MOCKUS HDROGRAFI LE HAVZA & TAKIN MODELLENMESNE

BR RNEK: KIZILCAHAMAM(ANKARA)

Tun Emre TOPTA

Teknik Hizmetler ve Eitim Mdr, Netcad Yazlm A.. Bilkent, Ankara,

retim Grevlisi, Gazi niversitesi, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm
tunc.toptas@netcad.com.tr

ZET
Srdrlebilir havza ve su kaynaklar ynetimi iin havzalarn modellenmesi, ana ve alt havzalardaki ak kollarnn tad
kmlatif akmlarn ve harmonik eim deerlerinin belirlenmesi, ya analizleri ile takn debilerinin havzann karakteristik
zelliklerine uygun hidrograf yntemleri ile hesaplanmas nem tar.

Bu almada, rneklem alan olarak belirlenen Ankara Kzlcahamam blgesindeki ana ve alt havzalar Taudem algoritmasna gre
modellenmi, her bir havza ve ak kolu iin kmlatif ve harmonik deerleri hesaplanmtr. Farkl ya frekanslarndaki aklara
gre hesaplanan takn debileri iteratif hesaplamalarda girdi olarak kullanlmtr. Drenaj a bilgileri, meteoroloji istasyon verileri
ve bu verilerin gnlk toplam ya deerleri ile ya analizleri yaplm; birim hidrograf deerleri belirlenmi ve bu girdiler takn
debi hesaplamalarnda kullanlmtr. 24 saatlik ya yineleme deerlerinin tespiti iin Thiessen yntemine gre noktasal ya
verilerinin, alansal dalmlar tespit edilmi; her bir istasyon iin temsil oranlar ve havzaya den ortalama ya deerleri
hesaplanmtr. Buna gre ya alanlar ve farkl dalm fonksiyonlarna gre ya analiz deerleri oluturulmutur.

Hidrolojik bir sistemin ana girdilerinden biri olan ya miktar, rasgele karakterde ve dzensizdir; hidrolojik sistem ierisinde
zamana ve mekana gre en fazla deikenlik gsteren parametrelerden birisidir; bu nedenle en doru takn debi hesab iin, yan
bu deiken karakteri, 6 farkl yntemde olaslk dalm fonksiyonlar ile ifade edilmitir. Elde edilen farkl dalm fonksiyonlar
ayr ayr deerlendirilerek sonuta Simirnov-Kolmogorov fonksiyonu ile en uyumlu olan dalm tipi belirlenmitir. alma
sahasnda modellenen havzalardaki konsantrasyon sresi ve drenaj alan metrikleri gz nnde tutularak Mockus Birim Hidroraf
yntemi kullanlm, sonuta seilen ak kolu olan Souksu Deresindeki takn snrlar belirlenmitir. Bu almann tm
aamalarnda Netcad GIS yazlmnn Nethydro modlnden yararlanlmtr.

ANAHTAR SZCKLER: Havza, Drenaj A, Ya, Takn, Mockus

1. GR

Hidrolojide su toplama havzalar, akn bir akarsu zerinde bir k noktasna

gnderen doal snrlarla evrili corafi alanlardr. Havzalar kendilerine has
karakteristik zellikler tarlar, her bir havzaya ilikin geometrik, topografik ve
hidrotopografik zellikler havzann hidrolojik zelliklerinin, dolaysyla
karakteristiinin belirleyicisidir. Her bir havzann ald ya, havzay oluturan ak
kollar zerinde deiime uratarak k noktasndaki ak haline dntrmesi de
havzalarn karakteristik zelliklerine baldr.

Bu almada Ankara, Kzlcahamam blgesi rneklem alan olarak belirlenmi, alma

sahasndaki ana ve alt havzalar modellenerek bu havzalar oluturan ak kollar
oluturulmutur. Blgedeki mevcut meteoroloji ya istasyonlarnn salad ya
verileri kullanlarak farkl ya frekanslarna gre ya analizleri yaplm, ya
analizlerinden elde edilen verilerle Souksu Deresi takn debi hesaplamalar Mockus
birim hidrografna gre modellenerek blgedeki takn riskli alanlar belirlenmitir
(ekil 1).
 ekil 1. Havza &Takn Modelleme Sreci

2. HAVZA & TAKIN MODELLEME

Havza modellemenin ana girdisi olan toporafik ykseklik, saysal ykseklik verisi
zerindeki her bir gridin deniz seviyesine gre ykseklik deerlerini tanmlar. Havza ve
takn modelleme iin alma sahasna ilikin saysal arazi modeli kullanlarak ana ve
alt havzalar ak kollar ile Taudem Algoritmasna gre modellenmitir.

Havza modellemesi sonrasnda alma sahasna ilikin meteoroloji istasyonlarnn

salad ya verileri kullanlm, farkl ya frekanslarna gre yalarn alansal
dalmlar Thiessen yntemine gre gerekletirilerek ya analizleri yaplmtr.
Ya analizlerine gre her bir havza iin ham ya deerlerinden dzeltilmi ya
deerleri elde edilmi; sonular Mockus hidrografna gre modellenerek takn pik debi
hesaplamalar gerekletirilmitir. Hesaplanan takn pik debi deerlerine gre her bir
havzadaki ak kolunun farkl zamanlardaki takn snrlar belirlenmitir.

2.1. Havzalarn Modellenmesi ve D8 Akm Modeline Gre Ak Alarnn

Belirlenmesi

Havza snrlarnn belirlenmesinde Tarboton (1997) tarafndan gelitirilmi olan

TauDEM (Terrain Analysis Using Digital Elevation Models) algoritmas kullanlmtr.

Ak kollarnn tespit edilmesinde yaplmas gereken ilk ilem, saysal arazi

modelindeki (SAM) ak etkileyen ukurluk veya kuyularn ortadan kaldrlmasdr.
ukurluk veya kuyular, SAMlardaki blgesel olarak en dk kot deerine sahip
pikselleridir; komu hcrelerin kot deerleri bu piksellerden daha yksek olup, bu
nedenle herhangi bir yne doru drene olamazlar.
 ekil 2. alma sahasndaki ana havzalar ve ak kollar

ekil 3. alma sahasndaki alt havzalar ve ak kollar

Havzalar (ekil 2) alt havzalar (ekil 3) ve ak kollar corafi bilgi sistemleri yapsnda
veritaban balantl olarak oluturulmu; herbir havzann ak kolundaki harmonik
eim deeri hesaplanmtr (ekil 4). Bu almaya konu olan Souksu Deresinin
harmonik eim deerleri, ak kollarnn 10 eit paaya blnmesinden sonra her bir
paradaki memba/mansap kot deerlerine gre hesaplanmtr. Ak kolunun 10 eit
paraya blnmesi ile yaplan hesap sonucunda bu koldaki harmonik eim deeri 0.056
olarak belirlenmitir.
 ekil 4. Harmonik eim hesap tablosu

ekil 5. Su yolu profili ve znitelik bilgileri

2.2. Yalarn Alansal Dalmlar ve Ya Analizlerinin Gerekletirilmesi

Ya analizleri iin alma sahas ve evresindeki meteoroloji istasyonlarna ait veriler

kullanlmtr; yalarn alansal dalmlarnn belirlenebilmesi iin noktasal istasyon
verileri Thiessen yntemine gre alansal hale getirilmilerdir (ekil 6). Hidrolojik bir
sistemin ana girdilerinden biri olan ya miktar, rasgele karaketerde ve dzensizdir.
Hidrolojik sistemde, zaman ve mekana gre en fazla deikenlik gsteren parametredir.
Bu nedenle takn debi hesaplarnn daha doru sonular iin, yan bu deiken
karakteri, farkl yntemleri olan olaslk dalm fonksiyonlar ile ifade edilir.
alma sahasnda modellenen havzalara etki eden meteoroloji istasyon verilerindeki
gnlk maksimum yalar kullanlarak, 6 farkl dalm fonksiyonu zerinden ya
analizleri yaplmtr. Normal Dalm, Log-Normal (2 Parametreli), Log-Normal (3
Parametreli) Pearson Tip-3 (Gama Tip-3), Log-Pearson Tip-3 Gumbel yntemleri
zerinden yaplan hesaplamalar sonucunda en uygun dalm tipi iin Simirnov-
Kolmogorov testi yaplm, allan havzadaki en uygun dalm ynteminin Log-
Normal (3 Parametreli) olduu belirlenmitir (ekil 7 ve 8).

ekil 6. alma sahasna etki eden meteoroloji istasyonlar ve Thiessen alanlar

 ekil 7. Ya ekstrem dalm hesaplar, istatistiksel parametreler ve Simirnov-
Kolmogorov test sonular

ekil 8. Yalarn alansal dalmlar ve analiz sonular

2.3. Farkl Ya Frekanslarna Gre Takn Debi Hesaplamalar

Takn debi hesaplamalar, her bir havza iin, alan bykl ve konsanstrasyon
sresine bal olarak farkl hidrograf yntemleri ile hesaplanr (ekil 9). Bu almaya
esas olan havzann znitelik bilgileri esas alndnda en uygun yntem olarak Mockus
Hidrograf belirlenmi (ekil 10) ve takn debi hesaplamalar Mockus hidrografna
gre havzaya en fazla etki eden meteoroloji istasyonunun kritik ya sresine bal
olarak plvyograf katsays deeri 0.68; havzann maksimize faktr 1.13; havza
katsays ise 0.208 olarak alnmtr. Havzann alan ve 2 saatlik kritik ya sresine
bal olarak ya alan dalm katsays 0.975 olarak hesaplanmtr.

Havzaya etki eden toprak snflarnn etki alanna bal olarak katsaylarnn aritmetik
ortalamas alnm ve ak hesaplar farkl ya frekanslarna gre hesaplanmtr
(ekil 11).

Ak hesaplar iin gerekli olan toprak snf numaras 82 olarak belirlenmitir. Buna
gre 100 yllk ak deeri 16.115 olarak hesaplanmtr.
 ekil 9. Takn debi hesab ak emas

ekil 10. Mockus hidroraf ve hesap sonular

ekil 11. Mockus hidrograf yntemine gre farkl ya frenakslar iin takn debisi
hesap sonular
2.4. Takn Asndan Tehlikeli Alanlarn Belirlenmesi

Takn debi hesaplamas yaplan ak kolu zerindeki takn snrlarnn belirlenebilmesi

iin ak kolu zerinde 10 metre aralklarla, 300 metrelik enkesitler oluturulmutur
(ekil 12). Arazi enkesitleri zerinde takn snrlarnn belirlenebilmesi iin bu
almaya esas olan havza ak kolu iin manning katsays deeri 0.028 olarak
belirlenmi, ak koluna ait alt ve st eim deerleri Nethydro tarafndan otomatik
olarak hesaplatlmtr.

Belirlenen parametrelere gre her bir enkesitteki takn snrlar oluturulmu (ekil 13),
ak kolu zerindeki takn asndan tehlikeli alanlar belirlenmitir (ekil 14).

ekil 12. Takn analizi enkesit parametreleri

 ekil 13. Takn enkesitleri

ekil 14. Takn asndan tehlikeli alanlar

3. SONU

Bu alma kapsamnda Kzlcahamam (Ankara) blgesi iin ana ve alt havzalar

Taudem algoritmasna gre modellenmi, her bir havzadaki ak kollar, bu kollarn ak
ynleri ve bu ynlere gre oluan drenaj alar kmlatif akm ve harmonik eim
deerleri hesaplanarak oluturulmutur. Seilen rnek havzadaki takn duyarlln
belirleyebilmek iin bu alandaki ya analizleri gerekletirilmi, farkl ya
frekanslarndaki aklara gre hesaplanan takn debileri iteratif hesaplamalarda girdi
olarak kullanlmtr. Drenaj a bilgileri, meteoroloji istasyon verileri ve bu verilerin
gnlk toplam ya deerleri ile ya analizleri yaplm; birim hidrograf deerleri de
belirlenerek, bu girdiler takn debi hesaplamalarnda deerlendirilmitir. 24 saatlik
ya yineleme deerlerinin tespiti iin Thiessen yntemine gre noktasal ya
verilerinin, alansal dalmlar tespit edilmi; her bir istasyon iin temsil oranlar ve
havzaya den ortalama ya deerleri hesaplanmtr. Buna gre ya alanlar ve
farkl dalm fonksiyonlarna gre ya analiz deerleri oluturulmutur. Hidrolojik
bir sistemin ana girdilerinden biri olan ya miktar, rasgele karaketerde ve
dzensizdir; hidrolojik sistem ierisinde, zaman ve mekana gre en fazla deikenlik
gsteren parametrelerden birisidir; bu nedenle en doru takn debi hesab iin, yan
bu deiken karakteri, 6 farkl yntemde olaslk dalm fonksiyonlar ile ifade
edilmitir. Elde edilen farkl dalm fonksiyonlar deerlendirilerek sonuta Simirnov-
Kolmogorov fonksiyonu ile en uyumlu dalm tipi kullanlmtr. alma sahasnda
modellenen havzalardaki konsantrasyon sresi ve drenaj alan metrikleri gz nnde
tutularak Mockus Birim Hidroraf yntemi kullanlm, sonuta seilen koldaki takn
snrlar belirlenmitir.