STRUKTURNA GRAA ATOMA

Atom je najsitnija estica nekog elementa koja ima osobine tog elementa. Sastoji se
od protona i neutrona u jezgru i od elektrona u omotau.

- Prenik jezgra iznosi 10 -14 m

- Prenik atoma je 10-10 m.

Proton ima masu od 1,673x10-24 g i jedinino naelektrisanje od + 1,602x10 -19 C.

Neutron ima masu od 1,675x10-24 g, ali nema naelektrisanje.
Elektron ima relativno malu masu od 0,109x10-28 g i negativno jedinino
naelektrisanje 1,602x10-19 C.

Protoni i neutroni formirani su od subestica koji se nazivaju kvarkovi , ija je

dimenzija priblino 10-18 m.

Foton je elektromagnetno zraenje koje se javlja prelaskom elektrona iz dalje ljuske

u blizu ljusku ( tj.iz polja vece energije u polje manje energije).

1.1 ATOMSKI BROJEVI

Broj protona u jezgru naziva se atomski broj (Z) i on odreuje hemijske osobine
elemenata, a broj neutrona naziva se neutronski broj (N). Broj neutrona se
izraunava kao razlika atomske teine atoma tog elementa A(koja se naziva
maseni broj) i broja protona, odnosno, N=A-Z.

Ako je u nekom elementu odnos N/Z=1, onda se on smatra stabilnim, a kod

elemenata sa odnosom N/Z>1,5 jezgro je nestabilno i elemenat je radioaktivan,
odnosno podlijee samoraspadanju.

Ukupna masa svih estica predstavlja atomsku masu.

Relativna atomska masa je broj koji se dobije uporeivanjem sa masom nekog
drugog atoma, odnosno sa dijelom mase atoma koji je uzet za standard (
mase atoma ugljika C12). Relativna atomska masa pokazuje koliko je puta masa
atoma odreenog hemijskog elementa vea od 1/12 mase atoma ugljika C 12.

1.2 ELEKTRONSKA STRUKTURA ATOMA

Elektroni se oko jezgra kreu samo u elektronskim ljuskama. to je elektronska
ljuska blia jezgru atoma, njeni elektroni imaju manje energije, a to je
udaljenija, njeni elektroni imaju veu energiju.
Svaka ljuska ima svoje podljuske- orbitale. Da bi mogao da promijeni svoj
energetski nivo, elektron mora da primi odreenu spoljanju energiju ili da je
emituje.

1
 U toku prelaza na nii elektronski nivo elektron vodika e emitovati sasvim
oreenu veliinu energije(kvant) u obliku elektromagnetskog zraenja, koje se
naziva foton.
Atomi se sastoje od glavnih ljuski sa velikim gustinama elektrona, odreenih
prema zakonima kvantne mehanike. Svaka ljuska moe sadravati samo
maksimalni broj elektrona.
- Paulijev princip : 2n2, gdje je n- glavni kvantni broj.

1.3 KVANTNI BROJEVI

Moderna atomska teorija tvrdi da se kretanje elektrona oko jezgra i njegova
energija ne karakterie samo jednim glavnim kvantnim brojem, ve sa 4 razliita
kvantna broja:
1) glavnim kvantnim brojem n,
2) sporednim kvantnim brojem l,
3) magnetskim kvantnim brojem m,
4) kvantnim brojem elektronskog spina ms.

Glavni kvantni broj n predstavlja pozitivne cijele brojeve od 1 do 7 (n=1,2,...7)

i definie energetski nivo elektrona. (K,L,M,N,O,P,Q)
Sporedni kvantni broj oznaava se sa l (l=0,1,2,.. n-1), a odnosi se na podnivo
elektrona i prikazuje moment koliine kretanja elektrona. (s,p,d,f). Maksimalni
broj elektrona u podljuskama moe biti s=2, p=6, d=10, f=14.
Magnetni kvantni broj m, definie nagib ravni oblaka elektrona, a kvantni broj
elektronskog spina ms definie smjer obrtanja elektrona oko sopstvene ose.

1.4 IZOTOPI
Hemijski elementi koji imaju isti broj protona, ali se razlikuju po broju neutrona,
nazivaju se izotopima odreenog hemijskog elementa. Mase su razliite, al su
hemijske osobine identine. Stabilan izotop ugljik C12 ima 6 protona i 6 neutrona,
a radioaktivni ugljik C14 ima 6 protona i 8 neutrona.
Hemijski elementi sa vie od 90 protona (uranijum) imaju nestabilne izotope-
jezgra im se raspadaju i nastaju atomi drugih elemenata.

1.5 VRSTE ATOMSKIH VEZA

Osnovne primarne atomske veze su:
1. Jonska veza- moe se obrazovati izmeu visoko elektropozitivnih elemenata
(metala) i visoko elektronegativnih elemenata (nemetala). U procesu
jonizacije elektroni prelaze od elektropozitivnih atoma na atome
elektronegativnih elemenata, proizvodei pozitivno naelektrisane katjone i
negativno naelektrisane anjone.
Primjer vrste supstance koja ima velik stepen jonskog vezivanja je
natrijumhlorid (NaCl).

2
 2. Kovalentna veza nastaje izmeu atoma sa malim razlikama u
elektronegativnosti koji su blizu u PSE. Atomi koriste zajedniku zadnju ljusku,
tj elektroni iz zadnje ljuske su zajedniki za oba atoma i tako postaju stabilni.
3. Metalna veza je veza izmeu dva metala. Nastaje tako to svaki atom
metala daje svoje valentne elektrone koji se ne vezuju ni za jedan ni za drugi
atom nego ostaju da slobodno krue i tako ine elektronski oblak koji je
negativno naelektrisan, privlae pozitivno naelektrisane jone koji ine reetku
i tako se vezuju. Ovu vezu odlikuju dobra toplotna, elektrina provodljivost.

Pri primarnom vezivanju mogu postojati kombinacije mjeovitih veza: jonsko-

kovalentna, metalno-kovalentna, metalno-jonska, jonsko-kovalentno-metalna.

KRISTALNA STRUKTURNA GRAA

Kristal je struktura metala gdje atomi zauzimaju tano odreen poloaj, i tako
formiraju kristalno vrsto tijelo.

Parametri reetke su razmaci izmeu atoma u 3 razliita pravca a 0, b0, c0.

- Takasti niz dobijemo tako to atome slaemo samo u jednom pravcu.

- Kristalografska ravan se dobije ako atome slaemo u 2 pravca.
- Prostorna reetka je normalan oblik slaganja atoma, tj prostorno slaganje
atoma.

Varijante osnovnih elija:

- Prosta elija: atomi su smjeteni na rubovima reetke.

- Prostorno-centrirana elija: atomi su smjeteni na rubovima elije i jedan
atom se nalazi u sredini reetke.
- Povrinski-centrirana elija: atomi su smjeteni na rubovima reetke i po
jedan na svakoj povrini reetke.
- Bazino-centrirana elija: atomi su smjeteni na rubovima elije i po jedan
atom po bazama reetke.

Klasifikacija prostornih reetki

- Kubni kristalni sistem- (tri jednake ose pod pravim uglovima: a=b=c).
Prostorna reetka ( prosta kubna, prostorno- centrirana kubna, povrinski-
centrirana kubna).

- Tetragonalni ( tri ose pod ravim uglovima, dvije jednake: a=b c,

=90. P.r. (prosta tetragonalna, prostorno centrirana tetragonalna).

- Ortorombski (tri nejednake ose pod pravim uglovima =90). P.r.

(prosta ortorombska, prost-centr ortorombska, bazino-centrirana
ortorombska, povr-centr ortorombska)

3
 - Romboedarski (tri jednake ose, jednako nagnute a=b=c, 90). P.r.
(prosta romboedarska)
- Heksagonalni (dvije jednake ose pod 120, trea osa pod pravim uglom a=b

c; =90, =120). P.r. (prosta heksagonalna)

- Monoklinski (tri nejednake ose, jedan par nije pod pravim uglom (a b c;

90 ). P.r. (prosta monoklinska, bazino-centrirana monoklinska)

- Triklinski (tri nejednake ose, nejednako nagnute i nijedna pod pravim uglom:

a b c; 90). P.r. (prosta triklinska).

Najvei broj metala, pri ovravanju, kristalizira u 3 gusto sloene kristalne

strukture:

Prostorno-centrirana kubna (prost-c-k) kristalna struktura- formirana je od

9 atoma. Jedan atom se nalazi u centru, ostalih 8 je smjeteno u uglovima
kocke. Ako se atomi u prost-c-k osnovnoj eliji smatraju sferinim, moe
se izraunati faktor slaganja atoma (FSA) iz odnosa zapremine u osnovnoj
eliji i zapremine osnovne elije. FSA=0,68. Ima ukupno 2 atoma
kompletna u eliji.
Povrinski centrirana kubna (pov-c-k) kristalna struktura- formirana je od
14 atoma. U ovoj osnovnoj eliji postoji jedan atom na svakom uglu kocke
i po jedan atom u centru svake strane kocke. FSA= 0,74. Ima ukupno 4
atoma kompletna u eliji.
Gusto-sloenu heksagonalnu.

Milierovi indeksi- ako se kristalografska ravan definie sa tri odsjeka na

koordinatnim osama x,y i z, ali ako se umjesto navedenih odsjeaka uzmu
reciprone vrijednosti odsjeaka osa, onda se ove koordinate nazivaju kristalografski
Milerovi indeksi.

Polimorfni preobraaj je pojava koja odlikuje neke metalne ili nemetalne

elemente da se javljaju u vie strukturnih stanja, zavisno od stepena zagrijanosti.

Anizotropija je pojava da se razlikuju brojna svojstva metala, zavisno od pravca

ispitivanja.

Izotropija je sposobnost materije da ne mijea osobine u pravcima ispitivanja.

KRISTALIZACIJA METALA

4
Kristalizacija predstavlja prelaenje rastopljenog metala u vrsto stanje. Prilikom
hlaenja formiraju se centri kristalizacije (kristali oko kojih se formiraju ostali
kristali). Ovravanje se moe podijeliti u
dva elementarna procesa:

1. obrazovanje stabilnih klica u rastopu (centara kristalizacije)

2. rast klica u kristale i obrazovanje zrnaste strukture.

Postoje dva osnovna mehanizma putem kojih se stvaraju klice vrstih estica u
tenom metalu, a to su:

- homogeno stvaranje klica- u tenom metalu nastaje kad metal sam

obezbjeuje atome za obrazovanje klica. (stepen pothlaenja razlika izmeu
teoretske temperature ovravanja ts i stvarne temperature tk na kojoj
poinje proces kristalizacije).
- heterogeno stvaranje klica nastaje u tenom metalu na povrinama njene
posude, nerastvorenim neistoama ili drugom materijalu sa strukturom koja
sniava kritinu slobodnu energiju koja se zahtijeva za obrazovanje stabilne
klice.

1.1 RAST KRISTALA U TENOM METALU

Polikristalni metali su metali koji imaju vie metalnih zrna.

Kristali u ovrslom metalu se nazivaju zrna.

Granica zrna je povrina izmeu susjednih zrna.

Monokristalni metali su metali koji imaju jedno metalno zrno (tj oko jednog
centra kristalizacije formirali su se ostali kristali). Koriste se u elektrotehnici zbog
mehanikih svojstava budui da ne postoje granice niti sluajno orijentisanih
zrna.

Modifikacija je proces dodavanja stranih tijela (klica) da bi se stvorila sitno

zrnasta struktura.

Grubozrnasta struktura je struktura sa relativno malim brojem metalnih zrna.

Finozrnasta struktura je struktura sa relativno puno metalnih zrna. Ova

struktura je poeljna, a nastaje veom brzinom hlaenja i veim stepenom
podhlaivanja i dodavanjem sitnih estica kristalnih jedinjenja.

Brzina rasta kristala se definie kao linearno poveavanje ravni kristala

paralelnoj samoj sebi u jedini vremena.

Sitnozrnasta struktura moe se postii dodavanjem sitnih estica kristalnih

jedinjenja koja e pospjeiti proces sreivanja.

5
Homogena struktura je struktura koja se sastoji od samo jednog oblika
kristalne reetke.

Heterogena struktura je struktura koja se sastoji od razliitih oblika kristalne

reetke.

STRUKTURNA GRAA LEGURA

Legura je mjeavina osnovnog elementa ikedme oli vie komponenata, ime se

znatno poboljavaju brojna svojstva. Prema strukturi oblika razlikujemo
mehanike smjese, vrste rastvore i hemijske smjese.

Mehanika smjesa je jedna od struktura oblika kod koga se kristalna zrna

osnovnog elementa hemijski ne mijeaju sa kristalnim zrnima komponenata.
vrsti rastvor je struktura oblika kod koga dolazi do primanja atoma komponente
u kristalnu reetku osnovnog elementa. Razlikujemo supstitucijski vrsti rastvor i
intersticijski vrsti rastvor.
- Supstitucijski vrsti rastvor je rastvor kod koga dolazi do zamjene atoma u
kristalnoj reetki (zamjeni postojei atom). Da bi se ostvario supstitucijski
vrsti rastvor potrebno je:
Da razlika u veliini atoma nije vea od 15%
Kristalne strukture dva elementa moraju biti iste
Ne smije biti razlika u elektronegativnosti dva elementa
Dva elementa trebaju da imaju istu valenciju
- Intersticijski vrsti rastvor je rastvor kod koga su atomi komponenata
smjeteni u prostor izmeu dva atoma osnovnog elementa u kristalnoj
reetki.

Intersticije su prostori ili rupe izmeu atoma u kristalnoj reetki.

Kombinovani vrsti rastvor sastoji se od supstitucijskog i intesticijskog vrstog

rastvora.

Hemijska jedinjenja nastaju spajanjem dva ili vie elemenata, a odlikuju se

sastavom koji je izraen hemijskom formulom, svojim tipom kristalne reetke,
individualnim svojstvima. Razlikujemo jedinjenja metala sa nemetalima
(nemetalni ukljuci; oksidi, sulfidi, fosfati, hloridi...) i jedinjenja metala sa
metalima (daje metalni sjaj, elektroprovodljivost, ..). Intermetalna hemijska
jedinjenja su veoma krta, imaju visoku tvrdou. Postoje i jedinjenja sa ugljikom
(karbidi), azotom (nitridi), borom (boridi) i dr.

DIFUZIJA U VRSTIM TIJELIMA

6
 Difuzija predstavlja mehanizam kojim se materija prenosi kroz materiju. Atomi u
gasovitom stanju najbre difuziraju, zatim u tenom, dok najsporije u vrstom
stanju. to je temperatura vea pogoduje difuzionom procesu. Postoje dva
mehanizma difuzije:

1) Supstitucijski mehanizam- atomi zauzimaju mjesto u osnovnoj kristalnoj

reetki
2) Intersticijski mehanizam- atomi se kreu od jednog intersticijskog mjesta do
drugog, da se pritom trajno ne pomjeraju atomi u osnovnoj kristalnoj reetki.
Brzina kod ovog naina je iz razloga to su atomi manjeg volumena.

Primjena difuzije:

- povrinsko otvrdnjavanje elika putem gasne cementacije

- povrinsko legiranje ploica silicijuma radi izrade integrisanih kola

GREKE U KRISTALU

Greke kristalne reetke se klasifikuju prema njihovoj geometriji i obliku, a tri

glavne grupe su:

nultidimenzionalne takaste greke

jednodimenzionalne ili linijske greke (dislokacije)
dvodimenzionalne greke koje obuhvataju spoljne povrine i unutranje
granice kristalnog zrna

1.1. TAKASTE GREKE

Takaste greke su najjednostavniji vid greke u kristalnoj reetki. Tipine

greke su praznine, mjesto ukristalnoj reetki sa koga nedostaje atom (vakancija)
ili umetnuti strani atom u kristalnoj strukturi (intersticijal).
Vakansije su takaste greke koje se manifestuju nedostatkom atoma u
kristalnoj reetki. Praznine mogu nastati poveanjem toplotne energije, zbog
poremeaja rasta kristala ili zbog ravnotee u naelektrisanju.
Intersticijal je oblik takaste greke kod koga je umetnut strani atom u
kristalnoj strukturi.
otkijev defekt je greka u kristalu gdje se javlja katjon vakansija i anjon
vakansija.
Frenkelov defekt je greka u kristalu gdje se javlja katjon vakansija i katjon
intersticijal.
Atomi neistoa supstitucijskog ili intersticijskog tipa su, takoer, takaste greke
i mogu postojati u metalno ili kovalentnim vezanim kristalima. Joni neistoa su,
takoer, takaste greke u jonskim kristalima.

7
1.2. LINIJSKE GREKE ILI DISLOKACIJE

Linijske greke su greke u kristalnim vrstim tijelima koje prouzrokuju

poremeaj reetke koncentrisan oko linije.
Dislokacije se stvaraju u toku ovravanja kristalnih vrstih tijela. Usljed
djelovanja spoljne sile doi e do klizanja atoma jednih po drugima to uzrokuje
krivljenje reetke. Taj defekt se zove dislokacija.
Linija dislokacije je normala na ravan predmeta i ona se premjeta u pravcu
klizanja.
Ekstra ravan je skup atoma koji su pomjereni iz svog prvobitnog ravnotenog
poloaja, a jo nisu zauzeli krajnji poloaj.
irina dislokacije je pojas atoma u ravni klizanja u kome su atomi pomjereni iz
svog ravnotenog poloaja.
Razlikuju se pozitivne i negativne dislokacije, prema tome da li je ekstra ravan
iznad ili ispod dislokacione linije.

1.2.1.BURGERSOV VEKTOR ILI VEKTOR KLIZANJA

Burgersov vektor predstavlja rastojanje za koje se pomjere atomi oko

dislokacije.
Zavisno od veliine vektora Burgersa razlikuje :
- Jedinina dislokacija ostvaruje pomjeranje za jedan parametar reetke (puna
dislokacija).
- Sloena ili super dislokacija- ima vrijednost pomjeranja koje odgovara
viestrukom parametru reetke i ona je nestabilna
- Nepotpune dislokacije- imaju vrijednost vektora pomjeranja manji od
parametra reetke, to izaziva drugaiji oblik deformisanja kristala
(dvojnikovanje)

Prema meusobnom poloaju Burgersovog vektora i dislokacione linije postoje

dvije glavne vrste dislokacija: ivina i zavojna. Kombinacija ove dvije daje
kombinovane dislokacije, koje imaju ivine i zavojne komponente.

1.2.2.IVINA DISLOKACIJA

Ivina dislokacija nastaje formiranjem ekstra ravni, smjetenih izmeu

redovnih vertikalnih ravnina, a manifestuje se klizanjem itavog gornjeg dijela
tijela po itavom dojnjem dijelu tijela jednako.

1.2.3.ZAVOJNA DISLOKACIJA

Zavojna dislokacija nastaje kao smicanje u ravni klizanja, tako da je najvee

pomjeranje, odnosno najvea deformacija na poetku i ta deformacija opada
do nule.

8
1.2.4.KOMBINOVANA DISLOKACIJA

Iz rezultata postepenog klizanja slijedi da oba dijela kristala, onaj dio kristala
gdje je klizanje prolo i onog dijela kristala koji nije pretrpio klizanje, imaju
potpuno pravilnu atomsko-kristalnu grau. Izmeu ova dva dijela kristala je
pojas koji se naziva zona dislokacije.

1.3. RAVANSKE GREKE (GRANICE ZRNA)

Granice zrna su povrinski poremeaji u polikristalnim metalima koji razdvajaju

kristalna zrna razliitih orijentacija.
Oblik granice zrna je odreen ogranienjima koja nastaju rastom susjednih zrna.

1.3.1.GREKE SLAGANJA ATOMA I GREKE NA GRANICAMA FAZA

Greke slaganja atoma se manifestuje kao odsustvo slaganja atoma u
okviru jedne ravni klizanja.
Granice dvojnikovanja predstavljaju koherentne dijelove kristala,
simetrino deformisane u odnosu na liniju dvojnikovanja.
Granice zrna pod malim uglovima (mozaici malih blokova) predstavljaju
djelimino koherentna odstupanja, gdje odstupanja nastaju usljed dislokacije i
ugao izmeu susjednih mrea iznosi maksimalno 15 o.
Granice zrna pod velikim uglovima (mozaici velikih blokova) razdvajaju
susjedna zrna pod velikim uglovima i ne postoji koherentnost greke. Prelazna
zona sainjena je 2-4 atomska rastojanja.
Granice meu razliitim vrstama kristala, tavisno od razlike u kristalnoj grai,
mogu biti: koherentne, djelimino koherentne i nekoherentne.

ELASTINE I PLASTINE DEFORMACIJE KRISTALNIH TIJELA

Jedna od najvanijih osobina metala je njegova sposobnost da se suprotstavi

vanjskim optereenjima, odnosno, da prenosi ta optereenja.

Elastina deformacija- je pojava kod koga tijelo zauzima prvobitni poloaj nakon
prestanka vanjskih optereenja.

9
Ako se metal pod odreenim opteenjem moe trajno deformisati, to znai da se
izmijenjene dimenzije nee u potpunosti vratiti po prestanku djelovanja dejstva
optereenja, kae se da je metal plastino deformisan.

1.1. ELASTINE DEFORMACIJE

Ako kristal opteretimo zateuom silom, neznatno e se poveati njegova duina,

a uklanjanjem optereenja duina se vraa na poetnu vrijednost. Ako ga
opteretimo silom pristiska, kristal e neznatno smanjiti duinu. Ove neznatne
promjene duine su blagog izduenja ili skraenja elementarne kristalne reetke
u pravu dejstva zateuih sila, odnosno, sila pritiska.

Granica do koje se smatra da nema trajnih deformacija naziva se granica

elastinosti i ista se odreuje na osnovu Hukovog zakona:

Fl o
l=
AoE

l - izduenje (mm)
l0- poetna mjerna duina probnog tapa (mm)

F- spoljanje optereenje
A0- povrina poprenog presjeka (mm 2)
E- modul elastinosti (N/mm2)

1.1.1.MODUL ELASTINOSTI

Modul elastinosti E je koeficijent proporcionalnosti koji vrijedi do granice

proporcionalnosti na Hukovom dijagramu.

R

R=E * ; E=

Odnos izmeu napona smicanja i ugla smicanja , naziva se modul

klizanja G.
Tvrdoa je sposobnost materijala da se odupre prodiranju jednog tijela kroz
drugo.
vrstoa je sposobnost materijala da se odupre djelovanju vanjskih sila.
ilavost je sposobnost materijala da se odupre udarnom optereenju.

10
1.2. PLASTINE DEFORMACIJE KLIZANJA

Ako sila kojom smo opteretili kristalnu strukturu dovoljno poraste , kristal e se
plastino- deformisati , a to znai da se nee vratiti na poetni oblik i dimenzije
po prestanku djelovanja sile.
Postoje dva mehanizma po kojima se odvija plastina deformacija kristalne
strukture:
- translacionim klizanjem
- dvojnikovanjem

Translaciono klizanje je takva deformacija pomjeranje jednog dijela kristala u

odnosu na drugi dio, pri kome metalografka graa oba dijela kristala ostaje
neizmijenjena.

Ravan klizanja je povrina ija je debljina jednaka preniku jednog atoma.

Dvojnikovanje je poseban sluaj klizanja kada se atomi pomjeraju kao u ogledalu

u odnosu na jednu izabranu podesnu kristalografsku ravan.

Granice dvojnikovanja predstavljaju koherentne dijelove kristala simetrino

deformisane u odnosu na liniju dvojnikovanja.

1.3. PLASTINO DEFORMISANJE POLIKRISTALNIH METALA

Skoro sve tehnike legure su polikristalne.

Plastina deformacija polikristalnih metala izvodi se klizanjem svakog posebnog
zrna, a kako su metalna zrna razliito orijentisana, plastina deformacija se ne
izvodi istovremeno i jednako po cijeloj zapremini.

1.4. DEFORMACIONO OJAANJE

Tokom procesa obrade deformisanjem metala u hladnom stanju, osobine

otpornosti materijala, kao to su: zatezna vrstoa. Granica razvlaenja i tvrdoa
rastu, dok osobine plastinosti: izduenje i kontrakcija presjeka opadaju.
Na kretanje dislokacije utiu granice metalnog zrna, koje predstavljaju barijeru
za kretanje dislokacija, i to iz dva osnovna razloga:
poto su 2 susjedna zrna razliito orijentisana, a pri prelasku iz jednog u
drugo zrno dislokacija mora da mijenja pravac kretanja, a ovo postaje
mnogo tee jer se pri deformaciji polikristalnog materijala poveava
razorijentisanost metalnih zrna ;
nepravilnost rasporeda atoma na granicama metalnog zrna predstavlja
diskontinuitet ravnima klizanja od jednog do drugog zrna.

Poveanjem stepena deformacije, poveava se gustina dislokacija.

11
1.5. OPORAVLJANJE I REKRISTALIZACIONO ARENJE

U procesu obrade deformisanjem u hladnom stanju dolazi i do promjene nekih

fizikih svojstava, smanjuje se gustina i otpornost na koroziju, a poveava se
elektrina otpornost.

Ako se metal zagrije do dovoljno visoke temperature i kroz dovoljno dugo

vrijeme, struktura hladno deformisanog metala e proi kroz 3 faze koje se
nazivaju
1. oporavljanje,
2. rekristalizacija,
3. rast kristalnog zrna.

Primarna rekristalizacija se naziva pojava obrazovanja novih zrna umjesto

orijentisane strukture deformisanog metala.

Sekundardna rekristalizacija je oblast gdje dolazi do porasta metalnog zrna, na

temperaturi do 6000C.

Temperatura na kojoj se odigrava primarna rekristalizacija, naziva se

temperatura rekristalizacije i ona nema fiziko znaenje, ve predstavlja
dogovorno usvojen trenutak pojave novih kristalnih zrna po cjelokupnoj
zapremini, to izaziva povratak mehanikih svojstava na svojstva koja je legura
imala prije hladne deformacije.

TR= 0.4 * TT ; TT temperatura topljenja istog metala

Temperatura primarne rekristalizacije:

TR= 0,6 * TT ; TT temperatura topljenja legure

1.5.1.OBRADA DEFORMISANJEM

Kritini stepen deformacije je stepen hladne deformacije gdje dolazi do

stvaranja veoma velikog metalnog zrna.
Obrada deformisanjem u hladnom stanju je obrada kada se izvodi na sobnoj
temperaturi. T/Tt<0,3
Obrada deformisanjem u toplom stanju je obrada kada se izvodi na
temperaturama rekristalizacije. T/Tt> 0,6
Obrada deformisanjem u polutoplom stanju je obrada kada se vri na
temperaturi veoj od sobne, a manjoj od temperature rekristalizacije. T/Tt =
0,3 do 0,6.

12
 DIJAGRAMI STANJA

Dijagrami stanja predstavljaju grafiki prikaz faza u leguri pri razliitim

temperaturama i sastavu legure.

Kriva hlaenja predstavlja grafiki prikaz promjene temperature u vremenu pri

hlaenju istog metala ili legure.

Kriva zagrijavanja predstavlja grafiki prikaz promjene temperature u vremenu pri

zagrijavanju istog metala ili legure .

Temperatura kristalizacije je temperatura na kojoj se poinju formirati prvi kristali.

Temperatura rekristalizacije je temperatura na kojoj se poinju formirati nova

kristalna zrna umjesto orijentisane strukture deformisanog kristala.

Legiranje je proces dodavanja hemijskih elemenata (metala ili nemetala) u osnovni

element.

Komponente legure su elementi koji sainjavaju legure.

Likvidus linija je linija koja razdvaja tenu fazu R (rastop) od dvofaznog podruja
+ R.

Solidus linija je linija koja razdvaja dvofazno podruje + R od vrste faze .

Eutektikum je mehanika smjesa.

Eutektika temperatura je temperatura na kojoj se deava eutektika reakcija

(prelazak tene faze u mehaniku smjesu).

Eutektika reakcija predstavlja nastajanje mehanike smjese iz rastopa pri

konstantnoj temperaturi.

Dvofazno podruje je podruje gdje se javlja rastop )tena faza) i (vrsto

stanje).

Podeutektike legure su sve legure koje se na dijagramu nalaze lijevo od eutektike

legure.

Nadeutektike legure su sve legure koje se na dijagramu nalaze desno od eutektike

legure.

Peritektika reakcija je reakcija gdje tena faza i vrsta faza formiraju pri hlaenju
jednu novu vrstu fazu.

13
 RAVNOTENI DIJAGRAM STANJA ELJEZO-UGLJIK

Legure eljezo-ugljik, koje imaju veoma mali sadraj ugljika od 0,3-1,2 % C i 0,25-1
% Mn i veoma male koliine drugih elemenata (Si, P,S i neke druge elemente)
nazivaju se ugljenini elici.

elik je legura eljeza (Fe) i ugljika (C) sa postotkom ugljika do 2.11%.

Gvoe je legure eljeza (Fe) i ugljika (C) sa postotkom ugljika od 2.11-6.67 %.

Sivo liveno gvoe- ugljik (C) je u vidu grafita.
Bijelo liveno gvoe- ugljik (C) je u vidu cementita.

Dijagram stanja sistema eljezo-ugljik moe se podijeliti na dva dijela: dio bogatiji
eljezom i dio sa sadrajem ugljika preko 6,67 % do 100 % mase ugljika.

Dijagram stanja eljezo-eljezni karbid (Fe-Fe 3C) ne moe se smatrati potpuno

ravnotenim dijagramom, poto je jedinjenje elejzni karbid (Fe 3C) jedna

14
metastabilna faza, nazvana cementit. Fe3C se moe razloiti na mnogo stabilnije
faze eljezo i ugljik (grafit).

Cementit je karbid eljeza, odnosno, intermetalno jedinjenje sa sadrajem

ugljika 6-67%. Cementit ima ortorombsku kristalnu reetku. Parametri reetke
su sljedei: a= 0,4525 nm; b=0,5087 nm; c=0,6743 nm i === 900.
Veoma je tvrd (800 HV) i krt.

isto eljezo, zagrijavanjem mijenja dva puta svoju kristalnu reetku, prije nego to
pree u tenu fazu. Na sobnoj temperaturi postoji -Fe koje imaju prostorno
centritanu kubnu reetku i koje na temperaturi od 912 oC prelazi u -Fe, gdje ima
povrinski centriranu kubnu reetku, a na temperaturi od 1.394 oC ponovo mijenja
reetku u prostorno centriranu kubnu reetku -Fe, koje na temperaturi 1.538oC
preazi u tenu fazu. Sve ove promjene deavaju se na lijevoj ordinati dijagrama
stanja. Sastav legure prikazan je na apscisnoj osi dijagrama stanja od 6.67 % C, a to
je koncentracija ugljika pri kojoj se formira jedinjenje eljezni karbid (Fe 3C)
cementit i to je desna vertikalna osa dijagrama stanja.

1.1. VRSTE FAZE U DIJAGRAMU STANJA Fe-Fe3C

Pri normalnim uslovima (brzinama) hlaenja legure eljezo-ugljik, za razliite
temperature i sastave legura, u dijagramu stanja Fe-Fe 3C prisutni su sljedei
strukturni konstinuiteti:

Ferit () je vrsti rastvor sa umetnutim atomima ugljika u -Fe kristalnoj

reetki. Maksimalna rastvorljivost ugljika je 0,025 % na temperaturi od
727oC, a sniavanjem temperature rastvorljivost ugljika opada do 0,005%
na temperaturi od 0oC. Mikrostruktura ferita sastoji se od jednoobraznih
poliedarskih zrna. Relativno je mek i plastian, a magnetian je do
temperature od 768oC. Mehanika svojastva: tvdoa 80 HB, zatezna
vrstoa Rm=250 N/mm2, izduenje As= 50%. Fizika svojstva: dobar
provodnik toplote i elektrine struje.
Austenit () je vrsti rastvor sa umetnutim atomima ugljika u -Fe
kristalnoj reetki. Maksimalna ratvroljivost ugljika je 2,11% na temperaturi
od 1.148oC, a sniavanjem temperature opada rastvorljivost ugljika do
0,8% na temperazuri od 727oC. Mikrostruktura austenita sastoji se od
poliedarskih zrna. Mek je, vrlo plastian i nemagnetian. Mehanika
svojstva: tvrdoa 160-200 HB, zatezna vrstoa Rm= 200-800 N/mm2,
izduenje As=40-50 % .
ferit je vrsti rastvor sa umetnutim atomima u gljika u -Fe kristalnoj
reetki. Maksimalna rastvorljivost ugljika je 0.09% na temperaturi od
1.465oC. - ferit je stabilan samo na relativno visokim temperaturama.
Cementit (Fe3C) je hemijsko jedinjenje eljeza i ugljika sa sadrajem
ugljika od 6,67%. Ima veoma sloenu ortorombsku reetku sa gusto

15
 pakovanim atomima. Veoma je tvrd i krt, a slabo magnetian do
temperature od 210oC, kada gubi magnetna svojstva. Mehanika svojstva:
tvrdoa 800-1000 HB, zatezna vrstoa Rm=300-500 N/mm2, izduenje As=
0%. Slabo provodi toplotu i elektrinu struju.

1.2. INVARIJANTNE REAKCIJE U DIJAGRAMU STANJA Fe-Fe3C

U dijagramu stanja Fe-Fe3C postoje tri invarijantne reakcije i to: peritektika,
eutektika i eutektoidna reakcija.

Peritektika reakcija u peritektikoj taki na temperaturi od 1495oC, gdje

tena faza (sa 0,53%C) sa -feritom (sa sadrajem 0,09%C), formira austenit
() (sa 0,17%C), ova reakcija se odvija po jednaini:

tena faza (0,53%C) + ferit (0,09%C) (1.495o C) austenit(0,17% C)

- ferit je visokotemperaturna faza i ona se ne nalazi u elicima na niim

temperaturama.

Eutektika reakcija- u eutektikoj taki (c) tena faza (sa sadrajem 4,3 %
C) formira 2 vrste faze: austenit (sa sadrajem 2,11% C) i intermetalno
jedinjenje Fe3C (sa 6,67% C). Obavlja se na temperaturi 1.148 oC.

tena faza (4,3% C) (1.148oC) austenit (2,11% C)+ Fe3C (6,67% C)

Eutektoidna reakcija- u eutektoidnoj taki (S) austenit (sa 0,8% C) formira

dvije vrste faze: ferit (sa sadrajem 0,025% C) i cementit (Fe 3C) (sa
sadrajem 6,67% C). Obavlja se na temperaturi 727 oC.

austenit (0,8% C) (727oC )ferit (0,025% C) + cementit (6,67% C)

Eutektoidna rekacija se obavlja u potpuno vrstoj fazi i veoma je znaajna za

neke vrste termikih obrada ugljinih elika.
Ugljini elici sa sadrajem ugljika 0,8% nazivaju se eutektoidni elici,
poto im se cjelokupna struktura sastoji iz ferita i cementita, koji se formiraju
iz autenita (sa sadrajem od 0,8% C), sporim hlaenjem ispod eutektoidne
temperature. elici sa sadrajem ugljika manjim od 0,8% nazivaju se
podeutektoidni, a sa veim sadrajem od 0,8% C nadeutektoidni elici.

1.3. Mikrostrukture dvoje legure Fe-C sa sadrajem do 2,11 % C

16
 Eutektoidni elik- ako se elik sa sadrajem 0,8% zagrijava do
temperature iznad 727oC i na toj temperaturi zadri dovoljno dugo,
njegova struktura e biti homogeni austenit (0,8% C). Ako se ovaj
eutektoidni elik hladi normalnom brzinom do temperature blizu
eutektoidne, njegova struktura ostaje austenit. Daljim hlaenjem do
eutektoidne temperature ili neto ispod, cjelokupan austenit se
transformie u ferit (0,025% C), a viak ugljika koji je istisnut iz reetke -
Fe sa eljezom gradi jedinjenje Fe 3C i ostaje u slojevitom rasporedu sa
feritom. Ovako nastala slojevita struktura, sastavljena je od lamela ferita i
cementita, naziva se perlit (lamelarni perlit). Poto se rastvorljivost ugljika
u -Fe veoma malo mijenja od temperature 727oC do sobne temperature,
to e i struktura perlita ostati nepromijenjena u tom temperaturnom
intervalu. Mehanika svojstva perlita nalaze se izmeu svojstava mekog i
plastinog ferita i tvrdog, krtog cementita.
Koritenjem pravila poluge, moe se odrediti sadraj ferita i cementita u
strukturi eutektoidnog elika, na temperaturi veoma bliskoj temperaturi od
727 oC.

6,670,80
%ferita= 6,670,025 * 100= 88,3%

0,800,025
%cementit= 6,670,025 * 100= 11,7%

Podeutektoidni elik- ako se ugljini elik sa 0,5% C zagrijava do

temperature od oko 900oC dovoljno dugo, struktura e se sastojati od
homogenog austenita (0,5% C). Hlaenjem normalnom brzinom do
temperature oko 775oC dolazi do formiranja proeutektoidnog ferita na
granicama austenitnog zrna. Na eutektoidnoj temperaturi pri uslovima
sporog hlaenja preostala koliina austenita sa 0,8% C transformie se u
perlit. Odmah ispod eutektoidne temperature, struktura
legurepodeutektoidnog elika sa 0,5% C je perlit + ferit. Ferit u perlitu
nazivamo eutektoidni ferit, za razliku od proeutektioidnog ferita, koji se
formirao na temperaturi iznad temperature 727oC.
Koritenjem pravila poluge, moe se na temperaturi neto malo iznad
eutektoidne temperature od 727oC, odrediti koliina austenita i
proeutektoidnog ferita.

0,500,025
%austenita= 0,800,025 * 100= 61,3%

17
 0,800,50
%proeutektoidni ferit= 0,800,025 * 100= 38,7%

Na temperaturi neto ispod eutektoidne temperature od 727oC, ukupna

koliina ferita i cementita je:

6,670,50
%ferita= 6,670,025 *100= 92,2%

0,500,025
%cementita= 6,670,025 * 100= 7,1%

Nadeutektoidni elik- ako se legura sa 1,2% C zagrijava do temperature

od 925oC i dri na toj temperaturi dovoljno dugo, cjelokupna struktura e
biti homogeni austenit sa 1,2% C. Hlaenjem normalnom brzinom do
temperature koja odgovara odgovara taki h, izdvajaju se prvi kristali
cementita na granicama austenitnih zrna. Ovaj cementit se naziva
proeutektoidni cementit. Daljim hlaenjem u temperaturnom intervalu, od
h do temperature koja se nalazi neto iznad eutektoidne temperature,
koliina proeutektoidnog cementita na granicama austenitnih zrna raste,
dok sadraj ugljika u austenitu opada od 1,2% C na 0,8% C. Na
eutektoidnog temperaturi, ili neto ispod nje, preostali austenit se
transformie u perlit, prema eutektoidnoj reakciji. Cementit formiran u
eutektoidnoj reakciji, naziva se eutektoidni cementit, za razliku od
proeutektoidnog cementita koji se formira iznad temperature od 727 oC.
Koritenjem pravila poluge za leguru sad 1,2% C, a za temperaturu
neposredno iznad 727oC, mogue je odrediti koliinu:

1,20,8
%proeutektoidnog cementita= 6,670,8 *100= 6,8%

6,671,2
%austenita= 6,670,8 * 100= 93,2%

Za istu leguru, ali za temperaturu odmah ispod temperature od 727 oC,

mogue je odrediti koliinu strukturnih sastojaka:

6,671,2
%eutektoidni ferit= 6,670,8 * 100= 82,2%

18
 1,20,02
%ukupni cementit= 6,670,02 * 100= 17,8%

1.4. Odreivanje koliine udjela faza i mikrokonstituenata

Koristei se pravilom poluge konstruisan je Sauver-ov dijagram iz koga se lako

moe utvrditi koliinsko uee svake faze, za bilo koju Fe-C leguru, bez obzira
da li se radi o primarnim, sekundardnim ili tercijalnim fazama.

Sauver-ov dijagram
- poveanjem sadraja ugljika do eutektoidnog sadraja 0,8% C koliinski udio
ferita kao mikrokonstituenata se smanjuje na nulu, ali istovremeno se kao
strukturna faza javlja pri veim sadrajima ugljika, s obzirom da je prisutan u
strukturnoj fazi perlita u obliku fine mehanike mjeavine.
- Eutektoidni ferit se sa poveanjem sadraka ugljika u leguri eljezo-ugljik
smanjuje, tako da pri sadraju 6,67% C opada na nulu.
- Koliinski udio strukturne faze cementit, poev od listog eljeza, stalno raste,
tako da je pri sadraju 6,67% C sav u obliku strukturne faze cementita i
predstavlja ukupni cementit. Ukupni cementit, zavisno od sadraja ugljika
moe biti: eutektoidni, sekundarni, eutektiki, primarni i tercijalni cementit.

Eutektoidni cementit je strukturna faza koja se javlja u perlitu u obliku

lamela, a njegovo uee kao strukturne faze do eutektoidnog sadraja
(0,8% C) raste, a zatim opada sve do sadraja 6,67% C, s obziromd a se
perlit sve manje javlja u obliku fine mehanike mjeavine perlita
(austenita) i eutektoidnog cementita.
Sekundardni cementit, kao mikrokonstituent, se javlja poev od
eutektoidnog sadraja 0,8% C i svoj maksimum postie pri sadraju 2,1%
C, a zatim postepeno opada do nule, pri sadraju 6,67% C.
Eutektiki cementit kao strukturna faza, se javlja poev od sadraja
2,1% C, postie svoj maksimum pri 4,3% C, a zatim opada na nulu, s
obzirom da eutektoidni cementit uestvuje u finoj mehanikoj mjeavini
zajedno sa austenitom, odnosno perlitom, koja se naziva ledeburit.
Primarni cementit, kao mikrokonstituent, se javlja poevi od sadraja
4,3% C i njegovo uee postepeno raste do 100% pri sadraju 6,67% C.
Ferit, kao mikrokonstituent, u istom eljezu ima 100% povrinskog udjela
u strukturi, a sa poveanjem sadraja ugljika njegovo uee se smanjuje,
tako da pri eutektoidnom sadraju (0,8% C) opada na nulu.
Perlit, kao strukturni mikokonstiteunt se javlja poev od istog eljeza
(0% C) sve do eutektikog sadraja (4,3% C), a svoj maksimum od 100%
postie pri eutektioidnom sadraju (0,8% C).

19
 - Ledeburit 1- je eutektika smjesa austenit-a i cementit-a sa sadrajem
ugljika (C) od 4,3%.
- Ledeburit 2- je eutektika smjesa perlit-a i cementit-a sa sadrajem ugljika
(C) od 4,3%.

FAZNE TRANSFORMACIJE U SISTEMU ELJEZO-UGLJIK

- Eutektoidni elik sa 0,8% C ima perlitnu strukturu (lamele ferita i cementita).

Transformacija perlita u austenit nastaje usljed alotropskih promjena reetke eljeza

, razlaganje cementita i difuzije atoma ugljika.

1.1. Razlaganje austenita- dijagram izotermalnog razlaganja austenita

Razlaganje austenita dogaa se samo na temperaturama niim od 727 o C. Za

opisivanje kinetike transformacije pothlaenog austenita koriste se
eksperimentalno dobijeni dijagrami vrijeme-temperatura-stepen razlaganja ili
dijagrami izotermalnog razlaganja austenita (IRA dijagrami), TTT (time-
temperature-transformation).

- U toku nekog vremenskog intervala, od poetka procesa, ne dolazi do

transformacije austenita, ovo vrijeme se naziva inkubacioni period.
- Take a1, a2,...., an vrijeme poetka transformacije
- Take b1, b2,...., bn vrijeme zavretka transformacije
- Bezdifuziona transformacija austenita u jednu novu strukturu naziva se
martenzit.

U zavisnosti od stepena pothlaivanja austenita, razlikuju se 3 temperaturne

oblasti transformacije:

perlitna oblast
meuoblast (oblast izmeu perlitne i martenzitne oblasti)
martenzitna oblast

Perlitna oblast kod ugljeninih elika nalazi se u temperaturnom intervalu od

A1 do temperature na kojoj je najmanja vrijednost inkubacionog perioda (
550o C) ili koljeno krive. Pri razlaganju austenita, dolazi do
difuzionog premjetanja atoma ugljika i obrazovanja strukture koja se sastoji iz
perlita (ferit+cementit).

Meuoblast poinje od koljena krive ( 550o C)i protee se sve do

temperature poetka martenzitne transformacije Mp. Karakteristina je po
perlitnoj transformaciji (difuziono premjetanje atoma ugljika) kao i martenzitnoj
transformaciji (bezdifuzioni proces). Kao rezultat transformacije pothlaengo
austenita, dobija se struktura beinit.

20
 Martenzitna oblast poinje od temperature poetka martenzitnog preobraaja,
a pothlaeni austenit bezdifuziono se transformie u martenzitnu strukturu.

1.1.1.Perlitna transformacija

U zavisnosti od veliine i gustine pakovanja lamela ferita i cementita, u

strukturi elika eutektoidnog sastava, razlikuju se mikrostrukture: perlit,
sorbit i trustit, odnosno grubi, fini i vrlo fini perlit. Sve tri strukture obrazuju se
ri razlaganju pothlaenog austenita, difuzionim premjetanjem atoma ugljika,
prije transformacije austenita.

- Perlitna struktura dobia se pri razlaganju austenita, pri malom stepenu

pothlaivanja, priblino na temperaturi oko 700 o C, sa meulamelarnim
rastojanjem lo= 0,6-1,0 m, a ima tvrdou 180-250 HB.
- Sorbit je struktura koja nastaje ako se austenit podhladi na temperaturu od
650o C, i na toj temperaturi poinje razlaganje austenita. Lamele
ferita i cementita su tanje i gue pakovane. l o=0,25-0,3 m, tvrdoa: 250-
350 HB.
- Trustit je struktura koja nastaje ako se austenit podhladi na temperaturu od (
550o C) i na toj temperaturi poinje razlaganje austenita. lo=
0,1-0,15 m, tvrdoa: 350-450 HB.

1.1.2.Martenzitna transformacija

Struktura elika, koja se dobija pri uslovima kritine brzine, naziva se

martenzit. Martenzit je jednofazna struktura i predstavlja prezasieni vrsti
rastvor ugljik i drugih legirajuih elemenata u -Fe.
Razlikuju se dva osnovna tipa kristala martenzita: paketasti i ploasti.
Paketasti kristali martenzita obrazuju se kod niskougljeninih i
srednjeugljeninih i legiranih konstrukcionih elika (<0,8% C) i imaju oblik
tankih letvica (0,1-0,2 m) umjerenih u jednom pravcu.
Ploasti kristali martenzita obrazuju se kod visokougljeninih elika
(>0,8% C) i imaju soivasti oblik .

Mp- temperatura poetka transformacije austenita u martenzit

Mk- temperatura zavretka transformacije austenita u martenzit

Kod elika ija je temperatura Mk nia od +20o C izvjesna koliina austenita

ostaje transformisana. Ovaj austenit se naziva zaostali austenit.

21
1.1.3.Meufazna (beinitna) transformacija

Beinit je struktura koja nastaje ako se austenit pothladi na temperaturi od

550o 350o C, sastoji od ferita prezasienog ugljikom i iz estice
cementita.

- Gornji beinit se obrazuje na viim temperaturama, a u intervalu od 350 o-

500o C i ima perjastu grau.
- Donji beinit se javlja na temperaturnom intervalu od Mp- 350o C i ima
igliastu strukturu.

1.2. Transformacija austenita pri kontinuiranom hlaenju

Dijagram sa pomjerenim linijama poetka i kraja transformacije austenita, u

odnosu na izotermalni, naziva se dijagram kontinuiranog hlaenja (KH
dijagram).
Omoguavaju praenje procesa transformacije austenita pri kontinuiranom
hlaenju razliitim brzinama.

Transformacija austenita traje odreeno vrijeme, zapoinje u trenutku presjeka

krive hlaenja i krive poetka transformacije, a zavrava se presjekom krive
hlaenja i krive kraja transformacije austenita.
Najmanja brzina pri kojoj se cjelokupan austenit transformie u martenzit, naziva
se kritina brzina hlaenja.

TERMIKA OBRADA

Svi postupci obrade metala, kod kojih je toplota primarni, a ne sekundarni faktor,
naziva se termika obrada.

Sastoji se od zagrijavanja do neke odreene temperature, zadravanja na toj

temperaturi neko vrijeme, nakon ega slijedi hlaenje odreenom brzinom, sve do
sobne temperature.

Postupci termike obrade elika mogu se podijeliti u 2 osnovne grupe:

22
 postupci koji struktura elika pribliavaju ravnotenom stanju: arenje i
poboljanje
postupci koji strukturu udaljavaju od ravnotenog stanja: kaljenje.

Prva faza bilo koje vrste termike obrade je zagrijavanje elika na radnu
temperaturu.

Sredstva za hlaenje: voda, vodeni rastvori soli i baza, rastopi metala i soli,
vazduh i druge gasne sredine.

1.1. Postupci arenja

arenje je vrsta termike obrade kod koje se hlaenje odvija polagano kako bi
se struktura pribliila ravnotenom stanju.
Postupke arenja moemo podijeliti u 3 grupe:
1) arenje za uklanjanje ili smanjenje neravnomjernosti strukture: difuziono
arenje ili normalizacija.
2) arenje i cilju poboljanja obradivosti: meko, visoko i rekristalizaciono arenje
3) arenje za smanjenje ili uklanjanje zaostalih napona.

Difuziono arenje- je postupak termike obrade gdje se materijal zagrije do

vrlo visoke temperature kako bi se omoguila difuzija atoma pojedinih
elemenata i na taj nain obezbijedio homogeniji sastav.
Normalizacija je postupak termike obrade kod kojeg dolazi do
usitnjavanja kristalnog zrna, a time i do poboljanja mehanikih osobina
elika. (prekristalizaciono arenje)
Meko arenje (sferoidizacija) se izvodi u cilju postizanja zrnastog, a ne
lamelarnog perlita. Primjenjuje se radi poboljanja obradivosti rezanjem.
Zadrava se na temperaturi austenitizacije dui vremenski period, a zatim se
hlaenje odvija polagano.
Visoko arenje se izvodi u svrhu namjernog pogrubljenja zrna. Zagrijavanje
se vri na temperaturama normalizacije i traje 1-2 sata, a zatim slijedi lagano
hlaenje.
Rekristalizaciono arenje se primjenjuje u sluajevima kada je predhodno
hladnom deformacijom zrno usmjereno i pretjerano izdueno.
arenje za oputanje naprezanja se izvodi u sluajevima kada je nakon
obrade dolo do neravnomjernog hlaenja, i do pojave zaostalih napona.
Sastoji se od zagrijavanja na temperaturi 450-600 o C, zadravanjem na toj
temperaturi, a zatim lagano hlaenjem.
Kaljenje je postupak termike obrade koji strukturu elika udaljava od
ravnotenog. Izvodi se radi poveanja tvrdoe. Izvodi se na temperaturi
austenitizacije pdreeno vrijeme, a zatim naglo ohladi.
Kaljenje se moe podijeliti u nekoliko vrsta:

23
 - kontinuirano (obino) kaljenje
- stepenasto martenzitno kaljenje (martempering),
- izotermalno beinitno kaljenje (austempering).

Kontinuirano kaljenje se izvodi neprekidnim hlaenjem sa temperature

austenitizacije do temperature ispod poetka martenzitne transformacije M s
Stepenasto martenzitno kaljenje ovim kaljenjem se smanjuju unutranji
naponi, deformacije i mogunost pojave naprslina.
Izotermalno kaljenje se izvodi u cilju dobijanja strukture donjeg beinita.
elik beinitne strukture ima manju tvrdou od martenzitne (48-50 HRC), ali je
zato znatno duktilniji (plastiniji)i ilaviji od elika zakaljenog na martenzit i
otputenog na istu tvdou.

Zavisno od debljine, razlikuju se dva vida kaljenja:

- kaljenje kroz cio popreni presjek
- povrinsko kaljenje ( je termika obrada kojom se zakaljuju samo povrinski
slojevi materijala, dok njegovo jezgro zadrava poetnu strukturu)

Prema izvoru toplote razlikuju se:

- povrinsko kaljenje plamenom
- indukciono povrinsko kaljenje

1.2. Otputanje

Otputanje je postupak termike obrade koji redovno slijedi nakon postupaka

kaljenja da bi se smanjila krtost i unutranja naprezanja. Zagrijava se na
temperaturu ispod temperature austenitizacije, krae vrijeme, a zatim se lagano
hladi na mirnom zraku.

U zavisnosti od temperature zagrijavanja razlikujemo nisko, srednje i visoko

otputanje.
- Nisko otputanje se izvodi na temperaturama do 250oC, u cilju smanjenja
krtosti , pri emu sopstveni naponi, nastali pri kaljenju, opadaju uz neznatno
poboljanje plastinosti i odravanje visokog nivoa tvrdoe i vrstoe.
- Srednje otputanje se izvodi na temperaturama od 250-500o C, pri emu
zatezna vrstoa i napon teenja ostaju isti kao poslije kaljenja, ali raste
granica elastinosti, te se znatnije poboljava ilavost i dinamina izdrljivost.
- Visoko otputanje se izvodi zagrijavanjem na temperature preko 500 oC, a
ovim postupkom se postie naroito dobra udarna ilavost.

1.3. Poboljanje

Poboljanje je postupak termike obrade koji se sastoji iz kaljenja i visokog

poputanje. Sutina postupka je u pretvaranju lamelarnog perlita, preko

24
 martenzita, u zrnati perlit. Na taj nain poveava se ilavost, vrstoa i
plastinost.

1.4. Termohemijska obrada elika

Kod obine termike obrade postoje dvije promjenljive veliine: temperatura i

vrijeme. Kod termohemijske obrade pored ove dvije, postoji i trea promjenljiva
veliine- aktivna atmosfera.
U zavisnosti od vrsta atmosfere i elemenata kojim se vri obogaivanje,
razlikujemo nekoliko vidova termohemijske obrade:
Cementacija- obogaivanje ugljikom
Nitriranje- obogaivanje azotom
Karbonitriranje- obogaivanje azotom i ugljikom
Difuziona metalizacija, koja se prema elementima zasienja dijeli na:
kromiranje (zasienje sa Cr), alitriranje (zasienje sa Al), siliciranje
(zasienje sa Si), boriranje (zasienje sa Br) i sl.

Osnovna svrha termohemijske obrade elika je da se dobije tvrda otporna povrina,

dok se osobine jezgra ne mijenjaju ili mijenjaju samo u manjoj mjeri.

Cementacija- sastoji se iz dvije faze: naugljenisanja i kaljenja. Cilj ovog postupka je

dobijanje tvrde povrine, otporne na habanje, pri vie ili manje ilavom jezgru.
Obogaivanje povrine mogue je ostvariti jedino ugljikom koji je u atomarnom
stanju.

Nitriranje je postupak povrinske termohemijske obrade elika, kod kojeg se na

raun obogaivanja povrinskih slojeva azotom uveava tvrdoa povrine
stvaranjem vrlo tvrdih nitrida eljeza, kao i nitrida legirajuih elemenata.

Karbonitriranje (cijaniranje) je postupak termohemijske obrade, kod kojeg se u

povrinski sloj istovremeno uvode ugljik i azot. Karbonitriranje u tenom sredstvu se
moe podijeliti na niskotemperaturno (540-560o C) i visokotemperaturno (800-900o
C). U gasnim sredinama n.t. (500-700o C ) i v.t. (800-850o C). Karbonitriranje ima
prednost nad cementacijom, zbog kraeg trajanja procesa, kao i zbog mogunosti
obavljanja procesa na niim temperaturama.

Difuziona metalizacija se obavlja uvoenjem atoma metala Al, Cr, Mn, Co itd. u
povrinski sloj komada, pri povienoj temperaturi od 900- 1100 o C, a imaju za cilj
poboljanje povrinskih osobina kao to su hemijska postojanost, otpornost na
habanje, vatrostalnost itd.

25
 Alitriranje- obogaivanje povrinskih slojeva aluminijumom, ime se moe
poveati otpornost prema oksidaciji ugljeninih elika do priblino 900 o C, pa i
austenitnog Cr-Ni elika za nekoliko puta. Poveava se i otpornost na koroziju
u morskoj vodi.
Siliciranje obogaivanje povrinskih slojeva silicijumom, to doprinosti
korozionoj otpornosti u morskoj vodi i nekim kiselinama, HNO 3, H2SO4, HCL.
Kromiranje obogaivanje povrinskih slojeva kromom, ime se postie
visoka povrinska tvrdoa, otpornost na habanje, vatrootpornost i otpornost
na koroziju kiselina. Osnovna tekoa postupka je vrlo visoka temperatura i
dugotrajan proces postupka.
Boriranje - obogaivanje povrinskih slojeva borom, putem elektrolize
boraksa (Na2B4O7) pri temperaturi od 930-950o C. Dubina otvrdnutog sloja je
0,1-0,2 mm, a dostie se tvrdoa od 1800-2000 HV. Postie se i visoka
otpornost na koroziju.

14. MATERIJALI NA BAZI ELJEZA

Legure eljeza:

Metal eljezo (Fe), sa neznatnim sadrajem ugljika i drugih primjesa

elik, legure eljeza sa sadrajem ugljika od 0,025 do 2,11 %
Gvoa, legure eljeza sa sadrajem C preko 2,11 %.

Tehniko eljezo, koje se proizvodi u industriji, ima od 0,012% do 0,12% C i do 0,12

primjesa. Jako je mekan i plastian metal sa mehanikim osobinama slinim bakru.

elici:

- Proizvodnja elika je relativno jednostavna

- elik se moe dobro oblikovati svim poznatim tehnolokim postupcima
- Odgovarajuim legiranjem moe se postii dobra koroziona i hemijska
postojanost, otpornost na visokim temperaturama i drugo.

Gvoa su legure sa vie od 2,11% C. Imaju bolju livkost od elika, ali nisu podesna
za obradu plastinom deformacijom. Proizvodnja bijelog gvoa se prerauje u elik,
a samo male koliine se oblikuju u tvrdi i temper liv. Sivo gvoe slui za izradu
odlivaka iz sivog liva.

14.1. Proizvodnja gvoa i elika

26
Sirovina za dobijanje sirovog gvoa sastoji se od 3 materijala: rude eljeza,
krenjaka i koksa.

Sirovo gvoe proizvedeno u visokoj pei ima priblian hemijski sastav: 4,0% C,
1,5% Si, 1,0% Mg, 0,04% S i 0,4% P. Dalje se prerauje u elik.

Rastopljeno sirovo gvoe prerauje se u elike na 1 od 3 naina:

Simens-Martinovim peima
Elektro peima
Konvertorima

Simens-Martinove pei plitke plamene pei sa regenerativnim predgrijavanjem

plina i zraka. Mogu preraivati teno ili vrsto bijelo gvoe, kao i staro gvoe.

Elektro pei- kao izvor toplote koristi se konstantom elektrini luk koji se stvara
izmeu ugljenih elektroda i istopljenog materijala (direktni luk) ili izmeu 2 ugljene
elektrode (indirektni luk). Odvija se na temperaturi od 1.925 oC. pored sirovog
gvoa, prerauje se i staro gvoe.

Konvertori su velike posude krukastog oblika, izraene od elinog lima i ozidane

vatrostalnim materijalom. Rafinacija se vri produvavanjem zrakom (Besemerov) ili
istim kisikom (LD konvertor), pri emu izgara prvo Si, pa Mn, C i na kraju P.

Za proizvodnju elika vrlo visoke istoe koriste se vakuumske pei. Pretapa se u

visokom vakuumu. Zaostali gasovi utiu na homogenost materijala i ujednaenost
mehnikih svojstava. Jak je negativan uticaj gasnih mjehura u eliku na ilavost,
dinamiku vrstou i plastinost. U zavisnosti od koliine zaostalih gasova u procesu
ovravanja, razlikuju se 3 tipa elika:

- umireni
- poluumireni i
- neumireni

Umireni elici su dezoksidisani, kisik udaljen i poroznost eliminisana. U prosecu

dezoksidacije rastvoreni kisik u rastopljenom eliku stupa u reakciju sa elementima
Al, Si, Mn i V. Ovi elementi imaju afinitet prema kisiku i formiraju okside. Umireni
elici imaju homogenu strukturu bez upljina, ujednaene hemijske i mehanike
osobine, bolju dinamiku vrstou, bolje se zavaruju, bolje termiki obrauju i
veoma su pogodni za rad na niskim temperaturama.

Poluumireni elici su djelimino dezoksidisani. Sadre manju poroznost ti obino u

vrhu centralnog dijela ingota, sa malom upljinom zbog skupljanja ili bez nje.
upljina je manja, zato to se kompenzuje poroznou u tom dijelu ingota.

Neumireni elici imaju mali sadraj ugljika i silicijuma (< 0,15%) , gasovi su
djelimino odstranjeni.kontroliu se dodavanjem hemijskih elemenata, Al. Gasovi

27
formiraju mjehure du spoljne strane ingota. Imaju mekan povrinski sloj koji
omoguava obradu deformacijom na hladno. Prisustvo gasova smanjuje ilavost,
dinamiku vrstou, sposobnost zavarivanja i poveaju sklonost ka starenju. Koriste
se za izradu limova i ipki hladnom plastinom deformacijom.

Preiavanje elika se vri pretapanjem i metalurkim procesima koji se odvijaju u

vakuumu. Neki od postupaka koji koriste kontrolisanu atmosferu su sljedei:

topljenje elektronskim snopom

AOD postupak (argon- oxygen decarburization)
pretapanjem elektrinim lukom u vakuumu
pretapanje pod troskom.

Teni elik iz konvertora se lije u nepokretne kalupe (kokile) ili se kontinuirano lije u
duge gredice od kojih se periodino odsijecaju dugi segmenti. Ovaj proces ima niz
prednosti u poreenju sa livenjem ingota: dobijaju se istije povrine, zbog velike
brzine hlaenja dobijeni elik ima sitnozrniju strukturu, manju neujednaenost
hemijskog sastava du uzdune ose odlivka.

14.2. Uticaj prateih i legirajuih elemenata na osobine elika

elici su legure eljeza sa sadrajem ugljika do 2.11%.

elici kod kojih odluujui uticaj na strukturu i osobine ima sadraj ugljika, nazivaju
se ugljini elici (nelegirani). Pored C sadre: Mn(0,8%) i Si(0,6%), neistoe: S i P
(do 0,04%), odreenu koliinu gasova O2, H2, N2.

14.2.1. Uticaj prateih elemenata na osobine elika

Osim ugljika u ugljinim elicima su uvijek prisutni silicijum, mangan, sumpor i

fosfor (pratei elementi ili primjese).

Silicijum se u eliku kao primjesa nalazi do 0,6%. Silicijum je efikasno

dezoksidaciono sredstvo. Ako se dezoksidacija ne izvodi drugim elementima (Al,
Mn), popuno dezoksidisani ili umireni elik sadri 0,2-0,5% Si, poluumireni 0,1% Si, a
neumireni < 0,02% Si. elici liveni u ingotima mogu biti neumireni, poluumireni i
umireni, dok su kontinualno liveni elici umireni ili eventualno poluumireni.

Mangan se u nelegiranim ugljinim elicima moe nalaziti u koncentracijama do

0,8%. Dodaje se u rastopljeni elik radi dezoksidacije i radi odsumporavanja, pri
emu se stvara mangan-sulfid (MnS). Ferit moe da rastvara 10% Mn, u koliini do
0,8% ne izdvaja se kao posebna faza, ve sa feritom gradi suptitucijski vrsti

28
rastvor. Rastvara se i u cementitu gradei mjeoviti karbid tipa cementita. Javlja se
u vidu sulfidnih (MnS), oksidnih globularnih (MnO) i kompleksnih silikatnih
nemetalnih ukljuaka (MnO vezan sa SiO2).

Sumpor je u eliku tetna primjesa i zajedno sa fosforom se naziva neistoa. elici

iz konvertora sadre vie sumpora (max 0,065%), dok su elici pretopljeni pod
ljakom naistiji i sadre do 0,005% S. Ne rastvara se u eljezo na sobnoj
temperaturi, ve se javlja u obliku jedinjenja eljezo-sulfid (FeS).

FeS + Mn MnS + Fe

MnS smanjuje dinamiku vrstou, olakavajui fazu stvaranja zamorne

mikroprsline. Za razliku od ostalih nemetalnih ukljuaka, sulfidni nemetalni ukljuci
se relativno dobro plastino deformiu, kako na toplo, tako i na hladno, te se
izduuju u vidu nizova. Prema sadraju sumpora elici se dijele na:

obine, sa maksimalnim sadrajem sumpora do 0,065%,

kvalitetne, sa max sadrajem sumpora do 0,045%,
plemenite, sa max sadrajem sumpora do 0,035%,
visoko kvalitetne, sa max sadrajem sumpora do 0,02%,
ultra iste (premijum) elike, sa max sadrajem sumpora do 0,007%.

Posebnu grupu ine elici za automate u kojima se sadraj sumpora kree od 0,2 do
0,5%, zbog ega se eliku, usljed poveanja sadraja MnS, poveava obradljivost
rezanjem i omoguava stvaranje krte i kratke strugotine.

Fosfor u eliku dolazi preko sirovih gvoa, koja se koriste za dobijanje elika.
Sadraj fosfora zavisi od postupka dobijanja. elici sadre do 0,065% P. Kako vrsti
rastvor eljeza na sobnoj temperaturi moe da sadri priblino 0,6% P, onda se sav
fosfor prisutan u eliku nalazi u vrstom rastvoru, ne stvarajui posebnu fazu Fe 3P.
Faza Fe3P javlja se jedino u sivom livenom gvou.

14.2.2. Uticaj legirajuih elemenata na osobine legiranih elika

elici koji osim C i prateih elemenata sadre i druge, namjerno dodate elemente,
nazivaju se legirani elici.

Prema koliini legirajuih elemenata, razlikuju se:

- niskolegirani elici, kod kojih je ukupni sadraj svih legirajuih elemenata

ispod 5%,
- visokolegirani elici, kod kojih je ukupni sadraj svih legirajuih elemenata >
od 5%.

Legiranje elika se vri da bi se dobio vei efekat rastvarajueg ojaavanja, zatim

zbog stvaranja karbida legirajuih elemenata, poveanja kaljivosti....

29
Glavne prednosti niskolegiranih elika su: bolja prokaljivost, vea postojanost pri
otputanju, manja sklonost ka deformaciji i stvaranju pukotina pri termikoj obradi,
vea ilavost pri istoj vrstoi... Nastaju mikrokonstituenti: - ferit, austenit, ferit,
perlit, karbidi tipa cementita, beinita, martenzita i zaostali austenit.

Visokolegirani elici: koroziona postojanost u razliitim sredinama, otpornost prema

oksidaciji na povienim temperaturama (vatrootpornost), sposobnost rezanja pti
crvenom usijanju, nemagnetinost, specifine elektrine i magnetne osobine.

14.2.3. Raspodjela legirajuih elemenata u eliku

Legirajui elementi se mogu u eliku nalaziti u razliitim oblicima:

1) u slobodnom obliku
2) rastvarati u elejzu i graditi vrste rastvore,
3) rastvarati u Fe3C ili stvarati slobodne karbide,
4) stvarati intermetalna jedinjenja ili jedinjenja sa nemetalima.

Elementi koji se javljaju u slobodnom obliku, kao posebna faza, su elementi koji se
ne rastvaraju u eljezu, a to su olovo, srebro.

Karbidi- dijele se u 2 grupe. Prva grupa su karbidi legirajuih elemenata, kod kojih je
odnos radijus atoma ugljika Rc prema radijusu atoma metala R M <0,59. Druga grupa
su karbidi Mn, Cr, Fe. Odnos je R C/RM>0,59. Mo i W stvaraju karbide tipa M2C i M6C,
kao posebne karbide i karbide tipa Fe3M3C, koji se nazivaju dvojni karbidi.

14.2.4. uticaj legirajuih elemenata na i podruje

- Wever

Elementi koji otvaraju podruje (austenitni elici)

Elementi koji proiruju podruje (C i N), pokazuju ogranienu rastvorljivost.
Elementi koji zatvaraju podruje
Elementi koji suavaju podruje.

14.3. Podjela legiranih elika prema mikrostrukturi u ravnotenom stanju

Dijele se na:

- Poduetektoidne elike- imaju u strukturi ferit i perlit. Sadraj legirajuih

elemenata je nii do srednji, a primjenjuju se kao konstrukcioni elici.
Eutektoidni elik ima perlitnu strukturu, a nadeutektoidni elik pored perlita
sadri i sekundardni cementit.

30
 - Ledeburitne elike- su visokougljini i visokolegirani elici. Pored perlita i
cementita, pojavljuju se primarni ledeburitni karbidi legirajuih elemenata.
Imaju dobre rezne osobine, visoku otpornost na habanje i veliku tvrdou.
- Feritne elike- sadre 0,1-0,2% C i visok sadraj elemenata koji zatvaraju
podruje. Mikrostruktura feritnih elika se sastoji od legiranog ferita.
- Austenitni elici- imaju razliit sadraj C, moraju imati visok sadraj
legirajuih elemenata koji otvaraju podruje. Nemaju transformaciju.
Mikrostruktura- legirana austenita zrna.

14.4. Konstrukcioni elici

Mogu biti ugljini i legirani elici. Sadraj C ne prelazi vrijednost od 0,5-0,6%. Treba
da ima povienu vrstou, plastinost i ilavost, zajedno sa dobrim tehnolokim
svojstvima.

14.4.1. ugljini konstrukcioni elici

Proizvode se u SM peima i LD konvertorima.

U zavisnosti od uslova dezoksidacije elika u procesu topljenja, dijele se u 3 grupe:

1) Umireni konstrukcioni elici, koji se dobijaju potpunom dezoksidacijom,

pomou metala: Si, Mn, Al. Ingoti se dobijaju kompaktni i homogeni po
sastavu.
2) Neumireni konstrukcioni elici, dezoksidiu se samo Mn i sadre poveanu
koliinu FeO. U ingotu neumirenog elika obrazuju se velike koliine gasnih
mjehuria, zbog ega se ne pojavljuje lunker. Imaju veu sklonost ka starenju
i krtom lomu.
3) Poluumireni konstrukcioni elici predstavljaju prelaznu grupu, a dezoksidisani
su uglavnom sa Mn i Al.

Prema tretmanu kod proizvodnje i kvalitete, elici se dijele na:

- Obine ugljine konstrukcione elike (do 0,6% C)

- Kvalitetne ugljine konstrukcione elike
- Plemenite ugljine konstrukcione elike.

14.4.2. Niskolegirani konstrukcioni elici

Imaju dobre mehanike osobine. Legirajui elementi isparavaju difuzione procese i

pokazuju veliki uticaj na fazne preobraaje, koji se vre u eliku pri kaljenju i
otputanju. Legirajui elementi poveavaju postojanost zakaljenog elika prema
otputanju.

31
14.4.3. Konstrukcioni legirani elici

Pripadaju grupi materijala srednje, visoke i ultra visoke vrstoe. Izuzetak je Cr-Ni
18/8 (nehrajui austenitni elik)- pripadaju materijalima niske vrstoe. Legirani
elici srednje vrstoe sadre od 0,20-0,55% C, nisko su legirani sa Cr, Mo,Mn, V, Ni
i termiki se obrauju kaljenjem i otputanjem.

U grupu elika visoke vrstoe spadaju:

- Niskolegirani elici sa niskim i srednjim sadrajem ugljika

- Nehrajui krom-martenzitni elici, koji pored visokog sadraja Cr, sadre Mo,
V i Nb.

elici sa ultra visokom vrstoom su specijalni elici ili su elici za specijalne

namjene. (elici za opruge, maraging elici, patentirana ica...)

Da bi se elik uinio nehrajuim, mora postojati najmanje 12% Cr u eliku. Krom

obrazuje oksidnu prevlaku koja titi osnovnu leguru eljeza sa kromom od korozije.

Postoje 4 vrste nehrajuih elika:

Feritni,
Martenzitni
Austenitni
Taloeno ojaani

1) Feritni nehrajui elici- su u sutini dvojne legure Fe-Cr (12-30% Cr).

Nazivaju se feritni, jer njihova struktura ostaje preteno feritna u uslovima
uobiajene termike obrade.
2) Martenzitni ugljenini elici: Fe-Cr legure koje sadre 12-17% Cr, sa sadrajem
ugljika 0,15-1,0%, tako da se moe postii martenzitna struktura kaljenjem iz
austenita. Nazivaju se martenzitne jer mogu da postignu martenzitnu
strukturu poslije termike obrade kaljenjem.
3) Austenitni ugljini elici- trojne legure Fe-Cr-Ni, sa 16-25% Cr i 7-20% Ni.
Nazivaju se austenitne, jer njihova struktura ostaje austenitna pri svim
uobiajenim temperaturama termike obrade.

14.5. Alatni elici

Rezni alati, udarni alati, alati za livenje, alati za plastinu deformaciju i dr., od kojih
se zahtijeva dobra kombinacija osobina, visoka vrstoa, tvrdoa, ilavost, otpornost
na habanje, otpornost pri povienim temperaturama, otpornost prema udarnim

32
optereenjima i da imaju dobre rezne sposobnosti. Alatni elici pripadaju grupi
materijala visoke i ultra visoke vrstoe.

Prema hemijskom sastavu se dijeli na ugljine alatne elike, legirane alatne elike.
Prema podruju upotrebe dijele se na: alate za rad u hladnom stanjua i alate za rad
u vruem stanju i brzorezni elici.

Pri proizvodnji elika za alate treba teiti to veoj istoi i to manjim

segregacijama.

14.5.1. Ugljini alatni elici

Ugljini alatni elici sa 0,6-1,3% C, usljed postojanosti pothlaenog austenita, imaju

malu prokaljivost, prenika 15-30 mm.

Kad je alat u radu izloen dinamikim optereenjem, preporuuje se koritenje

podeutektoidnog i eutektoidnog elika, koji poslije kaljenja ima strukturu vrlo finog
perlita. Za rezni alat obino se primjenjuju nadeutektoidni elici, kod kojih je poslije
termike obrade struktura- martenzit i karbidi.

Dobra strana ugljinih elika je niska cijena, ne mnogo visoka tvrdoa i dobra
obradljivost rezanjem i pritiskom u arenom stanju. Mane: uzak interval temperature
kaljenja i neophodnost kaljenja u vodi, to deformie alat i prouzrokuje ak i pojavu
prskotina.

14.5.2. Legirani alatni elici

Ne posjeduju otpornost prema otputanju na povienim temperaturama i pogodni su

samo za rezanje malom brzinom.

S obzirom na hemijski sastav, razlikuju se glavne grupe elika, npr. Cr alatni elici,
Cr-Mo-V alatni elici, W alatni elici.

- Alatni elici za rad u hladnom stanju- upotrebljavaju se za izradu alata kojima

se obrauju razliiti materijali: elik, obojeni metali, drvo, plastine mase,
papir...
- Alatni elici za rad u toplom stanju- su elici koji se upotrebljavaju za izradu
alata za obradu razliitih materijala (elika, obojenih metala, plastinih masa,
stakla) na visokim temperaturama (kovanjem, presovanjem, livenjem). Zbog

33
 toga moraju imati dobre mehanike osobine (vrstou i ilavost) na visokim
temperaturama i da posjeduju vatrootpornost.

14.5.3. Brzorezni elici

Brzorezni elici se koriste za rezne alate zbog toga to zadovoljavaju visoku tvrdou
pri rezanju metala velikom brzinom, koja prouzrokuje visoke temperature na reznom
sjeivu alata (540-600oC)

Zbog postizanja dobri karakteristika, reznim elicima je potrebna velika tvrdoa, na

sobnoj temperaturi, ali i na temperaturi crvenog usijanja rezne ivice.

Prema hemijskom sastavu, brzorezni elici se dijele na: volframove i molibdenske.

Volframovi brzorezni elici- glavni legirajui elementi kod ovih elika su W, Cr,
V, Co, C. Veliki sadraj legirajuih elemenata i ugljika proizvodi veliki broj
tvrdih karbida, to poveava njegovu otpornost prema habanju, a posebno
kod elika koji sadre vie od 1,5% C i MoC.
Molibdenski brzorezni elici- glavni legirajui elementii u ovim elicima su Mo,
W, Cr, V, Co, C. Osobine su sline kao kod volframovih, ali imaju neto viu
ilavost pri istoj tvrdoi. Glavna prednost im je nia cijena, 30% nia od one
za slian kvalitet volframovog elika. Vei sadraj C iV poveava otpornost
prema habanju, dok poveani sadraj Co povisuje tvrdou pri crvenom aru.
Imaju visoku prokaljivost i visoku vatrootpornost.

1) Prokaljivost- svi brzorezni elici mogu se zakaliti na 64-66 HRC, kroz cio
popreni presjek do prenika ili debljine od oko 25 mm, pri hlaenju na
vazduhu, ili do 75 mm putem kaljenja u ulju ili solnom kupatilu. Rijetko se
koriste za otvrdnjavanje presjeka debljih od 75 mm.
2) Vatrootpornost- najvanija osobina je visoka tvrdoa pri crvenom aru, tj.
otpornost prema otputanju pri povienim temperaturama (do 600 oC), koje
nastaju na reznom sjeivu alata. Omekavanje zakaljenih alatnih elika
nastaje zbog taloenja i koagulacije karbida iz zakaljene martenzitne osnove.

14.6. Livena gvoa

Livena gvoa su legure Fe-C-Si sa 2,4% C i 0,5-3% Si, pri emu su pored C i Si
prisutan jo i S i P, kao glavni elementi. Livena gvoa ovravaju na priblino
1150oC.

Lako se obrauju rezanjem, imaju dobru otpornost na habanje, abraziju i koroziju.

34
U zavisnosti od oblika u kojem se pojavljuje C razlikuju dr:

Bijelo liveno gvoe- kod kojeg je cjelokupan sadraj C vezan u jedinjenju

Fe3C- cementitu. Struktura- perlit, cementit, ledeburit.
Sivo liveno gvoe- cjelokupan C se nalazi u slobodnom stanju u vidu
grafita, ili jedan dio (vei) nalazi u vidu grafita, a drugi dio vezan u
jedinjenju Fe3C- cementit. Oblik grafita je lamelarni. U grupu sivog liva
spada i nodularni liv, ali je u ovom sluaju grafit izdvojen u obliku nodula
(kuglica).
Temper liveno gvoe- cjelokupan C izdvojen u vidu temper grafita, u
obliku snijenih pahuljica.

14.6.1. Sivi liv (liv sa lamelarnim grafitom)

Karakteristine osobine:

dobra livkost i popuna kalupa

dobra obradivost rezanjem
posjeduje otpornost na habanje
ima dobru toplotnu provodljivost
ima dobru otpornost na termo okove....

Vrijednost ugljikovog ekvivalenta C.E. (procenti) :

Si+ P
C.E. = %C + 3

Sivi liv sa C.E.= 4,3% ima eutektiku reakciju.

C.E. <4,3% je podeutektiki sivi liv

C.E.> 4,3% je nadeutektiki sivi liv

Mjeavina bijelog i sivog ovravanja u sivom livu je neprihvatljiva.

Mehanike osobine sivog liva zavise od mikrostrukture koja se dobija u odlivcima

nakon livenja. Osobine zavise od vrste, rasporeda i koliine grafita, od
mikrostrukture metalne osnove. Mikrostruktura metalne osnove sivog liva moe da
bude feritna, feritno-perlitna i perlitna.

to je manje grafita, mehanike osobine su bolje. Oblici pojavljivanja grafita zavise

od hemijskog sastava i brzine hlaenja.

Siva livena gvoa: imaju dobru otpornost na koroziju, na habanje, dobro priguuje
vibracije, dobru toplotnu provodljivost, obrauju se rezanjem. Imaju nisku

35
temperaturu topljenja (priblino 400oC niu u odnosu na elik), mali temperaturni
interval ovravanja, mali keoficijent skupljanja, imaju dobru teljivost na
temperaturi livenja.

Sivi liv SL150 upotrebljava se za manje optereene dijelove: postolja maina ,

kuita mjenjaa..., SL200 i SL250 upotrebljavaju se za cijevi i armature, SL300 i
SL350 upotrebljava se za odgovorne odlivke: za cijevi pod pritiskom, za blokove
motora sa unutranjim sagorijevanjem, za dijelove izloene habanju u uslovima
visokog pritiska, za dijelove kompresora i turbina...

14.6.2. Nodularni liv

ADI materijal (Austempered Ductile Iron)

Hemijski sastav (4,7%C; 2,5% Si; 0,3%Mn; 0,01%S; 0,01%P; 0,04%Mg). Ima vei
C.E., mnogo nii sadraj sumpora i fosfora i sadri Mg. Mg i cerijum dodaju se livu da
bi se izvrila nodulacija grafita.

Proizvodnja nodularnog liva:

1. faza: odsumporavanje- S je element koji pospjesuje stvaranje lamelarnog

grafita, pa se livu dodaju elementi za odsumporavanje, kao to je kalcijum
karbid (S<0,02%)
2. faza: noduliranje- dodavanjem Mg omoguava se dalje odsumporavanje, tj.
vezivanje jednog dijela Mg u vidu Mg2S, odnosno MgO.
3. faza: inokulacija- Mg je karbidotvorni element koji jako pospjeuje bijelo
ovravanje. (50-85% Si i male koliine Ca, Al, Ba, koji slue kao centri
kristalizacije.

Nodularni liv mora imati stepen sferoidizacije grafita > 90 o. Zatezna vrstoa zavisi
od mikrostrukture metalne osnove. Ona moe biti: feritna, feritno-perlitna i perlitna.

Nodularni liv dobro se oblikuje livenjem, dobro se obrauje rezanjem, ima

sposobnost da priguuje vibracije, otporan je na habanje.

Postupci termike obrade: stabilizaciono arenje, normalizacija, feritizaciono arenje,

kaljenje, otputanje.

14.6.3. Temper liv

Odlivci se izrauju od bijelog liva sa strukturom koja se sastoji iz perlita cementita i

ledeburita. (zagrijava se na temperaturi 900 oC)

36
Uslovi za temperovanje: odlivci moraju biti od bijelog liva sa C.E. priblino 3%, kod
kojeg se u toku ovravanja stvara Fe 3C, a koji se tokom termikog tretmana lako
razlae na austenit i temper grafit. Proces dobijanja temper liva sastoji se iz 2 faze:
grafitizacija i hlaenje.

Grafitizacija- odlivci bijelog livenog gvoa se zagrijavaju iznad

eutektoidne temperature 940o. U ovoj fazi dolazi do razlaganja karbida
eljeza bijelog livenog gvoa na austenit i temper grafit i predstavlja 1.
stadij grafitizacije:
Fe3C + temper grafit
Hlaenje- austenit se moe transformisati u 2 tipa metalne osnove: feritna
i perlitna. Struktura metalne osnove odlivka zavisi od naina hlaenja na
temperaturi 1. stadijuma grafitizacije.

1) Feritni temper liv

2) Perlitni temper liv: - postupak dobijanja bijelog temper liva; postupak
dobijanja crnog temper liva.
Bijeli temper liv (dobija se kada se arenje izvodi u oksidirajuoj sredini)
Crni temper liv (dobija se kada se arenje odlivaka odvija u neutralnog
sredini, u cilju da doe do razlaganja cementita na austenit i temper
grafit.)

15. NEELJEZNI METALNI MATERIJALI

Podjela metalnih materijala:

1) Legure na bazi eljeza (elik i liveno gvoe)

2) Neeljezne metale i legure (koji ne sadre ili sadre samo relativno malu
koliinu eljeza)

Primjeri neeljeznih materijala: aluminij, bakar, titan, nikl, zink... (obojeni metali)

37
Osobine:

naroita plastinost,
visoka elektrina provodljivost,
toplotna provodljivost
antikorozivnost,
nemagnetinost,
niska specifina teina....

U industrijskoj primjeni se koristi 45 obojenih metala.

Bazni metali: Al, Ti, Mg, Cu, Zn, Sn.

Cr, Ni, Mn, Mo, W, V, Co koriste se kao legirajui dodaci eljezu

15.1. Aluminij i Al- legure

Temperatura topljenja Al je 660o. Kristalie u kubnoj povrinski centriranoj kubnoj

reetki. Ima:

malu specifinu gustinu 2,7 g/cm3,

dobru elektrinu i toplotnu provodljivost,
visoku korozivnu otpornost, jer se na njegovoj povrini stvara tanak
homogeni sloj aluminij-oksida Al2O3, koji ga titi od daljih uticaja,
otpornost na mnoge organske kiseline (azotna).

Al je nemagnetian, ima dobru obradivost deformisanjem, dobro se zavaruje.

15.1.1. Dobijanje Al

Uvijek se nalazi u vezanom stanju sa drugim elementima (eljezo, kisik i silicijum).

Boksit koji se sastoji od hidratisanog aluminij-oksida je glavn komercijalni mineral
koji se koristi za proizvodnju Al.

15.1.2. Legure Al

Legure Al se dijele na 2 grupe:

legure za gnjeenje,
legure za livenje.

Legure za gnjeenje su legure koje se oblikuju plastinom deformacijom i razlikuju

se od legura koje oblikuju livenjem.

38
Podgrupe: legure koje ojaavaju termikim taloenjem; legure koje ne ojaavaju
taloenjem, ve rastvarajuim, deformacionim i disperzionim ojaavanjem.

15.1.3. Legure Al za gnjeenje

Legure Al za plastinu preradu koje termiki obrauju jesu legure koje talono
ojaavaju (Al-Cu, Al-Mg-Si, Al-Mg-Zn).

Cilj talonog ojaavanja je stvaranje u termiki obraivanoj leguri, gusto i fino

rasporeenih talonih estica i matrici deformabilnog metala.

Talone estice slue kao prepreka kretanju dislokacija, zbog ega dolazi do
ojaavanja termiki obraivane legure.

Proces talonog ojaavanja sastoji se iz 3 faze:

1. faza je rastvarujue arenje,

2. faza je hlaenje,
3. faza je starenje (prirodno i vjetako).

Osobine termiki obraivanih legura zavise od temperature i vremena procesa

starenja.

Legure sistema Al-Cu: glavni legirajui element- bakar (pored bakra i Mg).
Duraluminij (3,8-4,5% Cu, 0,4-1% Mg, 0,3-0,9% Mn, 0,2-0,8% Si).
Ojaavanje ove legure postie se rastvarajuim ojaavanjem i termikom
obradom- talonim ojaavanjem.
Legure sistema Al-Mg-Si: osnovni legirajui elementi Mg i Si, grade
intermetalno jedinjenje Mg2Si.
Pogodne su za ojaavanje termikom obradom i prirodnim ili vjetakim
starenjem. Imaju srednje visoku vrstou.
Legure sistema Al-Mg-Zn: odlikuju se visokom vrstoom, ali smanjenom
plastinou. Osnovni legirajui elementi su cink, magnezij i bakar. Cink i
magnezij grade intermetalno jedinjenje MgZn 2.

15.1.4. Legure Al za livenje

Imaju nisku temperaturu topljenja, dobru teljivost, tj sposobnost da rastopljeni

metal popuni upljinu u kalupu bez preranog ovravanja, dobru livkost.

Legure Al dobro se liju u pjeanim kalupima, metalnim kalupima (kokile) i pod

pritiskom.

Mogu se termiki obraivati: prirodno starenje, arenje, kaljenje i vjetako starenje.

Legure za livenje: Al-Si, Al-Cu, Al-Mg.

39
 Legure sistema Al-Si: ili silumini- osnovni legirajui element silicij (5-
13,5%). Al-Si su nadeutektike legure koje sadre veliku koliinu eutektika
koji obezbjeuje leguri visoku teljivost i livkost.
Silumini tipa AlSi12 liju se u pijesku, kokilama i pod pritiskom. To su
eutektike legure koje sadre od 11-13% Si sa strukturom koja se sastoji iz
razdvojenog igliastog eutektikuma ( + Si) i primarnih kristala Si.
Silumini tipa AlSi5Mg i AlSi10Mg, sa 5-11% Si, dodatno su legirani sa 0,3-1%
Mg I mogu se ojaavati sa izdvajanjem ojaavajue faze Mg 2Si.
Legure sistema Al-Cu: AlCu4MgTi- sadri 4-5% Cu I manje koliine Mg I Ti.
Prisustvo titana obezbjeuje sitnija metalna zrna. Sklona su krtom lomu,
zbog prisustva izluenih estica intermetalnih jedinjenja CuAl 2 I Al7Cu2Fe
na granicama metalnih zrna.
Legure sistema Al-Mg: legure Al za livenje, legirane sa Mg; AlMg3 I AlMg10
imaju loe livake osobine, dobro se obrauju rezanjem, imaju dobru
otpornost na koroziju I dobre mehanike osobine, koje se mogu poveati
dodavanjem male koliine Ti I Mn.

14.2. Titan i Ti-legure

Ti je metal srebrenaste boje, male specifine teine, koji do 885 oC ima gusto sloenu
heksagonalnu kristalnu reetku.

Tipine osobine: visoka taka topljenja, velika otpornost na koroziju u oksidirajuim

sredinama, dobre mehanike osobine, mala specifina teina.

Fizike osobine istog Ti su:

atomska teina 47,9

specifina gustoa 4,54 g/cm3
temperatura topljenja 1.820oC
taka kljuanja 3.200oC
elektrina provodljivost 2,38 m/Qmm2

mehanike osobine komercijalnog Ti zavise od koliine intersticijskih legirajuih

elemenata (ugljik, kisik, azot). Ti spade u lake metale, nemagnetian je.

15.2.1. Tehnike legure Ti

Postoji 30 tipova titanovih legura, koje se mogu podijeliti prema strukturi u legure
sa , , + strukturom, ili prema stepenu legirajuih elemenata I mehanikim
osobinama u 4 grupe:

40
 1) 4-5 kvaliteta komercijalnog-tehniki istog Ti, sa zateznom vrstoom od 250-
550 N/mm2 ( struktura)
2) legure sa 0,15% paladijuma, sa Rm=400 N/mm 2 ( struktura)
3) legure na bazi aluminija I kalaja sa Rm=850 N/mm 2
4) legure na bazi vanadija I Al, sa + strukturom I Rm=900-2000 N/mm 2.

Najvie se proizvode Ti-Al-V legure.

15.3. Nikl I Ni- legure

Nikl je metal srebrenasto bijele boje, koji ima relativno visoku specifinu gustinu od
8,9 g/cm3, temperature topljenja 1453oC. kristalie u povrinski centriranoj kubnoj
reetki. Ima dobru toplotnu I elektrinu provodljivost, magnetian je do temperature
od 360o C, preko ove temperature je nemagnetian. Upotrebljava se za izradu
komponenata maina I ureaja u hemijskoj, prehrambenoj I procesnoj industriji.

Legure nikla posjeduju visoku vrstou i otpornost na koroziju na povienim

temperaturama. Osnovni legirajui elementi u legurama Ni su: Cr, Co, Mo. Legure Ni
mogu se ojaavati deformacijom i talono.

Monel 400
Monel K500
Inconel 600
Hastelloy
Nihrom
Invar

15.4. Bakar I Cu-legure

Bakar je metal crvenkaste boje. Temperature topljenja mu je 1.083 oC. kristalie u

kubnoj povrinski centriranoj reetki. Ima visoku vrijednost specifine gustine od
8,94 g/cm3, visoku elektrinu I toplotnu provodljivost.

Mehanike osobine tehniki istog bakra su:

RM=220 N/mm2
RPO2= 33N/mm2
A5= 45%
E= 115.000 N/mm2

Mehanike osobine hladno deformisanog bakra:

RM=345 N/mm2
RPO2= 310N/mm2

41
 A5= 6%
E= 115.000 N/mm2

Tehniki ist bakar upotrbljava se za: krovne pokrivae, elektrine provodnike,

sabirne vodove, hladnjake automobilskih motora, zakovice.

Elektrolit je rastvor bakar-sulfata u razblaenoj sumpornoj kiselini.

Kod dvofaznih legura, koristi se talono I disperzno ojaavanje I ojaavanje faznim

transformacijama. Bakar gradi dvije osnovne grupe legura:

mesing- legure bakra sa cinkom,

bronze- legure bakra bez cinka, sa drugim metalima (Sn, Al, Be, Pb).

15.4.1. Legure bakra sa cinkom- mesing

Imaju dobru elektrinu I toplotnu I elektrinu provodljivost, dobre mehanike

osobine, dobru otpornost na koroziju i sposobnost prerade u hladnom I toplom
stanju. Mogu biti dvokomponentne I viekomponentne legure. Gradi fazu, koja
predstavlja vrsti rastvor cinka u bakru, koja je stabilna do sadraja od 35%Zn I ima
kubnu povrinski centriranu reetku.

Legirani dvokomponentni mesing naziva se specijalni mesing ili viekomponentni

mesing. Ima veu vrstou, tvdou, otpornost na koroziju, otpornost na habanje I
dobru obradivost rezanjem, tvrdo se lemi.

Prema nainu prerade mesinge dijelimo na: mesinge za plastinu preradu I mesinge
za livenje.

Plastinom preradom od mesinga se izrauju: ploe, limovi, trake, profile, cijevi, ice
I okovci. Od mesinga za livenje mogu se dobiti odlivci liveni u pijesku, kokilama, pod
pritiskom I centrifugalno.

15.4.2. Legure bakra bez cinka- bronze

U zavisnosti od glavnog legirajueg elementa, razlikuju se kalajne bronze,

aluminijske bronze, olovne bronze, olovno-kalajne bronze i slino.

42
 Kalajne bronze- legure bakra sa kalajem (13%Sn). U strukturi kalajne
bronze nalazi se faza- vrsti rastvor kalaja u bakru sa povrinski
centriranom kubnom reetkom.
Sve kalajne bronze, prema nainu prerade dijele se na: kalajne bronze za
plastinu preradu I kalajne bronze za livenje. Kalajne bronze za plastinu
preradu su jednofazne I sastoje se samo iz - vrstog rastvora. Kalajne
bronze za livenje sadre vee koliine Sn, Zn, Ni, Pb I manje koliine P.
imaju dvofaznu strukturu, koja se satoji iz - vrstog rastvora + - faza.
Aluminijske bronze- legure bakra sa aluminijem. Mogu biti
dvokomponentne I viekomponentne (dodatno su legirane sa Fe, Mn I Ni).
Odlikuju se visokom vrstoom, posebno na visokim temperaturama.
Imaju visoku dinamiku vrstou. Otporne su prema koroziji, kiselim
sredinama I morskoj void.
Legure koje sadre do 9% Al, na sobnoj temperature, su jednofazne I
sastoje se samo iz -faze, vrstog rastvora Al u bakru, -faza odlikuje se
visokom plastinou, ali malom vrstoom.
Prema nainu prerade Al bronze dijele se na: aluminijske bronze za
plastinu preradu I alumnijske bronze za livenje. Jednofazne aluminijske
bronze za plastinu preradu pogodn su za obradu deformisanjem u toplom
I hladnom stanju, dok se dvofazne obrauju samo u toplom stanju.
Berilijumova bronza je legura bakra sa berilijumom, a sadri 1-2,5% Be I
0,2-0,5% Ni. Ima visoku zateznu vrstou Rm= 1.140-1.340 N/mm2, napon
teenja Rp02= 690-890 N/mm2, izduenje A5= 4-10% I tvrdou HRC 38. Ima
visoku elektrinu I toplotnu provodljivost, dobru otpornost na koroziju,
otpornost na habanje, dobro se lije, obrauje se deformisanjem u toplom I
hladnom stanju, dobro se obrauje rezanjem, dobro se zavaruje.
Olovne bronze- legure bakra I olova. Obezbjeuje visoke antifrikcione
osobine, a mehanike osobine zavise od sadraja olova.
Olovno-kalajna bronza sadri 8-11% Pb I 9-11% Sn, ima zateznu vrstou
Rm= 180 N/mm2, napon teenja Rp02= 80 N/mm2, izduenje A5= 8% I
tvrdou HB 65. Od ovih bronzi mogu se izraivati klizni leajevi bez
eline osnove.

16. NEMETALNI KONSTRUKCIONI MATERIJALI

Sve nemetalne materijale, prema vrsti primarnih veza, moemo svrstati u 3 velike
skupine:

polimerni materijali
keramiki materijali
kompozitni materijali

43
16.1. Polimerni materijali

Izgraeni su od polimerne baze I niskomolekularnih dodataka koji joj poboljavaju

osobine.

Polimeri su makro-molekularna jedinjenja, tj. jedinjenja koja ine veliki molekuli, a

nastali sui z nisko-molekularnih jedinjenja (monomera).

Polimerni sintetiki mazerijali imaju slijedee osobine:

manju gustinu (0,9-2,0 kg/dm3);

dijelove od ovih materijala, nije potrebno doraivati, ne podlijeu koroziji,
otporni sun a hemikalije (kiseline I baze);
dobri su izolatori (elektrini, zvuni I toplotni) ;
u optikom pogledu mogu biti prozrani, providni I neprovidni.

16.1.2. Strukturna graa polimera

Broj osnovnih strukturnih jedinica je stepen polimerizacije. Polimeri nastaju u reakciji

polimerizacije, hemijskim povezivanjem monomera.

Monomeri su jedinjenja koja sadre dvostruke veze ili funkcionalne grupe. Najmanja
ponovljena jedinica polimernog lanca naziva se mer.

Polimerizacija je postupak kojim se putem hemijske rekacije molekuli povezuju u

due lance. U ovoj reakciji dvostruka veza izmeu ugljikovih atoma se otvara, a
molekuli se meusobno povezuju preko aktivnih centara te linearno postavljaju.

Reakcije polimerizovanja se dijele na: polikondenzaciju i adicionu polimerizaciju.

U toku rekacije dolazi do meusobnog reagovanja funkcionalnih grupa monomera,

pri emu moe da nastaje i sporedan proizvod (voda). Nusprodukti reakcije (voda)
kondenzuju se, pa otuda dolazi kondenzacijska polimerizacija ili polikondenzacija.

Kod adicione polimerizacije monomeri se vezuju preko stvorenih aktivnih

centara /slobodnih radikala, katjoni, anjoni), pri emu ne nastaje sporedni prizvod.
Prema tipu aktivnih centara reakcije polimerizacije mogu biti preko slobodnih
radikala, katjonska i anjonska.

Zbir polimerskih masa monomera ini molsku masu polimera.

Odnos molske mase polimera i molske mase monomera naziva se stepen

polimerizovanja i on predstavlja broj monomera u prosjenom molekulu.

44
Osobine polimera zavise i od razlike u strukturi molekularnih lanaca. Zavisno od
specifinog mehanizma polimerizacije molekularna struktura polimera moe biti:
linearna, razgranata i umreena.

Kod linerani polimera osnovne jedinice polimernog lanca povezane su meusobno,

kraj sa krajem, u pojedinane duge lance. Plastini su i nisu pravolinijskog oblika.
(polietilen, polivinil hlorid, polistiren, polimetil, metakrilat i najlon)

Polimeri koji imaju bone lance, iste strukture kao i glavni lanac, koji se granaju iz
glavnih lanaca, na mjestima gdje bi se normalno nalazio vodikov atom, nazivaju se
razgranati polimeri.

Polimeri kod kojih se susjedni linearni lanci povezuju jedan sa drugim, na razliitim
pozicijama, kovalentnim vezama, nazivaju se popreno povezani polimeri.

Osnovne jedinice polimernog lanca, koje imaju tri aktivne kovalentne veze, mogu
formirati trodimenzionalne mree, tzv. umreene polimere. U ovu grupu polimera
spadaju razne vrste guma.

Kada se sve ponovljene osnovne jedinice u polimernom lancu sastoje se od jedne

vrste monomera, polimer se naziva homopolimer. Polimerni lanac koji se sastoji od
dva i vie hemijski razliitih monomernih jedinica naziva se kopolimer. Postoje 4
vrste kopolimera: proizvoljni, naizmjenini, blok i kalemljeni polimeri.

Polimeri po svojoj ureenosti, mogu biti amorfni ili kristalni. Optike osobine
polimera zavise od stepena kristalinosti, jer je indeks prelamanja proporcionalan
gustini.

16.1.2. Termike osobine polimera

Karakteristini fazni prelazi kod polimera su: temperatura ostakljivanja T g i

temperatura topljenja ili omekavanja Tm.

Na niskim temperaturama oni su tvrdi, kruti i staklasti, dok na povienim

temperaturama prelaze u gumasto stanje. Temperatura na kojoj se deava prelaz iz
staklastog u gumasto stanje naziva se temperatura prelaza u staklasto stanje T g ili
temperatura ostakljivanja ili staklite. Temperatura Tg, se odreuje mjerenjem
promjene specifine zapremine polimera u funkciji temperature. Nasuprot
polimerima sa amorfnom sturukturom, polimeri sa djeliminom kristalnom
strukturom imaju jasno odreenu temperature topljenja, T m.

16.1.3. Mehanike osobine polimera

Proces zagrijavanja, oblikovanja i hlaenja, kod polimera, moe da se ponavlja

neogranieno, bez znaajnih promjena njigovih osobina. Polimeri koji pokazuju

45
ovakvo ponaanje, poznati su u praksi pod nazivom termoplastini polimeri ili
termoplasti.

Ispod temperature prelaza u staklasto stanje Tg, polimeri su staklasti i kruti, i

ponaaju se kao elastino vrsto tijelo.

Ako poveamo temperaturu termoplastinim polimerima iznad T g, oni postaju

viskozni, mada im sa daljim poveanjem temperature visokoznost opada. Pod
uticajem povienih temperatura oni omekavaju, oblikuju se u eljeni oblik, a zatim
hlade.

16.1.4. Prerada polimera

Najvanije tehnike prerade polimera su:

ekstruzija (istiskivanje, potiskivanje);

ekstruzijsko i injekciono duvanje;
ubrizgavanje u kalup;
vakuum oblikovanje (izvlaenje vakuumom, duboko izvlaenje);
rotaciono livenje
plastificiranje fluidizovanim prahom (vrtloenje, sinterovanje);
kalandriranje (valjanje).

16.2. Keramiki materijali

Keramiki materijali su neorganski, nemetalni materijali koji se sastoje od jedinjenja

metala i nemetala, povezanih jonskim i/ili kovalentnim vezama. Keramiki materijali
su veoma tvrdi i krti, imaju malu plastinost, dobri su elektrini i toplotni izolatori,
otporni su na habanje i koroziju, imaju visoku temperaturu topljenja.

16.2.1. Struktura keramikih materijala

Kristalna struktura i dijagrami stanja materijala su veoma kompleksni, zato to se

sastoje od najmanje dva elementa i to razliitih poluprenika jona.

Veza izmeu atoma moe biti kovalentna (zajedniki elektronski par) i jonska
(elektrostatiko dejstvo suprotno naelektrisanih jona).

U strukturi keramikih materijala, kao i kod metala, mogu da postoje razliite greke
kristalne reetke, kao to su: takaste, linijske (dislokacije) i povrinske greke.

46
16.2.2. Proizvodnja keramikih materijala

Keramiki proizvodi se najee izrauju presovanjem praha ili estica, u oblike koji
se naknadno zagriju, do dovoljno visoke temperature, radi meusobnog vezivanja
estica.

Osnovne faze izrade keramike putem aglomeracije (vezivanja) estica su:

priprema materijala,
oblikovanje ili livenje,
termika obrada suenja i peenja.

Veina keramikih prizvoda se izrauje aglomeracijom estica.

Oblikovanje keramikih proizvoda, koji se izrauju aglomeracijom estica, moe se

izvoditi u suhom, plastinom ili tenom stanju. Presovanje, livenje i akstruzija su
uobiajeno koriteni metodi za oblikovanje keramike.

Suho presovanje se obino koristi za proizvode kao to su konstrukcioni vatrostalni

materijali i elektronske keramike komponente. Poslije hladnog presovanja dijelovi
se obino peku (sinteruju) radi postizanja zahtijevanih osobina vrstoe i
mikrostrukture. Pored suhog i toplog presovanja, oblikovanje sirovog keramikog
materijala moe se vriti izostatikim presovanjem, ekstruzijom, livenjem kaaste
gline, itd.

U prizvodnji keramike koriste se slijedee termike obrade: suenje, sinterovanje i

ostakljivanje.

Cilj suenja keramike je uklanjanje vode iz pripremka, prije nego se podvrgne

peenju na visokim temperaturama.

Sinterovanje je proces pomou koga se male estice materijala meusobno veu,

putem difuzije u vrstom stanju.

Porcelan, konstrukciona glina i neke keramike za elektronske komponente, sadre

staklenu fazu. Ona slui kao reakciona sredina, putem koje se vri difuzija na nioj
temperaturi, nego u preostalom dijelu keramikog vrstog materijala. U toku
peenja ovih vrsta keramikih materijala, vri se proces ostakljivanja (vitrifikacija),
pri emu se topi staklena faza i ispunjava porozne prostore u materijalu.

47
16.2.3. Vrste keramikih materijala

Keramiki materijali mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe, kao to su:

tradicionalna keramika,
industrijska (tehnika) keramika.

Tradiconalna keramika se izrauju se od 3 osnovne komponente: gline, kvarca i

feldspata. Glina u tradicionalnoj keramici obezbjeuje sposobnost uobliavanja
materijala, prije nego to otvrdne u procesu peenja i predstavlja najvei udio u
masi materijala. Kvarc (SiO2) ima visoku temperaturu topljenja i on je vatrostalna
komponenta tradicionalnih keramika. Kalijumov feldspat ima nisku temperaturu
topljenja i stvara staklastu masu, kad se keramika mjeavina pee, te vee
vatrostalne komponente.

Tehnike keramike su uglavnom ista ili skoro ista jedinjenja, preteno oksida,
karbida i nitrida. Neke od znaajnih tehnikih keramika su: aluminijumoksid (Al 2O3),
silicijumnitrid (Si3N4), silicijumkarbid (SiC), berilijumoksid (BeO), barijumtitanat
(BaTiO2).

Posebna vrsta keramike, koja se naziva piezoelektrinom, moe pretvaratislabe

signale pritiska u elektrine signale i obrnuto.

Veina keramikih materijala ima nisku toplotnu provodnost, zbog jakog konsko-
kovalentnog vezivanja i dobri su toplotni izolatori. Vatrostalni materijali su oni
materijali koji mogu bez deformisanja da izdre temperaturu od 1.600 o C. Koriste se
u metalnoj, hemijskoj, keramikoj i staklarskoj industriji. Znaajna osobina
vatrostalnih materijala su vrstoa na niskoj i visokoj temperaturi, zapreminska
masa i poroznost.

16.2.4. Osobine keramikih materijala

Keramiki materijali imaju lou udarnu ilavost i nisu otporni na termiki ok, to se
dovodi u vezu sa loom plastinou keramikih materijala. Otporni su na zamor, ali
kada su optereni zateuim silama dui period vremena, mogu iznenada popustiti.
Ovaj fenomen naziva se statiki zamor. Statiki zamor se javlja kod dijelova
zraenih od kreamikih materijala, koji se u toku eksploatacije nau u okruenju
gdje ima vodene pare, a ne javlja se u vakuumu ili suhom vazduhu.

Prednaprezanje se ostvaruje termikom ili termohemijskom obradom, laserksom

obradom povrina, nanoenjem na povrinu druge vrste keramike sa razliitim
koeficijentom linearnog irenja i obradom povrine bruenjem.

Visoke vrijednosti modula elastinosti ini ove materijale znaajnim za izradu

komponenti maina i ureaja, jer poveavaju njihovu krutost i smanjuju masu. Jedno

48
od najznaajnijih osobina keramikih materijala je visoka tvrdoa, koja obezbjeuje
dobre abrazivne osobine.

Keramiki materijali imaju relativno malu gustinu od 3,0-5,8 g/cm 3. Temperatura

topljenja je vrlo visoka od 1.900o C (Si3O4) do 3.120o (WC), to omoguava visoke
radne temperature dijelova izraenih od keramikih materijala.

Veina keramikih materijala ima nisku toplotnu provodljivost, tako da su oni dobri
termiki izolatori. Sklonost ka pojavi prslina se smanjuje sa smanjenjem
koeficijenata lineranog irenja i poveanjemtoplotne provodljivosti. Jo jedna
karakteristika keramikih materijalima je anizotropija termikog irenja, tj. razliito
termiko irenje u razliitim pravcima (ak do 50%). (oksidnih keramika)

16.2.5. Primjena keramikih materijala

Uobiajeni konstrukcioni materijali, pored odreene vrstoe, moraju da imaju

dovoljnu plastinost i ilavost. Nepoeljne osobine: visoka krtost, skupi postupci za
finu zavrnu obradu i problemi vezivanja sa metalnim materijalima.

Karbidni materijali, u dananje vrijeme uglavnom silicijumkarbid, upotrebljavaju se

kad se zahtijevaju posebne povrinske osobine i pogodne visokotemperaturne
dinamike osobine.

Keramiki abrazivni materijali imaju vrlo visoku tvrdou, to ih ini upotrebljivom

kao abrazivni materijali ta rezanje, bruenje i poliranje drugih materijala nie
tvrdoe. Topljeni aluminijumoksid i silicujumkarbid su dva najee koritena
proizvodna keramika abrazivna. Vezivni materijali ukljuuju peenu keramiku,
organske smole i gumene proizvode. Keramike estice moraju biti tvrde sa otrim
reznim ivicama. Abrazivni proizvod mora imati odreenu koliinu poroznosti, radi
obezbjeivanja kanalia za protok vazduha i tenosti kroz strukturu. Kombinovanjem
cirkonijumoksida sa aluminijumoksidom razvijeni su poboljani abrazivi koji imaju
vrsou, tvrdou i otrinu ivica nego sam aluminijumoksid. Drugi znaajni keramiki
abraziv je kubni bornitrid. Ovaj materijal je tvrd, skoro kao dijamant, no ima bolju
termiku stabilnost nego dijamant.

Tvrdi metali za rezne vidia ( od njemakog wie- diamant, kao dijamant). Tvrdi
metali su proizvodi metalurgije praha koji su izraeni od fino usitnjenih tvrdih
estica karbida, esto topljivih metala, sinterovanih najee sa kobaltom, koji
obrazuje tijelo visoke tvdoe i pritisne vrsoe. Tvrde estice su od volframkarbida u
kombinaciji sa manjim koliinama drugih dodataka., karbidi titana, tantala i
niobijuma.

Najprostija klasifikacija tvrdih metala obuhvata dvije iroke klase:

49
 kvalitete sa istim volframovim karbidom koji se koriste preteno za obradu
rezanjem livenog gvoa, kao i neeljeznih i nemetalnih materijala,
kvalitete koje sadre vee koliine titan i tantalkarbida i koji se prvenstveno
koriste za obradu rezanjem elika.

Na tvdou i vrstou tvrdih metala utie njihova mikrostruktura. Veliina karbidnih

zrna, njihova raspodjela i poroznost, te kvalitet veze izmeu kobalta i karbidnih
kristala su uticajni faktori.

Najznia tvdoa tvrdog materijala je priblino ista kao najvia tvdoa alatnog elika.
Proizvodnja tvdih metala se sastoji od presovanja i sinterovanja.

Prema ISO standardu tvdi metali se razvrstavaju u 3 osnovne grupe: P, M, K.

Grupa P je namijenja za obradu elika i drugih materijala koji daju dugu, ilavu
strugotinu.

Grupa K se odnosi na obradu livenog gvoa i slinih materijala koji daju kratku tj.
krtu stugotinu.

Grupa M spadaju tvrdi metali za obradu materijala koji prema vrsti strugotine
dolaze izmeu prethodna dva kvaliteta, npr. elini liv, temperovani liv, nodularni
liv.

16.3. Kompozitni materijali

Predstavljaju kombinaciju dva ili vie materijala sa razliitim fiziko-mehanikim

osobinama u mikro i makroskopskoj razmjeri. Odgovarajuim izborom komponenata
i njihovim odnosom u strukturi kompozita, mogu se dobiti materijali sa eljenim
osobinama vrstoe, tvrdoe, krutosti, otpornosti na koroziju, otpornosti na habanje,
termiku i akustinu izolaciju i malu masu.

Kompozitni materijali se mogu podijeliti u tri osnovne kategorije: esticama ojaani

(beton, tj. mjeavina cementa i ljunka), vlaknasto ojaani (stakloplastika, sainjena
je od staklenih vlakna koja su ubaena u polimere) i laminatni kompozitni materijali
(perploe, koje se sastoje od unakrsno lijepljenih furnira drveta).

Ako su estice rasporeene ravnomjerno, esticama ojaani kompozitni materijal

imat e izotropne osobine, vlaknasto ojaani kompozitni materijal moe biti
anizotropan ili izotropan, a laminatni kompozitni materijal uvijek je anizotropan.

16.3.1. esticama ojaani kompozitni materijal

50
esticama ojaani kompozitni materijali sastoje se od vee koliine estica koje su
razliitog geometrijskoh oblika, ali su priblino istih dimenzija u svim pravcima. Za
uspjeno ojaavanje, trebalo bi da estice budu malih dimenzija, manje od 1 m u
preniku i ravnomjerno rasporeene unutar matrice. Ovi kompozitni materijali
koriste mnoge kombinacije sve tri vrste materijala: metala, keramike i polimera.

Kermeti su grupa ojaanih kompozitnih materijala, koji predstavljaju kombinaciju

keramikih materijala i metala. Najvie koriteni kermeti u industrijskoj praksi su
ovrsnuti karbidi, koji se sastoje iz ekstremno tvrdih estica, kao to je volfram
karbid WC, ili titan karbid TiC, rasporeenih u metalnoj matrici, kao to je kobalt.
Ovaj kompozit se koristi za alate za rezanje.

Tocila za bruenje i sjeenje izrauje se od tvrdih estica aluminijum oksida (Al 2O3),
silicijum karbida (SiC), bor nitrida (BN) i dijamanta. Za poveanje ilavosti, abrazivne
lestice se povezuju polimernim materijalom- matrica.

Materijali koji se koriste za elektrine kontakte kod prekidaa i releja moraju biti
otporni na habanje i moraju imati dobru elektrinu provodljivost.

Ugljik poveava vrstou, krutost, tvrdou, otpornost na habanje i tioplotnu

provodljivost gume.

16.3.2. Vlaknasto ojaani kompozitni materijali

Vlaknasto ojaani kompozitni materijali dobijeni sjedinjavanjem vrstih, krutih i krtih

vlakana sa mekom i plastinom matricom. Matrica slui da prenosi silu sa vlakna na
vlakno, da obezbjeuje plastinost i ilavost i sposobnost oblikovanja, dok vlakna
prenose optereenje. Obuhvataju irok opseg polimernih, metalnih i keramikih
materijala koji se koriste, kako za vlakna, tako i za matrice.

Razliiti oblici vlaknasto ojaanih kompozitnih materijala:

sluajno orjentisana kratka vlakna

usmjereno orjentisana kratka vlakna
kontinualna vlakna

Gustina vlaknasto ojaanih kompozitnih materijala c moe se odrediti na osnovu

pravila o mijeanju gustina:

c= Vm m + Vv v

gdje je:

Vm zapreminski udio matrice

Vv zapreminski udio vlakana

51
m gustina matrice

v gustina vlakana.

Modul elastinosti vlaknasto ojaanih kompozita Ec se moe tano predvidjeti

koritenjem pravila mijepanja vrijednosti, ako su poznate vrijednosti modula
elastinosti matrice Em i vlakana Ev, kao i njihov zapreminski dio Vm i Vv, prema
izrazu:

Ec= Vm Em + Vv Ev

vrstoa vlaknasto ojaanih kompozita zavisi od veze izmeu vlakana i matrice i

ograniena je deformacijom matrice, zbog ega je stvarna zatezna vrstoa R mc
skoro uvijek manja, nego vrijednost izraunata po pravilu mijeanja, na osnovu
izraza:

Rmc= Vm Rmm + Vv Rmv

Uzajamni odnos duine i prenika vlakna- vlakna mogu biti kratka i duga
(neprekidna). Njihove dimenzije se definiu uzajamnim odnosom duine i prenika
l/d, gdje je l- duina vlakna, a d- prenik vlakna. Kritina duina vlakna l c zavisi od
prenika, njegove zatezne vrstoe i vrstoe izmeu vlakna i matrice:

Rmd
lc= 2 c

gdje je:

Rm - zatezna vrstoa vlakna,

c smiui napon izmeu vlakna i matrice,

d - prenik vlakna.

Orijentacija vlakana- s obzirom na orijentaciju vlakana mogua su dva krajnja

sluaja:

proizvoljna orijentacija vlakana,

jednosmjerno ureena vlakna

Kompoziti sa proizvoljnom orijentacijom vlakana, a sa malim odnosom duine i

prenika, ponaaju se izotropno, ali se sa njima ne mogu postii optimalne
mehanike osobine. Vlaknasto ojaani kompozitni materijali sa jednosmjernom

52
orijentacijom vlakana postiu optimalne vrijednosti vrstoe i krutosti, ako
optereenje djeluje u pravcu vlakana, ali su navedene osobine veoma loe, ako je
optereenje okomito na pravac vlakana (anizotropni.)

Ojaavajua vlakna- materijal vlakna treba da ima dobru vrstou, krutost i da je

male mase. Za kompozitne materijale koji se koriste na povienim temperaturama,
vlakna moraju imati visoku temperaturu topljenja. vrstoa, krutost i masa
izraavaju se kao: specifina vrstoa = / i specifina krutost = E/ , gdje je:
(N/mm2)- napon teenja (za polimerne materijale zatezna vrstoa), E (N/mm 2)-
modul elastinosti i (kg/cm3)- gustina.

Vlakna, kao ojaavajua faza, mogu biti polikristalna ili amorfna i imaju mali prenik
od oko 0,01 mm. Vlakna imaju visoku vrijednost zatezne vrstoe.

Mogu biti kratka i duga. Kratka vlakna imaju odnos duine i prenika od 20 do 60, a
duga izmeu 200 i 500. Materijali koji se najvie koriste za proizvodnju vlakna su:
staklo, ugljik, bor, armid, najlon.

Matrica, kod vlaknasto ojaanih kompozitnih materijala, ima nekoliko funkcija. Prva,
ona meusobno povezuje vlakna i djeluje kao posrednik, koji spoljna optereenja
prenosi i rasporeuje na vlakna. Materijal matrice treba da je sposoban da se
plastino deformie jer optereenja koja primaju vrsta i krta vlakna, znatno su vea
od onih to prima matrica. Modul elastinosti treba da bude mnogo vei, nego kod
matrice. Druga funkcija matrice je da titi vlakna od mehanikih oteenja ili
hemijskih uticaja sredine.

Za vlaknasto ojaane kompozitne materijale, kao materijal matrice koriste se

metalni i polimerni materijali, jer posjeduju porebnu plastinost. Metali koji se
najee koriste kao matrica su: aluminijum, aluminijum-litijum, magnezijum i titan.
Materijali matrice obino su: epoksidi, poliestri, poliamidi i silikon.

Vlaknasto ojaani kompoziti, u zavisnosti od kombinacije komponenata vlakno-

matrica, svrstani su u tri sistema:

vlakno-polimerna matrica,
vlakno-metalna matrica i
vlakno-keramika matrica.

Vlakno-polimerna matrica je kompozitni materijal sainjen od polimerne matrice

ojaane vlaknima visoke vrstoe od polimera, metala ili keramike. Imaju izuzetno
dobru kombinaciju vrstoe, krutosti i male mase.

Vlakno-metalna matrica je kompozitni materijal sa metalnom matricom, koji ima

veu otpornost na povienim temperaturama, veu plastinost i ilavost, u odnosu
na polimernu matricu. Kao materijal matrice kod ove vrste kompozita obino se

53
koriste: aluminijum, legura aluminijum-litijum, olovo, bakar, magnezijum i titan. Za
vlakna se koriste: grafit, aluminijum oksid, silicijum karbid i bor sa volframom i
berilijumom.

Vlakno- keramika matrica su vlaknasto ojaani kompozitni materijali sa

keramikom matricom, koji imaju veliku lvrstou i krutost, otporni su na visokim
temperaturama, ali su veoma krti i imaju malu ilavost loma.

16.3.3. Laminarni kompozitni materijali

Kompozitni materijali, koji se sastoje od vrlo tankih prevlaka od razliitih materijala,

za razliite funkcije, koje se nanose na osnovni materijal, debljih zatitnih povrina,
bimetala, laminata i vlaknasto ojaanih kompozitnih materijala u obliku tankih
slojeva, nazivaju se laminarni kompozitni materijali. Izrauju se u cilju da se povea
korozivna i abrazivna otpornost osnovnog materijala, kao i da se povea vrstoa
vlaknasto ojaanih kompozitnih materijala u vie ravni.

gustina c= Vi i
elektrina provodljivost c= Vi i
toplotna provodljivost kc= Vi ki
modul elastinosti Ec= Vi Ei

gdje je:

Vi zapreminski udio svake komponente

Laminati su slojevi materijala, slagani i meusobno povezani nekim organskim

lijepkom. Kod lijepljenih laminata moe se ostvariti kombinacija osobina: male mase,
dobre udarne ilavosti, dobre otpornosti na koroziju, dobrih izolacionih osobina i
lakog oblikovanja.

perploa je laminat koji je sainjen od neparnog broja furnira, sloenih tako da

drvena vlakna furnira budu orijentisana pod pravim uglom, u odnosu na prethodni
sloj. Otporna je na prsline i vitoperenje.

Sigurnosna stakla su laminat kod koga su dva stakla spojena plastinim lijepkom.

Aral je laminat koji se sastoji od slojeva armidnih vlakana i aluminijuma, sloenih

naizmjenino i meusobno zalijepljenih. Ima dobru kombinaciju vrstoe, krutosti,
male mase i otpornosti na koroziju. Ima dobru otpornost na zamor, a irenje prslina,
koje nastaju u spoljnjem sloju aluminijuma, zadrava se u sloju armidnih vlakana.
Koristi se za izradu oplata aviona.

16.3.4. Sendvi konstrukcije

54
Imaju visoke vrijednosti specifine vrstoe i specifine krutosti, a malu masu.
Sastoje se iz dvije tanke spoljne oplate- ploe koje su razdvojene slojem materijala
male gustine (ispuna). Spoljne oplate. Ploe sa lijepljenjem ili nekom drugom
tehnikom. Spoljne ploe sendvi konstrukcije slue da prenose najvei dio
optereenja i napone preuzrokovane naprezanjem na savijanje. Kao materijali za
ove ploe koriste se: legure aluminijuma, titan, nehrajui elici, legure nikla,
vlaknasto ojaani polimeri i perploe.

Ispuna u sendvi konstrukcijama ima dvije funkcije:

da razdvoji dvije spoljne ploe i da sprijeli deformacije okomite na ravan

ploa,
da obezbijedi odreeni stepen vrstoe na smicanje, du ravni okomitih na
ploe.

Materijal za ispune koriste se: ekspandirani polimeri, sintetike gume i balza(vrsta

lakog drveta).

Oblik saa- to je tanka folija oblikovana u zatvorene elije heksaonalnog,

kvadratnog, pravougaonog i sinusoidalnog oblika, sa osom orijentisanom upravo na
spoljne ploe.

55