Tutunamayanlar - Ouz Atay http://www.dipnotkitap.net/ROMAN/Tutunamayanlar2.

htm

Anasayfaya
Tutunamayanlar Eletiri sayfasna

Sayfa 2 15.10.2008
31.10.2008
Ouz Atay
Sayfa 1

metin paras, Turgutu da okuru da Trk aydnnn ontolojik Gnseli bir ara verelim entracte verelim on be dakikalk aradan
sorunlarna gtreceinden, bu farkl anlatlar ynnn benzer yararlanarak sayn yolcular kymetli vaktinizi be dakika igal
ilevleri yerine getirdii ileri srlebilir. Ouz Atayn brokratik ederek sizlere hem yoluna devam et hem seyyar sinema seyret
yapy hicvettii i takibi blmnde bu sebep sonu ilikisini kabilinden memleketimizin tannm simalarnn olayl
grrz. Yazar, iktidarn sembol olarak alglanabilecek bir devlet yaantlarndan dolayl rnekler sunarak olaylarla alaylarla dolu
dairesinde Turgutun i takibi yapmasn kafkaesk bir atmosfer ve sahibinin sesi plaklarda da bulabileceiniz ve kimine gre
yaratarak anlatmtr (s.294-317). ackl kimine gre glnl ve yaand tanklarla sabit ve inkr
her zaman kabil resimli romanmzn kahramanlarn gzlerinizin
Turgut da, tpk Kafkann kahramanlar gibi, kendisine ait olmayan nne serelim (s. 486-487)
bir iktidar mekanizmasnn iine girip sorununu zememe
tehlikesiyle kar karya kalr. Trk romannn en baarl brokrasi Turgutun araya girip kendi ironisiyle anlattklar, okurun Selimin
hicivlerinden biri olarak okunabilecek sayfalar boyunca Ouz Atay, duygusal yaantsna younlamasn nlemektedir. Aslna
devlet brokrasisinde ilerin nasl zlemediini, bir genel mdr baklrsa noktalama iaretlerinin kullanlmamas da Gnselideki
imzas iin insanlarn nasl gnler boyunca odadan odaya, Selim imgesinin alglanmasn gletirir. Bilindii gibi, romann
memurdan memura kotuunu ironik dille anlatr.nce bir devlet yaymlanmasn gerekletiren gazeteciye metni dzenleyip veren
dairesine i takibine giden kiinin uymas gereken kurallar On Emir Turguttur. Araya girip Selimin trajik sonuna kolayca
parodisi olarak okura sunulur: balanamayacak bir baka hikye anlatmas romandaki oyun
olgusunun devam etmesiyle de aklanabilir.
Elini hibir kda uzatmayacaksn: On emrin birincisi budur.
Sze erken balamayacaksn, hibir dnce ileri srmeyeceksin, Turgut, Gnselinin metnine Trkiyedeki akademik evreyi
hibir ey bilmezmi gibi grneceksin, garip ekilde hicveden bir metin eklemitir. Aslnda Ouz Atayn kendi
giyinmeyeceksin, ellerini masaya dayamayacaksn, seni batan akademik hayatndaki gzlemlerine dayand dnlebilecek bu
savmalarna yol amamak artyla kendisini acndracaksn, eklentide Trk bilim adamlarnn bat hayran olduklar, batya
glmseyeceksin, bekleyeceksin.. ve hibir zaman mide bilim renmek zere gnderilen kiilerin orada elenceyle vakit
kaplmayacaksn (s. 297) Dairede alan hademelerin, geirdikleri, ksaca aydnlanamadklar iin aydnlatamadklar,
memurlarn, eflerin oluturduu da gibi engelleri ap genel kskan ve s olduklar ileri srlmtr. Gnseli, Turgutun
mdre ulamak, genellikle imknszdr. Tecrbeli bir i takipisi ekledii metinden sonra, Selimin lmnden nce yaad
olan Turgut, genel mdrn imzas iin birok taktik uygular; ama buhranl gnleri anlatr ve lmeden nce gnderdii mektubu
genel mdre ulamak hi de kolay deildir. Onlar devlet verir. Noktalama kullanlmadan yazlan bu epizot, Selimin veda
otoritesinin korunmas bakmndan ask suratl olmakla, kimseyle mektubuyla biter. Mektupta Selim, kendisini intihar etmeye
senli benli olmamakla, otoriteyi korumakla grevlendirilmilerdir srkleyen koullar yeterince aydnla kavuturmaz. Bu
(s.307). sayfalarda ironi yoktur; tam tersine romanda lirik anlatmn en
youn olduu yer burasdr. Gnselinin anlattklar ve Selimin
Turgutun Selimlemeye balamasnn ikinci rneini bu i takibi kendisinden son derece olumlu sz edilen mektubu, Turgutun
sayfalarnda gryoruz. Turgut da, devlet brokrasisinin hantal kararn kesinletirmesine yol aar. Olricle birlikte kk burjuva
yapsn bir oyun olarak alglamaktadr. Turgut, genel mdre imza yaantsndan kamaya karar verir.
attrmak oyunu oynar. Oyun, Selimde tutunanlarn dnyasndan
kamak iin bir arat. Turgut da devlet otoritesini, kk burjuva Turgut, Drdnc Blmde evinden, iinden, kendisini
deer yarglarn aabilmek iin oyun oynar. tutunanlarn dnyasna balayan her eyden kaarak kaybolur.
Yanna Olric dnda, ki o da Turgutun alt benidir, gemiinden
Brokrasi hicvi, Ouz Ataya ayn zamanda devlet hibir ey almaz. Yolda kasabann birinde rastlad kitapdan
mekanizmasndaki, yozlamay da ok baarl bir biimde ald kitaplar da, kt yolculuun nitelii hakknda fikir sahibi
eletirebilme imkn salamtr. Romann kinci Blmnn 11. olmamz salar. Turgut, kitapdan Oblomovu, Don Kiotu,
epizodunda Turgut, Ankaradaki ilerini tamamlayarak stanbula Kafkann, Dostoyevskinin romanlarn alr. (s.584-592) Bu
dner. (s.329 vd.) Ankarada Selime ait ok nemli bilgiler elde kitaplarn hepsinin akln macerasn, bireylemeye ket vuran
eden Turgut, deimeye ve kendi kk burjuva hayat tarzn olgular sorguluyor olular, Turgutun kann ne anlama
sorgulamaya balamt. stanbulda onu tekrar eski alkanlklar geldiini gstermektedir. Turgut da artk Selim gibi ada bir
beklemektedir. Bir sre bu yaanty srdrr; bir sreliine Selimi, Pikarodur. (toplumun aa snflarndan dzenbaz, dalavereci,
Sleyman Kargy unutur; ancak artk Turgutun bu konformist ama becerikli ve kurnaz bir kahramann (pikaro) servenlerini
kk burjuva alkanlklarna ok daha mesafeli durduu ileyen edebiyat.)
grlmektedir. Bu epizotta okur tekrar ve ilk blmdekinden daha
keskin bir konformizm hicvi ile karlar. Turgutun stanbuldaki bu Turgutla Olricin Anadolunun neresi olduu sylenmeyen kk
hayat ne kadar srdrd, tketime dayal konformizm kasabalarnda, ehirlerinde kaybolular, Turgutun i dnyasnda
vurgusuyla u ekilde aklanr: Olricle yapt konumalardaki ironiyle okura aktarlmtr.
Turgutun kendi varoluunu sorgulad bu i konumalarda mizah
"Alt parke cilalanmas geti. Yok, o kadar deildi. ki ykama- belli belirsiz hissedilmektedir. Artk actan, yok etmek isteyen
yalama olacak. Daha fazla, daha fazla. En az hicve bu blmde hi rastlanmaz. Geride braklan toplumsal
saloneklinideitirme oldu. Durun bakaym: bir hesap edeyim. Bir kabullerle yeniden hiciv yoluyla hesaplamaya da kalklmaz.
katsatnalma, alt evdeitirme eder. Ayrca iki yatakodas- Kan kendisi zaten bir hesaplamadr.
almaodas deitirmesi daha var. Evet, tam perde ykamas
daha ediyor. (...) Allm zaman lleriyle hesaplanmas g bir Selimden arta kalan metinler iinde arklardan sonra en
sre." (s.338) nemlisi, kukusuz, Turgutun ele geirdii gnlktr. Gnlk,

1/3 28.02.2017 12:39

Tutunamayanlar - Ouz Atay
Turgut, bu yaanty srdrp giderken Selimin arkada olduunu
ileri sren bir kadnn yazhanesine brakt notla Selimi yeniden
hatrlar. (s.344 vd.) Bu not ve devamnda yaananlar, Turgut iin
yeni bir balang olacaktr. Turgut bu noktadan itibaren iinde
bunald evreden kopma srecine girecektir. Notu yazan kadnn
kim olduunu bulmak iin Selimin annesinin evine giden Turgut,
burada bir yn evrak arasnda kadna ait bilgi bulamaz; ama
Selimden kalan defterlerde yazl birok isim, Selimin hibir
arkadan birbiriyle tantrmadn bir kez daha anlamasna yol
aar.
Selimin evinde artk Turgut, tutunanlarn dnyasndan uzaklama
karar vermigibidir; ancak hl bu kopuu nasl yapaca
konusunda cevaplandramad sorular vardr. Kendisini ucuz
valye romanlarnn nesli tkenmi son temsilcisi, yani Don Kiot
olarak tanmlar; ama ucuz gemiinden nasl vazgeecei
konusunda zihninin berraklamadn da itiraf eder.
(s.354)Turgutun mehul kadnn brakt nottan sonra, tekrar
Selimi aratrmaya balamasndan itibaren romanda mizah ve
hicve daha az yer verildiini grrz. Turguta Selimin defterleri
arasnda ismine rastlad Esatn anlattklarnda Selimin on be
yandan itibaren yaad aydnlanma, okuma sreci hakknda
bilgi vardr; ancak bunlarda artk ironik anlatm nadiren
kullanlmaktadr. Selimde oyun olgusunun ne kadar nemli
olduunu rendiimiz Esatn anlattklarnda onun ilk genliinden
balamak zere nasl byk bir yalnzlk yaadn da grrz. vardr. Bunlar, silik, toplum dna itilmi kiilerdir. Hibiri toplumda
Esat, Selim bulmacasnn baz nemli noktalarn da aydnla
kavuturur. Onun nasl bir kitap kurdu olduunu, okuduu her
yazar nasl benimsediini, nne kan her konuyla nasl
ilgilendiini, hepsine nasl ayn gle saldrdn; ama yine de nasl
olup da ynn bulamadn Esatn anlattklarnda bulmak
mmkndr. Esatn sylemi, ironiyi kullanmaz; hatta eletirel bir
sylem de deildir. Bununla birlikte metnin derin anlamn
dndmzde Selimin veya Selim zelinde Trk aydnnn
olgunlaamamlnn eletirildiini syleyebiliriz. Selim, Esata:
Kitaplar yznden ok ac ekiyorum Esat aabey(...) Sanki hepsi
benim iin yazlm. Bu kadar insan birden canlandramyorum.
(s.389) der. Bu Selimin duruunu aklayannemli cmlelerden
biridir. Bu cmleyi kabullenici bir adan okumak mmknse de ben
burada Ouz Atayn Trk aydnna eletirel bir bak getirdiini
dnyorum. Kitaplara mahkm edilmi bir hayat ve analitik
olmayan bir okuma, Selimi tutunamaya gtren nedenlerden
biridir.
Yani aydn znenin tutunamaynda kendi haricindeki nedenlerin
yannda kendinden kaynaklanan derinleememe sorunu olduu da
bu ekilde ima edilmektedir. Turgutun Esatla grmesinden
sonra Metinden bir mektup almas ve bu mektupta Selimin baz
zaaflarnn olduunun aklanmas zerine romann tekrar ironik
anlatm tutumuna dnd grlmektedir. (s. 420-445) Don
Kiotun hayali devlere saldrmas gibi Turgut da hayali bir
mahkemede Metini yarglar. Btn Disconnectus Erectuslar gibi
Turgut da balaycdr; Metini cezalandrmaz.
kinci Blm de Metinin muhayyel mahkemede yarglanmasyla
sona erer. kinci blmde Ouz Atay, komik klma aralarna ilk
blmdeki kadar bavurmu saylamaz. Birinci blme btnyle
egemen olan ironik anlatm tutumu, ikinci blmde yer yer ironik
zelliini yitirir; Turgutun kendisiyle hesaplat, Esatn Selimi
anlatt sayfalarda benimseyici, duygusal anlatm tutumuna
dnr.
nc Blm, Gnselinin Turgutun ofisine gelmesiyle balar.
Gnseli, Selimin yaad tek ak ilikisinin kahramandr. Turgut,
dierleri gibi Gnseliyi de daha nce tanmamaktadr. Gnseli,
Selimle lmnden bir yl nce karlatklarn, aralarnda bir iliki roman yaymlatan gazeteciye yazd mektupla ve Selimin
baladn; ancak Selimin dingin bir ruh haline sahip olmadn,
ilikilerinin de bu yzden alkantl devam ettiini, Selime hl ak
olduunu anlatr.
Gnseli figrnn ortaya kmasyla balayan, ardndan onun
anlattklaryla devam eden bu blmde komik kategorisi iinde
2/3
http://www.dipnotkitap.net/ROMAN/Tutunamayanlar2.htm
Selimin paranoya belirtileri gsterdii,kendinde hibir doktorun
kefedemedii bir hastalk olduu vehmine kapld hayatnn
son zamanlarn aa karmaktadr. (s.599 vd.) Selim, gnlkte,
sense of humouru kaybetmek istemediinden sz etse de,
ounlukla bunu baaramamtr. Gnlk, psikolojik dengesini
kaybetmek zere olan Selimin dnyasn daha ok kafkaesk bir
adan yanstmaktadr. Okur, sz konusu metnin, zellikle son
sayfalarnda, Selimi hayata balayan hibir ey kalmadn fark
eder.
Selimin son eseri Tutunamayanlar Ansiklopedisidir. Selim,
kendisi gibigemite veya kendi anda yaadn tahayyl ettii
tutunamayanlar ansiklopedi parodisi yaparak anlatmtr.
Gnlkte yer alan sa parodisini de (s.662 vd) bu balamda
deerlendirmek mmkndr. sa figr, Berna Morann da
saptad gibi romanda bir tutunamayanlar arketipi olarak
yanstlmtr.
Onun biyografisini ironik bir dille anlatrken romann aktel
zamanna birok gnderme yaparak sann armha gerilmesini
douran sebeplerle kendisinin ve dier ada tutunamayanlarn
toplum dna itilmelerinin sebepleri arasnda bir paralellik
kurmaktadr. sayla ilgili bilgilerin bir polis raporu parodisi olarak
sunulmas da bu bakmdan dikkat ekicidir.
Tutunamayanlar Ansiklopedisine alnan kiilerin ortak zellikleri
sayg uyandracak bir ie, bir kiilie sahip deildir. Kimseyle uzun
sreli ve salkl bir ilikileri olmaz. Sleyman Karg dnda,
toplumda hibir iz brakmadan lrler veya ortadan kaybolurlar.
Selimin ansiklopedisinden yansyan tutunamayan biyografilerinin
Trk aydnna mizahi bir bak getirdii dnlebilir. Biyografisi
yazlan bu figrlerin hibirinde kendisini gerekletirme bilincinin
olmad, hatta byk ounluunun entelektel birikime sahip
bulunmad aktr. Bununla birlikte bu tutunamayanlarn her
birinin Selimin baz zaaflarn ima eden sahte kiilikler olduu da
ileri srlebilir. Bunlar Selim kurgulamtr. Selimin kurmacasna
kendinden baz paralar ekledii dnlrse
TutunamayanlarAnsiklopedisinden yansyan biyografilerin Selim
zelinde Trk aydnnn baz zaaflarn sergileyen mizahi metinler
olduu sylenebilir.
Selim, ansiklopedisine en son kendi biyografisini ekler. Burada
ocukluunu ve ilk genlik yllarn anlatr ve sonunda sz
tutunamayan kavramna getirir: Btn hayatnca konutu.
Sonunda tutunamayanlar diye bir sz karabildi ortaya: bir tek
kelime. oul bir kelime. Unutamad baz insanlar birletiren bir
kelime. (...) Btn hayatnca tutunamayanlardan katn sezer
gibi oldu. Kendisine de bulamalarndan korktuunu anlad.
Onlara yapm olduu hakszln strabyla kvrand. Onlarn
gerek temsilcisi olmak iin eline ok frsat gemi olduunu ve
bu frsatlar kardn anlad. ...(s.718)
Bu cmleler okur asndan, ilk okuyuta ikircikli bir durum
yaratmaktadr. imdiye kadar okunan roman sayfalarnda Selim
Ik, tutunamayanlarn temsilcisi olarak grlp gsteriliyordu. Bu
szler ilk bakta Selimin tutunamayan oluunu bile kukulu
klmaktadr; ancak bunun Ouz Atayn okuyucuya oynad bir
oyun olduunu, daha dorusu romann ironisini bir kez daha
hatrlatma ilevini yerine getirdiini dnyorum. Romann
sonunda Turgutun blnm kiiliiyle Anadolunun bilinmeyen
yollarnda, trenlerinde, nceden planlanmam yolculuklar yapt,
bylece ortadan kaybolduu grlr.
Roman metni, Turgutun yolculuklarndan birinde trende tant
Tutunamayanlar Ansiklopedisinde yer almayan kendi
biyografisiyle sona erer. Turgut, Selimin kendisini ansiklopediye
almamasn, Selim saken henz tutunamayan olmamasna
balar ve artk ansiklopedide yer alabileceini vurgular. Bundan
sonra Olricle birlikte Tutunamayanlarn devam olan romanlar
yazacan, Tutunamayanlar Ansiklopedisine yeni maddeler
28.02.2017 12:39
Tutunamayanlar - Ouz Atay
deerlendirilebilecek sylemlere ok az bavurulmutur. nk
Gnseli, Selimi o, byk bir psikolojik bunalm iindeyken tanm;
hayatla lm arasnda gidip geldii gnlere tank olmutur. Bu
bakmdan nc Blmde arlkl olarak lirik anlatm
kullanlmtr.
nc Blm, Turgutun tutunamayan olma yolunda bir baka
aamaya geldiini gstermektedir. Turgut, Selim- Gnseli akn
rendikten sonra, Selimin ironik sylemini de taklit etmeye balar.
Turguttaki ironi, Selimi intihara gtren olgulara kar daha
acmaszdr. Selimin aknn engellerle karlamasnn nedenini
toplumsal yapda bulur. Turguta gre Trk toplumu sevgisizlikte,
hogrszlkte az gelimi toplumlar arasndadr:
"Az gelimi aklar lkesi olarak dnya milletleri arasnda n
sralar igal ediyoruz. Birlemi Milletler istatistiklerine gre ancak
Nijerya ve Gana bizden daha az gelimi. k olma oran
yzbinde krkiki. Be yllk plan yzde yz gerekletii takdirde bu
oran bindokuzyzseksende yzbinde seksenalt olacak. Gene
yeterli deil "(s.458)
Turgut, Selimin ak yaamasn, kendisini gerekletirmesini
engelleyen olgular, i dnyasnda lanetler ve yeni bir dzenin
hayalini kurar. Dikkat edilirse tutunamayanlarn ideal toplum
dzeninde, aydnn kendisini gerekletirmesini engelleyen her ey
ortadan kaldrlmtr. Bu balamda zellikle Aydnlanma
Felsefesine dayanan modernitenin sorunsallatrlmas dikkat
ekicidir:
Akl artk baka bir akl oldu. Dnyay lgnlk sard. Dnme tehir ettii, hesaplamaya alt unsurlar, toplumsal ve siyasal
imtiyaz Batllarn elinden alnd; kimseye verilmedi. Akl banda
olanlar iddetle cezalandrld. Deliler kefaletle serbest brakld.
Descartesn kitaplar meydanlarda toplanp yakld. Onlarla birlikte
btn evraklar, belgeler, tapular, senetler, () banka czdanlar,
raporlar, kanunlar, tzkler, () doruluktan ayrlma gibi tler
veren levhalar, ift izgili defterler, izgili ktlar, ktlar da
yakld (s.466)
Tutunamayanlarn iktidar, sadece hayallerde sz konusu
olmaktadr. Romann en ilgi ekici ksmlarndan biri, Gnseli
tarafndan anlatlan, Selime ait ksmlar da bulunan ve Turgut
tarafndan okura sunulup eklemeler yaplan noktalama iareti
kullanlmadan kurgulanm 15. epizottur .(s.468-545) Gnseli
burada Selimle yaadklarn, daha dorusu, Selimin neden
topluma yabanclatn, insanlardan katn, Selimin girdii her
toplulukta nasl aldatlp kullanldn, ak nasl ocuka byk bir
cokuyla yaadn anlatr. Gnselinin anlattklar Selim
bulmacasnn lmden nceki son paralarn bir araya
getirmektedir. Bu yzden Gnselinin konutuu sayfalarda hiciv
veya mizah yoktur. O lirik bir dil kullanr. Okurun Gnseli ile
zdelemesini engellemek zere Turgutun meddah tavryla araya
girip mizahi bir dille bir baka hikye anlatmaya balamas,
yabanclatrma efektidir ve roman teknii bakmndan modernist
roman zelliklerinin de aldn gstermektedir:
>
3/3
http://www.dipnotkitap.net/ROMAN/Tutunamayanlar2.htm
ekleyeceini bildirir. Bylece biraz nce anlatlp bitirilen romann
kurmaca bir metin olduunu, anlatlanlardan kuku duymak
gerektiini bataki nszlerde olduu gibi yeniden ima eder. En
sonda yeralan Turgut zben biyografisi ise tad fantastik
eler yznden Turgutun ka gereini belirsizletirir.
Grld gibi Ouz Atay, Tutunamayanlar Selimi aray
eksenine oturtmutur. Turgutun arayp bulduu her metin veya
her bilgi, kronolojik sralamaya tabi tutulmadan, bilginin edinili
srasna gre okura sunulduu iin, ortaya karmak gibi grnen
bir metin kmtr. Metnin datlm bir yap-bozun para para
bir araya getirilip tamamlanmasna benzeyen bir kurgu mantnn
olduu sylenebilir.
Tutunamayanlardaki hiciv ve mizah motiflerinin eitlilii
gerekten artcdr. lk bakta hepsi bir araya tktrlm gibi
grnen bu motiflerin aslnda batan beri gsterilmee alld
gibi, romann kurgusuyla sk bir ilikisi vardr. Romanda hiciv ve
mizah motifleri, kaygan bir zemine oturtulmu da saylmazlar. Her
motif, nnde sonunda Selimin veya genel anlamda sylenirse,
Trk aydnnn topluma tutunamaynn sebeplerini aa
karmaktadr.
Ouz Atayn ironisi Tutunamayanlarda Trk aydnnn varolu
sorunlarn aa karmak iin kullanlmtr. Tutunamayanlarda
hiciv, Selim ve Turgut figrlerinden yola klarak Trk aydnnn
kendisini gerekletirmesini engelleyen, bireylemesine ket vuran
olgulara yneltilmitir. Metnin kayganm gibi grnen komie ait
zemininin ana dayanak noktas sanrm budur. Romanda hicvin
yaplarla ilgilidir. Tutunamayanlarda Trk aydnnn varoluunu
engelleyen en nemli sebeplerin kk burjuva konformizmi, Trk
devriminin ideolojik tercihleri ve uygulamalarnn ortaya kard
kltr krizi ile Marksizmi bir din haline getiren sol hareket olduu
ileri srlmtr. Bu adan bakldnda Tutunamayanlarn yakn
tarihimizdeki sosyokltrel yaplanmalarn Trk aydn zerindeki
etkilerine ironik bir yaklam getirdiini sylemek yanl
olmayacaktr.
Romanda toplumsal ve siyasal olgularn rn olduu vurgulanan
topluma yabanclam, romann terminolojisiyle sylenirse
tutunamayan Trk aydnlarna ise, mizah penceresinden bakld
sylenebilir. Romanda yer alan Garip Yaratklar
Ansiklopedisinde bu aydn tipi ekingen, korkak, asalak, takliti,
beceriksiz, uyumsuz olarak nitelendirilmitir.
Sonu olarak Tutunamayanlar, Trk romannda modernist ve
hatta postmodernist roman tekniklerinin ilk kez uyguland bir
roman olmasnn yannda, ierdii komik elerinin zenginlii,
Trk aydnnn varolu sorunlarna getirdii benzersiz ironi ile de
ihmal edilmemesi gereken bir romandr.
28.02.2017 12:39