UNIVERZITET U BANJOJ LUCI

POLJOPRIVREDNI FAKULTET

MORFOLOKE I BIOLOKE OSOBINE RICINUSA

(Ricinus communis)
-seminarski rad-

Student: Mentor:
Petrovi Saa 4620/2014 Prof. dr. Danijela Kondi
Ratarstvo i povrtarstvo
 Banja Luka, decembar, 2016. godine
SADRAJ:

1. UVOD............................................................................................................................3
2. BOTANIKA KLASIFIKACIJA..................................................................................4
3. MORFOLOKE OSOBINE RICINUSA.......................................................................5
3.1. Korijen.....................................................................................................................5
3.2. Stablo.......................................................................................................................6
3.3. List...........................................................................................................................6
3.4. Cvasti.......................................................................................................................7
3.5. Cvijet.......................................................................................................................8
3.6. Plod..........................................................................................................................9
3.7.Sjeme........................................................................................................................9
4. BIOLOKE OSOBINE RICINUSA............................................................................11
4.1 Genetika..................................................................................................................11
4.2 Reproduktivna biologija.........................................................................................11
4.3 Fiziologija i fenologija...........................................................................................11
5. LITERATURA.............................................................................................................12

2
 1. UVOD

Ricinus se gaji za proizvodnju sjemena koje je veoma cijenjena sirovina za

dobijanje ulja zbog njegovog hemijskog sastava.
Koliina ulja u sjemenu ricinusa zavisi od uslova u kojima biljka uspjeva i od
sorte, zatim od vremena etve, jer ima razliite vrijednosti u raznim fazama zrelosti. U
mlijenoj zrelosti iznosi oko 55% od koliine ulja u punoj zrelosti, a u votanoj oko 90%.
Cijelo sjeme ricinusa sadri oko 55% ulja, 20% bjelanevina, 2,3% BEM i 20%
celuloze. Jezgra sadri oko 70% ulja, 25% bjelanevina, 1,6% BEM i 1,5% celuze,
omota sadri 1,6% ulja, 7% bjelanevina, 8,5% BEM i 80% celuze (Todorovi i sar.,
2003)
Ricinusovo ulje veoma je viskozno, minimalno se mjenja pri promjeni
temperature, ne mrzne na niskim temperaturama, a na vazduhu se ne sui. Zbog tih
osobina ono je izuzetno kvalitetno motorno ulje. iroko se primjenjuje u tekstilnoj i
koarskoj industriji, a upotrebljava se i za proizvodnju traka za pisae maine.
Ricinosovo ulje je i sirovina za proizvodnju sentetikog kauuka, vjetake koe te nekih
drugih plastinih masa, kao i za proizvodnju sapuna i kozmetikih preparata. Dobiveno
hladnim cjedjenjem, slui kao medicinsko ulje, a upotrebljava se i kao jestivo ulje.
Od bjelanevina u sjemenu ricinusa najvie su zastupljeni albumin (oko 54%) i
globulin (oko 23%). Skroba nema, a ecera veoma malo. U sjemenu se nalaze fosfatidi, a
ustanovljeno je i prisustvo ilibarne kiseline. Sadri otrovnu materiju ricin koja djeluje
na krvne sudove, krv i nervni sistem. Za ovjeka je smrtonosna doza od 0,2 g, a ta se
koliina nalazi priblino u 6 sjemenki (Todorovi i sar., 2003).
Ostaci pri cjeenju ulja upotrebljvaju se za proizvodnju biljnog kazeina, izradu
ljepila, za ogrjev i kao ubrivo. Ostaci ricinusa se ne mogu upotrebljavati za ishranu
stoke. Iz stabla ricinusa moe se izdvojiti likino voda, koje je veoma grubo i dosta slabo,
a slui samo u proizvodnji grubih prediva (kanapi i uad) (Todorovi i sar., 2003).
Ricinus je porijeklom iz Afrike. Divlji ricinus se susree u Africi, odakle je
prenese u Aziju, Evropu i Ameriku. Ricinus je bio poznat antikim Egipanima i Grcima.
Godinja svjetska proizvodnja ricinusovog ulja iznosi oko 460 000 tona, odnosno
1 100 000 tona zrna. Najvie ricinusa se proizvede u Indji, Brazilu i Kini. U Evropi se
proizvede oko 90 000 tona, a uvozi jo 30 000 tona. Na prostorima bive Jugoslavije
ricnus se proizvodi u Vojvodini, istonoj i junoj Srbiji, Makedoniji i u Hercegovini
(Todorovi i sar., 2003).

3
 2. BOTANIKA KLASIFIKACIJA

Ricinus je jednogodinja ili viegodinja biljna vrsta.

Pripada PORODICI: Euphorbiaceae
RODU: Ricinus
Postoji nekoliko klasifikacija ricinusa. Po staroj klasifikaciji, Ricinus communis L. bio je
podjeljen na krupnosjemeni i sitnosjemeni. Danas se kao najpotpunija klasifikacija
smatra ona po kojoj se Ricinus communis L. tretira kao zbirna vrsta.
Popova ih dijeli na 3 elementarne vrste:
I-Krupnosjemeni Ricinus macrocarpus
pr. sanguineus - crveni
pr. indicus indijski
pr. japonicus - japanski
pr. chinensis kineski ricinus
II-Sitnosjemeni Ricinus macrocarpus
ssp. Spontaneus divlji ricinus
ssp. cultus - gajeni
III-Zanzibarski Ricinus zamzibarinus
ssp. mexicanus meksikanski ricinus.

4
 3. MORFOLOKE OSOBINE RICINUSA

3.1. Korijen

Korijen ricinusa je jako razvijen. Kod jednogodinjih formi dopire dublje od 2 m.

Neposredno ispod korjenovog vrata izbija nekoliko (47) veoma snanih ila koje se jako
granaju. Korijen ricinusa veoma dobro usisava hranjive materije.

Slika 1. Klijanje sjemena ricinusa

5
 3.2. Stablo

Stablo ricinusa je u poetku zeljasto, kasnije odrvenjava, koljencima je izdjeljeno

na lanke. Na poprenom presjeku stablo ricinusa je okruglo i uplje ispunjeno samo na
koljencima. Na povrini je glatko, a po duini je blago izbrazdano. Boje stabla je
razliita: bijela ili siva, zatim zelena, ruiasta ili ljubiasta u raznim nijansama. Na vrhu
glavnog stabla formira se cvijet, usljed ega je njegov porast ogranien. Iz pupoljka u
vrnom dijelu stabla izbijaju bone grane od kojih jedna esto preuzima ulogu glavnog
stabla. Listovi su naizmjenini, imaju dosta duge cjevaste drke koje su obojene istom
bojom kao i stablo.

Slika 2. Ricinus-opti izgled

3.3. List

List ricinusa je sloen i sastoji se od liski. Liske ricinusa su krupne, renjevito

usjeene na 6 do 9 renjeva. Cijela liska moe biti zelena ili obojena ruiastom ili
ljubiastom nijansom kao i stablo.

6
 Slika 3. List ricinusa

3.4. Cvasti

Cvast ricinusa je grozd, duina mu varira od 20 do 70 cm. U jednoj cvasti moe

biti 30 do 500 cvijetova. Osovina cvasti moe biti dua ili kraa usljed ega grozd moe
biti zbijen ili rastresiti. Grozdovi se formiraju postepeno. Prvi se formira grozd kojim
zavrava glavno stablo, zatim grozdovi na bonim granama prvog reda itd. Prvi grozdovi
cvjetaju 50 dana poslije nicanja, a u toku sljedeih 15 do 20 dana cvijetaju drugi
grozdovi. Grozdovi ricinusa mogu biti konini ili cilindrini. Cvijetni omota je prost,
jednoslojan, izgraen od 5 sitnih listia, u mukim cvijetovima pokriva samo
mnogobrojne pranike, a u enskih samo tuak, koji zavrava sa tri dvodjelna iga.

7
 Slika 4. Cvast u cvijetanju Slika 5. Cvast

3.5. Cvijet

Ricinus je jednodoma biljka, razdvojenih polova. Cvijetovi su u cvastima. enski

i muki cvijetovi smjeteni su istoj cvasti. enski su postavljeni u gornjem dijelu cvasti,
nemaju krunicu, a aica je podijeljena na tri segmenta, crvenkaste boje, a u sredini se
nalazi plodnik. Muki cvijetovi su u donjem dijelu cvasi. Nemaju krunicu ali imaju
zelenu aicu duboku urezanu. Kod veine sorti ricinusa, enski cvijetovi se otvaraju
prije mukih, dok kod nekih sorti muki cvijetovi se otvaraju prvi.
Muki cvijetovi izbacuju polen 1 do 2 dana nakon otvaranja, uglavnom od 2-3
sata prije izlaska Sunca pa sve do kasnog poslijepodneva (Anonymous 1).

Slika 6. Cvijet ricinusa

8
 3.6. Plod

Plod je trodjelna ahura, loptasta ili ovalna. Povrina moe biti glatka ili naborana
sa bodljama ili gola. Bodlje na ahurama mogu biti kratke ili duge, fine, grube, tanke ili
debele. Zrele ahure su svijetlomrke ili utomrke, dok nezrele mogu biti bijele,
sivozelene, ruiastocrvene ili ljubiaste. ahure ricinusa su razliite veliine i
razvrstavaju se u tri kategorije :
I) Sitne (od 1 do 1,8 cm)
II) Srednje (od 1,9 do 2,1 cm)
III) Krupne (od 2,2 do 3,0 cm)

Plod ricinusa u doba sazrijevanja puca, i sjeme se osipa ili rasipa na komorice u
kojima sjeme ostaje vezano (zatvoreno). Od ukupne teine ahure na sjeme otpada 70 %
(Todorovi i sar., 2003).

3.7.Sjeme

Sjeme ricinusa je ovalno, na

prednjem kraju malo sueno, a sa bokova
spljoteno. Na prednjem kraju mu je gotovo
uvijek jasno izraeno ispupenje karankula.
Sastoji se od omotaa, endosperma i klice sa
dva kotiledona. Na omota sjemena otpada u
prosijeku 23%, a na unutarnji dio (tzv.
jezgru) 77%. Duina sjemena varira od 530
mm, a irina do 10 mm. Masa 1000
sjemenki iznosi 801 000 g. Slika 7. ahura ricinusa
Sjemenjaa je petoslojna. Posljednji sloj, ponekad kao prozrana opnasta
tvorevina, srasta sa unutarnjim dijelom sjemena (jezgrom). Sjemenjaa je tvrda, krta,
glatka i sjajna. Osnovna boja joj je tamno crvena, otvoreno mrka do zatvoreno mrka. Na
njoj se skoro uvijek nalaze svijetlije mozaine are, skoro bijele, svijetlosive do
srebrnaste, svijetlomrke, a ponekad i ruiaste (Todorovi i sar., 2003).

9
Unutranji dio sjemena (jezgra) je mek, mesnat, bijele do krem boje, a sastoji se od klice
sa dva lisnasta kotiledona i endosperma.
Sjeme moe da sauva klijavost 3 do 6 godina

Slika 8. Sjeme ricinusa (oblici i boje)

10
 4. BIOLOKE OSOBINE RICINUSA

4.1 Genetika
Broj hromozoma kod ricinusa je 2n=20. Sve prirodne forme ricinusa se diploidne i
potpuno plodne.
Koritenje muko-sterilne i ensko-sterilne linije je od velikog znaaja za proizvodnju
Izbor sojeva samo mukih ili enskih cvijetova omoguena je proizvodnja odreenih
hibrida.
Glavni ciljevi moderne proizvodnje ricinusa je dobijanje visokog prinosa sjemena,
visokog sadraja ulja i visokog sadraja ricinolne kiseline, lake berbe i otpornosti na
tetoine (Anonymous 2).

4.2 Reproduktivna biologija

Polen se uglavnom izbacuje ujutro, cvijetovi su sposobni za samo i stranooplodnju i
uglavnom se oprauju vjetrom.
Svaka biljka proizvodi velike koliine sjemena klijavosti od 83-90%.
Sjeme se moe reprodukovati u bilo koje doba godine (Cronk i Fuller, 1995) i
proizvodnja sjemena moe biti vrlo napredna, npr. mogue je cvijetanje u roku od 6
mjeseci od klijanja (Anonymous 3).
Prosjeni prinosi sjemena su izmeu 400-1000 kg/ha.

4.3 Fiziologija i fenologija

Klijanci se pojavljuju 10-20 dana nakon sjetve ricinusa. Prvi cvijetovi ricinusa se
otvaraju 40-70 dana nakon sjetve. Uspijeno formiranje grana i cvijetova nastavlja se
kroz itav ivot biljke i na taj nain jedna biljka nosi cvijetove u razliitim fazama
razvoja.
Period od nicanja do sazrijevanja varira od 140 do 170 dana. Sazrijevanje plodova
u grozdu je neujednaeno, donji plodovi sazrijevaju prije gornjih, a kod divljih vrsta
period izmeu prvih i poslednjih zrelih plodova moe biti nekoliko sedmica.

11
 Biljka ricinusa je relativno kratkog ivota, ivi svega dvije ili tri godine
(Anonymous 3).

5. LITERATURA
1. Anonymous 1, (2014): International journal of science and research, Volume 3,
Issue 5 http://www.ijsr.net/archive/v3i5/MDIwMTMyMDY1.pdf
2. Anonymous 2, Invasive Species Compendium,
http://www.cabi.org/isc/datasheet/47618
3. Anonymous 3, (2003): Institute Horus de Dosenvolvimento and Ambient
Conservacao
4. Gatari, . (2005): Sjemenarstvo sa osnovama oplemenjivanja.
5. Todorovi, J., Lazi, Branka, Komljenovi, I.(2003): Ratarsko-povrtarski
prirunik. GrafoMark. Laktai.

12