'Matrix'gerekolabilirmi?

12/11/201300:00 A+A
"Acabaevrendeiinde
hatadzelticikodyaps
olanbiryaynvarmve
bizalclaryaniinsanlar
evreni,gelensinyalleri
algladmzbiimdemi
gryoruz?"
Haber:CAN

GRSES@canitti/Arivi

Matrixvizyonagirdiiilkandanitibaren,okeedicisanalbirgereklikiindeyaadmztemasyla
kltfilmlerarasndayerinialmt.Birbilimkurgufilmiiindahihayalgcnnsnrlarnzorladn
dndmzMatrixaslndagerekolabilir!
indahadailgintaraf,geneldebutarznerilerciddiyealnamayacakderecedebilimselliktenuzak
kiilerdengelirAncakbukezneriningeldiiyergerektendesalam.Prof.JamesGates,
Matrixindekonusuolansanalgereklikiindeyaadmzfikriningerekolabileceinedair
bulgularolduunuiddiaediyor.JamesGatesnlbirteorikfizikivezellikleSicimTeorisialannda
bilinen,saygduyulanbirbilimadam.2002ylnda,PrincetondakiInstituteforAdvancedStudyde
gerekletirilenyazokulunda,ondandersalmafrsatnyakaladmiinkendimiansl
hissediyorum.

Gatesinensonalmalar,SicimTeorisinindenklemlerininierisinde
hatadzelticikodyapsolduunuevreniaklayandenklemlerin
yapsnn,gnlkhayattasinyallerdekullandmzhatadzelticikodlarn
yapsylaaynolduunungryor.Pekibutamolaraknedemek?

EnformasyonTeorisindehatadzelticikodlar(errorcorrectingcodes)olarakadlandrlanyaplar
vardr.Birradyoveyatelevizyonyaynnelealalm.Buyaynlaraslndabasitolarakyayncdan
alcyagidensinyallerdir.Yaynyapanyer,alclarabirsinyalyollarvebizevdebusinyalialan
radyolarmzdinler,televizyonlarmzizleriz.
Sinyalinizlediiyolboyuncaevredekibirsrelektronikcihaznyarattbakasinyallerle
etkilemesisonucunda(kibunagrltadverilir)alcyaulathali,yayncdanilkkteklinden
eserbiletamayabilir.tebununolmasnengellemekamacylasinyalgnderilirkeniineekstrabir
kodyerletirilir.Bukod,sinyalalcyaulatndailkhalindenfarklysaalcnn,grltetkileriniayrp
sinyalinorijinalhalinialglamasnsalar.BusayedeTVdekigrntprzldeil,prlprlkar!..
karmakatomaltparacklarnetkileimlerinitemsiletmekiindenlfizikiRichardFeynmanile
anlanFeynmanDiyagramlarkullanlr.Budiyagramlarsadecebiretkileimigeometrikolaraktemsil
etmekamalkullanlmaz,aynzamandabizeetkileiminmatematikseldenklemlerinidedirektolarak
verir.

Prof.Gates,yukardakirneklerebenzerekilde,spersimetridenklemlerinitemsiledenveadinkra
adverilengeometrikobjelerbuluyor.AranzdaBirsaniye!Spersimetrineolaki?diyenleriniz
olabilir...Vebugayetdoal.Spersimetrizetolarakderkievrendehertemelparacnteorikolarak
birdepartnerparacmevcuttur.uanCERNvebenzeriyerlerdegerekleendeneysel
almalarnbiramacdabupartnerparacklarbulmaktr.

Adinkraadverilengeometrikyaplarokgenibir
aileolarakgrlebilir.Hepsinintemelyapsayn
olsadaaileninbazfertlerininuyduubazkurallar
dierfertlerindenfarkldr.Prof.Gates,sadece
belirlitipadinkralarnspersimetridenklemlerini
temsiledebileceinikefediyor.Bunlarhangitip
adinkralarm?EnformasyonTeorisindekullanlan
hatadzelticikodlarnmatematikselyapsylaayn
olanlar!

Yaniiinzetispersimetridenklemlerinitemsil
edengeometrikyaplarilehatadzelticikodlarn
matematikselyapsnnaynolduusonucunavaryoruz.

ElimizdehereyinteorisiolarakkabuledebileceimizenkuvvetlikuramolanSicimTeorisininde
spersimetrikbirkuramolduunuhesabakatarsakevreniaklayandenklemlerinyapsnn,gnlk
hayattakisinyallerdekullandmzhatadzelticikodlarnyapsylaaynolduunugrrz.

imdignlkyaamdakullandmzsinyallerdebuhatadzelticikodlarnedenkullandmzbir
dahahatrlayalmvekendimizesoralm:Acabaevrendeiindehatadzelticikodyapsolanbiryayn
varmvebizalclaryaniinsanlarevreni,gelensinyallerialgladmzbiimdemigryoruz?
KuantumKuramnnbabalarndanWernerHeisenbergdurumuepeynceaklam:
Gzlemlediklerimiz,doannkendisideildoannbizimsorgulamametotlarmzagrekendiniifa
ettiikadardr.
Nedersiniz,seilmiadamNeoyuaramayabalasakmimdiden?