You are on page 1of 12

A FAUNA DE RPTEIS E ANFBIOS DAS CAAT INGAS

Miguel Trefaut Rodrigues

Museu de Zoologia e Instituto de Biocincias,


Departamento de Zoologia, Universidade de So Paulo

Documento para discusso no GT rpteis e anfbios

Petrolina, 2000
Entre os principais domnios morfoclimticos brasileiros, o das Caatingas,

ocupando uma rea aproximada de 800.000 km2 , de modo geral, um dos mais bem

conhecidos quanto sua fauna de rpteis e anfbios. Conhecem-se hoje de localidades

com a feio caracterstica das caatingas semiridas 40 espcies de lagartos, 7

espcies de anfisbendeos, 45 espcies de serpentes, 4 quelnios, 1 Crocodylia, 44

anfbios anuros e 1 Gymnophiona. Se considerarmos as ilhas relictuais de florestas

como os brejos florestados e enclaves de outros tipos de paisagens mais msicas sem

a fcie tpica das caatingas, os nmeros aumentam muito. Abordaremos aqui apenas

a fauna associada a localidades estritamente caracterizadas como caatinga.

Um levantamento preliminar, tomando por base a coleo do Museu de Zoologia

da USP, ainda sem incorporar completamente a coleo de anfbios Werner

Bokermann, mostra que existem espcimes documentrios de cerca de 150 localidades

assim distribudas: Piau 6; Cear 18; Rio Grande do Norte 7; Paraba 19; Pernambuco

27; Alagoas 6 e Bahia 53. No h registros de rpteis e anfbios para as manchas de

Caatingas do Norte de Minas Gerais.

Olhando com mais detalhe para a amostragem de cada uma destas cerca de 150

localidades verificamos que muito poucas contam com colees representativas das

comunidades de rpteis e anfbios al presentes. Assim, Valena, no Piau, - alis,

situada em uma rea de contato com os cerrados- a localidade melhor amostrada com

19 espcies de serpentes, 15 de lagartos e apenas 8 de anfbios. As cinco demais

amostras documentam apenas a fauna mais generalista, no passando de 3 espcies

de serpentes, 5 de lagartos e 3 de anuros por localidade. A situao do Cear um

pouco melhor se considerarmos a cobertura geral do estado, mas nenhuma localidade

2
est individualmente to bem representada em colees como Valena. A melhor

amostragem est na regio do Carir, novamente uma rea de transio, agora com as

matas e os cerrados. De Arajara conhecemos 10 espcies de Serpentes, 12 de lagartos

e 3 de anfbios e de Santana do Carir, 3 serpentes, 12 lagartos e 10 anuros. Morro

Branco (Beberibe) e Coluna, nas imediaes de Justiniano Serpa, so as duas outras

localidades melhor amostradas, respectivamente com 5 serpentes e 8 lagartos, contra

8 e 12; nenhum anuro est representado em colees daquelas localidades.

No Rio Grande do Norte, Angicos a localidade mais bem amostrada com 6

espcies de lagartos e 8 de anuros, seguida de Maxaranguape com 3 serpentes, 5

lagartos e 4 anuros; das demais cinco, a melhor amostrada quanto aos lagartos est

representada por 4 espcies; por 2 quanto `as serpentes e por 3 quanto aos anuros.

Das 19 localidades da Paraba, Cabaceiras e Gurinhm so as melhores

amostradas, respectivamente com 5 serpentes, 16 lagartos e 4 anuros e 9 serpentes,

11 lagartos e 8 anuros. Coremas e Junco do Serid, com 9 espcies, so as localidades

melhor representadas quanto aos anuros, contudo mal representadas quanto `as

serpentes e lagartos, respectivamente 7 e 3 espcies de serpentes e 5 e 7 espcies

de lagartos.

Ex a localidade mais bem amostrada de Pernambuco e de todo o nordeste

seco nas colees do MZUSP: so dal conhecidas 18 espcies de serpentes, 16 de

lagartos e 19 de anfbios anuros. Quanto `as serpentes, Carnaubeira e Agrestina

seguem Ex com 10 e 6 espcies respectivamente; das 24 outras localidades, a mais

bem representada tem 3 espcies documentadas na coleo do MZUSP. Com os

lagartos a situao um pouco melhor: Seguem Ex, Agrestina com 10, Pesqueira com

9, Carnaubeira com 8 e vrias outras localidades de onde 5 a 7 espcies tiveram

3
espcimes testemunhos colecionados. A situao dos anfbios triste: o maior nmero

de espcies conhecido de uma localidade (9) est com Serra dos Cavalos, das outras

25 localidades a melhor representada (Petrolina) o est por apenas 3. Vale mencionar

que Serra dos Cavalos foi includa pois embora majoritriamente sua fisionomia seja a

de floresta mida, enfeixa fcies de Caatinga no entorno.

Das 6 localidades de Alagoas, as colees de Xing so as melhores: 10

espcies de Serpentes; 19 de lagartos e 12 de anuros. A coleo resulta de um

empreendimento hidroeltrico e mostra bem a importncia de aproveitar cientficamente

estas ocasies para maximizar nossa representao da diversidade biolgica local. No

h momento melhor para amostrar as comunidades de rpteis e anfbios. A Barragem

de Itaparica, cujas colees foram pulverizadas e no esto no MZUSP, parece ter sido

a localidade melhor amostrada quanto `as serpentes de todo o nordeste: 27 espcies

(Silva Jr. & Sites Jr., 94).Entre lagartos e anfisbendeos 21 espcies foram apontadas

para a rea da Barragem; no h dados sobre os anuros. De Alagoas, excetuando

Xing, Quebrangulo a localidade mais bem amostrada com 8 serpentes, 4 lagartos

e 2 anuros.

Sergipe tradicionalmente tem sido um estado mal amostrado. A localidade hoje

mais bem representada na coleo Areia Branca: 3 serpentes; 7 lagartos e 13 anuros.

Ainda assim, parte da rea envolve a fauna dos ambientes especiais da Serra de

Itabaiana, como por exemplo o lagarto Tropidurus hygomi, al presente, mas ausente

das caatingas tpicas.Os nmeros devem ser melhorados com coletas que vm sendo

al realizadas.

Finalmente, existem 53 localidades da Bahia com amostras de rpteis e anfbios

nas colees do MZUSP. Apenas 4 delas esto representadas por mais de 7 espcies

4
de serpentes, 10 delas tm mais de 7 espcies de lagartos e de apenas 6 delas h

colees representando 7 ou mais espcies de anfbios. As localidades melhor

amostradas esto todas na regio das dunas interiores do Rio So Francisco, ou em

reas de transio, como Itiba.

Os comentrios acima mostram claramente o carter fortuito da maioria das

colees realizadas. Poucas derivaram de campanhas a longo prazo que procuraram

maximizar a representao das comunidades de rpteis e anfbios do local. Geralmente

representam o interesse do especialista que visita uma localidade em uma poca

propcia para a coleta de um grupo, mas no para outro. Assim, embora de modo geral

o conhecimento possa hoje ser considerado adequado, faltam em colees

amostragens representativas das comunidades de R&A dos diversos ambientes. Um

bom exemplo de uma localidade bem trabalhada Ex. A pouca representatividade de

formas subterrneas, fossoriais e/ou supostamente raras em colees mostra tambm

que h necessidade imperativa de adequar as metodologias de coleta.

Do ponto de vista da cobertura geogrfica, ainda falta muito a fazer. Esta lacuna

talvez a mais importante a preencher para podermos definir as reas prioritrias para

a conservao no domnio. As amostragens so ainda to incipientes que impossvel,

salvo algumas excees, falar sobre endemismos.

Sabemos por exemplo que a mais importante rea de endemismo est na regio

do campo de dunas do Rio So Francisco (Rodrigues, 1996), caracterizada por gneros

e espcies que no ocorrem em nenhum outro tipo de hbitat na regio neotropical.

Esta sem dvida a rea prioritria para a conservao. Contudo, essa descoberta

extremamente recente. Haver outras reas no domnio, ainda inexploradas, com

importncia histrica, ecolgica e evolutiva similar?

5
muito possvel que sim. Sabemos que outros endemismos ou disjunes do

domnio, no que respeita os lagartos, esto tambm em regies com solos arenosos.

Tropidurus hygomi acima mencionado, embora no seja um animal de Caatinga, um

dos exemplos de disjuno espacial associada `a distribuio dos solos arenosos.

Lagartos como Tropidurus cocorobensis; uma espcie de Cnemidophorus que ainda

est por descrever e a cobra-cega Amphisbaena arenaria so exemplos similares, de

espcies endmicas, disjuntas e encravadas no domnio.

O que dizer de outras espcies conhecidas de uma ou de poucas localidades,

ainda que ocorram em reas fisionomicamente caracterizadas como Caatinga? Entre

os lagartos estariam nesta situao Mabuya agmosticha e Phyllopezus periosus; o

ltimo o maior geco brasileiro e descrito poucos anos atrs. H outros exemplos. No

podemos sequer fazer comentrios no que toca as serpentes ou os anfbios anuros. S

possvel dizer que, como foi mostrado acima, nosso conhecimento sobre as Caatingas

to fragmentrio que necessitamos urgentemente de inventrios multidisciplinares

utilizando metodologia adequada de modo a amostrar melhor a diversidade biolgica

do domnio. este trabalho que permitir traar com base cientfica firme algumas das

reas prioritrias para a conservao da biodiversidade ainda desconhecidas por falta

adequada de amostragem.

Nmero de espcies de Rpteis e Anfbios da Caatinga, por local idadenas colees do MZUSP:
S=Serpentes; L= Lagartos e Anfibeni deos; A= Anfbios anuros

Piau Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Floriano 0647; 4301 0 1 0


Oeiras 0701; 4208 0 1 0
Patos 0702; 3716 0 4 0
Piripir 0411; 4145 3 5 3
So Raimundo Nonato 0901; 4242 0 5 0
Valena 0624; 4145 19 15 8

6
Cear Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Acara 0 1 0
Arajara 0721; 3924 10 12 3
Barbalha 0719; 3917 2 0 0
Baturit 0423; 3853 5 3 3
Chapada do Araripe 0720; 4000 2 3 0
Chorozinho 0418; 3839 0 1 0
Coluna 0402; 3829 8 12 0
Crato 0714; 3923 2 3 1
Ic 0512; 3917 0 1 0
Itapipoca 0330; 3934 2 4 1
Itapipoca 0330; 3934 2 2 2
Lima Campos 0 0 2
Maranguape 0401; 3852 3 3 6
Morro Branco 0410; 3806 5 8 0
Mulung 0418; 3900 1 6 0
Pacaj s 0411; 3827 7 8 0
Quixad 0421; 3838 2 0 0
Santana do Cariri 0711; 3944 3 12 10

Rio Grande do Norte Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Angicos 0540; 3636 0 6 8


Cear- Mirim 0538; 3526 0 0 1
Eduardo Gom es 0 0 1
Maxaranguape 0530; 3516 3 5 4
Mossor 0512; 3731 0 1 1
Ponta Negra 0557; 3510 0 3 3
Presidente Juscelino 0606; 3542 2 4 0

Paraiba Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Alagoa Grande 0734; 3520 1 0 0


Cabaceiras 0730; 3612 5 16 4
Caiara 0626; 3529 2 1 0
Campina Grande 0713; 3551 0 2 0
Corem as 0701; 3707 7 5 9
Cruz do Esprito Santo 0708; 3506 1 0 0
Gurinhm 0708; 3527 9 11 8
Joazeirinho 0704; 3635 0 2 0
Junco do Serid 0700; 3643 3 7 9
Mamanguape 0650; 3507 8 4 6
Mojeiro de Baixo 0717; 3528 0 2 0
Patos 0702; 3716 1 3 0

7
Pianc 0710; 3756 0 6 0
Santa Luzia 0662; 3656 0 2 0
So Jos de Espinharas 0650; 3719 4 8 1
So Tom 0739; 3655 1 0 0
Serra do Teixeira 0712; 3715 1 0 0
Soledade 0704; 3621 0 3 0
Umbuzeiro 0742; 3540 0 4 0

Pernambuco Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Aude dos Tambores 0821; 3630 0 1 0


Agrestina 0837; 3557 6 10 0
Belm do So Francisco 0845; 3858 0 2 0
Bom Conselho 0910; 3641 1 2 3
Carnaubeira 0818; 3845 10 8 1
Caruaru 0816; 3558 0 6 0
Catimbau 0836; 3715 0 2 0
Cruz de Malta 0815; 4020 1 0 0
Custdia 0807; 3739 0 1 0
Encruzilhada 0841; 4007 0 5 0
Exu 0731; 3943 18 16 19
Floresta 0823; 3850 1 1 0
Garanhuns 0854; 3629 0 1 0
Ipubi 0739; 4007 0 1 0
Jatob 0905; 3812 0 1 0
Joo Alfredo 0752; 3535 0 3 0
Juta 0838; 4014 1 0 0
Limoeiro 0752; 3528 0 2 0
Manioba 0736; 3945 0 1 0
Ouricuri 0753; 4005 0 2 1
Pesqueira 0821; 3643 0 9 0
Petrolndia 0905; 3818 0 1 0
Petrolina 0924; 4030 1 1 3
Salgueiro 0804; 3906 0 0 2
Serra dos Cav alos 0821; 3602 3 0 9
Serra Talhada 0759; 3810 1 5 2
Sti o dos Nunes 0802; 3751 0 7 0

Alagoas Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Canoas 0929; 3552 1 0 0


Mangabeiras 0956; 3605 3 0 0
Maninb 1010; 3622 4 0 1
Maragog 0901; 3513 3 0 0
Quebrangulo 0920; 3628 8 4 2
Xing 0924; 3758 10 19 12

8
Sergipe Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Areia Branca 1046; 3719 3 7 13


Campo do Brito 1045; 3730 4 1 0
Itaporanda dAjuda 1059; 3718 1 0 0
Serra de Itabaiana 1042; 3729 1 0 0
Sirir 1035; 3708 0 1 0

Bahia Coordenadas Serpentes Lagartos Anfbios

Alagoado 0929; 4121 7 13 0


As Pedras 1036; 4239 0 4 0
Baixa Grande 1157; 4011 1 0 0
Barra 1105; 4309 1 11 0
Barragem de Sobradinho 0926; 4048 0 1 0
Bendeng 0958; 3912 0 1 1
Buritirama 1043; 4338 3 3 1
Caatinga do Moura 1058; 4045 8 8 7
Campo Form oso 1501; 4107 0 1 12
Canudos 0953; 3913 0 1 2
Capo do Juc 1254; 4141 1 0 3
Caraba dos Bragas 0939; 4120 1 4 0
Cocorob 0953; 3902 0 7 10
Coronel Joo S 1017; 3755 0 3 0
Cura 0859; 3954 0 5 15
Euclides da Cunha 1031; 3901 0 0 1
Gameleira 1255; 3836 0 1 0
Gentio do Ouro 1106; 4244 0 1 0
Guarajuba 1242; 3806 0 1 0
Ia 1245; 4013 1 0 0
Ibiraba 1048; 4250 10 12 4
Igat 1253; 4129 3 3 1
Iramaia 1222; 4122 0 0 1
Irece 1119; 4152 0 2 0
Itabela 1634; 3924 1 0 0
Itaet 1259; 4058 1 0 0
Itiuba 1042; 3951 6 6 13
Jacobina 1111; 4030 1 7 2
Jequi 1352; 4006 1 2 5
Jeremoabo 1004; 3821 3 5 8
Juazeiro 0924; 4030 2 1 0
Manga 1128; 4400 0 4 0
Maracuj 1050; 4440 2 1 0
Mocajuba 1209; 4027 1 0 0
Mulung 0418; 3900 0 2 1

9
Nova Barra do Tarraxil 0850; 3900 0 4 2
Nova Rodelas 0859; 3848 1 2 0
Nova Soure 1114; 3829 0 4 0
Paulo Afonso 0921; 3815 0 3 2
Pilo Arcado 1009; 4226 0 2 0
Planalto Baiano 1440; 4028 0 5 4
Poes 1432; 4022 0 2 1
Queimadas 1037; 4236 6 13 2
Raso da Catarina 0942; 3831 1 4 6
Santana dos Brejos 1259; 4403 0 1 0
Santo Incio 1106; 4244 8 16 1
Seabra 1 0 0
Senhor do Bonfim 1027; 4011 5 5 1
Tiquara 1028; 4032 1 0 0
Vacaria 1039; 4237 0 11 1
Vila Nova 1027; 4011 0 2 0
Vitria da Conquista 1451; 4050 1 1 0
Xique-Xique 1050; 4243 0 7 3

RPTEIS E ANFBIOS DAS Gymnophthalmidae (14)


CAATINGAS
Anotosaura vanzolinia
SQUAMATA Anotosaura collaris
Calyptommatus leiolepis
Amphisbaenidae (7) Calyptommatus nicterus
Calyptommatus sinebrachiatus
Amphisbaena alba Colobosaura mentalis
Amphisbaena arenaria Colobosauroides cearensis
Amphisbaena hastata Colobosauroides carvalhoi
Amphisbaena ignatiana Micrablepharus maximiliani
Amphisbaena petrei Nothobachia ablephara
Amphisbaena vermicularis Procellosaurinus erythrocercus
Leposternon polystegum Procellosaurinus tetradactylus
Psilophthalmus paeminosus
Anguidae (1) Vanzosaura rubricauda

Diploglossus lessonae Scincidae (3)

Teiidae (3) Mabuya heathi


Mabuya agmosticha
Ameiva ameiva Mabuya macrorhyncha
Cnemidophorus ocellifer
Tupinambis merianae Gekkonidae (8)

Briba brasiliana
Coleodactylus meridionalis

10
Gymnodactylus geckoides Chironius flavolineatus
Hemidactylus agrius Clelia clelia
Hemidactylus mabouia Clelia occipitolutea
Phyllopezus periosus Erythrolamprus aesculapii
Phyllopezus pollicaris Helicops leopardinus
Lygodactylus klugei Leptodeira annulata
Leptophis ahaetulla
Iguanidae (1) Liophia almadensis
Liophis dilepis
Iguana iguana Liophis miliaris
Liophis mossoroensis
Polychrotidae (2) Liopphis poecilogyrus
Liophis reginae
Polychrus acutirostris Liophis viridis
Enyalius bibroni Mastigodryas bifossatus
Oxybelis aeneus
Tropiduridae (8) Oxyrhopus trigeminus
Philodryas nattereri
Tropidurus amathites Philodryas olfersi
Tropidurus cocorobensis Phimophis chui
Tropidurus divaricatus Phimophis igleiasi
Tropidurus erythrocephalus Phimophis scriptorcibatus
Tropidurus hispidus Pseudoboa nigra
Tropidurus pinima Psomophis joberti
Tropidurus psammonastes Sibynomorphus mikanii
Tropidurus semitaeniatus Spilotes pullatus
Tantila melanocephala
Typhlopidae (1) Thamnodynastes pallidus
Thamnodynastes strigilis
Typhlops yonenagae Waglerophis merremi

Leptotyphlopidae (1) Elapidae (2)

Leptotyphlops borapeliotes Micrurus ibiboboca


Micrurus lemniscatus
Boidae (2)
Viperidae (4)
Boa constrictor
Corallus hortulanus Bothrops erythromelas
Bothrops iglesiasi
Colubridae (35) Bothrops neuwiedii
Crotalus durissus
Apostolepis arenarius
Apostolepis cearensis
Apotrolepis gaboi CHELONIA
Apostolepis cf. longicaudata
Chironius carinatus

11
Kinosternidae (1) Leptodactylidae (21)

Kinosternon scorpioides Ceratophrys joazeirensis


Eleutherodactylus ramagii
Testudinidae (1) Leptodactylus fuscus
Leptodactylus labyrinthicus
Geochelone carbonaria Leptodactylus latinasus
Leptodactylus mystaceus
Chelidae (1) Leptodactylus natalensis
Leptodactylus ocellatus
Phrynops geoffroanus Leptodactylus podicipinus
Phrynops tuberculatus Leptodactylus syphax
Leptodactylus troglodytes
ANFBIOS Odontophrynus carvalhoi
Physalaemus albifrons
Bufonidae (2) Physalaemus centralis
Physalaemus cicada
Bufo granulosus Physalaemus cuvieri
Bufo paracnemis Physalaemus gracilis
Physalaemus kroeyeri
Hylidae (15) Pleurodema diplolistris
Proceratophrys cristiceps
Corythomantis greeningi Pseudopaludicola falcipes
Hyla crepitans Pseudopaludicola mystacalis
Hyla minuta
Hyla microcephala Microhylidae (1)
Hyla nana
Hyla raniceps Dermatonotus mulleri
Phrynohyas venulosa
Scinax aurata Phyllomedusidae (2)
Scinax gr. catharinae
Scinax eurydice Phyllomedusa bahiana
Scinax oliveirai Phyllomedusa hypocondrialis
Scinax pachychrus
Scinax gr. ruber Pipidae (1)
Scinax x-signatus
Trachycephalus atlas Pipa carvalhoi

Caecilidae

Siphonops paulensis

12

You might also like