Professional Documents
Culture Documents
Freddy Peafiel
MINISTRO DE EDUCACIN
Margarita Arotingo
SUBSECRETARIA DE EDUCACIN INTERCULTURAL
BILINGE
EQUIPO TCNICO
EQUIPO DE APOYO
Adriana Tamariz
Teodoro Gallegos
Adrin Suarez
CORRECCIN DE ESTILO
Enrique Contreras
Elvia Uvaldina Moscoso
Sistematizacin
Coleccin Runakay,
Diccionario Escolar Intercultural Bilinge de las Lenguas Ancestrales, No. 3
IICSAEka runakunapak shimi rimaykunaka hatun ushaytami charin yuyaspa may kuyuchikuna-
ta rurasha, kawsaymarkakunapak llaktakunapakpash yachaymanta, shimi rimaykunata
kallarichishpa, rimashpa sinchiyachinkapak. KICHWA Yachakukkunapa Shimiyuk Kamuka shuk
mashiyarik pankakunapi rurshka yachachikkuna, yachakukkuna kichwa shimi rimaykunata
sinchiyachinata munayta charik runakunapash ushashpa sinchiyachichunmi kan.
PRESENTACIN
El Instituto de Idiomas, Ciencias y Saberes Ancestrales IICSAE tiene como misin ser la
institucin responsable de desarrollar capacidades en las Nacionalidades y Pueblos con el
objeto de empoderarlos en el desarrollo, fortalecimiento y recuperacin de sus idiomas,
ciencias y saberes ancestrales, mediante la investigacin, difusin y diseo de metodologas.
El IICSAE considera que las lenguas indgenas tienen una gran vitalidad y es necesario
promover acciones tendientes a garantizar su valorizacin, uso y desarrollo, partiendo del
conocimiento y manejo de stas por sus detentores, las nacionalidades y pueblos del Ecuador.
El Diccionario KICHWA Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu constituye un instrumento vlido
para esta finalidad y ha sido elaborado en un formato amigable que posibilita su uso por parte
de profesores, estudiantes y poblacin interesada en la revitalizacin de un patrimonio cultural
inmaterial muy importante como es la lengua originaria de los kichwas del pas.
5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa
Por Fabin Potos C.
I
Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa
En este perodo se hallaran los siguientes autores: Domingo de Santo Toms, 1560;
Blas Valera, 1586; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan
de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un mtodo etnogrfico (en la elaboracin
de artes y vocabularios): informantes directos, lite inka, no inka cuzquea, quitea y
de otros lugares que acudan al Cuzco.
En esta poca se hallan: El Annimo; Una gramtica Colonial del Quichua del Ecuador,
siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabu-
lario de la lengua ndica. Estas obras sigue el canon establecido, adems se nota una
simplificacin de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece
ser una abreviacin del Vocabulario de 1586 (ver Garcs, 1999).
7
3. Tercer Perodo
Perodo comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pa-
ses se han editado obras lexicogrficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia)
como en Amrica del Sur (Bolivia, Per y Ecuador).
a) Europa
Ernst W. Middendorf, 1890, Wterbuch des runa simi (Alemania).
Jos David Berros (1904, impreso en Pars) menciona su Diccionario de dos volmenes
(8.000 pginas ?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos
trminos tcnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio
(chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partculas (rakina, tinkullina), interjecciones
(huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del ao y de los das de la semana
(8, 20-21: punchau/punchai, da; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau,
kuichichau, intichau.
b) Per
Juan Lobato, Reproduccin del arte y diccionario Quechua-espaol del P. Diego Gon-
zlez Holgun, Lima, 1901.
Franciscanos, Vocabulario Polglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho,
Junn, Ancash).
Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Espaol, Cuzco, 1941.
c) Ecuador
Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866].
PP. RR., Vocabulario Inga-espaol (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896.
Manuel Guzmn, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apndice I: nombres de parentesco; po-
esas, rezos; vocabulario quichua-espaol, diccionario espaol-quichua; apndice II:
textos religiosos sobre fundamentos de la religin; alusin al compendio de la doctrina
cristiana (ao ?) y la relacin existente entre los curas, dueos de haciendas y enco-
menderos.
8
Octavio Cordero Palacios, 1924; se sealan las diferencias entre el quechua y el caari,
o las palabras de ste como muestra de pervivencia. Diramos que sus aportes se basan,
sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega.
Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la dcada de los
aos 70s en el Per entre el Ministerio de Educacin y el Instituto de Estudios Peruanos,
para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la produccin ecuatoriana.
Como primer intento este perodo se lo podra clasificar en dos momentos. El uno, antes
de la DINEIB (1988); y el otro, despus de la DINEIB (1988), no necesariamente hay
una ruptura radical entre uno y otro perodo, pues lo que se nota son los enfoques, in-
tereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Sealaremos que, los datos
de los autores y sus obras se los pueden hallar en la seccin de la bibliografa.
1950-1988
En una breve ojeada histrica, en este perodo se halla un grupo aproximado de diez
obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que
son tratados de gramtica del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez
varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado.
1988-2007
En cuestin del uso de grafas y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para
EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994,
1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesora de expertos en temas sobre
lexicografa (Cerrn-Palomino, 1994; Lus Montaluisa, 1994) y la participacin colectiva.
9
Tambin se nota, en este mismo perodo, varios esfuerzos en la creacin de trminos
nuevos (cfr. Ynez, 2007); as mismo se hallan la revisin, recopilacin y sistematizacin
de algunas obras lexicogrficas del qichwa ecuatoriano de los ltimos cincuenta aos,
a partir del presente (Potos, 2004).
Para poder mirar de manera interrelacionada y metdica acerca del contexto de la pro-
duccin durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad, dividimos en varios
momentos.
II
Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e ini-
cios del XXI
En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habra que tomar
en consideracin algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante
CNV); durante el Campamento Nueva Vida; despus del Campamento Nueva Vida; Reu-
nin de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC.
Desde fines de la dcada de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma
de Alfabetizacin (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Es-
cuelas Indgenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misin Andina (1956-
1970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ?); SEIC /Escuelas y Colegio
(1974-2007); FCUNAE (1975- ?). En todos estos proyectos se han elaborado materia-
les en quichua con el uso indiscriminado de las grafas del castellano.
Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios
de preparacin del material para la alfabetizacin en qichwa (y en otras lenguas) para
nios y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetizacin.
Estos materiales fueron realizados con grafas que de cierta manera atendan a las ca-
ractersticas de una estandarizacin del qichwa, entre las grafas innovadoras se halla-
ban <k, w>.
Previamente a este reunin, se haba dado una en INEFOS, luego varios representantes
de las organizaciones indgenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70%
evanglicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votacin la oficializacin de un
10
sistema alfabtico unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafas): <a, c,
ch, h, i, j, l, ll, m, n, , p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunin y oficializacin
(17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Edu-
cacin, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafas <b,
d, g, f). Incluso surgi la sugerencia de una simplificacin por parte de Gabriel Tarle, el
de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, lea). Las obras que re-
flejan esta poltica son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaa de alfabe-
tizacin, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, de 1982; y el ucanchic llactapac shimi
(<ukanchik llaktapak shimi) se adapt al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa,
comunicacin personal, diciembre, 2007).
i) Seminarios internacionales
A partir de este sistema alfabtico surgi la idea de unificar todos los dialectos y una es-
critura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bo-
livia (1989), la unificacin de la escritura qichwa sera para 1992 (Montaluisa, 1990: 180).
En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas
con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasion graves fricciones
entre distintos sectores de EBI.
Entrada propuesta
Cunan (kunan)
Pirca (pirka)
Huairu (wayru)
Huahua (wawa)
11
Diptongoides
Causai (kawsay)
Caina (kayna)
Raquii (rakiy)
Huaui (wauy)
secuencia <mp>
Chanpa (champa)
Chanpuru (champuru)
Para este nuevo diccionario se opt por registrar aquellas dos formas luego del tema
verbal: kawsa-y (-na). Su parte introductoria constara de los siguientes temas explicados
y ejemplificados: cuadro de fonemas y alfonos; estructura silbica; diptongoides; uso
de <k,w>; distincin de palabras con <ch> para las palabras de procedencia qichwa y
<ts> para las de origen prekichwa, previo inventario, reflexin y comparacin; uso de
<h> en vez de <j>; distincin entre funcin genitiva y benefactiva /-pa/, /-pak/ respecti-
vamente; recuperacin de la forma genitiva en los pronombres de primera persona en
singular y plural /ukapa, ukanchikpa/; reinsercin de la forma y despus de los
temas verbales que terminan en i: puri-y, ri-y, tukuri-y; separacin de la estructura sin-
tctica de la funcin de finalidad inmediata: -k/ riy (mikuk rinchik).
El cuadro alfabtico para este diccionario sera de 20 grafas: <a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ,
p, r, s, sh, t, u, w, y> para los trminos de procedencia qichwa; y, <ts, z, zh> para los
trminos preqichwas (an falta realizar un inventario riguroso de palabras que portan
estas grafas).
12
4. A partir del Encuentro de Tabacundo
i) La reunin de Tabacundo
Durante el II Encuentro del 21 al 23 de julio de 1998, en Tabacundo (Pichincha), se ra-
tific el sistema grafmico de 1997 (con ligersimas variaciones) y su uso.
La base para este trabajo diccionario son varios documentos histricos de los siglos
XVI-XVII y actuales; entre otros, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, 1982; el Sisaya-
cuc shimipanpa, 1996; el Shimiyukkamu, 2007; sobre todo, para la precisin de los tr-
13
minos se ha utilizado el , Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del
Perv llamada quichua, o del Inca, de Fabin Potos, que es la Sistematizacin de los
vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII (Tesis de Maestra en Filosofa-
PUCE/Quito).
La Tercera Etapa se dio durante el segundo semestre del ao 2007 hasta el momento
actual; en un primer momento de esta tercera fase, participaron delegados de ALKI y
DINEIB, proporcionando el corpus lexical recurrente y pertinente para uso en el aula.
e) lugar de uso. Para ciertas palabras iran con su lugar de uso: tu. Tungurahua, pi. Pi-
chincha.
i) otras acepciones anlogas. stas iran numeradas con nmeros ndicos o hindes
(1, 2, 3); su ordenamiento obedecera a cuestiones lgicas e histricas que a su vez se
tornan didcticos y se distribuyen en grupos de analoga; luego de este nmero el pro-
cedimiento sera igual a la primera entrada.
14
j) los sinnimos. Cerrarn la microestructura y con el nmero segn corresponda a la
acepcin respectiva.
k) trminos de forma similar. Los formalmente iguales pero con significados distintos
iran en una entrada aparte (ejemplificamos con nmeros romanos: I makana, mazo; II
makana, tipo de prenda; III makana, lugar para golpear).
a) Distincin entre <ch> y <ts>; uso de la <h> con valor fonolgico (fricativa velar, so-
nido como en el ingls o alemn); uso de <m> antes de <p>.
c) terminacin verbal
Por finalidades estrictamente localistas y prcticas, sobre todo identidad lingstica dia-
lectal ecuatoriana, el uso de na sealar la marca de terminacin verbal, que no es
el concepto de infinitivo (en aras de la costumbre y unidad interna inmediata); adems
esta marca na ser para sealar sustantivos concretos: objetos o topnimos.
Habr distincin entre /-pa/ para genitivo y /-pak/ para benefactivo (ver anexo 2).
15
v) Cuestiones histrico-culturales
Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes
en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado,
lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la len-
gua hablada, de la manera ms cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradicin
del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las
dems, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan re-
presentados en el thesaurus lexical.
En otras lenguas tambin se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso
del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando
sin criterios clasificatorios es una recopilacin, rescate o mantenimiento de la literatura
(oral).
De otra parte, se dir que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar
una estructura normalizada, aceptada y vlida para un determinado espacio de tiempo
histrico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolucin
de la lengua y de su pueblo, que la habla.
De igual manera, para la definicin de los trminos de cada campo del saber cultural es
preciso la participacin de los especialistas: mdicos (medicina, anatoma, biologa);
matemticos (aritmtica, geometra); astrnomos (astronoma); lingistas (conceptos
gramaticales), filsofos (cosmovisin, cosmologa, pensamiento, lgica), etc.
16
ix) Caudal lexical del diccionario
El diccionario en su parte kichwa-castellano consta de aproximadamente 1.920 entradas.
Las entradas de esta parte, por lo general, constan casi todas en la segunda seccin
castellano kichwa. En esta parte se han precisado algunos significados, por ejemplo:
hachuntinhachu, milln; huu, diez mil; ayi, arma; kaway, mirar; napaykuy, saludar;
napay, estar en celo; taptana, baco andino; yupana, contador andino; tullpuy, teir; llim-
piy, pintar con colores; awi, ojo; unancha, bandera, emblema; uya, cara, rostro Se-
alamos tambin que no todo sinnimo tiene su lugar en la entrada respectiva, toda vez
que no se trata de un diccionario de sinnimos kichwas.
Tambin se observan muchos trminos del castellano antiguo que han sido adoptados
como propios y la mayora (sin un conocimiento histrico de la lengua por supuesto) los
asumen como kichwas: tayta, laya, harsia, amelga, milga, luway
Los trminos qichwas presentes en las variedades del Per y Bolivia y otros que perte-
necen al kichwa antiguo, procedentes del corpus neologismos ALKI, son aproximada-
mente 400 (de aproximadamente 3600 expresiones).
x) Ciertos cuidados
Sealamos que en el texto aparecen algunos trminos con ciertos errores, estos, a veces
son involuntarios; y otras, son provocados por la (supuesta) correcin de la computadora
que tiene su propio sistema de trminos. Por ejemplo:
Se escribe / la computadora registra
Atiy tai
Hampi hampa
Llakta llanta
Churi churo
Amawta amanta
Hawalla Hawalli
17
III
Apuntes sobre Gramtica Qichwa
Este captulo tratar brevemente algunos elementos bsicos de la gramtica qichwa re-
lacionados con aspectos de la fonologa (primera parte), fonemtica (segunda parte) y
sintagmtica o sintaxis (tercera parte).
Primera Parte
Fonemtica (fonologa)
Aqu se tratarn aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fo-
nemas prekichwas; las grafas, escritura de los topnimos, escritura de las palabras cas-
tellanas; la estructura silbica; y los fenmenos espordicos de la lengua.
1. Fonemas kichwas
Los fonemas como unidades distintivas en su manifestacin oral, en el habla cotidiana
se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) segn la lengua, la edad,
la zona geogrfica, el estatus y la poca de su manifestacin. Como signos fonticos
convencionales, para este caso utilizaremos: = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como
en el castellano antiguo o ingls o en el alemn), = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, = <zh>,
0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podran
asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, caari,
puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el
rea ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver lvarez Palomeque (1993: 42),
Garcs (1997: 96), Potos (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, de-
bido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en reas
ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinacin de palabras con
/k/ y con /q/ vase Cerrn-Palomino (1994) y Fabin Potos (2007-2008).
18
i) Fonemas consonnticos kichwas
/p, t, k, *q, , h, s, , m, n, , l, ly, r/
ii) Fonemas semiconsonnticos kichwas
/w, y/
Un diccionario importante para hacer un seguimiento de los alfonos del qichwa serrano
es el de Stark y Muysken (1977). El diccionario Lxico Ampliado del Quichua I-II (2007)
requiere, por un lado, mayor revisin y precisin para la distincin tanto de las oclusivas
y africadas simples y laringalizadas; por otro lado, se requiere mayor conocimiento de
la historia interna de la lengua para la delimitacin, por ejemplo de trminos qichwas y
preqichwas en el caso de <ch> y <ts> respectivamente. Acerca de la presencia de las
aspiradas en el qichwa ecuatoriano ver Luis Montaluisa Ch. (1990: 125-131).
// [] [arki] <charki>
19
[ts] [tsawar] <chawar>
[] [aka] <achka>
[s] [pasak] <pachak]
[] [puna] <puncha>
// [] [imi] <shimi>
[s] [masna] <mashna>
// [] [an] <an>
[n] [niy] <iy>
[y] [yan] <an>
[ly] [lyau] <au]
20
iii) Fonemas voclicos
21
hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la
sierra ecuatoriana.
// [] [aru] <zharu>
[x] [xadan] <zhadan>
[] [umir] <zhumir>
22
los nombres se escribirn tal como se hallan en la Cdula de Identidad o conforme a la
lengua original (ver Montaluisa, 1990: 135). Desde KAMAK decretan que luego del nom-
bre se pongan los trminos mama, tiya, tayta, mashi: Rosa mama; Juana tiya, Manuel
tayta, Pascual mashi, etc.
7. Estructura silbica
La slaba qichwa de manera recurrente presenta cuatro tipos de estructuras: V, VC, CV,
CVC. V= vocal; C= consonante. Utilizaremos el punto para sealar la segmentacin de
las slabas (en el aula, para trabajar con los estudiantes se lo puede hacer separando
con guiones). Contribuciones sobre la estructura silbica del qichwa de Cotopaxi se ha-
llan en Garcs V. (1997: 90-94).
23
Segunda Parte
Morfologa o monemtica
En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemtica nominal y ver-
bal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tam-
bin es denominado morfologa).
1. 1. Flexin
1. 1. 1. Flexin de persona
La primera persona la hallamos en los cnticos tanticos que, sobre todo la viuda recita
ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mo, querido); es un dato registrado en
Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tene-
mos las formas lexicales independientes, entre parntesis registramos las formas flexi-
vas de manera didctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general.
Vase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona.
1. 1. 2. Flexin de nmero
Tenemos de manera universal la marca de nmero con -kuna:
rumi-kuna runa-kuna,
pacha-kuna ukanchik-kuna, etc.
24
1. 1. 3. Flexin de caso
El sistema de casos en el qichwa se relaciona con trminos o frases nominales, dentro
de la estructura sintagmtica se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC
o complemento nominal. Cada uno de estos monemas sealan diversas funciones y sig-
nificados, pero aqu no sealamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores
datos ver Potos (2004).
1. 2. Derivacin nominal
Apreciativos/valorativos
-siki, habitual: wakay-siki
-ruku, valorativo: suni-ruku
*-cha, afectivo: wasi-cha, wawa-cha
-lla, afectivo: mama-lla, wawa-lla, kusa-lla
En la Amazona del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como chu: wawki-chu, papa-
chu: Tambin en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa
general) se usa el monema ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.
25
b) A partir de races verbales
1.3. 1. Pronombres
Para cumplir con la funcin de pronombres stos deben desenvolverse como ncleos
dentro de la estructura de la frase. En esta categora de pronombres tenemos varias
clases: personales, relacionales, demostrativos, interrogativos e indefinidos. Comprese
con los determinantes (ms abajo). Estas dos categoras en sus funciones respectivas
son confundidas de manera reiterativa en muchas obras o manuales gramaticales del
kichwa.
a) Pronombres personales
Singular plural
uka ukanchik
kan kankuna
Pay paykuna
d) Pronombres interrogativos
Pi pikuna
Ima imakuna
Maykan maykankuna
e) Pronombres indefinidos
Singular plural
Shuk shukkuna
Shuktak shuktakkuna
Wakin wakinkuna
Mana-pi mana-pikuna
Mana-ima mana-imakuna
Pipash pikunapash
26
1.3.2. Los Determinantes
Los determinantes preceden al nombre/ncleo dentro de un sintagma nominal; los de-
terminantes son de varias clases: relacionales de persona, demostrativos, interrogativos,
indefinidos, de cantidad, numerales cardinales y numerales ordinales (los resaltamos).
La marca de plural (-kuna) se liga al ncleo. Vase los pronombres.
Singular plural
ukapa mama ukanchikpa mama
Kanpa yaya kankunapa yaya
Paypa wawa paykunapa wawa
b) Determinantes demostrativos
Singular
Kay wasi
Chay yura
*Chakay wiwa
c) Determinantes interrogativos
Singular
Pi runa
Ima muyu
Maykan llama
d) Determinantes indefinidos
Singular
Shuk rumi
Shuktak rumi
Wakin urpi
Mana-pi wawakuna
Mana-ima yura
e) Determinantes de cantidad
Se forman con los adverbios de cantidad
Asha sara Achka muyu
Pachan rumi Tawka runa
Piti tanta Chawpi puncha
f) Determinantes numerales
Se forman con la presencia de los nmeros dgitos o polidgitos.
Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa
27
se liga inmediatamente al ltimo dgito. Igualmente se liga al adverbio de orden (awpa);
tambin se forman con ciertos adverbios de orden.
1.3.3. Adjetivo
En qichwa se manifiestan muchos adjetivos calificativos, en tal funcin modifican al nom-
bre/ncleo de la frase:
Adj. N
Sumak sisa
Alli yuyaykuna
Suni an
1.3.4. Adverbio
Se clasifica en distintos grupos; en la estructura oracional o sintagmtica cumple la fun-
cin de complemento circunstancial:
i) De lugar: kaypi, chaypi, chakaypi, awpa, qipa, washa, karu, sichpa, hanan, uray,
ichuk, allawka.
ii) De tiempo: kunan, kayna, kaya, awpa, qipa, mincha, pakari, unay, a, alla, aka,
apash, wiaypak.
1.3.5. Gnero
En el qichwa, el gnero (G) se presenta bajo cuatro elementos lexicales. Dos de ellos
son muy conocidos (qari, warmi) y dos de ellos, procedentes del qichwa general que
han sido reintroducidos durante los procesos de EBI (china, ullqu); estos dos ltimos
28
solo para referirse a seres no racionales, hembra y macho respectivamente.
i) Masculino femenino
G N G N
Kari wawa warmi wawa (personas)
Aqu presentaremos dos grandes aspectos: procesos de flexin o declinacin y los pro-
cesos de derivacin verbal.
a) Tiempo presente
En este caso, la misma marca, ligada a la raz verbal seala simultneamente el tiempo
y la persona.
b) Tiempo pasado
La marca que seala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa
/<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se aade des-
pus de las de tiempo.
29
ii) Segunda forma: -shka (<*sqa)
singular /plural ejemplo
Prim. -shka-ni /-shka-nchik (ka-shka-ni, ka-shka-nchik)
Seg. -shka-nki /-shka-nkichik (ka-shka-nki, ka-shka-nkichik)
Terc. -shka /-shka-kuna (ka-shka, ka-shka-kuna)
c) Tiempo futuro
El tiempo futuro se divide en dos formas, el denominado futuro real, en este caso la
misma marca seala tanto la persona como el tiempo; la segunda forma se denomina
futuro hipottico y su marca es man y sta se ubica despus de las marcas de persona.
En la tercera de plural por mettesis se realiza como: -man-kuna (rikunmankuna).
a) -shpa
El monema -shpa seala a un mismo actor dentro de la estructura oracional.
Riku-shpa shamuni.
b) -kpi
Este monema kpi (-k-lla-pi) en una estructura sintctica manifiesta dos actores, uno de
la frase principal y otro de la subordinada (ver oraciones compuestas).
Pay chayamu-kpi ukanchikmi rishun.
c) -chun
De igual manera que el anterior, el monema chun seala dos actores (ver oraciones
compuestas).
Pay shamu-chun ninkichik.
30
singular plural
shamu-y shamu-ychik
puri-y puri-ychik
a) Decticos o direccionales
Este grupo de monemas sealan movimientos hacia determinadas direcciones, tambin
indica formas en que sucede la accin. En Ecuador, unos se manifiestan de manera de-
rivativa y otros se halla ya lexicalizados.
*-yku: hacia adentro: ya-yku-na.
*-rqu: hacia fuera: su-rqu-na.
*-rku: hacia arriba: wa-rku-na.
*-rpu: hacia abajo: ta-rpu-na.
-ykacha: oscilativo: puri-ykacha-na.
-mu: cis-translocativo: chaya-mu-na.
b) Relacionales
Estos monemas sealan relaciones de: induccin, uni-accin-reflexin, interaccin-re-
ciprocidad, cooperacin, etc.
-chi: induccin: miku-chi-na.
-ri: reflexivo: aspi-ri-na.
-naku: recproco: rima-naku-na.
*-ysi: asistivo: puri-ysi-na.
c) Aspectuales
Sealan la accin en forma de inicio, repetitivo, durativo, frecuentativo, etc.
31
Shamu-pa-y, ven, por favor.
Tiyari-pa-y, por favor, sintate.
3. 1. Indicadores de modalidad
-mi: evidencia constatativa: Wawa-mi kanchapi pukllan.
-shi: citativo: Wawa-shi kanchapi pukllan.
-cha: conjetural: Wawa-cha kanchapi pukllan.
-chu: interrogativo: Wawa-chu kanchapi pukllan?.
3. 2. Conectores
*-ri: reanudador: Wawa-ri, maypitak pukllan?.
-pash: aditivo: Wawa-pash kanchapimi pukllan.
-tak (<*taq): contrastivo: Kanpa wawa-tak kanchapi pukllan, mana shuktak wawa.
-rak (<*raq): continuativo: Wawa-rak kanchapi pukllanrakmi.
-a: discontinuativo: Wawa-a kanchapimi pukllan.
-lla: limitativo: Wawa-lla kanchapimi pukllan.
3. 3. Enfticos
-ka (<*qa): Wawa-qa kanchapimi pukllan.
*-puni: allin-puni.
-ya: rishun-ya.
-pacha: alli-pacha.
-ari: shamuy-ari.
32
Tercera Parte:
Sintagmtica
S C V
Inkakuna qiruta llimpishka
Kan churiman mikunata kurkanki
Wawa kanchapimi pukllan.
a) Sus. N
Rumi wasi
Allpa chaka
Tumi pampa
b) Adj. N
Sumak taki
Puka allpa
Killu sisa
c) Det. Gen. N
Paypa wawa
ukapa wasi
d) Det. Dem. N
Kay llama
Chay wasi
e) Det. Int. N
Pi wawa
Ima yura
33
f) Det. Indef. N
Wakin atallpa
Shuktak runa
g) Det. Num. N
Kanchis llama
Ishkay yura
h) Det. Cant. N
Asha muti
Achka puyu
i) Det. Ord. N
Shukniki pata
Sullka churo
a) Sujeto
Es la explicitacin doble la misma que se manifiesta en la desinencia verbal de persona,
puede ser representada por los pronombres, sustantivos o una estructura que cumpla
la funcin de ncleo. El sujeto no lleva ninguna marca o monema especial indicador de
dicha funcin (excepto los delimitadores).
S V
uka yuya-ni.
Kan tushu-nki.
Allkumi waka-n.
b) CD
ste se presenta aglutinado con el monema ta y con verbos transitivos
Sara-ta tarpunki.
Muti-ta yanuni.
c) CI
Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta:
Wawa-man tantata kunchik.
Wawa-pak-mi chumpita awankichik.
Mishukuna-ta allpatami kichunchik.
34
d) CC
Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo ms los monemas funcio-
nales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con
los adverbios de: tiempo, lugar, afirmacin, negacin, duda, cantidad, modo.
3. La Oracin Qichwa
La oracin qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su
estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) segn su estructura (simple o compleja).
a) Oraciones transitivas
Se conforman con verbos que requieren para la explicitacin de su comunicacin del
Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tene-
mos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc.
Sarata pallanchik.
Ukata mikunki.
Warata takshankichik.
b) Oraciones intransitivas
Se hallan conformadas de complemento circunstancial.
Kushillami kawsanchik.
Pakarinkama puurka.
c) Oraciones copulativas
Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay.
Allimi kanchik.
Yachachik tukurka.
Sisashina rikchan.
Wasikunami tiyan.
b) Oraciones negativas
Llevan la marca lexical mana y el monema ligado chu en forma discontinua.
Manami yachachik-chu kanchik.
Mana shamushka-chu.
35
c) Oraciones prohibitivas
Llevan la marca lexical ama ms el monema ligado chu en forma discontinua. (Ver
oraciones imperativas).
Ama llakilla-chu kaychik.
Ama wakay-chu.
d) Oraciones dubitativas
Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (-
cha).
Pay ichapash shamunka.
Payka shamunka-cha.
e) Oraciones interrogativas
Se presentan bajo dos formas:
e) Oraciones interrogativo-negativas
Se conforman aadiendo al adverbio mana la marca chu:
Mana-chu shamunki?
f) Oraciones imperativas
Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son y, -ychik,
respectivamente.
Singular plural
Shamu-y shamu-ychik.
b) Oraciones complejas
Son las que portan varios sujetos relacionados con sus predicados respectivos.
36
i) Estructuras conjugadas
Wawaka pukllan, yayaka awanmi.
37
Abreviaturas
1. Topnimos
amz. Amazona
az. Azuay
bo. Bolvar
Bol. Bolivia
ca. Caar
chi. Chimborazo
co. Cotopaxi
gua. Guayas
im. Imbabura
lo. Loja
na. Napo
or. El Oro
ore. Orellana
pa. Pastaza
Pe. Per
pi. Pichincha
S. Sierra
sc. Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolvar)
sn. Sierra norte (Pichincha, Imbabura)
ss. Sierra sur (Caar, Azuay, Loja)
suc. Sucumbos
tu. Tungurahua
za. Zamora
2. Gramaticales
38
con. conector (chaymanta, shinaka, shina kaspaka)
CV. consonante y vocal
CVC. Consonante- vocal-consonante
dem. demostrativo
det. determinante (wakin, ukapa, pi)
excl. exclamacin (aaaw, alalay, imanash)
gen. Genitivo (-pa: uqapa, paypa)
indef. Indefinido
Interj. Interjeccin
int. Interrogativo, interrogacin
N. ncleo
num. numeral, nmero (shuk, ishkay, pichka)
onom. onomatopeya (kulun, tulun, tuntn)
ord. ordinal (awpaniki, shukniki, ishkayniki)
preg. pregunta
pron. pronombre (uka, kan, pay, kay, chay)
s. sustantivo, nombre (urku, wayku, inti, killa)
S. sujeto
SCV. sujeto, complemento y verbo
sin. Sinnimo (kucha, walun)
v. verbo (kawsay, puriy, wauy)
var. variante, alternancia (chimpalu, tsimpalu, simpalu)
V. vocal (a, i, u)
VC. Vocal-consonante
3. Siglas
39
INCC Instituto Nacional de Capacitacin Campesina
KAMAK Kichwa Amawta Kamachik (Academia de la lengua kichwa)
LAEB-UC. Lingstica Andina y Educacin Bilinge/Universidad de Cuenca
ME Ministerio de Educacin
ONGs Organizaciones no Gubernamentales
PLEIB Programa de Licenciatura en Educacin Intercultural Bilinge
PRODEPINE Proyecto de Desarrollo de los Pueblos Indgenas y Negros del Ecua-
dor
PUCE Pontificia Universidad Catlica del Ecuador
SEPDI Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural / ME
SEIC Sistema de Escuelas Indgenas de Cotopaxi
4. Simbologa lingstica
40
Kichwa - Castellano
A
achachay [aaay, aaaw, atsatsay] in- Asha kunuklla allpapimi achirataka tarpun.
terj. expresin de fro. Yapa chiri kakpi rimay. achukcha [auka, auga, auxa] s.
Wawakunaka achachay nishpa chayamun. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
Sin. Chiri chiri. waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, ya-
achachaw [aaaw, auuy] interj. amz. nushpa mikuna yuyu.
expresin de calor. Yapa rupay tiyakpi rimay. Wasipika achukcha lukruta mikurkani.
achachaw, mikunaka rupakmi kashka. achupalla [aupalya, aupaa, aupilya]
Sin. Araray, rupakuk. s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla cha-
achka [aka, aika, aka] adv. bastante, warshina, sunilla amuk pankayuk yura.
harto, mucho. Imatapash tawkata, tawka ti- Allpa saywapimi achupalla yurataka tarpuni.
yakta, mana ashallata rikuchik. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Chakramantaka achka saratami pallarkani. Pitapash piachishpa rimana.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llas- Yayaka yankamanta, wawatami ahan.
hak. Sin. kamina, takurina.
achik [aix, aig, ai] s. luz, claridad, claro. akankaw [akagaw, akagu] s. amz. varie-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik dad de pava. Aw aw nishpa takik, yana pat-
llipyarik; imatapash rikunkapak kak. payuk, puka kunka hatun pishku.
Tamya punchapika achikka mana rikurinchu. Akankaw pishkuka sachapimi kawsan.
achiklla [aixlya] adj. lcido, claro, ntido. akapana [akapana, xakapana] s. s. remo-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik lino de viento. Sinchi wayra tukuyta hatari-
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. chishpa muyuk.
Tamya punchaka mana achikllachu kan. Wasi katataka akapanami aparka.
Sin. chuya. akapana [akapana] s. Jpiter. Intipa ayllupi
achikmama [aikmama, aimama] s. S. tiyak rumpu.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. akcha [aka, axa, aga] s. pelo, cabello.
Achikmamaka achikwawamanka tantatami Runapa umamanta au puchkashina wiak.
kamarin. Akcha rutuchishka kashpapash runallatakmi
achikyana [aixyana, aigyana] v. brillar. sakirin.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. akcha shuwa [aka uwa] s. s. liblula,
Killaka amsa tutapimi achikyachin. cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar-
achikyaya [aikyaya, aiyaya] s. S. pa- mak chillikshina rikurik.
drino. Wawata shutirikukpi markak kari. Akchashuwaka larkapimi tiyan.
ukaka, kay wawapa achikyayami kani. Sin. chikaru.
achillik-yaya [ailikyaya, ailyaya, atsil- akichana [axiana, akiana] v. s. cernir en
yaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tu- harnero o en cedazo. Achka hutkuyuk antapi
kuyta ushak, tukuyta kuk. imatapash shushuna.
Achillikyayami yachaytaka ushachirka. Palanta hakutachu akichakunki?
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, Sin. Shushuna.
achillyaya. akirinri [axiriri, axiximbri, axikimbri] s. jen-
achira [aira, aera, atsira] s. achera. Pa- gibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
pashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
mikuna hampi.
43
AKLLANA
Kunka nanakpika akirinrita timpuchishpa up- Mapa allpawan pukllakpika akwasmi lluk-
yarka. shin.
akllana [aglyana, agana, alyana] v. elegir, 2. s. pelusa. Wakin kurukunapa, pankaku-
escoger, seleccionar. Allita rikushpa hapina. napa kashalla utu millma.
Mamaka kamchankapakka raku saratami ak- Kaspita llakllakpika akwasmi llukshin.
llan. Sin. 1 Izi, shikshi.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkaris- ala [ala] s. amz. hongo. Sisashina, wanuku-
hpa harkarishpa mana alli rimana, wataris- napi, ismu kaspikunapi wiak. Ismu kaspi-
hpa rimana. manta mikuna alata apamuni.
Manuel wawaka manchaymanta akllurka. Sin. Kallampa.
Sin. Harkarina, shimi-watarina. alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expre-
akma [agma, akma] adj. sc. Que no se co- sin de temor, miedo o lstima. Mancharis-
cina. Wakin murukuna yanukpipash mana hpa kapariy, rimay.
chayak, mana yanurik. Wawaka machakuywan mancharishpa ala-
Akma papakunatalla yanushkanki. lay nishpa kaparirka.
2. papas peladas que al no ser remojadas alama [alama, ala] s. amz. Trato entre ami-
toman una coloracin amarillenta. Llushtis- gos y compaeros. Antisuyu runakuna kari
hka kipa mana yakupi churakpi killuyashka mashipura riksirinkapak rimay.
papakuna. ukapa alamaka chuntata apamuni, nirka.
Akma papataka pipash mana mikunchu. alapana [alapana, alazana, arapana] v.
Sin. 1 Llumi, kaluk. snc. liar, rematar. Sinchita watashka sakiri-
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar. chun nishpa maytapash kutin achkata pi-
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra lluna.
llukshina. Palanta allita pukuchun nishpa alaparkani.
Hayak aswata upyashpami payka aknirka. 2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankuku-
2. dudar. Imatapash mana aishpashina, ma- nata ashankata awankapakshina churana.
nashina yuyay charina. Warmipa akchata ama kacharishka kachun
Kushipata rimashkata achkatami aknini. nishpa alapakuni.
Sin. akitana. 3. v. manera peculiar de pelear, especial-
aksu [axsu, aksu] s. tipo de falda. Anakus- mente las mujeres. Warmipura makanakuna.
hina, warmipa churana. Chay warmikuna alapanakurka.
Sisa kuytsaka mushuk aksutami churakun. Sin. 1-2 Chaknarina.
Sin. anaku. allawka [<*alyawka] s. lado derecho. Lluki
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta chimpapi kak manya.
tukata llukshichishpa shitana. Wakin runakunaka allawka makiwan sinchi-
Yachana pachapika mana aktunichu. tami llamkan.
Sin. Tukana. Sin. Paa, alli.
akuna [akuy] v. sn. masticar. Mikunata kiru- allana [alyana, aana] v. s. sacar, excavar.
kunawan kashtuna. Imatapash surkunkapak, imatapash satinka-
Hatunyayaka kamchata chayrak allimi pak allpata hutkuna.
akurka. Ukata, papatapash allamuni.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana. 2. v. Nivelar, igualar, aplanar. Allpa kurpaku-
akwa [akwa, axwa] s. amz. rbol de canelo. nata hillaywan waktashpa pampayachina.
Mishkilla ashnak kaspi, sau tullpuyuk kara Wasita rurankapak yana allpata allakuni.
yura. Sin. 2 Pampayachina.
Akwa karapa yakuta upyanaka allimi kan. alli [alyi, ai, ai] adj. bueno, bien. Mana mi-
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz. llay shunkuta charik, imatapash sumakmi
sarna. Karapi llukshik unkuy. kan ninkapak rimay.
44
AMARU
Wakin mishukunallami alli shunkuyuk kan. dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa.
2. lado derecho. lluki manyapi tiyak. Allpaka millmaka awankapakmi allipacha
Wakinkunaka alli makiwan apash killkan. kan.
Sin. paa, allawka. allpamama [alypamama, alpamama] s.
allichina [alyina, aiina, aliina] v. arre- lugar donde se vive, la tierra. Maypi kawsan-
glar, componer, adornar, decorar, modificar, chik
mejorar. Mana alli kakta sumakyachina, wak- Allpamamapi tukuy muyuta tarpunchik.
llishkata alliman tikrachiy. allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspi-
Kay punkutami allichirkani. kunapi, sara kuruntakunapi wiak, puka uch-
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru pashina.
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpi- Rupashka yantapika allumi rikurin.
pash wakaychina. 2. s. amz. chicha de yuca asada. Kusashka
Wiwata rantinkapak kullkita allichikuni. lumukunamanta rurashka aswa.
Sin. 1 sumakyachina. Alluta rurankapak lumuta kusakuni.
allikana [alyikana, aikana, alikana] s. Sin. Pula.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana. almayari [almayari] s. amz. tejido de hojas
Allikanata charinkapakka alli mikunatami mi- de palmera. Wasita kumpankapak chilli pan-
kuna kanchik. kamanta, chincha pankamanta, shiwa pan-
allilla [alyilya, aila] adv. cuidadosamente, kamantapash awashka.
con cuidado, despacio. Imatapash ama pa- Mushuk wasitaka almayariwan katak rinchik.
kirichun, ama wakllirichun, ama piarichun ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkan-
nishpa hawalla ruray. kapak, sakichinkapak rimay.
Mamaka shilata allilla apamunki, nirka. Wasimanka ama rinkichu.
2. adv. bien. Imapash alli kak. amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflama-
Unkushkaka ami allilla kan. cin de ganglios. Runapa kunkapi shuk rum-
Sin. 1 Allimanta. pashina, punkirishpa llukshirik.
allimanta [alyimata, alimanda] adv. cuida- Juana warmika amakulu unkuyta charin.
dosamente, con cuidado, despacio, poco a amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios
poco. Imatapash ama pakirichun, mana sin- quiera. Mana munashka ama paktachun.
chita rurana. Amallatak yachashkata kunkarinkichu.
Mankataka allimanta apamunki. Sin. amatak.
Sin. Allilla. amankay [amankay, amankaya] s. lirio,
alliyana [alyiyana, aliyana, aiyana] v. sa- azucena. Shuk sisa ayllu.
narse, curarse. Unkushkamanta, chukriris- Amankay sisaka pampapi wian.
hkamanta hampirina. amapash [amapa, amapi] adv. aunque
Sin. Hampirina. no. Ama nikpipash imatapash ruray.
allku [alyku, alku, aku, aku, aku] s. perro. Paykuna amapash shamukpi uka rirkani.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa. amarak [amarak, amara] adv. s. todava.
Wasita kamachun nishpa piak allkuta cha- Imapash chayrak ama rurarichun nishpa har-
rini. kay.
allpa [alypa, alpa, apa, apa] s. tierra, Hampishka kashpaka amarak kanchaman
polvo, terreno.Tukuy ukanchikpa awipi llukshinachu.
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan. Sin. Chayrak ama, manarak.
Tawka wakchami mana allpata charinchu. amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy ma-
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna. chakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wi-
Irki allpa kashpami mana alli pukuchin. watapash mikuklla, yakupipash sachapipash
Sin. 2 Sacha. kawsak.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camlido an- ukapa allkuta kunan puncha shuk amaru
45
AMATAK
46
APARINA
47
APARINA
48
ATUK
armana [armana] v. baar. Ukkuta may- rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla
llana. kakuy, chukrichiypash.
Wawata kunuk yakuwan armachikuni. Chawar kashaka sinchita aspin.
asha [aa] det. poco. Mana achka. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
Asha kullkita maankapak rikuni. kutashkata yakuwan mishkiwanpash
Sin. Ansa, piti. yanushpa, pukuchishpa upyana.
ashalla [aalya, aala] adv. muy poquito. Raymipika hura aswatami upyani.
Ashtawan piti. aswana [aswana, asana] v. preparar chi-
Kapika, yakuka ashallami llukshin. cha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
ashanka [aanka, aanga] s. canasta de yanushpa pukuchina.
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, ya- Lumu kutata yanushpa aswakuni.
nuna ukupi mikunata, aychata churankapak atakapi [atakapi] s. variedad de boa gi-
warkurayak. gante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
Ashankapi aychata churani. amaru.
ashi [ai] adj. s. amante. Sawarishka kipa Yaku manakunapi tuta purinaka llakillami
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata atakapi rikurin.
charik. ataku [ataku] s. ss. sangorache. Kapulis-
Ashita rikunkapak shamuni. hina pankayuk, nanaykunata hampik, miku-
Sin. Wayna, kuyak. napash yuyu.
ashnak [anax, asna, anak, asnak, anag, Apita atakuwan yanuni.
asnag] adj. oloroso (agradable o desa- atallpa [atalypa, atalpa, atapa, atawallpa,
gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. atapa, ataba, atia, atilpa, atilba, atilypa,
Mishki ashnak sisata tarimuni. atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
ashnana [anana, asnana] v. oler. Imapash kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
ukanchikpa sinkaman mutkirik. hatun pishku.
Ishpinku pankaka yapata ashnan. ukapa wasipika atallpata mikurkani.
ashtawan [atawan, astawan, ataun] adv. Sin. Wallpa.
ms, adems. Imapash charishka, tiyashka, atatay [atatay] interj. expresin que denota
munashka hawa yapa kak. asco. Imakunapash mana alli ashnak.
Mishki mikunata ashtawan mikunayan. atatay! Aychaka a ismushkami kashka.
Sin. yapana. Sin. millanay.
ashtana [atana, astana] v. acarrear, tras- atina [atiy] v. vencer, poder, sobresalir. Ut-
ladar, transportar. Imatapash shukmanta kalla imatapash mishashpa rurana.
kutin shukman churay. Utkashun nishpa payta llankaypi atirkani.
Yakuta pukyumanta wasiman ashtakuni. 2. porfiar, exigir, insistir, apurar, prevalecer.
asichik [asiik] s. bromista. Imatapash Maashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
asichinkapak rimashka. maana.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta Kanka, ima nishpatak atikunki?
asichinllami. 3. sc. hablar demasiado.Yapata rimana.
Sin. nuspa. Payka imata rimashpapash atikunmi.
asina [asina] v. reir, burlar. Imatapash yuya- Sin.1 Mishana; 2 utkana.
rishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shi- atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornu-
miwan kushiyarina. dar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Kushilluka kanwanmi asikun. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash au payka atsikyan.
rawashina kak. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo. Al-
Allpapi shuk aspita rurashpa sakini. lkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
aspina [aspina] v. raspar, araar, escarbar, kawsak wiwa.
49
ATUK SARA
50
AYSANA
51
CH
chachina [aina] v.s. sentarse los nios. Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan
Maypipash wawakuna tiyarina. chakchun.
Mara wawaka puunapimi chachin. chaki [aki] s. pie, pata. Runakuna, wiwa-
chaka [aka] s. puente. Mayu hawata kuna purinkapak mutsurik ukku.
chimpankapak kaspikunawan, mana kas- Tiyu allpata sarukpi chaki pamparirka.
hpaka rumi-kutawan rurashka an. chakichina [akiina] v. secar. Ima shutus-
Yachakuk wawakunaka chakatami yallin. hkata, hukurishkatapash intipi churana.
2. cadera, anca. Runapa washa tulluwan is- Hura sarataka aswankapak sumaktami cha-
hkantin chankawan tinkichik siki tullu. kichin.
Payka chaka tullutami nanachikun. chaki chichu [aki iu] s. pantorilla. Ru-
chakana [akana] s. camilla. Kawitushina nakunapa kunkuri washa uraypi sakirik ay-
waushkakunata, unkushkakunatapash chasapami kan.
wantunkapak rurashka. Mamapa chaki chichupi chupu llukshishka.
Unkushka mashita chakanapi aparkanchik. chaki kati [aki kati] s. rastro, huella, pi-
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman sada. Ima purishkata riksinkapak tarinka-
tawka uchilla kaspikunata watashka. kama rikuy.
Yuramanta palltata hapinkapakka hatun Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chakanatami ruranchik. chayta chaki katita rurakunchik.
chakata [akata] s. cruz. Shayak kaspipi Sin. Yupi, sarushka.
umaman kinray watashka kaspi. chakka [axa, aga] s. amz. variedad de
Ayapampapika achka chakatami rikurin. raposa. Uchilla aasshina, ashnak yakuta is-
chakatana [akatana] v. entrecruzar; en- hpak.
trelazar; crucificar. Ishkay kaspita chawpipi Millay chakkaka atallpa lulunta mikurka.
chimpachina. Sin. chucha, sinik.
Juan mashika wasi hawapi kaspikunata cha- chaklla [aglya, aga] s. s. palos y carrizos
katan. utilizados para cubiertas y paredes de
Sin. Waskachina. casas, corrales y cercas. Wasita katankapak,
chakchuna [axuna, akuna, aguna] pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
v. s. descomponer, regar, botar, esparcir watashka.
agua o granos. lmatapash karu karupi shita- awpa wasikunaka sukus chakllawan ru-
na. rashkami kan.
Pichankapak ama allpa hatarichunka yaku- chakmana [akmana, tsakmana] v. bo. cul-
wan chakchun. tivar la tierra para sembrar; virar la tierra con
2. v. hacer algo a escondidas. Imatapash pa- el azadn. Llachuwan allpata ukumanta ha-
kalla rurana. waman tikrachiy.
Churika mana chariymanta yayapa ruwanata Yana allpapi papata tarpunkapak chakmani.
raymiman chakchun. chakmay (<*akmay) s. agosto. Pusakniki
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, par- killa.
kuna. Chakmay killapika, Sallka suyupika
chakchuna [axuna, axana, axuna, yachakuk wawakunaka sumakta samakun.
axina] v. scs. alabarse, ponderar. Llullas- chaknana [aknana, tsaknana] v. maniatar,
hpa rimankapaklla alli yuyaykuna. amaar, amarrar, liar, atar pies o manos.
52
CHAMKANA
53
CHAMPA
54
CHAWCHA
55
CHAWCHA
chawcha [awa] adj. amz. chistoso. Ima- Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak
kunatapash nishpa asichik, kushiyachik. shimi.
Raymipika tawka chawcha mashimi asichin. Yachana wasimantami chayrak rikuni.
Sin. asichik. chayrayku [ayrayku] adv. por eso, por
chawpi [awpi, awbi] det. mitad, medio, ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak
centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta ru- shimi.
rashka. Kipayarkani, chayrayku mana tantanakuy-
Churiman chawpi allpata kurkani. man yaykurkanichu.
chawpina [awpina] v. dividir, partir en mi- Sin. Chaymanta.
tades; partir un entero en quebrados. Imaku- chay shina [ay ina, asna, ana, azna]
natapash ishkaypi pakta pakta rakiy. adv. as, de esta manera. Imakunatapash
Allpataka ishkantillami chawpirkanchik. shinami nik shimi.
chawsirina [awsirina, apsirina, aspi- Killkana pankapika chay shina shuyunki.
rina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita ku- Sin. Kashna, shina.
yuchishpa urmachina. chi [i] expresin para ahuyentar o adelantar
Allpapi tarpunkapakka champakunata chaw- a los animales. Wakin wiwakunata man-
sirinchik. chachinkapak kaparina shimi.
2. amz. dispersar, regarse. Runakuna, wiwa- Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta
kuna kayman, chayman rakiriy. kallpachin.
Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha,
chawsirin. hushu hushu.
Sin. Patpay, chaspiy. chichiku [iiku] s. amz. el ms pequeo
chay [ay, iy] det. ese, eso, esa. Maykan- de los monos. Yana millmayuk, yurak
pash imapash karulla kashkata ninkapak shimiyuk uchilla kushillu.
shimi. Chichikukunataka kuyashpami charina
Chay urkumanka ninanta purishpami cha- kanchik.
yanchik. chichu [iu] adj. encinta, embarazada;
chayamuna [ayamuna] v. llegar. May- preada. Wiksapi wawata charik warmi,
mantapash purishapa, pawashpa, kallpas- wiwa.
hpa shamukta nina shimi. Chichu warmika sinchi ruraykunataka mana
Yayaka Quito llaktamantami chayamun. ushanchu.
Sin. Paktamuna. Sin. wiksayuk.
chay chay [ay ay] interj. amz. sensacin chichuyana [iuyana] v. embarazarse;
que deja la picadura de un gusano. Kasha- prearse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi
yuk kuru chinikpi aychayachishka. wawa-muyuwan sakirina
Chinik kuru makipi chinishkami chay chay Yaku aychakunaka kay killapimi chichuyan.
nanan. chika [ika, eka] adv. Verdad, cierto. Mana
chaymanta [aymanta, aymanda, ay- llullashpa kashkata nina rimay.
munda] adv. de ah, despus. Rimakuk ukanchikka chikallatakmi rimanchik.
ashtawan rimashpa katichun nina shimi. chikaksu [ikaxsu] s. amz. tipo de fruta co-
Kayna wasipi awakushpa, chaymanta kiwa- mestible. Yanushpa mikuna sacha muyu.
man rirkani. Mamaka chikaksu muyuta yanushpa karan.
2. por eso. Chayrayku, shinamanta ninkapak Sin. tikasu.
rimay. chikan [ikan, ikan, hikan] adj. aparte, dis-
Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna tinto, ajeno. Imakunapash mana chaypura,
chaymantami uyana kanchik. paypura kashkata nik shimi.
Sin. Chayrayku. Yana sarata, yurak sarata chikanmi churan-
chayrak [ayrak, ayrig] adv. todava, an. chik.
56
CHILLPINA
57
CHIMPA
58
CHIWARINA
59
CHIWILLA
2. regar, botar, esparcir. Imatapash karu ka- chuchuka [uuka] s. choclo cocido deshi-
rupi shitana. dratado. Chukllu yanushkata intipi alli chaki-
Urku allpapi tarpunkapakka achka muruku- chishka. Raymipika chuchuka apitaka
natami chiwanchik. sumaktami mikurkanchik.
3. desgranar. Murukunata ishkuy. 2. adj. arrugado por mojarse. Yakupi tiyay-
Yanunkapak purututa chiwanchik. manta sipu tukushka murukuna, takshakpi
Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 is- sipu tukushka .
hkuna. Chakishka habasta yakuwan churashpa pa-
chiwilla [iwilya, iwia] s. pia. Achupa- karichikpika chuchukami tukun.
llashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mis- chuchu awi [uu awi] s. pezn. Chu-
hki hatun muyu. chupa umashina.
Aswa mishki kachunka chiwillatami churan. Llullu wawaka chuchu awita chumkan.
chiwillu [iwilyu] s. sn. pjaro solitario, p- chuchuna [uuna, ukuna] v. mamar, lac-
jaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kasku- tar. Llullu wawakuna, wiwakunapash uuta
yuk pishku. chumkana.
Chiwilluka tutamantapimi sinchita takin. Wawaka alli wiankapakka, mamapa uuta
Sin. uchukutak. chuchun.
chiwlli [iwlyi] s. amz. pjaro de verano. chukchina [uxina, ugina] v. recoger re-
Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiw- sduos de las cosechas. Chakrakunapi pu-
lli chiwlli nishpa wakak pishku. chushka murukunata pallay.
Usya pacha chayamukpika achka chiwlli Yayaka achka papatami chukchin.
pishkumi chakrakunapika purin. Sin. Challay, challiy.
chiya [iya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usa- chukchu-unkuy [uku unkuy] s. Palu-
kuna wachashka lulun. dismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanis-
Llakimanta kanpa akchapi chiyakuna hun- hkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
tashka. Chukchu unkuyka sinchimi kan.
chiyun [iyun] s. amz. pjaro que habita a chukchuwasu [ukawasa, uuwasa,
la orilla de los ros. Yana patpayuk chiyun uwaa] s. rbol cuya corteza se usa para
chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi curar el reumatismo. Puka karayuk, kara-
kawsak pishku. manta yawarshina llukshik yura. Kara yanus-
Mayu manyapi churashka kukayutaka chi- hka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
yun pishkumi mikushka. Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
chucha [ua] s. raposa. Kuchishina suni kaspi yakuta upyani.
sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk, Sin. Kurikaspi.
mishki aychayuk wiwa. chukchuna [uxuna, ukuna, uguna]
Chuchaka lulunkunata mikushpa may mis- v. temblar, tiritar por escalofro. Manchay-
hki aychayukmi kan. manta, piaymanta, kushikuymantapash
Sin. Wanchaka, sinik. ukku kuyurina.
chuchi [ui] s. pollo, polluelo. Lulunmanta Kariwayrasuman rishpaka achka chirimanta
chayrak llukshishkalla llullu atallpa. chukchunchik.
Chuchitaka kuyashpami wiachina kanchik. Sin. Manchana.
chuchu [uu, uku] s. seno, teta, pezn, chuki [uki] s. tipo de arma. Imapash ma-
ubre. Wawaman tsunkachina uu aycha. kanakuypi ima. Makanakuypika runakuna-
Mamaka kikin chuchuwanmi wawataka wi- taka chukiwan wauchishka.
achin. chuki [uki] s. amz. perico, tipo de pjaro.
chuchuk [uuk] s. mamfero. uuta Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
chumkak. yapa uchilla pishku.
Wawa allkuka chuchuk wiwami kan. Chuki pishkukunaka achkatami chakrapika
60
CHULUNYANA
61
CHUMKANA
62
CHUYAN
63
H
hachi [xai, ai] s. amz. to. Yayapa, halunzu [xaluzu] s. sn. manta usada para
mamapa wawki. la cosecha de maz. Murukunata chaypi tan-
ukapa hachi Julin kayman pakta- tachinkapak pacha.
murkachu? Anitaka halunzupi sarata tantachiy, nirka.
2. seor, don. Inti llukshina llaktamanta runa- hamallina [xamaina] v. ss. estar depri-
kuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa mido (decaimiento fsico e interno). Mana mi-
rimay. kushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
Maymantatak kikinpa hachika kan? Ima nishpatak payka hamallin?
Sin. 2 yaya. Sin. Impayana, kalakyana.
hakan [xakan] adj. brillante, brillo, luminoso, hamchi [xami, xamtsi, katsi, anzi] s. afre-
resplandeciente. Imapash intishina llipyak. cho. Mikuykunapa puchu.
Kuytsapa kuri shiwika hakanmi kan. Hamchi aswataka shushushpami upyanki.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. 2. adj. amz. pequeo. Tukuy mikuna muyu-
haku [xaku. aku] v. Vmos. Rishun ninka- kuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
pak rimana. Kay sarachu hamchi tukushka?
Raymita rikunkapak haku, nirka. 3. adj. delgado. Mana raku, mana wira.
hakuchik [xakuik. akuik] v. Vmonos. Hamchi runakunaka pankalla purin.
Rishunchik ninkapak rimay. 4. adj. sn. amz. estopa de cabuya. Chawar-
Raymita rikunkapak hakuchik, nirka. manta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu- Chawarta puchkakpi hamchika allpapi hicha-
zar. Imatapash makiwan utuchina. rirka.
Yurak sarata makiwan hakuni. Sin. 2 chusu, au, uchilla, wawa; 3 chusu;
hallinka [xalyiga] s. amz. collar de semillas 4 karachi.
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka hamlla [xamlya, xama] adj. sc. desabrido,
sumak rikurik wallka. inspido. Kachita mishkita mana charik mi-
Kay hallinkaka sacha muyumanta ruras- kuna. Mana mishki churakpika hamlla miku-
hkami. nami llukshin.
Sin. tallika. 2. sc. Aptico, sin gracia. Shuk killaysiki,
hallkan [kalyka, alykan] s. amz. variedad mana imatapash munak.
de cucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hi- Chay mishuka hamllami karka.
kishina. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
Tamyapi yapa hallkan mirarka. hamu.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi pall- hampara [xampara] s. mesa. Chusku cha-
tashpa alli watashpa imakunatapash apa- kiyuk, pampayuk, imatapash hawapi chu-
chita ruray. rana.
Runa llamakunata hallmapi papakunata, ha- Hamparapi shimiyukta churakuni.
baskunata apachishpa katunaman apanchik. Sin. Pataku.
hallmana [xalymana, xamana] v. desyer- hampatu [xambatu, xabatu] s. s. variedad
bar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, all- de sapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
pata yura chakipi churana. uchilla kuwa.
Kaynaka sara chakrata hallmarkani. Hampatu wakakpika, ami tamyanka, nin-
Sin. Kiwana. chik.
64
HATUKU MAMA
65
HATUKU YAYA
hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. das. Winkulakpash yanka hawa hawalla ya-
Yayamamakunapa yaya. nushka.
Hatuku yayaka allimantami purin. Winkulakta hawchatami yanushkanki.
Sin. hatun yaya, hatun tayta. hawchana [xawana, xawtsana] v. sc. san-
hatun [xatu, atu] adj. inmenso, amplio. cochar, cocer a medias. Hawa hawalla ya -
Imapash mana uchilla. nushka mikunakuna.
Payka hatun allpatami charin. Maria tiyaka yuyuta hawcharka.
2. importante, principal, grande. Shuk man- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
chanay yachak, llaktata pushak, tantana- wina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
kuyta pushak. Pukllaymantachari wawakunaka churanata
Payka tantanakuypa hatun pushak runami. yapa hawirka.
Sin. 2 kapak. 2. ensuciar. Mapakunawan mapayana, tu-
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Ma- ruyana.
makunapa mama. Maypitak shinapachataka hawirkanki?
Hatunmamaka imatapash yallitami yachan. 3. embarrar. Maykanpash; pipash turuyana.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. Kuchikunaka turupi hawirishka.
hatunyachaywasi [xatunyaaywasi] s. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Ham-
colegio secundario. Chunka pata yachashka pinata hawiway.
kipa yachaywasi. 5. v. amz. pintar, dibujar. Imatapash ima tull-
ukapa churika ami hatunyachaywasiman puwan imawanpash allichiy.
rirka. Payka tushunkapak awita hawirka.
Sin. unanchay wasi. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imata-
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, pash makiwan kakuy.
mamapa yaya. Ama chukrita hawinkichu.
Hatunyayawan imashina tapunata yachar- Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 tu-
kani. ruyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llun-
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. china, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
haw [xaw, xa] interj. qu dijo? qu? per- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, a-
dn? cmo? Imatak nirkanki nishpa kutintak wina] v. sc. meterse en discusiones. Ima lla-
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. kipipash satirina.
Haw!.Kanka Quito kitiman risha ninkichu? Kaypika yankamanta hawirishkanki.
hawa [xawa, awa] adv. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchis-
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana niki puncha.
ukupi kak. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
Mara mashipa wasika rumi hawapimi riku- los granos. Imatapash kamchakukpi shinki-
rin. tukushpa rupay.
hawalla [xawalya] adv. superficial; suave- Sara kamchaka hawriyashkami.
cito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. 2. sn. Hacerse amargos los alimentos. Mi-
Kay chukllataka hawallami rurarkani. kunakuna yalli wakllirina.
haway [xaway] s. chim. cancin de la cose- Sampu muyuta yalli kamchashpa hawriyas-
cha del trigo. hka.
Siwara kuchuypi taki. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Chimborazo llaktapika siwara kuchuypimi ha- Kusapa, warmipa yayamamapura.
wayta takinchik. Hawyapura raymipi tantanakurka.
haway (<**xaway) s. mircoles. Kimsaniki hay [xay] interj. sn. amz. expresin desobe-
puncha. diente. Killawan kashpa kutipay rimay.
hawcha [xawa, xawtsa, xawtza] s. snc. col Hay!, imapaktak alla alla mashka-
y nabos a medio cocer, verduras sancocha- wanki?.
66
HIKI
67
HIKIAS
68
HUWIN
69
I
icha [ia] adv. ss. quiz, quizs. Imapash abrir, separar; copular, fornicar. Imakunata-
ushay tukunkacha nirik shimi. pash ashallata chiktay.
Lus yayaka icha kullkita maachinkawa- Lukruta rurankapakka papata ikinchikmi.
chari. ila [ila] s. amz. higuern. Hatun yura au
Sin. Ichapash, -cha, -chari. pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
ichapash [iapa] adv. ss. quiz, quizs. Ila kaspiwanmi mikuypak patakukunataka ru-
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. rashka kan.
Lus yayaka ichapash kullkita maachinka- illak [ilyak] det. cero, vaco. Chushakta riku-
wachari. chik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
Sin. Icha, -cha, -chari. shimipashmi kan.
ichillu [iilyu] s. amz. perico, tipo de pjaro. Ishkay chunkata killkankapakka ishkay yu-
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, paypa kipaka shuk illak rumpatami killkan-
yapa uchilla pishku. chik.
Ichillu pishkukunaka achkatami chakrapika illakta [ilyaxta, iaxta, iixta, iakta, ilyagta,
takin. iagta] adv. absolutamente todo. Mana pu-
Sin. Chuki, wichu. chuchishpalla tukuyta ruray.
ichu [iu] adj. rpido, apurado, ligero. Ima- Chakrashka papataka illaktami katurkan-
tapash hawalla rurashpa mishashpa rurak chik.
runa. Sin. Tukuypacha, llampu.
ukapa yayaka ichu kashpami Hawalla wa- illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspis-
sita ruran. hina chawpika kaspimanta chawpika hillay-
ichu [iu, iilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla manta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, wiwakunata wauchik anta.
arawkunapa ayllu pishkumi kan. Wiwakunata kamashpa charinkapakka illa-
Puna suyupika ichu pishkukunataka wich- pataka chinkachinami kanchik.
kashpami charinkuna. Sin. tukyana.
Sin. wichu, chuki. illana [ilyana, iana] v. faltar, no existir, via-
ichuk [iuk] adv. lado izquierdo. Imapash jar, ausentarse Imapash mana tiyay.
allawka makiman sakirik. Paykuna tukuy papata katukpimi illan.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak illimpu [iimbu, iibu] s. sc. planta espi-
kan. nosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
Sin. lluki. wiak.
ichuna [iuna] s. hoz. Ima kiwatapash ku- Wawapa chakipi illimpu kasha yaykushka.
chunkapak winkuyashka achka uchilla kiru- illulli [ilyuly i, ilyui] s. amz. culebra de nom-
yuk hillay. bre ilulo o pudridora. Uchilla yana machakuy,
Ichunawanka siwarata kuchuni. allpa ukupi kuykashina kawsak.
ichuna [iuna] v. segar, cortar. Kiwakunata, Illulli machakuyka millay kurumi kan.
yurakunata, murukunata pitina. ilta [ilta] s. amz. variedad de guaba. Hatun
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi pakay mishki mikunayuk.
siwarata ichunchik. Wawakunaka anti suyupika iltataka sumakta
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar mikurka.
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar, ima [ima] det. qu? Tapunkapak shimi.
70
INTUNA
chuspikuna, putankuna, mama kurukuna ishkay [ikay, iki] num. dos. Shuk yupayta
mishki mikunapi tantarina. katik.
Tawka punchata aychata mana wakaychik- Paykunaka ishkay wawallatami charin.
pika chuspikuna intun. ishkuna [ikuna, iskuna, wikuna] v. des-
intuna [iduna] v. amz. amontonarse per- granar. Karata paskashpa murukunata sur-
sonas o animales. Wiwakuna, runakuna tan- kuy.
tarina. Usya pachapika sarata chakichinkapakmi is-
Rimanakuypika achka runami inturka. hkunchik.
2. s. colaboracin. Imapipash yanapana. Sin. Chiwana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkan- ishpapuru [ipapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
chik. tantarina puru.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. Mana ishpapuru yaku-ishpa huntataka cha-
iil [iil] s. ss. planta silvestre. Mana tarpus- rinachu kan.
hka muyumanta wiak yurakuna. ishpana [ipana] v. orinar. Ishpapurupi tan-
Iilkunaka hampi, mikuna yurakunapashmi tarishka yakukunata pakchaman llukshi-
kan. china.
Sin. Chas, wala, purun, ushun. Yakuta yalli upyashpaka achkatami ishpan-
iina [iina] v. creer, asentir, testimoniar, chik.
tener fe. Shukpa yuyaykunata alli kakpi mana Sin. Yaku-ishpana.
alli kakpipash chaskiy. ishpinku [ipigu] s. rbol de canela. Mis-
Umu willashkataka tukuykuna iinllami. hkita ashnak yura, sisapash, karapash ya-
iu [iu] s. s. cosa diminuta invisible. Pikis- kuta mishkiyachikmi kan.
hina yapa uchilla rikurik. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyas-
Aanku kuruka iushina may uchillami, hpami kunukyanchik.
mana awiwanllaka rikuy ushanachu kan. isi [izi, igzi] exp. amz. expresin despectiva
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta a los nios (mocosos). Wawata piashpa
chunkak. rimay.
Kuchikunapa chakikunapi iu yaykushpaka Isi wawakunataka ama tantanakuyman yay-
kaninllami. kuchinkichu.
3. punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkus- isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi mu-
hina sakirik. ruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Shuk yuyayta killkashpa tukuchishpaka shuk Wawakunata isi hapikpika achkatami hayak
iuta churanami kan. yurakunawan hampinchik.
irki [irki] adj. s. dbil; flaco, raqutico. Runa isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. empe-
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa rrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
waunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla mana karuyana.
rikurik. Kay wawaka mamamanta isiyanka.
Chay irki runaka llakillami tikramushka. iska [iska, isku] s. fsforo. Ninata hapichik
Sin. Api, chusu, sampa. rumishina.
ishkantin [ikadi, ikadi] adv. ambos, Yanunkapakka iska kaspitami mutsunchik.
pareja, par. Ishkaypura. isku [isku, iku] s. cal, yeso. Yurak allpas-
Quito llaktaman ishkantin shamurkanchik. hina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
ishkantishun [ikadiun] expresin para Kunan pacha wasikunaka iskuwan yurakya-
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa chishkallami kan.
rimay. Sin. Pukshi.
Pushakkuna shamushkamantami ishkantis- islampu [islambu, islabu, islabu] s. amz.
hun. bolso tejido de hilo de chambira. Champira
Sin. Upyashun. kawchushkawan awashka uchilla shikra.
72
IWILAN
73
K
kacharina [kaarina] v. soltar, safar, permi- tapika tanampu nishka.
tir. Watashkamanta paskay. Anti suyupika kahalli pankawanmi challwa-
Urkupi, sachapipash wakrataka purichun ka- taka hapinkuna.
charin. Sin. tanampu.
2. s. Permiso. Kishpiyta maana. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
Samanaman rinkapakka kachariyta ma- kak.
arka. Kahaskunapika papata, siwarata tarpunchik.
Sin. Ishkurina, paskana. kaka [khaka, xaka, kaka] s. pea, abismo,
kachana [kaana] v. enviar, mandar. Ima- despeadero.
kunatapash maymanpash chayachiy. Rumisapa hatun wayku.
ukapa killkashkata yayaman kachakuni. Chay kakapi hampi yurakuna tiyan.
2. echar, despedir. Millay kashkamanta pita- kaka [khaka, kaka] s. vaso redondo de ma-
pash ukumanta llukshichiy. dera de cuello largo.
Raymipi makanakuymanta kacharka. Suni kunkayuk kiru.
Sin. 2 karkuna. Kakapi aswata churani.
kachi [kai] s. sal. Yurak utu rumishina kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar, fregar,
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, miku- sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
nata mishkichik. rurana.
Kuy aychapi kachita churani. Chaki kiwirishkata kunuk hampiwan kaku-
kachik [kaix] s. amz, ss. guaba pequea. way.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Utka alliyachun wakra wirawan kakupay.
Sachapika kachik murutami mikun. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
Sin. Pakay. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depre-
kachi kachi [kai kai] adj. salado, -da. sin fsica y/o espiritual. Aychapash, yuyay
Imapash ashtawan kachiyuk. samaypash unkushka.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta Mishuka kalakllami kan.
mana mikunachu. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
2. interj. expresin de llamada al ganado. pez pequeo casi transparente. Maywa ka-
Wakrakunata kayankapak rimay. rayuk uchilla challwa.
Wakraka kachi kachi nishpa kayakpimi kall- Wamraka yawriwanmi kalamatutaka hapin.
pamun. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco. Millmayuk
kachun [kau, xau] s. nuera. Churipa pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
warmi. wiak yura.
ukapa kachunka Cotacachi llaktamanta Wawakunaka kalatis ankuwanmi pukllan.
warmimi kan. Sin. Pulanti.
2. cuada. Wawkipa warmi. kallampa [kalyaba, kaaba] s. hongo,
Kachunka ukapa wawkita kuyashpami seta. Sisashina panka illak, wanukunapi, is-
kawsan. mu kaspikunapi wiak uchilla yura.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbusto cuyas hojas Ambato kitipi kallampata katukllami rini.
se usan como barbasco. Challwata hapinka- Sin. Ala.
pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak- kallana [kalyana, kaana] s. tiesto. Turu all-
74
KAMANA
pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. recho: conjunto de leyes que regulan el com-
Murukunata kamchankapak, tantata kusan- portamiento recproco de los hombres.
kapak may alli. Kichwa kamachinakuyka rimayllapimi tiyan,
Allpa kallanapi kusashka tantataka may chayrak killkakunmi.
mishkimi kan. kamachina [kamaina] v. amz. aconsejar.
kallari [kalyari, kaari] adv. inicio, comienzo, Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
gnesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Pedro llakita rurakpimi, paytaka pushakku-
Kallari pachapi purun runakuna kawsashka. naka kamachirka.
kallarina [kalyarina, kaarina] v. comenzar, 2. legislar, hacer leyes. Alli kawsachun kama-
principiar, iniciar, empezar. chiykunata rurana.
Imatapash shuknikimanta rurarina. Luis pushak kashpaka allitami kamachirka.
Runakunaka inti rikurishkamantami llam- Sin. 1 Kunana.
kayta kallarin. kamachiy [kamaiy] s. ley, reglamento, ar-
kallcha [kalya, kala] s. sc, ss. tallo y hojas tculo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
de maz seco. Murukunata pallashka washa killkashka.
chakishka sara yura. Alli rurashka kamachiymi kay llaktapika
Kallchawan sarata kamchani. illan.
Sin. Chakishka sara panka, pukus. kamari [kamari] s. regalo, ofrenda. Imata-
kallchay pacha [kalyay paa] s. tiempo pash shukman karashka.
de siega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. awpakunaka kushipatakunamanka sapan
Kallchay pachapika aswata upyanchik. raymikunapimi kamaritaka sakik karkanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loro pequeo. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
purik pishku.
imallatapash yanka karay.
Kalli kalli pishkuka sumaktami wakan.
Sin. Shakalli. Raymipika rantipak mikunataka kamarinchik.
kallpana [kalypana, kapana, kalpana] v. Sin. karana.
correr, trotar. Utka utka tatkishpa purina. kamana [kamana] v. amz. probar, saborear.
ukapa churika yachanawasiman ami kall- Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, ha-
parka. yakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachan-
kallwa [kalywa, kawa, kalwa] s. lengeta. kapak.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, Payka mikunata kachi alli kashkata kaman.
chumpita awankapak rurashka. Sin. Mallina.
Chumpita awankapak kallwata rurakuni. kamana [kamana] v. amz. competir. Imaku-
kallu [xau, kau, khau, khalyu, xalyu, kalyu] napipash shukkunawan chimpapurachishpa
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik maykan maykan alli kashkata yachankapak
aycha. tupuna.
Manuel runaka wakra kalluta rantinkapak Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
rin. ankunata kallpashpami kaman.
kaluk [kalux, kalu, xalun] adj. amz. ss. se- Sin. Mishana.
micocido, difcil de cocinar. Manallatak ya- kamana [kamana] v. sc. abundar. Tarpus-
nurik muru. hka murukuna, wachashka wiwakunapash
Kaluk lumutami rantishkani. achka wiariy.
Sin. llumi, akma. Sara chakraka achkatami kaman.
kamachik [kamaik] s. juez, autoridad. Ka- Sin. nanakllakana, usuna.
machiyta paktachichik runa. kamana [kamana] v. cuidar; gobernar. Ru-
ukapa kitipika alli kamachikta charinchik. nakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De- kawsay.
75
KAMAY
76
KASILLA
77
KASKU
78
KAYAS
79
KAYANA
80
KIPA
nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa. Tukuykuna minkata rurashpa kuchi kinchata
Killin allpapika chillkallami pukun. rurakunchik.
killka [kilyka, kika, kilka] s. letra. Killkanka- Sin. Harkashka.
pak shuyu. kinchana [kiana, kiana] v. hacer un co-
Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k killkakunami rral o cerca. Kaspikunawan pirkatashina ru-
tiyan. rashpa harkana.
Wawakunaka killkakunata ruran. Wawakuna pukllachun, yachana wasi
killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killka- manya muyuntinta kinchanchik.
shkata awiwan rikushpa shimiwan rimashpa kinku [kiku] adj. zig-zag, curva, sinuosi-
katina. dad. Imapash achka kutin winkuyashka.
Yachachikka wawakunawan killkakatin. Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
Sin. awirina. kan.
killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspi- kinkuna [kikuna] v. curvar, ir en zig-zag.
wan pankapi killkakunata shuyuna. Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Payka killa llamkay willayta killkan. Kay urku chakita manyashpaka alliman
killpana [kilypana, kipana, kilpana] v. kinkushun.
tapar, cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu kinray [kinray, kigray] adv. horizontal-
shimita wichkashpa churana. mente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yanushka mankata ama imapash yaykuchun Yachakuk wawaka kinrayman sirik kaspita
alli killpan. shuyukun.
killpuntu [kilpudu] s. amz. pjaro verde. kinti [kinti, kidi] s. colibr. Waylla patpayuk
Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
pishku. uchilla pishku.
Sara chakra ukupika achka killpuntumi kaw- Kinti pishkutaka mana hapinachu kan.
san. kintiyana [kidiyana, kidina] v. encogerse,
killu [kilyu, kiu] s. amarillo. Intishina tullpu- achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
yuk, pukushka palanta karashina tullpu. timpuchikpi kutuyana.
Aswataka killu sarawanmi ruranchik. Pachallinaka timpuchishkamantami kin-
Sin. karwa. tiyashka.
kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa ku- 2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
chuman chayarina. tamyapi hukushpa chukchuy.
Wawakuna a wasiman kimirin. Rasu yakupi armashpa kintiyarkanchik.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llu- Sin. 1 Aysarina, kuruyana, waurina,
tarina. tusuyana.
kimina [kimina] v. acercar, arrimar, apegar; kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiiwa]
reforzar, sostener lo que est por caerse. (<*kiwa) s. quinoa. Rumpashina uchilla
Shukpa manyaman kuchuyana. yurak muru, sisapi muruyuk.
Payka pirkaman kimin. Puna suyupika achkatami kinuwa murutaka
2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa all- tarpunkuna.
pawan pantarichun sayway. kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardar algo
Juan mashiwan ama allpakunapa manyata en la cintura.
pantankapak kiminchik. Imatapash uchillakunata chumpillishkapi al-
kimsa [kimsa, kisa] num. tres. Ishkay lichina, wakaychina.
washata katik yupay. Wallka muruta alli kinzhullinki.
Payka kimsa wallinkutami charin. kipa [kipa, khipa, xipa] adv. despus, a con-
kincha [kia, kima, kina] s. corral, cerco. tinuacin, seguidamente. awpakkunata
Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkas- katik.
hka, wiwakuna ama llukshichun. Ambato llaktamanta tikramushka, kipaka ya-
81
KIPA
82
KULLISHTITI
83
KULLKI
84
KUSHPANA
85
KUSHPI
Runakuna wiwakuna, pishkukunapash hay- kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero, gil. Imata-
tarishpa hawaman pawan. pash hawalla utka utka rurak runa.
Payka pampapi kushparka. Chay runataka kutsi kakpimi sawarirka.
kushpi [kupi] s. peonza. muyuchinkapak 2. amz. laborioso. Mana killa runa.
pukllana. Payka kutsi kashpami alli kawsan.
Wawaka kushpiwanmi pukllan. Sin. 1 Utka.
Sin. piruru. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
kuska [kuska] s. amz. puesto, lugar, direc- rumpashina wiak aycha.
cin, sitio. Maypi kashkata, kawsashkata rik- Wawapa kunkapi kutu wiashka.
sichik shimi. 2. s. s. corto. Imapash mana suni, kutulla ri-
Kay kuskapimi wasita rurasha. kurik.
Sin. tiyaskan, suyu. Wawaka kutu warayukmi kan.
kuskunku [kuskugu] s. sns. bho. Uchpa Sin. 2 kuru, kurulla.
patpayuk, misi awishina tutapi pawak anka. kutu [kutu] s. amz. variedad de mono. Killu
Kuskunku wakakpika wauy tiyachun ninku- millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
nami. shuktak sami kushillu wiwa.
Sin. Pukunku, apapa. Sachapi kututa riksinkapak rini.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, ima- kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
pash wakaychinkapak rurashka. que cubre al choclo. Sara kaspata pillurik
Atukka kutamapi urpita, yututapash panka.
churashka. Chukllu tantata kutulwan pillurka.
kutashka [kutaka] s. harina. Murukunata kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
utukpi llukshik haku. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchi-
Kutashkata utka yanunki. lla tukuy.
Sin. kuta, haku. Ruwana awashkata timpushka yakuwan sa-
kutana [kutana] v. moler. Murukunata ku- rukpi alli kutuyarin.
tana rumiwan utuchiy. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
Payka apita rurankapakmi sarata kutarka. kuwa [kuwa] s. amz. sapo que habita en r-
Sin. Chamkana. boles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kutichina [kutiina] v. contestar. Pipash, kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Kuwa hampatuka yurapimi kawsan.
Wawakuna uka nishkata kutichirka. kuwayu [kuwayu] s. amz. pjaro nocturno
2. devolver. Maashkakunata tikrachiy. denominado huacharro. Muru patpayuk
Maachishka llamata ami kutichirka. uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. mana alli.
kutimpu [kutimbu, kutibu] s. amz. armadi- Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wa-
llo grande. Suni silluyuk, raku karayuk cha- karka.
rapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeo
kawsak wiwa. comestible. awisapa uchilla rikrayuk ku-
Kutimpuka allpata aspishpa ukuman chin- wayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
karirka. alli.
kutimuna [kutimuna] v. retornar, regresar, Kuwayu aychaka mishkimi kan.
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
Wakin kichwa runakunaka kikin llaktaman shukman karay.
kutimun. Kanpa shuyushkataka payman kurkani.
kutin [kuti] adv. otra vez, de nuevo, nue- Sin. karana.
vamente. Chayllatatak ruray. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy, conejillo de in-
a wasiman kutin tikrakun. dias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk
86
KUZU
87
L
lalu [lalu] s. amz. tipo de planta. Hatun pan- lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kas-
kayuk, yurak wikiyuk, shikshichik kiwa. pita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
Wawakuna lalu kiwawan pukllashpa makita patarichina.
shikshichin. Shuk kaspita winkuyachinkapakka
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. waskawan watashpami lapunchik.
Larkataka lampawan pichani. Sin. Patarina.
lampana [lampana] v. im. remendar. Chu- larka [larka, larga, rarka] s. acequia. Allpa
rana llikirishkakunata asha llachapawan kill- ukuta wachushina allashkata yaku purichun
pashpa siray. rurashka, yakupa an.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmaku- Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
nata, allimanta lampan. charinkuna.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna. larkana [larkana, rarkana] v. hacer acequia.
lan [la] s. amz. rbol cuya resina es medi- Yaku purina anta allpa ukuta allay.
cinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wi- Chakishka allpakunapi murukuna puku-
kiyuk, yaku manyakunapi wiak hampi yura. chunka, yaku antami minkawan larkanchik.
Lan yurataka hampi kashkamantami achkata latsik [latsix, laix] s. amz. gusano blanco.
maskan. Yurak, suni, au kuru.
lancha [laa] s. s. plaga de plantas. Tam- Yachachikka yachakukkunaman yachachin-
yashina urmashpa yurapa pankakunata ru- kapakka latsik kuruta hapin.
pachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik laychu [layu] adj. ss. mestizo. Mana chay-
utu tamya. purallatak, runawan mishuwan chapuy-
Kay yurata lanchami hapishka, chayman- manta wacharishka runa.
tami chakirikun. Tawka laychumi ukanchikwan tantarin.
Sin. Pitsik. Sin. Mishu, misti, tsala.
lanchana [laana] v. destruir plantas y/o liklik [liglik, ligli] s. ave que anuncia la lluvia.
frutos por plaga. Tamya urmakpi tarpushka Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pis-
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, hku.
chakirina. allami tamyanka, liklik nishpa pishkunaka
Kay llullu papa chakrataka achkatami lan- takikunmi.
chan. linchi [lini] s. red. Kawpushka puchkapura
Sin. Sulayana. watashpa watashpa rurashka llika. Rumpa-
lanta [lada] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla wan pukllankapak, challwakunata hapinka-
tukushka yaku. pak rurashka.
Urkuta tamyakpika mayuka lantami tukun. Challwata hapinkapak Pedro mashika lin-
Sin. Sanku. chita rantikun.
lapukyana [lapukyana] v. linchi [lini] s. arbusto. Purun pampakunapi
estilarse, empaparse, mojarse. Churanakuna wiak yura.
shutunkakama yakuwan, tamyawan huku- Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
yay. kuchun.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapuk- lisan [lisa] s. paja toquilla. Uchilla panka-
yarka. sapa yura, muchikuta awankapak panka,
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana. wasi katatapash rurarik yura.
88
LUYU LUYU
89
LL
llachapa [lyaapa, aapa] s. trapos, paal, Sin. Kuyaylla.
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchi- llakina [lyakina, akina] v. sufrir, lamentar,
lla pintukunami, llullu wawakunata sikita pi- apenar, tener pena. Nanayta charina
llunkapak rurashka. Kikinpa wawakunataka achkatami llakinchik.
Mawka churanakunataka llachapakunatami 2. amz. amar, querer. pitapash yuyashpalla
wawakunaman ruran. kawsay.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik ukapa wawata achkata llakikuni.
runa. Sin. 2 kuyana, munana.
Llachapa runaka antakunata maashpa- llakirina [lyakirina, akirina] v. entristecerse,
llami kawsan. afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
Sin. 2 wakcha. tukuy.
llachapana [lyaapana, aapana] v. s. re- Pachamamaka runakuna wakllichishka-
mendar. Llikirishka churakunata tawka pintu- manta achkatami llakirin.
kunawan tinkishpa siray. llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] s.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka amz. azuela.Uchilla llachushina, kaspikunata
llachapankunami. auyachinkapak anta.
llachu [lyau, au] s. azadn. Suni kaspi- Kaspitaka llakllanawan llampuyachini.
wan manyapi patak hillaywan rurashka takl- llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] v.
lashina. labrar, desgajar, esculpir. Kaspikunata, yura-
Sara chakrataka llachuwanmi hallmanchik. kunatapash auyachina, mallkikunata pi-
llakana [lyakay] v. magullar, remellar, des- tina.
pellejar, descascarar. Aycha takarishpa chu- Payka Apunchikpa awita kaspipi llakllan.
krina. llakta [lyakta, lyaxta, axta, agta] s. pueblo,
Payka rumikunapi urmashpa maki llakan. ciudad, comarca. Maypipash runakunapura
2. v. trozar. Chukllukunata kutulkunantin yu- tantalla kawsana kuska.
ramanta llukshichina. Kichwa runa llaktakunaka achkami kan.
Shuwakunami chukllutaka tukuyta llakashka. 2. s. nacin, patria, pas. Mama llaktayuk ru-
3. v. ss. deshojar. Pankakunata anchuchina. nakuna kawsana.
Wirunkapak nishpami sara pankata llakakun. Ecuador llaktaka chinchay suyu shutiyukmi
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, raw- karka.
chana, tipina, saklana. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaki [lyaki, aki] s. dolor, sufrimiento, pena, llaktana [lyaxtana, axtana, agtana] v. s.
amargura, desventura, problema, accidente, regresar al lugar de origen. Maykan llakta-
lstima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, mantapash kikinpa llaktaman tikray.
kuyaytapash nina shimi. achu llaktakunki?
ukanchikka mama waushkamantaka 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
achka llakitami charinchik. Karumanta shamuk runakunaka kaypichu
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, akinayax, llaktarikun?
akinay] adv. expresin de lstima. Imata- llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
pash rikushpa shunkuta llakichik. Chawpi punchapi mikuy.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kaw- Kuy aychata papantinmi llakwarinchik.
sanchik. llama [lyama, ama] s. camlido andino,
90
LLATANANA
llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychata- llantu [l adu, adu] s. sombra. Inti yaya-
y
91
LLAWANA
92
LLUTARINA
93
LLUTANA
llutana [lyutana, utana] v. pegar con subs- lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi
tancias adherentes. Hapiriklla llawsawan ki- wiak yura.
michina. Chay hatun llutipa yuraka tukuykunapakmi
Kay pankakunata pirkapi llutay. kan.
2. tu. amz. juntar, unir. Ishkurishkata, pitirish- lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari a-
kata, pakirishkata chayllapitak churashpa ha- tallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pichina. pishku.
Kay kaspita chayshuk kaspiwan llutani. Sumak lluya pishkuka anti suyu sachapimi
Sin. Tinkuna, tantana, hawina. kawsan.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabo pequeo. Uchi-
94
M
machakuy [maakuy, maakway] s. ser- Shuwakukta hapishpa makarkani.
piente, culebra. Chaki illak llukarishpa purik, maki [maki] s. mano, antebrazo. Pichka ru-
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinka-
kawsak. pak alli.
Machakuyka payta piachikpimi kanin; Makiwan rurashka churanatami churanchik.
chaymanta mana piachinachu. makipura [makipura] s. trabajo recproco.
Sin. amaru, palu. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
machana [maana] s. borrachera. Hayak Runakunaka makipurami allpakunataka
yakuta upyakpi yuyay chinkariy. llamkanchik.
Machayka alli yuyayta chinkachik unkuymi makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
kan. manillas. Makipi pillunkapak pallashka mul-
2. v. emborracharse, embriagarse. Machana lukuna.
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
Karu llaktamanta shuk ayllu shamukpi ray- makiwatanata ruran.
mishpa macharkani. mallik [malyix, maix] adj. snc. sobrio, en
Sin. 2 Shinkayana. sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkaya-
machay [maay, mai, matsi] s. scs. shka
Cueva, gruta. Kaka uku payllatak kinrayman runa.
utkurishka. Wasishina hatun uku. Hatun yayaka mallikmi chayamun.
Wakrakunaka runtumanta machaypi pakay- Sin. Mayllik.
tukushka. mallik [malyix, maix] s. co. tipo de hierba.
machin [main] s. amz. mico, variedad de Shuk uchilla puzu kiwa.
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala awiyuk Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
kushillushina sacha wiwa. mallina [malyina, maina, malina] v. probar,
Shuk machinta sachapi rikurkani. saborear. Imatapash kalluwan mishkita,ka-
machka [maka] s. harina de cebada. chita yachay.
Wakin muru kamchata kutashka utu kuta. Yanushka mikunata mallirka.
Mishki yakuwan chapushpami machkata Sin. kamana.
mikunchik. mallki [malyki, malki, maki] s. s. rama;
machu [mau] s. amz. alimento envuelto en planta en general. Yurakunamanta rikraku-
hojas para cocer. Mikunata yanunkapak pan- nashina wiashka pallka.
kapi maytushka. Yurapa mallkitaka mana pakinachu kan.
Mamaka machuta yanukun. Sin. Pallka.
makana [makana] s. chalina a colores. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
Sumak tullpukunawan awashka pachallina. kashpapash mana rukuchu.
Chay waminsi makanata churaripay. Katuna pampamanta mallta kuchita ranti-
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwaku- muni.
nata wauchinkapak, makanakunkapak llakl- mallta [malyta, malta] adj. mediano; a-
lashka kaspi. dolescente, joven. Runa kashpapash mana
Shuwataka makanawan waktarka. rukuchu.
makana [makana] v. pegar, golpear. Pita- Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
pash makiwan, imawanpash waktay. yachakun.
95
MAMA
96
MASHALLI
manka [manka, maga] s. olla. Turu allpa- mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karka-
manta rurashka puntushina, yanunkapak. yashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Allpa mankapi yanushka mikunaka mishki- Mapa umami kanki, utka armanki.
llami yanurin. 2. s. expresin de desprecio. Pitapash piay-
manku [magu] s. amz. tipo de pjaro. wan nina shimi.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, Mishuka, mapa runa nishpa kamiwarka.
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Manku chunta muyuta mikushka rikurin. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
horcn, horqueta. Wasita rurakushpa chakl- palamaku.
lata sirichina kiru. Mapamari wiwaka anti suyu kuchakunapimi
Ama wayra apachun mantakakirupi uks- tiyan.
hata watani. mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
Sin. pallka. mancharse. Imakunapash turuyariy, kawiriy.
mantana [mandana] v. tender, extender. Wawaka pukllashpa mapayarka.
Imatapash katay, chutachina. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
Takshashkakunata mantanki. mara [mara] adj. nio, nia. Wachashkalla,
manya [manya, mayan, mana] s. orilla, kawsay kallariy pachapi kak.
borde, filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Kanpa maraka wayrallami kallpan.
Mana yaku manyata purinkichu, urmankimi. Sin. wawa.
manyayana [manyayana, manayana] v. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
s. acercarse. Maymanpash kimiriy. rakishka kitikunayuk llakta.
Yakuman manyayana. Ecuador llaktaka ami ishkay chunka chusku
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimi- markayuk kan.
rina. markakmama [markakmama] s. madrina
maa [maa] s. amz. bejuco amarrado en de bautizo. Chikan mama wawata markash-
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa pa shutichichik.
watashka. Paymi, ukapa markakmama kan.
Maata watashpa chincha yurapi sikashun. Sin. Achikmama, achiku.
maachina [maaina, maina] v. pres- markakyaya [markakyaya, markaktayta]
tar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
kuna. wawata markashpa shutichichik.
Kaya tikrachipashallami kullkita maachi- Mashi Intimi ukapa markakyaya kan.
way. Sin. Achikyaya, achiku.
maana [maana] v. pedir, solicitar, pedir markana [markana] v. llevar en brazos.
prestado. Maykantapash imatapash kuway Imatapash maki rikrawan mikllay.
nina shimi. Wawata maytushpa markay.
Minkapi llamkankapak llachuta maamuni. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
2. rogar, suplicar, invocar, rezar. Yanapachun yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
nishpa, tukuy shunkuwan muchay. yura.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami Papa ama ismuchunka marku yuratami shi-
maanchik. tanchik.
Sin. 2 muchana. masha [maa] s. yerno. Ushushipa kusa.
maayachina [maayaina] v. amz. en- Kanpa mashaka amawta yuyaytami charin.
rollar bejuco. Suni ankuta pillushpa rumpay- mashalli [maalyi] s. amz. variedad de
achina. garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
Wamputa watankapak ankuta maayachi- yurak patpayuk pishku.
pay. Mashallitaka mana wauchinachu kanchik.
97
MASHANA
mashana [maana] v. ss. solear, asolear. may [may] adv. s. muy, mucho; exagera-
Inti rupaypi ukunta rupakyarina. cin. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
ukanchikka tutamanta intipimi mashanchik. shimi.
mashi [mai, masi] s. s. compaero, amigo. May karuta purimuni.
Riksishka kari, warmi runa. Sin. Yapa, ninan, yalli.
Kanpa mashita yanapakmi rini. maykama [maykama] pron. hasta
Sin. riksik. dnde?. May kuskakama nishpa tapuchik
mashna [mana,mana, masna] pron. shimi.
cuntos?. Ima charishkakunata tapuchik Maykama rikunki?.
shimi. maykan [maykan, mayxan] pron. cul?.
Mashna llamakunatatak charinki? Imatak nishpa tapuchik shimi.
mashu [mau] s. s. murcilago. Pawashpa Kanpak llamaka maykantak kan?.
purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa maylla [maya]adj. sns. sobrio, en sano jui-
yawarta chumkak. cio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana
Mashuka wakra yawarta, apyu yawartapas- machashka runa.
hmi tsumkan. Raymimanta yayaka mayllami shamushka.
Sin. chimpilaku, tutapishku. mayllakshunku [maya uku] adj. s. en
mashu [mau, masu] s. amz. tejn. Muru ayunas. Imatapash manarak mikushka,
millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura chushak wiksa.
tantarishpa purik. 2 s. murcilago. Sin. chim- Yawarta surkuchinkapakka mayllak
pilaku. shunkumi rini.
Mashuta chay pampapi rikumuni. mayllana [maylyana, mayana] v. lavar.
mashuwa [mauwa] s. s. variedad de tu- Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchu-
brculo. Ukashina killu muru, ashnaklla miku- china.
nayuk. Kay mankata mayllapay.
Mashuwataka hampipak rantinkuna. mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa
maskana [maskana, makana] v. buscar el hatun.
sustento o la vida. Ima kawsaytapash, chin- Napo mayuka mayma yakupimi yaykun.
kashkatapash tapuna. mayman [mayman, maymun, mayma,
Tukuykuna alli kawsayta maskashun. maymu] interrog. dnde? , adnde?. Ta-
maskana [maskana, makana] v. in- puchik shimi.
vestigar. Ima chinkashkatapash, yachayta- Mayman rikunki?.
pash tapuy. maypi [maypi] pron. en dnde. Llaktapa
Imatapash yachankapakka allita maskan- kuskata tapuchik shimi.
chik. Kanka maypitak kanki?
Sin. Taripana. mayta [mayta, mayda] pron. por dnde?
mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak Maykan kuskata tapuchik shimi.
hatun pillchishina. Mayta purirkanki?.
Kay mati hunta aswata upyachiway. maytu [maytu] s. envoltorio, envuelto. Ima-
mawka [mawka] adj. antiguo, usado, viejo kunawanpash pillushka kipi.
(para objetos). Ima kashpapash payayashka, Chaki nanakpi chillca pankawan, maytu-
wakllirishka tukurikukpashmi kan. wanpash waktarkani.
Mawka llachuwan chakmani. 2. amz. paquete atado en hojas . Imatapash
Sin. Paya. pankawan pillushka kipi.
mawma [mawma, magma, maxma] s. Maytutaka anti suyupimi yanunkuna.
sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa maytuna [maytuna] v. enrollar, envolver.
hatun allpa manka, aswata pukuchik manka. Imatapash ukupi churashpa pilluna.
Mawmapi yakuta huntachirkani. Wawataka allita maytunchik.
98
MINKARINA
99
MINKANA
100
MUNANAYAY
awpa Wao mashikunaka sachapillami wi- manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyan-
wakunata mitayushka. kapak mutsurik.
Sin. Purina. Mukawataka shitashpa pakishkanki.
mitikuna [mitikuna] v. huir, fugarse, escon- muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacer gr-
derse. Maymanpash rishpa pakakuy. garas. Yakuta amullishpa kunkakama ka-
Ushushika mana sawarinata munashpa mi- chashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay.
tikurka. Wayusata kashtushpa muklupuni.
Sin. pakakuna. muku [muku] s. articulacin, nudo. Ishkay
mitsa [mia, mitsa, mia] s. verruga. Chaki tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha.
aychapi, maki aychapi wiak muyushina. Imamantachari, maki mukumi achkata
Chay uchilla wawapa makipika mitsami nanan?
wiakun. mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar, mas-
Sin. Chimpi, michamuyu. ticar. Kiruwan mikunata utuna.
mitsak [miak, mitsak, mitsax, mitsa, misa] Sara kamchataka allitami mukunki.
adj. varo, -a, mezquino, miserable. Kara- Sin. Kaskana, kashtuna, akuna.
nata manallatak munak runa. mullapa [mulyapa] s. envoltorio; nudo, en-
Chay runaka mitsakmi kashka. vuelto; racimo. Kullkita watanami.
mitsamuyu [miamuyu, mitsamuyu, mia- awpa yayakunaka mullapapimi kullkita wa-
muyu] s. verruga. Chakipi makipi wiak mu- kaychik karka.
yushina. mullchi [mulychi] s. amz. rbol silvestre con
Chay uchilla wawapa makipika mitsamu- fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mi-
yumi wiakun. kuna muyuyuk.
Sin. Chimpi, mitsa, micha. Wakamayuka mullchi muyuta mikun.
mitsana [mitsana, misana, miana] v. mez- mullu [mulyu, muu] s. cuenta de collar.
quinar; defender. Imatapash mana karay. Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wal-
Makanakuypi kishpichina. lka murukuna.
Inti raymipika aswata ama mitsankichu. Otavalumanta mulluta rantimuni.
miyu [miyu] s. veneno. Wauchina hampi. Sin. Wallka.
Shanshi muyuka miyumi kan. mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak
miyuna [miyuna] v. envenenar, contaminar. rumpu.
Wauna hampita upyashpa wauy. mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata
Ima achka llakikunata charishpapash, rima- churankapak rurashka kallanashina rikurik.
rinami, ama miyunkichu. Apitaka anta mulupichu kararka?
2. s. contaminacin. Imawanpash mapaya- munachina [munaina] v. hacer antojar.
chiy. Imallatapash rikuchishpa mana karay.
Anti llaktapika maytapash miyuymi tiyan. Ama ukapa wawaman mishkita munachin-
Sin. 1 Hampirina. kichu.
muchana [muana] v. besar, respetar, ve- munanayak [munanayax, munanayag,
nerar. Shimipura tantachiy. munanayak] adv. hermoso, bello, lindo. Ima-
Kuyashkamanta, llakishkamanta payta mu- kunapash sumak rikurikta ninkapak shimi.
chani. Chay urkupika rasuka munanayaktami riku-
2. adorar, invocar. Apunchikta, apukunata rin.
kuyay. Sin. munanayay, sumak.
Iikkunaka apunchikta yanapachun nishpami munanayay [munanayay] adv. hermoso,
mucharka. bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta
Sin. 2 maana. ninkapak shimi.
mukawa [mukawa] s. amz. vasija de barro Chay urkupika rasuka munanayaytami
para bebida. Turu allpamanta rurashka rikurin.
101
MUNANA
102
MUYUNA
103
N
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v. abun- racin. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
dar. Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, shimi.
imakunapash achka tiyay, achka tukuy. Ninan karuta purimuni.
ukapa chakrapi achka palantami nanaklla- Sin. Yapa, may, yalli.
kan. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
Sin. kamana, usuna. im. amz. a gusto. Imatapash yapata, achkata
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, na- rikuchik.
nagyana] v. sn. resentirse, enojarse, encapri- ukapa wasipika ninantami mikumuni.
charse. Rimashkamanta, piashkamanta ninanta [ninanta] adv. Rapidsimo, veloz.
shunkupi nanarina. Utka ruray.
Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka na- Yachanawasimanka ninanta kallpashpa pak-
nakyanmi. tarkani.
Sin. Impayana, piarina. Sin. Utka.
nanampi [nanambi, nanabi] s. amz. be- nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
juco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiak. iktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
Tiyarinataka nanampi ankuwanmi rurashka. chakiwan takarina.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse, tener ukaka kay anpimi nitkarkani.
remordimiento, dolerse. Runapura mana nina [nina, ina] v. decir. ukapa yuyayta
allita rurashkamanta llakiriy. shukman uyachinkapak rimana.
Mamaka paypa kuyashka churi karu llakta- Sumak yuyaytami wawaman nini.
man rikpika achkatami nanarin. 2. v. forma verbal auxiliar para expresar ono-
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. matopeyas. Rimaypi uyarishkakunata chu-
Uma nanaywan llakillami kan. ray.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha Tamyakpika sinchitami kulun nin.
unkuriy. nuna [nuna] s. alma, espritu. Samayshina
Yapa purishkamanta chakika yapata nana- sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
wan. hapiklla kak.
napana [napana] v. na. estar en celo, estar Sacha llaktapika, chikan nunami purin.
en poca de apareamiento. Warmi wiwa- Sin. Aya, samay.
kuna, kari wiwanayachiy. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
Wakraka kay punchakunaka napakun. asichinkapak rimashka.
Sin. Salinana. Imata nishpapash nuspa runaka tukuyta asi-
napaykuna [napaykuna, napana] v. salu- chinllami.
dar. Maypipash, piwanpash rikurishpa makita Sin. asichik.
kushpapash rimariy. nuspana [nuspana, muspana] v. tener pe-
Kankunata tukuy shunkuwan napaykuni. sadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kapa-
nina [nina] s. fuego, candela. Yantata rupa- riy.
chikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Payka yallita mikushpa puukushpaka nus-
Papata yanunkapakka ninatami mutsurin- pan.
chik. Sin. llapitukuna.
Sin. rupay. nuya [nuya] s. variedad de haba. Shuk ha-
ninan [ninan] adv. s. muy, mucho; exage- basshina muru.
104
NUYUNA
105
a [a] adv. ya, al instante. Ari ninkapak ranti Ama tamyapi rinkichu, atak urmankiman.
shimimi kan. Sin. paktarak.
a llaktamanta shamunimi. awchi [awi] adj. punta, agudo, aguzado.
achak [aax, aak, aa, aix] s. ss. Imapash kasha, yawri umashina kak.
planta medicinal de flor amarilla. Killu sisa- Shuarkunapa wachika awchimi kashka.
yuk, pampakunapi wiak uchilla kiwa. Rupay awi [awi, abi, iwi] s. ojo, vista. Runaku-
unkuyta hampik yura. napi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Unkuyta hampirinkapakka achak kiwa ya- Rukuyakpika awika awsatami rikun.
kuta upyanchik. 2. s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chaw-
aka [aka, axa] adv. antes. Yallishka pa- pimanta llukshik llullu panka.
chata rikuchinkapak shimi. Yakuta, wanuta churakpika yurapa awika
Wasipika akami purikurkani. sumaktami wian.
akalla [akal ya] adv. recin, hace poco. 3. cara, rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
Kunanlla pacha ninkapak shimi. charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Kanpa yayaka akallami kaymanta rirka. Runakunapa awika kushillami kan.
akarina [akarina, axarina] v. atorme- Sin. 2 llulluk, 3 uya.
tarse, lamentarse. Ima llakikunamantapash awpa [awpa, apa] adv. antiguo, re-
shunkupi nanarina. moto; adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Paypa warmi waushkamanta achkatami a- Runakunaka awpa yayakunapa kawsayta
karin. katina kanchik.
Sin. nanarina. awpak [awpax, awpak, awpag, aw-
akchana [axana, agana] v. peinar. bug] adv. delante, primero, delantero, pre-
Akchata allichinkapak akchawan llampuy. decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
Akchata yakuwan hukuyachishpa akchan. washaman sakirik.
alla [alya, aa] adv. casi, ya mismo, en- ukapa awpakpimi llamakunata rantirka.
seguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. awpana [awpana, apana] v. adelan-
Pachamamaka mana alli kamakpika allami tarse, anticiparse. Imapipash shukta yallish-
achkata llakichinka. pa ruray.
an [a, ampi] s. camino, sendero, va. Yachachikka hatun anta awpakun.
Maymanpash purishpa chayankapak ruras- awsa [awsa] adj. ciego. Mana awiwan
hka. rikuyta ushak, awi wakllirishka.
Kay anta katishpami urkumanka chayanki. awsa awi tukushpaka achka llakimi kan.
aa [aa] s. hermana a hermana. Chay irak [irak, nirak] comp. Clase, variedad.
mamamantallatak wacharishka ushushipura Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
nina shimi. Kay sisaka amankayirakmi kan.
Paymi ukapa kipa aa kan, Mara nirka. Sin. sami, -shina.
au [au] adj. delgado. Imapash ashta- itina [itina, nitina] v. oprimir, apretar, apa-
wan chusulla. Runa warmikunapa puchkaka churrar, comprimir, hacer presin, apiar,
achka aumi kan. agolpar, atracar, embutir. Imatapash sinchita
atak [atak, atax, ata, atag] interj. ex- llapiy ama wakllirichun.
presin prohibitiva cuidado!. Ama chayta ru- Chay churanakuna ama wayrapi richun rumi-
raychu ninkapak shimi. wan itin.
106
UTUNA
uka [uka, uxa, ux, uku] pron. yo. Kikin Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak
shutipa ranti ninkapak shimi. warmi.
ukaka kaypimi kawsani. Sara ustaka, may sumak warmimi kan.
ukanchik [ukanix, ukanik, ukunik, utku [utu, uxtu, utuxu] s. cerebro,
ukunig, ukunix, ukuni, kwanchik] pron. seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
nosotros. ukawan shukkunawanpash tan- ukupi tiyak yurak api.
talla kashkamanta rimana shimi. Taruka umapika achka utkumi tiyan.
ukanchik alli kawsankapakka alli mikuyta 2. s. mdula. Tullu ukupi tiyak wira api.
mikuna kanchik. Ruku yayakuna chiri unkuywan nanachik-
uku [ugu] adj. soso, desabrido. Mana pika wakra utkuta ninapi kunukyachis-
kachita, mana mishkita charik mikuna. hpami kakun.
Kachi illak mikunaka ukumi kashka. Sin. 2 Chillina.
2. tu. empalagoso. Yapa mishkiyuk. utu [utu] s. amz. planta que da fruto. Mis-
Kay mikuyka uku mikuymi kan. hki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Sin. 1 Chamuk, chamcha. Anti suyuman rishpaka ututami mikunchik.
uku [uku] s. basura, residuo, aserrn. Ima- utu [utu] adj. pulverizado, suave. Ima mu-
pash shitashka, sakirishka kak. rukunapash kutashinami kan. Chukllu tantata
ukuka wanuman tikran. rurankapakka ututami kutanchik.
uu [uu] s. leche materna humana. War- 2. adj. ss. na. pequeo. Imakunapash yapa
mikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, uchilla.
mikuypa may alli. Sachapika utu kiwakunaka ashallami tiyan.
Llullu wawaka mamapa uutami chuchun. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
uukina [uukina] v.s. uchilla, hamchi.
guardar algo en el ceno. Imatapash chuchupi utuna [utuna] v. pulverizar, suavizar, re-
allichina, wakaychina. finar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Kullkita alli alli uukinki. Yayaka ukata tarpunkapakmi allpata utun.
usta [usta] s. princesa, reina soltera.
107
P
pacha [paa] s. mundo, espacio, natura- 2. trasnochar. Tutapi mana puuy.
leza; ecosistema. Tukuy mashna wiay, kaw- Shuwata chapashpa pakarirkani.
say kay. pakana [pakana] v. ocultar, esconder. Ima
Kay allpa pachapillatak kawsanchik. kashpapash mitikuy.
2. poca, tiempo. Imakuna, runakuna kaw- Kuchitaka ama unkuchun wasi ukupi pakar-
say mita. kani.
Chay runaka ukanchikpa pachamanta kas- pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
hpapash rukumi rikurin mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
Sin. 1. pachamama; 2 mita. hatun purutushina.
pachak [paak, patsax, patsak, patsag, Juanchuka tulupi pakayta pallankapak rirka.
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin chun- Sin. Kachik.
kachikpi tukuk yupay. pakcha [paxa, phaxa, faxa] s. fuente de
Shuk apiwta pachak kullkipimi katurkani. agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
pachakamak [paakamak] s. dios. Wakin llukshik, kaka urmak yaku.
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kaw- Unkushka wawataka pakchapimi arma-
sayta kuk, wiaypak kawsak. chirka.
Wakin runakunaka pachakamakta yupay- Sin. 1 taski.
chashpami sumakta tushurka. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo, rotura,
Sin. Achillikyaya. fractura; fraccin (quebrado en matemti-
pachallina [paalyina] s. Ima puchkawan- cas). Llikishka, utuyachiska, chiktarishka.
pash awashka, warmipa washata pillurina. Paki lumuta kuchiman shitay.
Kusaka pachallinata warmipakmi awan. Sin. piti, chawpi, iki.
pachamama [paamama] s. hbitat, natu- pakina [pakina, phakina, fakina] v. peda-
raleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy cear, romper, quebrar, fracturar, dividir. Ima-
tiyakpa tiyana. tapash tawkapi utukshina pitiy.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashka- Yayaka wasitachu pakishka?
manta llaki tukun. Sin. Pitina.
Sin. pacha. paklla [paxlya, paka] adj. amz. despejado,
pakarichina [pakariina] v. amz. alumbrar, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
dar a luz. Chichu warmi wachariy. punchaklla sakirina.
Rosa mashika wachana wasipimi pakari- Paklla pampata yallimuni.
chirka. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar; dejar
Sin. Wacharina, mirarina. algo al descubierto. Sachapi yurakunata ku-
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. des- chushpa chushakyachiy.
ayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak Sarata tarpunkapak sachata pakllarka.
shunku kashpa ashallata mikuy. Sin. paskana.
Mashika llamkanaman rinkapakka achkatami pakta [paxta] adj. amz. concluido, termi-
pakarinmikun. nado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. llamkay.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti lluks- Yachaytaka paktami kan.
hinkapak achikyashpa punchayay. Sin. Tukurishka, tukuchishka.
Hatun mayupi challwakukpi pakarirka. paktachina [paxtaina] v. igualar, comple-
108
PALLA
109
PALLANA
110
PATAS
111
PATI
112
PIANA
113
PIRCHA
114
PULAK
115
PULANTI
116
PUTSA
117
PUTSU
118
R
raka [aka, raka] s. vagina, vulva. Warmiku- Manuelka kay rimashkata kipalla rantiparka.
napa ishpana, wachana hutku. rantina [andina, randina] v. comprar, inter-
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami cambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
kawsana kan. Otavalo llaktapi kay ruwanata rantimuni.
rakiy [rakiy, akiy] s. divisin, parte, pedazo. Sin. mintalana.
Imatapash chay tupullapi chawpina. rapyana [rapyana] v. contraerse los mscu-
Yayapa chunka waranka kullkitaka pich- los. Shuk runapa awi, shimi, rikra, chanka,
kantinmi rakiyta ruranchik. ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
rakina [rakina, akina] v. distribuir, dividir, Yapa purishkamanta chankapash paylla rap-
repartir. Ima charikushkakunata yan.
chawpishpa kuy. rasu [asu, rasu] s. nieve, hielo. Rumishina
Sapan punchakunami wawakunaman miku- chiriwan sinchiyashka yaku.
nakunataka rakinchik. Rasuwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Sin. riti.
Kay kaspikunata rakinchik. rasuna [asuna, rasuna] v. nevar. Urkuku-
Sin. 1-2 Chiktana, shallina. napi achka rasu tamya urmay.
rakrayana [agrayana] v. resquebrajarse, Chimborazo urku rasuwan kashpaka kayta-
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina pash rasun.
chiktariy, chillpiriy. rawa [awa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
Allpa kuyuymanta wasi pirkaka rakrayarka. kak.
Sin. chiktay. Rawapika sarata tarpunchik.
raku [raku, aku] adj. grueso. Imakunapash Sin. wachu.
mana au, mana utu. rawana [awana] v. sc. Hacer surcos. All-
Payka raku palantata rikushpa rantin. papi wachuta ruray.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Ima- Wakrakunawan utkalla rawanchik.
pash hatunlla tukuy. Sin. wachuna.
Papaka ami rakuyakun. rawchana [awana] v. desramar. Mallki-
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extran- kunata mukupi pitina.
jero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Kapuli yurapa mallkikunata rawchankichik.
Ransiwkunaka tukuyta rikushpa purin. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Sin. wayra apamushka, ista. Wirunkapak nishpami sarata rawchani.
ranti [randi, andi] adv. a cambio de, reci- Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
procidad. Shukmanta shuktak ruray, shuktak rawmana [awmana] v. magullarse, reme-
yanapay. llarse. Aspirishpa chukririy.
Tushuymanka yayapa ranti churimi rirka. Rumikunapi urmashpa maki rawmarini.
rantimpa [andimpa] adv. ayuda mtua. 2. im. Desramar, deshojar; descascarar, des-
Mashipura ima yanapayta kunakuy. pellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
ukanchikka rantimpa llamkashpami kaw- Yurapa mallkikunata ama sara chakrata ma-
sanchik. kachun rawmakuni.
rantipana [andipana, andibana, randi- Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
pana] v. s. contestar, responder. Imata nikpi- saklana.
pash kutichiy. rawrana [awrana, rawrana, lawrana] v.
119
RAYMI
120
RUWANA
121
S
sacha [saa] s. monte, maleza, bosque. Sin. Paku, salamanka, yachak.
Achka yurakunalla huntashka allpa.ukaka saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
sachapimi kawsani. hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
sacha [saa] adj. salvaje; silvestre; medio- Katunkapak rina kuchika allimi saksarka.
cre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; Sin. Amina.
mana alli yachak; manchaysiki wiwa. salamanka [salamaga, tsalaga] s. brujo.
Uturunkuka sacha wiwami kan. Imakunawampash hawalla hampinata ya-
Sin. Aya. chak runa.
sacharuna [saaruna] s. na. variedad de Shuk salamanka runaka alli hampikmi kan.
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, Sin. Sakra, yachak, paku.
washa tullupi kashata charik hayampi, yura- salinana [salinana] v. estar en celo. Warmi
kunapi kawsak. wiwakuna kariachina.
Sacharuna hayampika sumak wiwami, chay- Warmi wakraka pacha paktakpika ami sali-
mantami mana wauchinachu kanchik. nan.
sachawakra [saawagra, saawakra] s. Sin. napana.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chu- sallka [salyka, salka] s. sierra, pramo. Chi-
payuk, sachapi kawsak wakrashina hatun rilla urkuman sakirik suyu.
wiwa. Sallkamantami kanchik.
Anti suyupika sachawakratami yallika mi- Sin. puna.
kunkuna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar suyupi kawsak runa.
en testamento. Imakunatapash shukpi chu- Sallka runakunaka papata, siwarata, tawri-
rak rina. tapash tarpun.
Payka ushushipa muchikuta allichichun samarina [samarina] v. calmarse, cesarse.
sakin. Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
saklana [saglana, saklana] v. deshojar el Kanpa nanayka samarinchu?.
maz. Sara pankakunata chukllumanta an- Sin. Tukurina.
chuchina. samay [samay, samiy, sami] s. respiracin,
Chukllu wiruta kuchikunaman saklanchik. aire, aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
Sin. Pitina. wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
sakra [sagra, agra, tsaka, tsagra, zagra] Samayka kawsaytami kun.
adj. tosco, spero, escabroso. Imakunapash 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Allpapi punchantin llankakpika makika sa- Wakrakunaka yapushka kipaka samaytami
krami tukun. munan.
Sin. lluru, paza. 3. s. espritu, alma. Kawsakkunaman kaw-
sakra [sagra, agra, tsagra] s. amz. brujo, sayta, yuyayta kuk.
curandero. Imatapash hawalla usharik ham- Runa waukpika samayka chinkarin.
pik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika ki- samana [samana] v. descansar. Sampa-
wakunatapash upyashpa rikuk. yashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata Achka llamkay kipaka samankichikchu?
hampikun. sami [sami]. Dicha, alegra, alegra, felici-
122
SARUN
123
SARUSHKA
126
SUYU
127
SH
shakalli [akalyi] s. na. loro pequeo. Uchi- shapaka [apaxa] s. variedad de palmera.
lla arawshina pishku, achkapura tantanakus- Kunampushina kashpallata uu pankayuk,
hpa purik. suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
Shakalli pishkuka paylla sakirishpami puri- wasi awankapakka allichu.
kun. Shapaka kunanpika achka muyutami kay
Sin. Kallikalli. wataka aparishka.
shakan [aka] s. na. variedad de lora. shayak [ayak] adv. vertical. Hawamanta
Waylla patpayuk, yurak awiyuk uchilla wa- urayman tiyak.
kamayushina pishku. Hatun runaka shayakmi rikurin.
Shakan pishkukunaka anti suyu sachapimi shayak aspi [ayak aspi] s. lnea vertical.
kawsan. Hawamanta urayman aspishka aspi.
Sin. Kayas. Hatun shayak aspita pankapi killkay.
shallipu [alyipu] s. amz. tipo de rbol con shayarina [ayarina] v. detenerse, pararse;
semillas. au pankayuk, pishkukuna mi- ponerse de pie. Maypipash harkariy, sakiriy,
kuna muyuta aparik yura. tiyakushkamanta hatariy.
Pishkukuna mikuchun nishpami shallipu yu- Shuk mashi rikurikpimi rimanakunkapak sha-
rataka tarpunchik. yarirkani.
shallina [alyina, alyina] v. amz. rajar, hen- shayana [ayay] v. parar, detener. Hataris-
der. Yantata rurankapak kaspita chiktay. hka kana.
Payka yantatami shallirka. Wasikamakkunaka punku yaykunapimi sha-
Sin. Chiktana. yan.
shampana [abana] v. im. Desenredar el shaykuna [aykuna] v. s. cansar, fatigar, a-
pelo (y otras cosas semejantes). Punzu tu- gotar. Achkata imatapash rurashpa sampa-
kushka akchata akchay. yashpa sakirina.
Ushushika akchata shampakun. Tukuy puncha llamkashpa achkata shayku-
shamuk [amux] adv. futuro, venidero, lo ni.
que vendr. Kipapa yuyarishka, pacha kipa- Sin. Sampayana, kalakyana.
lla chayamuk. shikitu [ikitu] s. amz. Uchilla siklli challwa.
Shamuk killakunapimi wasita rurasha. Shikitu aychaka mishkimi kan.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman shikina [ikina] v. amz. descamar. Yaku
chayamuk, rikurik. aychapa karapi llutarayakuk hawa karata an-
Payka sapan punchakunami shamuk runa chuchiy.
kan. Payka, yaku aychata kusankapak shikikun.
Sin. chayak. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
shamuna [amuna] v. venir. Maypi kashpa karata llukshichiy.
kutin tikramuna. Challwawan sankuyachishpa yanunkapakmi
ukaka kaya puncha ushashpami sha- palantata shikikuni.
musha. Sin. 1-2 shikitana.
shau [au] s. caf, planta y bebida. Yun- shikra [ikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
kapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi patishina, imatapash wakaychishpa apanka-
tukun. pak rurashka.
Shau yakuka puuyta anchuchinmi. Sarata shikrapi katunkapak apani.
128
SHINAMI
shikshi [ixi, igi] s. sarna. Runa aychapi shimi-chinkachina [imi ingaina] v. de-
muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. lirar. Waukushpa, yuyay chinkarishpa may-
Wawataka hatun shikshi unkuymi hapishka, tapash rimay.
hampinami kan. Mashika yuramanta urmashpa mana hamu-
2. comezn. Imamantapash ukkuta aspina- tay rimaywan shimi-chinkachin.
yachiy. Sin. Musparina.
Ama chawarta llikishpa pukllankichu, shik- shiminchina [iminina, imiina] v.
shita kunkami. hacer bordes. Imakunapipash manyakunata
Sin. 1 Isi. churay.
shikshina [ikina, igina] v. dar come- Sawariypak llikllata shiminchikuni.
zn. Aycha karapi aspiyta munay. shimiyuk [imiyuk] s. diccionario. Achka
Umata yapa shikshin. shimita tantachina.
shiktikuy [ixtikuy] s. na. ciempis. Yana Yachakuk wawakunaka mushuk shimiyukpi
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. mana riksishka shimita maskakun.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi shimpi [ibi, imbu, impu] s. variedad de
purin. palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
Sin. Shiway, tatis. yura.
shila [ila, ilya] s. vasija de barro, jarra, Kayashkakunaman karankapak shimpi mu-
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta yuta pallakunchik.
rurashka mulu. shina [ina, ina, sina, ina, xina] adv.
Aswataka shilapimi upyanchik. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
shillinkuk [ilyikux] adj. travieso. Imata- rimay.
pash hapishpa yapa piachik wawa. Kay shina punchuta rantinata munani.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna ka- 2. igual que. Imapash pakta pakta kak.
chunka pukllashpa, rurachishpami llamkana Kayshina rikurikta ruranki.
kan. 3. parecido, -a. Piwanpash rikchak rikurik.
shillinkuna [ilyiguy] v. amz. fastidiar. Ka- ukashina rikurik wawkitami charini.
nishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa pi- 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
achiy. achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka Imbabura markapi, kiti llaktakunata charin-
achkatami shillinkun. chik, shina: Otavalo, Cotacachi, Ibarra, Atun-
shillishilli [ilyiilyi] s. amz. variedad de taqui
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata 5. similar, semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli Kanpa yayashina llukshishkanki.
nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Sin. chashna, sami, irak.
Shillishillimi wayrata pawan. shinallatak [inallatax, inaladig, inala-
Sin. Suyu. dig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
shilltipu [ilytipu] s. amz. variedad de uka llaktaman tikranata munani; shinalla-
mono. Chichikushina kashpallatak yana mill- tak, wasi illak kashpa mana ushani.
mayuk yapa uchilla wiwa. 2. igualmente, de la misma manera, as
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata mismo, de la misma forma. Chaypuralla
sumaktami rikunchik. kachun ninkapak rimay.
shimi [imi, simi] s. idioma, lenguaje articu- Imashinami kanman kullkita maachirkani,
lado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. shinallatak kutichiway.
Kanka ima shimipitak rimanki? shinami [inami] adv. por supuesto.
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina Chashna kakpika ninkapak rimay.
hutku. Raymipi shinami tushurkani.
Ama shimita manchanayta paskaychu. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.
129
SHINAPASH
shinapash [inapa, inapi] conj. pero, de Shuk shinka runaka sinkawan shinshi shin-
todas maneras. Chashna kakpipash, ninka- shin nishpami wakakun.
pak rimay. shipati [ipati] s. na. Una variedad de pal-
Kimsa tantanakuyman mana shamushkachu, mera. Chillishina kashpallatak uchilla, pan-
shinapash yallichishunchik. kaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak;
shinana [inana] v. hacer siguiendo un mo- shuk llaktakunapika chincha nishka yura.
delo. Kayshinata ruray ninkapak shimi. Ashankapi shipati muyuta katunkapakmi pa-
Shuyay, kashnami makita shinanchik. llani.
Sin. Rurana. Sin. Chincha.
shinayka [inayga, inaga] adv. na. por su- shirinka [irika, iriga] s. amz. caucho.
puesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Yurak wikiyuk yura.
Shinayka, raymipika tushuk rishallatakmari. Shirinka yuramantami tukuy sami wiariklla
Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti. imakunataka rurankuna.
shinaykuti [inaykuti] adv. por supuesto. shitana [itana] v. botar, arrojar, tirar, lan-
Chashna kakpika ninkapak rimay. zar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy.
Raymipi, shinaykuti tushurkankilla. Palanta karakunataka chintapi shitanchik.
Sin. manakayari, shinami, shinayka. 2. amz. cazar con bodoquera. Wiwakunata
shinka [inga] adj. borracho, chumado, em- wauchinkapak yawrita pukuna ukupi chu-
briagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay rashkata sinchita pukuy.
chinkay. ukapa churika sacha wiwakunata hapinka-
shinka runaka, aswata upyashpa alliman- pak shitakun.
tami shamurkani. Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna.
Sin. Machashka. shitana [itana] v. amz. brujear. Yachak
shinkana [igana] v. marearse, desma- runa imatapash mana alli kaskamanta llaki-
yarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa, chiy.
uma takarishpa, shukmantapash muspashi- Wakin hampikkunaka millay runataka shitan-
na sakiriy. llami.
Payka umapi takarishpa shinkan. shiwa [iwa] s. pa. variedad de palmera.
Sin. mayzana. Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta
shinkayana [igayana] v. emborracharse, aparik, sachapi wiak chuntashina yura.
chumarse, embriagarse. Aswata, hayak ya- Akchata shiwa muyu wirawan armakpika
kuta upyashpa machay. sumakmi wian.
Ayllullakta raymipi mashikunawan shinka- Sin. Unkurawa.
yarkani. shiway [iway] s. pa. ciempis. Yana
Sin. Machay. tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
shinki [iki] s. amz. carbn. Yanta kaspi ru- Wawakunaka shiway kuruwanmi pukllan.
pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sin. Shiktikuy, tatis.
Sacha rupachishkamanta shinki yantaku- shiwi [iwi, siwi] s. anillo, sortija. Maki rukapi
nata tantanchik. churachinkapak antakunamanta rurashka.
Sin. killimsa. Payka sawarinkapak shiwita rantin.
shinshin [ii, ini] s. amz. serpiente shiwtana [iwtana] v. amz. desbordarse,
pequea. Muru karayuk, killu chupayuk, regarse. Yaku timpushpa talliriy.
wauy hampiyuk uchilla machakuy. Wakra uuka huntashkamantami shiw-
Anti suyuman rishpaka shinshin machakuy- takun.
taka alli rikushpami purinchik. Sin. Tallirina.
shinshin [ii, ini] onom. amz. ono- shuk [uk, ug, ux, u] num. uno. Kallarik
matopeya del gemido. Shuk runa yupay.
wakakushpa sinkawan uyachiy. ukaka shuk watayuk wawatami charini.
130
SHUYU
131
SHUYUNA
132
T
takallina [takalyna, taxaina, taxalina] v. s. Kay muchikuta takllapay.
ceir de forma cruzada. Shukpa ukunpi ima- takllu [taxlyu] adj. tartamudo. Shuk mana al-
tapash chimpakta watay. lita rimak, harka harkalla rimak runa.
ustakunataka ami takallikun. Takllu wawaka harkarishpami riman.
takarina [takarina] v. rozarse, golpearse, Sin. Taytiw, tiyarpa.
tropezarse. lmapipash waktariy. takshana [taxana, tagana, taxsana] v.
Yayaka shinka shamukushpa yurapi chakita lavar ropa. Ima churanakunata yakupi chu-
takarirka. yayachina.
Sin. Waktarina. Kanka achu warata taksharkanki?
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. au taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo. An-
chupayuk, satina kaspi. kupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
Wakrataka takarpupi watarkani. mikunayuk suni, killu muru.
takana [takana] v. machacar, pedacear, Taksu muyuta yuramanta paktarkani.
martillar. Imakunatapash waktashpa utuya- Sin. Kullan.
chiy. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
Aswata rurankapak lumuta takakuni. allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antaku- tukuy.
nata llampuyachiy. Yalli tamyakpi tarpuna allpa taktarishka.
Kiwata pitinkapak kuchunata takak riy. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
Sin. 1 Waktana. alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
taki [taki] s. cancin, pieza musical. Uyay- Wawataka mana yallika takurinachu.
pak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sin. Kamina.
Siku anka nishkatami takirkani. takyak-unkuy [taxyay-ukuy] s. bo. enfer-
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata medad persistente. Mana utka, utka hampirik
wakaychinkapak rurashka kincha. unkuy.
Papata takipi wakaychirkani. ukapa yayapa unkuyka takyak-unkuypimi
takina [takina] v. entonar un instrumento tikrashka.
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pu- takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
kushpa sumakta uyachiy. persistentemente. Pipash tukuy pacha un-
Tantanakuyman kayashpa kachupi takini. kushkalla yallina.
2. cantar . Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa Chay wawaka kutinllatak takyarin.
sumaklla uyachiy. tallika [talyiga] s.collar de pepas. Muyuku-
Hachi yayami arawitaka sumaktami takirka. nawan, tullukunawan, millmakunawan
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa rurashka aparina wallka.
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Tallikata watarishpa raymiman haku.
Kay waraka taklami sakirin. Sin. Hallinka.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata tallirina [talyirina, tairina] v. sc., amz. ir en
chiktak, suni anta muyuk. aglomeracin, aglomerarse; regarse. Achka-
Takllatachu rantikunki? pura tantarishpa rina.
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imata- ami runakunaka larkaman tallirirka.
pash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, tallina [talyina] v. S. regar, esparcir. Imapi-
churaypashmi kan. pash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
TALPA
134
TIKASU
135
TIKAYANA
136
TUKILU
chayman tikray tikray riy, shayakuy. tiyaskan [tiyaskan] s. sitio, lugar. Imapash
Tawka runami tushuypi tinkurka. maypi tiyak kak.
2. unir. Imatapash shukwan shuktawan llutay Kay tiyaskanpi kawsani.
Ishkay mayuka kaypimi tinkun. Sin. suyu.
tipina [tipina] s. herramienta para deshojar tiyatina [tiyatina] s. amz. planta medicinal
(el maz en las cosechas). Kaspimanta lluks- desinflamante. Shuk uchilla au pankayuk
hichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka chaki shikshita hampik kiwa.
kaspi. Tiyatina kiwata chaki shikshipak apamuni.
Tipinawanmi killu sarata sumakta tipinchik. tiyana [tiyana, tiana] v. haber, existir, estar.
Sin. Mishun. Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllap-
tipina [tipina] v. deshojar el maz. Sara- itak kay.
manta, chukllumantapash kutuluta anchu- Yayaka wasipimi tiyakun.
china. tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arena fina. utu tsatsa.
Kunan yanunkapakmi chuklluta tipirkani. Wasi pirkata llutachinkapak tiyu allpata ran-
tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar. timuni.
Puchkana millmakunata, awashkakunata su- Sin. illul.
makta allichina. tiyunkullina [tiugulyina, tiuguina,
Mara, puchkachunmi millmata tisanki. t iuina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirse la
h
titi [th iti, titi] s. plomo . Chuya rikurik mana cabeza. Umata imawanpash pillurina, katay-
yapa sinchi anta. pashmi kan.
Titika ukanchikpa ukunpakka mana allichu Llantushpa umata tiyunkullirkani.
kan. tiyunti [tiudi, tiudi, tindi] s. amz. tipo de
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwikulyu] s. amz. pjaro. Yana millmayuk, achkapura tan-
tipo de pjaro. Yana millmayuk, puka tapsa- tanakushpa purik, sara chakrakunata
yuk uchilla pishku. mikushpa tukuchik pishku.
ukapa churika tiwinkulutami sachamanta Tiyunti pishkukuna sara chakrapi wakakun.
hapishka. tiyuti [tiwti] s. amz. variedad de gaviln. Ya-
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expre- na millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
sin que se dice a los perros cazadores para Tiyutita rikushpa shamuni.
seguir el rastro de personas o animales. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, uka] s. sa-
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta liva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
kaparina shimi. yaku.
Juan mashika tiw tiw tiw nishpami allkuta Ama wasi ukupika tukata shitankichu.
kayarka. Sin. Llawsa.
tiyamshi [tyami, tani] s. amz. bejuco, tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es-
mimbre. Ashanka awana waska. cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
Tiyamshita maskankapak ripay. llukshishpa shitay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco, silla, Pitak kaypika tukarka?
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. 2. v. soplar el espanto. Manchaymanta un-
Sumak tiyarinata rurarkani. kushkakuna hampiy.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse, tomar Kay unkushka wawata hampinkapak shuk
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash yachak tukarka.
sikiwan samay. Sin. 2 pukuna.
Kay kaspi hawapi tiyaripay. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
Waktarishpa, unayashpa rimak. yutu.
Shuk tiyarpa wawkitami charini. Tukilu kishata rikurkani.
Sin. Takllu, tyatiu. Sin. yutu.
137
TUKLLA
tuklla [tuxlya, tuxa, tuga] s. lazo, agujero terminado, finalizado. Imatapash tukuchin-
de una cuerda. Waskata rinritashina ruras- kakama llamkay.
hka. Kay yachaytaka tukuchishkami kan.
Llamataka tukllawanmi hapirkani. Sin. Tukurishka.
2. trampa para cacera. Sacha wiwakunata tukuchina [tukuina] v. terminar, acabar,
hapinkapak kaspikunata waskakunawan wa- finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
tashpa rurashka. uka, kallarishka shuyuta kunan puncha tu-
ukapa churashka tukllapi aas urmashka. kuchisha.
tukru [tugru] s. cugulo. Aychamanta lluks- tukuri [tukuri] s. fin, culminacin. a rurana
hishpa sinchiyashka yawar. illakta rikuchik rimay.
ukapa rukataka tukru yawarmi killpashka. Kallpakuymantaka tukuripimi sakirirka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipo de pez. Yurak Sin. Puchukay.
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa tukurishka [tukurika] adj. concluido, ter-
sinchi nanachik uchilla challwa. minado, finalizado. Imatapash tukuchin-
Tuksik challwaka mana yapa aychata cha- kakama llamkay.
rinchu. Kay yachayka tukurishkami kan.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita Sin. Tukuchishka.
ukunman yaykuchinkapak. tukurina [tukurina] v. terminarse, aca-
Hampik runaka tuksinapi hampita churarka. barse; cesar. Chinkariy, illakyay.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar, es- Runakunaka tantanakushpa kawsaymantami
tacar, punzar. Imatapash shuk auyachis- mana tukurinchikchu.
hka kaspiwan aychapi takay. 2. expirar, morir, fallecer. Runapa samay pi-
Shuk hatun challwata hapinkapak tuk- tirikpi wauy.
sirkani. Hachipa kawsay ami tukurishka.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha uku- Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
man churay. tukurpilla [tukurpilya, tukurpia, thyukurpi-
Kunka nanay unkuymanta hampita tuk- lya, thyukur] s. scns. variedad de trtola.
sirkani. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maz. Sara pishku.
sisa. Tukurpillataka mana katiykachanachu kan-
Tuktuta mikuchunmi wakraman shitani. chik.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
maz. Sara sisa. Mana rakishka.
Wawakunaka sara tuktumakunawan su- Tukuy llamata harka ukumanmi yaykuchirka.
makta pukllan. tukuna [tukuna] v. volverse, transformarse,
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. ga- convertirse, hacerse, fingir, aparentar; suce-
llina que empolla. Lulunkunata ukllakuk der. Shukshina kay, shukman tikrariy.
mama atallpa. Achiklla yuyayka mana shukman tukunchu.
Puka tuktuma atallpa putsamanta pawan. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
Sin. Turuk. tukuymashna [tukuymana, tukuymana]
tuku [tuku] s. amz. gusano comestible de la adv. ss. absolutamente todo. Tukuy tiyakku-
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi nata kayankapak shimi.
wiak mikuna kuru. Tukuymashna wasipi tiyak runakunaka ray-
Tuku kurutami shiwa yuramanta apamuni. mimanmi rishka.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ni- tukuypacha [tukuypaa] adv. snc. abso-
nakuruka tukuta ukuman yaykushka. lutamente todo. Tukuy tiyakkunata kayanka-
tukuchishka [tukuika] adj. concluido, pak shimi.
138
TUMPIKI
139
TUMPINA
140
TUZUYANA
141
TS
tsala [tsala, tsalan, sala, ala, zala] adj. gruesa. Killu rikurik raku tiyu.
flaco, delgado, raqutico, desnutrido, plido; Hatun mayumanta tsatsata surkurkanchik.
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira tsawata [tsawata] s. amz. tortuga terrestre.
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa Sachapi kawsak charapashina.
tullukunapash rikurik. Tsawata allpapi llukan.
Raymipika tsala wakratami wauchishka. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
2. Mestizo. Kastilla yawarwan runa yawar- (hacia una direccin). Shuk mana wistu, mu-
wan chakrurishka runakuna. kupash illak kaspi.
Tawka tsalami mana ukanchikta riksinchu. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa piti-
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. munki.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo tsili anku [tsili anku] s. variedad de bejuco.
de pjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak Shuk sukusshina ayllu.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak Yayaka tsili ankuwan ashankata awakun.
shutiyuk. tsilinkitsi [tsilikitsi, tsilyikitsin] s. sc. va-
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawa- riedad de lagartija. Shuk puzu au palu.
chirkani. Tsilinkitsi intipi kununkapak llukshishka.
Sin. Tsalak tsalak. tsimpiyu [tsibiyu] s. amz. planta medicinal
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyu-
de lagartija. Shuk yanawan wayllawan hawi- yuk, uchilla hampi suni yura.
rishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llak- Tsimpiyu yuraka hampimi kan.
takunapi palu nishka wiwa. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestaear.
Tsalakulun intipi kunukushka. awita alla alla sipuy.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo Mapa awi ukuman yaykukpi kutin kutin tsi-
de pjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak mukin.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
shutiyuk. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
Tsalak tsalak pishkuta yuramanta pawachir- de planta ritual. Alli hampi yurami kan.
kani. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
Sin. Tsalak manku. wamraka alli chakukmi tukun.
tsalanchuspi [tsalanuspi] s. zancudo. tsinzu [tsizu, tsintsu] s. variedad de planta
Suni chaki chuspi. denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayras-
Tsalanchuspika ninantami kanin. hkata pichankapak kak.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer; adel- Wayrashkata tsinzuwan pichaway.
gazarse. Imapash aulla tukuy. tsinzu [tsizu, tsintsu] adj. amz. raqutico.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayaris- Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
hkami. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana
tsan [tsa] adj. amz. inclinado, vertical. rantirkanichu.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
kak. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
Tsan urku kakpimi mana sikayta ojos. awipi sipuyashka.
usharkanichu. Yayapa awika tsitsiyukmi kan.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar. Maki
142
TSUWAN
143
U
uchilla [uilya, uia, uuylya, iuklya, iila, Karuman rishpaka uka timputami kukayus-
utila] adj. pequeo. Mana yapa hatun, mana hpa apanchik.
yapa suni, mana raku. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
Uchilla allpata charishkamanta mana maypi yawarnintin tukuy tiyak aycha.
tarpuyta ushanchik. Sinchi ukkuta charinkapakka yuyuta mikuna
2. Nio. Chayrak wiakuk wamra. kanchik.
Uchillakunaka maypipas pukllan. Sin. aycha, ukun.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, utu; 2 wamra, ukllana [uglyana, ugana] v. abrazar. Rikra-
wawa. wan kunkapi, imapi kashpapash muyuchis-
uchpa [upa, upa, uupa, uufa] s. ceniza. hpa hapiy.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. ukapa warmitaka kuyaymanta ukllani.
Tullpapi achka uchpa tantarirka. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishku-
llukshik tullpu. kuna siririy.
Uchpa tullpuyuk katanata awachikmi rini. ukapa atallpaka chunka ishkay lulunta uk-
uchu [uu] s. aj. Puka, killu, waylla llakun.
tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi uksha [uxa, uga, uksa] s. paja blanca.
churashpa mikuna muyu. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiak.
Chiri pachapika mikunata uchuwan cha- Urkupika achka ukshami wian.
pushpa mikuyka sumakmi. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de
uchukutak [uukutak] s. sn. pjaro solita- casas. Wasikunata katana hatun panka.
rio, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla Sachamanta apamushka ukshawan wasita
kaskuyuk pishku. katakunchik.
Uchukutak pishkuka tutamantapimi sinchita uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
takin. Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Sin. chiwillu. Puuna ukuka washaman sakirin.
uchutikan [uutikan] s. (mit.) amz. ser m- 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan har-
tico. Tamya punchakuna hatun yura ankuku- kashka kuchukuna.
napi makanawan takashpa purik supay. ukapa kawsana ukuka kunukllami kan.
Machashka purikpika uchutikanmi rikurin. Sin. 2 Pitita, killi.
uchuna [uuna] v. comer colada. Yanushka ukucha [ukua] s. ratn. au sinkayuk,
kachiyuk apita mikuy. uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
Raymiyuk wasipi uchurkani. mikuk uchilla wiwa.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikus-
hapik unkuy, kunka unkuy. hka.
Kayka, uhu chinkachik hampimi kan. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebra subterr-
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy nea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hapishkapi uhu uhu kapariy. hawirishka mana kanik machakuy.
ukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita Ukumpi machakuy rikurikpika mana man-
uhukun. charinachu kanchik.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
allpa ukupi pukuk muyu. yawarnintin tukuy tiyak aycha.
144
UPALLA
Sinchi ukunta charinkapakka yuyuta mikuna unay [unay] adv. hace mucho tiempo. Suni
kanchik. pacha, achka pacha yallishka.
Sin. aycha, ukku. Llaktamanta uka llukshishkaka unaymi kan.
ukunchina [ukunina, ukuni, ukuna] s. unayana [unayana, uniyana] v. demorarse,
refajo, debajero. Ukuman churana utulla tardarse. Mayman rishpa achka pachata sa-
anaku. kiriy.
Waynaka ukunchinata awakun. Imamantatak achkata unayarkanki?
ukuy [ukuy] s. amz. hormiga comestible. Mi- unaylla [unaylya] adv. hace un momento.
kuna aanku. Mana yapa unay ninkapak shimi.
Ukuy aankutaka kamchashpami mikunchik. Paypa wasiman paktay unayllapimi sha-
ullawanka [ulyawaga, ilyawaga] s. galli- murka.
nazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpa- Sin. Unaynik.
yuk pishku. unaynik [unaynik] adv. hace un momento.
Ullawankakunaka ashnak ismushka aycha- Mana yapa unaylla ninkapak shimi.
kunata mikushpa anchuchin. Paypa wasiman paktay unaynikpimi
Sin. Ushku. shamurka.
ullkana [ulykana] v. hilar a mano. Makiwan- Sin. Unaylla.
lla puchkay. unku [uku] s. especie de tnica, camisa,
Yayaka millmata ullkakun. camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak chu-
ullu [ulyu, uu] s. pene. Yumankapak, is- rana.
hpankapakpash kari charishka ankushina Kanpa unkuta takshashpa intipi chakichikun.
aycha. Sin. kushma.
Ullutaka rikurayanami kan. unkurawa [ugurawa] s. na. variedad de
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, awi, palmera. Chuntashina kashpapash kasha
rinri, akchata runakuna charina kuska. illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yu-
Runakunapa wiwakunapa awikunaka uma yutapash mikuna, sachapi wiak yura.
awpapi rikurin. Akchata unkurawa wirawan armakpika su-
umana [umana] v. engaar, embobar. Pan- maktami wian.
tata, mana kikintak, llullashpa rimay. Sin. Shiwa.
Hampi katuk runami umarka. unkushka [uguka] adj. enfermo. Mana
Sin. pantachiy. alli kay, unkuy hapishka runa.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta Unkushka runata hampina wasiman pushar-
yachashpa rimak. kani.
Inka pachapi, inti raymipika umukunalla hu- unkuy [uguy] s. enfermedad. Runakuna-
chakunata kurka. ta, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wi- ukapa wakrata unkuy hapishpa wauchir-
ashka runa. ka.
Umutu runaka achkatami pukllak kan. unkuna [uguna] v. enfermarse. u-
Sin. Hatak, antsala, uchilla. kanchikpa aycha nanaywan kay.
unancha [unana] s. bandera, emblema. ukapa warmika achka chirimanta unkurka.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi mana rimak runa.
kan: puka, yurak, yana. Yaya kashpa, mama kashpapash unkuywan
unanchaywasi [unanaywasi] s. colegio kakpika wawaka upami wacharin.
secundario. Chunka pata yachashka kipa ya- upalla [upalya, upaa] adv. en silencio, si-
chay wasi. lenciosamente, calladamente. Chulunlla kay.
ukapa churika ami unanchaywasiman Ama allku hatarichun, upalla llukshinki.
rirka. Sin. Chulunlla.
145
UPALLANA
146
UTURUNKU
uya [uya] s. ss. cara, rostro, faz. Runaku- atender. Shukkuna rimashkata rinriwan
napa, wiwakunapapash awipi, awpa kak. hapiy.
Urmashpami uyata chukrirkani. uka rimashkata uyapanki.
uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,
148
W
wachansu [waasu, waasi, aasu] s. wachariy.
amz. man del monte. Hatun sacha yura, in- Waka wirpa kashpaka hampichinami kanki.
chikshina muyuta aparik, chay muyu kam- Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
chashpa mikuna. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
Wachansu yurataka mana pitinachu. tumba antigua, dios familiar. awpa pachapi
wacharina [waarina] v. nacer. Mama- waushka apukunata pampana ukukuna.
wiksa ukumanta llukshina. awpa yayakunaka wakapimi Pachakamak-
ukaka Latacungapimi wacharirkani. taka maak karka.
Sin. Pakarina. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
wachana [waana] v. sns, amz. dar a luz, amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
alumbrar; parir; poner huevos. Maykan war- puka patpayuk hatun pishku.
mikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Anti suyupika wakamayu urkukunami tiyan.
Kanpa paniwa achu wawata wacharka? wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
Sin. 1 pakarichina, mirachina. kunkayuk kultashina pishku.
wachi [wai] s. amz. lanza. Challwakunata Wakarkunaka kucha manyapi purin.
tuksinkapak rurashka kaspi. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
awpa yayakunaka wiwata wauchinka- Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan is-
pakka wachitami charirka. muriy.
2. flecha, saeta. Wiwakunata wauchinkapak Antawaka mana purishpami wakarirka.
rurashka kaspikuna. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llaki-
Pishkukunataka wachiwanmi hapin. manta, nanaymanta awimanta wiki talliriy.
wachi [wai] s. amz. tejn. Suni au sin- Wawaka nanaymantami achka wakarka.
kayuk, achkapura purik, sacha wiwa. 2. v. emitir voces o sonidos los animales. Wi-
Wachi purikukta rikuni. wakunapa kapariy.
wachu [wau] s. surco. Allpapi yapushka Wakrami achkata wakarka.
shuk anshina rikurik. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Sarataka wachuta katishpa tarpunki. Imakunatapash chullayachiy.
2. fila, hilera; lnea. Imatapash shukpa Awashkakunaka ami wakayashka.
washa, shayarishka kak. wakaychina [wakayina, wakiina] v. guar-
Purututapash wachuta katishpami tarpunki. dar, ahorrar, conservar. Mikuna kakpi, kullki
Sin.1 rawa. kakpi, imatapash kipa punchakunapak nis-
wachuna [wauna] s. surcar, hacer surcos. hpa allichiy.
Allpapi yapushka shuk anshinata ruray. Kay papa muyuta tarpunkapakmi wakaychi-
Sarata tarpunkapak ka wachunchik. kuni.
Sin. Rawana. Sin. Allichina.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash wakcha [waxa, waxu] adj. s. pobre. All-
chulla chulla churashka, mana alli pitishka. pata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Llachu payayashpaka wakami tukurka. Juan mashika wakcha kashpami mana ya-
2. adj hendido, agrietado. Shuk hutku hutku chana wasiman rirkachu.
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. 2. viudo, -a. Wauskamanta shuk kari warmi
Waka pirka kuchupi llachuka sirikun. illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
3. adj. sc. labio leporino. Shimikara llikishka Warmi wauymanta wakchalla tukurkani.
149
WAKIN
151
WANKUNA
152
WAWA
153
WAWA MAMA
2. adj. pequeo. Chayrak wiakuk wamra, 2. adj. amancebado, amante. Kari kashpa,
uchilla wamra, wiwapash. warmi kashpapash sawarishka kipa, shuk-
Wawa llamata makimanta chutamuni. wan kawsak.
Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi. Paypa karika waynallami kan.
wawa mama [wawa mama] s. placenta. Sin. 1 wamralla, 2 Ashi.
Wiksa ukupi wawa wiana wayakashina wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk
aycha. samay.
Chay warmika ami wawamamata shitarka. Kunuk wayrawan pukllani.
wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa wayra apamushka [wayra apamuka]
ukupi kawsay kak. adj. extranjero. Urupa llaktamanta
Wawamuyuka punchanta punchanta runa- shamushka runa.
man tukun. Wayra apamushkami kichwa llaktata purin.
wawa tiyana [wawa tiyana] s. tero. Sin. ransiw.
Wiksa ukupi wawa tukuna. wayra pacha [wayra paa] s. otoo. Yura-
Wawa tiyanapi wawaka tukun. kunamanta pankakuna urmana pacha.
wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermano de Kishwar pankaka wayra pacha kakpimi ur-
hermano. Shuk mamamantallatak lluk- marka.
shishka kari churipura rimay. wayrana [wayrana] v. contraer el mal aire
ukaka chusku wawkiyukmi kani. . Wawakunapash, rukukunapash millay
wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa, wayramanta unkuy.
bolso, talega, alforja. Imatapash apankapak Wawaka wayrashkami.
shikrashina . wayru [wayru] s. hueso de juego en vela-
Mashnapitak kanpa wayakataka katur- ciones. Waushkakunapi pukllankapak llak-
kanki? llashka tullu.
Sin. Tulu. Sarun pachapika wayruwanmi pukllashka-
wayka [wayka] det. s. aglomeracin, tu- kuna.
multo. Minkapi, makanakuypi tukuylla tanta- wayta [wayta] s. clavel, flor. Shuksami sisa.
riy. Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli
Wayka runaka wasi rurayta tukuchirka. hampimi kan.
Sin. tantariy. waytana [waytana] v. nadar. Rikrata,
waykana [waykana] v. s. agruparse para chakita kuyuchishpa yakuta chimpay.
acelerar un trabajo. Ima ruraykunata utka tu- Wampu illakpimi hatun mayuta waytarkani.
kuchinkapak, tantarishpa ruray. Sin. Wampuna.
Tukuykunami sara pallayta waykarka. wayunka [ wayuga, wayuna] s. atado de
Sin. tantarina. frutos que se cuelgan en el interior de las vi-
wayku [wayku, wayko] s. quebrada, ba- viendas. Akllashka murukunata, kaspaku-
rranco Tuirishpa uray pukru tukushka allpa. nata, tinkishpa wasi punkupi warkushka.
Rumika waykuman urmarka. Sara wayunkata warkuni.
waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pan- wayunkana [wayungana, wayugina] v. s.
kashina rikurik tullpu. estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy.
uka pachallitaka wayllapi tullpukuni. Wawakunaka tukuy punchami kapuli yurapi
Sin. Kumir. wayunkan.
waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar
sinchilla pankayuk yuyu. casas. Wasita katankapak sacha panka.
Rupariypika waylla aycha pankata churan. Wayuriwan kuchi wasita katani.
wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku, wazik [wazix] s. sc. instrumento para peda-
wamraraklla kari. cear la cabuya. Chawarta chillpinkapak,
Wayna Kapak inkaka sinchi runami kashka. wakra chaki tullumanta rurashka hillay.
154
WIPALA
Chawar pankata wazikwan chillpirka. Wiksayuk warmika may alli mikunatami mi-
wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la kuna kan.
cabuya fresca. Yurak chawarta chillpina. Sin. Chichu, unkunalla.
Yurak chawar pankata wazikipanki. willak [wilyak, wiak, bilyak, biak] s. infor-
wichayana [wiayana, wiiyana, bitsyana, mante. Imatapash nik.
iiyana] v. subir, ascender. Hawaman sikay. Willak runaka mushuk yuyayta nin.
Yachakukkunaka urkuman wichayarka. 2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Sin. Sikana. Kuyay, yuyay, willakmi kan.
wichi [wii] s. scs. cazuela. Mikunata chu- willana [wilyana, wiana, bilyana, biana] v.
rankapak allpamanta rurashka hatun kalla- avisar, informar, advertir, declarar. Ima ya-
nashina. chashkata shukman chimpachiy.
Kachi tantata wichipi churani. Churi rimashkata yayaman willarka.
wichkana [wikana, wiikana, wikana, willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
wiana, biana, ikana] v. cerrar, encerrar. chupayuk wawa hampatu.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa Yawaryashka awi luluntaka willi willipa
punkukunata, hutkukunata imawanpash har- chupawan picharka.
kay. Sin. Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chim-
Hillu misita manka ukupi wichkarka. paluk, pimpalu.
wichu [wiu] s. s. escorbuto. Shuk llullu wi- winkanas [wikanas] s. amz. aletas de
wakunapa kicha unkuy. pescado. Challwapa washapi, kunka sapipi
Wichu unkuyyuk wakraka utkami irkiyan. wiak, pala uchilla rikrashina.
wichu [wiu] s. amz. perico. Waylla millma- Kay challwapa winkanastami kuchurkani.
yuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa Sin. Pimpis.
uchilla pishku. winku [wiku] adj. encorvado. Imakuna-
Llullu wichuta yuramanta hapini. pash kumuklla tukuk.
Sin. ichu, chuki. Llullu killaka winkumi kan.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lgrima. Wa- Sin. Wistu.
kakpi awimanta llukshik yaku. wiachik [wiaix, wiaik, wiaig,
ukapa wawaka achka wikita shitashpami biaix, iaix] adj. adoptivo. Chikan wawata
wakakun. kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
2. sn. gota. Yaku shutuy. Wiachik yaya chayamun.
Pinllumanta wikita llukshichini. wiachishka [wiaika, biaiska,
Sin. 2 shutu. iaika] s. adoptado. Shuktak ayllupa
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa, makipi wiak, kipaka churishina wawa.
wiwapa awi urmay. Kanka wiachishkallatami yalli kuyanki.
awika allpa yaykushpa wikiyashka. wiana [wiana, biana, iana] v. crecer,
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi ya- desarrollarse; retoar. Llullumanta hatunyas-
nayay. hpa katiy.
ukapa churanaka wikiyashka. ukapa churika mana unkuysiki kashpa ha-
Sin. 2 Mapayana. tunta wiarka.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s. wiakun.
barriga, vientre, estmago, abdmen. Chun- wiay [wiay] adv. siempre. Ima pachapi-
chullita katak aycha kara. pash shinalla punchanta punchanta katiy.
Wiksa nanakpika kunuk kiwa yakuta upyar- Kantaka wiaypak kuyashami.
kani. wipala [wipala] s. bandera, emblema del
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en Tawantin suyu. Kanchis tullpuwan kuychishi-
cinta, embarazada, preada. Wiksa ukupi nata awashka.
wawata charik, chichu warmi. Abya Yalapa unanchaka wipalami kan.
155
WIRA
156
Y
yachachik [yaaix, yaaig, yaai] s. Yupayta, mirachiyta, anchuchiytapash allita
profesor, maestro, educador, docente. Shuk yacharkani.
anshina wawakunaman, malltakunaman, pi- yachay [yaay] s. sabidura, inteligencia,
manpash yuyayta paskachishpa riksichiy. juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
ukapa mamaka yachachikmi kan. umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
yachachikuy [yaaikuy] s. educacin. Ya- Kichwa shimimanta yachayka sumakmi kan.
chaykunata riksichiy. yachay wasi [yaaywasi] s. escuela. Kill-
Kunan pachapika mushuk yachachikuytami kayta, yupayta, shukkunatapash yachakun-
katinchik. kapak uku.
yachak [yaak, yaax, yaag, yaa] s. Killkata yachakunkapakka yachay wasiman
sabio, cococedor. Imamantapash allita rinami kanchik.
yuyak, hamutak. Sin. Yachana wasi.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami yachik [yaix] s. amz. sabor. Imatapash
shunku yuyayta yachan. mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
2. mdico. Manchanayakta hampi yuramanta Kay hampika hayak yachikmi.
tukuyta riksik runa. yachina [yaina] v. amz. saber a. Wakin mi-
Riksishka yachakmi ukataka shunku na- kunakuna chay mikuy shinallatakmi kan nin-
nayta hampirka. kapak rimay.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. Yutu aychaka atallpa aychashina yachinmi.
yachakuk [yaakux, yaakuk, yaakug, yakami [yakami, yami] s. amz. ave trompe-
yaagux, yaaxuk, yaaxug] s. alumno, tero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
aprendiz, estudiante. Yachachikpa yachayta chakiyuk allpata purik hatun pishku.
katik runa. Yakamitaka mana wauchinachu kanchik.
Chunka yachakukllami yachana wasimanka yaku [yaku] s. agua, lquido. Tukuy kaw-
purinchik. sakkunapa upyana.
yachakuna [yaakuna, yaaxuna, yaa- Yakuta upyashpami kawsanchik.
guna] v. estudiar, aprender. Yachachishkata yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yaku killapika, Inka pachapika, uma raymita,
Yachanawasipi killka katinata yachakuni. para maaytapash rurashka.
yachanawasi [yaanawasi] s. escuela. yaku aycha [yaku aya] s. pez, pescado.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yacha- Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
kunkapak ukukuna. tantanakushpa purik wiwa.
Killkata yachakunkapakka yachanawasiman Katu pampapi yaku aychata rantinkapak rikuni.
rinami kanchik. Sin. challwa.
Sin. Yachay wasi. yaku-ishpana [yaku ipana] v. ss. orinar.
yacharina [yaarina] v. acostumbrarse, en- Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
searse, habituarse. Runakunapa, Ilaktaku- Rupak yakuta upyashkamanta yaku-ishpa-
napa kawsayta hapina. kun.
Karu llaktamanta runakunaka Ecuadorpi ya- Sin. ishpana.
charirkami. yaku ukucha [yaku ukua] s. amz. varie-
yachana [yaana] v. saber. Imatapash rik- dad de nutria. pishashina millmayuk, pala
siy, alli ruray. umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
YAKUYACHINA
158
YUPANA
3. sumar. Shukmanta, kutin shukman mas- Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla
hna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. challwa.
Kayta ishkaypi pichkata yapay. ukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata hapirka.
tarpunkapak allpata sumakta allichina. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
ukapa wawkika paypa allpata yapurka. rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, Llikirishkataka yawriwan sirakuni.
marfil vegetal. Sachapi wiak yura. yaya [yaya] s. pap, padre, tayta; semental.
Yarina kaspiwanka pukllanata ruranchik. Taytata ninkapak shimi.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. uka yaya rimashkata katirkani.
hambre. Runaku nata, wiwakunata mikuna- yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. en-
yay hapiy. trar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Wawaka tukuy punchata yarkaywanmi kay- Waka hutkuman hampinata yachankapak
narka. yaykurkani.
yarkana [yarkana] v. tener hambre. Miku- yayu [yayu] s. amz. variedad de pez. Shuk
nayay, wiksa mikunata maay. yana, raku challwa.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yar- Raku yayutami kunanka hapishka.
kanmi. yayuna [yayuna] v. sc. inseminar, polinizar.
yata [yata] s. terreno pisoteado de anima- Karipa yumanata imawanpash warmipa wa-
les, paredes de una casa abandonada. Wi- wamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
wakuna achkata sarushpa sakishka pampa, chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
hichushka wasipa pirkakuna. Shuk llaktakunapika warmi wakrakuna chi-
Mushuk wasita wasichinkapak yatata picha- chuchunka yayunmi.
kunchik. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
yawar [yawar, raway] s. sangre. ukan- Llama wanuta papa chakrapi yayurkani.
chikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, yuksi [yukzi] s. cc. arena fina. Wayrapi pa-
puka yakushina. wariklla allpa, yapa utu rumi allpa.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna Mayu manyapimi yuksi allpaka tiyan.
kanchik. Sin. Tiyu.
yawari [yawari] s. na. animal amaznico. yukuna [yukuna] v. amz. copular, hacer el
Sachapi kawsak wiwa. Ruku llaktapi yawari- amor, tener relaciones sexuales. Shuk kari
kuna tiyan. paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
yawar kicha [yawar kia] s. disentera. Wamrarak kashkmanta mana yukunchu.
Yawarta ismachik unkuy. Sin. Upina, yumana, rurana.
Yawar kichawan ukapa wawaka waurka. yumana [yumana] v. s. hacer el amor, tener
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga relaciones sexuales, copular. Shuk kari
terrestre y acutica. Sachapi, yaku ukupi- paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
pash kawsak, charapashina rikurik, shuk llak- Machashka kashpaka mana yumanachu.
takunapi tsawata shutiyuk wiwa. Sin. Upina, yukuna, rurana.
Kayna chishika yawati aychata yunkarak [yugarax] s. sn. papa rojiza.
mikurkanchik. Shuk puka karayuk papa.
Sin. Mutilun, tsawata. Chishipi mikunkapak yunkarak papata ya-
yawati suyu [yawati suyu] s. regin insular nunki.
de Galpagos. Pacfico mama kuchapi saki- yupay [yupay] s. nmero. Imakunatapash
rik marka. yupankapak killkashkakuna.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, Ima yupaytatak killkana kanchik?.
pishkukuna, kichwa runakunapash kawsan. yupana [yupana] v. contar, enumerar. Mas-
yawisun [yawisun] s. amz. variedad de pez. hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,
159
YUPAYCHANA
mashna yura, mashna imatapash rikuy. Yuyak runaka mana wawashina imatapash
Shukmanta patsakkama yachashkata yupar- ninachu.
kani. Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yupaychana [yupayana] v. agradecer; yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse, re-
honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak cordar. Kunkashkakunata yuyaywan mas-
shimiwan rantipay. kashpa kawsachina.
ukata yanapashkamanta achkatami kan- ukapa warmitaka karumanta yuyarini.
taka yupaychani. 2. estar pensativo. lmakunapipash yuyashpa
yupi [yupi] s. rastro, huella, pisada. Ima pu- tiyay.
rishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Imashina shamuk wata llamkanata yuya-
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, rirkanchik.
chayta yupita rurakunchik. yuyay [yuyay] s. pensamiento, idea, memo-
Sin. chaki kati, sarushka. ria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
yura [yura, yula, ruya] s. rbol, mata, planta, rimay.
vegetal. Pankakunata charik kirukuna. Wakinpi musparishpaka yuyaytapash chin-
Kishwar llullu yurata tarpurkani. kachirinllami.
yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. u- yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantan-
ushina rikurik tullpu. kapak umawan taripashpa rurana.
Kaynaka yurak millmata ruturkani. Kan alli kashkamanta achkata yuyanki.
yurak shunku [yurak unku] s. pulmn. 3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
Kawsakkunaman samayta chaskik. rimay, rurana.
Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka Paychari chaypi pakashka tantataka mikurka,
washata allitapacha killpanchik. yuyani.
Sin. paruk, surkan. yuyaychinkana [yuyayigana] v. perder
yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz. el conocimiento. Uma takarishpa waus-
pltano maqueo. Raku, mana yapa suni, hkashina sakirina.
hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta. Mashika uma takarishpa yuyaychinkan.
Kayaka yurimawas palantata tarpuna kanchik. Sin. Umamuyuna.
yutsu [yutsu] s. amz. rbol de corteza me- yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz.
dicinal. Shuk au pankayuk sumakta sisak, pensante. Imatapash taripashka kipa, yuya-
yaku manapi wiak raku yura, karaka ham- rishka kipa rimak runa.
pimi kan. Yuyayyukka mana wawashina imatapash ri-
Yutsupa karawanmi hampirkani. manachu.
yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, all- Sin. Yuyak, shunkuyuk.
pata purik, waylla lulunta wachak, yunyun yuyu [yuyu] s. s. verduras, yerbas comesti-
yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun bles; hortalizas. Mikuna kiwa.
pishku. Uka yuyuta kuyman karankapak apakllami
Yutu lulun waylla kashkata riksimuni. rini.
Sin. tukilu. 2. cogollo comestible de las palmeras. Chun-
yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga takunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu
conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sin- panka.
chi kashata charik, miyutapash charik Chunta yuyuta pitishpa mikunata rurashun.
aanku. Sin. 1 kiwa.
Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollar pal-
huntashka. meras. Chuntamanta, taraputumanta, ku-
yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adulto pen- nampumanta, shiwamanta, chillimanta
sante. Imatapash taripashka kipa, yuyarishka yuyuta mikunkapak surkuy.
kipa rimak, ruku runa. Tukuy chuntatami yuyunkichik.
160
Z
zakzikina [zagzikina] s. bo. extenderse las kariy.
guas de un bejuco o calabaza. Mallki anku- Hatun llaki tiyakpimi runakunaka zimpunirka.
kunata pushay. Sapalluka ami zaksikikun. Sin. waykana.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de rbol. zinzin [zinzin] adj. ss. resistencia que pone
Hatun suni yura. la persona al ser halada. Mana munakta ay-
Zalan yurata rikurayani. sakukpi sinchita shayariy.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energa sexual Zinzin nishpa mana shamusha nirka.
negativa que causa enfermedad diarreica, no zinzin [zinzin] s. amz. dolor agudo por tu-
definida ni identificada por la medicina actual. mores, heridas, etc. Tuksikukpishina nanay.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman ti- ukapa kunkuri zinzin nikun.
krakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik Sin. shikshik.
unkuy. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti ru-
Wawaka zalipawanchu unkushka? pachikpi karachashina tukuy.
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmi- Zipi awita hampikunimi.
tir la enfermedad zalipa. Zalipa unkuyta shuk zirka [zirga, izka, irka] s.
wasiman apay. ss. rbol de cuya madera se fabrican cucha-
Wawaka apash zalipakun. ras. Mikuna wishinakunata, kallanakunata-
zanzan [zazan, sasa] adj. ss. mujer de pash rurana yura.
trabajo lento. Unayashpa llamkak warmi. Zirka yuraka pukru ukupi wiakun.
Zanzan warmi kashpami mana utka utka ya- zulayana [zulayana] v. ss. daarse los fru-
nuyta ushanchu. tos. Muyukuna yana tukushpa ismuriy, cha-
zas [zas] adv. amz. de golpe, de pronto, mo- kiriy.
mento menos pensado, rpido, sorpresiva- Papa muyuka hukushpa zulayan.
mente, en seguida, sbitamente. Sin. Lanchana.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa zullu [zulyu, uyu,] s. amz. cigarra. Pakari-
ruray. napi, inti punchakuna kaparik chillik.
Chay warmika zaslla yakumanta shamus- Zulluka chay yurapi yaykun.
hka. zupu [zupu] s. ss. chichn, chibolo. Runaku-
Sin. Haykamanta, kunkaymanta. napa, wiwakunapa umapi chupushina lluk-
zimpunina [zimbunina, zibunina] v. sc. shik.
aglomerarse, conglomerarse. Runakuna taw- Yayapa umapika zupumi llukshishka.
161
ZH
zhapra [apra], s. hojarasca. Imapash ur- Zhilik saraka utulla kashayukmi kan.
mashka ismu yura panka. zhima [ima, ima] adj. ss. Maz perla. Yu-
Zhapra ukupika ima kurukuna tiyan. raklla pukalla sara.
zharpi [arpi, irpi, arpi, arpa] s. maz de Zhima saraka allita wian.
tusa fina con grano abundante. Achka muyu- zhiripi [iripi] s. ss. Tipo de rbol.
yuk sara. Chugu pishkuka zhiripi muyuta mikun.
Zharpi sara apika mishkimi kan. zhiru [iru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
zharu [aru] s. ca. piedras pequeas, ripio, Llama millmaka mapamanta zhirumi kan.
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yu-
Caar runakunaka zharu rumikunata wasi- raknintin llama millma.
chinkapak pallakun. Zhiru millmawan awakun.
zharu [aru] s. especie de arroz hecho de zhuta [uta] s. ca. ave, pjaro. Tukuy pis-
maz. Chamka sarashina. hkukunata ninkapak shimi.
Zharu apita mikunchik. Allpamamapi zhutakuna ama chinkarichunka
zhilik [ilik] adj. ss. Maz blanco. Yuraklla kamanami kan.
sara. Sin. Munchi, pishku.
162
Castellano - Kichwa
A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa. acelerar, v. utkana.
a continuacin, adv. kipa; chaymanta. aceptar, v. chaskina, hapina.
a diario, adv. punchanta punchanta, pun- acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
chantin. acercar, v. kimina, kuchuyachina.
a gusto, adv. ninantak. acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
a tiempo, adv. llikchalla, kachka. kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
baco qichwa (objeto), s. yupana. achera, s. achira.
abajo, adv. uray, wayku. achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, wau-
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shi- rina.
tashka, hichushka. achiote, s. mantur, manturu.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana. achogcha, s. achukcha.
abdmen, s. wiksa. achupalla, s. achupalla.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan aclarar problemas, v. chimpapurachina.
chuspi. aclararse el da, v. punchayana.
abismo, s. kaka. aconsejar, v. kunana.
ablandarse, v. llampuna, apiyana. acordarse, v. yuyarina.
abonanzar, v. kasiyachina. acostarse, v. siririna.
abonar, el terreno, s. wanuna. acostumbrado, adj. yacharishka.
abono, s. wanu, isma. acostumbrarse, v. yacharina.
aborrecer, v. chiknina, millana. acrecentar, v. mirachina.
abortar, v. shulluna. actividad, s. ruray, llamkay.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka actual, adv. kunan.
wawa. aculturado, adj. chasu.
abrazar, s. ukllana. acuar, v. kanichina.
abrigado, adj. kunuk. adelantar, v. awpana; expresin para
abril, s. <*ayriwa. hacer adelantar a los animales: chi, chisha
abrir, v. paskana, chiktana; a presin ma- chisha.
nual: chillpina. adelantarse, v. awparina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha, adems, adv. ashtawan.
illakta, tukuymashna. adherirse, v. llutarina.
absorber, v. chumkana, tsumkana. adivinanza, s. watuy; expresin de ~:
abuela, s. hatuku mama, hatunmama. imashi imashi.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya. adivinar, v. watuna.
abultado, adj. raku. adivino, s. watuk.
abundar, v. kamana, nanakllakana. admiracin, expresin de, hayka, ima-
acabar, v. puchukana, tukuchina. nash, manchanay, natikala.
acabarse, v. tukurina. admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana. adobe, s. tika.
acarrear, v. astana. adolescente, adj. varn: wamra; ambos:
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy. mallta, mara; mujer: pasa, kuytsa.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana. adnde?, preg. maymantak?.
aceite, s. wira. adoptado, adj. wiachishka.
165
ADOPTIVO
166
APARTE
167
APTICO
168
AZUL
169
B
babosa, s. unik, atyak. lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku,
badea, s. hulun. waska; para tejer canastos: yallika; amarrado
bagazo, s. patsak, patsuk. en forma circular: maa.
bailar, v. tushuna. bello, adj. sumak.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o besar, v. muchana.
costos: urayana. bicolor, de pintas negras con blancas, adj.
balancearse, v. walinyana. muru, muru muru; blanco y negro: pazil,
balanza, s. <* aysana. puzu.
baldado, adj. wistu. bien, adj. alli; adv. allilla.
baldo, adj. chushak, purum. bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina. bienestar, s. allikay.
bandera, s. (<*unancha), wipala. bifurcacin, s. pallka.
baarse, v. armarina. bigote, s. sunka.
barba, s. sunka. bilinge, adj. ishkantinshimi.
barbechar, v. chakmana, tulana. bilis (glndula biliar), s. (<*hayaqin), haya-
barbudo, adj. munza shimi. kin, chinkillis.
barco, s. wampu. blanco, color, adj. yurak.
barnizar, v. hawina, llunchina. blando, adj. llullu, apilla.
barranco, s. wayku. blusa, s. tallpa.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka. boa, s. amaru; atakapi.
barredor, (persona), s. pichak. bobo, adj. muspa, upa.
barrendero, s. pichak. boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tu-
barrer, v. pichana. waman; boca arriba: wichay shimi.
barrera, s. harka. bocio, s. kutu.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyak- bodoquera, s. pukuna.
lla. bola, (<*rumpu), rumpa.
barriga, s. wiksa. bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wa-
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy. yaka.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pa- bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak.
chan. borbotear, v. timpuna.
bastn (en general), s. tawna; para impul- borde, s. manya.
sar canoas: wanka, tawna. bordes, hacer, v. shiminchina.
basura, s. kupa, uku. borrachera, s. machay, shinkay.
basurero, objeto: kupachurana; lugar borracho, adj. machashka, shinka.
donde se amontona: kupashitana; lugar borrador (objeto), s. pichana.
donde se amontona la maleza: chinta. borrar, v. pichana.
batir, v. kuyuchina. borrego, s. uwiha.
beb, s. wawa, llullu wawa. bosque, s. sacha.
beber, v. upyana. bostezar, v. ampana, haynallina.
bebida, s. upyana; extraida de la base del botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hi-
penco: chawarmishki. chana.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki- brazo, s. rikra, rakurikra; del ro: chikta,
170
BUSCAR
171
C
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw. camote, s. apichu, kumal.
cabaa, s. chuklla. canas, s. kushi, puzu.
cabecera, s. sawna. canasta, s. ashanka, saparu.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu. cancin, s. taki; de la cosecha del trigo:
cabeza, s. uma. haway; triunfal de la cosecha del maz o de
cabeza de mate (animal similar al tigre), la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kay-
s. pantu, tuwi. nawisu.
cabuyo, s. chawar. candela, s. nina.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silves- canelo, rbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi.
tre: kampik. cangrejo, s. apankura.
cada, det. sapan. canguil, variedad de maz, s. kankil.
cadver, adj. aya, waushka. canilla, s. pinkullu, sampi.
cadera, s. chaka, kankik. cansarse, v. sampayana, shaykuna.
caer el roco, v. shullana, sarpana. cantante, s. takik.
caerse, v. urmana. cantar, v. takina.
caf, color, adj. paku; planta y bebida: cntaro, s. wallu; de una oreja: puyu,
shau. puu.
caimito, s. hapiyu. cantn, s. kiti.
cal, s. isku, pukshi. caa, s. wiru; guada: wamak.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna: capul, rbol y fruto, s. kapuli, usun.
walak. cara, s. uya; awi.
caldo, s. hilli. caracol, s. churu; instrumento musical:
calendario, s. (<*pachakipu). churu; caracol grande: chinanku.
calentura, s. rupay. carbn, s. killimsa, shinki.
clida regin, s. yunka suyu. carbonizarse (los granos), v. hawriyana.
caliente, adj. inlli, kunuk. crcel, s. wataywasi.
calladamente, adv. chulunlla, upalla. cardar, v. tisana.
callarse, v. chunyana, upallana. cardo, s. pircha.
calmar, v. kasiyachina. carear, v. chimpapurachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina. carga, s. apachi, kipi, wanku.
calor, s. rupay; expresin de calor: acha- cargar, v. aparina; al beb: tutuna; frutos
chaw; expresin por el calor de algo que- el rbol: aparina; hacer cargar: apachina.
mante: araray. carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahu-
cama, s. <*puuna; rstica: kawitu. mada: mitayu; a medio asarse: inlli.
camarn, s. lluchunka. carnero, s. inku.
camilla, s. chakana. carnvoro, s. aychamikuk.
caminar, v. purina; empezar a caminar los carpa, s. karpa.
bebs: tatkina; expresin para hacer cami- carrizo, s. sukus.
nar, a personas o animales: kati kati. carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa.
camino, s. an. cartlago, s. mutul.
camisa, s. kushma, unku. casa, s. wasi.
camiseta, s. kushma. casado, -da, adj. sawarishka.
172
COGER
173
COGOLLO
175
CUIDADOSAMENTE
176
CH
chacra, s. chakra. chistoso, (<*hawkaq), chawcha.
chalina (a colores), s. makana. chivo, s. chita.
chamburo, s. champuru; pequeo: chilli- chocho, s. (<*tarwi), tawri.
wakan. choclo, s. chukllu; en proceso de for-
chamico (planta silvestre pequea), s. macin: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro:
chamiku. kaw; deshidratado: chuchuka.
chamisa, s. chinta. chofer, s. purichik.
chamuscar, v. kaspana. chorrear, v. shutuna.
chancho, s. kuchi. chorrera, s. pakcha.
charco, s. kucha, punsa. choza, s. chuklla.
chibolo, s. zupu. chulpi, variedad de maz, s. chullpi.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi; chumado, adj. shinka.
recin fermentada: chinlla; de yuca asada: chumarse, v. shinkayana.
allu; de maz germinado: hura. chonta, s. chunta.
chichn, s. zupu. chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana.
chilca, s. chillka. chuquirahua, s. chukirawa.
chillar, v. kaparina. churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego
chmbalo, s. chimpalu. con canicas, s. churu.
177
D
danta, s. sachawakra. llana; algo en testamento: sakina.
danzante, s. tushuk. delante, adv. awpak.
danza, s. tushuy. delantero, s. awpak.
danzar, v. tushuna. delgado, adj. hamchi, au.
daar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a delicado, adj. chawcha.
la sementera: lanchana. delicioso, adj. (<*uku), mishki.
daarse, v. challana; los frutos: zulayana. delirar, v. musparina, shimi-chinkachina.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz: dems, adv. yalli.
pakarina, wachana. demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa.
de ah, conj. chaymanta. demorarse, v. kaynana, unayana.
de balde, adv. yanka, yankamanta. demostrar, v. rikuchina.
de esta manera, adv. kay shina, kashna. demostrativo, s. rikuchik.
de esa manera, adv. chay shina, chashna. dentro, adv. uku.
de golpe, adv. haykamanta, zas. departamento, s. (<*pitita, killi).
de la misma forma o manera, conj. shi- deposicin, s. isma.
nallatak. depositar, v. wakaychina, churana; male-
de nuevo, adv. kutin. zas en las orillas de la chacra: chintana.
de pronto, adv. haykamanta, kunkay- depsito, mesn del incario, s. tampu.
manta, zas. depresin (anmica), s. kalakyay.
de todas maneras, conj. shinapash. deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina.
debajero, s. ukunchina. derecho, leyes, s. <*kamachinakuy.
debajo de, adv. uku. derecho, lado, adv. allawka.
dbil, adj. api, irki, sampa. derramar, v. hichana.
dcada, adv. chunkawata. derritirse, v. nuyuna.
decaerse, v. urmarina. derrochar, v. usuchina, yakuyachina.
decir, v. nina. derrumbarse, v. tuirina, tularina.
declamar, v. luwana. desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla,
declarado, adj. willashka. hamun, uku.
declarar, v. willana. desamparar, v. hichuna, sakina, shitana.
declive, adv. kinray, uray. desarrollarse, v. wiakuna, wiana.
decorar, v. allichina, sumakyachina. desauciado (a punto de morir), adj. aya-
dedo, s. (<*rukana), ruka. kara.
defecar, v. ismana. desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
defender, v. mitsana, michana, mitsana. kuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina.
deformarse, v. wistuna. desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
deforme de la boca, adj. wistu. kuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy.
degollado, adj. nakashka. desbordarse, v. tallina, shiwtana.
degollador, s. nakak. descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku.
degollar, v. nakana. descamar, v. shikina.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha descansar, v. samana.
yachachik. descanso, s. samay; da de descanso:
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak- samay puncha; tiempo de descanso: samay
178
DICHA
179
DICHO
180
E
echar, v. kachana; fuera: karkuna. en cinta, adj. chichu, wiksayuk.
echarse (en el suelo), v. siririna. en dnde?, preg. maypitak?.
edad, s. wiay, mita. enero, s. <*kamay.
educacin, s. yachachikuy. en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli.
educador, -a, s. yachachik. en sano juicio, adj. mayllik.
ejemplar, s. shina. en seguida, adv. haykamanta, apash, zas.
ejemplo, s. shina. en silencio, adv. chulunlla, upalla.
l, pron. pay. en sus cabales, adj. mayllik.
electricidad, s. <**illariy; zirmay. en vano, adv. yanka, yankamanta.
elegante, adj. taslla. enano, adj. kurpa, umutu.
elegir, v. akllana. encanijarse, v. kintiyarina.
elevado, adv. hanak. encapricharse, v. nanakyarina.
ella, pron. pay. encargar, v. minkana.
ellas, -os, pron. paykuna. encender la luz, v. hapichina.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk. encerrar, v. wichkay.
embarrar, v. hawina. encharcarse, v. kuchayarina.
embarrarse, v. turuyarina. encas, s. mimish.
embellecer, v. sumakyana. encima, adv. hanak.
emblema , s. unancha; del Tawantin encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutu-
suyu: wipala. yana, tuzuyana, waurina.
embobar, v. umana, upayachina. encolerizarse, v. piarina.
embobarse, v. upayarina. encomendar, v. minkana.
emborracharse, v. machay, shinkayay. enconarse las heridas, v. kiyayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka; encontrar, v. tarina.
semiembriagado: shinka. encontrarse (con alguien), v. tarinakurina.
embriagarse, v. machana, shinkayana. encorralar, hacer corrales, v. kinchana.
embustero, adj. challi. endurarse, v. taktariy.
embutir, v. itina. energa, s. kallpa, kushi; energa sexual ne-
emitir sonidos (los animales), v. wakana. gativa que causa enfermedad diarreica, no
empalagar, v. amina. identificada por la medicina actual: zalipa.
empalagoso (dulcsimo), adj. uku. enero, s. <*kamay.
empaparse, v. hukuna, mutiyana. enfermarse, v. unkurina; persisten-
empeorarse, v. anchayana. temente: takyarina.
empeine del pie, s. pichuski. enfermedad, s. unkuy; persistente: takyak-
emperrado, adj. llumi, llumiyashka. unkuy; que provoca un ser mtico: s. sisu.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana. enfermo, adj. unkushka.
empezado, v. kallarishka. enfriar, lquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna.
empezar, v. kallarina. enfurecerse, v. millayarina.
empollar, s. ukllay. engaar, v. umachina, umakuna.
empujar, v. suchuchina, tankana; rboles engrosarse, v. rakuyana.
para derribarlos: tulay. engullir, v. amullina.
en ayunas, adv. mayllakshunku. enlagunarse, formarse un lago:
181
ENLODARSE
182
EXTREMIDAD
kucha. wiksa.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos: estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
chakchuy; agua de regado: parkuy. estorbar, v. harkana.
espejo, s. rirpu. estorbo, s. harka.
esperanza, s. shuyay. estornudar, v. atsikyana.
esperar, v. shuyana. estrangular, v. sipina.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api. estrecho, adj. kichki.
espeso, adj. sanku, tikti. estrella, s. kuyllur.
espar, v. chapana. estrenar, v. arina.
espina, -o, s. kasha. estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
espinazo, s. washa tullu. estudiado, adj. yachakushka.
espiral, adj. churu. estudiante, s. yachakuk.
espritu, s. aya, nuna, samay, supay. estudiar, v. yachakuna.
esposa, s. warmi; esposa del inka: exageracin, adv. may, manchanay.
(<*quya), kuya. examen, s. <*taripay.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka. examinador, s. <*taripak.
espuma, s. pusku. examinar, v. <*taripay.
espumarse, v. puskuyarina. excavar, v. allana.
esquina, s. kuchu. exceder, v. yallina.
esta, pron. kay. excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
estaca, s. takarpu. excremento, s. isma.
estacar, v. takarpuna. excusar, v. kishpichina.
estafa, s. ayki. exigir, v. atina.
estado, s. <**aylluntintinkuy. existir, v. tiyana.
estafar, v. aykina, shuwana. expandirse, v. mirarina; substancias
estao, s. titi. grasosas: wisiyay.
estar, v. kana, tiyana. expirar, v. pitirina, tukurina, waurina.
este, pron. kay. exprimir, v. chawana, kapina.
este, oriente, s. intillukshina. expulgar, v. millchina, usana.
estril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin, extender, v. aysana, chutana, mantana.
tullu. extenderse, v. aysarina, chutarina; las
estircol, s. isma. guas de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina. extenso, adj. suni.
estirar, v. chutana. exterior, adv. hawa.
estirpe, s. panaka. extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
esto, pron. kay. extrao, adj. chuku, hullu.
estmago, s. mamapusun, mama uspun, extremidad, s. puchukaynin.
183
F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la fogn, s. ninapata, tullpa.
pequea: wawachumpi. forastero, adj. chuku, hullu.
falda, s. aksu, anaku. forcejear (uno con otro), v. chutanakuna.
fallecer, v. tukurina, wauna. fortaleza (construccin), s. pukara; del
falsear, v. llullana. cuerpo: kushi.
falso, adj. llulla. fsforo, s. ninayuk; iska.
falta, s. hucha. fotografa, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
faltar, v. illana. fracasar, v. kulluna.
familia, s. ayllu. fracaso, accin fallida, s. kulluy.
fango, s. kuzu, guzu. fraccin, en matemticas, s. paki.
fantasma, s. aya, atsinku, supay. fraccionar, v. ikina, pakina.
fardo, s. kipi. fractura, s. paki.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna. fracturar, v. pakina.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna. fragante, adj. mishki.
favorecer, v. yanapana. frgil, adj. kapya.
faz, s. uya. fregar, v. kakuna, kitina.
fe, s. iikuy; tener fe: iiy. frjol, s. purutu.
febrero, s. <**panchiy. frente, parte del cuerpo, s. tirku.
felicidad, s. kushi, kushikuy. fro, s. chiri; expresin de fro: achachay.
feliz, adv. kushilla. friolento, adj. chirisiki.
fmur, s. mama tullu. frotar, v. kakuna, kitina.
fermentarse, v. timpurina. fruncir, v. sipuna.
festividad, s. raymi. fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pi-
fiambre, s. kukayu. tajaya, punkara, tikasu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi. fruto, s. muru; cado antes de madurarse:
figura, s. rikchak. pilis; desagradable: muyan muyan; pequeo:
fila, s. wachu. chusu; fruto verde: llullu; dos pegados:
filo o agudo, adj. awchi; filo u orilla: manya. chapa, misha.
filtrar, v. shutuna. fucsia, adj. wamintsi, chiyu.
fin, s. tukuri. fuego, s. nina; para llevar: iska.
fingir, v. tukuna. fuente de agua, s. pukyu; pakcha.
firmar, v. aspina. fuera, adv. kancha, hawa.
flaco, adj. irki, tsala, tullu. fuerte, adj. sinchi.
flecha, s. wachi. fugarse, v. mitikuna.
flojo, adj. takla. fumar, v. sayrina.
flor, s. sisa; macho de maz: tuktu, tuktuma; fundamento, s. (<*tiqsi), sapi.
flor hembra del maz: chukllu akcha. futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro:
floripondio, s. wantuk. kipa pacha; pasado maana: mincha.
flotar, v. wampuna.
184
G
galaxia, s. <**muyukchuru. grada, s. pata.
gallardo, adj. taslla. gradero, s. pata pata.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuk- grado escolar, s. pata.
tuma; tuktu. granadilla, s. <*tintin.
gallinazo, s. ullawanka, ushku. grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
ganado vacuno, s. wakra. grandeza, adj. kapak.
ganar, v. mishana. granillo, s. sharu, zharu.
ganglios, inflamacin de, s. amakulu. granizar, v. runtuna.
garganta, s. tunkuri. granizo, s. runtu.
gargarizar, hacer grgaras, v. muklupuna. grano, s. muru; granos tostados y cocina-
garrapata, v. tillimanku, waku. dos, s. taznu, kallpu.
garza, s. wakar, mashalli. grasa, s. wira.
gas, s. yanta, samay-yanta. grasoso, adj. wirasapa.
gatear, v. llukana. gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
gato, -a, s. misi. yankalla.
gaviln, s. waman, mikmichu, usturiw, chu- grieta, s. chikta.
walli, waktaway. grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gaviota, s. lluya. gris, color, adj. puzu, uchpa.
gemido, onomatopeya: shinshin. gritar, v. kaparina.
genealoga, s. ayllu. grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
geografa, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra, grueso, adj. raku.
planeta gruta, s. machay, matsi.
gegrafo, s. <*tiksimuyuyachak. guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
girar, v. muyuna; kuyuchina. guacamayo, s. wakamayu.
glndula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin, guanta, s. lumucha.
chinkillis. guardar, v. wakaychina, allichina; en el
glteos, s. siki. seno: kinchullina; comida para llevar a la
gobernacin, acto de gobernar: v. pusha- casa: wanllana.
kuna. guardera, s. wawawasi.
gobernante, s. pushak, kamak. guatusa,s. punchana, siku.
gobernar, v. kamana, pushana. guerra, s. awka, awkanakuy.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishi- guerrero, s. awka, awkak.
lli, wayanay. gua, s. persona: pushak; de una planta o
goloso, hillu. del bejuco: anku.
golpear, v. makana, waktana. guiar, v. pushana.
golpearse, v. takarina. guineo, s. palanta.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta. guiar el ojo, v. sipuna.
gordo, -a, adj. wira. guin, s. (<*sillkuska), aspi.
gota, s. shutu, wiki. gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
gotear, v. shutuna. guzhan, s. kullan.
185
H
haba, variedad de, s. nuya. hender, v. chiktana, shallina.
haber, v. tiyana. hendido, adj. chiktashka, waka.
habitacin, s. pitita, killi. herida, s. chukri; adj. chukrishka.
habitar, v. kawsana, tiyana. herirse, v. chukrina.
hbitat, s. pachamama. hermana de hermana, s. aa; hermana
hbito, s. yachariy. de hermano, s. pani.
habituado, adj. yacharishka. hermano de hermano, s. wawki; her-
habituarse, v. yacharina. mano de hermana, s. turi.
habla, acto del habla, s. rimay. hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expre-
hablante, s. rimak. sin para describir lo hermoso: ananay, mu-
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin nanayay.
sentido: musparina, tapyana. hernia, s. pawacha.
hace mucho tiempo, adv. unay, awpa. herramienta (en general) s. llamkana-
hace poco, adv. akalla, kunanlla. kuna; de metal: hillay; para deshojar el maz:
hace tiempo, adv. sarun. mishun.
hace un momento, adv. kunanlla. hervir, v. timpuna.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shi- hervvoro, s. kiwamikuk.
nana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna.
para sembrar pltano, maz, frjol: tulana; el hierba, en general, s. kiwa; morada: sai;
amor: upina, yukuna, yumana. espinosa: putsu; aromtica del pramo:
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse sumpu; un tipo de hierba: mallik.
o malograrse los alimentos: hawriyana. hierro, s. killay, hillay.
hacha, s. (<*ayri). hgado, s. kipchan, yana shunku.
halar, v. aysana, chutana. higuern, s. ila.
halcn, s. waman. hija, s. ushushi; hija nica; murushka us-
hallar, v. tarina. hushi; expresin que indica hijita apreciada:
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener: payaku.
yarkay. hijo, s. churi; hijo nico, murushka churi.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka. hilado, adj. puchkashka.
hartar, v. amina. hilar, v. puchkana.
hartarse, v. saksana. hilera, s. wachu.
harto, det. achka, llashak, pachan. hilo, s. puchka.
hasta dnde?, preg. maykama?. hincharse, v. punkirina.
hastiar, v. amina. hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka;
he aqu, toma, exp. kayka. hoja de la caa del maz: sarapanka; hoja
hebra, s. puchka, kaytu. delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba
heces, s. isma. reseca convertible en polvo: was; hoja de
helada (fenmeno atmosfrico), s. kasa. papel: (<*patma), panka.
helar, caer la helada, v. kasana. holgazanear, v. killakuna, kaynana.
helecho, s. llashipa. hombre, adj. kari; hombre comn: <*hatun-
helicptero, s. antachikaru. runa.
hembra, adj. china; warmi. hombro, s. wamani, waman rikra.
186
HUNDIRSE
187
I
idea, s. yuyay. inicio, adv. kallari.
idntico, adj. rikchak. inmediamente, adv. apash.
idioma, s. shimi. inmenso, adj. hatun, mayma.
idiota, adj. muspa, upa. inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi. insecto, s. apu, manchu, palamaku.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que inseminar, v. yayuna.
otra cosa: shina. inservible, adv. mana-alli, yanka.
igualar, v. allana, paktachina. inspido, adj. aminta, chamcha, chamuk,
igualmente, conj. shinallatak. hamlla.
iguana, s. hayampi. insistir, v. atina.
imagen, s. rikchak. instantnemente, adv. a, alla.
imbcil, adj. muspa. instrumento, s. hillay; para pedacear la
imitar, v. katina, rikchana. cabuya: wazik.
impar, det. chullanik, chulla. insultar, v. kamina, takurina, tushuna.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wi- inteligencia, s. yuyay.
rana. inteligente, adj. yuyaysapa.
importante, adj. hatun. inter, mon. naku-.
inadaptable (a las costumbres de un pue- interaccin, s. ruranakuy.
blo), adj. awka. intercambiar, v. rantinakuna.
inca, suprema autoridad en el Tawantin intercomunicacin, s. rimanakuy, willa-
suyu, s. inka. nakuy.
incendiar, v. rupachina. interior, adv. uku.
inclinado, adj. kinray, tsan. interrogativo, el que interroga, v. tapuk.
inclinar, v. kumuna. interrogar, v. tapuna.
indicacin, s. rikuchiy. intestinos, s. chunchulli; grueso: raku
indicar, v. rikuchina. chunchulli; delgado: au chunchulli.
ndice, dedo, s. tuksina ruka. introducir, v. satina.
indmito, adj. kita. inundarse, v. huntana, kuchayana, nu-
inepto (para la cacera o la pesca), adj. yuna.
awasi, chiki. intil, adj. hupi, mana-alli, yanka.
infectarse (las heridas), v. kiyayana. investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, tari-
inferior, adj. sullka. pana, lukllikirina.
inflamacin (por heridas, golpes, picadu- invierno, s. tamya pacha.
ras), s. inta. invisible, cosa, s. mana rikuypak, iu.
inflamarse, v. ruparina. invitar, v. kayana.
inflarse, v. punkina. invocar, v. maana.
informar, v. willana. inyectar, v. tuksina.
infortunio, adj. chiki. ir, v. rina; en aglomeracin: tallirina, wanku-
ingenuo, adj. muspa. rina; de cacera y pezca: mitayuna, purina; a
inhumar, v. pampana. buscar lea: yantana.
iniciar, v. kallarina. izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.
188
J
jabal, s. wankana. juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kama-
jardn, s. sisa pampa. chik.
jarra, s. shila. jugar (juegos de movimientos fsicos y de
jaspeado, adj. puzu. competencias), v. pukllana; juegos de azar o
jefe, s. apu, kuraka. de fortuna: chunkana.
jengibre, s. akirinri. jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fer-
jess, jesucristo, s. apunchik. mentado de caa de azcar: warapu.
jicama, tipo de tubrculo, s. hikama. juicio (inteligencia), s. yuyay.
jora, maz germinado utilizado en la prepa- juicioso, adj. yuyaysapa.
racin de la chicha, s. hura. julio, s. <**purun.
jorobado, adj. kumu. junio, s. <*inti.
joven, adj. ambos: mallta; varn: wayna; juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba:
mujer: pasa, kuytsa. kiwana.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero, junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla.
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros: jpiter, s. <**akapana.
wayru, pichka. justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak.
jueves, s. <**patma. juzgar, v. taripana.
189
L
laberinto, s. chinkana. kastilla shimi.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; lepo- lengeta, s. kallwa.
rino: waka, wantukshimi. lea, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi. inta; hacer lear: yantay.
labrar madera, v. llakllana. lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
lactar, v. chuchuna. letra, s. killka.
ladrar, v. awina, kaparina. levantamiento, s. hatariy.
ladrn, s. shuwa. levantar, v. hawayachina; con palanca:
lagaa, chukni. wankana.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun, levantarse, v. hatarina.
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu. ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha. hacer leyes: kamachiy.
lgrima, s. wiki. leyenda, s. awparimay.
lagrimear, v. wikiyana. liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
laguna, s. kucha, hita. chaknana.
lamentar, v. llakina. liblula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
lamentarse, v. akarina. liberar, v. kishpichina.
lamer, v. llawana. liberarse, v. kishpirina, kishpina.
lana, s. millma. librar, v. kishpichina.
langosta, s. chillik. libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
lanza, s. wachi. killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (?).
lanzar, v. shitana, chutana. lder, s. apu, pushak.
lpiz, s. killkana. liendre, s. chiya.
largo, adj. suni. ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lstima, s. llaki; expresin de lstima: ala- lila, adj. maywa.
lay, llakinayakta. limar, v. llampuna.
lastimarse, v. chukrina. lmitar, v. saywana.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; par- limn, s. ishnul.
tes del cuerpo u objetos: lmite, s. saywa.
mayllana; ropa: takshana. limpiar, v. pichana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla. limpio, adj. chuya, chuyaklla.
leche, s. uu. linaje, s. ayllu.
lechero, tipo de rbol, s. pinllu. linderar, v. saywana, kimina.
lechuza, s. chushik, pullukuku. lindero, s. saywa
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina. lindo, adj. kuyaylla, sumak
legislador, s. kamachik. lnea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
legislar, v. kamachina. sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lejano, adv. karu. lquido, s. yaku.
lejos, adv. karu. lirio, s. amankay.
lengua, rgano articulatorio, s. kallu. lisiar, v. kiwina.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua liso, adj. llampu, lluchka.
quichua: kichwa shimi; lengua castellana; lisonjero, adj. mishkishimi.
190
LUZ
191
LL
llama, camlido andino, s. llama un tipo de mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy;
llama: chantasu, llaminku. llevar en brazos: markay; llevar a la espalda:
llamar, v. kayana; expresin para llamar al apariy; llevar en las manos: markay; llevar en
ganado: kachi kachi; llamar la atencin en los hombros: rikray.
una conversacin: hay. llorar, v. wakana.
llanura, s. pampa. llover, v. tamyana, paramuna; en forma me-
llegar, v. chayamuna, paktamuna. nuda mientras hay sol: chirapana.
llenar, v. huntachina, paktachina. lloviznar, v. paramuna.
lleno, adj. hunta, huntashka. lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:
192
M
machacar, v. kawtayana, takana. mandar, v. kachana.
mchica, harina de cebada, s. machka. man, s. inchik, wachansu.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari. maniatar, v. watana.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco: manillas, s. makiwatana.
chawar kiru. mano, s. maki; dorso de la mano: maki
madre, s. mama. washa; palma de la mano: maki pampa;
madrecita, expresin cariosa para las cuenco de la mano: maki uku; parte central
mujeres adultas o jvenes: mamaku. de la mano: maki shunku.
madrina de bautizo, s. achikmama, mar- manosear, v. llamkana, hawina.
kakmama. manta, s. mantana; para cargar: aparina;
madrugada, adv. tutamanta. para cosechar el maz: halunzu.
madurar, v. (<*puquy), pukuna. manteca, s. wira.
madurarse, el choclo, v. kawllarina. maana, adv. kaya; la maana: tutamanta.
maestro, -a, s. yachachik. maqueo, s. yurimawas.
maguey, s. chawar. mar, s. mamakucha.
magullar, v. llakana. marcador, para escribir, s. killkana.
magullarse, v. rawmana. marchar, v. tatkina.
maz, s. sara; variedades: zhima, wantanku; marchitarse, v. ankuyana, urmarina, wa-
plagado: atupa; silvestre: atuk sara. urina.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostum- marearse, v. shinkana.
brado: paku; mal genio: millay; mal molido: marfil vegetal, s. yarina.
chamka. marido, s. kusa.
malestar, tener, v. champayana. mariposa, s. pillpintu, chapul.
maleta, s. kipi. marrano, s. kuchi.
maleza, s. sacha. marte, planeta, s. <**mullu.
malhumorado, de mal humor, adj. millay, martes, s. <**kulla.
warak warak. marzo, s. <*pawkar.
malhumorarse, v. millayana. ms, adv. ashtawan.
malograrse, no empollar los huevos, v. masa, hacer, v. chapuna.
hukana. mascar, v. kashtuna, mukuna.
mam, s. mama. mashua, s. mashuwa.
mamar, v. chuchuna. masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
mamfero, s. chuchuk. masticar y emitir sonidos los cerdos al
manantial, s. pukyu. comer: chakukina.
mancera, s. charina. mata, s. yura.
mancha, s. tilla, mapa. matar, v. wauchina.
manchado, adj. tilla, shuyushka. mate, s. mati, zampu.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna. matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
mancharse, v. karkayana, mapayana, sawarina.
wikiyana. matrimonio, s. sawari, sawariy.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o pao: matrona, s. mama; mamakuna.
mirka. mayo, s. <*aymuray.
193
MAYOR
mayor, adj. kurak, kuraka. mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wiraku-
mazamorra, s. api. cha, misti, mishu.
mazo, s. makana. metal, s. anta
mazorca (de gramneas y cereales), s. meter, v. satina.
kaspa. metro (medida), s. tatki.
mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina. mezclar, v. chakruna, chapuna.
mediano, -a (objetos, personas y anima- mezquinar, v. michana, mitsana.
les), adj. mallta, paktalla. mezquino, -a, adj. michak, mitsak.
medicina, s. hampi; especialidad: hampi- miedo, s. manchanayay; expresin de
yachay. miedo: alalay.
mdico, s. hampik; yachak. miel de abeja, s. chullumpi.
medida, s. tupu. mircoles, s. <**haway.
medio ambiente, s. pachamama. mierda, s. isma.
medio, det. chawpi. migaja, s. palik.
medio, el dedo, s. chawpi ruka. mil, num. waranka.
mediocre, adj. sacha. milenio, adv. warankawata.
medir, v. tupuna. militar, s. awka, awkak.
mdula, s. (<*chillina), chillona; utku; de milln, num. (<*hachuntinhachu, hachu-
vegetales: shunku. hachu).
mejorar, v. allichina, sumakyachina. mimar, v. kuyana.
melga, s. milka. mimbre, s. tiyamshi.
melloco, s. milluku. mina, s. charka, kuya.
memoria, s. yuyay. mineral, tipo de piedra, s. ara rumi.
mencionado, adj. nishka. minuto, s. <*hayri.
mencionar, v. nina. mirar, v. chapana, kawana, rikuna.
menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina. mirarnos, nos volveremos a encontrar,
menor, adj. sullka. exp. rikunakushun.
menos pensado, adv. haykamanta, kun- mirlo, s. suksu.
kaymanta. miserable, adj. michak, mitsak.
mensaje, s. willay. mismo, -a, adj. kikin.
mensajero, s. chaski. mitad, det. chawpi.
menstracin, s. <*yawarikuy, mapakuy; mocho, adj. putu.
yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera moco, s. kua, lumarisu.
menstruacin: <*kikuy. mocosos, expresin despectiva a los
menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa nios: isi.
unkuy. modificar, v. allichiy.
mentir, v. llullana. moho, s. allu.
mentira, s. llulla. mojado, adj. huku; semimojado: ankulla.
mentiroso, adj. llulla. mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina,
mentn, s. kakichu, sintu. sutukyana.
meique, dedo, s. sullka ruka. moler, v. kutana; grueso: chamkana.
mercurio, s. <**rimsi. molestar, v. kushparina, shillinkuna.
merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmi- molido, adj. kuta, kutashka; grueso:
kuna. chamka.
merienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy. molle, planta y frutos, s. mulli.
mermar, v. anchuchina. mollera, upu.
mes, s. killa. mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu,
mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara. machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-
194
MUY
195
N
nacer, v. wacharina, pakarina. no es cier to?, adv. manachu?.
nacido, en algn lugar, adj. wacharishka. no, adv. ama, mana.
nacin, s. llakta, mamallakta. noble, adj. kapak.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllu- noche, s. tuta.
suyu. no friegues, expresin: ampuku.
nada, det. mana-ima. nogal, s. tukti.
nadar, v. waytana, wampuna. nombre, s. shuti.
nadie, det. manapi, manapipash. norte (regin), s. chinchay; punto cardinal:
nalga, s. siki. uraysuyu.
nalgadas, dar, v. kullpina. nosotros, pron. ukanchik.
naranja, s. laranka, laranha, chilina. novecientos, num. iskun pachak, iskun
nariz, s. sinka. patsak.
narrador de cuentos, s. hawarikuk. noventa, num. iskun chunka.
narrar (cuentos, fbulas), v. hawarikuy. novia, s. sawarina kuytsa.
naturaleza, s. pacha, pachamama. noviembre, s. <**ayar.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana. novio, s. sawarina wamra.
navegante, s. wampuk. nube, s. puyu.
navegar, v. wampuna. nublado, adj. puyu puyu, puyushka.
neblina, s. puyu. nublarse, v. puyuna.
necio, adj. atupa. nuca, s. washa kunka.
negro, color, adj. yana. ncleo, s. shunku.
neptuno, s. <**turumanya. nudo, s. kipu, muku, sutu.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka. nuera, s. kachun.
nevar, v. rasuna. nuestro seor, s. (Jesucristo) s. Apunchik.
ni dios lo quiera, adv. amallatak. nuevamente, adv. kutin.
nido, s. kisha, kuzha, putsa. nueve mil, num. iskun waranka.
niebla, s. puyu. nueve, num. iskun.
nieve, s. rasu. nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mus-
nigua, s. iu, piki. huk, wamak.
nia de los ojos, s. pichiw. numerado, adj. yupashka.
nio, s. wawa, uchilla; que sigue a sus pa- numerar, s. yupana.
dres: chupa. nmero, s. yupay.
nivelar, v. allana. nutria, s. pisha; yaku ukucha.
196
O
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro: olvidar, v. kunkana.
puru; hacer objetos de barro: v. awana. olvido, s. kunkay.
obsequiar, v. kamarina, kuyana. ombligo, s. pupu.
observar, v. rikuna, chapana. omnvoro, adj. tukuymikuk.
obstaculizar, v. harkana. omplato, s. karmin.
obstculo, s. harka. oprimir, v. itina.
oca, s. uka. ordenar, poner en orden, en buena dispo-
occidente, s. inti yaykuna. sicin, v. (<*hichyay), hichyana.
ocano, s. mama kucha; ocano pacfico: ordear, v. chawana, kapina.
<*wirakuchap kutimunkan. oreja, s. rinri, rinri kara.
ochenta, num. pusak chunka. orientacin, s. rikuchiy.
ocho cientos, num. pusak pachak. oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; re-
ocho mil, num. pusak waranka. gin: anti suyu.
ocho, num. pusak. origen, s. sapi.
ocioso, adj. (<*qilla), killa. orilla, s. manya.
octubre, s. <*yaku. orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ocultar, v. killpana, pakana. ortiga, s. chini.
odiar, v. chiknina. ortigar, v. chinina.
oeste, s. inti yaykuna. orzuelo, s. itsipu.
ofrecer, v. kuna. oscilar, v. walinyana.
odo, s. rinri hutku. oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oido, adj. uyashka, uyarishka. oso, s. ukumari.
oir, v. uyana. otoo, s. wayra pacha.
ojo, s. awi; cerrar los ojos: v. itsipuy. otra vez, adv. kutin.
oler, v. ashnana, mutkina. oveja, s. llama.
olfato, s. mutki. ovillar, v. kururuna.
olla, s. manka. ovillo, s. kururu.
oloroso, adj. ashnak. oxidarse, v. wakarina.
olvidado, adj. kunkashka. oyente, s. uyak.
197
P
pacfico, adj. kasilla; ocano pacfico: <*wi- papel, s. (<*patara); panka.
rakuchap kutimunkan. papirotear, v. tinkana.
padre, s. yaya. paquete, s. apay; atado en hojas: maytu.
padrino de bautizo, s. markakyaya, par, adv. ishkantin, yanantin.
achikyaya. pramo, s. puna, sallka.
pgina, s. (<*patara), patara, panka. parar, v. shayarina.
paico, yerba medicinal, s. payku. pararse, v. hatarina, shayana.
pas, s. llakta, mamallakta. parecerse, v. rikchana.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri, parecido, -a, adv. rikchaklla, shina.
lisan. pared, s. pirka; de una casa abandonada:
pjaro (varidedades), s. munchi, chaawi, yata.
chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, ku- pareja, adv. ishkantin, yanantin.
llishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta, pariente, s. ayllu.
manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu, parir, v. wachana.
tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik, prpado, s. awi kara.
tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta. parque, s. sisa pampa.
pala, tipo de, s. wallmu. parroquia, s. kitilli (?).
palanca, s. tula, wanka. parte alta de la casa, cuesta, pared o
palla, tipo de rondador, s. palla. pea, adv. hanak pata.
palma de la mano, s. maki pampa. parte, s. rakiy.
palmadas, dar, v. kuyachina. partido (poltico), s. (<*suyuchakuska); par-
palmera (variedades), s. chilli, chincha, tido o semi, medio: chikta.
chinku, kuya, lukata, murito, shapaka, partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en
shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina. la mitad: chawpina, patmana.
palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru), pasado, adj. yallishka; pasado maana:
kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes mincha; tiempo pasado: sarun pacha, awpa
de casas, corrales y cercas: chaklla. pacha, unay pacha, wayma pacha.
palpar, v. llamkana, hawina. pasar, v. yallina.
paludismo, s. chukchu-unkuy. pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina.
pan, s. tanta. pasear, v. puriykachana.
pncreas, s. iducha; kantsapata. paso, s. tatki; dar pasos el nio: tatkiy.
pantaln, s. wara; poner pantalones: wara- paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi.
chikuy; ponerse pantalones: warallikuy. pastar, v. michina.
pantano, s. guzu, kuzu. pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: mi-
pantorilla, s. chakichichu. china.
panza, s. (<*uspun), pusun. pastor, -a, s. michik.
paal, s. llachapa, pintu, akawara. pastorear, v. michina.
pao (manchas del rostro), s. mirka. pata, cosas o animales, s. chaki.
papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidra- patalear, v. kushparina.
tada: chunu, chuu, muray; pelada y amari- patata, s. papa.
llenta: akma. patear, v. haytana.
pap, s. yaya. patio, s. kancha.
198
PIEZA
200
PUS
201
Q
qu dijo?, interj. haw?. quieto, adj. kasilla.
qu cosa?. pron. ima. quilico, variedad de ave, s. killiku.
quebrada (depresin geogrfica), s. wayku. quinientos, num. pichka pachak, pichka
quebrado, adj. paki, pakishka; fraccin en patsak.
matemticas: paki. quinoa, s. kinuwa.
quebrar, v. pakina. quipa, instrumento musical, s. kipa.
quemado por el sol, adj. ruparishka, quipo, nudos del registro y administracin
kazuk, kazukyashka, muzuklla. incsica, s. kipu.
quemar, v. rupachina. quipocamayoc, s. kipukamayuk.
quemarse, v. ruparina. quishuar, s. kishwar.
querer, v. munana, llakina. quitar, v. anchuchina, kichuna.
quichua, adj. kichwa. quitarse, v. anchurina.
quin?, pron. pi?. quiz, quizs, adv. icha, ichapash.
202
R
rabo, s. chupa. recuerdo, s. yuyariy.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika. red, s. llika, linchi; pequea para pescar:
raz, s. sapi. wishinka.
rajar, v. chiktana, shallina. redondo, macizo esfrico, adj. (<*rumpu);
rallar, v. shikina. rumpa.
rama, s. mallki. refajo, s. ukunchina.
rpidamente, adv. apash, utkalla. refinar, v. utuna.
rapidsimo, adv. ninantak. reforzar, v. kimina.
rpido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rpido regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
de cocinarse o de madurarse: chawcha. regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka. hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
raqutico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu. kuyachiy.
rascar, v. aspina. regaar, v. piachina.
rasgar, v. llikina, challchina. regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shi-
raspadura (dulce), s. mishki. wana, tallina; agua de regado: parkuna.
raspar, v. aspina. regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
rastro, s. chaki kati. regin, s. suyu; regin oriental: anti suyu;
ratn, s. ukucha. regin occidental: kunti suyu; regin del
raya, s. aspi. norte: chinchay suyu; regin del sur: kullay
razonamiento, s. hamutana, yuyana. suyu; regin de la sierra: puna suyu; regin
realizar, v. rurana, llamkana. de la costa o clida: yunka suyu.
reanimarse, v. alliyana, kariyana. regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
rebasar, v. hichana. reglamento, s. kamachiy.
rebozo (matrimonial), s. lliklla. regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
recelo, s. pinkay. lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.
rechoncho, adj. kurpa. reina soltera, s. usta; reina casada:
recibir, v. chaskina, hapina. (<*quya, kuya.
recin, adv. akalla, kunanlla. reir, v. asina.
recio, adj. sinchi. relaciones sexuales, (tener), v. yukuna,
recipiente, s. de la cscara del coco: pill- yumana.
chi; grande de mate: ankara; hecho del tron- relampaguear, v. llipyana.
co de cabuya: puntulunku. rellenar, v. awinchina, huntachina.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti. reloj, s. (<*pacha-unanchanqa).
reclamar, con enojo, v. piana. remanso, s. tuyaka, walun,
recoger, v. tantana; recoger granos: pa- rematar, v. alapana.
llana; los primeros frutos de la sementera: remedio, s. hampi.
chakrana; los residuos de cosechas: challina, remellar, v. llakana.
chukchina. remellarse, v. rawmana.
recolectar, v. tantachina. remendar, v. llachapana, chupana, lampana.
recordar, v. yuyarina. remiendo, s. llachapa.
recto (hacia una direccin), adj. tsiklla. remo, s. kawina, tawna, wanka.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu. remojarse, v. nuyuna.
203
REMOLINO
204
S
sbado, s. (<**tinki). nawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, pi-
saber, v. yachana; saber a: yachina. ripiri, tullumpa.
sabidura, s. yachay. saquillo, s. tulu.
sabio, s. amawta, yachak. sarampin, s. muru-unkuy.
sabor, s. yachik. sarna, s. shikshi, isi, akwas.
saborear, v. kamana, mallina. satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka.
sabrosa, -o, adj. (<*uku), chawcha, mishki. saturno, s. <**chimpu.
sacapuntas, s. awchichina. sauce, s. wayaw.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos savia (de las plantas), s. llawsa.
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina. saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: ana-
sacerdote (principal del incario), s. umu; kullikuy, aksullikuy.
kushipata. secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina.
saciado, adj. hunta, saksashka. secarse, v. ankuyana, chakirina, waurina.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el sediento estar, v. upyanayana.
ave: patpana. seducir, v. kuyachina.
sacudir, v. chaspina, chawsirina. segar, v. pitina, ichuna.
saeta, s. wachi. seguidamente, adv. kipa, kipalla.
safar, v. kacharina. seguir, v. katina; hacer seguir: katichina.
sano, s. lumukuchi. segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o es-
sal, s. kachi. pacio: ishkayniki.
sala, s. <*pitita. seis, num. sukta.
salamanquesa, s. watawata. seis cientos, num. sukta pachak, sukta
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana. patsak.
saliva, tuka. seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka.
salivar, v. tukana. seleccionar, v. akllana.
saltamontes, s. chipu, hiki. selva, s. sacha.
saltar, v. kushpana. semana, s. <**sillkukis.
salud (de bienestar), s. allikay. sembrado, adj. tarpushka.
saludar, v. napaykuna. sembrador, s. tarpuk.
salvaje, adj. sacha, awka. sembrar, s. tarpuna.
salvar, v. kishpichina. semejante, adv. shina.
salvarse, v. kishpirina. semejanza, s. rikchak.
sambo, s. sampu, zampu, kitu. sementera, s. chakra, tarpushka allpa.
sanarse, v. alliyana, hampirina. semilla, s. muyu; cada en las sementeras:
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna. chas.
sandalia, s. ushuta. sendero, s. an.
sango, tipo de pan, s. sanku. seno, s. chuchu.
sangorache, s. ataku. sentar a los nios, v. chachichina.
sangre, s. yawar. sentarse, v. tiyarina; sentarse los nios:
sanguijuela, s. mapamari. chachina.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu. sealar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku- seor, s. yaya, hachi.
205
SEORA
207
T
tabaco, s. sayri. alalay, mamallaw.
taita, s. yaya. templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
talar, v. kuchuna, waktana. tender, v. mantana.
talega, s. wayaka. tener o sostener, v. charina; tener pena:
talismn, s. para el amor: wakanki; el maz llakina; tener relaciones sexuales: upina, yu-
de granos bicolor que se hallan durante la mana, yukuna.
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la terminado, adj. pakta; tukurishka.
pesca: piripiri. terminar, v. tukuchina.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maz seco: terminarse, v. paktarina; tukurina.
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin fru- terremoto, s. allpa chukchuy.
tos: watu; tallo del racimo, extrado los fru- terreno, s. allpa; duro, estril, erosionado:
tos: chitus. killin; pisoteado de animales: yata; terreno
taln, s. tayku. baldo: purun.
tambalear, v. sinkuna. terrn, s. kurpa; terrn de csped: champa.
tambor, s. wankar; pequeo: tuntulli. testculo, s. lulun.
tamo, s. tamu. testimoniar, v. iina.
tantear, v. llamkana, hawina. teta, s. chuchu.
tapa, s. killpana. tibio, adj. inlli, kunuklla.
tapar, v. killpana. tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana. pacha; tiempo pasado: awpa pacha, sarun
tarde, la, adv. chishi. pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.
tarea, s. ruray. tienda, s. katuwasi.
tartamudear, v. aklluna. tierno, adj. llullu.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa. tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpa-
Tawantin suyu, las cuatro regiones del mama.
rea inca, s. Tawantin suyu. tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
taxo, s. kullan, gulln, taksu. tiesto, s. kallana.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata. tigre, s. uturunku.
techar, v. katana. tinaja, s. mawma.
teja, s. sau. tiniebla, adj. amsa, llantu.
tejer, v. awana. tintura, s. tullpu.
tejido rstico, comn: awashka; tejido fino: to, s. hachi.
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san. tipina, objeto para deshojar el maz durante
tejn, mashu, wachi. la cosecha, s. tipina.
tela, s. pintu. tirar, v. shitana.
telar, s. awanakaspi. tiritar, por escalofros, v. chukchuna.
telaraa, s. (<*urup llikan), urupa llika. tiza, s. aspina, aspik.
temtico, adj. paku. tiznarse, v. kushniyana.
temblar, v. chukchuna. tizn, s. inta.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy. tocar, algn instrumento musical: takina;
temer, tener miedo, v. manchana. tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llam-
temor, s. manchay; expresin de temor: kana, hawina.
208
TUTUMA
209
U
ubicar, v. churana. un(o), num. shuk.
ubre, s. chuchu. untar, v. hawina, kakuna.
ltimo, adv. puchukay, chupa; kunchu. ua, s. sillu.
nico, adj. sapan, sapalla, shuklla; nica hija: urano, planeta, s. <**tinkullpa.
murushka ushushi; nico hijo, murushka churi. urdir, v. awllina, allwina.
unidad(es), s. shuk(kuna) usado, adj. mawka, paya.
unin, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy. usted, pron. kan, kikin.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana. ustedes, pron. kankuna, kikinkuna.
universidad, s. hamutaywasi. tero, s. wawatiyana.
210
V
vaco, adj. chushak, illak. ver, v. rikuna, kawana.
vagina, s. rakakara, raka. verano, s. intipacha, usyay pacha.
vagabundo, adj. yanka purik. verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar
vago, adj. (<*qilla), killa. onomatopeyas: nina.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul, verdad, adv. (<*chiqa), chika.
puchuy. verdadero, adj. chiqallatak; kikin.
valeroso, adj. sinchi. verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla.
valle, s. pampa. verduras, s. yuyu; verduras sancochadas:
valor en precio, s. chanin. hawcha.
vmonos, exp. hakupashun, hakupashun- vergenza, s. pinkay.
chik. verruga, s. micha, mitsa, michamuyu,
vamos, exp. haku, hakuchik. chimpi.
vapor, s. <*wapsi. verter, v. tallina.
variedad, comp. sami. vertical, adj. shayak, tsan.
varn, adj. kari. vertiente, s. pukyu.
vasija de barro (variedades), s.: puntu; de vestimenta, s. <* pacha; churana.
barro para bebida: mukawa; tipo de jarra: vestirse, v. <*pachallikuy; churarina.
shila; grande: mawma. va, s. an.
vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera va lctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa an.
de cuello largo: kaka. viajar, v. rina, illana.
vecino, adj. wasi mashi. vicua, s. wikua.
vegetal, s. yura. vida, s. kawsay.
vehculo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa. vidrio, s. kispi.
veinte, num. ishkay chunka. vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku;
vejiga, s. ishpapuru. para cosas: mawka.
vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma; viejo (animado, no animado), adj. ruku; para
vello pubiano masculino: ullu millma; vello objetos: mawka.
pubiano femenino: raka millma. viento, s. wayra; fuerte: akapana.
velludo, adj. millmasapa. vientre, s. wiksa.
veloz, adj. pankalla, wayralla. viernes, s. <**haycha.
vena, s. anku, sirka. viga, s. (<*qiru), kiru.
venado, s. taruka, ushpitu, yamala. vigilante, s. chapak; vigilante de la casa:
vencer, v. atina. wasikamak.
vendaje, s. yapa. viniente, s. shamuk.
vender, v. katuna. violar, v. wakllichina.
veneno, s. miyu, hampi. virar, v. tikrana.
venerar, v. muchana. viruela, s. muru-unkuy.
venidero, l o lo que vendr, adv. shamuk. viruta, adj. punzu.
venir, v. shamuna. viscoso, adj. llawsa.
ventana, s. (<*tuqu), tuku. vista, s. awi.
ventura, s. kushi. viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha.
venus, planeta, s. <*chaska. vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211
VIVIENTE
212
Y
ya, adv. a; ya mismo: alla. yeso, s. isku.
yerba en general, s. kiwa; para teir: panti; yo, pron. uka.
yerbas comestibles: yuyu. yuca, s. lumu.
yerno, s. masha.
Z
zapallo, s. sapallu, kitu. zorrillo, s. aas.
zapato, s. ushuta. zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zarcillos, s. rinriwarkuna. zurcir, v. sirana, chupana.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy. zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.
zonzo, adj. muspa, upa.
213
ANEXOS
ANEXO 1
Introduccin
El ttulo hace referencia a los trminos del qichwa general en uso en Per y Bolivia, que a su
vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los ltimos 10 aos.
La documentacin temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra
el inters y necesidad de disponer de nuevos trminos qichwas que sealen significados reli-
giosos, culturales y polticos. Al iniciar el siglo xx, en los pases qichwa hablantes se encuentran
esfuerzos de creacin de neologismos para referirse a categoras gramaticales; durante la se-
gunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos
para disponer de una nueva terminologa kichwa.
a) Siglos XVI-XVII
En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos trminos o a ex-
tensiones semnticas que se adaptarn tanto por esfuerzos de los espaoles como de los mis-
mos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el mbito religioso espaol: Jesucristop
suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc.
En el mbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitn (Francisco Pizarro); hatun paqu,
caballo; paos con letras, libro; conversar con los paos con letras, leer, etc.
i) Contexto sociopoltico
El inters por atender a la educacin rural y campesina motivar las campaas de Educacin
y Alfabetizacin (III Curso de Formacin Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Edu-
cacin Bilinge Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y produccin
correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi.
ii) Instituciones
Casi en los ltimos 40 aos se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac
(luego Corporacin Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona-
217
ANEXO 1
das con actividades de Educacin Bilinge, mediante la elaboracin de sus propios mate-
riales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educacin Bilinge, se
han convertido en espacios para la creacin de nuevos trminos tcnicos de algunas reas
educativas a travs de la elaboracin de las tesinas o monografas (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.
iii) Actores
Los encargados de la creacin de los neologismos son los mismos miembros de las institu-
ciones arriba sealadas; adems, en dicho proceso, se ha requerido de la participacin de
la misma dirigencia indgena (Montaluisa, 1990: 166), de los tcnicos, asesores (DIPEIB-
Sucumbos, 2007, Fausto Jara) o de la participacin de especialistas investigadores inter-
nacionales (Cerrn-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujil,
1994). En los ltimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.
Procedimientos de creacin
Antecedentes
La revisin de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empricos, sin conocimiento de los dems aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el Caimi ucanchic shimiyuc-panca (Montaluisa, 1982: 141) y en el ucanchic
shimi 1 (Montaluisa, 1989: 159-178), se sealan los caminos del qichwa para su desarrollo lin-
gstico o Ingeniera Lingstica: 1) la reintroduccin (consulta a los ancianos y a los diccio-
narios antiguos); 2) generalizacin; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) prstamos peruano-bolivianos; 6) prstamos del espaol y otras lenguas
(como ltimo recurso).
As, a partir de los aos 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen trminos nuevos:
pachamanta yachacui, geografa; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lpiz, tiza (C..S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (u-
canchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedaggica y didctica 9, 1993: 223-
229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el lxico actvalizado espa-
ol-qvechva (Ileana Almeida, 1992) o el lxico ampliado quichua-espaol, espaol-quichua
(Consuelo Ynez, 2007), que de cierta manera presentaran algunos procedimientos metalin-
gsticos, aunque no siguiendo la composicin qichwa, etc.
218
ANEXO 1
II
Los Neologismos y KAMAK
Este documento previamente se haba trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramrez, Bolvar Yantalema, Polivio Chaln, Mara Cunduri, etc., durante los
aos 2003, 2004 (informacin de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Ama-
zona. De igual manera, aquellos trminos se hallaban registrados en los kukayus pedaggicos
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbos, 2007), por ello se argumentaba que ya
estn publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.
Varios trminos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y mu-
chos, sin previa crtica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible re-
construccin.
i) trminos antiguos
Chusna (<*chusa) acto pequeo.
Chusa, nariz pequeita.
219
ANEXO 1
Ipa, ta.
Sapsi, comn.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antao (oto ?).
220
ANEXO 1
v) Acomodamiento forzoso
Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay).
niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente).
Killimsa rumi, carbn de piedra (<rumi killimsa ?).
i) Qichwa
Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar.
Panay, hermana de hermano.
Ripuy, volver donde antes estuvo.
Tawa, cuatro.
Turay, hermano de hermana.
ii) Aymara
Achachlla (?), culto que rinden los aymaras.
Yatiri, sabio del pueblo colla.
5. Expresiones de la cotidianidad
i) trminos simples
Achiklla, claro, claramente.
Chunkay, juego de azar.
Chushak, vaco.
Kupa, basura, etc.
221
ANEXO 1
7. UN CORPUS INICIAL
222
A
achakmi adj. bello, bonito. amparu, s. ceja.
achalak adj. esplndido. ancha, adv. muy, mucho.
achachlla s. culto que rendan los aymaras ancha alli, exp. muy bueno.
a ciertos accidentes geogrficos. anchiy, v. gemir con suspiro.
achiwa s. sombrilla, paraguas. ankas umia, s. zafiro.
achiy v. echar suertes con saliva en las ankas llimpi, adj. azul claro.
manos (I. A. Ataw). ankaschay, adj. color cardenillo.
achuray, v. dar porciones de carne. ankasyay, adj. azularse, volverse azul, te-
aharway (?), s. langosta. irse de azul.
ahayu, s. alma (I. A. nuna). ankaylli, s. eco.
akaktay, v. enlazar anuka, s. alga. Sin. llayta.
akakuyay, v. proveer (defecar). anunya, s. variedad de oca.
akalaw, interj. Qu pena! Qu lstima! aallaw, interj. Qu hermoso! Qu sa-
akallin, adj. magnfico. broso!.
akana, s. letrina, bacn, corral. Miel de las aallay, interj. excelente.
abejas aallu, s. hormiga pequea, plaga, insecto.
akay, akakipay, s. xido metlico. apachik, s, remitente, transportador.
aki, s. suegra. apachikuk, s. conductor, transportador.
akilla, s. vaso de plata. apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
akituy, v. eructar, descomponer el estmago. apakuk, s. transportador
aknay, v. celebrar. apanakuy, s. interrelacin
akta, s. garrapata. apantin, s. gemelo.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa pro- aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
tectora del ganado salvaje en la mitologa. arinsay, v. alquilar, arrendar.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado. ariruma, s. nardo (planta).
akyaniy, v. animar, alentar. ashuka, s. lobo marino.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado. atapara, s. cucaracha.
allichakuy, v. pulir, afilar algo. atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. orna- cereales.
mento. atinay, v. entender.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, no- atipa, s. victoria.
bleza, distincin. atipak, adj. victorioso, vencedor.
allikillkay, s. ortografa atipay, v. conquistar.
allima, interj. Qu bueno! awankay, s. guila real.
allpa utuy, v. quebrantar terrones. awki mallku, s. buitre.
allpa utuyay, v. desterronarse. ayar, s. quinua silvestre.
amachak, s. protector. ayrampu, s. grana (planta).
amankay, s. sol del ocaso. aysachiy, v. arar alrededor del terreno; re-
amaariy, v. acostumbrar. colectar papas; aporcar con la yunta.
amawtakay, s. sabidura aysariy, v. arrastrarse.
amawtay, s. ciencia ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
amishka, s. hasto, empalagoso. antiguo).
223
CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tata- lugar a otro, repartirse entre s.
rabuelo, -a. chayanta, s. estao.
chakana, s. tres estrellas que llaman las chayashka, s. alimento cocido y sazo-
tres Maras. nado.
chakariy, s. cruzamiento. chaylla an, exp. No hay ms que ese ca-
chakay, v. cruzar un puente. mino, existe solo eso.
chakchu, s. el que tiene facilidad de pala- chaylla, exp. Eso basta.
bra. chaymantapacha, expr. desde entonces,
chakichishka, adj. seco, con el agua ago- desde ese momento.
tada. chaynik, prep. Hacia all.
chakmashka s. tierra virada con el aza- chaynikllamanta, prep. desde all.
dn. chaya, s. jilguero.
chakna s. atadura de pies y manos. chayay, v. concluir.
chaknashka adj. maniatado, amarrado. chaypaktak, exp. por eso.
chakpa, s. nio que nace de pie. chayshi, pron. eso dice que es, as razo-
chaku, adj. cosa diferente, mal pronstico, ve- nando.
getacin cortada para lea, sementera nueva. chichi kuri, adj. oro en polvo.
chakwas, adj. viejas. chik s. odio, aborrecimiento.
chala, s. ltimo hijo; 2. propina para los ayu- chika, det. tamao.
dantes en una cosecha; 3. cpsula vaca de chikanchiy, v. diferenciar.
un proyectil. chikanyachishka, adj. separado, clasifi-
challaku, s. ceremonia de inauguracin de cado, apartado.
una casa; playa (?). chikullu, s. ruiseor.
challana, s. hisopo. chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado.
challpuy, v. sumergir, empapar, baar. chinchi, s. desayuno.
chama pacha (?), s. fase, poca de os- chiniriy v. ortigarse.
curidad anterior a la creacin del mundo. chinishka adj. ortigado.
charkiriy v. marchitarse. chirakru, s. llantn.
chanichiy, v. valorar. chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa.
chantashka pillu, s. guirnaldas. chiyasapa adj. liendroso.
chapipay, v. desoldar, desunir. chiyay v. enliendrar.
chapiy, v. soldar, fundir. chuknisapa adj. lagaoso.
chapu, s. mezcla de harina con azcar, chuknishka adj. con lagaas.
leche y caldo. chukniy v. producir lagaa.
chapuriy, s. combinacin chumal, s. humita.
chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo, chuu, s, pimiento, tubrculo. 2 adj. deshi-
encrespado. dratado.
chaska chuki, s. lanza con bolas usada chupilla, s. vagina, rgano genital feme-
por los caaris. nino.
chatay, v. denunciar, inculpar, delatar. churu kiki, s. pichn de trtola pequea.
chawpi yunka, s. tierra subtropical churuta, s. trtola.
chawpichay, v. medir, estar a la mitad, in- chusa, s. nariz pequea.
tercalar, mediar. chutarik, s. elasticidad.
chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un chuyniy, v. zumbar en el odo.
224
H I
haki, s. loro. ichma, s. color extrado de un vegetal, tierra
hakikaylluski (?), s. primer mes del ao (ver- amarilla, cal de mercurio de color carmes
sin del cronista Cristbal de Molina, cul de ellos?). usado por las mujeres como afeite; azogue;
hallalan kiru, s. muela. enfermedad del trigo.
hallpa, s. insecto pequeo que irrita la piel de ichmay, v. teirse el rostro con achiote.
las personas. illuy, v. cavar, profundizar, ahondar.
hamka, adj. cojo, maz tostado semi crudo. imak, s. dato.
hampa, s. tabla. imilla, s. mujer joven, nia, adolescente,
hamuy, adj. modo. muchacha.
hapinakuy, s. rivalidad, emulacin. 2 v. ri- inka mikuy, s. comida del inca.
valizar, emular. inka muchay, s. visita del inca al templo
hapi uu, s. duende, fantasma de la mi- oratorio.
tologa colla. inka puncha, s. (?) dcimo da de la se-
haplla, adj. iracundo, atrevido, descorts. mana kichwa.
hapta, s. medida, cantidad contenida entre inka umachay, s. proclamacin del inca.
las dos manos juntas. inkil, s. flor; jardn.
hatun kahas, s. montaa grande. inti chillay, s. astro de primera magnitud.
hatun kucha, s. mar. inti llika, s. sistema solar.
hatun urku, s. loma. inti puriy, s. el caminar del sol.
hatun yaku, s. ro. inti wachi, s. insolacin.
hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, en-
inti wauynin, s. eclipse solar.
sanchar, estirar.
inti wata, s. ao solar, milenio, calendario,
hawa pacha, s. espacio exterior al planeta
Tierra. reloj solar.
hawa shimi, s. idioma extranjero. inti yaykuna, s. poniente, occidente,
hawayachiy, v. hacer ascender. oeste.
hawayay, v. subir, ascender. inti yaykuy, v. ponerse el sol.
hawi, s. cntaro de chicha, pomada, aceite. inti watay, v. determinar la posicin solar.
2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio. 2 s. posicin solar.
hawka, s. diversin. ipa, s. ta materna, ta paterna; suegra; cu-
hawkay, adj. cmodo. ada.
hawri, s. cereales tostados y ligeramente ipa (?), s. gara, llovizna.
carbonizados. ipa, caa de Guayaquil.
hayakin, s. gran espritu. ipala, s. ta abuela.
hayma, s. ayuda, servicio, favor. iwila, s. shampoo natural (planta).
haytak, s. arador, el que usa la taklla.
hillaysapa, adj. ferroso.
hiwiy, v. consumir, acabar, mermar.
hukuchiy, v. remojar, humedecer.
hullki, s. renacuajo.
hunichiy, s. comprometer.
hui (?), s. consenso, aprobacin, asentimiento.
huikuy, s. obediencia.
huukuy, s. congregacin.
225
K
kacha, s. mensajero. karaywa, s. lagartija.
kachacha, s. centella. karpana, s. regadora, canal de riego.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje. karpay, v. regar.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse. karwayay, v. marchitarse.
kacharishka, adj. libre. kashil, s. franjas de tierra con diferentes
kachay, s. mensaje. sembros.
kachi illak, adj. sin sal. kasikay, s. paz.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal. kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kachichaska, s. cosa salada. kaskuriy, v. rumiar.
kachichay, v. salar. katana, s. cobertor, cobija.
kachi churana, s. salero. kawata, adj. color turquesa.
kachiyashka, adj. convertido en sal. kawchi rumi, s. pedernal.
kachiyay, v. convertirse en sal. kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kachka, s. piedra de amolar. kayachiy, v. convocar.
kachkay, v. roer un hueso. kaya mincha, adv. algn da, un da de estos.
kahas, s. nudos de una cordillera. kay chika, adj. de este tamao.
kahaskancha, s. cordillera. kaynachiy, v. detener, demorar.
kakcha s. fruta. Sin. wayu. kayra, s. rana.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandbula. kay shuk, adv. lo dems.
kaklla, s. mejilla. kayyuk adj. dueo de algo.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar. kichipra s. prpado. Sin. kichimra.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha. kichipta s. pestaa.
kallma, s. tallo, rama pequea. 2 v. accin kichirpa s. ceja.
y efecto de podar las plantas. killay s. acero.
kallmay, s. ramificacin . 2 v. podar, desgajar. killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar. kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
usada por los miembros de la realeza inca. aproximarse.
kankan, s. viento que levanta polvo. kipcha s. hgado. Sin. kukupi.
kantsa, s. pncreas. kishpina s. refugio.
kapak, s. real. kuk s. el que da.
kapak ayllu, s. familia real. kukan, s. pechuga de ave.
kapak mama, s. matrona. kulli, adj. colorado.
kapak an, s. camino real. kulli sara s. maz colorado.
kapak yawar, s. sangre real. kullka s. depsito.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande kullku adj. jorobado.
o poderosa. kullku adj. tronco, tabla.
kapakkiy, pron. mi supremo seor. kulluk adj. estril.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsti- kultacha s. piquero de patas azules.
cio de invierno. kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto in-
kapak tuta, s. nochebuena. maduro; verde.
kapak wasi, s. casa real, palacio. kunka warku s. collares.
kaparichiy, v. hacer gritar. kunuk yaku s. agua termal.
kapisayu, s. poncho alargado y entero. kuruyashka adj. lleno de gusanos.
226
kuskuy v. matizar. manyalla adv. Cerca, a cierta distancia.
kutana s. molino. maashka s. cosa prestada.
kutimpay v. responder, contestar. markalliy v. abrazar.
kutipa s. segundo aporque de papas, se- masana s. cordel para tender la ropa.
gundo deshierbe del maz. mashikay, s. amistad (I.A.).
kutiy v. volver al mismo lugar. mashipurariy s. relacin mutua.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pe- mayhatun adj. macro.
queo. maymampash expr. a donde quiera.
maynikpi prep. hacia que parte est?.
may mutsuriy s. necesidad extrema.
LL
mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray.
mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido.
mishanakuy s. competencia. 2 v. compe-
tir, apostar.
llukllay s. inundacin, aluvin, avalancha.
mishki shimi adj. lisonjero, zalamero.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
miyuchiy v. contaminar.
lluku s. red pequea para atrapar conejos.
munachay v. amar platnicamente.
llumpak s. pureza, limpieza.
muspariy v. disvariar.
llushpi s. deslizamiento.
mutsurik adj. til.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
mutsuriy s. necesidad.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.
mutsuypa s. utilidad.
M N
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agero.
makimaachiy s. colaboracin mutual.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
makma adj. vividor, irresponsable.
a races verbales).
mallki s. cuerpos momificados de los ante-
nikpika exp. es decir.
pasados.
nina wachi s. chispa de la candela.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar rboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharn de madera.
manarakchu exp. Todava no?.
manatak exp. de ningn modo, en ningn ukapa yuyaymanta exp.de mi conside-
caso, tampoco. racin.
manu s. deuda. utuyachiy v. ablandar.
227
P R
pacha tupuy s. medida de tiempo. rakinakuy s. distribucin.
pachamamapi tiyakkuna s. recursos rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
naturales. un objeto cilndrico.
pallka an s. bifurcacin o divisin de caminos. ransiw llakta s. pas cuyos habitantes son
panay s. prima. de fenotipo anglosajn.
panka allpa s. terreno virgen apto para rantimpa s. ayuda mutua.
sembrar. rantimpay v. intercambiar.
pankalla adj. fcil, liviano, frgil. rasuyay v. congelarse o solidificarse el
pankayay v. accin de nacer o brotar hojas agua.
de una planta. raymi pampa s. plaza pblica donde se re-
parku yaku s. agua de regado. alizan festividades.
patma s. mitad, parte. riksichiy v. mostrar, presentar.
pichkalla adj. solamente cinco. riksinakuy v. conocerse mutuamente.
pi pitak pron. quin es?. rikuchik s. indicador.
pishi pron. quin ser?. Alguien debe ser. rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
pishimuy v. tardar. rikurichiy v.hacer aparecer.
pishkalla s. maz o cereales tostados. rimanakuy v. dialogar, conversar.
pistaku adj, el que mata, asesino. ripuy v. volver donde antes se estuvo.
pitak pron. quin es?. rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
pitiku s. bocado. Sin. pitiwa. 2 v. endurecer, cuajar.
pitita s. departamento, alcoba. runku s. cesto.
pituk s. el que disuelve la harina. rurak s. el que hace, autor.
pituy v. comer la harina de maz tostado y rurana allpa s. terreno productivo.
molido. 2 v. solicitar, procurar. ruranalla adj. fcil de hacer.
pukaray v. fortalecer. rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
puputi s. cordn umbilical. del primer corte de pelo de un nio.
purik s. caminante, viajero.
puskuchiy v. hacer fermentar.
puyu awi s. cataratas o nubes de los ojos.
228
S SH
sakinakuy v. apartarse uno de otro. shinapi conj. entonces, por lo tanto.
sallka s. pramo, sierra. shinapika adv. luego, despus. Sin. kipata.
samana puncha s. da feriado. shutuchiy v. derramar un lquido gota a gota.
samaykuy v. dar el aliento o la respiracin
a alguien en la cara.
sanampa s. signo, seal, indicio. 2 s. seal
de ruta. T
sanka s. gangoso.
sankuyay v. hacerse espeso un lquido. takarpu s. estaca, clavo.
sau allpa s. barro para hacer objetos de takataka s. platero.
loza. tantalla adj. juntos.
saparu s. canasto. tantarinakuy s. asamblea.
sapichakuy v. enraizar. tantariy s. unin, conexin enlace.
sapiy v. enraizar, echar raz. tikpay v. desgranar.
sapsi adj. caracterstico, comn, ordinario. tiksi s. base, fundamento, origen.
sarupayay v. pisar con frecuencia. tiksimanta adv. desde el principio, origi-
sasa adj. difcil, spero. nalmente, radicalmente.
sasa an adj. camino difcil, spero. tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
sasayay v. volverse difcil. tinki adj. par de cosas iguales.
sawintu s. rbol y fruta de guayaba. tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
sawka s. algo que es motivo de burla. aparearse.
sawkapayay v. hacer burla de otra per- tiray v. arrancar una planta.
sona. tispiy v. pellizcar.
saywashka adj. limitado. tuki adj. inquieto.
sikana s. peldao, grada. tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
sikina s. instrumento para rayar. un rey inca).
sipuyariy v. arrugarse. turay s. primo.
sipuyashka adj. arrugado.
sisa chantashka s. ramillete de flores.
U
sisak s. inflorescencia.
sumakchay v. hermosear.
sumaychay v. respetar.
suntu s. montn.
uchillayachiy v. reducir.
suntur wasi s. casa construida a manera
uchpay v. convertirse en ceniza.
de una pirmide.
ukururu s. berro.
suri s. avestruz, and.
umia s. piedra preciosa. Diosa de la anti-
suti adj. visibilidad clara.
gua ciudad de Jocay, hoy Manta en la pro-
vincia de Manab.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisin kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construccin. Sin. wipachi.
229
W
wakamayu s. papagayo americano. nieto, bisnieto. (I. A. churipawan).
wakanki s. talismn, amuleto. willkay v. adorar, venerar.
wakman adv. all. wiariy v. desarrollar, empezar a crecer.
waklli s. crisis. wiaylla adv. siempre, continuamente,
wakta tullu s. costilla. perfectamente, eternamente. 2 adj. normal.
waluk s. tierno. wiay mita adv. tiempo eterno, infinito.
waluk sara s. maz tierno. wiay pacha adv. tiempo de crecimiento.
wallak s. sapo. wiaypak adv. eterno, para siempre.
wallpak s. creador, hacedor, inventor. wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento
wallpay s. creatividad, formacin. 2 v. de construccin. Sin. uypa.
crear, producir, formar, inventar. wishaku s. cucharada.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcacin, barco. Y
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegacin; natacin. yachapayay v. remedar, imitar.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender. yachashka s. costumbre, norma.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vaco, sin huella yaku kucha s. charco.
(usado para cosas). yakuku kuska s. lugar donde el agua es
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor. profunda.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre. yakunayay v. tener sed.
warku s. balanza. yakuyashka adj. lquido.
washa kunka s. nuca. yallikuy v. ocurrir.
washapura exp. en fila, en hilera. yamki (?) adj. noble.
washa rimay s. murmuracin, habladura yamur s. variedad de chicha elaborada con
a las espaldas de alguien. cinco variedades de maz.
washa tullu s. espinazo, espalda; co- yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mu-
lumna vertebral. tuamente.
waspiti s. aguardiente, trago. yanapayay v. solidarizarse.
watantin adv. anualmente, todos los aos. yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
wawakay s. niez, infancia. yawyay v. menoscabar, deteriorar, men-
waylluy v. amar tiernamente. guar, decrecer.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antao. yuyun s. placenta, secundinas.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se est trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algu-
nos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.
230
ANEXO 2
Introduccin
Este es el Documento discutido el da martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI me-
diante la participacin de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuen-
tros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa.
1. Definicin
El infinitivo es una forma nominal de actualidad, llamado tambin presente de infinitivo (que
en el caso del castellano coincide con ar, -er e ir: amar, temer, vivir).
En los procesos de derivacin, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo
que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de
identidad semntica (a veces, tambin formalmente, caso del trmino el ser).
El sustantivo o nombre abstracto seala fenmenos y propiedades como: pensamiento, amis-
tad, muerte, viaje En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wauy, puriy (res-
pectivamente).
2. Criterio histrico-filolgico
En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado se-
mntica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cmo se lo presenta
en los primeros documentos:
i) forma infinitivo y
Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como y:
Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendao, en sus Sermones en la
lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama.
231
ANEXO 2
Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Toms, 1560, cap. Nono).
Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que sealan el infi-
nitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y.
3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicogrfica
a) Siglos xvi-xvii
La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la poca clsica (siglos
xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente
de indicativo, segn la poca y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: acccin y
cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, cosas
que no hablan.
ii) Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii)
Cosa similar se halla en la Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii).
232
ANEXO 2
c) Textos del siglo XX ( fines del siglo xix e inicios del xx)
Los textos relacionados con el qichwa ecuatoriano de fines del siglo XIX e inicios del XX, pre-
sentan varias alternativas, cronolgicamente tenemos:
El futuro de infinitivo, como sustantivo [concreto], sirve para expresar el instrumento con que
se ejecuta la accin del verbo, tambin el lugar donde se la hace (pg. 24):
Pichana, barrer y la escoba.
Tiyana, estar sentando y el asiento.
La palabra que termina en na puede ser nombre como pichana, escoba; puede ser verbo
como pichanallami, es fcil de barrer [adverbio], puede ser participio de futuro: pichanami
cangui, teneis que barrer.
233
ANEXO 2
i) con -na
Los textos de la segunda mitad del siglo XX, sobre el qichwa ecuatoriano presentan la forma
infinitiva con na como la nica (similar a la forma del aymara (-na/-a), a primera vista pa-
recera ser una forma arbitraria y parcializada. Ejemplos de algunos diccionarios que portan
dicha marca son: Louisa Stark (1977), Caimi ucanchic shimiyuc-panca (1982); Ileana Al-
meida (1992); Sisayacuc Shimipanpa (1996); Jos Caiza (2005), etc.
4. Criterio lingstico-filosfico
En la definicin (1) hemos sealado que el infinitivo se relaciona semnticamente con el sus-
tantivo abstracto, y en el caso del qichwa, ambos se identifican formalmente:
kawsay, vivir/vida.
wauy, morir/muerte.
unquy, enfermarse/enfermedad.
kusikuy, alegrarse/alegra, etc.
234
ANEXO 2
La marca del infinitivo de presente -y junto a la raz del verbo kay, ser permite formar nuevos
trminos de contenido abstracto:
Los diccionarios actuales que recogen muestras de distintas variedades del quechua general
de Colombia (Francisco Tandioy, 1997), Per (Cerrn-Palomino, 1994), Bolivia (Jess Lara,
1991), Argentina (Jorge Alderetes, 1995), Ecuador (ALKI, 2007) presentan la forma del infinitivo
con y.
Toda esta realidad y evidencia lingstica ayudara a unificar las formas del lenguaje a nivel es-
crito como herencia de una misma raz histrica y en su conjunto cultural y poltico (ver punto
7).
6. Criterios pedaggicos
Singular plural
Haku hakuchik
Hala halachik
Shay shaychik.
i) nombre concreto
Luis O. Montaluisa Ch. (talleres de Lexicografa Quichua, LAEB/Cuenca, febrero de 1994;
comunicacin personal, diciembre 2007), expresa que esta forma (-na) se la debe utilizar
expresamente para sustantivos concretos:
chiriyachina, refrigeradora.
rasuyachina, congeladora.
pichana, escoba, etc.
235
ANEXO 2
En general, diramos que en el caso del qichwa general, la forma del nombre concreto (-na) y
del nombre abstracto (-y) tienen cada una su forma particular vigente:
concreto abstracto
Kawsana, vivienda kawsay, vivir
Kuchuna, cuchillo kuchuy, cortar
Pichana, escoba pichay, barrer
Wauna, sienes wauy, morir
Puuna, cama puuy, dormir
i) -y
El sustantivo abstracto se realiza con la forma y: wauy, kawsay, unquy. Y es este sustantivo
abstracto el que se relaciona ntimamente con la forma del infinitivo (-y). La evidencia emp-
rica lingstica actual seala que an se halla en determinados contextos (ver 6c):
Ruray tukunki, podrs hacer.
Killkay kallariy, comienza (t) a escribir.
Samay tiyariy, sintate a descansar.
Puuy siririy, acustate a dormir.
Pedro mana apariy tukunchu, Pedro no puede cargar.
Por lo tanto, de todos estos datos, se puede postular que cotejando varias evidencias tanto
histricas como transdialectales se registra an para el infinitivo ecuatoriano la marca y:
pichay, barrer; puriy, caminar; tushuy, bailar
Un falso argumento que se mantiene es el que se lo confunde con la forma imperativa; pero
se debe recordar siempre e interpretar los significados en contexto; y, adems que, en el
diccionario se registran como entradas las formas lexicales no formas gramaticales relacio-
nadas con conjugaciones, tipos de oraciones, nmero, gnero, tiempo, etc (se deber tratar
aparte el caso de los verbos irregulares).
ii) -na
Sobre todo los verbos regulares se presentaran bajo la forma de na, pero esta forma se
relaciona inmediatamente con el sustantivo concreto que seala un objeto o lugar: tushuna,
kawsana, pichana.
236
ANEXO 2
Esta es la forma que se presenta en los topnimos de reas qichwas (a nivel general) como
muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wauna, etc.
Singular plural
Haku haku-chik
Hala hala-chik
Shay shay-chik.
7. Criterios Polticos
Desde la etapa poltica denominada Vuelta a la Democracia, a inicios de los 80s, la Sociedad
Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulacin
de todo tipo de productos: polticos, econmicos, culturales, lingsticos, educativos, monetarios,
militares, etc. Muestra de ello tenemos: Pases del Pacto Andino, Convenio Andrs Bello, Las
rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc.
En este contexto socio-poltico, los Movimientos Indgenas tambin han presentado sus inicia-
tivas de integracin regional mediante diversas actividades: culturales, histricas, lingsticas,
polticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantas de los dirigentes, en-
cuentros de jvenes lderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formacin
Poltica de Mujeres Dolores Cacuango).
Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesin de reeleccin del presidente del
Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Mo-
rales, en la Casa de la Cultura, pronunci que el qichwa shimi deber ser idioma oficial de los
pases andinos.
Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Edu-
cacin de Bolivia, en una reunin a nivel de Amrica del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en
el Hotel Quito, sealaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales
ecuatorianos se podran aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.
237
ANEXO 3
A continuacin presentamos datos registrados tanto en los primeros siglos de la Colonia como
durante los siglos XIX-XX-XXI.
Cuadro 1 b:
MESES Blas Valera, 1560 Gonzles Holgun, 1609 Torres Rubio, 1616 (<1601)
Enero Colla pucoy Kolla ppocoy X
Febrero Hatun pucoy X X
Marzo Paucar huaray X Pacar huaruy
Abril Ayrihua Ayrihua quilla ayrihua
Aymuray Hatun cuzqui
Mayo aymuray
Hatun cusqui Aymoray q.
Junio Ynti raymi Ynti raymi Ynti raymi
Julio Anta Situa Antta cittua Anta acitua
Agosto Capac situa Kapak cithua X
Septiembre Uma raymi Uma raymi Uma raymi
Octubre Ayar maca Ayar maca Ayar maca
Kapak raymi
Noviembre Capac raymi X
Aya marca
Diciembre Capac raymi raymi Capac raymi
238
CUADRO 1a: PACHA KIPU (Crnicas de los siglos XVI-XVII)
239
raymi
ANEXO 3
En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para
este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 2007-
2008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel
Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los indios de los alrededores
de Quito. La segunda, es de Berros (Bolivia, 1904); luego, las dems son intentos de adap-
tacin a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy
Vargas (2005) es un localismo puro. Despus de revisar las distintas propuestas acerca del ca-
lendario, das de la semana, el trmino semana, tanto el equipo de la elaboracin de las car-
tillas de alfabetizacin, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias
provincias, el personal de la Subsecretara y con la participacin del mismo Subsecretario han
considerado, despus de varios talleres de discusin, presentar una propuesta atendiendo a
diversos criterios, como los siguientes:
Revisin histrica de los documentos antiguos (crnicas y diccionarios);
principios lingstico-filosficos;
principios de formacin de palabras;
realidad astronmica desde los Andes;
realidad poltica, cultural, econmica, simblica y educativa del pueblo kichwa, en los ltimos
tiempos.
Para proponer los nombres de los meses del ao se han revisado por un lado, las crnicas
(Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Annimo, 1570; Diego Fer-
nndez, 1571:129; Cristbal de Molina, el cuzqueo, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585:
16-24; Pedro Gutirrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamn Poma], 1615, I:
210-234; Bernab Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas
Valera, 1560; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos
procedentes de estas fuentes en relacin con el nombre de un determinado mes coinciden en
un 80%.
Ante esta realidad se han tomado en consideracin varios criterios: nombres que de cierta ma-
nera coincidan entre s a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del
siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histrico hayan sido retomados en
la actualidad para sealar un ciclo de fiestas. Ciertos fenmenos atmosfricos y climticos que
se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simblico ancestral, trminos
que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.
240
CUADRO 2: Pachakipu (siglos XIX-XX-XXI)
241
ANEXO 3
a) Antecedentes
De estas nueve primeras formas de presentar los das de la semana, la primera, de Berros
(1904) seala una adaptacin semntica y formal de las concepciones mitolgicas latinas re-
lacionadas con hroes y dioses, de su panten religioso; y simplemente se las ha traducido al
kichwa shimi boliviano de la poca. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafa actual.
Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la intercultura-
lidad y del encuentro con la historia y races ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones
de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB
para su socializacin mediante la elaboracin de calendarios o textos escolares, legitimando
as su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradicin histrica documental. Cada uno
de estos trminos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclrico
y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la
concepcin del tiempo. Acerca de otros trminos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo
se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales.
Desde lo histrico documental, los cronistas coinciden en sealar que el tiempo, en el mundo
inka no se divida en semanas ni los das tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143).
Sin embargo, Diego Gonzlez Holgun (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto
de partida: hawkay punchaw, domingos y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para
asignar al da domingo como hawkay puncha.
Para el mircoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco das, cuya mitad es
este da y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el
haway haway como signo de alegra y por vencer la mitad de la tarea agrcola, as, quedara
la forma haway.
(Para el jueves) La misma lgica en la nominacin de la mano para el dedo medio (chawpi ru-
kana) nos ha guiado en la nominacin del da jueves como patma (mitad) tomando en cuenta
que se halla en la mitad de los siete das: patma, chawpi, chikta son trminos aplicados para
tiempo y espacio.
243
ANEXO 3
jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalizacin sobre actividades
tanto agrcolas como guerreras en el incario eran: haylli y haycha y se ha tomado el se-
gundo para el quinto da, pues el primero se ha tomado como himno cvico.
Para el sexto da, sbado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo
cualquier condicin social, se regresa al hogar o a la tierra materna y all se da el encuentro fa-
miliar, comunitario y social; y los trminos de encuentro son: tinku, tinki; por el contenido
simblico se ha adoptado el segundo trmino.
Se ha considerado los trminos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan tambin
para el tiempo y espacio (Gonzlez Holgun, 1608: I - II).
Por un lado, los documentos antiguos sealan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde
una sukanka a otra (segn numeracin kichwa); este espacio se denominaba killa (no kimsa
chunka). As, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chikta-
yuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el ao: chawpi wata. Sillku, la mitad del medio,
que es cuarta parte.
Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histrica como actualmente el
mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y
que ste en la actualidad para su contabilizacin del tiempo se divide en semanas y que sta
es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como ste trmino se refiere al mes,
hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este ltimo trmino presente en la forma de deno-
minacin de los meses en las crnicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para
esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos trminos: sillkukis = semana.
Gonzlez Holgun (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es
lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernab Cobo (1653: 143)
seala que en casi todo el reino del Per, las papas se cuecen en una hora poco ms o menos;
y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duracin de las
cosas que se hacen en este tiempo.
DINEIB
DINEIB DINEIB *Talleres,
Almeida MACAC ALKI
tr. Caiza Conejo discusiones:
1992 2007 Dip. Suc.
2005 2005 2007-2008
2007
244
CUADRO 3: Das de la semana (Siglos XX-XXI)
PLANETAS I II III IV V VI
J. Annimo DINEIB/ I.E.Q DINEIB/ ALKI/ Dipeib-Suc. *Talleres
1570: 153-154 Conejo Potos C. Caiza 2007 Discusiones
2004: 11 2004: ll. 5 2005 2007-2008
Mercurio Catuilla Katuylla Wapsipachanak Chaska Katuylla Rimsi
Venus Chasca Chaska Chaska Chaska Chaska Chaska
Tierra (pachamama) Allpamama Tiqsimuyu Allpamama Allpamama Tiksimuyu
Chaska
Marte Aucayoc Awkayuk Mullu Awkarik Awkarik Mullu
Jpiter Pirua Jpiter Watalliska Pirwa Pirwa Akapana
Saturno Haucha Hawcha Rinrintin X Awcha; hawcha Chimpu
Urano X Urano Shiwiyuk X X Tinkullpa
Neptuno X Neptuno Turumanya X X Turumanya
Plutn X Plutn Chiriyachina X X Riti
Planeta X Allpa rumpapacha Ruyru Allpapacha Chaska Rumpu (<*rumpu)
Rumpapacha
ANEXO 3
245
Sistema solar X Inti awariy Inti ayllu Inti llika Inti llika Intipa ayllu
ANEXO 3
Ejemplos:
Macac (tomo I), seala que el trmino sukailla se halla conformado de tres vocablos: sukta + chunka +
sailla. Sin embargo, no se explica ni el significado histrico ni la procedencia documental de saylla.
Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histrico
y cientfico; y otro, actual.
Para expresar formas de tiempo, se seal el que hace relacin al tiempo en que se demoran
en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos trminos ms: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gon-
zlez Holgun, 1608). De los dos ltimos trminos, segn se puede inferir de los ejemplos que
presentan los autores, que el ltimo sealara tiempo instantneo y el primero, menos instan-
tneo.
El dato actual hace relacin al trmino papa yanu, papas cocidas con cscaras (que segn la
tradicin, un tipo de papa, al cocinarse con lea, llevara una hora aproximadamente). Esta
forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurri-
mos a otros datos histricos y actuales.
Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Per
y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuu, a esto sumamos la importancia
del laboratorio inka denominado Moray: laboratorio experimental agrcola inka, que se halla
en Maras-Cuzco (Instituto Pedaggico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). ste es considerado
por los cientficos como espacio de control del tiempo y aclimatacin de las plantas y que en su
interior llevaba un inti watana en miniatura. As presentamos esta forma: muray, hora.
V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4
a) antecedentes
La gran familia solar o el sistema solar tambin ha sido objeto de diversas asignaciones a sus
componentes, desde el siglo XVI. Pero el anlisis semntico-filosfico de dichos trminos de-
muestra ser una transposicin de contenidos mitolgicos latinos hacia el qichwa ssimi en el
siglo XVI.
246
ANEXO 3
b) talleres y discusiones
En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los trminos relacionados con el sistema
solar, existentes en documentos antiguos crnicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la ma-
nera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan:
Inti sol
Killa luna
Chaska Venus
Tiqsi muyu el mundo o tierra en su totalidad
Sasaka cometa
Las constelaciones, desde la percepcin, segn la forma relacionada con algo existente en la
tierra adquieren un nombre determinado, por analoga:
Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relacin a algo despeinado (chaska
uma, tampa uma).
Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ah se nominaliza como killa para luna.
In-ti sol/calor.
In-ka hijo del sol.
In-lli caliente (datos actuales).
In-ta lea con fuego, tizn (datos actuales).
Tiqsi muyu lugar de las semillas bsicas para la vida.
INTI, sol
247
ANEXO 3
2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente as en el dibujo de Blas Valera /Guamn
Poma).
3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la tierra total (Gonzlez
Holgun, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental.
4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y sta como elemento religioso
de ofrendas importante de la cultura kichwa.
5. Akapana (Jpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los
huracanes se desplazan en esa misma direccin.
6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relacin con sus cien
mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros
(intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun).
7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro.
8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra
en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos
ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris.
9. Riti (Plutn), por su estructura de roca y hielo y su atmsfera que cae en forma de granizo.
Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, de-
nominada Quyllur Riti que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureo significa granizo.
Como denominacin genrica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales
para EBI, como:
Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007).
Todas como traducciones literales de manera aproximada.
Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razo-
nes histricas, culturales y simblicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI
como en la actual, en determinadas zonas kichwas:
Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial.
Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua.
Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro
lado, el trmino ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respec-
tivas que forman un arma para la cacera; y adems, en la divulgacin cientfica tambin se
maneja la expresin la familia solar.
Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu
(Marte), Akapana (Jpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti
(Plutn)
248
ANEXO 4
PUNCHANTA RIMAYKUNA
*Inti, kanpa kawsaypi achikyachun, que el sol ilumine en tu vida (saludo antiguo).
249
ANEXO 4
Tiempo:
Respuesta:
250
ANEXO 5
En este anexo, de forma ilustrativa, slo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han
ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisin del diccionario.
Caudal lexical
1. Kichwa-Castellano 2. Castellano-Kichwa
A: 152 A: 354
Ch: 189 B: 88
H: 93 C: 334
I: 61 CH: 28
K: 254 D: 205
L: 32 E: 224
Ll: 60 F: 69
M: 160 G: 68
N: 15 H: 98
: 28 I: 68
P: 183 J: 25
R: 51 L: 86
S: 91 Ll: 11
Sh: 75 M: 180
T: 152 N: 61
*Ts: 27 O: 54
U: 67 P: 249
W: 136 Q: 22
Y: 63 R: 139
*Z: 11 S: 186
*Zh: 9 T: 141
U: 16
V: 79
Y: 6
Z: 9
251
ANEXO 6
252
ANEXO 6
253
ANEXO 6
254
ANEXO 6
255
ANEXO 6
256
ANEXO 6
257
VII. Bibliografa
I. Fuentes Clsicas
(Siglos XVI-XVII)
1. Diccionarios
Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Per, 2006.
Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616],
Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador.
Gonzlez Holgun, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporacin Editora Nacional,
1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Per, llamada quichua.
Edicin facsimilar por Ediciones de Cultura Hispnica, 1994, Madrid.
Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos ms ordinarios
[segundo vocabulario: castellano-ndico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al tro-
cado del pasado [ndico-castellano]. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito.
Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Annimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los
indios del Per, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima.
2. Gramticas
Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara [], 1612. PROEIB ANDES, Edicin de formato fascimiliario,
Cochabamba-Bolivia, 2002.
Gonzlez Holgun, Diego de [1607], Gramtica y arte nueva de la lengua general de todo el Per, llamada
lengua quechua o lengua del inca. Nueva edicin revista y corregida, 1842, s/loc.
Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito.
Santo Toms, Domingo de [1560], Gramtica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del
Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1995, Cuzco-Per.
Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ,
1991. Quito-Ecuador.
3. Crnicas
Acosta, Jos de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crnicas de Amrica 43, Madrid, 2002.
Albornoz, Cristbal de [1530-1603], Instruccin [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crnicas de
Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.
Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V [],
1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954.
Annimo, La Conquista del Per, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la
Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
258
Annimo, Relacin de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pir, pgs. 151-189. Biblioteca de Au-
tores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Annimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edicin crtica de Isacio Prez Fernndez, O.P.
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco, 1995.
Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpacin de la idolatra en el Per. Centro de Estudios Regionales
Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco-Per, 1999.
La extirpacin de la Idolatra del Pir, pgs. 191-277. Biblioteca de Autores Espaoles
[], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Atienza, Lope de, Compendio Historial del Estado de los Indios del Per []. En: J. Jijn y Caamao, La
religin del Imperio de los incas. Apndices-Vol. I, Escuela Tipogrfica Salesiana, Quito, 1931.
vila, Francisco de [1573-1647], Ritos y Tradiciones de Huarochiri, Edt. Instituto de Estudios Peruanos-
Instituto Francs de Estudios Andinos, Per, 1987.
Benzoni, Girolamo [1547-1550], La historia del Mondo Nvovo. Edic. Museo Antropolgico del Banco Central
del Ecuador, Guayaquil, 2000.
Betanzos, Juan Diez de [ -1576], Suma y Narracin de los incas, Ediciones Atlas, Madrid, 1987.
Borregan, Alonso, Crnica de la Conquista del Per. Escuela de Estudios Hispanoamericanos, Sevilla,
1948.
Cabello Balboa, Miguel, Miscelnea Antrtica. Una historia del Per. Universidad Mayor San Marcos, Lima,
1951; pgs.: 201-561.
Calancha, Antonio de la, fray [1638], Crnica Moralizada del Orden de San Agustn en el Per, pgs. 15-
140. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brou-
wer, Pars, 1938.
Cieza de Len, Pedro [1520/1535-1554]. La Crnica del Per, Col. Crnicas de Amrica 5, Madrid, 2000.
El Seoro de los Incas, Coleccin Crnicas de Amrica 6, Madrid, 2000.
Descubrimiento y conquista del Per, Col. Crnicas de Amrica 18, Madrid, 2001.
Cobo, Bernab [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964.
Crdoba y Salinas, Diego de fray, Crnica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Bi-
blioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Estete, Miguel de, Noticia del Per, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas,
1976.
-, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1991.
-, Comentarios Reales (seleccin). 3ra edicin, Ediciones Ctedra, Madrid, 2001.
Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Cornica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo
XXI Editores, Mxico, 1988.
Gutirrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Per, Tomo Tercero, Librera General de
259
Victoriano Surez, Madrid, 1905
Herrera, Antonio de, Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar
Ocano, Tomo I, Madrid, 1934.
Jerez, Francisco de, Verdadera Relacin de la Conquista del Per [], 1534. pgs: 15-115. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
La Gasca, Pedro de, Descripcin del Per, pgs. 140-148. En: J. jijn y Caamao, Boletn de Revista Ecua-
toriana XXIX. B.S.E.E. H. Tomo III, Nro. 7-9. BCE, Quito, 1919.
Las Casas, Bartolom de, De las antiguas gentes del Per. Tipografa de Manuel G. Hernndez, s/l, 1892.
Lizrraga, Reginaldo de [1545-1615], Descripcin del Per, Tucumn, Ro de la Plata y Chile, Coleccin
Crnicas de Amrica 44, Madrid, 2002.
Lpez de Gmara, Francisco, Historia General de las Indias, Primera Parte 12. Ediciones Orbis, S.A., Bar-
celona, 1985.
, Descubrimiento del Per, Pgs. 224-279. En: Historia de las Indias. Biblioteca de Autores Es-
paoles [], Tomo I, Imprenta Estereotipia, Madrid, 1877.
Melndez, Juan fray, Tesoros Antrticos, pgs. 192-236. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura
Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Molina, Cristbal de (el cusqueo) [1529-1585], Relacin de las Fbulas y ritos de los incas. Coleccin Cr-
nicas de Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989.
Molina, Cristbal de (el almagrista), Relacin de muchas cosas acaecidas en el Per, pgs. 57-95. Biblioteca
de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968
Montesinos, Fernando [1644], Memorias Antiguas Historiales y Polticas del Per, Cusco, 1957.
Mura, Martn de, fray (1577-1616), Historia General del Per, Coleccin Crnicas de Amrica 20, Madrid,
2001 (la de la Biblioteca Aurelio Espinosa Plit tiene grficos).
Oliva, Anello [1562-1631], Historia del Reino y Provincias del Per, de sus incas reyes [], 1598. Libro Pri-
mero, Imprenta y Librera de S. Pedro, Lima, 1895.
-, Historia et Rudimenta linguae Piruanorum (1600-1730). Universidad de Bologna. Italia, 2007.
Ondegardo, Polo de [1545-1574], El mundo de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 58, Historia 16,
Madrid, 1990.
- Informaciones acerca de la religin y gobierno de los incas
- De los adoratorios y guacas (sistema de los seques o de los cuatro caminos imperiales
del Cuzco), pgs. 169-185. En Bernab Cobo, Volumen II, Obras, Historia del Nuevo Mundo, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1964.
Pallas, Gernimo, sj., Misin a las Indias con advertencias para los religiosos de Europa, que la hubieren
de emprender, como primero se ver en la historia de un viaje y despus en discurso (1620). Transcripcin
y presentacin: Paulina Numhauser. Alcal de Henares-Espaa, 2007.
Pizarro, Hernando, A los magnficos [], 1533. pgs: 253-264. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
260
Pizarro, Pedro, Relacin del Descubrimiento y Conquista del Per, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Relaciones Geogrficas de Indias-Per, por don Marcos Jimnez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1965
Sancho de la Hoz, Pedro, Relacin [], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Ho-
racio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relacin de Antigedades deste reyno del Piru. Es-
tudio etnohistrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos Bar-
tolom de las Casas, CBC, Cusco, 1993.
Santilln, Hernando de [1550-1575], Relacin del origen, descendencia, poltica y gobierno de los incas,
pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.
Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988
(tambin de relaciones de Francisco Toledo).
Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relacin de la Conquista del Per y hechos del Inca Manco
II. Coleccin de libros y documentos referentes a la Historia del Per, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmart, Lima,
1916.
Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo [], su vida y su obra. Roberto Levillier, Edi-
ciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935.
Torres, Bernardo de, fray, Crnica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca
de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938.
Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcal de Henares (1618). Universidad
de Bologna. Italia, 2007.
Zrate Agustn de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Per, Fondo Editorial de la
Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1995.
ALKI-Academia de la lengua Kichwa/Chango Bernardo, Algunos tpicos sobre la lengua kichwa en Amrica.
Ambato, 2007 (13 pgs.).
Almeida, Ileana, Lxico actvalizado espaol qvechva. Edt. Abya Yala, Cayambe-Ecuador, 1992.
- Por la oficializacin de la lengua quichua en el Ecuador, pgs. 21-39. En: Pueblos Indgenas y
Educacin, 5:18, Quito, 1991.
Andrade Paladines, Carlos, Kwatupama zpara. Palabra zpara [y quichua]. ANAZPPA, Pastaza-Ecuador,
2001.
261
Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo,
2005.
BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Espaola VOX, Imp. Emeg, S.A., Barce-
lona-Espaa, 1987.
Caiza C., Jos, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeo diccionario Bilinge, Inkanupak killka, Escritura de los
incas. Impresin digital Desing. Quito, 2005.
Cerrn-Palomino, Rodolfo, Lingstica Aimara, Centro Bartolom de las Casas, Lima, 2000.
Quechumara: estructuras paralelas de las lenguas quechua y aimara. CIPCA, La Paz-Bolivia,
1994.
Quechua Sureo: diccionario Unificado. Biblioteca Bsica Peruana V, Lima, 1994.
- Apuntes sobre lexicografa qichwa. Seminario-taller. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca,
1994.
- Prstamos, elaboracin lxica y defensa idiomtica. Pgs. 361-392. En: Allpanchis 35-36, vol. 2.
Per, 1990.
Lingstica Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolom de las Casas,
Cuzco, 1987.
Conejo A., Alberto, Espacios Hegemnicos de la lengua kichwa en el campo de la educacin, la poltica y
en la produccin escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin
Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- KURI SHIMI. Kichwa funcional activo [], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005.
Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207-
213. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Edi-
ciones Abya Yala, Quito, 2005.
Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el caari. 2da edicin, Universidad de Cuenca, Cuenca,
[1923] 1981.
Corominas, Joan y Jos A. Pascual, Diccionario Crtico Etimolgico Castellano e Hispnico. Edt. Gredos,
Madrid, 1980.
Cotacachi, Mara Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: ucanchic Quichua Rimai Yachai.
LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
Cotacachi, Mercedes y Mara Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye
vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987.
Covarrubias Orozco, Sebastin de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Espaola (1539-1613). Editorial
Castalia, Madrid, 1995.
DINEIB, Legalizacin de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9.
Modelo de Educacin Intercultural Bilinge. MEC, Quito, 1993 (oficializado en Riobamba/Instituto
Pedaggico Jaime Rolds Aguilera).
262
DIPEIB-Sucumbos/ALKI, Diccionario Kichwa-Espaol, Espaol-Kichwa. Imprefepp, Quito, 2007.
EIBAMAZ, Diccionario kichwa-castellano- awpa Yacha Shimikuna [del Oriente Ecuatoriano], Quito, 2005.
Garcs, Fernando, Cuatro Textos Coloniales de la Provincia de Quito (se incluye lxico de los textos trata-
dos), 1999.
- El Sistema de Escritura Unificado del Quichua Ecuatoriano, pgs. 83-102. En: Revista Educacin
Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997.
Kowii, Ariruma (comp.), Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina. Ediciones
Abya Yala, Quito, 2005.
- Diccionario de nombres quichuas, Kichwa shutikunamanta shimiyuk panka. Corporacin Editora
Nacional, Quito, 1998.
Maldonado C., Jos, Diccionario quichua-castellano, castellano-quichua, pgs. 357-397. En: Quichuata ya-
chacuncapac, Caarmanta rimai. Ediciones Abya-Yala, Quito, 1995.
Mendoza O. Miguel Alejandro, Ensayo Fonolgico del quichua ecuatoriano [sierra sur] (en francs), Tesis
Doctoral, Universidad de Toulouse, Francia, 1970.
Montaluisa Chasiquiza, Luis, uqanchiq Yachai Taptana, 5 ed. PUSEIB, Quito, 2006.
- Potencialidades de las lenguas indgenas del Ecuador, pgs. 50-57. En: Revista Educacin Inter-
cultural Bilinge, ao 3, nro. 5, UPS-PAC, Quito, 2000.
- Apuntes sobre lexicografa kichwa. Seminario. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
- ucanchic shimi 1. El runashimi del Ecuador a fines del siglo XX: contribuciones para su estudio.
Convenio MEC-CONAIE, Quito, 1990.
- Caimi ucanchic shimiyuc-panca. MEC- PUCE ILL - CIEI, Quito, 1982.
- Historia de la Escritura del Quichua [ecuatoriano], pgs. 121-145. En: Revista de la Universidad
Catlica, 8: 28, Quito, 1980.
Montalvo M., Julio A. ing, Gramtica Elemental y Diccionario del idioma kichua []. Etd. Vida Catlica,
Quito-Ecuador, 1971.
Moreno Mora, Manuel, Diccionario etimolgico y comparado del kichua del Ecuador, Casa de la Cultura
Ecuatoriana, Ncleo del Azuay, Cuenca, 1956.
Moya T., Ruth y Mercedes Cotacachi, Pedagoga y Normatizacin del quichua ecuatoriano, pgs. 101-202.
En: Pueblos Indgenas y Educacin, 4:14, Quito, 1990.
Moya Ruth, El Quichua en el espaol de Quito, pgs. 119-334. Col. Pendoneros, 40. IOA. Otavalo, 1981.
Mujica, Camilo (misionero capuchino), Aprenda el quichua: gramtica y vocabularios, Quito- CICAME/
Napo, 1967.
Naula Guacho, Jos y Donald Burns, Bosquejo gramatical del quichua de Chimborazo (incluye parte lexical),
263
ILV, Quito, 1975.
Orr, Carolyn, Fonologa del quichua del Ecuador (del Oriente), pgs. 68-86. En: Estudios fonolgicos de len-
guas vernculas del Ecuador. MEC-ILV, Quito, 1975.
Orr, Carolyn y Betsy Wrisley comp., Vocabulario quichua del Oriente, ILV/MEC, Quito, [1965], 1981.
Ortiz, Bernarda, Apuntes de gramtica quichua (incluye glosarios), CEE, Latacunga, Quito, 1974.
Potos, Fabin, Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del
Inca. Sistematizacin de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII. Es parte de la Tesis de Maestra
en Filosofa-PUCE/Quito: Lengua, Pensamiento y Mundo Histrico de los qichwas de los siglos XVI-XVII,
a travs del estudio de los primeros diccionarios. (ao sabtico, Universidad Central del Ecuador), Quito,
2007-208.
- Conciencia Histrica Qichwa: lengua y cultura a travs del estudio de sus fuentes. Documento
preparado para el taller en el INPAC-MEC. Quito, diciembre 2007.
- Panorama lexicogrfico del qichwa ecuatoriano entre 1950 y 2004: balances y propuestas, pgs.
123-135. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.).
Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
- Quri Qinti, mushukyachiska shimiyukpanka, Instituto de Estudios Qichwas, Quito, 2004.
Potos, Fabin, Fernando Garcs, Ileana Almeida y otros, Lxico multilinge (CDr) de reas de biodiversi-
dad, agronoma y sanidad. (quechua, aymara, guaran, portugus, espaol) Unin Latina-UNESCO, 1999.
Potos, Fabin, Alberto Conejo y Luis de la Torre [y otros], Yachakukkunapak Kimsaniki shimiyuk panka,
MEC-CONAIE-GTZ, 1998.
Potos C., Fabin, Breve estudio dialectolgico del quichua del oriente ecuatoriano: fenmenos espordicos
de la lengua, pgs. 67-81. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito,
1997.
Rosat Pontacti, Alberto, ofm., Diccionario Enciclopdico Quechua-Castellano del Mundo Andino. Editorial
Verbo Divino, Cochabamba-Bolivia, 2004.
Stark R., Louisa y Pieter C. Muysken, Diccionario espaol-quichu; quichua espaol, Banco Central del
Ecuador, Guayaquil, 1977.
Torres Fernndez de Crdova, Glauco, Diccionario kichua castellano / Yurak shimi-runa shimi, Cuenca,
1982.
- Lexicn etnolgico del Quichua Andino. Tomos I, II, III. Imprenta Rocafuerte, Tumipampa, Cuenca-
Ecuador, 2002.
Valiente Catter, Teresa (comp.), Ddctica del quichua como lengua materna (incluye glosario, pgs. 223-
229). Serie pedagoga y didctica 9. P.EBI, Ediciones Abya Yala, Quito, 1993.
Ynez Cosso, Consuelo, Lxico Ampliado Quichua-Espaol (II), Espaol-Quichua (I), Corporacin Edu-
cativa Macac, Quito, 2007.
264
ndice
Presentacin............................................................................................................................................ 5
Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa............................................................................................... 7
.
I. Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa
I. Monemtica nominal
1.1. Flexin............................................................................................................................................ 24
1.2. Derivacin nominal......................................................................................................................... 25
1.3. Categoras
1.3.1. Pronombres............................................................................................................................. 26
1.3.2. Determinantes......................................................................................................................... 27
1.3.3. Adjetivo.................................................................................................................................... 28
1.3.4. Adverbio................................................................................................................................... 28
1.3.5. Gnero..................................................................................................................................... 28
265
Tercera Parte: Sintagmtica
Abreviaturas
1. Topnimos.......................................................................................................................................... 38
2. Gramaticales...................................................................................................................................... 38
3. Siglas.................................................................................................................................................. 39
4. Simbologa lingstica........................................................................................................................ 40
Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41
Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163
ANEXO 1
Trminos del qichwa general.................................................................................................................. 217
Introduccin y estudio............................................................................................................................ 217
Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222
ANEXO 2
Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo -y en el qichwa del Ecuador....................................... 231
ANEXO 3
Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................ 238
ANEXO 4
Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249
ANEXO 5
Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa).......................................................................... 251
ANEXO 6
Lminas ilustrativas................................................................................................................................ 252
Bibliografa............................................................................................................................................ 258
ndice.................................................................................................................................................... 265
266
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
1
3 32
7 Carchi
Esmeraldas
30 2
Imbabura
36 8 6
20
33 Pichincha 9
Galpagos 35
21
Sto. Sucumbos
Manab 4 Domingo 36
10 Napo
28
36 22
Cotopaxi
11 Orellana
12
14
13
Los Ros Tungurahua
16 23
Pastaza
5 Bolvar Chimborazo
15
Guayas 29
25
Santa Elena 17
31 24
27
18
Caar
26
Morona Santiago
34
Azuay
19
El Oro
Zamora
Chinchipe
Loja
36
COSTA:
15 Kichwa de Tungurahua 30 Costa Norte 36 La Poblacin Mestiza
1 Aw se encuentra
16 Waranka 31 Coste Centro-Sur
2 Chachi disctribuida en todo
17 Puruw 32 Valle del Chota el pas.
3 pera
18 Kaari 33 Pichincha
4 Tschila
19 Saraguro 34 Sierra Centro-Sur
5 Manta Huancavilca
AMAZONA: 35 Amazona Norte
SIERRA: 20 Cofn
6 Karanki 21 Sekoya
7 Natabuela 22 Siona
8 Otavalo 23 Waodani
9 Kayambi 24 Shiwiar
10 KituKara 25 Sapara
11 Panzaleo 26 Achuar
12 Chibuelo 27 Shuar
13 Salasaka 28 Kichwa Amaznico
14 Kisapincha 29 Andwa