3.

Predavanje
Orijentacija dui u prostoru i u Projekcionoj ravni . Azimut i direkcioni
ugao. Orijentisani pravac

3.1 Azimut
Orijentacija dui na Zemljinoj povrini izvodi se pomou azimuta. Azimut je ugao
koji zaklapaju ravan meridijana i kosi presjek Zemljine lopte sa tjemenom u
presjeku te dvije ravni Sl.1

ka
idijana
je
es
pr
g

ravan mer
so
ko
n
va
ra

rav
an
e kva
t ora

Slika 1
Azimut na lopti mjeri se posebnim postupcima pozicione astronomije ili
izraunava iz geografskih koordinata po vrlo komplikovanim formulama sverne
trigonometerije, koje nijesu u nastavnom planu ovog kursa, pa se nee dalje
elaborirati.
Meutim, Azimut se na Zemljinoj povri moe mjeriti kao ugao u horizontalnoj
ravni koji zaklapaju tangenta na meridijan povuena u tjemenu ugla sa
tangentom na kosi presjek takoe povuenom iz tjemena ugla Sl.2
 D D D

C C C

C
C

meridijan tacke
e
ck
ta
jek
es
pr
si
ko

ekv
ato
r

Slika 2
Instrument sa kojim se mjeri Azimut u horizontalnoj ravni zove se Kompas Sl.3,
koji su Kinezi koristili prije vie od 1000 godina.
 Slika 3

Danas se kompasi rijetko koriste jer je GPS razvijen do mjere vrlo tane
orijentacije sa GPS ureajima. Kompasi se jo koriste kod upravljanja avionima,
ili kod nekih geolokih radova. Ova vrsta kompasa pored magnetene igle i grube
podjele kruga imaju mnogo precizniju podjelu, sa podjelom do na 5 stepeni i
tanije. Na Sl. 4 se vidi jedan pilotski kompas.

Slika 4
 3.2. Direkcioni ugao

Pojam orijentacije dui u Projekcionoj ravni i u prostoru, vezan je prije svega za

orijentaciju prostorne ravni koja se izvodi pomou orijentisanog koordinatnog
sistema koji je pridruen toj ravni.
Orijentacija dui u Projekcionim ravnima 6 i 7 regulisana je dravnim pravouglim
koordinatnim sistemom i uglom koji zaklapa prava paralelna sa X osom
povuena u poetnoj taki dui sai pravcem na krajnju taku te dui, koji se zove
Direkcioni ugao.

X
X B( Y=6 503 100,35 m
)
Y=1 050.10m X=4 797 103.35m
translirana za 500 000m

Y=6 503 100,35 m

projekcija meridijana

X=822.33m

B
A
B
d A
X=4 797 103.35m

Y=6 502050.25m

A( Y=6 502050.25m
X=4 796 280.52m )
X=4 796 280.52m

O (0,0)
ekvator
Y
Slika 5

Direkcioni ugao se oznaava grkim slovom n koji u indesku ima oznaku take
tjemena a u eksponentu oznaku druge take dui na koju se odnosi. Tako se
direkcioni ugao sa slike nAB ita kao ni A na B i znai da je tejeme ugla u taki
A a da je taka na koju se ugao odnosi taka B.
Direkcioni ugao se mjeri u pravcu kazaljke na satu i moe imati vrijednost od 00
do 3600.
Prema tome, du u dravnom koordinatnom sistemu moe biti orijentisana pod
uglom od 00 do 3600., bez obzira to su sve koordinate u prvom kvadrantu,
odnosno to su sve povitivne.
Na sljedeoj slici prikazani su sluajevi orijentacije dui ije krajnje take
pripadaju u sva etiri kvadranta pravouglog koordinatnog sistema.

X
IV kvadrant I kvadrant
0 0
0 0
27 0 360 X 0 90
translirana za 500 000m

F B
B
projekcija meridijana

A B
d A

F
A

III kvadrant A C
II kvadrant
0 A 0 0
0
18 0 270 D 90 18 0
A

D C

O
ekvator
Y
Slika 6
Direkcioni ugao se izraunava iz razlike koordinatnih razlika krajnjih taaka dui,
pri emu se uvijek od koordinata krajnje take oduzimajukoordinate take u
tjemenu ugla.

X
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m

YB Y 0 B
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

A
B
tg A
B Y
X 0

B X
d A
YA
A
B
arctg Y
A X

B 2 2
dA Y X
XB
A
X

uslov: Y 0 i X 0
00 B 0
A 90

O (0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 7
Tako e se za izraunavanje direkcionog ugla prikazanog na slici 7 koordinatne
razlike raunati kao y = YB YA i x = XB XA
Kako se koordinatne razlike sijeku pod pravim uglom, Direkcioni ugao e se
izraunati kao arctangens kolinika koordinatnih razlika..
Ovo pravilo vai pod uslovom da su obje koordinatne razlike pozitivne, jer e u
tom sluaju Direkcioni ugao imati vrednost izmeu nula i devedeset stepeni.
Meutim, ovaj nain izraunavanja ne moe se primijeniti ako vrijednost
Direkcionog ugla bude via od 900.jer bi u tom sluaju dobili negativnu vrijednost
ugla.
U Geodeziji i Astronomiji ne rauna se sa negativnim uglovima, pa se zbog toga
u sluaju kad je jedna od koordinatnih razlika negativna, primjenjuje poseban
postupak izraunavanja direkcionog ugla.
U sluaju kad je y >0 a x<0 vrijednost direkcionog ugla e biti izmeu 900.i
1800. i izraunavae se kao na Sl. 8

X
tg X
Y
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m

YB
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

arctg X
A
B
Y
YA A Y 0
B 0
A 90
X 0

B
d A B
Y
2
X
2
B dA
A
X

uslov: Y 0 i X 0
XB

0 B 0
90 A 180

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 8

U ovom sluaju, ako bi smo primijrnili prethodni postupak i izraunavali Direkcioni

ugao preko arctg kolinika koordinatnih razlika koji bi bio negativan, dobili bi
negativan ugao koji se ne koristi u Geodeziji ali bi i njegova vrijednost bila
netana.
Zbog toga se prvo, iz pravouglog trougla, izraunava ugao i to iz apsolutne
vrijednosti kolinika u ovm sluaju x / y ( za razliku od prethodnog sluaja kad
je u brojiocu razlomka bilo y).pa se taj ugao sabere sa 900. Tako se izraunava
vrijednost Direkcionog ugla ako je y >0 a x<0, pa iz ovga uslova proizilazi i
procedura raunanja koja poinje sa raunanjem koordinatnih razlika a zatim se
u zavisnosti od predznaka rauna vrijednost, nekim od prikazanih postupaka.
U sluaju, kad se take A i B nalaze kao na Sl. 9, kad su koordinatne razlike
negativne odnosno kad je y< 0 i x<0 Direkcioni ugao se rauna po sljedeem
postupku:

X
tg Y
X
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

arctg Y
X
YA A B 0
B
B A 180
A
d A
X 0

YB B 2 2
B dA Y X
Y 0

uslov: Y 0 i X 0
XB

B 0
X

0
180 A 270

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika 9

Prvo se izraunaju koordinatne razlike i ustanovi da imaju negativan predznak.

Izrauna se ugao iz kolinika y/x, pa poto su obje negativne dobija se
pozitivan kolinik a vrijednost ugla se dobija preko arctg y/x. Zatim se ugao
sabere sa 1800 i tako dobije vrijednost Direkcionog ugla.
Sljedei specijalan postupak izraunavanja vrijednosti Direkcionog ugla pojavljuje
se u sluaju kad su kordinatne razlike y<0 a x>0. U tom sluaju Direkcioni
ugao e imati vrijednost u granicama od 2700 do 3600 .
I u ovom sluaju se prvo izraunaju koordinatne razlike i ustanovi njihov
predznak, pa se vrijednost ugla izraunava kao na Sl.10.
Prvo se izrauna vrijednost ugla kao arctg Ix/yI pri emu je sad kolinik
negativan pa se uzima apsolutna vrijednost kolinika, kod kojega je za razliku od
prethodnog sluajau brojiocu razlomka koordinatna razlika x.
Vrijednost Direkcionog ugla, dobija se sabiranjem ugla i 2700 .
 X X
tg X
YB B Y
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

X
B
d
arctg
A

X 0
Y
YA A B 0
Y 0
A 270
B B 2 2
A dA Y X

uslov: Y 0i X 0
B

A
B 0
X
0
X

270 A 360

O (0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA
Slika 10
3.3 Specijalni sluajevi raunanja Direkcionog ugla

3.3.1 Du na kojoj se nalaze take A i B nalaze se na pravoj

koja je paralelna X osi
Mogu nastati dva sluaja, prvi da taka A ima koordinatu X manju od X
koordinate take B i drugi sluaj da taka A ima koordinatu X veu od X
koordinate take B.
U prvom sluaju y =0 a x>0 onda je nAB = 00 i u
Drugom sluaju y =0 a x<0 onda je nAB =1800
3.3.2 Du na kojoj se nalaze take A i B nalaze se na pravoj
koja je paralelna Y osi
I ovdje mogu nastati dva sluaja, prvi da taka A ima koordinatu Y manju
od Y koordinate take B i drugi sluaj da taka A ima koordinatu Y veu
od Y koordinate take B.
U prvom sluaju x =0 a y>0 onda je nAB = 900 i u
Drugom sluaju x =0 a y<0 onda je nAB =2700
3.3 Osobine i razlike Azimuta i Direkcionog ugla
Azimut i Direkcioni ugao su ugalovi pomou kojih se orijentie du na Zemljinoj
povri. Oba ugla se mjere u horizontalnoj ravni.
Poznata je injenica, da se magnetni i geografski pol ne podudaraju i da
magnetni pol tokom vremena mijenja svoj poloaj. U pozicionoj Astronomiji to se
zove klackanje polova.
Iz ove injenice proizilazi i osnovna razlika Azimuta i Direkcionog ugla, koja se
ogleda u tome, to se Azimut odnosi na magnetni Sjeverni pol a Direkcioni ugao
na geografski Sjeverni pol. Odstupanje pravca meridijana i pravca prema
magnetnom polu, odnosno odstupanje magnetne igle od pravca geografskog
sjevera zove se inklinacija magnetne igle.
Azimut se mijenja u svakoj taki dui, za razliku od Direkcionog ugla koji je
kontantan u svakoj taki dui.
Direkcioni ugao se izraunava iz koordinata taaka krajeva dui i zbog injenice
da je konstantan u svakoj taki dui u kombinaciji sa mjerenim uglom i duinom
prema nepoznatoj taki, koristi se za izraunavanje koordinata nepoznate take.
Ugao koji se dobija kombinacijom Direkcionog i mjerenog ugla, koji slui za
izraunavanje koodrinata taaka na tom pravcu, zove se Orijentisani pravac.

3.4 Orijentisani pravac

Orijentisani pravac je vrlo slian Direkcionom uglu, jer se izraava uglom koji
zaklapa pozitivan smjer X ose i pravac na nepoznatu taku.
Kako se iz ove definicije vidi, osnovna razlika Direkcionog ugla i Orijentisanog
pravca sastoji se u injenici da se Direkcioni ugao rauna iz koordinata datih
taaka, to znai da je orijentisan prema X osi i datoj taki, dok se Orijentisani
pravac dobija kombinacijom Direkcionog ugla i mjerenog ugla prema nepoznatoj
taki.

X
B
TRANSLATORNO POMJERENA ZA 500 000m
PROJEKCIJA CENTRALNOG MERIDIJANA

YC
C
B
XC

A C
C
d A
YA
A B
C A

YC C

C
sin C YC d sin C
A
d A
A

XC C
cos C XC d cos C
X

C A
d A

YC YA YC XC XA XC

O(0,0) Y
PROJEKCIJA EKVATORA

Slika11
Kao to se Sl.11 moe vidjeti kombinacijom direkcionog ugla i mjerenog ugla kod
koga se lijevi krak poklapa sa dui ije su koordinate krajnjih taaka odreene i
koje se mogu identifikovati na terenu i desnim krakom mjerenog ugla koji prolazi
kroz nepoznatu taku i mjerenom duinom do take ije koordinate elimo
odrediti, mogu se sraunati koordinate svake take koja se moe vidjeti sa
tjemena ugla, odnosno sa poetne take dui na koju se odnosi orijentisani
pravac. Formule :
yi= di sini i xi= di cosi
Odnosno
Yi = YA + yi i Xi = XA + xi

Tako se u projekcionoj ravni, mogu odrediti koordinate svake take, po

jednostavnim pravilima ravne trigonometrije, mjerei horizontalni ugao i
horizontalnu duinu, odnosno duinu redukovanu na horizontalnu ravan.

3.4 Lokalni koordinatni sistem

esto se u praksi dogaalo a i sad je ta mogunost jo realna, da se na terenu

na kome treba odreivati koordinate novih taaka, ne mogu pronai dvije take
sa poznatim koordinatama u dravnom koordinatnom sistemu, koje se uz to i
dogledaju, odnosno da se sa jedne vidi druga taka.
U tom sluaju , odreivanje koordinata novih taaka, moe se organizovati u
Lokalnom koordinatnom sistemu.
Lokalni koordinatni sistem se definie pomou dvije proizvolno izabrane take,
koje se dogledaju a pozicija im je odreena u nekoj horizontalnoj ravni. Du koja
spaja ove dvije take, proglaava se za jednu od koordinatnih osa a druga
koordinatna osa je upravna prava na ovu du.
 IV
- ti k
Y va
0 dr
an
X
X
Y 0 t

I-v
III ik
-c Y va
ik A dr
Y v 0 an
0 adr
(0 X t
,0 0
X an )
0 t d
B
(d
II- ,0
)
gi
Y k va Y
0 dr
X X an
0 t

Sl.12 Lokalni pravougli koordinatni sistem

Koordinatni poetak je u taki A i ona ima proizvoljno izabrane koordinate a taka

B ima koordinatu X istu kao i poetna taka a Y koordinata je jednaka rastojanju
izmeu taaka A i B.
Kod Lokalnog koordinatnog sistema, u pogledu funkcije Direkcionog ugla i
Orijentisanog pravca, vae ista pravila kao i kod dravnog koordinatnog sistema,
samo to je orijentacija sistema vezana za dvije proizvoljno izabrane take koje
mogu imati proizvoljno izabrane koordinate, pri emu je pravac X ose prava
upravna na izabranu du i ona nije orijentisana u prostoru, kao to je to sluaj sa
dravnim koordinatnim sisemom, pa prema tome moe imati bilo koji pravac u
prostoru.
 X
IV
-ti
kv
Y ad
0 ra I-v
X nt ik
0 va
Y dr
0 an
X t
10 0
Y 00
m
III-
ci A
Y kva
C

0 dra O( A
C

X n 0,0

m
0 t ) d

00
10
B

II- C
gi
X Y kv
0 adr
X an
0 t
Y
Slika 13

U Lokalnom koordinatnom sistemu, mogu se pomou Orijentisanog pravca i

duine raunati koordinate novih taaka, ali one nijesu pozicionirane tako da se
mogu identifikovati u projekcionim ravnima 6 i 7.
Lokalne koordinate mogu da se transformiu u koordinate Dravnog
koordinatnog sistema.
Pravila po kojima se vri transformacija nijesu predviena u ovom kursu, pa nee
biti dalje elaborirana.