamente, eternamente. 2 adj. normal.
waluk s. tierno. wiay mita adv. tiempo eterno, infinito.
waluk sara s. maz tierno. wiay pacha adv. tiempo de crecimiento.
wallak s. sapo. wiaypak adv. eterno, para siempre.
wallpak s. creador, hacedor, inventor. wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento
wallpay s. creatividad, formacin. 2 v. de construccin. Sin. uypa.
crear, producir, formar, inventar. wishaku s. cucharada.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcacin, barco. Y
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegacin; natacin. yachapayay v. remedar, imitar.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender. yachashka s. costumbre, norma.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vaco, sin huella yaku kucha s. charco.
(usado para cosas). yakuku kuska s. lugar donde el agua es
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor. profunda.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre. yakunayay v. tener sed.
warku s. balanza. yakuyashka adj. lquido.
washa kunka s. nuca. yallikuy v. ocurrir.
washapura exp. en fila, en hilera. yamki (?) adj. noble.
washa rimay s. murmuracin, habladura yamur s. variedad de chicha elaborada con
a las espaldas de alguien. cinco variedades de maz.
washa tullu s. espinazo, espalda; co- yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mu-
lumna vertebral. tuamente.
waspiti s. aguardiente, trago. yanapayay v. solidarizarse.
watantin adv. anualmente, todos los aos. yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
wawakay s. niez, infancia. yawyay v. menoscabar, deteriorar, men-
waylluy v. amar tiernamente. guar, decrecer.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antao. yuyun s. placenta, secundinas.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se est trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algu-
nos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.

230
ANEXO 2

Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo y


en el qichwa del Ecuador

Introduccin

Este es el Documento discutido el da martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI me-
diante la participacin de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuen-
tros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa.

Presentaremos algunos argumentos pertinentes para registrar en el Diccionario Escolar Inter-


cultural Bilinge, como entrada lexical, el verbo bajo la forma del infinitivo y.

Entre los argumentos tenemos: 1) tomar en cuenta la definicin de infinitivo; 2) lo histrico-filo-


lgico; 3) la forma histrica de registrar las entradas verbales en los siglos XVI-XVII, XVIII y
XX; 4) lo lingstico-filosfico en los procesos de formacin nominal; 5) lo actual-sincrnico y/o
transdialectolgico; 6) los argumentos pedaggico-productivos y de discriminacin semntica;
y, 7) los argumentos polticos, etc.

1. Definicin

El infinitivo es una forma nominal de actualidad, llamado tambin presente de infinitivo (que
en el caso del castellano coincide con ar, -er e ir: amar, temer, vivir).
En los procesos de derivacin, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo
que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de
identidad semntica (a veces, tambin formalmente, caso del trmino el ser).
El sustantivo o nombre abstracto seala fenmenos y propiedades como: pensamiento, amis-
tad, muerte, viaje En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wauy, puriy (res-
pectivamente).

2. Criterio histrico-filolgico

En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado se-
mntica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cmo se lo presenta
en los primeros documentos:

i) forma infinitivo y
Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como y:
Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendao, en sus Sermones en la
lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama.

ii) Nombre abstracto con y


Los primeros documentos que tratan de la estructura sintctica y semntica del qichwa (si-
glos xvi-xvii) aluden al nombre abstracto de la siguiente forma:

231
ANEXO 2

Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Toms, 1560, cap. Nono).

Yachayca allim, saber es bueno (Diego de Torres Rubio, 1603: 63).

Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que sealan el infi-
nitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y.

3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicogrfica

a) Siglos xvi-xvii
La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la poca clsica (siglos
xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente
de indicativo, segn la poca y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: acccin y
cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, cosas
que no hablan.

i) Domingo de Santo Toms


En este autor, en su vocabulario (1560: 8-9) las entradas relacionadas con los verbos se
presentan en primera y segunda para formas personales; y en tercera persona, para acon-
tecimientos u obras de la naturaleza (aunque seala que por conformidad los pondr como
los dems):
micuni, micungui, comer.
llover, parani, gui.
indi yaycun, sol ponerse.

ii) Despus del Tercer Concilio Limense de 1582


Una vez que en este Concilio se decretaron una serie de normas sobre el uso de la escritura,
elaboracin de artes y vocabvlarios y la traduccin de varios textos al qichwa, los siguien-
tes vocabularios presentan dos formas: primera persona de indicativo para actos humanos;
y tercera persona para actos de la naturaleza:
Rimani, hablar.
puyun, haber nubes.

b) Durante el siglo xviii, en la Provincia de Quito

i) Padre Toms Nieto Polo del guila (1753)


Esta misma forma (siglos anteriores) se mantiene en la gramtica del Padre Toms Nieto
Polo (1753), el verbo se presenta en primera y en segunda persona: cuiani, cuiangui, amar.

ii) Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii)
Cosa similar se halla en la Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii).

iii) Annimo de Praga (fines del siglo xviii)


En el Annimo de Praga, segn se cree que es de fines del siglo xviii, se halla igual forma:
huauni, morir, cani/cangui, ser.

232
ANEXO 2

iv) Juan de Velasco (1787)


En el vocabulario de Juan de Velasco, de 1787, tenemos la misma tradicin de los siglos
anteriores:
Purini, andar.
Chisiyan, anochecer.

c) Textos del siglo XX ( fines del siglo xix e inicios del xx)
Los textos relacionados con el qichwa ecuatoriano de fines del siglo XIX e inicios del XX, pre-
sentan varias alternativas, cronolgicamente tenemos:

i) Julio Paris, 1982


Con un infinitivo en i: rurrai tucuni, puedo hacerlo. Con un infinitivo con na: purinata tucus-
hcani, he tenido que andar (Julio Paris, 1982: 26). Pero las entradas lexicales de los verbos
lo hace con na:
ricuna, ver.
runduna, granizar.

ii) Luis Cordero, 1895


Luis Cordero (1895: xviii-xixx) menciona la slaba na del infinitivo. Que no es conjugado en
la primera persona como tantas obras: cana, ser, estar, haber.

iii) Juan Manuel Grimm, 1896


Por su parte, Juan Manuel Grimm (1896:10), seala el Infinitivo, Cuya-i, amar (o amor). Ms
adelante (pg. 14) menciona: el presente de infinitivo sirve como sustantivo abstracto: causai
(vivir), o vida.
Paita chungaita amaircani, le prohib jugar [a l] (pg. 24).

El futuro de infinitivo, como sustantivo [concreto], sirve para expresar el instrumento con que
se ejecuta la accin del verbo, tambin el lugar donde se la hace (pg. 24):
Pichana, barrer y la escoba.
Tiyana, estar sentando y el asiento.

iv) Manuel Guzmn, S. I., 1920


Manuel Guzmn, S. I. (1920: 19-20), refiere: las gramticas slo dan al presente de infinitivo
la terminacin en na cmo la nica; mas esto no es exacto, unos terminan en ai, otros en ui,
otros en ri(i) y algunos en na. Ejemplos: Rurai tucungui, podrs hacer.
Quillcai callari(i) comienza [t] a escribir.
Samai tiari(i), sintate a descansar.
Puui siriri(i), acustate a dormir.
Pedro mana apari(i) tukunchu, Pedro no puede cargar.

La palabra que termina en na puede ser nombre como pichana, escoba; puede ser verbo
como pichanallami, es fcil de barrer [adverbio], puede ser participio de futuro: pichanami
cangui, teneis que barrer.

233
ANEXO 2

d) Textos del siglo xx (segunda mitad del siglo xx-actualidad)

i) con -na
Los textos de la segunda mitad del siglo XX, sobre el qichwa ecuatoriano presentan la forma
infinitiva con na como la nica (similar a la forma del aymara (-na/-a), a primera vista pa-
recera ser una forma arbitraria y parcializada. Ejemplos de algunos diccionarios que portan
dicha marca son: Louisa Stark (1977), Caimi ucanchic shimiyuc-panca (1982); Ileana Al-
meida (1992); Sisayacuc Shimipanpa (1996); Jos Caiza (2005), etc.

ii) alternancias con y/-na


En el diccionario Kimsaniki shimiyuk-panka, de 1998, en cuya elaboracin participaron per-
sonas representantes de varias instituciones como: CONAIE (Luis de la Torre), MEC/ DINEIB
(Alberto Conejo A.), Universidad de Cuenca/LAEB (Fabin Potos) y CONPLADEIN (Anita
Chvez), se tomaron en cuenta diversos criterios: lingsticos, histricos, polidialectales, po-
lticos y pedaggicos para utilizar las formas del infinitivo verbal con y y con na en la en-
trada de las microestructuras del diccionario. Ejemplos:
Puri-y/-na, caminar.
Chari-y/-na, sostener, sujetar.

iii) Nueva propuesta con -y


En el ao 2004, en el Diccionario Quri Qinti, luego de sistematizar varios materiales lexico-
grficos sobre el qichwa ecuatoriano de los ltimos 60 aos del siglo xx, atendiendo a diver-
sas razones (pg. x) se opt como forma de entrada lexical del infinitivo mediante y:
Puriy, caminar.
Rikuy, mirar.
Kallpay, correr, etc.

Igual propuesta (infinitivo con y) presenta el diccionario Shimiyukkamu (2007) realizado


bajo el equipo y supervisin de la Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador y de la DINEIB
(Bernardo Chango, Jos Caiza, Alberto Conejo y otros).

4. Criterio lingstico-filosfico

En la definicin (1) hemos sealado que el infinitivo se relaciona semnticamente con el sus-
tantivo abstracto, y en el caso del qichwa, ambos se identifican formalmente:
kawsay, vivir/vida.
wauy, morir/muerte.
unquy, enfermarse/enfermedad.
kusikuy, alegrarse/alegra, etc.

Desde la concepcin temporal, el infinitivo se refiere al tiempo presente, es actualizacin plena.,


esto se nota con claridad en los procesos de formacin y de frases nominales:

Marca tiempo frase glosa


-shka: pasado: shamushka masikuna, amigos que han venido.
-na: futuro: shamuna mashikuna, amigos que vendrn.
-y: actualidad/presente: shamuy, venir

234
ANEXO 2

La marca del infinitivo de presente -y junto a la raz del verbo kay, ser permite formar nuevos
trminos de contenido abstracto:

Runa, persona runakay, humanidad.


Mashi, amigo mashikay, amistad.
Yuraq, color blanco yuraqkay, blancura, etc.

5. Criterios sincrnico y transdialectolgico

Los diccionarios actuales que recogen muestras de distintas variedades del quechua general
de Colombia (Francisco Tandioy, 1997), Per (Cerrn-Palomino, 1994), Bolivia (Jess Lara,
1991), Argentina (Jorge Alderetes, 1995), Ecuador (ALKI, 2007) presentan la forma del infinitivo
con y.
Toda esta realidad y evidencia lingstica ayudara a unificar las formas del lenguaje a nivel es-
crito como herencia de una misma raz histrica y en su conjunto cultural y poltico (ver punto
7).

6. Criterios pedaggicos

a) Acerca de los distintos tipos de verbos


En el qichwa general tenemos dos tipos de verbos: regulares e irregulares. Estos ltimos no
presentan una forma ntida de infinitivo. Y en el caso de sealar la raz verbal, sta quedara en
vocal y sin su forma infinitiva respectiva para registrarlo en el diccionario, por lo que se los de-
bera registrar en forma sintctica-conjugada:

Singular plural
Haku hakuchik
Hala halachik
Shay shaychik.

b) distincin entre nombres concretos y abstractos

i) nombre concreto
Luis O. Montaluisa Ch. (talleres de Lexicografa Quichua, LAEB/Cuenca, febrero de 1994;
comunicacin personal, diciembre 2007), expresa que esta forma (-na) se la debe utilizar
expresamente para sustantivos concretos:
chiriyachina, refrigeradora.
rasuyachina, congeladora.
pichana, escoba, etc.

ii) nombre abstracto


La forma del sustantivo abstracto, es comn y corriente en toda el rea del qichwa general
(Colombia-Argentina) hallarlo bajo la forma de y:
Unquy, enfermedad
Wauy, muerte
Kawsay, vida
Kusikuy, alegra, etc

235
ANEXO 2

c) Acerca de la forma del infinitivo actual, en el rea ecuatoriana


En el rea ecuatoriana actual, tanto a nivel oral como escrito, la forma y como marca de infi-
nitivo, se manifiesta en determinados contextos y estructuras sintcticas con los verbos tukuy,
kallariy, ushay, kay:

Rima-y tukuni, puedo hablar.


Puri-y kallarinchik, comencemos a caminar.
Rima-y-ta ushanki, eres capaz de hablar, puedes hablar.
Rima-y-pak kani, estoy en la facultad de hablar

En general, diramos que en el caso del qichwa general, la forma del nombre concreto (-na) y
del nombre abstracto (-y) tienen cada una su forma particular vigente:

concreto abstracto
Kawsana, vivienda kawsay, vivir
Kuchuna, cuchillo kuchuy, cortar
Pichana, escoba pichay, barrer
Wauna, sienes wauy, morir
Puuna, cama puuy, dormir

d) varias formas de infinitivo (?)


La forma del infinitivo de los verbos qichwas, dependiendo si son regulares o irregulares, en el
habla cotidiana (ecuatoriana) se manifiesta de varias formas (aparentemente):

i) -y
El sustantivo abstracto se realiza con la forma y: wauy, kawsay, unquy. Y es este sustantivo
abstracto el que se relaciona ntimamente con la forma del infinitivo (-y). La evidencia emp-
rica lingstica actual seala que an se halla en determinados contextos (ver 6c):
Ruray tukunki, podrs hacer.
Killkay kallariy, comienza (t) a escribir.
Samay tiyariy, sintate a descansar.
Puuy siririy, acustate a dormir.
Pedro mana apariy tukunchu, Pedro no puede cargar.

Por lo tanto, de todos estos datos, se puede postular que cotejando varias evidencias tanto
histricas como transdialectales se registra an para el infinitivo ecuatoriano la marca y:
pichay, barrer; puriy, caminar; tushuy, bailar

Un falso argumento que se mantiene es el que se lo confunde con la forma imperativa; pero
se debe recordar siempre e interpretar los significados en contexto; y, adems que, en el
diccionario se registran como entradas las formas lexicales no formas gramaticales relacio-
nadas con conjugaciones, tipos de oraciones, nmero, gnero, tiempo, etc (se deber tratar
aparte el caso de los verbos irregulares).

ii) -na
Sobre todo los verbos regulares se presentaran bajo la forma de na, pero esta forma se
relaciona inmediatamente con el sustantivo concreto que seala un objeto o lugar: tushuna,
kawsana, pichana.

236
ANEXO 2

Esta es la forma que se presenta en los topnimos de reas qichwas (a nivel general) como
muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wauna, etc.

iii) sha + verbo auxiliar (niy)


En formas compuestas aparece el sentido de infinitivo (al traducirlo al castellano) bajo la
forma de sha ms la presencia del verbo auxiliar niy (querer, desear):

Miku-sha nini, quiero comer.


Rima-sha ninkichik, (ustedes) quieren hablar.
Puu-sha ninmi, (l, ella) quiere dormir.

iv) sin marca definida


Esto se presenta en los verbos irregulares:

Singular plural
Haku haku-chik
Hala hala-chik
Shay shay-chik.

7. Criterios Polticos

Desde la etapa poltica denominada Vuelta a la Democracia, a inicios de los 80s, la Sociedad
Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulacin
de todo tipo de productos: polticos, econmicos, culturales, lingsticos, educativos, monetarios,
militares, etc. Muestra de ello tenemos: Pases del Pacto Andino, Convenio Andrs Bello, Las
rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc.
En este contexto socio-poltico, los Movimientos Indgenas tambin han presentado sus inicia-
tivas de integracin regional mediante diversas actividades: culturales, histricas, lingsticas,
polticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantas de los dirigentes, en-
cuentros de jvenes lderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formacin
Poltica de Mujeres Dolores Cacuango).

Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesin de reeleccin del presidente del
Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Mo-
rales, en la Casa de la Cultura, pronunci que el qichwa shimi deber ser idioma oficial de los
pases andinos.

Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Edu-
cacin de Bolivia, en una reunin a nivel de Amrica del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en
el Hotel Quito, sealaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales
ecuatorianos se podran aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.

237
ANEXO 3

Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio


en el Pensamiento Qichwa

Considerando varios criterios: histricos (documentos antiguos), arqueolgicos, culturales, sim-


blicos, religiosos, filosficos y actuales (poltico-educativos, pedaggicos, etc.), presentaremos
algunas eividencias que hagan relacin a los nombres de los meses, das, semanas, medida
de tiempo (hora, minuto, segundo) y a los planetas de la familia solar.

En esta parte reconocemos la participacin y observacin de los miembros de Ruyru Semina-


rium (PUCE, UCE,UPS); as mismo, en estas discusiones y argumentaciones han participado
varios representantes y autoridades de EIB, Ministerio de Cultura, el equipo de SEPDI tanto
del Diccionario como de las Cartillas de Alfabetizacin Dolores Cacuango, Fundacin Kawsay.

A continuacin presentamos datos registrados tanto en los primeros siglos de la Colonia como
durante los siglos XIX-XX-XXI.

I. Propuestas aparecidas en los siglos XVI-XVII


Ver cuadro 1a

Cuadro 1 b:

Pacha kipu (diccionarios, siglos XVI-XVII)

MESES Blas Valera, 1560 Gonzles Holgun, 1609 Torres Rubio, 1616 (<1601)
Enero Colla pucoy Kolla ppocoy X
Febrero Hatun pucoy X X
Marzo Paucar huaray X Pacar huaruy
Abril Ayrihua Ayrihua quilla ayrihua
Aymuray Hatun cuzqui
Mayo aymuray
Hatun cusqui Aymoray q.
Junio Ynti raymi Ynti raymi Ynti raymi
Julio Anta Situa Antta cittua Anta acitua
Agosto Capac situa Kapak cithua X
Septiembre Uma raymi Uma raymi Uma raymi
Octubre Ayar maca Ayar maca Ayar maca
Kapak raymi
Noviembre Capac raymi X
Aya marca
Diciembre Capac raymi raymi Capac raymi
238
CUADRO 1a: PACHA KIPU (Crnicas de los siglos XVI-XVII)

MESES I II III IV V VI VII VIII IX X XI


Blas Valera Juan de Jes. D.Fernndez C. Molina, El Polo de Cabello Jos de G. Santa B. B. Cobo
1532/1570 Betanzos Annimo 1571 cuzqueo Ondegardo Balboa Acosta Clara Valera 1653
1551 1570 1575 1585 1586 1590 1590 (G.
Poma)
1615
Enero Huaca pacha Hatumpo hatumpocoy Pura Camayquilla Camay Pura Camay Pura Capac Camay
Coiquis Opiaiquiz Opiayquiz Opia ykiz Raymi
Camay Camay
q.
Febrero Huarachicuy Allapo Coiquis Pachapocoy Cac Maiquiz Atunpucuy Hatun Hatum X Cacma Paucar Hatun
pacha pucuy pucui ykis Uaray pucoy
Hatun
Pocoy q.
Marzo Paray pacha Pacha Ayriuaquilla Pauca Pachapucu Pacha Pacha X Pauca Pacha Pacha
Pocoiquis Ruaraiquiz pucuy pucui ykis pocoy pucoy
quilla
Abril Rinrituccina Ayriguaquis Haocaycusqui Ariquaquiz Paucarguara Antihuaquiz Ariguaquiz X Ayrihua Ynca Ayrigu
pacha kis Raymi kis
mamay
q.
Mayo Aymuray Haucai Quos Aymoray Aimurayquiz Ayriguay Hatun Hatun cusqui Hatun Anday Hatun Hatun
pacha Quiquilla quilla Cuzqu Aymuray cusqui Muraykis Cusqui kuski
Raymoray Aymuray Aymoray aymuray
quilla
Junio Yntiraymi Hatun Quosqui Hatuncusqui Aucay Hacicay Aucay Aucay Aucay Aucay Haucay Aucay
pacha quilla Cuxqui Llusque Cuzqui cusqui czqui kuski Cusqui kuski inti
Inti raymi Inti raymi Quilla raymi
Julio Pachac Caguaquis Chauaruay Chaguar Cauay Chahua Chagua Chahua Chauxua Chacra Chahuar
yahuarllama Vayques Chahuarhuay Huarquiz guarquis Huarquis ykiz Conacuy huaykis
pacha Quilla
Agosto Yapuy pacha Carpaiquis Tarpuyquilla Cituaquiz Moronpassa Yapaquis Yapaquiz Yapaquiz Cituya Coya Yapaquiz
Tarpuiquilla ykis Raymi
Quilla
Septiembre Coya raymi Satuaiquis Cituaquilla Puzcuaiquiz Coya Raymi Coya Coya Coya raymi Puzqua Coya Coya
pacha Raymi raymi Citua ykis Raymi raymi
Citua Quilla
Octubre Para maay Omarime Quis Chaupicusqui Cantaraiquiz Omac rayma Homa Oma raymi Homa Cantara Uma Homa
pacha cantarayquilla Raimi Puchayquiz Raymi ykiz raymi raymi
Puchayquis Puchayquiz Quilla puchaykis
Noviembre Aya marcay Cantaraiquis Raymiquilla Laimequiz Ayarmaca Aya marca Ayamarca Ayamara Laymi Aya Aya
pacha raymi Raymi Raymi ykiz Marcay Marca
cancarayquiz cantar Quilla
Itu Raymi Rayquis
Diciembre Capacyntiraymi Pucoy Camayquilla Camaiquiz Capac Raymi capacraymi Capac raymi Capac camaykis Capac raymi
pacha Quillaraimequis raymi ynti
ANEXO 3

239
raymi
ANEXO 3

En el cuadro 1 a y b se pueden encontrar datos histricos documentadamente que han sido


escritos en crnicas (cuadro 1a: 11 aportes) y en diccionarios (cuadro 1b: 3 registros) durante
los primeros siglos de presencia espaola en el rea del Tawantin suyu por diversas personas:
religiosos, civiles, polticos y qichwas.

II. Propuestas aparecidas durante los siglos XIX-XX-XXI


Ver cuadro 2

En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para
este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 2007-
2008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel
Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los indios de los alrededores
de Quito. La segunda, es de Berros (Bolivia, 1904); luego, las dems son intentos de adap-
tacin a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy
Vargas (2005) es un localismo puro. Despus de revisar las distintas propuestas acerca del ca-
lendario, das de la semana, el trmino semana, tanto el equipo de la elaboracin de las car-
tillas de alfabetizacin, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias
provincias, el personal de la Subsecretara y con la participacin del mismo Subsecretario han
considerado, despus de varios talleres de discusin, presentar una propuesta atendiendo a
diversos criterios, como los siguientes:
Revisin histrica de los documentos antiguos (crnicas y diccionarios);
principios lingstico-filosficos;
principios de formacin de palabras;
realidad astronmica desde los Andes;
realidad poltica, cultural, econmica, simblica y educativa del pueblo kichwa, en los ltimos
tiempos.

Para proponer los nombres de los meses del ao se han revisado por un lado, las crnicas
(Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Annimo, 1570; Diego Fer-
nndez, 1571:129; Cristbal de Molina, el cuzqueo, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585:
16-24; Pedro Gutirrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamn Poma], 1615, I:
210-234; Bernab Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas
Valera, 1560; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos
procedentes de estas fuentes en relacin con el nombre de un determinado mes coinciden en
un 80%.

Ante esta realidad se han tomado en consideracin varios criterios: nombres que de cierta ma-
nera coincidan entre s a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del
siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histrico hayan sido retomados en
la actualidad para sealar un ciclo de fiestas. Ciertos fenmenos atmosfricos y climticos que
se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simblico ancestral, trminos
que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.

240
CUADRO 2: Pachakipu (siglos XIX-XX-XXI)

Meses I II III IV V VI VII VIII IX X XI


J. Grimm- Berros-Bolivia Almeida I.E.Q. DINEIB DINEIB DINEIB DINEIB/UNICEF ALKI DINEIB *Talleres
Ecuador 1904: 20-21 1992 Potos Conejo Caiza Andy V. EIBAMAZ Dipeib- Dipeib- Discusiones
1896:38 2004 2005: 78 2005 2005:60 2006 Suc. Chim 2007-2008
2007 2008
Enero Jashmana Kajmai Kamay Qulla Huchay Kulla Puyu Kulla/ Kulla/ Kulla kamay
quilla puquy pukuy punta killa Puyu
Febrero Sara Jatun pokoi Pukuykiz Pawkar Mushuk Panchi Mijanu Panchi/ Panchi/ Panchi Panchiy
apachina waray pukuy chunta killa Mijanu
Marzo Parhuana, Paukar Huaraz Jatun Parway Pawkar Pawkar Wiwa Pawkar Pawkar/ Pawkar Pawkar
choclloyana, pukuy waray Wiwa
chocllo
pacha
Abril Cauyashca Airihuai Ayriwa Ayriwa Ayriway Ayriwa Chunta Ayriwa/ Ayriwa / Ayriwa Ayriwa
pacha uritu killa Chunta
Mayo Sara quihua Aimurai Aymuray Aymuray Aymuray Aymuray Ala Aymuray/ Aymuray/ Aymuray Aymuray
paquina; Tamya killa Ala
Allvis tarpuna
Junio Allvis tarpuna Jaukai kuski Aymuray Inti raymi Inti raymi Raymi Tamya Raymi/ Raymi / Raymi Inti
Chiri killa Tamya
Julio Sara pallana Chahuahuarki Jaukay Chaw Anta situwa Sitwa Papanku Sitwa/ Sitwa/ Sitwa Purun
arway Mayu huntana Papanku
Agosto Sara pallana Situaki Kapak situa Chakra Kapak Karwa Sara Karwal/ Karma/ Karwa Chakmay
papa tarpuna yapuy situwa Putu killa Sara
Sep. Rastrojo Puskoaikis situakiz Quya raymi Kuya raymi Kuski Mutsuy Kuski/ Kuski / Kuski Kuya
quilla Aanku killa Unki
Oct. Sarapac Kantaraikis puchykiz Uma raymi Tamya Wayru Ukuy Wayru/ Wayru/ Wayru Yaku
punta tarpui raymi Inti killa Ukuy
Nov. Tarpui juria Ayamarka umaray Aya Aya warkay Sasi Aya X Sasi / Sasi Ayar
markay Aya
Dic. Huahua Raimi kapakiz Qapak Kapak X Mishki Kamay/ Kayak/ Kapak Kapak
jashmai raymi raymi Wawa killa Mishki
ANEXO 3

241
ANEXO 3

a) Fiestas actuales: retomadas y coincidentes

Inti (raymi): junio;


Pawkar (raymi): marzo;
kuya (raymi) (<*quya ): septiembre;
kapak (raymi): diciembre: fiesta celebrada por los kichwas de Saraguro; y denominada hatun
pishta [fiesta grande] y celebrada por los kichwas Salasacas, en la actualidad.

b) De las crnicas y con contenidos simblicos, histricos y religiosos

Algunos de estos contenidos se presentan de manera vigente en la actualidad.


Para enero se ha retomado los datos de Molina, Ondegardo y de Blas Valera, quienes lo re-
presentan bajo la forma de <camay quilla>, a esto se ha considerado el significado: kamay,
producir, cuidar (kamaq allpa: tierra frtil), sumando a esto la concepcin actual que seala que
en este mes se tiene mucho cuidado tanto de las sementeras como de la planificacin del nuevo
ao cristiano-catlico. Para febrero, por un lado se ha considerado que resulte coherente el
proceso natural de desarrollo de las plantas que lleva al siguiente mes (pawkar: florecimiento
pleno), por ello se ha consignado, desde lo lgico el trmino panchiy que significa que las
flores se hallan en botn y a punto de florecer; y por otro lado, coincidimos con las propuestas
de la DINEIB y de las DIPEBs. Para abril, retomamos su valor histrico, cultural y religioso, ex-
presados en sus trminos: ayriwa (grano de maz de dos colores presentes en la misma ma-
zorca o dos mazorcas en una misma planta de maz). Para mayo, aymuray que significa
transportar el maz y guardarlo en los depsitos (<*qullqa); accin necesaria para celebrar el
inti raymi, del siguiente mes. Para julio, se ha considerado el estado en que se encuentra la
tierra cultivable y su accin sobre ella: purun (perodo de descanso de la tierra). Para agosto,
chakmay, que significa primeros preparativos de la tierra cultivable. Para octubre, en vez del
trmino aymara uma, agua, se ha insertado su correspondiente en kichwa: yaku, por su
concepcin de ser la poca necesaria del agua beneficiosa para los sembros, por su valor sim-
blico dentro de la medicina ancestral y por la importancia a nivel mundial, en la actualidad.
Para noviembre, se ha mantenido un elemento histrico ayar (que lo asociamos con su an-
tiguo trmino ayar, relacionado con los cuatro hermanos ayar, fundadores del Cuzco) y unimos
al hecho cultural vigente an en las comunidades en el que se recuerda a los muertos o difuntos
mediante la ofrenda de alimentos a ellos y el intercambio con los familiares que se hallan en el
cementerio. Sntesis de la nueva propuesta:

Pachakipu (talleres y discusiones, 2007-2008)

Killakuna Meses Glosa


Kamay Enero Produccin, vigilancia, cuidado de los cultivos y del nuevo ao.
Panchiy Febrero poca de las flores en botn y a punto de florecer.
Pawkar Marzo poca de la diversidad de los colores de las flores.
Ayriwa Abril Dos granos de maz blanco y negro en una misma mazorca.
Aymuray Mayo Acarrear y guardar la cosecha del maz en los <*taqi.
Inti Junio Fiesta en honor al Sol por la cosecha del maz.
Purun Julio poca de descanso de la tierra cultivable.
Chakmay Agosto poca de barbechar la tierra.
Kuya Septiembre Fiesta en honor a la Luna, esposa del sol, que proporciona el agua.
Yaku Octubre Fiesta en honor al agua.
Ayar Noviembre Ofrenda a los seres histricos y mticos.
Kapak Diciembre Fiesta grande en honor al sol y a las autoridades polticas.
242
ANEXO 3

III. Trmino para los das de la Semana


Ver cuadro 3

a) Antecedentes

De estas nueve primeras formas de presentar los das de la semana, la primera, de Berros
(1904) seala una adaptacin semntica y formal de las concepciones mitolgicas latinas re-
lacionadas con hroes y dioses, de su panten religioso; y simplemente se las ha traducido al
kichwa shimi boliviano de la poca. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafa actual.
Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la intercultura-
lidad y del encuentro con la historia y races ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones
de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB
para su socializacin mediante la elaboracin de calendarios o textos escolares, legitimando
as su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradicin histrica documental. Cada uno
de estos trminos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclrico
y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la
concepcin del tiempo. Acerca de otros trminos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo
se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales.

b) Explicacin de los nombres de los das de la semana

Desde lo histrico documental, los cronistas coinciden en sealar que el tiempo, en el mundo
inka no se divida en semanas ni los das tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143).
Sin embargo, Diego Gonzlez Holgun (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto
de partida: hawkay punchaw, domingos y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para
asignar al da domingo como hawkay puncha.

(Para el da lunes) Considerndolo al domingo como da grande e importante y como oposicin


y/o complementariedad, y adems que se halla en el otro extremo, se ha considerado al lunes
con el trmino de sullka (menor) y ste coincide con la manera de nominar los dedos de la
mano (sullka rukana: dedo meique) lo opuesto a mama rukana (dedo pulgar).
Para el martes, se ha considerado la cuestin cultural, medicinal y simblica de los kichwas en
la que se considera como el da de las curaciones mdicas (sin desconocer que se presenta
una influencia cristiana) y una de las plantas ms representativas, en estas prcticas, es la
awaqulla o mamaqulla, bajo la forma de kulla.

Para el mircoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco das, cuya mitad es
este da y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el
haway haway como signo de alegra y por vencer la mitad de la tarea agrcola, as, quedara
la forma haway.

(Para el jueves) La misma lgica en la nominacin de la mano para el dedo medio (chawpi ru-
kana) nos ha guiado en la nominacin del da jueves como patma (mitad) tomando en cuenta
que se halla en la mitad de los siete das: patma, chawpi, chikta son trminos aplicados para
tiempo y espacio.

Para el viernes, se ha considerado la finalizacin de un espacio laboral, actual de cinco das


concebido ya as en el mundo kichwa y que toda actividad se debe terminar aunque sea traba-

243
ANEXO 3

jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalizacin sobre actividades
tanto agrcolas como guerreras en el incario eran: haylli y haycha y se ha tomado el se-
gundo para el quinto da, pues el primero se ha tomado como himno cvico.

Para el sexto da, sbado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo
cualquier condicin social, se regresa al hogar o a la tierra materna y all se da el encuentro fa-
miliar, comunitario y social; y los trminos de encuentro son: tinku, tinki; por el contenido
simblico se ha adoptado el segundo trmino.

c) Para el trmino semana

Se ha considerado los trminos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan tambin
para el tiempo y espacio (Gonzlez Holgun, 1608: I - II).

Por un lado, los documentos antiguos sealan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde
una sukanka a otra (segn numeracin kichwa); este espacio se denominaba killa (no kimsa
chunka). As, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chikta-
yuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el ao: chawpi wata. Sillku, la mitad del medio,
que es cuarta parte.

Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histrica como actualmente el
mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y
que ste en la actualidad para su contabilizacin del tiempo se divide en semanas y que sta
es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como ste trmino se refiere al mes,
hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este ltimo trmino presente en la forma de deno-
minacin de los meses en las crnicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para
esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos trminos: sillkukis = semana.

IV. Para otras medidas de tiempo

Gonzlez Holgun (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es
lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernab Cobo (1653: 143)
seala que en casi todo el reino del Per, las papas se cuecen en una hora poco ms o menos;
y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duracin de las
cosas que se hacen en este tiempo.

DINEIB
DINEIB DINEIB *Talleres,
Almeida MACAC ALKI
tr. Caiza Conejo discusiones:
1992 2007 Dip. Suc.
2005 2005 2007-2008
2007

Hor Suylla Saylla X Sukailla Saylla Muray

Min. Chillina Chiniku Uchilla pacha Sailla Chiniku Hayri

Seg. X Chinilla *llullu pacha Chinilla Chinilla Tuylla

244
CUADRO 3: Das de la semana (Siglos XX-XXI)

Das I II III IV V VI VII VIII IX X


Berros- MACAC Almeida DINEIB DINEIB/dipeib DINEIB DINEIB/UNICEF ALKI Dipeib- *Talleres
Bolivia 2007: I 1992 Conejo Napo Caiza EIBAMAZ Dipeib-Suc. Chim. Discusiones
1904:21 2005:78 P. Andy V. 2005 2006 2007 2008 2007-2008
2005:52
Lunes Killachau Killa p. Killaka Killa puncha Kuyllur X Awaki Awaki/ Awaki Sullka
Kuyllur
Martes Atichau Anti p. Atichau Ati puncha Chiki Awkak Wanra Wanra/ Wanra Kulla
Chiki
Mircoles Koillurchau Kuillur p. Koyllurchau Kuyllur Licha Chillay Chillay Chillay/ Chillay Haway
puncha Licha
Jueves Illapachau Illapa p. Illapachau Illapa Puri Kullka Kullka/ Illapa Kullka/ Kullka Patma
puncha Puriy
Viernes Chaskachau Chaska p. Chaskachau Chaska Wituk Chaska Chaska Chaska/ Chaska Haycha
puncha Wituk
Sbado Kuichichau Kuichi p. Kaychichau Kuychi Sasi Wacha X Wacha/ Wacha Tinki
puncha Samay
Domingo Intichau Inti p. intichau Inti puncha Chaska X Inti, indi Inti Inti Hawkay
Semana X jurkai Juntauna Kanchisri Iluku Junkan X hunkay X Sillkukis
(p. 146) (p. 78) (p. 52) (p. 69) (<*sillku+kis)

CUADRO 4: Sistema Solar (Siglos XVI/ XX-XXI)

PLANETAS I II III IV V VI
J. Annimo DINEIB/ I.E.Q DINEIB/ ALKI/ Dipeib-Suc. *Talleres
1570: 153-154 Conejo Potos C. Caiza 2007 Discusiones
2004: 11 2004: ll. 5 2005 2007-2008
Mercurio Catuilla Katuylla Wapsipachanak Chaska Katuylla Rimsi
Venus Chasca Chaska Chaska Chaska Chaska Chaska
Tierra (pachamama) Allpamama Tiqsimuyu Allpamama Allpamama Tiksimuyu
Chaska
Marte Aucayoc Awkayuk Mullu Awkarik Awkarik Mullu
Jpiter Pirua Jpiter Watalliska Pirwa Pirwa Akapana
Saturno Haucha Hawcha Rinrintin X Awcha; hawcha Chimpu
Urano X Urano Shiwiyuk X X Tinkullpa
Neptuno X Neptuno Turumanya X X Turumanya
Plutn X Plutn Chiriyachina X X Riti
Planeta X Allpa rumpapacha Ruyru Allpapacha Chaska Rumpu (<*rumpu)
Rumpapacha
ANEXO 3

245
Sistema solar X Inti awariy Inti ayllu Inti llika Inti llika Intipa ayllu
ANEXO 3

Ejemplos:

03:0h-08-15 = Kimsa muray, pusak hayri, chunka pichka tuylla.

Macac (tomo I), seala que el trmino sukailla se halla conformado de tres vocablos: sukta + chunka +
sailla. Sin embargo, no se explica ni el significado histrico ni la procedencia documental de saylla.

Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histrico
y cientfico; y otro, actual.

a) Hora, minuto y segundo

Para expresar formas de tiempo, se seal el que hace relacin al tiempo en que se demoran
en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos trminos ms: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gon-
zlez Holgun, 1608). De los dos ltimos trminos, segn se puede inferir de los ejemplos que
presentan los autores, que el ltimo sealara tiempo instantneo y el primero, menos instan-
tneo.

El dato actual hace relacin al trmino papa yanu, papas cocidas con cscaras (que segn la
tradicin, un tipo de papa, al cocinarse con lea, llevara una hora aproximadamente). Esta
forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurri-
mos a otros datos histricos y actuales.

Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Per
y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuu, a esto sumamos la importancia
del laboratorio inka denominado Moray: laboratorio experimental agrcola inka, que se halla
en Maras-Cuzco (Instituto Pedaggico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). ste es considerado
por los cientficos como espacio de control del tiempo y aclimatacin de las plantas y que en su
interior llevaba un inti watana en miniatura. As presentamos esta forma: muray, hora.

V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4

a) antecedentes

La gran familia solar o el sistema solar tambin ha sido objeto de diversas asignaciones a sus
componentes, desde el siglo XVI. Pero el anlisis semntico-filosfico de dichos trminos de-
muestra ser una transposicin de contenidos mitolgicos latinos hacia el qichwa ssimi en el
siglo XVI.

Asi, el cuadro siguiente demuestra la adaptacin semntica latina al qichwa simi.

DIOSES ROMANOS FUNCIN GLOSA EN KICHWA


Mercurio Dios del comercio Catuilla.
Venus Diosa de las flores Chaska.
Marte Dios de la guerra Aucayoc.
Jpiter Dios de los dioses y de la produccin Pirua.
Saturno Dios de las tempestades y amarguras. Haucha.

246
ANEXO 3

En la actualidad, en varios documentos, de manera reiterativa, se hallan aquellos mismos nom-


bres, creyendo que es una forma propia de designacin qichwa e inka; nada ms alejado de la
realidad de nominacin desde el pensamiento qichwa de aquella poca (ver Lozano, 1991,
1994, 1996, 2004; cuadro 4).

b) talleres y discusiones

En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los trminos relacionados con el sistema
solar, existentes en documentos antiguos crnicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la ma-
nera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan:

Inti sol
Killa luna
Chaska Venus
Tiqsi muyu el mundo o tierra en su totalidad
Sasaka cometa

Las constelaciones, desde la percepcin, segn la forma relacionada con algo existente en la
tierra adquieren un nombre determinado, por analoga:

Machaqway: por su forma de una serpiente.


Ullqu llama, por su tamao de llama grande.
Llama mama, por hallarse junto a su cra, etc.
Qullqa, constelacin en forma de corral que contiene una serie de elementos en forma de
granos y as se relaciona con la funcin de la qullqa como granero o espacio para guardar
los productos.

Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relacin a algo despeinado (chaska
uma, tampa uma).

Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ah se nominaliza como killa para luna.

Inti relacionado con calor y otros semejantes:

In-ti sol/calor.
In-ka hijo del sol.
In-lli caliente (datos actuales).
In-ta lea con fuego, tizn (datos actuales).
Tiqsi muyu lugar de las semillas bsicas para la vida.

Desde estos principios de nominacin emprica y perceptible hemos considerado tomar en


cuenta dichas caractersticas sensibles de cada uno de los planetas restantes para su nomina-
cin respectiva:

INTI, sol

1. Rimsi (Mercurio) por su visibilidad en el ocaso; rimsi, luz del ocaso.

247
ANEXO 3

2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente as en el dibujo de Blas Valera /Guamn
Poma).

3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la tierra total (Gonzlez
Holgun, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental.

4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y sta como elemento religioso
de ofrendas importante de la cultura kichwa.

5. Akapana (Jpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los
huracanes se desplazan en esa misma direccin.

6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relacin con sus cien
mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros
(intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun).

7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro.

8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra
en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos
ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris.

9. Riti (Plutn), por su estructura de roca y hielo y su atmsfera que cae en forma de granizo.
Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, de-
nominada Quyllur Riti que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureo significa granizo.

Como denominacin genrica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales
para EBI, como:
Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007).
Todas como traducciones literales de manera aproximada.

Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razo-
nes histricas, culturales y simblicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI
como en la actual, en determinadas zonas kichwas:
Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial.
Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua.
Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro
lado, el trmino ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respec-
tivas que forman un arma para la cacera; y adems, en la divulgacin cientfica tambin se
maneja la expresin la familia solar.

Para planeta, MACAC tiene el trmino allpachas (<allpa+chaska); nosotros presentamos el


trmino rumpu (<*rumpu), relacionado con las formas histricas. Rumpu, planeta (<*rumpu:
cosa slida y esfrica).

Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu
(Marte), Akapana (Jpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti
(Plutn)

248
ANEXO 4

PUNCHANTA RIMAYKUNA

achu shamunki?, ya vienes).


achu rikunki?, ya te vas?.
achu purikunki?, ya ests caminando?.
achu muyumunki?, ya vienes de cuidar (chakra)?.
achu tikramunki?, ya ests de regreso?.

achu rurakunki?, ya ests trabajando?


achu llamkakunki?, ya ests trabajando?
Wasiyuk, kaypichu kanki? ests aqu dueo de casa?.
Yapata rukuyakunki, Ests envejeciendo demasiado.

Haku wichayman, vmos hacia arriba.


Haku urayman, vmos hacia abajo.
Haku kinrayman, vmos adelante (espacio plano).
Haku ukawan, vmos conmigo.
Imanalla, hola, que tal?, cmo ests?.
Kayka, ten, toma, he aqu!.

Imanallatak kanki?, cmo ests?.


Allillachu kanki?, ests bien?.
Shina shinallami kani, Estoy ms o menos.
Kawsankichu, tiyankichu?, ests vivo?, existes?.
chayrak kawsakunkichu?, todava vives? (despus de largo tiempo)
Kawsakupankirakchu?, sigues viviendo an?.

*Inti, kanpa kawsaypi achikyachun, que el sol ilumine en tu vida (saludo antiguo).

ami mikunayan, Ya tengo ganas de comer.


ami puunayan, Ya tengo ganas de dormir.
Haku mikushun, vamos a comer (comeremos).
Haku mikupashun, vamos a comer (con cortesa).

ami tikramuni, ya estoy de regreso.


Minchakama, hasta otro da.
Ashakama, hasta luego.
Kipallakama, hasta despus de un rato.
Haku nikpika, mana uyanki. Cuando te digo vmos, no me escuchas.

Shamuy, yaykuy, tiyariy, samariy: ven, entra, sintate y descansa.


Paktarak, ten cuidado!
Ishkantishun, salud, brindemos.
Upyashun, bebamos, tomemos.

249
ANEXO 4

Araray est caliente (quemando)!


Achachay qu fro!
Imanash qu grandioso, descomunal!

Tiempo:

ami pakarin, ya amanece.


ami punchayakun, ya est aclarando el da.
ami chishiyakun, ya est atardeciendo.
ami tutayakun, ya est anocheciendo.

Pregunta por el tiempo hora (forma antigua)

*May chika intim? qu hora es?.


*May chika punchawmi? qu hora es?.

Respuesta:

*Kay chika intim, es esta hora (sealando el suelo o el cielo).


*Kay chika punchawmi, es esta hora (sealando el suelo o el cielo).
*Pacha yallirinllami. El tiempo pasa sin detenerse.

250
ANEXO 5

En este anexo, de forma ilustrativa, slo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han
ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisin del diccionario.

Caudal lexical

1. Kichwa-Castellano 2. Castellano-Kichwa
A: 152 A: 354
Ch: 189 B: 88
H: 93 C: 334
I: 61 CH: 28
K: 254 D: 205
L: 32 E: 224
Ll: 60 F: 69
M: 160 G: 68
N: 15 H: 98
: 28 I: 68
P: 183 J: 25
R: 51 L: 86
S: 91 Ll: 11
Sh: 75 M: 180
T: 152 N: 61
*Ts: 27 O: 54
U: 67 P: 249
W: 136 Q: 22
Y: 63 R: 139
*Z: 11 S: 186
*Zh: 9 T: 141
U: 16
V: 79
Y: 6
Z: 9

251
ANEXO 6

252
ANEXO 6

253
ANEXO 6

254
ANEXO 6

255
ANEXO 6

256
ANEXO 6

257
VII. Bibliografa
I. Fuentes Clsicas
(Siglos XVI-XVII)

1. Diccionarios

Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Per, 2006.

Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616],
Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador.

Gonzlez Holgun, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporacin Editora Nacional,
1993, Quito.

Santo Toms, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Per, llamada quichua.
Edicin facsimilar por Ediciones de Cultura Hispnica, 1994, Madrid.

Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos ms ordinarios
[segundo vocabulario: castellano-ndico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al tro-
cado del pasado [ndico-castellano]. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito.

Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Annimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los
indios del Per, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima.

2. Gramticas

Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara [], 1612. PROEIB ANDES, Edicin de formato fascimiliario,
Cochabamba-Bolivia, 2002.

Gonzlez Holgun, Diego de [1607], Gramtica y arte nueva de la lengua general de todo el Per, llamada
lengua quechua o lengua del inca. Nueva edicin revista y corregida, 1842, s/loc.

Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito.

Santo Toms, Domingo de [1560], Gramtica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del
Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1995, Cuzco-Per.

Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ,
1991. Quito-Ecuador.

3. Crnicas
Acosta, Jos de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crnicas de Amrica 43, Madrid, 2002.

Albornoz, Cristbal de [1530-1603], Instruccin [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crnicas de
Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.

Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V [],
1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954.

Annimo, La Conquista del Per, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la
Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

258
Annimo, Relacin de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pir, pgs. 151-189. Biblioteca de Au-
tores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Annimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edicin crtica de Isacio Prez Fernndez, O.P.
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco, 1995.
Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpacin de la idolatra en el Per. Centro de Estudios Regionales
Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco-Per, 1999.
La extirpacin de la Idolatra del Pir, pgs. 191-277. Biblioteca de Autores Espaoles
[], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Atienza, Lope de, Compendio Historial del Estado de los Indios del Per []. En: J. Jijn y Caamao, La
religin del Imperio de los incas. Apndices-Vol. I, Escuela Tipogrfica Salesiana, Quito, 1931.

vila, Francisco de [1573-1647], Ritos y Tradiciones de Huarochiri, Edt. Instituto de Estudios Peruanos-
Instituto Francs de Estudios Andinos, Per, 1987.

Benzoni, Girolamo [1547-1550], La historia del Mondo Nvovo. Edic. Museo Antropolgico del Banco Central
del Ecuador, Guayaquil, 2000.

Betanzos, Juan Diez de [ -1576], Suma y Narracin de los incas, Ediciones Atlas, Madrid, 1987.

Borregan, Alonso, Crnica de la Conquista del Per. Escuela de Estudios Hispanoamericanos, Sevilla,
1948.

Cabello Balboa, Miguel, Obras Vol. 1. Editorial Ecuatoriana, Quito, 1945.

Cabello Balboa, Miguel, Miscelnea Antrtica. Una historia del Per. Universidad Mayor San Marcos, Lima,
1951; pgs.: 201-561.

Calancha, Antonio de la, fray [1638], Crnica Moralizada del Orden de San Agustn en el Per, pgs. 15-
140. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brou-
wer, Pars, 1938.

Cieza de Len, Pedro [1520/1535-1554]. La Crnica del Per, Col. Crnicas de Amrica 5, Madrid, 2000.
El Seoro de los Incas, Coleccin Crnicas de Amrica 6, Madrid, 2000.
Descubrimiento y conquista del Per, Col. Crnicas de Amrica 18, Madrid, 2001.

Cobo, Bernab [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964.

Crdoba y Salinas, Diego de fray, Crnica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Bi-
blioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.

Estete, Miguel de, Noticia del Per, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas,
1976.
-, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1991.
-, Comentarios Reales (seleccin). 3ra edicin, Ediciones Ctedra, Madrid, 2001.

Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Cornica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo
XXI Editores, Mxico, 1988.

Gutirrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Per, Tomo Tercero, Librera General de

259
Victoriano Surez, Madrid, 1905

Herrera, Antonio de, Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar
Ocano, Tomo I, Madrid, 1934.

Jerez, Francisco de, Verdadera Relacin de la Conquista del Per [], 1534. pgs: 15-115. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

La Gasca, Pedro de, Descripcin del Per, pgs. 140-148. En: J. jijn y Caamao, Boletn de Revista Ecua-
toriana XXIX. B.S.E.E. H. Tomo III, Nro. 7-9. BCE, Quito, 1919.

Las Casas, Bartolom de, De las antiguas gentes del Per. Tipografa de Manuel G. Hernndez, s/l, 1892.

Lizrraga, Reginaldo de [1545-1615], Descripcin del Per, Tucumn, Ro de la Plata y Chile, Coleccin
Crnicas de Amrica 44, Madrid, 2002.

Lpez de Gmara, Francisco, Historia General de las Indias, Primera Parte 12. Ediciones Orbis, S.A., Bar-
celona, 1985.
, Descubrimiento del Per, Pgs. 224-279. En: Historia de las Indias. Biblioteca de Autores Es-
paoles [], Tomo I, Imprenta Estereotipia, Madrid, 1877.

Matienzo, Juan de [1567], Gobierno del Per. IFEA, Pars-Lima, 1967.

Melndez, Juan fray, Tesoros Antrticos, pgs. 192-236. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura
Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.

Molina, Cristbal de (el cusqueo) [1529-1585], Relacin de las Fbulas y ritos de los incas. Coleccin Cr-
nicas de Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.

Molina, Cristbal de (el almagrista), Relacin de muchas cosas acaecidas en el Per, pgs. 57-95. Biblioteca
de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968

Montesinos, Fernando [1644], Memorias Antiguas Historiales y Polticas del Per, Cusco, 1957.

Mura, Martn de, fray (1577-1616), Historia General del Per, Coleccin Crnicas de Amrica 20, Madrid,
2001 (la de la Biblioteca Aurelio Espinosa Plit tiene grficos).

Oliva, Anello [1562-1631], Historia del Reino y Provincias del Per, de sus incas reyes [], 1598. Libro Pri-
mero, Imprenta y Librera de S. Pedro, Lima, 1895.
-, Historia et Rudimenta linguae Piruanorum (1600-1730). Universidad de Bologna. Italia, 2007.

Ondegardo, Polo de [1545-1574], El mundo de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 58, Historia 16,
Madrid, 1990.
- Informaciones acerca de la religin y gobierno de los incas
- De los adoratorios y guacas (sistema de los seques o de los cuatro caminos imperiales
del Cuzco), pgs. 169-185. En Bernab Cobo, Volumen II, Obras, Historia del Nuevo Mundo, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1964.

Pallas, Gernimo, sj., Misin a las Indias con advertencias para los religiosos de Europa, que la hubieren
de emprender, como primero se ver en la historia de un viaje y despus en discurso (1620). Transcripcin
y presentacin: Paulina Numhauser. Alcal de Henares-Espaa, 2007.

Pizarro, Hernando, A los magnficos [], 1533. pgs: 253-264. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

260
Pizarro, Pedro, Relacin del Descubrimiento y Conquista del Per, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

Relaciones Geogrficas de Indias-Per, por don Marcos Jimnez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1965

Sancho de la Hoz, Pedro, Relacin [], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Ho-
racio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.

Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relacin de Antigedades deste reyno del Piru. Es-
tudio etnohistrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos Bar-
tolom de las Casas, CBC, Cusco, 1993.

Santilln, Hernando de [1550-1575], Relacin del origen, descendencia, poltica y gobierno de los incas,
pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988
(tambin de relaciones de Francisco Toledo).

Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relacin de la Conquista del Per y hechos del Inca Manco
II. Coleccin de libros y documentos referentes a la Historia del Per, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmart, Lima,
1916.

Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo [], su vida y su obra. Roberto Levillier, Edi-
ciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935.

Torres, Bernardo de, fray, Crnica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca
de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.

Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcal de Henares (1618). Universidad
de Bologna. Italia, 2007.

Zrate Agustn de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Per, Fondo Editorial de la
Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1995.

II. Fuentes Actuales

ALKI-Academia de la lengua Kichwa/Chango Bernardo, Algunos tpicos sobre la lengua kichwa en Amrica.
Ambato, 2007 (13 pgs.).

Almeida, Ileana, Lxico actvalizado espaol qvechva. Edt. Abya Yala, Cayambe-Ecuador, 1992.
- Por la oficializacin de la lengua quichua en el Ecuador, pgs. 21-39. En: Pueblos Indgenas y
Educacin, 5:18, Quito, 1991.

lvarez Palomeque, Catalina, Lingstica 1 [] Una introduccin a la fonologa, morfologa y semntica


aplicada a la EIB, pgs. 137-264. En: Lingstica 1 []. MEC-DINEIB, Quito, 1997.

Andrade Paladines, Carlos, Kwatupama zpara. Palabra zpara [y quichua]. ANAZPPA, Pastaza-Ecuador,
2001.

261
Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo,
2005.

BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Espaola VOX, Imp. Emeg, S.A., Barce-
lona-Espaa, 1987.

Caiza C., Jos, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeo diccionario Bilinge, Inkanupak killka, Escritura de los
incas. Impresin digital Desing. Quito, 2005.

Cerrn-Palomino, Rodolfo, Lingstica Aimara, Centro Bartolom de las Casas, Lima, 2000.
Quechumara: estructuras paralelas de las lenguas quechua y aimara. CIPCA, La Paz-Bolivia,
1994.
Quechua Sureo: diccionario Unificado. Biblioteca Bsica Peruana V, Lima, 1994.
- Apuntes sobre lexicografa qichwa. Seminario-taller. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca,
1994.
- Prstamos, elaboracin lxica y defensa idiomtica. Pgs. 361-392. En: Allpanchis 35-36, vol. 2.
Per, 1990.
Lingstica Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolom de las Casas,
Cuzco, 1987.

Conejo A., Alberto, Espacios Hegemnicos de la lengua kichwa en el campo de la educacin, la poltica y
en la produccin escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin
Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- KURI SHIMI. Kichwa funcional activo [], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005.

Conejo, Alberto/ DINEIB/, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.

Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207-
213. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Edi-
ciones Abya Yala, Quito, 2005.

Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el caari. 2da edicin, Universidad de Cuenca, Cuenca,
[1923] 1981.

Corominas, Joan y Jos A. Pascual, Diccionario Crtico Etimolgico Castellano e Hispnico. Edt. Gredos,
Madrid, 1980.

Cotacachi, Mara Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: ucanchic Quichua Rimai Yachai.
LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.

Cotacachi, Mercedes y Mara Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye
vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987.

Covarrubias Orozco, Sebastin de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Espaola (1539-1613). Editorial
Castalia, Madrid, 1995.

De la Torre, Luz Mara, Diccionario Espaol-Quichua. Tupac Producciones didcticas, Otavalo-Ecuador,


1998.

DINEIB/Alberto Conejo, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.

DINEIB, Legalizacin de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9.
Modelo de Educacin Intercultural Bilinge. MEC, Quito, 1993 (oficializado en Riobamba/Instituto
Pedaggico Jaime Rolds Aguilera).

262
DIPEIB-Sucumbos/ALKI, Diccionario Kichwa-Espaol, Espaol-Kichwa. Imprefepp, Quito, 2007.

EIBAMAZ, Diccionario kichwa-castellano- awpa Yacha Shimikuna [del Oriente Ecuatoriano], Quito, 2005.

Garcs, Fernando, Cuatro Textos Coloniales de la Provincia de Quito (se incluye lxico de los textos trata-
dos), 1999.
- El Sistema de Escritura Unificado del Quichua Ecuatoriano, pgs. 83-102. En: Revista Educacin
Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997.

Jara, Fausto, Ritos y ceremonias de los kichwas. Eibamaz, Quito, 2006.

Jurado, Fernando, Diccionario histrico genealgico [...quechua], Quito, 2002.

KAMAK, Neologismos (3.600 trminos), Riobamba, 2007.

Kowii, Ariruma (comp.), Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina. Ediciones
Abya Yala, Quito, 2005.
- Diccionario de nombres quichuas, Kichwa shutikunamanta shimiyuk panka. Corporacin Editora
Nacional, Quito, 1998.

LAEB-2da Promocin, Sisayacuc Shimipanpa, diccionario infantil quichua. LAEB-F.F.L.CC.EE./Universidad


de Cuenca/DINEIB-UNICEF-GTZ, Cuenca, 1996.

Maldonado C., Jos, Diccionario quichua-castellano, castellano-quichua, pgs. 357-397. En: Quichuata ya-
chacuncapac, Caarmanta rimai. Ediciones Abya-Yala, Quito, 1995.

Mendoza O. Miguel Alejandro, Ensayo Fonolgico del quichua ecuatoriano [sierra sur] (en francs), Tesis
Doctoral, Universidad de Toulouse, Francia, 1970.

Montaluisa Chasiquiza, Luis, uqanchiq Yachai Taptana, 5 ed. PUSEIB, Quito, 2006.
- Potencialidades de las lenguas indgenas del Ecuador, pgs. 50-57. En: Revista Educacin Inter-
cultural Bilinge, ao 3, nro. 5, UPS-PAC, Quito, 2000.
- Apuntes sobre lexicografa kichwa. Seminario. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
- ucanchic shimi 1. El runashimi del Ecuador a fines del siglo XX: contribuciones para su estudio.
Convenio MEC-CONAIE, Quito, 1990.
- Caimi ucanchic shimiyuc-panca. MEC- PUCE ILL - CIEI, Quito, 1982.
- Historia de la Escritura del Quichua [ecuatoriano], pgs. 121-145. En: Revista de la Universidad
Catlica, 8: 28, Quito, 1980.

Montalvo M., Julio A. ing, Gramtica Elemental y Diccionario del idioma kichua []. Etd. Vida Catlica,
Quito-Ecuador, 1971.

Moreno Mora, Manuel, Diccionario etimolgico y comparado del kichua del Ecuador, Casa de la Cultura
Ecuatoriana, Ncleo del Azuay, Cuenca, 1956.

Moya T., Ruth y Mercedes Cotacachi, Pedagoga y Normatizacin del quichua ecuatoriano, pgs. 101-202.
En: Pueblos Indgenas y Educacin, 4:14, Quito, 1990.

Moya Ruth, El Quichua en el espaol de Quito, pgs. 119-334. Col. Pendoneros, 40. IOA. Otavalo, 1981.

Mujica, Camilo (misionero capuchino), Aprenda el quichua: gramtica y vocabularios, Quito- CICAME/
Napo, 1967.

Naula Guacho, Jos y Donald Burns, Bosquejo gramatical del quichua de Chimborazo (incluye parte lexical),

263
ILV, Quito, 1975.

Orr, Carolyn, Fonologa del quichua del Ecuador (del Oriente), pgs. 68-86. En: Estudios fonolgicos de len-
guas vernculas del Ecuador. MEC-ILV, Quito, 1975.

Orr, Carolyn y Betsy Wrisley comp., Vocabulario quichua del Oriente, ILV/MEC, Quito, [1965], 1981.

Ortiz, Bernarda, Apuntes de gramtica quichua (incluye glosarios), CEE, Latacunga, Quito, 1974.

Pacheco Guzmn, Gerardo, Diccionario Quechua-Castellano, Cuenca, 1981.

Potos, Fabin, Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del
Inca. Sistematizacin de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII. Es parte de la Tesis de Maestra
en Filosofa-PUCE/Quito: Lengua, Pensamiento y Mundo Histrico de los qichwas de los siglos XVI-XVII,
a travs del estudio de los primeros diccionarios. (ao sabtico, Universidad Central del Ecuador), Quito,
2007-208.
- Conciencia Histrica Qichwa: lengua y cultura a travs del estudio de sus fuentes. Documento
preparado para el taller en el INPAC-MEC. Quito, diciembre 2007.
- Panorama lexicogrfico del qichwa ecuatoriano entre 1950 y 2004: balances y propuestas, pgs.
123-135. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.).
Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- Quri Qinti, mushukyachiska shimiyukpanka, Instituto de Estudios Qichwas, Quito, 2004.

Potos, Fabin, Fernando Garcs, Ileana Almeida y otros, Lxico multilinge (CDr) de reas de biodiversi-
dad, agronoma y sanidad. (quechua, aymara, guaran, portugus, espaol) Unin Latina-UNESCO, 1999.

Potos, Fabin, Alberto Conejo y Luis de la Torre [y otros], Yachakukkunapak Kimsaniki shimiyuk panka,
MEC-CONAIE-GTZ, 1998.

Potos C., Fabin, Breve estudio dialectolgico del quichua del oriente ecuatoriano: fenmenos espordicos
de la lengua, pgs. 67-81. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito,
1997.

Rosat Pontacti, Alberto, ofm., Diccionario Enciclopdico Quechua-Castellano del Mundo Andino. Editorial
Verbo Divino, Cochabamba-Bolivia, 2004.

Stark R., Louisa y Pieter C. Muysken, Diccionario espaol-quichu; quichua espaol, Banco Central del
Ecuador, Guayaquil, 1977.

Torres Fernndez de Crdova, Glauco, Diccionario kichua castellano / Yurak shimi-runa shimi, Cuenca,
1982.
- Lexicn etnolgico del Quichua Andino. Tomos I, II, III. Imprenta Rocafuerte, Tumipampa, Cuenca-
Ecuador, 2002.

Valiente Catter, Teresa (comp.), Ddctica del quichua como lengua materna (incluye glosario, pgs. 223-
229). Serie pedagoga y didctica 9. P.EBI, Ediciones Abya Yala, Quito, 1993.

Ynez Consuelo y Fausto Jara, Manuscrito de Diccionario Castellano-quichua, Quito, 1974.

Ynez Cosso, Consuelo, Lxico Ampliado Quichua-Espaol (II), Espaol-Quichua (I), Corporacin Edu-
cativa Macac, Quito, 2007.

264
ndice
Presentacin............................................................................................................................................ 5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa............................................................................................... 7
.
I. Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa

Primer perodo: siglos XVI-XVII............................................................................................................. 7


Segundo perodo: siglo XVIII.................................................................................................................. 7
Tercer perodo: fines del siglo XIX e inicios del XX................................................................................ 8
Cuarto perodo:1950-2007...................................................................................................................... 9

II. Historia del alfabeto qichwa y diccionarios qichwas


en el ltimo tercio del siglo XX e inicios del XXI

Antes del Campamento Nueva Vida (1970-1980).................................................................................. 10


Reunin del Campamento Nueva Vida (1980)....................................................................................... 10
Despus del Campamento Nueva Vida (1980-1990s)........................................................................... 11
A partir del encuentro de Tabacundo (1998)........................................................................................... 13
Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge....................................................................... 13

III. Apuntes sobre Gramatica Qichwa

Primera Parte: Fonemtica................................................................................................................... 18


Segunda Parte: Monemtica................................................................................................................ 24

I. Monemtica nominal

1.1. Flexin............................................................................................................................................ 24
1.2. Derivacin nominal......................................................................................................................... 25
1.3. Categoras
1.3.1. Pronombres............................................................................................................................. 26
1.3.2. Determinantes......................................................................................................................... 27
1.3.3. Adjetivo.................................................................................................................................... 28
1.3.4. Adverbio................................................................................................................................... 28
1.3.5. Gnero..................................................................................................................................... 28

II. Monemtica verbal

2.1. Flexin verbal.................................................................................................................................. 29


2.2. Flexin verbal de subordinacin..................................................................................................... 30
2.3. Flexin verbal de imperatividad...................................................................................................... 30
2.4. Derivacin verbal............................................................................................................................ 31
2.5. Derivacin verbal a partir de races nominales............................................................................... 32

III. Monemas delimitadores

3.1. Indicadores de modalidad............................................................................................................... 32


3.2. Conectores...................................................................................................................................... 32
3.3. Enfticos......................................................................................................................................... 32

265
Tercera Parte: Sintagmtica

1. Estructura y componentes de la oracin............................................................................................ 33


2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma................................................................................ 33
2.1.Sintagma Nominal....................................................................................................................... 33
2.2. Sintagma verbal.......................................................................................................................... 34
3. La Oracin Qichwa............................................................................................................................ 35
Oraciones transitivas.......................................................................................................................... 35
Oraciones intransitivas....................................................................................................................... 35
Oraciones copulativas........................................................................................................................ 35
Oraciones afirmativas......................................................................................................................... 35
Oraciones negativa............................................................................................................................. 35
Oraciones prohibitivas........................................................................................................................ 36
Oraciones dubitativas......................................................................................................................... 36
Oraciones interrogativas..................................................................................................................... 36
Oraciones interrogativo-negativas...................................................................................................... 36
Oraciones imperativas........................................................................................................................ 36
Oraciones simples.............................................................................................................................. 36
Oraciones compuestas o complejas................................................................................................... 36

Abreviaturas
1. Topnimos.......................................................................................................................................... 38
2. Gramaticales...................................................................................................................................... 38
3. Siglas.................................................................................................................................................. 39
4. Simbologa lingstica........................................................................................................................ 40

Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41
Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163

ANEXO 1
Trminos del qichwa general.................................................................................................................. 217
Introduccin y estudio............................................................................................................................ 217
Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222

ANEXO 2
Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo -y en el qichwa del Ecuador....................................... 231

ANEXO 3
Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................ 238

ANEXO 4
Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249

ANEXO 5
Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa).......................................................................... 251

ANEXO 6
Lminas ilustrativas................................................................................................................................ 252

Bibliografa............................................................................................................................................ 258
ndice.................................................................................................................................................... 265

266
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
1

3 32
7 Carchi
Esmeraldas
30 2
Imbabura
36 8 6

20
33 Pichincha 9
Galpagos 35
21
Sto. Sucumbos
Manab 4 Domingo 36
10 Napo

28
36 22
Cotopaxi
11 Orellana
12
14

13
Los Ros Tungurahua
16 23
Pastaza
5 Bolvar Chimborazo
15
Guayas 29
25
Santa Elena 17
31 24
27
18
Caar
26

Morona Santiago
34
Azuay

19
El Oro

Zamora
Chinchipe
Loja
36

Pueblos y Nacionalidades Regiones Afroecuatorianas Meztizos

COSTA:
15 Kichwa de Tungurahua 30 Costa Norte 36 La Poblacin Mestiza
1 Aw se encuentra
16 Waranka 31 Coste Centro-Sur
2 Chachi disctribuida en todo
17 Puruw 32 Valle del Chota el pas.
3 pera
18 Kaari 33 Pichincha
4 Tschila
19 Saraguro 34 Sierra Centro-Sur
5 Manta Huancavilca
AMAZONA: 35 Amazona Norte
SIERRA: 20 Cofn
6 Karanki 21 Sekoya
7 Natabuela 22 Siona
8 Otavalo 23 Waodani
9 Kayambi 24 Shiwiar
10 KituKara 25 Sapara
11 Panzaleo 26 Achuar
12 Chibuelo 27 Shuar
13 Salasaka 28 Kichwa Amaznico
14 Kisapincha 29 Andwa

You might also like