KISIM A

LK BULULAR

BLM 1
TARH NCES ASTRONOM: BLMN KKEN VE
BATIL NANILAR

M 30 000: lkel kabilelere ilikin yaplan arkeolojik ve antropolojik almalar

ilk alardaki astronomik almalara k tutmutur. O alarda tarm gelimemi
ve gk olaylarndan nasl faydalanlaca henz bilinmiyordu. lk insanlar
gkyzndeki baz evrimsel olaylar izliyor ve bu olaylarn kaytlarn
yapyorlard. rnein, maaralara, kemiklerin zerine ayn evrelerini iziyorlard.
(ekil 1.1)

ekil 1.1. Arizona yerlileri

tarafndan tahta zerine oyulmu
bir takvim ubuu.

M 10 000-3 000: Gkyzndeki evrimsel olaylarn anlalmaya balanmasyla

tarmda ilerlemeler oluyor, bu dnemde evrimler kaytlara daha iyi geiriliyor ve
daha gelimi takvimler hazrlanyordu. Gn uzunluklarnn deitii, Gnein
gkyznde ayn yolu izlemedii farkediliyor ve Gnein hareketleriyle
mevsimler arasnda bir iliki olduu anlalmaya balyordu.

Dier ilk bulular

Kuzey Gk Ula (North Celestial Pole): Gece, ksz bir ortamda yldzlarn
gkyznde tek bir nokta etrafnda yavaa hareket ettiini grebilirsiniz. Kuzey

1
yarmkredeki bu tek nokta kuzey gk uladr. Gney yarmkrede ise gney
gk ula vardr. Yldzlarn emberler izmesinin nedeni nedeni ise Yerin
dnme ekseni etrafndaki dnmesidir. Bir tam dnn 24 saatte tamamlar.
Kuzey gk ula daima kuzey dorultusundadr. (ekil 1.2)

ekil 1.2. Yerin gnlk dnne gre gkyznn genel zellikleri. Gkyznn
grnts kuzey yarmkre orta enlemlerinde yaayan bir gzlemciye gre hazrlanmtr.

Kutup yldz (Polaris): Kuzey gk ula yaknndaki parlak yldzdr. Kuzey

evreni stnde btn bir gece sabit konumda bulunur. Dier yldzlar onun
etrafnda dolanr. Konumu gerei ok iyi bir referans noktasdr. Presesyon olarak
adlandrlan dinamik olay yznden Yerin dnme ekseni noktalar alar boyunca
bir miktar yer deitirir. Hemen hemen 1000 yldr Polaris, kuzey gk ulann
birka derece yaknnda bulunmaktadr. Eer parlak bir yldz kuzey gk ula
yaknnda yeralrsa Kutup Yldz (Kuzey Yldz) olarak adlandrlr. (ekil 1.3)

Baucu (Zenit) ve Meridyen (len emberi): Herhangi bir yerdeki gzlemcinin

tam baucu dorultusunun gkyzn kestii noktaya baucu noktas (zenit)
denir. Gk ula ve zenitten geen, evrenden evrene kuzey-gney
dorultusundaki byk yay dairesine meridyen ad verilir. (ekil 1.2)

2
ekil 1.3. Kuzey yarmkre gkyznn iki nemli takmyldz; Bykay ve Kkay.
Kkay takmyldznn en parlak yldz Kutup Yldz (Polaris) dir.

Meridyen bize bir yldzn bir gece ierisinde evren zerinde ulaabilecei
en yksek noktay belirlemekte yardmc olur. Ykselen yldzlarla alalan
yldzlar arasndaki ayrm izgisi olarak kabul edilir. Bu yzden zellikle zaman
ayarlamakta kullanldr. Gndz, Gne meridyene geldii an le olarak kabul
edilir.

Gk Elei (Celectial Equator): ekil 1.2de grld gibi kuzey ve gney gk

ulaklarnn her ikisinden de 90 uzaktan geen sanal byk ember dairesine gk
elei denir. Yer eleinin gkyzndeki izdmdr. Yldzlar gk ula
etrafnda doudan batya doru gnlk hareketlerini yaparlarken, elee paralel
daireler zerinde yer deitirirler. Gk elei gkyzn iki eit yarkreye bler.

Tutulum (The Ecliptic): Gne ve yldzlarn sabah ve akam tan zamannda

greli konumlarnn gzlenmesiyle Gnein hergn yldzlara gre yaklak 1
douya doru kayd saptanmtr (Bu durum Gnein 365 gnde 360 hareket
ettiini onaylar). Bu kaymann nedeni Yerin Gne etrafndaki hareketidir. Eski
gzlemciler Gnein her yl yldzlar arasndan ayn yoldan getiini buldular.

3
Gnein yldzlar arasndan getii bu yllk yoluna tutulum denir. Tutulum,
Yerin Gne etrafndaki dolanma dzlemiyle ayndr.
Gezegenler (The Planets): Eski gzlemciler 5 tane yldz benzeri parlak cismin
yldzlara gre hareketli olduunu buldular. Bunlara Yunancada gezgin anlamna
gelen gezegen ismi taklmt. 1610 ylnda teleskobun bulunuundan sonra
gezegenlerin Yer benzeri kresel cisimler olduu bulundu.

Bur (The Zodiac): Eski gzlemciler geceden geceye gezegenlerin yldzlar

arasndaki yollarn izlerken gezegenlerin yaklak 18 lik bir band aral iinde
hareket ettiini buldular. Bunlar gkyzndeki hareketlerini tutulum boyunca
srdryorlard. Bu kuak iinde kalan birok takmyldz hayvan ekilleriyle
temsil ediliyordu. Bu yzden bu kuan adna, Yunancadan gelen zoo (hayvan)
kkyle eletirip Zodiac denildi. 18 lik kuak iinde kalan takmyldzlar
burlarn iaretlerini tar.
Takmyldzlarn (Constellations) Kkeni: Eski gzlemciler yldzlarn yerlerini
kolayca aklda tutabilmek iin yldz gruplarn hayvan, cisim ve mitolojik
karakterlere benzetmilerdir. Bu yldz gruplarna takmyldz denir. Farkl
kltrlerden gelen insanlar genellikle kendi yerel mitolojik kahramanlarna gre
farkl desenler oluturmulardr. Bildiimiz mehur takmyldzlarn ou M 420
yllarndaki tarihi kaytlardan karlmtr. Ancak, takmyldz kavramlar daha da
eskiye dayanmaktadr. Takmyldzn karakteristii onlarn kkeni hakknda
ipular verir.

Mevsimler, Gndnm (Solstices), Ilm (Equinoxes) noktalar: ou insan

Gnein doudan doduunu batdan battn dnr. Dnce kabaca
dorudur. Aslnda mevsimler deitike Gnein evren stndeki dou ve bat
noktalar deiir. Kuzey yarkrede bulunan bir gzlemci iin Gne yazn,
kuzeydoudan doar, len baucuna yakn bir noktadan geer ve kuzeybatdan
batar. Kn ise gneydoudan doar, len gney evrenine yakn bir noktadan
geerek gneybatdan batar.
Bunun nedenleri mevsimlerin oluum nedenleriyle aklanr: Yer elei
tutulum dzlemine 23 eimlidir (ekil 1.4). Yer, bir yl iinde Gne etrafnda
dolandka, onun ekseni daima ayn noktaya doru (kuzey gk ulana doru)
ynelik kalr. Bu yzden ekilde grld gibi Kuzey yarmkre yln bir
ksmnda Gnee doru eilmi olarak, dier ksmnda ise Gneten uzak tarafa
doru eilmi olarak kalr. Kuzey yarmkre Gnee doru eikken, Gne
evren zerinde kuzeye en uzak noktalardan doar ve batar; ayrca Gne
gkyznde en yksek noktaya kadar ykselir ve Gne nlar bize daha dik

4
gelir. Havalar snmaya balar, artk ilkbahar ve yaz mevsimleri srdrlmektedir.
Bu yzden her yl iinde drt zel gn vardr: Gndnm ve Ilm Noktalar.

ekil 1.4. Mevsimlerin olu nedeni.Yerin dnme ekseni dolanma dzlemine gre 23,5
eiktir. Gne etrafnda hareketi srasnda sabit dorultuyu gsterir.

lkbahar Noktas (Spring (Vernal) Equinox): lkbaharn ilk gn (yaklak 21

Mart), kuzey yarkredeki insanlar iin nemli bir gndr. nk, Gnein
gkyznn kuzey yarsna dndn iaret eder. Kuzey yarmkrede havalar
snmaya balar. Gne doudan doar, batdan batar.

5
 Yaz Gndnm (Summer
Solstice): Yazn ilk gn
(yaklak 22 Haziran), birok
eski kuzey yarmkre
takvimlerinde yln en nemli
gndr. Gne kuzeye en uzak
noktalardan doar ve batar.

Sonbahar Noktas (Autumn

Equinox): Sonbaharn ilk gn
yaklak olarak 23 Eylldr.
Gne tekrar tam doudan doar
ve tam batdan batar.
Gkyznn gney yarsna
doru hareket eder. Kuzey
yarmkrede havalar soumaya
balar.

K Gndnm (Winter
Solstice): Kn ilk gn
yaklak 22 Aralk olarak kabul
edilir. Gne gney noktasndan
en uzakta doar ve batar. Kuzey
yarmkrede gndzler daha
ksadr.Drt zel gne ilikin
grntler ekil 1.5de grl-
mektedir. Fotoraflar Gnein
batmnda birer ay arayla
alnmtr. lk fotorafta Gne
k gndnmndedir. Gne
gneybatdan (sol) batar. Yaza
doru geldike Gnein batma
yeri kuzeye (sa) doru
kayar.Bu evrimsel kaymaya
gndnm prensibi denir.

ekil 1.5. Gnein sekiz aylk bir dnem boyunca evren zerindeki bat konumlarnn
hareketi.a. Gne gneye doru hareket ediyor, b. Gne k dnmnde, c. Gne
hareketine ters yne evirip tekrar kuzeye doru hareket ediyor, e. Gne ilkbahar
noktasnda, h. Gne yaz dnmnde.

6
 Gndnm ve lm noktalarnn gzlemleri eski uygarlklar iin doru
takvim saptamalarnda ok nemli olmutur. Eski insanlar tarihi bilmeden en iyi
rn elde etmeyi veya nemli seramonileri nasl bilebilirlerdi? ou toplumlarda
yl kavramnn gndnmlerinin birinde balatlmas dnlmt. Gnein
dou ve bat konumlar gzlenerek bir yln uzunluu bulunmaya allmt. Bu
tr pratikler iin en eski arkeolojik kaytlardan biri mehur ngiliz ant
Stonehengee aittir (ekil 1.6). Birok arkeologa gre Stonehenge her yln
balang kutlamalar iin yaplm bir seramoni merkezidir.

ekil 1.6. Stonehenge

Tutulmalar (Eclipses): u ana kadar Ay ve Gnei bamsz cisimler gibi kabul

ettik. Ayn evrimleri, bir yl yaklak 12 eit paraya bler; gndnm ve lm
noktalar yl drt mevsime ayrr.

Tutulmalar nasl olur? Gnein ve Ayn evren zerinde mi olmalar

gerekiyor? Tam Gne tutulmas annda gkyz biraz kararr ve yldzlar gndz
bile grlebilir. Tam Ay tutulmas boyunca, Ay krmzms bir renge brnr.

Tutulmalarn nceden nasl tahmin edilebildiini anlamak iin nce

tutulmalarn nedenlerini anlamalyz.

Tutulmalar hakknda iki nemli eyi hep aklda tutmalyz:

(1) Tutulmalar, bir gkcisminin glgesi dierinin zerine dt zaman olur ve
(2) Tutulmalar grebilmeniz iin glgeye gre konumunuz uygun olmaldr. Eer
srekli olarak bir tutulma grebiliyorsanz, ya glge iinde srekli kalmanz ya da
glgeye uzak bir noktadan srekli bakmanz gerekir.

7
 Yerden bakan gzlemciler iki tr tutulma grrler: Gne ve Ay
tutulmalar. Gne tutulmalarnn olabilmesi iin Ayn Yer ile Gne arasndan
gemesi gerekir. Ay, Yer etrafndaki dolanmn 29.5 gnde tamamlar. Gne, Ay
tarafndan tamamen rtlyorsa, Tam Gne Tutulmas (ekil 1.7a), eer Ay,
Gnei tam merkezden deil de, bir ksmn rtyorsa Paral Gne Tutulmas
olur. Bir raslant sonucu Ay ve Gnein asal boyutlar (yaklak ) ayndr.
Bundan dolay, Ay genelde bir Gne tutulmas boyunca Gnei tam olarak rter.
Fakat Ay bazen yrngesi zerinde en uzak konumda bulunur ve normal asal
boyutlarndan daha kk grnr. Bu durumda Ay, Gnei tam olarak rtemez.
Bu tr tutulmalara Halkal Gne Tutulmas denir ve gzlemciler tutulmay bir
k halkas eklinde grr (Ayn evresinde Gnein kenar).

ekil 1.7a. Bir Gne Tutulmas geometrisi. Ayn glgesi Yer zerine dyor.
ekil 1.7b. Bir Ay Tutulmas geometrisi. Ay Yer in glgesi iinden geiyor.

Ay tutulmalarnn olabilmesi iin, Ayn Gnee gre Yerin dier

tarafnda belli bir noktada olmas gerekir. Bu nokta Yer tarafndan oluturulan
glge konisi iinde kalr (ekil 1.7b). Ay, bu glge iinde birka saat kalr ve Aya
ulaan gne nn Yer atmosferinden geerken krlmasndan dolay krmzms
bir renk alr.

8
Tam Glge-Yar Glge

Gne ve Ay tutulmalarnda, Yerin ve Ayn glgeleri tam olarak

belirlenemez. Gne, Yerden bakldnda nokta kaynak yerine asal boyutlu
bir kaynak olarak grldnden, gne bir miktar yaylr ve nlar bir
miktar farkl dorultulardan gelir.

ekil 1.9. Ayn yerine gre Gne Tutulmalarnn geometrisi ve trleri.

Glgelerin i alan tam glgeli (umbra), d alan yar glgeli (penumbra)

olur. Tam glgede bulunan bir gzlemci Gnei tamamen karanlk olarak

9
grrken; yar glgeli alanda bulunan bir gzlemci Gnein bir ksmn karanlk
olarak grr. ekil 1.8de Gne tutulmalarnn geometrisi ve konfigrasyonlar
gsterilmektedir. Eer elinizi gnnda dz bir zemin zerinde gz hizanzda
tutarsanz, elinizin glgesi merkezde karanlk bir tam glge ve ~1 cm geniliinde
bir yar glge oluturacaktr. Eer elinizi daha yksee kaldrr ve parmaklarnz
aarsanz, glgeler belirsizleecektir. Tam glgedeki bir karnca tam gne
tutulmas, yar glgedeki bir karnca ise paral tutulma grecektir.

Tam ve yar glgenin greli boyutlar, glgeyi oluturan cisim ile glgenin
dt yzey arasndaki uzakla baldr. Bir ay tutulmas srasnda, Yerin Ay
zerindeki glgesi Ayn apnn bir ka kat byklne sahiptir. Tam ay
tutulmas 1 saat srebilir (Ayn tam glgede bulunma sresi).

Dier bir ekilde, Ayn Yer zerindeki tam glgesinin ap 267 km den
daha byk deildir. Bu glgenin Yer stndeki hareketinden dolay, tam gne
tutulmalar 7.5 dakikadan daha fazla sremez. Halkal tutulmada Ay, bir tam
glge oluturabilmesi iin ok uzakta kalr ve gerek bir tam tutulma oluamaz
(ekil 1.8.C).

Birok uygarlk tarafndan tutulan tutulma kaytlarna gre tutulmalar

dzenli zaman aralklarnda tekrarlanmaktadr. Binlerce yl nce ortaya karlan
bu dnemli olay, gizemli gkolaylarndaki srr aa karmadaki en byk
gelimelerden biridir.

Bu dnemli olaya Saros evrimi (Saros Cycle) denir. Sresi 18 yl 11

gndr. Eski astronomlarn bulduuna gre belli bir ylda herhangi bir tutulma
oluyorsa, benzer tutulma bir evrim sonra grlebilecektir.

Ayn Yer zerindeki tam glgesi ok kk olduundan, sabit bir

gzlemci herhangi bir gne tutulmasn ans eseri grebilir. Fakat, Yerin tam
glgesi byktr ve Ay, Yerin gece yarm kresinin her yerinden grlebilir.
Yerin yars her Ay tutulmasn hava bulutlu olmad srece grebilir. Tam Ay
tutulmas bundan dolay her gzlemci iin ortak bir konudur ve eski astronomlar
tarafndan gne tutulmalarndan daha kolay olarak tahmin edilebilmitir.
Gnmz astronomlar bilgisayarlar ve yrnge kuramlar yardmyla tm
tutulmalar doru olarak nceden hesaplayabilmektedirler.
Belli bir yer iin, ortalama olarak hemen hemen her yl bir ay tutulmas ve
hemen hemen her iki ylda bir ise paral gne tutulmas olur. Fakat tam gne
tutulmas drt yz ylda bir grlebilir.

10
zet

Eski alarda yaayan ismi bilinmeyen birok zeki insan teleskop kullanmadan
baz temel astronomik bulular yapmlardr:
(1) be gezegeni izlemiler ve kayt tutmular,
(2) gk ulaklarn bulmular,
(3) gndnmlerini, doma ve batmalar kullanarak takvim yapmlar,
(4) gkyzn renmek ve aklda tutabilmek iin takmyldzlar belirlemiler,
(5) Gnein ve gezegenlerin hareket yollarna gre tutulum ve burlar belirlemi-
ler,
(6) tutulmalarla ilgili evrimleri bulmular.

Kavramlar

gk ulaklar (celestial pole)

kutup yldz (Polaris-North Star)
presesyon (precession)
baucu (zenith)
meridyen (meridian)
gk elei (celestial equator)
tutulum (ecliptic)
gezegen (planet)
bur (zodiac)
takmyldz (constellation)
mevsimlerin nedeni (cause of seasons )
lm (equinox)
gndnm (solstice)
gndnm prensibi (solstice principle)
Stonehenge (Stonehenge)
tutulma (eclipse)
gne tutulmas (solar eclipse)
tam gne tutulmas (total solar eclipse)
paral gne tutulmas (partial solar eclipse)
halkal gne tutulmas (annual solar eclipse)
ay tutulmas (lunar eclipse)
tam glge (umbra)
yar glge (penumbra)
Saros evrimi (Saros cycle)

11
Problemler

1. Gece yznz kuzeye dndnz varsayarak, Yerin dnmesinin bir sonucu

olarak aadaki her bir hareketin grnrdeki dorultusunu belirleyiniz.
a. Kuzey gk ulann tam zerindeki bir yldz iin
b. Kuzey gk ulann tam altndaki bir yldz iin
c. Kuzey gk ulann sol tarafndaki bir yldz iin
d. Kuzey evreninin tam stndeki bir yldz iin

2. Birinci problemin klarn gney yarmkrede bulunan, yzn gneye dnm

ve gney gk ulana yakn bir yerden bakan bir kii iin yantlaynz.

3. Enleminiz nedir? Polarisin evrenden ykseklii nedir?

4. Sizin enleminizden gney yarmkreye ait takmyldzlar grlebilir mi? Gney

gk ulandan ka derece uzaktaki yldzlar grlebilir?

5. Gne tutulmalar ay tutulmalarndan biraz daha sklkla grlmesine ramen

neden bir oumuz ay tutulmalarn daha ok grrz?

6. Eer Yer'in atmosferi olmasayd ay tutulmas nasl olurdu? Ay'dan bakan bir
kiiye sanal bir tutulma annda Yer nasl grnrd?

7. Ay'n yrnge dzlemi tutulum dzlemi ile akk olsayd ay ve gne

tutulmasnn herikisi de neden ayda bir kere olurdu?

Projeler

1. Yeni Ay evresinden balayarak (gkolaylar takvimlerinden bulunabilir) akam

tan srasnda gkyzn gzleyerek, Ayn grlebilirliini kaydediniz. eitli
haftalar iin her akam ilemi tekrarlaynz ve Ayn grntsn kaydediniz.
Yeni Ay ile lkdrdn evresi arasnda ka gn geti? lkdrdn ile Dolunay evresi
arasnda ka gn geti? alar ncesi takvime benzer bir Ay takvimi yapabilir
misiniz?

2. Bir nceki projenin devam olarak Ayn her gece dou ve bat saatlerini
kaydediniz.

12
3. Aadaki ilemleri E.. Gzlemevinden gzleyerek iziniz;
a. Kuzey gkulann konumu
b. Gk eleinin konumu
c. Yldzlarn gnlk hareketleri
d. Belirgin takmyldzlar
e. Yldzlara gre Gnein gnlk hareketi
f. Tutulumun konumu
g. Gezegenlerin hareketi

4. Kutup yldznn evrenden yksekliini lnz. lmleri yaparken bir iletki

kullanabilirsiniz. Sonucu enleminizle karlatrnz.

5. Parlak bir gezegenin, yaknndaki yldzlara gre konumunu birok hafta iin
her gece yapnz. Gezegen yldzlara grehareket ediyor mu? Gnde ka derece?
Ayn uygulamay dier gezegenler iin de yapnz ve farklar karlatrnz.

6. Temiz bir bat evrenine sahip, gr alan ak bir yerden Gnein battaki
konumunu uzaktaki tepelere, aalara veya binalara gre haftalar boyunca yapp
bat noktasnn gnden gne deitiini ispatlaynz. Gndnm tarihlerine
yakn zamanlarda yaplan gzlemlere dikkat ederek bat noktasnn, hareketinin
ters dndn gsteriniz. Bu yolla gndnm tarihlerini ne derecede gvenilir
saptayabilirsiniz? Gne evrene dik olarak m yoksa belli bir ayla m
yaklayor? Belirleyiniz.

7. Ikl bir kre (Gne), bir top (Ay) ve kendinizi (Yer) kullanarak, ay ve gne
tutulmalarn oluturunuz (veya bir maket yapnz).

8. Bu ders boyunca bir ay tutulmas ile karlarsanz gzleyiniz. Ayn yzey

zelliklerinin grntsn tutulma ncesi, yar glge konisi ve tam glge konisi
iindeyken karlatrnz. Ayn rengi ne olur? Neden? Yerin kenarndan ok
byk bir toz frtnas kalksayd, tutulma annda Ayn rengi daha m koyu yoksa
daha m ak olurdu?

9. Fotoraf makinanz ilgin grnt verebilecek bir yere sabitleyerek kutup

yldznn ve etrafndaki yldzlarn fotorafn objektifi uzun sre ak brakarak,
odan sonsuza ayarlayarak ve tercihen hzl film kullanarak ekiniz. Sonular
tartnz. (Etrafnzdaki blgede gkyzn aydnlatacak dier klarn
olmamasna dikkat ediniz. Dolaysyla ekimleri olanaklar elverdiince karanlk
ortamda yapnz).

13
 BLM 2

ASTRONOM TARH

Yunanllar ncesi astronomi bilgileri, ismi bilinmeyen zeki kiiler

tarafndan gelitirildi. Bu bilgiler zaman iinde geleneklere gre ve mitolojik
olarak bir sonraki toplumlara aktarld. lk alardaki astronomi almalarn
kullanan Yunanllarn bulular kaytlara geen ilk bululardr.

Ne Yunanl bilginler ne de onlarn sistematik gzlemleri Akdeniz

blgesinden dar kamad. Soyut fizik kavramlarn dnme fikri ilk defa
evrenin doasn ve kkenini izleyen kozmologlar tarafndan oluturulmutur.
rnein, baz Msrl kozmologlar farkl tanrlara farkl roller yklediler. Bylesi
dnceler astronomi bilimine ilk admlarn atlmasn salad.

Asal lm Sistemi

Yunanllarn eski dnyadan aldklar en byk miraslardan biri a ve

zaman lmlerinde kullanlan 60 lk taban sistemidir. 1 saatte 60 dakika, 1
dakikada 60 saniye vardr. A lm sisteminde ise aadaki tanmlar ve
semboller kullanlr:
1 derece = 1 =emberin 1/360 i
60 yay dakikas = 60 = 1
60 yay saniyesi = 60 = 1
1 yay saniyesi hakknda daha iyi bir fikir vermek istersek; bir tenis topunun
yaklak 13 km uzaktan grnen asal boyutudur.

A lmlerinde kullanlan bu saysal sistemin uygulamasn, Yunanllar

yalnz geometride deil, gkyzndeki lmlerde de kullandlar. Yunanllar ve
dier ilk gzlemciler gezegenlerin konumlarn sabit yldzlara gre ltler.
Gnein farkl mevsimlerde le vakti gney evreninden ne kadar yksekte
olduunu derecelendirdiler. Bu lmler gk cisimlerinin ilk ayrntl hareketlerini
aklad.

nemli bir kavram da dorusal lm ile asal lm arasndaki farktr.

Dorusal lm, cisimlerin cm, m ve km cinsinden gerek uzakln verir. Asal
lm, gzlemciden belli bir uzaklktaki bir cisim tarafndan kaplanan asal alan
derece cinsinden verir. Kullanl bir rnek olarak, bir kol uzunluundaki

14
baparmak trnann yaklak 1 lik alan kapladn syleyebiliriz. Gnein ve
Ayn diskleri daima lik alan kaplar. Byk Ay takmyldzndaki pointers
ler aras 5 dir. Yunanllarn bildii gibi, uzak bir cisme baktnzda (denizde bir
gemi veya Ay gibi) onun dorusal boyutunu veya uzakln dorudan
lemezsiniz. Ancak, asal boyutunu syleyebilirsiniz. Farknda olmadan, birok
cismin dorusal uzakln, o cismin tannyor olmasndan ve ne kadar byk
olduunun bilinmesinden giderek tahmin edebiliriz. Benzer olarak dorusal
boyutunu da cismin uzaklk tahmininden karabiliriz. Ancak, insanlarn parlak bir
gkta grdklerinde tabak kadar bykt demeleri tamamen anlamszdr.
nk, bu grnt dorusal deil tamamen asal boyuttur. Asal boyutunu da
tam doru sylemek iin 15 km uzaktaki bir tabak kadar bykt demek daha
dorudur veya Ayn asal boyutunun iki kadard denebilir. Ayrca, gkta
dan tam stnde kayboldu demek de hataldr. Gktalar genellikle atmosferin
st katmanlarnda yokolduundan konumac uzaklk lmnde hataya dm
olur.

Yunanl dnrler dorusal lmlerden asal lmleri ayrmay

bildiler ve Gnein, Ayn ve dier cisimlerin uzaklklarn ve boyutlarn asal
lmler kullanarak zekice ltler.

Optik bir sistemle ayrdedilebilen en kk asal boyuta ayrma gc

denir. rnein, insan gznn ayrma gc 2 dr. Bu yzden Ay diskinin 1/15 ni
ayrntl olarak grebiliriz. En byk gezegen diski 1 dr ve bundan dolay onlar
plak gzle disk olarak ayrtetmek olanakszdr. Modern teleskoplar 0.5 ayrma
gcne sahip olabilir. Yrngede dolanan uydu teleskoplarn ayrma gleri 0.05
den 0.01 e kadar deiir.

Yunan Astronomisinin lk alar (M 600-MS 150)

Yunanllar M 600 yllarnda gzlem yaparak ve mantk kullanarak evreni

tanmaya baladlar. Yaptklar almalarda metafiziksel ilikilerden ziyade
fiziksel elemanlar kullanmaya zen gsterdiler. Asal lmleri ieren geometrik
prensipleri kullanarak kozmik uzaklklar ltler.

Bilinen ilk Yunanl dnrlerden biri Thalesdir. Gne tutulmasnn

olacan nceden tahmin etmitir. Thalesin okulu birok dnr yetitirmitir.
rnein, Anaximander astronomik ve corafik bir takvim yapm, Gnein,
Ayn ve gezegenlerin bizden uzaklklarn bulmutur.

15
 Pythagoras: Kresel ve Hareketli Yer (M 500)

Pythagoras, deney yaparak alan ilk bilim adamlarndan biridir. Yerin

kresel olduu fikrini vermitir. Bu almasn Ayn evrelerinden giderek
karmtr. Ayn kl ve ksz ksmlarn ayran snr izginin (terminator)
eriliinin Ayn evreleri ilerledike deitiini gzlemitir. Bu yzden Ay dz
deil kreseldir (ekil 2.1). Buna gre, Yer ve dier gkcisimleri de kresel
olmaldr.

ekil 2.1. Ayn evrelerinden baz grntler.

Pythagoras, gney talyada bir okul kurarak birok astronom yetitirdi.

Kendisi Yeri, evrenin merkezine koydu. Fakat daha sonra rencileri, Yerin Ay,
Gne, be gezegen ve yldzlarla birlikte uzaktaki bir merkezi ate etrafnda
hareket ettiini sylediler.

Anaxagoras, tutulmalarn gerek nedenini buldu. Daha sonra Yerin Ay

zerindeki glgesinin yuvarlakln gzledi. Bylece, Yerin kresel bir cisim
olduuna dair kuramn kurulmasna yardmc oldu.

Aristotle: Tekrar Merkezde Yer (M 350)

En etkili Yunan bilimadam-filozof Aristotledur. Onun grleri daha

nceki bilgiler zerine kurulmutur. Aristotle, Yer merkezli evrenin kresel ve
sonlu olduuna inand. Gezegenler ve dier cisimler Yer merkezli birok kresel
kabuklar stnde hareket ediyordu. Gezegenlerin gzlenen deiebilir
hareketlerini aklamak iin kabuklarn deien hzlarla hareket ettiini
varsayyordu.

Aristotle, modern bilimsel bulular yapmakla nldr. nemli fikirleri

arasnda unlar saylabilir;
1. Ayn kresel olduunu dnd.
2. Gne'in, Yere Ay'dan daha uzak olduunu buldu, nk:

16
 a. Ayn hilal evresi, Ay, Yer ile Gne arasndan geerken grlr.
b. Gne gkyznde Aydan daha yava hareket ediyor olarak grlr.
3. Yerin kresel olduunu dnd, nk:
a. Ayn terminatrnn erilii onun disk eklinde olmasn dlyordu ve
Yer, belki de bu yzden Ay gibidir.
b. Bir gzlemci kuzeye doru gittike, gney yarmkre yldzlar
kaybolurken kuzey gkyznden yeni yldzlar grr. Bu durum dz bir Yer
zerinde olmaz.

Aristotle ya gre Gnein, Ayn ve yldzlarn Yer etrafndaki grnr

hareketleri aklanabilir. Gerekte ya onlar bizim etrafmzda dolanyorlar veya biz
hareketliyiz. Fakat Aristotle Yerin duraan olduu sonucunu kard ve gl bir
kant sundu. Eer, Yer hareket etseydi, deiik yldzlarn greli
konfigrasyonlarnda deiiklik grrdk. Tpk yolda yrrken yakndaki ve
uzaktaki aalarn greli konumlarnda olan deiiklik gibi. Eer ok uzaktaki bir
aa ile orta uzaklktaki bir aac birletiren bir doru zerinde yrrken bir
tarafnza bir adm atsanz, yakndaki aa uzaktakinin dier tarafna kaym
olarak grnecektir. Hareketten dolay konumdaki bu gibi bir kaymaya paralaks
denir. Eer Yer, dz bir izgi zerinde hareket etseydi, yakndaki yldzlar
uzaktakilere gre srekli kayyor gibi grrdk. Eer Yer, uzaktaki bir merkez
etrafnda dolansayd, yakn ve uzaktaki yldzlar arasnda dnemli bir paralaktik
kayma grrdk. Fakat, yldzlarn ve takmyldzlarn zaman iinde byle bir
kayma gsterdiklerine dair bir delil yoktur. Sonuta Aristotleya gre Yer hareket
etmemelidir.

Aristotlenun nedeni salamd; ancak, yldzlar bu paralaktik kaymay

plak gzle oluturacak kadar yaknda deil ok uzaktaydlar. Yldz paralakslar
yllarca aratrld ve ancak 1838 ylnda bulundu.

Aristarchus: Ayn ve Gnein Greli Uzaklklar ve Boyutlar (M 250)

Yunanl bilimadamdr. Gne ile Ayn Yerden greli uzaklklarn

lmek iin bir yol buldu. Aratrmas Ayn evreleri ve yrngesinin geometrisini
temel alyordu. Buradan giderek Gnein Aydan daha uzak olduu sonucuna
ulat. Ayrca Yer ve Ayn greli boyutlarn lmek iin bir forml oluturdu.
kard sonuca gre Ay, Yerin te biri byklkteydi ve Gne Yerden
yaklak yedi kat daha bykt. Gerek deerler ise drtte bire ve 100e yakndr.
Fakat Aristarchus doru yol stndeydi.

17
 Aristarchusa gre Gne Yerden ok byk olduuna gre (hibir
destekleyici gzlem olmadan), Gne sistemindeki merkezi cisim olmalyd.
Ayn, kresel Yer etrafnda, Yerin de Gne etrafnda dolandn doru olarak
gsterdi ve gezegenleraras uzaklk lmleri iin yeni bir yntem gelitirdi. Bu
fikirleri 2000 yl boyunca onay grmedi.

Eratosthenes: Yerin Boyutu (M 200)

Yunanistan zayfladka Roma baarl oluyordu. Yunanl dnrler

Akdeniz lkelerinin birok blgesinde oturan entellektel sakinler olmutu.
Eratosthenes bir aratrmacyd ve Msrda byk Alexandrian (skenderiye)da
ktphaneciydi. 675 tane parlak yldzn katalounu yapt ve Yerin dnme
ekseninin tutulum ulana gre 23 eik olduunu lt (bkz. ekil 1.4).

Eratosthenes Yerin boyutunu lmek iin asal geometrik ilikileri

kullanmasyla ok nldr. Yaz gndnmnde gne nn Aswan yaknndaki
bir kuyuya tam olarak dik geldii anda, Alexandriada emberin 1/50 i kadar
diklikten sapm olarak dtne dikkat etti. Bu farkn Yerin eriliinden
kaynaklandn savundu ve Yerin evresini, Alexandriadan kuyunun bulunduu
yere kadar olan uzakln 50 kat kadar olduu sonucunu kard. llen uzakl
50 ile arpt ve Yerin evresini, doru yantn %20 si kadar hatal olarak buldu.

Hipparchus: Yldz Haritalar ve Presesyon (M 130)

Hipparchus Rodos adasndaki kendi gzlemevinden gkcisimlerinin

konumlarn gzledi ve 850 yldzlk bir katalog hazrlad. Teleskopsuz yapt
gzlemlerle olas en mkemmel sonular elde etti. Herhangi bir tarih iin Gne
ve Ayn konumlarn doru olarak nceden belirledi. Hipparchus eskinin en
byk astronomu olarak adlandrlr.

En byk buluu presesyondur. Kendinden nce yaplan yldz

konumlaryla kendi lmlerini karlatrarak, ardalan yldzlarna gre kuzey
gkulann, ilkbahar ve sonbahar lm noktalarnn ve dier koordinatlarn
konumlarndaki kaymalar ortaya kard. Tm gk elei yldzlara gre bir
miktar kaymt. Yoksa eski haritalar yanl myd? Hipparchus gk elei ve gk
ulaklarna ait konsay sisteminin uzak yldzlara gre yavaa srklendii
sonucunu kard. Bu kayma presesyon veya lm noktalarnn devinimi olarak
bilinir.

18
 Modern astronomide presesyonun nedeni olarak: Gne ve Aydan
kaynaklanan kuvvetlerden dolay Yerin yalpalayarak dnmesi gsterilir. Kuzey
Yldz 26 000 yllk bir evrimle alar boyunca, farkl yldzlara karlk
gelecektir.

Ptolemy (Batlamyus): Gezegen Hareketleri (MS 150)

Ptolemy, Alexandria ktphanesiyle ilikili bir dier bilgindir. Bir

astronom olarak hreti 13 ciltlik almasndan (The Mathematical Collection)
gelir. Ktphanenin yklmasndan sonra Araplara geen alma al-Megiste (The
Greatest) olarak bilinir. Avrupallarn evirileri Almagest olarak adlandrlm ve
bin yldan daha uzun sre en mehur kitap olarak kalmtr.
Ptolemy, Hipparchusun yldz katalounu 1022 yldza geniletti ve
presesyonu dikkate alarak eski yldz konumlarn dzeltti (Bu tr dzeltmeler
gnmzde de yaplmaktadr). Onun bilinen en iyi almas Gne, Ay ve
gezegenlerin konumlarn belirlemeye yarayan epicycle kuram veya Ptolemic
kuram dr. Hipparchusu izleyen Ptolemy, Yeri gezegen sisteminin merkezine
yakn bir yerde kabul etti. Yerden da doru srayla Ay, Merkr, Vens, Gne,
Mars, Jpiter ve Satrnn doland dairesel yrngeleri yerletirdi.

Ptolemynin kuram eski zamanlarda gezegenlerin konumlarn nceden

belirlemede kullanl olmasna ramen, doru deildi. Bugn biliyoruz ki
gezegenler Yerin etrafnda dairesel yrngelerde deil Gne etrafnda eliptik
yrngelerde dolanyorlar.

AKDENZN TESNDE ASTRONOM

MS 640 ylnda Alexandriann yklmasyla Batda yeni bulularn

hznda azalmalar oldu ve Avrupa Karanlk aa girdi. Fakat entellektel ilemler
dier kltrlerde devam etti.

slam Astronomisi

Alexandrian bilgisinin ou Araplarn eline getikten sonra, MS 760

yllarnda yeni bakent Badattaki islami liderler eski Yunan kitaplarnn
evirisini yapmaya baladlar. Yerin evresinin lm Badat yaknlarnda
yalnz %4 daha byk olarak yapld. Benzer olarak Arap astronomu Muhammed
al-Battani, Yerin yrngesinin basklk lmlerinde yalnz %4lk bir hata yapt.
MS 1000 yllarnda slam imparatorluu spanyaya yayld ve astronomik

19
izelgeler Cordobadan geen 0 referans boylamna gre yaynland (modern
boylam sisteminde referans boylam ngilterede Greenwichten geer).

Hindistanda Astronomi: Gizli kalm bask

Hindistandaki astronomi uygulamalar yaklak M 1500 yllarnda

balar. Bilinen ilk astronomi kitab M 600 yllarnda grlmtr ve gezegen
hareketlerini, tutulmalar ve tutulumun 27 veya 28 paraya ayrldn anlatr.
Hindistan, bu tarihte Mezopotamya ve Yunan dnyasyla temasa geti ve belki her
iki kltrden de etkilendi.

Hint astronomisinin erken dnemlerine ait birok kaytlar ne yazk ki

1100 yllarnda olan istilalarda tahrip olmutur. Benaresteki byk astronomi
merkezi 1194 ylnda hasar grmtr. Budistlerin deiik niversite
ktphaneleri ve dier eski kaynaklar dini savalarda yanmtr. 1700 l yllarda
dnyann be byk gzlemevinden biri olan byk bir gzlemevi Benareste
yeniden kurulmu ve dini fanatikler tarafndan yeniden yklmtr.

inde Astronomi: Bamsz dnya gr

Sylentilerde inli astronomlarn M 2000 yllarnda tutulmalar nceden

belirleyebildikleri geer. Bu yzden in astronomisi Yunan astronomisiyle ayn
tarihlerde gelimitir. Belki de her ikisi de ayn Orta Dou kltrnden
etkilenmitir. Eski in gzlemleri Halley kuyrukluyldznn kaytlarn ierir. M
100 ylndan gnmze kadar gelen tm kuyrukluyldzlar kapsayan en byk
listeyi hazrlamlardr ve bu liste hala kullanlmaktadr.

Bu dnem iindeki bir in ifadesinde yle denilmektedir: Yer sabit bir

hzda hareket halindedir, asla durmaz. Fakat insan bunu anlamaz; pencereleri
kapal bir gemi iinde oturuyorlardr; gemi iindekiler hibirey hissetmeyecek
ekilde hareket eder. Bu gr ayn alardaki Aristotlenun grne terstir
(Yer, evrenin merkezinde sabittir). Ne yazk ki bu fikirler Bat Astronomisini
Rnesanstan sonra bir miktar etkilemitir.

20
Amerikan Yerlilerinin Astronomisi

ou insan Amerikan yerlilerinin ince dncelerinden etkilenmitir. En

yksek dzeyine MS 400 yllarnda Orta Amerikada Mayallarda ulamtr. Bir
dil gelitirilmi, kark takvimler kullanlm, gezegenlerin konumlar
kaydedilmi ve tutulmalar nceden saptanmtr. Maya astronomisi ok iyi
organize edilmi ve lke destei grmtr. Bir yaztta 12 Mays 485 de
Hondurasta bir astronomi konferans dzenlendiine ilikin kayt bulunmutur.
Toplantda takvim sistemi tartlmtr. Mayallarn ilkel bilim tohumlar daha
sonra Orta Amerikan kltrne gemitir. spanyol savalar tarafndan dinsiz
kltr olarak nitelendirilen Mayalarn almalarnn byk ounluu 1562de
yaklmtr. ok deerli Maya yaynlarnn te biri hala korunmaktadr. Bunlarda
gzlem kaytlar, tutulma tahminleri ve gezegenlerin konumlar bulunmaktadr.

Astronomik bilgiler Orta Amerikadan Kuzey Amerikaya yaylmtr.

Zaman iinde dini seramonilerde kullanmak zere gndnm tarihleri gnein
dou ve bat saatlerine gre belirlenmitir. Bu tr tarihleri belirleme
gzlemlerinde kesik pencereler ve dier baz yntemler kullanlmtr. Mayallar
yeni yln balangc olarak 26 Temmuzu semilerdi. Seim nedeni Gnein o
enlemlerde bu tarihte zenite gelmesinden kaynaklanyordu.

Kavramlar

kozmoloji (cosmology)
bilim (science)
derece (degree)
yay dakikas (minute of arc)
yay saniyesi (second of arc)
dorusal lm (linear measure)
asal lm (angular measure)
ayrma (zmleme) gc (resolution)
terminatr (terminator)
paralaks (parallax)
presesyon (devinim) (precession)
i ie daireler kuram (epicycle theory)

21
Problemler
1. lk kuramclar Yerin evrenin merkezinde olduuna nasl inanyorlard?
Aadaki sorular yantlayarak aklaynz.
a. Yeri merkeze koymayan herhangi bir fikre sahip miydiler?
b. Kuramlar gzlemlerle salamalar olas myd?
c. Herhangi bir Yunanl bir gkcisminin Yer etrafnda dolanp
dolanmadn ispatlad m?
2. Ay evrelerini gsterirken:
a. Neden onun terminatr genelde yay eklindedir?
b. Terminatr dorusal olan bir ay evresi var mdr?
c. Hangi evrede terminatr grlmez?

3. Hipparchusun presesyonu buluu daha nceki delilleri ne derece salyordu?

4. Gne, elek zerinde hergn baucundan geer mi? Eer, yantnz olumsuz ise
ne zaman geer?

Projeler
1. ok uzakta Gne gibi ok kuvvetli bir k kayna ve Ay temsilen bir top
alnz. Gznz de Yerdeki gzlemci olsun. Ay, Yer ile Gne arasna getike
Ayn hilal evresini oluturmaya alnz.

2. Tatilde enleminizi byk lde deitirecek ekilde bir yere giderseniz, Kuzey
Yldznn ykseklik lmlerini karlatrnz. Bu yolla enleminizi ne kadar
doru tahmin edersiniz? Enlem deiikliine karlk gelen km yi lnz ve
Yerin evresini hesaplamaya alnz (Eratosthenesin yntemine benzer). Bu
proje snf iinde de yaplabilir. Farkl rencilerin ykseklik as raporlar
onlarn enlemlerine gre noktalandnda, Kuzey Yldznn yksekliinin enleme
gre deiimi ortaya kar.

3. Bir kamp boyunca elek yresi takmyldzlarn belirleyip onlarn hareketlerini

izleyin. Farkl saatlerde bunlarn izimlerini yaparak evrene gre konumlarn
inceleyin. Ayn almay ulak blgesi yldzlarna uygulayn ve karlatrn.

4. Gk atlas kullanarak gkyznde gk eleinin konumunu bulun ve tutulum

ile karlatrn.

22
 BLM 3

GNE SSTEMNN BMNN BULUNUU

Gezegenler 1500 ylna kadar yldzlar arasnda hareket eden kl daireler
olarak bilinirdi. Bu gr deitiren devrim 1500 ile 1600 yllar arasnda
Avrupadan geldi. Bu deiimin (Kopernik Devrimi) sonucunda, gne sisteminin
yeni ekli kavrand: Merkezde Gne ve etrafnda dolanan gezegenler.

VE DI GEZEGENLER

Bilginler gne sisteminin biimini belirlemeye nasl baladlar? lk ipucu

Merkr ile Vensn Gneten birka on derecelik a iinde bulunmalarndan ve
gkyznde Gnein zt konumunda asla grnmemelerinden geldi. Bu durum
bu gezegenlerin Gnee Yerden daha yakn olduunu gsteriyordu. Bundan
dolay, Merkr ve Vens i gezegenler olarak adlandrldlar. Halbuki, dier
gezegenler Gnee Yerden daha uzaktaydlar ve d gezegenler olarak
adlandrldlar.

ekil 3.1. "Sabah Yldz" olarak Vens. Vens Yer'den bakldnda genellikle dier yldz
ve gezegenlerden daha parlak grnr. nk Vens'n yrngesi Gne ile Yer
arasndadr. Gkyznde Gne'den asla uzak konumda bulunamaz ve genellikle sabah
ve akam tanlar srasnda grnr.

23
 Merkr ve Vensn neden sabah ve akam tanlar srasnda grld
ekil 3.1 de aklanmaktadr. Akam Yldz veya Sabah Yldz terimleri
grldkleri an belirtir. Gkyzndeki en parlak gezegen (yldz deil) anlamnda
kullanlr. Merkr parlak olarak grnmezken Vens, gkyzndeki yldz benzeri
en parlak cisimdir.

ekil 3.1. Sabah Yldz olarak Vens. Vens, Yerden bakldnda genelde
dier gezegenlerden ve yldzlardan daha parlak olarak grnr. nk yrngesi
Gne ile Yer arasndadr. Gkyznde Gneten asla uzaklaamaz ve genellikle
sabah ve akam tanlar srasnda grlr.

Merkr ve Vens, Gne ile Yer arasndan geerken rtme (transit)

yapabilir. Bu konumda gezegenin sileti (glge eklinde grnt) Gne diski
stnde grlr. Merkr ok kk olduundan bu konumda teleskopsuz
grlmez. Fakat, keskin gzl bir gzlemci sisli bir cam kullanarak Vens
kk bir siyah leke olarak Gne diski stnde hareketli olarak grebilir. Bu gibi
transitler eski astronomlara gezegenlerin greli konumlarn saptamada faydal
olmutur. Gelecek yllarda olacak transitler, Merkr iin 14 Kasm 1999 ve Vens
iin 8 Haziran 2004tr.

GNE SSTEMNN PTOLEMK MODEL

Ptolemy (Batlamyus) zamanndan 1500-1600l yllara kadar astronomlarn

ou gne sistemi iin Ptolemy modelini kabul etmitir. Bu model Yer
merkezlidir. Gne ve dier gezegenler, Yer etrafnda dolanr. ekil 3.2 de
grld gibi, Ptolemy Merkr ve Vensn gzlemlerine uygun model
yapabilmek iin onlarn hareketlerini Yer ile Gne arasndaki yrngelere
oturtmutur. ekilde grld gibi Ptolemik model herbir gezegeni kk
dairesel yrngelerde dolandrr, veya epicycle, merkezleri ise Yer etrafnda
dairesel yrngeler stnde hareket eder. Ptolemy modelinin temel amac
gezegenlerin konumlarn nceden belirleyerek denizcilerin, astrologlarn ve
dierlerinin kullanmna sunmakt. Bu ama iin model, bin yldan fazla sreyle
geerli oldu.

Ancak, daha iyi gzlemler yapldka bilimadamlar artan karklklar

nlemek iin modelde dzenlemeler yapma yoluna gittiler. Hatta byk
epicyclelar zerine kk epicyclelar eklediler. 1252 ylnda spanya kral X.
Alfonso gezegen konumlarn belirlemek iin zel bir almanak gelitirdi.

24
ekil 3.2. Yer merkezli Ptolemik gne sistemi modeli.

1340 ylnda ngiliz dnr William Occam, Occamn usturas

(Occams razor) olarak bilinen mehur prensibini nerdi. Buradaki ustura
adlandrmas, bilimadamlarnn herhangi bir alandaki ok sk ve karmak olarak
yaptklar birok kuramsal almann kesilmesine yardmc olduu iin
yaplmtr. Occamn ilkesi ksaca yledir:
Birbirleriyle yaran kuramlar (teoriler) arasnda en iyisi, birka
varsaym ieren en basitidir

1500l yllarda en iyi bilimadamlar gezegen konumlarna ilikin daha

nceki nerilere dikkat ederek baz hatalar bulmular, daha iyi sonular veren
daha basit kuramlar gelitirmeye balamlardr.

KOPERNK DEVRM (THE COPERNICAN REVOLUTION)

Kopernik Devrimi, Gnein gne sisteminin merkezinde olduunun

bulunmasyla, Yer-merkezli eski kuramlar ykan ok nemli bir devrimdir. 1540-
1690 yllar arasnda yaklak 150 yllk bir sre iinde gelitirilmitir. Bu dnem

25
iinde ok mehur be bilimadam yetimitir: Kopernik, Tycho, Kepler, Galileo
ve Newton.

Kopernik Kuram

Nicolaus Copernicus (ekil 3.3), 14 ubat 1473te domutur. talyadaki

niversite renimi boyunca lkenin bilimsel ykseliinden etkilenmi, eitli
astronom ve matematikilerle ilikiye geip, ilk astronomik gzlemlerini 24
yanda yapmtr. Birka yl sonra, gzlemlerini srdrebilmesi iin bir byk
kilise tarafndan ekonomik destek salanmtr. ok ender rastlanan bir gk olay
olan gezegenlerin bir hizaya gelmesi olayn 31 yanda gzlemitir. Ptolemik
grten kalan gezegenlerin konumlarn birka derece farkl olarak bulmutur.

ekil 3.3. Nicolaus Copernicus

(1473-1543)

Ptolemynin sistemine benzer klasik alternatiflerle, merkeze Gnei

koymak, Yer ve gezegenleri onun etrafnda dolandrmakla gne sisteminin daha
basitletirileceini ve gezegen konumlarnn daha kolay bulunabileceini gsterdi.
1512de yeni tezini duyuran ksa bir aklama (Commentariolus) yaynlad: Gne,
gne sisteminin merkezindedir, gezegenler onun etrafnda dolanr ve yldzlar
ok uzaktadr.

26
 Kopernik, iddetli tartmalar yznden uzun yllar almalarn
yaynlamay erteledi. Sonuta, alma arkadalar tarafndan cesaretlendirildi ve
Commentariolus daha geni kapsaml olarak yaynland ve hzla yayld.

Yaamnn sonunda, btn almalarn De Revolutionibus (On

Revolutions, 1543) adl kitapta toplad. Bu kitapta gne sistemine ilikin tm
bilgiler sunuldu:
"Vens ve Merkr, Gne etrafnda dolanrlar ve yrngeleri Gneten
ok uzakta deildir...
Bu kurama gre, Merkrn yrngesi Vensnkinden ieride olmaldr.
Eer bu varsaymdan yola karsak, ayn merkezli da doru byyen
yrngeler zerinde Satrn, Jpiter ve Marsla karlarz... onlarn dzenli
hareketlerini grmememiz olanakszdr.
Bu durum, onlarn merkezinde Gne olmasn yeter derecede salar."

Artk kargaayla dolu bir dnem balamt. Kiliseler ve birok dnr,

Yer merkezli modeli benimsiyordu. De Revolutionibusun matbaacs kitabn
baln genileterek (On the Revolutions of Celestial Orbs) tartmay
alevlendirdi. ine bir nsz ekleyerek gezegen hareketlerini hesaplamakta en
uygun model olduunu, fiziksel gereklerin yadsnamayacan yazd.

Tycho Brahe

Danimarka kralndan alnan yardmla Avrupann en modern ilk

gzlemevini Uraniborg (Sky Castle) adyla, Kopenhag yaknnda kurdu. plak
gzle yapt gzlemlerle yldz ve gezegen konumlarn veren kataloglar
hazrlad. Yldzlarn ve dier cisimlerin Yerin dnmesiyle ilgili konum
kaymalarndan ileri gelen bir asal kayma gstermediini ispatlad. Yldzlar ve
gezegenlerin Aydan ok uzakta olduunu gsterdi.

Tycho Brahe (ekil 3.4) 16 yanda Kopernikin kulland ayn

izelgelerde gezegen konumlarnda hatalar olduuna dikkat ekti. 25 yanda
(1572) gkyznde ok ani parlayan bir yldz grd. Paralaktik bir kayma
gstermeyen bu cismi, Yer atmosferi iinde bulunan bir cisim olarak yorumlad.
1577de parlak bir kuyrukluyldz gzleyerek bunun da Aydan uzak bir cisim
olduunu gsterdi.
Bu bulular Kopernik ncesi kuramlar altst etmitir. Yeni bulunan cisimlerin
varsayld gibi deimez bir gkyz iinde olduu grlebilir ve gezegenler
kristal kreler deildir. nk, bu gibi kreler kuyrukluyldzlar tarafndan zaman
iinde paralanmalyd diye dnd.

27
 ekil 3.4. Tycho Brahe
(1546-1601)

Danimarka kral tarafndan emekli ayl kesilen Tycho 1599da Praga

gitti ve orada 1600 ylnda asistan Johannes Kepler ile birlikte alt. Tycho,
1601 ylnda ld zaman, Keplere Tychonun gzlemleri tm almalaryla
birlikte miras kald.

Kepler Yasalar

Dindar olan ve astrolojiye inanan Johannes Kepler (ekil 3.5), gezegen

hareketlerinin gizli gler tarafndan idare edildiinden emindi (The Harmony of
The Spheres). Tychonun verileriyle nce Marsn yrngesi zerinde almaya
balad. Marsn hareketleri Ptolemyden beri astronomlarn ba belasyd ve
artc baz sonular buldu: Yzyllar boyunca tartlan dairesel yrngelerden
sonra, Marsn hareketine en uygun yrnge biimi elips olarak kyordu. Kepler
Marsn yrngesini elips biimli olarak buldu ve odaklarndan birinde Gne
bulunuyordu. Aslnda bu bulu her gezegen iin geerliydi. Gezegenlerin
yrngeleri eliptik olmasna ramen, bir miktar farklydlar.

28
 ekil 3.5. Johannes Kepler
(1571-1630)

Kepler daha sonra konuyla ilgili iki prensip daha buldu ve gezegen
hareketinin yasas olarak iki kitapta yaynlad: New Astronomy (1609) ve The
Harmony of The Worlds (1619). Kepler yasalar gezegenlerin nasl hareket ettiini
(bu hareketi etkileyen genel fizik yasalarndan bamsz olarak) tanmlar,
Gnein merkezi cisim olduunu gsterir ve gezegenlerin konumlarn doru
belirlemede yardmc olur:
1. Herbir gezegenin yrngesinin ekli, odaklarndan birinde Gne olan
bir elipstir.
2. Gne ve gezegen arasndaki izgi, gezegen Gne etrafnda dolandka
eit zaman aralklarnda, eit alanlar sprr.
3. Yarbyk eksenin kbnn, dolanma dneminin karesine oran her
gezegen iin ayndr.
(Bir elipsin byk ekseni, onun en byk apdr; yarbyk eksen ise onun
yarsdr. Gne sistemindeki ou gezegenin yrngesi hemen hemen dairesel
olduundan, yar eksen uzunluu yrngenin yarapn belirler.)

Yer iin yarbyk eksen veya Gneten olan ortalama uzaklk 1 astronomik
birim (AB) olarak tanmlanr. Dier gezegenlerin uzaklklar bu birimin katlar
cinsinden verilir.

29
 Kepler yasalar, gne sistemini Ptolemynin kuramndan daha basit ve
daha doru olarak tanmlamakla kalmaz, gezegenlerin yldan yla gkyzndeki
konumlarnn daha iyi belirlenmesine izin verir. Keplerin birinci yasas eski
Yunan dncesi olan, gezegenler yalnz dairesel yrngelerde dolanabilir, savn
da rtmtr. nk, bu yasaya gre gezegenler Gnee daha yakn iken daha
hzl, uzaktayken daha yava hareket ederler.

Galileonun Gzlemleri

Eer talyan bilimadam Galileo Galilei (ekil 3.6) nin geni gzlemleri
olmasayd ve teleskobun bulunuu o dnemde yaplmasayd, gne sistemine
ilikin Kopernik Modelinin oturtulmasnda Kepler Yasalarnn o kadar nemi
olmayacakt. Galileo, Keplerden farkl olarak pratik akln muhteem bir ekilde
kulland. Mkemmel bir teleskop yaparak 1609 ylnda gzlemlere balad. 1610
ylnda en nemli gzlem sonularn elde etti. rnein, Jpiterin 4 uydusunu
bularak ilk defa Yer etrafnda dolanmayan gkcisimlerinin varln ispat etmi
oldu.

Bundan baka, Galileonun teleskobu Vens gezegeninin hilal evresinden

balayan ve dolun Vense yakn bir evreye kadar deiik evreler gsteren
gkolaylarna tank oldu. Tam dolun evresinin olabilmesi iin Vensn,
Gnein dier tarafna gemesi gerekir. Ptolemik kuramda, Vensn epicycle
tamamen Gne ile Yer arasnda kalyordu. Ancak bu modelde yalnz hilal evresi
grlebilirdi. te Vensn yrngesinin Ptolemik modele uymadn gsteren
delil. Halbuki, Kopernik modeli gzlemlere uygunluk salyordu. Son bir rnek;
Galileo, Ay zerindeki dalar grd ve Aynda Yer benzeri jeolojik zellikleri
olan bir dnya olduunu srarla vurgulad. Bu bulular Avrupal dnrleri
heyecanlandrd.

Galileo, Latinceden ok talyancay kulland iin n niversite dna da

tat. Akademisyenler ve kilise yeleri onda bir tehdit sezdiler ve Galileoyu ksa
zamanda dladlar.

1613den 1633e kadar Galileo sk sk kilise ynetimiyle iliki kurdu. 1616

ylnda bir kardinal Galileoya Kopernik modelini savunmamasn syledi.
1632de Galileonun byk kitab Diologue of the Two Chief World Systems
basld. Bu kitapta Kopernik ve Ptolemik dnce arasndaki tartma bir roman
eklinde anlatlmtr. 69 yandayken Engizisyon Mahkemesine kmadan nce,
Kopernik kuramn retmesi iin Romaya arld.

30
 Galileo eer almasn reddederse mahkemenin jri yeleri cezasn
hafifletecekti. Olduka yal olan Galileo, ldrlmesinde nemli bir nokta
grmyordu. Kitab zaten yaynlanmt. Merakl ve bilinli insanlar kitab
okuyacak, teleskopla gzlem yapacak ve gerekleri grecekti. Onun iin
hazrlanm inkar mektubunu ezberledi ve mahkum edilmesine karar verilerek
evinde gzaltna alnd ve 1642de ld.

ekil 3.6. Galileo Galilei (1564-1642)

Newtonun Sentezi

Engizisyon mahkemesine ramen, Gne merkezli gne sistemine ilikin

deliller hzla birikti ve Kopernik devrimi hemen hemen tamamlanmt. Hala eksik
olan temel eleman kuramsal emayd. Bu emada gne sisteminin fiziksel
davran, Keplerin gezegen hareketlerine ilikin deneysel yasalaryla birlikte
ortaya konulmalyd. Bu kuramn doyurucu olabilmesi iin birka evrensel ilkeye
gereksinim vard. Keplerin eliptik yrngeleri ve Galileonun uydu hareketlerinin
varln, bu ilkelerin sonucunda gsteren insan, nl fiziki ve baarl bir
sentezci olan Isaac Newtondu (ekil 3.7).

Isaac Newton, 23 ve 25 yalar arasnda gravitasyonel ekim yasasn ve

n baz zelliklerini buldu ve bir teleskop gelitirdi. 41 yandayken fizikte
devrim yaratan mehur kitab Principia y yazmaya balad ve yl sonra
1687de yaynlad. 60 yanda Royal Societynin bakan oldu ve 1727 ylnda 84
yandayken ld.

31
 ekil 3.7. Isaac Newton
(1642-1727)

Newtonun dncesine gre Ay, baz kuvvetler tarafndan Yere doru

ekilmeliydi. nk, onu eken (ona uygulanan) hibir kuvvet olmasayd, bir
yrnge zerinde hareket edemezdi. Bu dnceden yola kan Newton, bilim
tarihindeki en nemli bulularndan birini ortaya koydu ve Newtonun Evrensel
ekim Yasas olarak adlandrld:
Evrendeki herbir parack dier bir parac, onlarn ktlelerinin
arpm ile doru ve aralarndaki uzakln karesi ile ters orantl olarak
eker.
Bu yasaya gre eer Gnein ktlesi iki katna ksa, Gnein Yere uygulad
ekim kuvveti de iki katna kar. Fakat aralarndaki uzakl iki katna karrsak,
Yer zerine uygulanan kuvvet drt kat azalr.

Bir sonraki blmde bu yasann baz sonularn greceiz. Burada ise

paracklar arasndaki ekim kuvvetini basite ele alacaz ve neden gezegenlerin
Gne etrafnda dolanp uzaya, yldzlararas ortama kamadn aklamaya
alacaz. Gne sistemimizin merkezindeki ok byk ktleli Gne,
gezegenleri eker. Eer, Gne aniden yok olursa, gerekten gezegenler
uzaklara uarlar!

32
 Newton nce ktlelerin birbirlerini gravitasyonel olarak ektiini buldu.
Buradan giderek ekimin, gezegenlerin Gne etrafnda dolanmasn salad
sonucunu kard. Fakat bu sonu gnn doa dnrleri iin baka bir tartma
balatt: Gne, gezegenleri yrngelerinde kalacak ekilde, byk uzaklklardan
nasl etkiliyebiliyordu?

Newton bu sorulara ekim yasas ve harekete ilikin basit yasayla yant

verdi. Bu yasalar modern fiziin temelidir. Bu yasalar 1687 ylnda Newtonun
kitab Principia da duyurulmutur. Bu yasalar Keplerin yasasndan
tamamen farkldr. Gzlemlere dayanan deneysel kurallar deildir. Fakat
Keplerin yasalar dier birok olay aklayabilen temel nermelerdir.
Newtonun hareket yasalar:
1. Bir cisim zerine bir kuvvet etki etmedike, durmakta olan cisim
durmaya ve hareket etmekte olan cisim ise sabit bir hzda hareketini
srdrmeye devam eder.
2. Bir cisim zerine etki eden her kuvvet iin, kuvvet dorultusunda ve
cismin ktlesiyle ters orantl olacak ekilde bir ivme uygulanr. Baka
bir deyile kuvvet=ktle x ivme.
3. Bir cisim zerine uygulanan her kuvvete (etki), dier cisim tarafndan
eit ve zt ynde bir kuvvet (tepki) uygulanr.

Eliptik yrngelerin zellikleri Newtonun yasalarna uyar. Astronomi

derslerinde daha ilerde yaplacak en nemli uygulama Newton yasalarndan
giderek Kepler yasalarn karmaktr. Bu uygulama bize, eer Newton yasalar
doruysa, Kopernik kuram ve Kepler yasalarnn da doru olduunu
gsterecektir. Bu yzden Newton yasalar daha nceki hatal gzlemleri
temizlemi ve Kopernik devrimini tamamlamtr.

Newtonun 1717 ylnda 84 yanda lmnden sonra gne sistemi

bugnk haliyle kabul edilmi, bir tek Urans, Neptn ve Plto gezegenlerinin
bulunuu kalmtr. Astronomik gzlemler Newton yasalarnn evrende
grebildiimiz dier cisimlere de uygulanabileceini gstermitir. Birbirleri
etrafnda dolanan baz yldz iftlerinin ve gkada etrafnda dolanan yldzlarn
zelliklerini doru olarak bilmemize olanak salamaktadr.

Bodenin Kural

Alman astronom Johann Titius tarafndan 1772 ylnda bulunan ve

arkada Johann Bode tarafndan poplerletirilen, gezegenlerin Gneten olan
uzaklklarnn akllarda kolayca kalmasn salayan yardmc bir bant vardr.

33
Bodenin Kural olarak anlan bu ilikide: herbir gezegen iin izelge 3.1de
grld gibi ilk sraya 4 yazlr ve altna 0, 3, 6, 12, 24, 48... gibi bir seri
eklenir. Daha sonra bunlarn toplam 10a blnrse kan say gezegen-Gne
arasndaki uzakl AB cinsinden verir.

izelge 3.1
Bodenin Kural: Gezegenlerin Gneten olan uzaklklar

Merkr Vens Yer Mars Astreoidler Jpiter Satrn Urans Neptn Pluto
4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
0 3 6 12 24 48 96 192 - 384
ngrlen Uzaklk 0.4 0.7 1.0 1.6 2.8 5.2 10.0 19.6 - 38.8
Gerek Uzaklk 0.4 0.7 1.0 1.5 2.8 5.2 9.5 19.2 30.0 39.4
Not: Btn uzaklklar astronomik birim (AB) cinsinden verilmektedir. (1AB=Ortalama Yer-Gne
uzakl)

Bode kural Kepler yasalar gibi Newton yasalarna uygunluk salamak

zorunda deildir, deneysel bir alma veya bir fizik yasas deildir. Tamamen
gezegenlerin uzaklklarn anmsamak iin gelitirilmi bir almadr.

Bodenin kural 1781 ylnda Uransn olmas gereken uzaklkta

bulunmasyla daha deer kazand. Urans, Satrne gre Gneten iki kat daha
uzaktayd. Bunun zerine astronomlar Mars ile Jpiter arasnda kuraln nerdii
gibi bir gezegenin varln aratrdlar. Bir talyan gzlemci ilk defa en byk
asteroid Ceresi buldu. Birka yl iinde ayn uzaklkta asteroid daha bulundu.
Bugn ise ayn uzaklkta binlerce astreodin olduu bilinmektedir.

1846da, Bode kuralna gre olmayan bir yerde Neptnn bulunuu

kuraln geerliliini biraz bozdu. Arkasndan kurala gre olmas gereken yerde
kk bir gezegen olan Plto bulundu.

Bugnk Bilgimizle Gne Sistemi

Kopernik, Tycho, Kepler, Galileo ve Newton tarafndan izelge 3.2de

zetlendii gibi felsefik ve bilimsel bir ilerleme kaydedilmitir. Onun etkisini
grmek iin ekil 3.8deki bugnk sistem ile ekil 3.2deki Ptolemik sistemi
karlatrmak gerekir. Yer daha uzun sre merkezde kalamamtr. Gezegenlerin
hibiri epicycle gstermez. Merkr ve Vens dndakilerin uydular ve dardaki
dev gezegenlerin halkalar vardr.

34
 izelge 3.2
Kopernik Devrimindeki Be Kilit sim

Nicolaus Copernicus 1473-1543 Gezegenlerin Gne etrafnda dairesel yrngelerde

dolandn nerdi.
Tycho Brahe 1546-1601 Gezegenlerin konumlarn kaydetti.
Johannes Kepler 1571-1630 Tychonun kaytlarn analiz etti; yrngelerin eliptik
olaca sonucunu ve gezegen hareketlerine ilikin yasalar
kard.
Galileo Galilei 1564-1642 Teleskop kullanarak Kopernik modelini destekleyen
bulular yapt.
Isaac Newton 1642-1727 ekim ve hareket yasalarn formle etti ve bunlar eliptik
gezegen yrngelerini aklamakta kulland.

Gne sistemi eskiden Gne, Yer ve be gezegenden oluan basitlikten

uzak kark bir sistem olarak biliniyordu. Bilinen dokuz gezegenin drd (Yer de
dahil), Gnee daha yakndr; dier drt tanesi Gneten daha uzak dev
gezegenlerdir. Btn gezegenlerin zellikleri ileriki blmlerde incelenecektir.

Bunlarn dnda gezegenleraras cisimler bulunmutur. Bunlarn ou

Mars ile Jpiter arasndaki bir kuakta bulunan kk buzlu kaya paralar olan
astreoidlerdir. Dierleri de kuyrukluyldzlardr. Tipik bir kuyrukluyldzn
yrngesi ekil 3.8in sol stnde gsterilmektedir.
Pluto gezegeni dier gezegenlerden daha bask bir yrngeye sahiptir.
Zaman zaman Neptnn yrngesinden ieri giren, baka bir gezegen
yrngesiyle kesien tek zel gezegendir. Pluto, dier gezegenlerden ve hatta
Aydan bile daha kktr. 1977 ylnda Satrn ile Urans arasnda bask bir
yrngede Plutonun onda biri byklnde Chiron isimli dier bir cisim
bulundu. Birok astronom daha fazla sayda Plto boyutlu cisimlerin gne
sistemi dnda bulunduuna inanmaktadr.

Bu nedenle astronomlar Plutoyu gezegen snfna koymamakta,

gezegenleraras en byk cisim olarak nitelendirmektedir. Pluto bilinen en byk
asteroid olan 1000 km apl asteroid Ceresden yalnz kat byktr. Bu yzden
yakn bir gelecekte Plutonu gezegen snflamasndan karlmas beklenmektedir.
Gne sisteminde henz bilemediimiz birok gkcismi vardr! rnein 40 yl
nce Kuiper tarafndan nerilen ama gzlemsel olarak varl ancak 1992de
bulunan Neptn ile Pluto arasndaki kk gezegenlerin says 1996da 29a
ulamtr. Bunlardan ilk bulunana 1992 QB1 ad verilmitir.

35
ekil 3.8. Gne Sisteminin u anda bilinen dzeni.

36
Kavramlar
gne sistemi (solar system)
i gezegen (inferior planet)
d gezegen (superior planet)
rtme (transit)
Ptolemik model (Ptolemaic model)
epicycle
Occamn usturas (Occams razor)
Kopernik Devrimi (Copernican Revolution)
Nicolaus Copernicus
Tycho Brahe
Johannes Kepler
elips (ellipse)
odak (focus)
Kepler yasalar (Keplers laws)
astronomik birim (astronomical unit)
Galileo Galilei
Isaac Newton
Newtonun evrensel ekim yasas (Newtons law of universal gravitation)
Newtonun hareket yasalar (Newtons law of motion)
Bode kural (Bodes rule)

37
Problemler

1. Gne sistemi dzleminin kuzeyindeki bir gzlemci iin, gezegenler Gne

etrafnda saatin dn ynnde mi yoksa saatin dn ynnn tersi ynde mi
dolanyor grnr? Dzlemin gneyindeki gzlemci iin hangisi dorudur?
(pucu: Btn gezegenler Yerin dn ynyle ayn ynde Gne etrafnda
dolanrlar)

2. Dolunay Vens rtebilir mi (Ay, Yer ile Vens arasndan geerken)? izerek
gsteriniz.

3. Galileonun bulularndan biri de Vens ile ilgilidir. Vens, Ay gibi hilal

evresinden hemen hemen dolun evreye kadar evreler gsterir. Bu durum Ptolemik
modelin yanl olduunu nasl gsterir?

4. Hangi gezegen Jpitere daha yakn olabilir: Yer veya Urans? (pucu: Bode
kuraln kullannz)

5. Vens, Yer, Mars ve Jpiter, Gnein ayn tarafnda bir doru zerinde
yeralrlarsa, Yerden bakan gzlemci nasl bir olay grr? Bu gzlemci Mars ve
Jpiter zerinde olsayd ayn gkolayn nasl grrd?

Projeler

1. A4 boyutunda bir beyaz kada gezegenlerin yrngelerini lekli olarak iziniz

(yrnge yaraplarn izelge 3.1den alnz). Bu kullanlarak Yer ve Jpiter
hangi boyutta noktalarla temsil edilir?

2. Byk bir kartona Satrne kadar olan gezegenlerin yrngelerini lekli olarak
izerek, herbir gezegenin gnlk veya haftalk hareketlerini uygun bir ekilde bir
dnem boyunca iaretleyiniz. Gezegenlere ilikin verileri Astronomical
Almanacdan alnz. Gezegenlerin Yere ve birbirlerine gre olan konumlarn
gkyzndeki yerleriyle karlatrnz.

3. Bir teleskop kullanarak Jpiter ve drt uydusunun geceden geceye konumlarn

iaretleyiniz. Hangi uydunun daha hzl hareket ettiini syleyiniz. Uydularla
Jpiterin yapt tutulmalar belirleyiniz.

38
 KISIM B

UZAY ARATIRMALARINDA K YNTEM:

YEREKM VE III ANLAMAK
BLM 4

YEREKM VE UZAYA IKI

Bu kitabn A ksmnda insanlarn Yerin Gne etrafndaki hareketini nasl

kavradn grdk. imdi etrafmzdaki gkcisimlerinin fiziksel doasn
renmek iin neler yapmalyz sorusuna yant arayacaz. evremizdeki uzay
kefetmek iin yerekimi-k dalgalar gibi fiziksel kuramlara ve teleskop-uzay
arac gibi aletlere gereksinmemiz var. "evremizdeki uzay" derken bo uzaydan
deil, tm dorultularda gezegenler, uydular, gaz, toz, erke alanlar ve yldzlarla
dolu bir ortamdan szediyoruz.

evremizdeki uzay kavramamz iin iki yol vardr: Ya gerekten oraya

gitmeliyiz ya da onlardan gelen k sinyallerini aklayabilmeliyiz. Bu blmde
ilk yntem zerinde duracaz. Yerekimini ok iyi rendiimiz takdirde uzaya
ve uzak dnyalara insanl ve insansz uzay uularn gerekletirebiliriz. Ancak,
baz gkcisimlerini ziyaret etmemiz, ok uzaklarda olduklarndan olanakszdr.
Gelecek blmde, uzaydan gelen doal mesajlar olan k dalgalarn kullanarak,
onlardan gelen bilgileri nasl ortaya koyacamz reneceiz.

NEWTONUN EKM KUVVET YASASI

Isaac Newtonun en byk baarlarndan biri gravitasyonel ekim

almalarn tanmlayan baz basit ilkeleri oluturmasdr. Bu durum, esas bir
cismin dier bir cisme etki ettii kuvvetin hesaplamasna olanak tanmtr. Bu
yeni bulu tm insanlara birok yoldan evrelerine hakim olmay retmitir: Bir
astronom gezegen etrafnda dolanan uydunun yrnge hareketini hesaplayabilir;
roketler zerine alanlar bir kargoyu yrngeye oturtmak iin gerekli gc
hesaplayabilirler.

39
 Newton, Yer iindeki her maddenin yaknndaki herbir maddeye ekim
kuvveti uyguladn gsterdi. O halde Ay, Yere doru ekilmeliydi. nk Ay,
Yer etrafnda bir eri stnde hareket ediyordu. Newtonun nedenine gre, onun
stne bir kuvvet uygulanmalyd ve bu kuvvet Yerden kaynaklanmal ve Ay
yrngede tutabilmeliydi. Newton, Ayn bilinen yrnge hareketinden giderek
dz bir izgiden nasl sapacan hesaplayabildi. Daha sonra bu ivmeyi yeryzne
den bir cismin ivmesiyle karlatrd. Gvenilir verilerin alnmasndan sonra
Newyon Ayn Yerden, Yer yarapnn 60 kat uzakta olduunu ve ekim
ivmesinin de Yer yzeyindeki ekim ivmesinin 1/3600 (1/602)i olduunu
gsterdi. Daha sonra szedilecei gibi kuvvet uzakln karesiyle ters orantl
olarak azalyordu. Bu yzden ekim kuvveti ters kare yasas olarak bilinmektedir.

ekil 4.1. Ters kare yasas.

Kaynaktan iki kat uzaklal-
dnda, k drt kat daha byk
bir alana yaylr.

Doadaki birok olay ters kare yasasna uyar ve bu srpriz deildir. Ters
kare yasasna biraz daha yakndan bakalm. Eer bir madde veya bir kuvvet bir
noktadan da doru tm dorultularda yaylrsa, bu kuvvetin nokta kaynaktan
uzaklatka gc azalr; k, radyo dalgalar gibi. Yer (ya da onun tek tek
atomlar) bir ekim kayna olarak rol oynar ve kaynaktan uzaklatka daha zayf
bir kuvvetin etkisinde kalrsnz.

Ters kare ilikisi ekil 4.1de gsterilmitir. Bir mumdan, piramid biimli
bir uzay parasna yaylan k dnelim. Piramid taban alan 1 cm2 olan bir
noktadan kesilirse, tm mum bu kare piramidin iinden geer. Ik
kaynandan iki kat uzakta, piramidin taban iki kat ve alan drt kat artar. Fakat,
yzey ayn miktarda k alr. Orjinal k artk 4 cm2 lik alana yaylmaktadr. Bu

40
yzden piramid tabannn birim alanna iki kat uzakta drtte bir daha az k der.
Benzer olarak, k kaynandan kat uzakta 9 cm2 lik yzeyin birim alanna
dokuzda bir orannda k der. Bundan dolay, k ters kare yasasna uygun
olarak yaylr.

Newton, ekimin uzaklktan nasl etkilendiini de buldu, fakat onu baka

nelerin etkilediini bilemedi. Hatta iki cisim arasndaki gravitasyonel ekimin
herbir cismin ktlesiyle orantl olduunu gsterdi. Daha byk ktle daha fazla
ekim demekti. Bu yzden, eer bir cismin ktlesi iki katna karsa, aralarndaki
kuvvet de iki kat artar; fakat onlarn merkezleri arasndaki uzaklk iki kat artarsa,
o zaman kuvvet drt kat azalr.

Ktle arlk ile kartrlmamaldr. Bir cismin arl ekim kuvvetiyle

deiir ve farkl gezegenler zerinde farkl deerlere sahip olur. nk,
gezegenlerin ekim ivmeleri gezegenden gezegene farkllk gsterir. Bir cisimdeki
madde miktar (ktle) ise cismin yerine bakmakszn ayn kalr.

Dairesel Hz: Bir uydu nasl frlatlr?

Newton, bir cismin Yer etrafndaki bir yrngeye nasl

frlatlabileceini dnd. Principia kitabnda bir da stne yerletirilmi bir
toptan yaplan ata ilikin diyagram bulunmaktadr (ekil 4.2). Hareketin birinci
yasasna gre, at sonrasnda mermi, eer onu yere doru eken bir ekim kuvveti
olmasayd dz bir izgi zerinde hareket ederdi. Eer frlatma hz ok yavasa,
mermi topun ok yaknna derdi (ekilde A erisi). Biraz daha yksek hz
mermiyi biraz daha uzaa (ekilde B erisi) drrd. Yeterince yksek bir hzda
mermi yere doru erilir, fakat Yer yzeyi yuvarlak olduundan mermi ayn hzda
yoluna devam ederdi. Bu yzden at hibir zaman yere demez, fakat Yerin
etrafndaki yrngelerde dolanrd (C, D, E erileri). Btn bu yrngeler Kepler
yasalarna uygunluk salar. D durumu elipsin zel bir durumu olan emberdir; bir
cismin etrafnda yzeye parelel olarak dairesel yrngede dolanan cismin zel
hzna dairesel hz denir.

Yerden veya dier merkezi cisimden uzaklatka yerekimi kuvveti azalr

ve daha dk dairesel hz gerekir. Yerin yzeyinde, merkezden 6378 km
yukarda, dairesel hz 8 kms-1 dir. Ay ayn merkezden 384 000 km uzakta
olduundan onun dairesel yrngedeki hz yaklak 1 kms-1 dir. Ksaca, bir uydu
frlatma dncesi 17. yzyln fikriydi. Btn uydu frlatmlarn atmosfer
zerinden yaparsak 8 kms-1 lik hza ihtiyacmz vardr. (Newtonun da ok
yksek deildir, bu yzden havann direnci uyduyu drrd).

41
 ekil 4.2. Bir da zirvesinden
yeryzeyine paralel olarak
yaplan bir atn ilk hzna
bal olarak deien uzak-
lklar. Kk hzlarda A
yrngesi, daha yksek
hzlarda B, C, D (dairesel
yrnge) ve E yrngeleri elde
edilir. E yrngesi elips
olurken, F yrngesi parabo-
lik, G yrngesi hiperboliktir.

Kama Hz

ekil 4.2 deki yrngeleri inceleyecek olursak, Bden Eye kadar olanlarn
herbiri elipstir. Yere en yakn nokta enberi (perigee), en uzak nokta ise ente
(apogee) olarak adlandrlr. (gee soneki Yunancadan gelir, Yer anlamnda
kullanlmaktadr, geology gibi; peri- ve apo- nekleri ise Yunancada yakn ve
uzak anlamna gelir). Eer at daha yksek hzlarda yaplsayd (B-E) ente daha
uzakta olurdu. Yeterince byk bir frlatma hz, cismi Aydan daha uzaktaki bir
ente noktasna gtrr. Yeterince yksek hzl bir atta cisim parabol ekilli (F
erisi) ak bir eri izler ve asla geri dnmez. Bir cismin Yerden kamasna izin
veren bu hza kama hz veya parabolik hz denir. Yeryzeyi yaknlarnda
kama hz 11 kms-1 dir. Uzak noktalarda bu deer biraz azalr. Daha da yksek
hzlarda cismin erisi hiperbol (G erisi) biimli olur ve geri dnmez. Bu yzden
bu kama hzna hiperbolik hz denir.

Evrendeki her cisim, her gezegen, uydu veya yldz, kendi ekim alanna
sahiptir. Bundan dolay herbir gkcisminin yzeyine tek bir kama hz uygulanr.

42
ROKETLER VE UZAY ARALARI

Yzyllar iinde uzaya alma fikri bilimadamlarn etkilemi ve dsel

olarak eitli projeler bile gelitirilmitir. Roketlerle balayan ilk denemelerin
kaytlar 1200 yllarnda yaayan inliler ve Avrupallar tarafndan tutulmutur.

Roketler Newtonun nc hareket yasas olan etki-tepki prensibine gre

alr. Bir roketin arkasndan yksek hzla kan gaz, roketi ileri doru hareket
ettirir. Bu kuvvet itme kuvveti olarak adlandrlr.

Rus deneyci Konstantin Tsiolkovsky, 1898de ve Amerikal Robert

Goddard, 1920lerde almalar yapm ve roketleri atelemilerdir. Ancak, her
ikisinin de almalar dnemin bilimadamlar tarafndan dikkate alnmamtr.
1920lerde Almanyada Hermann Oberth roket gcyle yaplabilecek uzay
uularn anlatan bir kitap yaynlamtr. Oberthin almas, ilerinde Wernher
von Braunun da olduu bir grup gayretli kiiyi atelendirmi, Braunun astronot
deneyleri V-2 fzelerinin yapmna dntrlmtr. kinci Dnya Sava
sonunda 125 Alman roket uzman (aralarnda von Braun da var) ABD ye gitmi
ve roket teknolojisi almalarna burada devam etmilerdir.

lk Uydular

Sava sonras eitli gizli uydu almalarndan sonra, bakan Eisenhower

1955 ylnda bir duyuru yaparak, ABDnin askeri amal olmayan bir roket
kullanarak Vanguard isimli bir uyduyu International Geophysical Year (1957-
1958) da frlatacaklarn syledi. O gnlerde Sovyet bilimadamlar kendi
planlarnn Amerikallarn planlarndan daha byk olduunu duyurdular. Bu plan
Bat dnyas tarafndan ciddiye alnmad.

4 Ekim 1957de Sovyetler Birlii 83 kg arlndaki kresel ekilli bir

yapma uyduyu frlatarak herkesi artt. Bu uyduya Ruscada uydu anlamna gelen
Sputnik I ad verildi. Kasm aynda da biyolojik testlerde kullanlmak zere iinde
bir kpek bulunan Sputnik II frlatld. Tan vakti baucundan geerken plak
gzle bile grlebildiinden Bat dnyasnda kargaa balad. Aralk aynda
Amerikallar Vanguard test roketlerinden biriyle kk bir uydu gndermek istedi,
ancak milyonlarca kiinin televizyondan seyretmesi iin canl olarak yaynlanan
gsteri srasnda roket, frlatma rampas zerinde infilak etti. lk Amerikan
uydular 1958de yollanmaya balad. lk uydular uzayda, yakn evremizi
aratrmada kullanld. Yeri saran enerjik atomik paracklarla ykl Van Allen
Kuaklar en nemli bululardan birisidir.

43
nsanl ilk uzay uular

Ayn dier yznn ilk fotoraflar, Ay zerine ilk uzay arac indirildikten
sonra, 1959 ylnda ekildi. Bu arada Ruslar kpekli uzay uular yaparak
biyolojik testlere baladlar. 12 Nisan 1961de 27 yandaki Rus, Yuri Gagarin,
Yer yrngesinde 108 dk dolanan ilk insan oldu.

lk Amerikan insanl roket uular birka ay iinde balad. 1957 ile 1961
yllar arasnda Aya yolculuun planlarn ve uu izelgelerini hazrlayan
Amerikallar, Apollo programn uygulamaya baladlar. Son Apollo uzay arac
global birleme erevesinde kullanld. Bu uzay arac, 1975de tad
astronotla birlikte Ruslarn yrngedeki iki kozmonot tayan Soyuz uzay arac ile
balant kurdu. Daha sonra Ruslar uzayda kalc bir uzay istasyonu gelitirdi.
Amerikallar ise drt uzay mekii ieren bir program dzenleyerek yrngeye
farkl amal uydu tamay gerekletirdiler. Bugn bile devam eden bu uulara
birok Avrupa lkesinden de aratrmac astronot katlmaktadr. Drt uzay
mekiinden biri 28 Ocak 1986da frlatldktan ksa bir sre sonra havada infilak
etti ve ikisi kadn bei erkekten oluan yedi kiilik aratrma ekibi ld. 1988de
Sovyetler baarl bir ekilde kendi uzay mekiklerini frlattlar ve byk uzay
istasyonu olan Mir ile kenetlendirdiler.

Gnmzde ise gne sistemimiz iinde yeralan gezegenlerin ve uydularn,

kuyrukluyldzlarn ve aseroidlerin herbiri iin zel amal uydular
frlatlmaktadr. Genel astronominin ok nemli konularn aratran Hubble Uzay
Teleskobu 1991de frlatld. Gnderdii veri ve grntlerden birok yeni
bulular yapld ve hala yaplmaktadr. Magellan uydusu Vensn atmosferini
alt ve atmosfer altn grntleyerek Vensn yzey haritas kard. Galileo
uzay arac Jpiter ve uydular hakknda ok nemli bilgiler gnderdi. Sonunda
Jpiterin atmosferine girdi, atmosfer bileimi almas yaparak yokoldu. Mars
Observer uzay arac ise Mars hedef ald. nmzdeki yllarda ise Amerika-
Avrupa ortak yapm olan Cassini uzay arac, Satrne gnderilecektir. Satrn'n
uydusu Titana paratle bir ara indirilecek ve yaps aratrlacaktr.

44
KAVRAMLAR

ters kare yasas (inverse square law)

ktle (mass)
dairesel hz (circular velocity)
enberi (perigee)
ente (apogee)
kama hz (escape velocity)
itme (thrust)
Van Allen kuaklar (Van Allen belts)

PROBLEMLER

1. Atmosfer dnda dairesel yrngede dolanmakta olan bir astronot Yerden

kamak isterse, ne kadar ek hza gereksinimi vardr?

2. Yerin elek blgesi 1600 kmh-1 lik bir hzla dnmektedir. Bir uyduyu elek
zerinden bat-dou ynnde frlatmak neden daha kolaydr?

PROJELER

1. Ay parlak bir yldzn stnden veya altndan geerken gzleyin. Ayn ap

3480 km olduuna gre, 1 saat iinde onun apnn ka kat hareket edebileceini
izleyiniz ve yrnge hzn hesaplaynz.

2. Bir yapma uydu gzleyerek onun parlakln bulunuz. Yapma uydular neden
tan vakitlerinde grlr? Uydu, Yerin glgesinden geerken neden bir
miktar krmzlar?

45
 BLM 5

IIK VE TAYF

Gne sistemimiz iindeki tm gezegen ve uydulara uzay aralar ile

ulaabileceimiz halde, evrenin dier ksmlarna ulamamz bizim iin olduka
hayal. Bu blgelerden bilgi almak iin doal mesaj olan kullanmamz gerekir.
Bu blmde n tm formlarn reneceiz. Daha sonra bu bilgiyi burada ve
bundan sonraki blmlerde kullanarak gkcisimleri hakknda neler
renebileceimizi greceiz.

IIIN DOASI: DALGA-PARACIK

Sakin bir yzme havuzunda bir mantar yzdrdmz kabul edelim.

Eer mantar sallarsanz bir tedirginlik yaratrsnz. Dikkat ederseniz bu tedirginlik
suyun kenarna doru bir dalga hareketi oluturur. Dalgalarn bir tepesinden
dierine kadar olan bolua dalgaboyu denir. Bu dalgalar suyun yzeyinde belli
bir noktadan yayldka, noktalar bir aaya bir yukarya doru hareket ederler; bu
ini ve klarn herhangi bir yerde saniyedeki atmalar dalga frekans olarak
adlandrlr.

Bu dalgalar n dalga benzeri zelliklerini anlamamza yardm eder.

rnein, su dalgas kaynandan etrafa doru genilerken, k kaynandan tm
dorultularda karak yaylr. Grsel k kk bir dalgaboyuna (400-700
nanometre (nm), 0.0000004-0.0000007 m, metrenin milyarda biri) sahiptir. Daha
ksa dalgaboylu nma morte (ultraviolet) k, daha uzun dalgaboylu nma
krmzte (infrared) k ad verilir. ok daha uzun dalgaboylu krmzte
dalgalara radyo dalgalar denir ve n gremediimiz dier bir formudur. Ik
hz bo uzayda sabittir ve 300 000 kms-1 dir.

imdi, BB isimli bir eyi frlattmz varsayalm. BBnin bir enerjisi

vardr. Dalga sabit bir cisim iinden geerken snmlenip yok olmasna ramen,
BB tm erkesini, cisme arpt anda ona aktarr. BB n parack benzeri
zelliini gsteren herhangi bir eydir. Ne dalga ne de parack, n tam
tanmn tek bana veremez. rnein, k erkesi tek tek birimlerde younlam
olmakla beraber dalga olarak da yaylr. In erke ieren birimine foton denir.
BB benzeri bir parack k hzyla hareket eder. nemli bir kavram da n
herbir renginin farkl dalgaboylu ve erkeli bir fotona karlk gelmesidir. Daha

46
mavi k, daha ksa dalgaboylu ve daha erkeli bir fotondur. Benzer olarak, daha
krmz k, daha uzun dalgaboylu ve daha az erkeli bir fotondur.

Aratrmaclar 1600l yllardan 1800l yllara kadar n gerekten bir

dalga m yoksa bir parack m olduunu tarttlar. rnein Newton, n
parack kuram zerine, Huygens (1625-1695) ise dalga kuram zerine tarttlar.
Huygens ve dierlerinin almalar n dalga benzeri zelliklerini kesinlikle
gsteriyordu. te yandan, Einstein 1905 ylnda n parack benzeri
zelliklerinden birini kantlayarak Nobel dl ald. Bu alma, fotoelektrik etki
olarak adlandrlr ve k nlarnn metal bir yzeyden elektron koparmas olay
olarak bilinir. Bu etki n yalnz dalga hareketinden ziyade tek tek paketler
(yani fotonlar) halinde yol aldn aklayabilir.

TAYF

Dalgaboyu veya foton enerjisine gre tm renklerin dzenine veya srasna

tayf (spectrum; oulu spectra) denir. Newton bir cam prizmadan geen grsel
n tayf gsterdiini buldu. ekil 5.1deki bir tayf (n renklere ayrlmas)
karanlk bir odada duvar stne drlen grnt ile elde edilebilir. Yamur
damlalar bir prizma grevi grerek gkkua dediimiz, renklerin mordan
krmzya kadar ayrlmasn salar. Newtonun buluu, Gneten gelen beyaz
n gerekte farkl renklerden olutuunu kantlamtr. Aslnda, tayf bizim
grebildiimizden daha ksa ve daha uzun dalgaboylarna doru genilemi
durumdadr. ekil 5.2de tayfn farkl ksmlarna verilen isimler grlmektedir.

ekil 5.1. Tayfn grnr blgesi, optik pencere.

ekil 5.3 bu bilgiyi aklamakta ok nemli bir yntemi gstermektedir.

eklin altndaki bant aslnda ekil 5.1i temsil etmektedir. Tayf boyunca soldan
saa doru gidip, herbir dalgaboyundaki erke miktarn (nm yeinlii) ler ve
grafie dkrsek, herbir rengin k miktarn grebiliriz. rnein, ekil 5.3 gne

47
ekil 5.2. Tayf.

nn yeilimsi-sar dalgaboylarnda en yein olduunu gsterir. Farkl

cisimlerin tayf zelliklerinin allmasna tayfbilim denir. Tayfbilim uzak
gezegenler, yldzlar ve gkadalarn renilmesinde kullanlan en nemli
yntemdir.

ekil 5.3. Gne tayfnn gsterimi. Grafik herbir dalgaboyundaki n yeinliini ve ona
karlk gelen rengini vermektedir. Gne'in baskn nm yeilimsi-sar blgede grlr.

48
IIIN KKEN

Yzme havuzuna tekrar bir mantar koyduumuzu dnelim. Bir dalga

hareketi yaparak onu tedirgin ederken ikinci bir mantar daha bu havuza brakrsak
dalgaladan dolay bu mantar aa yukar doru hareket edecektir. Ayn ekilde,
yeterince kk elektrik ykl bir paraca sahipseniz yaknndan geen bir k
dalgasn saptayabilirsiniz. Dalga getike, elektrik yk dalga frekansyla ayn
frekansta titreecek ve pusulann ucu da ayn frekansla salnacaktr. Bu nedenle,
fizikiler n uzayda bir elektrik ve manyetik alana sahip olduunu
sylemilerdir. Tesir alan fizikte nemli bir kavramdr. Eer baz fiziksel etkiler
llebiliyorsa uzayn belli bir oylumunda bir tesir alannn varlndan szedilir.

Ik, bu elektromanyetik alan iinde salnm yaparken deiik

dalgaboylarnda nm salar. Bu nma elektromanyetik nm denir. Inm,
herhangi bir dalgaboyundaki k iin kullanlmaktadr.

Yzmekte olan ikinci mantar bir BBye veya srklenmekte olan dier bir
mantara arparsa, bu onun hareketinde bir kararszlk yaratr ve yeni bir dalga
eklinde yaylmasna neden olur. Ayn ekilde, srklenen elektron da
elektromanyetik nm salar. Herbir elektron onunla ilikili bir erke miktarna
sahiptir. Eer bir elektron herhangi bir ekilde kararsz olursa toplam erkesi azalr,
erkesini nm formunda foton olarak dar salar. Bu son fotonun erkesi elektron
kaybndaki erkeye eittir. Baka deyile, salnan nmn rengi ve dalgaboyu
tamamyla elektron tarafndan kaybedilen erke miktarna eittir. Bu elektron, bir
atoma daha uzun sre bal kalamaz, erkesinde bir miktar deiiklik yapabilir ve
herhangi bir dalgaboyunda foton salabilir. Bu yzden serbest elektronlar tm
dalgaboylarnda foton yayabilir. Bu olay ekil 5.1 deki tayf benzeri srekli bir
renk band retir ve adna srekli tayf denir.

Issal Inm

Aslnda bu tr nm evremizde her zaman salnmaktadr. Btn gaz, sv

ve kat cisimlerdeki elektronlarn sabit bir hareketi vardr ve birbirlerini srekli
etkilerler. Scaklk bu hareketlerin ortalama erkesinin basit bir lmdr ve bu
yzden ssal hareketler olarak adlandrlrlar. Daha yksek scaklk, daha hzl
ssal hareket ve daha kararsz atomik parack demektir. Bir cismin elektronlar
ssal hareketlerden dolay srekli tedirgin olduundan, tm cisimler srekli bir
elektromanyetik nm tayf yaynlarlar. Daha yksek scaklk daha fazla nm
verir. Issal nm nm yapan maddenin scaklna bal bir nm trdr.

49
Wien Yasas

Gece gkyznde grdmz bir gezegenden veya bir kitaptan gelen k

ssal nm deildir. Bu nm Gneten veya baka bir kaynaktan gelen
yansm nm dr.

Bir gezegenden veya bir tatan, bir kitaptan yaynlanan ssal nm neden
gremiyoruz? Ana neden, onlarn ok souk olmasdr. Souk cisimler, scak
cisimlerden daha az nm yayarlar. Ancak, daha nemlisi, bizim grdmz
nmn rengidir (veya dalgaboyu). Bu durumu Alman fiziki Wilhelm Wienin
1898de bulduu nemli bir fizik yasasyla aklayalm. Wien Yasas olarak
adlandrlan bu yasaya gre:
Daha scak bir cisim, daha mavi bir nm salar.
Anmsarsak, daha mavi nm, daha ksa dalgaboyluydu. O halde Wien
Yasasna gre daha scak bir cisim, daha ksa dalgaboylarnda nm salar.

Bir Gezegenin (veya bir yldzn) Scaklk lm

Artk unu syleyebiliriz; k, uzaydan bize bilgi getirir. Gezegenler ve

yldzlarn krmzte nmlarn saptayacak aletler kinci Dnya Sava
sralarnda yapld ve hala da gelitirilmi olarak kullanlmaktadr. Bu gibi kzlte
alclarla, onun ssal nm pikine ait renk (dalgaboyu) lmnden scakln
bulabiliriz. Merkrden Plutoya kadar tm gezegenlerin ve uydularnn ssal
nm pikleri tayfn krmzte blgesine der. Bu yzden kendi saldklar
deil Gneten alp yansttklar grebiliriz. Ancak, yldzlar grsel blgede
k salabilecek kadar scaktrlar.

Issal Olmayan Inm

Issal nm, atomik paracklarn ssal hareketlerinden doan

tedirginliklerden dolay elektronlarn erke dzeylerindeki geliigzel deiimden
kaynaklanr. Tamamlayc olmas iin, farkl trden tedirginliklerin ekil 5.3den
farkl bir ekilde bir srekli tayf oluturabileceini belirtmemiz gerekir. Atomik
paracklarn ssal hareketleriyle ilikili olmayan bu tr nm ssal olmayan
nm olarak adlandrlr. Daha ilerideki blmlerde bu tr nmlarla
karlaacaz.

50
SALMA ZGLER VE BANTLAR

Bir paracn bir foton salmas ilemine salma denir. Konuyu aklamaya
balarken havuzdaki mantar gibi hibir yere bal olmayan serbest bir elektron ile
ie baladk. imdi de bir atomun ekirdei etrafnda dolanan bir elektronu
dnelim. Elektronlar atomlara bal olarak dndmzde, salma
ilemlerinde ekstra olaylarla karlarz. Bunlar astronominin en kritik
noktalardr.

Atomlar ve Salma izgileri

Bir atomun, merkezinde ekirdei ve onun etrafnda elektron

yrngeleriyle ematik gsterimi ekil 5.4de verilmektedir. Buradaki elektron,
bir oundan yalnz biridir. Atomun yaps kk bir gne sistemine benzer.
Fakat burada olaand bir fark vardr. Gne sisteminde bir roketi, istediiniz bir
yrngeye koyabilirsiniz. Fakat, bir atomda, elektronlar yalnz belirli yrngelerde
dolanabilirler. Bunlara erke dzeyleri denir. nk herbir yrngenin zel bir
erkesi vardr. Yani, atom kuantlam erke dzeylerine sahiptir. ekil 5.4deki gibi
srekli izgi, bir elektron tarafndan igal edilmi yrngeyi temsil ederken,
kesikli izgilerle izilmi emberler izinli dier erke dzeylerini belli etmektedir.
stte ise atomun dnda sonsuz saydaki erke dzeylerinin birka grlmektedir.

imdi bir elektronu bir

fotonla veya yakndaki bir
atomla arpmadan nce
tedirgin edelim, yani bir alt erke
dzeyine d-relim. Bu dme
srasnda iki dzey arasndaki
erke fark kadar erkeye sahip bir
foton salnr. Fakat dikkat
edilirse ekil 5.5den de
grlebilecei gibi bu ilem
atomun iinde olmaktadr.
rnein, olayn balangcn-da
elektron 3. dzeyde ise 2. veya
1. erke dzeylerine inebilir. Bu
yzden bu dzeyler arasndaki
erke farklar kadar erke veya
dier bir deyile belli bir

ekil 5.4. Atom yapsnn ematik gsterimi.

51
ekil 5.5. Foton salan bir atomun ematik gsterimi. Bir atomun elektronunun daha
yksek bir enerji dzeyinden daha dk bir enerji dzeyine inerken k yaymasnn
ematik gsterimi.

dalgaboyunda foton salabilir. Sonuta, herbir element yalnz belli

dalgaboylarndaki salabilir. ekil 5.6da ntr (yksz) atomlarla dolu bir
hidrojen gaz tarafndan retilen salmalar gsterilmektedir. Bu salmalar tayf
zerinde izgiler veya dar renk ubuklar eklinde grldklerinden salma
izgileri olarak adlandrlrlar.

ekil 5.6. Ntr hidrojen gaz tarafndan retilen yalnz salma izgilerinin ierildii bir grsel
k tayf.

Eer gzlediiniz kaynaktan salma izgileri alabiliyorsanz, bunlarn hangi

elementin izgileri olduunu anlayarak uzaktaki yldznzn hangi elementleri
ierdiini anlayabilirsiniz. Bylece, bu yldzn kimyasal yaps hakknda bir eyler
syleyebilirsiniz.

52
 Eer bir atomdaki elektronlar en alt erke dzeyindeyseler, o zaman atom
bir salma izgisi retemez. nk elektronlar bir alt dzeye daha demezler.
Btn elektronlar en dk erke dzeyinde olan atom temel dzeyde dir. Bir veya
daha fazla elektronu daha yksek erke dzeylerinde olan atom ise uyartlm
dzeyde dir. Elektronlar uyartlm dzeyde ok ksa sre kalrlar ve temel dzeye
geri dnerler. Atomlarn uyartlm dzeye sahip olabilmeleri iin tedirgin edilmi
olmalar gerekir. Bu nedenle, scak gazlar souk gazlardan daha ok salma izgisi
retirler. nk, scak gazdaki atomlar daha hzl ve daha sk arprlar.

Molekller, Kristaller ve Salma Bantlar

Bir molekldeki elektron yaps bir atomdakinden daha karmaktr.

Elektronlarn yolu iki veya daha ok ekirdek etrafnda bulunur. Bu yzden bir
moleklden alnan salma izgi yaps, bir atomdan alnan salma izgi yaps kadar
basit deildir. rnein, su moleklleri (H2O) ieren bir gazdan aldmz salma
izgileri, H ve O atomlarn tek tek iinde bulunduran bir gazdan aldmz salma
izgilerinden daha karmaktr. Sonuta, erke dzeyleri daha genilemitir ve
salma izgileri birbirleriyle karm durumdadr. Keskin salma izgileri yerine,
ekil 5.7de grld gibi belli bir dalgaboyu blgesinde birbiriyle karm ve
genilemi salma izgileri grlr. Bir moleklden alnan daha genilemi salma
zelliine salma band denir. Hikayenin sonu ayndr, yani: Belli bir molekl
yalnz belli salma bantlar retebilir. Bu yzden uzak kaynaklarn salma
bantlarndan giderek onlarn hangi moleklleri ierdiini bulabiliriz.

ekil 5.7. Bir tayfta grlebilecek salma izgileri ve bantlarnn ematik gsterimi.

53
 Belirgin salma izgileri ve bantlar gsteren atomlar ve molekller
gazlarda birbirlerinden rahat ayrtedilebilirler. Eer atomlar birbirleriyle balantl
olursa, molekller oluurdu. Eer molekller birbirleriyle balysa, bir sv veya
katy olutururlard. Sv ve katlarn elektron yaps, ok daha karktr. Salma
izgilerinin ve bantlarnn ou gazlardan retilir.

Ancak, ok nemli bir istisna mineral oluumunda grlr. Bunlar daha

ok gezegenlerin yzeylerinde ve yldzlararas toz paracklarnda oluur.
Minerallerin ou kristal yapdadr. Bunlar dev molekller olarak dnlebilir.
Bir kristalde, atomlar belli bir desende birleirler ve giderek byyebilirler. Ik
bir kristalin iine girip yaylabilir ve ekil 5.7de olduu gibi ok geni, snk
salma bantlar retebilir. rnein dier yldzlarn yaknndaki lk silikat
paracklar onlarn salma bantlarndan bulunabilir.

SOURMA ZGLER VE BANTLARI

ekil 5.8deki gibi etrafnda elektron dolanan bir atoma tekrar geri
dnelim. inden geen bir fotondan dolay tedirgin olan elektron, daha byk bir
erke dzeyine kacaktr. Bylece, erke ndan uzaklam olur. Bir k nndan
erke yokolmas ilemine sourma ad verilir.

ekil 5.8. Foton souran bir atomun ematik gsterimi.

54
Atomlar ve Sourma izgileri

Bir atomda zel geilere (ekil 5.8 iin 2. dzeyden 3. dzeye) karlk
gelen zel erkeler vardr. Bu yzden zel erkeli veya dalgaboylu bir foton ndan
uzaklatrlabilir. Bu gibi atomlarla dolu bir bulut arasndan geen k demeti,
uzaklatrlan bu fotonlarla dolu olacak ve bu yzden n bir miktar da
sourulmu olacaktr. Sonuta tayfn dar bir aralnda k kaybolacaktr; bu
kaybolan aralk sourma izgisi olarak adlandrlr. Olas deiik yukar
geilerden, deiik sourma izgileri retilebilir. ekil 5.9da tayfn grnr
blgesinde hidrojenin sourma izgileri grlmektedir.

ekil 5.9. Hidrojenden dolay sourma izgileri gsteren tayfn grnr blgesi. Bu
sourma izgileri ekil 5.6. da grlen salma izgileriyle ayn konumda yeralr.

Belli bir atom iin erke dzeyleri arasndaki aralklar belli olduundan,
belli bir element iin salma ve sourma desenleri ayn olur. Bir element onun
salma ve sourma izgilerinden giderek belirlenebilir.

Molekller, Kristaller ve Sourma Bantlar

nceki bilgilerin ou molekl ve kristallere de uygulanabilir. Bir molekl

bulutu (gaz) veya bir kristal (ta yzeyindeki) iinden geen k, elektron geileri
srasnda, birbirine yakn uzayl erke dzeyleri sourma bantlar retir. Bunlar
ekil 5.7de olduu gibi knt (parlak zellik) eklinde deil, knt (karanlk
zellik) eklinde grlecektir. Sourma bantlar eer saptanabiliyorsa, gazdaki
molekller veya kristalin yaps belirlenebilir. Bir maddenin sourma bantlar
onun salma bantlaryla ayn dalgaboyu aralklarna sahiptir.

55
TAYF ANALZ

Bir Gezegenin (veya bir yldzn) Atmosfer Yapsn Uzaktan Nasl Saptarz?

Artk n ne kadar daha fazla mesaj tadna bakalm. Varsayalm ki

atmosferi olan bir gezegene bakyoruz. Ik, atmosferine girecek ve geri dnecektir
(ekil 5.10). Ik bir gaz iinden geerken, gazdaki atomlarn veya molekllerin
saysna ve eidine gre sourma izgileri ve bantlar retecektir. Hibir atom ve
molekl ayn zellikte izgi veya bant retemez. rnein karbondioksit (CO2)
kolay saptanabilir. Azot (N2) ve dierlerini saptamak zordur. Bu yzden Vens ve
Marsn, CO2 gazlar yllar nce Yer konulu tayf almalaryla bulunmu
olmasna ramen, Satrnn uydusu Titann azot bolluu Voyager uzay arac
Titann yaknndan geinceye kadar bulunamamt.

ekil 5.10. Bir gezegenin atmosferinden geen n gezegenin tayfnda oluturduu

sourma izgileri ve bantlar.

56
Bir Gezegenin Yzey zelliklerini Uzaktan Nasl Saptarz?

Daha nce szettiimiz gibi mineral kristallerinin neden olduu sourma

bantlar geni, s ve saptamas zordur. Bu nedenle tayfbilim, gezegen yzeyindeki
maddeyi belirlemekte snrl olanaklara sahiptir. Burada iki yaklam
kullanlmaktadr: renkleri lmek ve gerek sourma bantlarn saptamak. Bir
cismin renginin lm tayfn farkl ksmlarndaki greli nm yeinliinin
lmdr. Krmz cisim, krmz olarak grlr. nk, cisim krmz
dalgaboylarndaki mavi dalgaboylarndaki ktan daha ok yanstr. Renk
lm, yzeydeki olas maddeyi belirler. rnein, Satrnn birok uydusu buz
gibi mavimsi-beyaz renge sahiptir. Mars zerindeki kayalar ve mineraller ise
krmz renklidir.

Eer bir mineralin sourma bandn saptayabilirsek, mineralin ne olduunu

bilebiliriz. rnein Satrnn uydular yukarda szedildii gibi donmu su
kristallerinin (buz formunda) neden olduu sourma bandlar gsterir. Renk
almalar buzun yzeyde baskn bulunduunu gsterir.

Bundan baka, en kuvvetli ssal nmn dalgaboyunu lebilirsek Wien

Yasasn kullanarak yzey scakln bulabiliriz.

Tayf ve Atmosferimiz: Yeryzeyinden Uzaya Bak

ekil 5.11 astronomi ile Yer atmosferi arasndaki ilikinin nemli

noktalarn gsterir. Birincisi, bulutlar uzay grmemizi engeller. Onun iin byk
gzlemevleri bulutlarn zerine kabilmek iin dalarn tepelerine kurulur. Dier
bir neden, atmosferin younluu ile ilgilidir. Youn atmosfer iinden geip gelen
k gz krpar ve grntnn dans etmesine neden olduu iin grnt kalitesini
drr.

Daha nemli bir neden de uzaydan gelen farkl dalgaboylarndaki n

atmosfere girdii andan itibaren farkl yksekliklere kadar inebilmesidir. rnein,
krmzte n byk ounluu Yer atmosferindeki su buhar yznden
Yerden birka kilometre yukarda sourulur. Bu yzden yksek dalarn
tepelerindeki gzlemevlerinde deniz seviyesinden gremediimiz dalgaboylarnda
gzlem yaplabilir. Hubble Uzay Teleskobu gibi atmosfer dndaki teleskoplar,
uzak cisimlerden tm dalgaboylarnda gelen kaydedebilirler.

57
ekil 5.11. Deiik astronomik kaynaklar tarafndan yaylan n tm trleri.
Elektromanyetik tayf (st panel). Bunlarn hepsi uzaydaki teleskoplarla saptanabilir (orta
panel). Ancak, bazlar atmosferdeki gazlar tarafndan sourulmaktadr (alt panel).

TELESKOBUN FONKSYONU

nc blmde szedildii gibi bulularn ilerlemesindeki en byk

etkenlerden biri 1609 ylnda teleskobun bulunmas olmutur. Bu sihirli alet, bize
uzaydaki uzak cisimleri grme olana salamtr.

Teleskop fonksiyonlu bir alettir. Birincisi ve en nemlisi, cisimleri

grntsn bizim plak gzle alglayabildiimizden daha byk asal boyuta
kadar bytr. Bytme terimi grsel gzlemler iin dizayn edilmi bir teleskop
iin kullanlmaktadr; bytme, plak gzle grlen asal boyuta gre, gz
merceinden bakldnda uzak bir cismin grnrdeki asal boyutudur. Eer, bir
teleskop 10 kat daha byk gsteriyorsa onun bytmesi iin 10X terimini
kullanrz. kinci fonksiyon ayrma gcdr, yani ince ayrntlar grebilme
yetenei. nsan gz yalnz birka yay dakikas apndaki cisimleri ayrtedebilse
de bir teleskop birka yay saniyesi asal boyuta inebilir. Teleskobun nc
fonksiyonu k toplama gcdr, yani k toplama yetenei ve plak gzn

58
grebildiinden daha snk cisimlere inebilme zellii. Uzak bir gezegen veya bir
yldzdan Yere ulaan k, Yerin her cm2 sine birim saniyede belli sayda foton
ulatrr. Gzbebeinin ap 1 cmden daha azdr ve 1 sde belli sayda foton
alabilir. Fakat bir teleskop, mercei veya aynas zerine arpan tm fotonlar
toplar. Bu yzden daha parlak grnt elde edilir.

lk teleskoplar tamamen gzlemcilerin bakmas iin dizayn edilmiti.

Modern profesyonel teleskoplarda, insan gz yerine daha keskin lmler
yapabilecek alclar konulmutur. Bu yzden modern astronomlar byk
teleskoplarla gzlem yaparlar.

Optik Teleskoplarn ki Dizayn

Teleskoplar iin iki temel dizayn kullanlmaktadr. Mercekli

Teleskoplarda bir mercek kullanlr ve krlan k bir odaa ular (ekil 5.12).
Galileo 1609 ylnda bu tr bir teleskop kullanmtr. kinci tr teleskop Aynal
Teleskoptur ve odaa yanstan, erilmi yzl aynalar kullanr (ekil 5.13).
lk aynal teleskobu 1668 ylnda Isaac Newton yapmtr. Bugne kadar birok
aynal teleskop dizayn yaplmtr. Bunlardan en basiti Newtonian tr teleskop
olarak adlandrlan Newtonun teleskobudur. Son yllarda mercek ve aynalar
beraber kullanan teleskoplar da yaplmtr. Bu teleskoplar ok derli toplu ve kolay
tanabilir teleskoplardr.

ekil 5.12. Bir mercekli teleskopta grnt oluumu.

ekil 5.13. Bir aynal teleskopta grnt oluumu.

59
Odak Uzakl, Aklk ve Teleskobun Fonksiyonlar

Bir teleskobun ana mercei ve aynas objektif olarak adlandrlr (ekil

5.12 ve 5.13). Objektiften grntnn olutuu (odakland) yere kadar olan
uzaklk, objektifin odak uzakldr (ekillerde F ile gsterilir). Objektifin ap ise
aklk olarak tanmlanr.

Teleskobun fonksiyonu, odak uzakl ve aklk yardmyla ayarlanr.

Daha uzun odak uzakl, daha byk bytme ve daha byk grnt demektir.
Daha geni aklk, daha iyi ayrma gc demektir. Bytme, ayrma gcyle ayn
ey deildir. Bytme, yalnz daha byk bir grnt demektir, grntnn ok
keskin olmas gerekmemektedir. Odak uzakl arttka daha byk grnt elde
ederiz, ama bu grnt bulank olabilir. Eer akl arttrrsak (pahal bir
ilemdir, daha byk bir mercek veya ayna almamz gerekir) daha iyi bir ayrma
gc elde ederiz. Dolaysyla grnt daha keskin, net bir grnt olur. nc
fonksiyon olan k toplama gc de aklk ile ilgilidir: Daha byk aklk, daha
fazla k toplar.

Radyo Teleskoplar

Radyo teleskoplar da optik teleskoplar gibi ayn fonksiyonlara sahiptir.

Ancak, 50 cm lik bir radyo dalgas, grnr k dalgasnn dalgaboyundan bir
milyon kat daha uzun dalgaboyludur ve foton bana daha az erke tar. Radyo
teleskoplar kuvvetli sinyaller oluturabilmek iin daha byk yzeye gerek
duyarlar. ekil 5.14de grld gibi ok byk erilik yzeyine sahip
yanstclar radyo dalgalarn odaa yanstr. Buradaki bir radyo alcs ise
sinyalleri toplayarak incelenecek veriyi oluturur.

ekil 5.14. Bir radyo teleskobun ematik gsterimi.

60
GRSEL TELESKOPLARIN KULLANIMI

Optik teleskoplar, radyo teleskoplarn tersine cisimleri grerek gzlem

yapmakta kullanlr. Bu yzden grsel teleskop olarak adlandrlrlar. ekil 5.12
ve 5.13n optik sistemlerine bir gzmercei eklenerek basit bir grsel teleskop
oluturulabilir (ekil 5.15). Gzmercei basit bir mercek veya mercek sistemidir.
Grevi grnty bytmektir.

ekil 5.15. ekil 5.12 ve 5.13 deki sistemlere bir gzmercei eklenerek elde edilmi
grsel teleskoplarn ematik gsterimi.

En ok sorulan sorulardan biri Bir teleskopla ne kadar uza

grebilirsiniz? dir. Bu soru ok yanl sorulmaktadr. nk, hibir teleskop
uzaklk ile snrl deildir. Her optik sistem ok uzaktaki bir cismi bile daha byk
veya daha parlak olarak grebilir. plak gz de 5 m lik Palomar Teleskobu da,
Andromeda Gkadasn ayn uzaklkta grr. Ancak, teleskop gkcisminin daha
snk blgelerini daha ayrntl olarak gsterir.

Bir teleskop kullanrken teleskobun fonksiyonunu da dikkate almamz

gerekir. Bytme gc seilen gzmercei tarafndan kontrol edilir.

(Bytme Gc=objektifin odak uzakl/gzmerceinin odak uzakl

1 cm lik bir gzmercei 100 cm lik odak uzakl olan bir teleskoba taklrsa,
bytme gcmz 100 kat (100X) artar.)

61
 rnein, bytme gc 100X ise Jpiterin asal boyutu (gkyznde 1
yay dakikas) gzmerceinden 100 yay dakikas (yaklak 2) olarak grlr.
Kuramsal olarak herbir teleskop herhangi bir bytme gc verebilecek ekilde
yaplabilir. Ancak pratikte, 400X den daha byk bytme gc pek kullanlmaz.
nk, atmosferin etkisi grnty bozar. Bu hava kalitesine gr (seeing) denir
ve geceden geceye deiir.

kinci foksiyon, ayrma gc veya grntnn keskinlii tamamyla

teleskobun aklna baldr. Daha byk aklk, daha ayrnt grmemize neden
olur. Ik dalgalarnn temel zelliklerinden dolay A cm akl olan bir teleskop
12/A cm dan daha kk ayrntlar ayramaz. Bu yzden 12 cm lik bir teleskop
yaklak bir yay saniyesi ayrma gcne sahiptir. 1 yay saniyesinden kk
grntleri ayrtedemez. 50 cm den daha byk aklkl bir teleskobun ayrma
gc zayf atmosferik grden dolay snrl kalmaktadr. Astronomlar atmosferik
grden kurtulmak iin Hubble Uzay Teleskobu gibi teleskoplar uzaya
yerletirirler.

Teleskobun nc fonksiyonu, akla dorudan bal olan k toplama

gcdr. Daha byk aklk daha byk grnt demektir. Grsel gzlemlerin
ekicilii daha byk aklkl teleskoplarn kullanlmasyla daha da artar. Ne
yazk ki amatr ve profesyonel teleskoplarn fiyat artan aklkla hzla
artmaktadr. Genelde 20 cm-50 cm aklkl teleskoplarla gezegenlerin, yldzlarn
ve bulutsularn grntleri 200X lik bir bytme gc kullanlarak rahata elde
edilebilir.

Ay ve Gezezgenlerin Gzlemi

Herhangi bir grsel teleskopla gkyz gzlemleri yaplmasna ramen,

zel dizaynlar ve tekniklerle belli amalara hitabeden almalar yaplabilir. Ay ve
gezegen gzlemlerinde bytme ok nemli bir fonksiyondur. nk, ayrntl
grmek iin daha byk grnt gerekmektedir. Daha byk odak uzaklkl
(akln 6-10 kat) teleskoplar tercih edilir. 100-200X bytmeli gzmercekleri
kullanmak daha faydaldr. Artan zorluklarna ramen bu tr aletlere sahip olan
gzlemciler, Ay zerindeki dalar ve kraterleri, Vensn evrelerini, Jpiterin
uydularn, Satrnn uydularn ve halkalarn, Jpiter zerindeki bulut
kuaklarn, Satrnn halkalarndaki blmleri, Merkrn evrelerini, Marsn
ulak blgelerindeki buzul balklarn, Satrnn bulut bantlarn grebilirler. 5
cm aklkl bir teleskop ile ilk be madde grlebilir. 25 cm lik bir teleskop
listedeki her maddeyi grebilir.

62
Yldz Alanlar, Bulutsular ve Gkadalarn Gzlemi

En nemli yldz kmeleri, bulutsular ve gkadalar snk olmalarna

ramen gezegenlerden daha byk asal alana sahiptirler; bundan dolay, k
toplama yetenei bunlarn gzleminde nemli bir fonksiyondur. Daha ksa odak
uzaklkl (akln 3-6 kat) teleskoplar daha kullanldr ve 20-100X bytme
yeterlidir. Baz ift yldzlar ve yldz kmelerini daha yksek bytme gcnde
almak ilgin gelebilir. Fakat, daha yksek bytme ok fazla yayar ve
bulutsu ile gkada gzlemlerinde daha iyi sonu verir. Bu cisimler ounlukla ok
snktr. Ama daima, en byk olas aklk en iyi grnty verir.

Gne Gzlemi

NORMAL BR TELESKOPLA GNEE ASLA BAKILMAMALIDIR.

Gzmz hemen kr olabilir. nk, objektif dev bir mercek vazifesi grerek
gne n toplar ve gzmerceine tek bir noktada ulatrr. Bunun dnda,
yksek s teleskobun gzmerceini ve aynalarn bozabilir. Gne gzlemleri iin
zel teleskoplar dizayn edilmitir.

TELESKOPLARLA FOTORAF EKMEK

Gzmzle grdmz ve grmediimiz gkcisimlerinin grnts

gzmercei yerine bir fotoraf filmine drlrse, gelitirilen hzl filmlerle
kalc gzlem kaytlar elde edilebilir. Birok teleskop bu ama iin fotorafik
aletlerle donatlmtr. Ay veya gezegenler gibi parlak cisimleri gzmz, ayn
teleskoptan ekilmi bir fotoraftan daha iyi grebilir. nk, atmosferik gr
olay gz iin anlk bir olaydr. Ancak, fotoraflarda uzun poz sreleri verilince
atmosferik grden dolay grntlerde bulanklama olabilir. Ancak, bulutsular
ve gkadalar gibi snk cisimler fotorafta daha iyi grnt verir. nk, uzun
poz sresi sonucunda toplanan k grnty netletirir. Halbuki, gzmzn
depolama gc yoktur.

FOTOMETR (IIKLM)

Gkcisimlerinin resimleri ilgintir. Ancak, astronomik almalar

cisimlerin parlaklk lmne yani tm ya da seilmi dalgaboylarnda
gkcisminden gelen k miktarnn lmne gerek duyar. Bu olaya fotometri
(klm) ad verilir. Deiik dalgaboylarnda k miktarnn kesin lm uzak
cisimlerin scaklk, yap ve dier zelliklerinin saptanmasnda kullanlr. Birka on
yl ncesine kadar bu tr almalar, fotoraf stnden grntnn boyut ve

63
younluunun llmesiyle yaplyordu. Bugn ise elektronik alclar ile daha
kesin lmler yaplmaktadr. Temel alc, teleskobun odana yerletirilen bir
fotokatlandrcdr. Teleskop tarafndan toplanan herbir foton, fotokatlandrcnn
yzeyine arpar ve elektron yamuru eklinde yzeyden kopan elektronlar serbest
kalr. Baz dizaynlarda, herbir elektron bir yzeye arpar ve daha fazla elektron
serbest kalr. Bu yzden katlanan etki, llebilir zayf bir elektrik akm retir.
Akm lmleri gkcisminden gelen fotonlarn saysn syler ve onun k
yeinliinin lmn verir.

Son yllarda bu teknik video-grntleme aletleriyle geniletilmitir.

Modern alclarn iinde en nemlisi CCD (charge-coupled devices)lerdir. Bunlar
tamamyla a duyarl alclardr, mikroelektronik teknik ile yaplmaktadr. CCD
teknii ile 5 dakika iinde yaplan kaytlar, ayn teleskopla fotoraf filmi
kullanlarak 100 dakika poz sresi verilerek ekilen filmlerden daha ayrntl
grnt verir.

KAVRAMLAR
dalgaboyu (wavelength)
frekans (frequency)
grsel k (visible light)
morte k (ultraviolet light)
krmzte k (infrared light)
k hz (speed of light)
foton (photon)
krlma (diffraction)
tayf (spectrum)
tayfbilim (spectroscopy)
elektromanyetik nm (electromagnetic radiation)
srekli zemin (continuum)
scaklk (temperature)
ssal hareket (thermal motion)
ssal nm (thermal radiation)
yansm nm (reflected radiation)
Wien yasas (Wiens law)
ssal olmayan nm (nonthermal radiation)
salma (emission)
erke dzeyi (energy level)

64
 salma izgisi (emission line)
temel dzey (ground state)
uyartlm dzey (excited level)
salma band (emission band)
sourma (absorption)
sourma izgisi (absorption line)
sourma band (absorption band)
teleskop (telescope)
bytme gc (magnification)
ayrma gc (resolution)
k toplama gc (light- gathering power)
mercekli teleskop (refractor)
aynal teleskop (reflector)
objektif (objective)
odak uzakl (focal length)
aklk (aperture)
atmosferik gr (atmospheric seeing)
fotometri (photometry)

PROBLEMLER

1. Fotorafik filmler, genelde daha erkeli fotonlar lt zaman daha etkili olur.
Sizce hangi yldzn fotoraf daha kolay alnr: Snk mavi, krmz veya
krmzte yldz?

2. Yer, gece uzaya ssal krmzte nm sald iin sour. Havann nemli ve
bulutlu olduu zamanlar, ak ve kuru olduu zamanlara gre neden daha lk
kalr?

3. Bir uzayarac daha nceden bilinmeyen bir gezegenin yanndan gesin. Uzay
aracndaki kamera sistemi CO2 sourma bantlar hari tm dalgaboylarnda
gezegenin yzeyini ak bir ekilde fotoraflam olsun. CO2in dalgaboylarnda
grnt zelliksiz bir yapdadr. Sonucu yorumlaynz.

4. Yrngede dolanan morte ve krmzte teleskoplarn nemi, yrngede

dolanan bir radyo teleskoptan neden daha nemlidir?

65
5. Elinizde bir ift drbn olduunu kabul ediniz. Herbirinin merceklerinin
akl 50 mm, fakat bytme gleri 7X ve 20X olsun. Hangisi:
a) Daha byk grnt boyutu verir?
b) Gzlenen grntde daha byk grnr parlaklk verir?

6. Doum gnnzde aileniz size 35 mm lik kameranz iin mercek seimi

yapmanz istiyor. Birinin odak uzakl 24 mm, dierinin ki ise 90 mm dir. (Odak
uzaklk saylar tm kamera merceklerinin i kenar stnde yazldr.)
a) Hangisi birka derecelik daha dar gr alan iinde daha byk grnt
verir?
b) Hangisi daha geni asal gr alan iinde daha kk grnt verir?

7. a) Temel dzeyinde bulunan bir atom neden salma izgisi retemez?

b) Bu etkiyi kullanarak, scak yldzlarn yaknlarndaki baz bulutsularn neden
renkli salma izgileri gsterdiini aklaynz.

PROJELER

1. Farkl boyutlu drbnlerden grlen grntleri karlatrnz. (Drbnler

7x35 gibi numaralar tarlar. lk say bytme gc ikincisi ise aklktr.) Ayn
bytme gcne sahip drbnlerde, daha byk akln daha parlak grnt
verdiini onaylaynz.

2. Bir gkkua gzleyerek, renklerin sralann yaznz.

3. Bir oda n potansiyometreli (dimmer) bir k dmesine balayarak,

dmeyi en parlaktan en sne getiriniz. En snk konumdayken n renginin
daha krmz olduuna dikkat ediniz. Bu etki Wien yasasyla ilikili midir?

4. Farkl odak uzaklna sahip iki mercek (20 cm ve 5 cm) bulunuz. Bunlarn
odak uzaklklarn bir yzey zerine gne n odaklayarak lebilirsiniz. Daha
sonra bu mercekleri ekil 5.15deki gibi yerletirip bir mercekli teleskop yapnz.
(Teleskobun tp nemli deildir) Teleskobunuzun bytmesini bulunuz.

HATIRLATMA: GNEE TELESKOPLA DORUDAN KESNLKLE

BAKMAYINIZ. KR OLURSUNUZ.
KISIM C

66
 YER-AY SSTEM
BLM 6

BR GEZEGEN OLARAK YER

YERN YAI

Elde edilen delillere gre Yerin, yeni oluan Gne etrafnda dolanan
paracklardan 4.6 milyar yl nce olutuu bilinmektedir. Bu bilgi birka on yl
kadar ncesine kadar gitmektedir. rnein Orta ada baz dnrlere gre Yer
daha genti. James Ussher 1650 li yllarda bir hesaplama ile Yerin M.. 4004
ylnda 23 Ekim Pazar gn, insanln ise 28 Ekim Cuma gn doduunu
nerdi. 1700 l yllardan sonra ilk jeologlar bu bilgilerin yanl olduunu,
nehirlerin azlarnda toplanan tortulardan lm yaparak gsterdiler.

ekil 6.1. Yer' in uzaydan grnts.

67
Radyoaktivite Yardmyla Kayalarn Ya lm

Radyoaktivitenin bulunuundan sonra kaya rneklerinden yaplan ya

lmleri Yerin yann 4.6 milyar yl olduunu gsteriyordu. Bu tekniin
ayrntlarn tartmak yerinde olur. nk, teknik yalnz Yer iin deil, Ay ve
gktalar gibi kozmik kaynaklardan gelen ta rneklerinin de yan saptamakta
faydalyd. Bylece, teknik gne sisteminin ve hatta evrenin yana k tutacakt.

1896 ylnda Fransz fiziki Antoine Becquerel baz fotoraf plaklarn bir
ekmece iinde kazayla uranyum mineralinin yanna brakt. Daha sonra
ekmeceyi atnda fotoraflarn yanm olduunu grd. yi bir fiziki olan
Becquerel olayn stne gitmedi fakat aratrd. Sonunda uranyumun X-nlar
gibi (1895de bulundu) nlar saldn buldu. Bu nlarn kararsz atomlar
tarafndan salnan enerjik paracklar olduu anlald.

Bir radyoaktif atom kararsz atom olup, ekirdeinden bir parack

salmakla hemen kararl duruma geebilir. Bu yzden orjinal atom, ekirdeindeki
proton says deitii iin yeni bir element veya ayn elementin yeni bir izotop u
olur (proton saysnda deiiklik olmaz, ancak ntron says deiir). Orjinal atom
parent izotop ve yeni atom ise daughter izotop olarak adlandrlr. Orjinal parent
izotopun daughter izotopa dnmesinin yars iin geen zamana radyoaktif
elementin yar-mr denir. Eer, bir parent izotopun bir milyar atomu belli bir
mineralde bulunsayd, yar-mrden sonra 500 milyon, ikinci yar-mrden sonra
250 milyon tane kalrd. rnein, herhangi bir rnekte rubidyum-87 atomlarnn
yars 50 milyar ylda stronsyum-87ye dnr; uranyum-238, 4.52 yllk yar-
mrle kurun-206ya; potasyum-40, 1.3 milyar yllk bir yar-mrle argon-40a;
karbon-14 yalnz 5570 yllk bir yar-mrle azot-14e dnr.

Fizikiler 20. yzyln balarnda bu yntemle kayalarn yan saptamann

yolunu buldular. Varsayalm ki bir kayadaki parent ve daughter izotoplarn orjinal
saylarn biliyoruz. Aslnda bu, kararl izotop atomlarn saysnn lmyle
yaplabilir. Eer biz u anda kayadaki parent ve daughter izotoplarn saysn
bilirsek, ka tane parent izotopun daughter izotopa dntn syleyebilir ve
dolaysyla kayann yan tahmin edebiliriz. Eer parent atomlarn yars
bozulduysa, kayann ya allan radyoaktif parent elementin yar-mrne eittir.
Kayalarn yan saptamada kullanlan bu teknie radyoizotopik tarihleme denir.
nk radyoaktif atomlar radyoizotop olarak adlandrlrlar.

68
Yerin Yann lm

Bilinen en eski Yer kayas 3.9 milyar yl nce olumu ve Greenlandda

bulunmutur. Kayalar uzun sre yaayabilirler. Bu yzden Yer 3.9 milyar yldan
daha yaldr. Hibir ek bilgi birikimimiz olmadka, sabit bir ya tahmini
yapamayz. Ay kayalar ve gktalar, tm gezegenlerin yaklak 4.6 milyar yl
nceki ksa bir zaman aral iinde (50-90 milyon yl) olutuunu sylemektedir.
Bundan dolay Yerin ya 4.6 milyar yldr.

YERN YAPISI

Dnyann en derin ukuru 12 km derinliinde Sovyetler Birliinde

almtr. Ama, derindeki kayalardan veri toplamaktr. Fakat, hibir ukur
Yerin en derin katmanna ulaamaz. erdeki yap hakknda en iyi ipularn Yer
materyeli iinden geip gelen dalgalar verir.

Depremler Yer iinde dalgalar retir ve bu dalgalar yalnz deprem

hakknda deil Yerin iindeki materyal hakknda da bilgi ulatrr. Yer (veya
dier gezegenler) iinden geip gelen dalgalara sismik dalgalar denir. Bazlar
yzey boyunca yaylrken bazlar Yerin iinden dikine olarak yaylr. Dalgalarn
hz ve karakteristii kayalarn veya erimi materyalinin trne baldr.

Sismik dalga almalar Yer iindeki katmanlarn iki nemli zelliini

aklar: kimyasal ve fiziksel. Katmanlar farkl yapya sahiptirler. Fiziksel
katmanlama kat, plastik veya akkan olarak grlr.

Yerin Katmanlar: ekirdek, Manto, Kabuk

Kimyasal katmanlama, katmanlamann ilk trdr. Sismik ve dier

veriler, Yerin nikel-demirden olumu bir ekirdee sahip olduunu gsterir.
ekirdein yarap yaklak 3500 km dir. Yerin yarapnn yarsna kadar olan
blmn kaplar (ekil 6.2). ekirdek youn bir kaya olan manto ile sarlmtr,
yzeye kadar devam eder. Yzeye yakn yerde, kayalarn younluu der. Kabuk
olarak adlandrlan bu blge olduka ince, dk younluklu kayalardan
olumutur. Okyanuslar altnda yaklak 5 km, ktalar altnda 30 km kalnla
ular.

ekirdek-manto-kabuk lsnn yaps, Yerin ve dier gezegenlerin

tarihi hakknda nemli ipular verir. Birincisi, farkllamann nemini gsterir.

69
Birinden dierine geerken farkl kimyasal yapda materyalle karlalr.
Jeologlarn ou Yerdeki anahtar farkllama ilemi iin, Yerin oluumundan
sonra ierdeki kaya materyalin byk bir ksmnn erimesini gsterir. Is kayna,
oluum annda Yer iinde tuzaklanm radyoaktif minerallerdir. Radyoaktif
atomlar, kararl atomlara dntke, bu mineraller s aa karmtr. Yerin ii
stteki kayalar tarafndan ok iyi izole edildii iin s dar kaamam ve
scaklk kayalar eriyinceye kadar ykselmitir. Kayalar eridii zaman, metal gibi
ar ksmlar merkeze doru akm, daha hafif olanlar ise (dk younluklu
mineraller) yzeye doru yzmtr. Metallerin kabuktaki minerallerle
etkilemesi, onlarn yzeyde birikmelerini de salamtr. Belki de bu yzden
kabuktaki kayalarda demir ve youn maden filizleri bulunur. Hatta kabuktaki
demir miktarnn daha fazla olduu sanlmaktadr.

ekil 6.2. Yer' in i yaps.

Bu kuramn daha ayrntsnda dikkati eken konulardan biri de: dk

younluklu ve ok bulunan minerallerin, souma srasnda olutuudur. Erimi

70
kayalara feldspar denir. Eer kuram doruysa, feldspar olumal ve sonra yzeye
doru yzmelidir. Gerekten, Yer ve Ayn her ikisinin de yzey kayalarnda
zengin feldspar bulunmutur. Feldsparca zengin mineral karmlarndan olumu
kaya trlerinden birine basalt denir. Basalt, kabuk veya st mantodaki
volkanlardan frlatlan lavlardr ve Ay yzeyinde de bol olarak bulunmaktadr.

Kayalarn dk younluklu trne granite denilmektedir. Granite,

ktalarda erimi materyalden oluan ak renkli, kuartzca zengin bir yapya
sahiptir.

Bu fikirleri destekleyen dier ipular uzaydan yeryzeyine den

gktalarndan gelir. Bu paracklar gezegenleraras kk cisimlerin herhangi bir
yolla kopmu paralar veya tamam olabilir.

Yerin Fiziksel Katmanlamas: Litosfer ve Asthenosfer

Katmanlamann ikinci tr farkl sertlik derecesine sahip katmanlar ierir.

Bu yzden bu tr katmanlama kimyasal katmanlamadan ok fiziksel olarak
adlandrlr. Karalarda grlen yzey zelliklerinin trlerini belirlemede ok
nemlidir.

Farkl sertlikteki katmanlama Yerin soumas srasnda oluur.

blgeler uzun sre snn dar kaamamasndan dolay erimi olarak kalr. Fakat
yzey daha abuk sour. nk, atmosfer ve evresindeki uzayla temas halindedir
ve s kolayca kaabilir. Bu yzden eer gezegen erimi halde olsayd soumaya
balard ve kat katmanlar yzeyde oluurken, merkez hala erimi sv olarak
kalrd. Bu ema, farkl derinlikteki katmanlarn farkl kimyasal yapda ve farkl
basnta olmasn gletirir. Bu yzden onlar farkl katmanlama scaklklarna
sahip olabilirler ve deiik katmanlarda kat, erimi ve yar erimi materyal
formunu oluturabilirler. Yar erimi katman baz dk erime noktasna sahip
minerallerin erimi olarak bulunduu bir katman olarak grlebilir. Burada yksek
erime noktasna sahip mineraller bulunmaz (rnein, buz-kum karmn
strsanz, sulu kum tanelerini elde edersiniz).

Yer veya benzeri gezegenlerin yzeyindeki kat katman litosfer olarak

adlandrlr (kk Yunancadan kaya tabaka olarak gelmektedir) ve yar erimi,
dolaysyla daha az sert ve daha az dayankl katmann stnde bulunur. ekil
6.2de grld gibi altta bulunan yar erimi katman asthenosfer olarak
adlandrlr (kk Yunancadan zayf tabaka olarak gelmektedir).

71
 Litosfer ve asthenosfer arasndaki iliki Yerin dalar, deniz tabanlar ve
ktalar gibi yzey ekillerini belirler. Bunu anlamak iin s akna ilikin baz
ilkeleri anmsamamz gerekir. Yerin veya bir baka gezegenin merkezinde
radyoaktiviteden oluan s darya nasl akar? Is daima scak blgelerden souk
blgelere doru akar ve yolla tanr. Birincisi nmdr; rnein Gneten
kan nm uzaya doru yaylr. kincisi iletimdir; rnein metal sapl bir tava
stldnda bir sre sonra sap da el demeyecek kadar ok snr. ncs
konveksiyondur; rnein scak hava dolu bir balonun ykselmesi, kalorifer
zerindeki tl perdelerin oynamas, snan havann hareketli olduunu gsterir.
Eer bir tava iine ya koyup ocak stnde strsanz, tava iinde konveksiyon
hcreleri olarak adlandrlan desenler grrsnz.

Aratrmaclar bugn, Yer ve dier gezegenlerin olutuklar zaman olduka

scak olduklarna inanmaktadrlar. Bir gezegen olutuktan sonra, i taraf yolla
da soumutur. Is yzeyden uzaya doru yaylm; scak merkezden kayalara
iletilmi ve daha akkan katmanlar arasnda konveksiyon yoluyla akmlar
olumutur (yadaki konveksiyon hcreleri gibi). Yer souduka, yzey
katmanlar katlam ve litosfer olumutur. Yerin iinde, litosferin yaklak 100
km altnda, 100-350 km derinlikte asthenosfer bulunur. Hatta asthonesfer
tamamen erimi deildir. Konveksiyon akntlarn oluturabilecek kadar esnek
yaps vardr. Bu akntlar scak manto materyalini yer kabuuna scak noktalar
oluturacak ekilde (yanardalar) tar. Asthenosfer hareket ettike, litosferde
deprem dediimiz sarsntlar olur.

Litosfer ve Plate Tektonik

Tektonik, gezegen litosferindeki hareket almalardr. Bu hareketler

depremlere ve dalarn oluumuna neden olur. Bir yzyldan daha uzun sredir
jeologlar bu hareketlere neden olan kuvvetlerin doasn aratrmakszn Yerin
tektonii zerine uratlar. 1960lardan sonra Yeri etkileyen ilkeleri ortaya
koyarak dier gezegenlere nasl uygulanacan aratrdlar. Bu yeni anlaya Plate
Tektonik kuram denir.

Asthenosfer srklendike, litosferde byk atlaklar oluturur ve

paralanan kta paralarna Plate denir. Asthenosfer hareketleri srklenme
eilimindedir ve yzen plateler bazen birbirlerini ekerler bazen de iterler (ekil
6.3). Platelerin snrlar boyunca oluan atlaklarda genelde yanardalar bulunur
ve depremler oluur. Aadan gelen erimi mama, atlaklar arasndan yzeye
ulap yanardalar oluturur. Plate arpmalar depreme neden olur.

72
ekil 6.3. Yer'i dier dnyalardan daha aktif yapan baz ilemleri gsteren diagram.

Plate tektonik kuram, Yer zerinde 1 veya 2 milyar yldan daha yal
kayalarn neden bulunmadn da aklar. Yal yzeylerin ou platelerin
srklenmesi ve birbirlerinin altna girmesi sonucunda yok olmu ve manto
materyaliyle karmtr. Belki de yeni lavlar olarak yeniden pskrtlmtr.

Dier gezegenlerle karlatrma yapacak olursak, Mars ve Ay gibi daha

kk gezegen ve uydular ufak dalk blgeleri veya plate snrlarn iyi
gelitiremezler. nk, byk gezegenlere gre daha abuk sourlar. Litosferleri
daha kaln olur. Bu yzden yzeyleri daha kararldr ve altlarndaki asthenosfer
hareketlerine kar daha direnlidirler. Lavlar sk sk yzeye kamaz.
Konveksiyon, plateleri kolayca srkleyemez. Bundan dolay, Mars ve Ayn
yzeyi daha eski (yal) yaplarla doludur. (rnein, Yerdeki arpma
kraterlerinden daha eskileri bunlarn zerinde daha fazla olarak grnr).

YERN MANYETK ALANI

Eer bir pusulayla Yer zerinde hareket edersek, pusulann Kuzey Ulak
dorultusunda bir noktaya doru saptn grr ve Yerin bir manyetik alana

73
sahip olduunu anlarz. Ancak, pusula tam Kuzey Ulak dorultusuna deil de
manyetik Kuzey Ulak noktasna ynelir.

Yerin manyetizmasnn nedeni nedir? Yerin ii dev bir mknats ubuu

gibi manyetiklemez. nk, i blgeler sz konusu manyetizma iin ok scaktr.
Jeologlarn grne gre, d ekirdekteki sv demir yavaa hareket ediyor ve
bu hareket metalde elektrik akm retiyor. Manyetik alan herhangi bir elektrik
akm etrafnda varolacaktr. Bu yzden Yerin alan sv metal ekirdekteki
akmlara atfedilir.

YERN ATMOSFER VE MANYETK ALANI

Yerin ii ve yzeyi gelitike, sahip olduumuz atmosfer ve okyanuslar

daha ilikili olacaklar. Orjinal atmosfer belki de hidrojen (H) bileikleriyle
doluydu (metan (CH4), amonyak (NH3) ve su (H2O) gibi). nk, gne
sisteminin ilk yllarnda hidrojen daha baskn bir gazd. Bu ilkel atmosfer
gnmz atmosferinden daha az oksijene sahipti. Tortular bunun kantdr. 2.5
milyar yl nceki tortular gnmz tortularndan daha az oksitlenmitir. Bu da
havada oksijenin daha az olduunu gsterir. Buna ek olarak, daha nceki fosil
yaam formlar (2.5-3.5 milyar yl ncesi) bugn yalnz oksijence fakir evrelerde
bulunan alg trlerinde grlr.

Aslnda Yerin u andaki havasnn ou, orjinal karmdan uzak ikinci

atmosfer olarak gemektedir. Gnmz atmosferine Yerin iinden gelen gazlar
eklenmitir. Bu gibi volkanik gazlar su buhar (H2O), karbon dioksit (CO2) ve azot
(N2) ile zengindir. Bugnk atmosfer bileiminde %76 azot ve %23 oksijen
vardr.

Aratrmaclara gre okyanuslar ve atmosfer volkanik gazlardan dolay bir

geliim iindedir. rnein, daha nceki volkanik hareketlerden salnan su buhar
sv su olarak younlam ve okyanuslar oluturmutur. Yer, geni su
kaynaklarna sahip tek gezegendir.

Ayn zamanda salnan karbon dioksit okyanuslarda erimi ve zayf bir

karbonik asit zeltisi oluturmutur. Karbonik asit kayalarla reaksiyona girmi ve
karbonat kayalar meydana getirmitir.

Suyun bir miktar su buhar olarak daima havada kalr. Su molekllerine

gl gne nn arpmasyla molekller hidrojen ve oksijen atomlarna
ayrlrlar. Hidrojen en hafif element olduundan ykselerek uzaya kaar ve geriye

74
oksijen kalr. nceleri yalnz oksijen kayna olan atmosferin oksijen oran
giderek dmtr. Daha sonra yaklak olarak 2 veya 2.5 milyar yl nce
bitkilerin yaam balam, CO2 tkenerek oksijen aa kmtr. Bu yzden
atmosferik oksijen oran hzla artm ve bugnk deerine ulamtr.

ASTRONOMK LK

ou insan, Yerin astronomik etkilerden izole edilmi olduunu dnr.

Hatta, Yerin kendi i kuvvetlerinin sonucunda, bamsz olarak evrimletiini
sanr. Fakat yaplan son aratrmalar, dardan kaynaklanan astronomik
kuvvetlerin Yerin evrimine etkili olduunu ortaya koymutur.

Gkta arpma kraterleri 10 km veya daha byk apl gezegenleraras

cisimlerin yeryzeyine arpmasyla olumutur. Son yzylda 140 km ap
uzunluuna sahip anm kraterlere rastlanmtr (ekil 6.4). Son 20 yl iinde
dzinelerce yeni krater saptanmtr. ou, binlerce veya milyonlarca yl
yandadr ve erozyona urayp hasar grmlerdir.

ekil 6.4. Yaklak 20000 yl nce

Arizona'ya derek 1.2 km apnda
bir ukur aan gktana ait arpma
krateri.

arpma kraterleri Yer tarihinin ilk gnlerinde bugnkne gre ok daha

hzl olumulardr. ok eski olanlar anm olmasna ramen, Ay ve gezegenler
zerinde bulunanlar daha fazla saydadr. Yerin ilk gnlerindeki bombardman
Yerin ilk kabuk yapsn ve yaam oluumu iin gerekli erken evreyi
etkilemitir. arpma srasnda etrafa salan erimi kayalar, Afrikada 3.4 milyar
yandaki kaya katmanlarn iinde bulunmutur.

1980e kadar jeologlar bu gibi bombardmanlarn nemli etki olmadn

sylemekteydiler. Ancak, son delil bu astronomik ilikinin daha nemli olduunu
ortaya koymaktadr. Bunu anlamak iin izelge 6.1e bakmak gerekir. Jeologlar
evrimi 6 blgeye ayrmlardr. Bu lee Jeolojik zaman lei denir.
Belli

75
76
zamanlarda kkten evre deiiklikleri olmutur. Bu deiimlerin nedeni nedir?
Bazlar, Yerin iinden kaynaklanmaktadr. Da oluumlar, deniz seviyesi ve
yanardalar byk alanlar bozmu ve iklimin deimesine neden olmutur. Fakat,
dier tm deiiklikler dardan gelen astronomik nedenlerden dolaydr.

zellikle 65 milyon yl nce tm trlerin tahrip olmutur. Bu

olaand deiiklik Creataceous dnemi ve Tertiary dnemleri arasndaki
blnmeyi dourur. 1980li yllardan sonra aratrmaclar toprakta birok
gktalarnn ortak elementlerini buldular. Yer zerine uzaydan den gktalar,
asteroid ad verilen gezegenleraras cisimlerin paralardr. Birka yl iinde eitli
yerlerde asteroid benzeri materyaller bulunmutur. Toplanan verilerden 10 km
apnda bir asteroidin Yere arpt tahmin edilmektedir. Byk bir arpmann
etkilerini hesaplayan aratrmaclar, arpmadan sonra byk bir toz bulutunun
atmosfere ykseldiini, gne n engellediini ve birka ay sreyle gkyzn
kararttn buldular. Bylesi bir nkleer k kuram bundan sonra yaanmayacak
demek anlamsz olur.

Milyonlarca yl nce yaanan buzul alarn aklayan kuramlardan biri de

Yerin yrngesindeki kk deiimlerdir. Bu deiimlere, yakn gezegenlerin
ekim kuvvetleri neden olmakta, Yerin eiminde ve Gneten uzaklnda
deiiklikler yapmaktadr. Bu yzden modern aratrmalarda astronomi ile Yer
zerindeki iklime etkisi arasnda ilikiler aranmaktadr.

KAVRAMLAR

radyoaktif atom (radioactive atom)

yar-mr (half-life)
Yerin ya (age of Earth)
sismik dalgalar (seismic waves)
ekirdek (core)
manto (mantle)
kabuk (crust)
litosfer (litosphere)
asthenosfer (asthenosphere)
ilkel atmosfer (primitive atmosphere)
gkta arpma krateri (meteorite impact crater)
jeolojik zaman lei (geological time scale)
nkleer k (nuclear winter)

77
PROBLEMLER

1. Yaadnz blgede son byk deprem ne zaman oldu? Sizin blgeniz sismik
olarak aktif midir? Tektonik platelerin snrlarna ne kadar yakndr?
2. Radyoaktif potasyum-40n orjinal miktarnn drtte birini ieren bir kaya
rnei grebiliyorsanz ya ne kadardr?
3. Ay zerindeki dalk blgelerin azl ve yal kraterlerin korunmu grnts,
size Ay zerindeki sismik hareketlerin Yerden daha az veya ok olduunu
syleyebilir mi? Nedenlerini tartnz.
4. Afrikada bulunan Homo trnn atalarna ait fosillerin en azndan 2-3 milyar
yl yanda olduu tahmin edilmektedir. Bu deer Yer yann yzde kadr? Bu
tr bulular grmeyen, iitmeyen veya kaydetmeyen herhangi bir kiiden nce,
Yerin tarihi iinde olan olaylar felsefi adan kabul edebilir misiniz?
5. Eer Yer 4.6 milyar yandaysa, Yer olutuunda ne kadar radyoaktif uranyum-
238 vard? Yer oluumu imdikinden daha ok, az veya ayn olduu zaman U-238
radyoaktiviteden alnan s retim hz ne olurdu?
6. Yerin atmosfer yaps ncekinden ne kadar deimitir?
a) Balangta varolan hidrojen atomlar veya metan (CH4) gibi molekllerin
paralanmas yoluyla retilen hidrojen atomlarna ne oldu?
b) Balangta varolan amonyak (NH3) moleklleri atmosferde gne
paracklaryla arptktan sonra yok oldu. Yerin u andaki azot bolluu
nereden gelmektedir?
c) Yanardalar tarafndan en bol olarak hangi gaz atmosfere eklenmitir? Bu
gazlar sonuta tkenmi midir?
7. Eer Yer, Gnee ok yakn ve ortalama yzey scakl da 373 K (100 C)
olsayd, Yer zerinde beklediiniz olay ne olurdu? Ayn soruyu 0 iin
yantlaynz.

PROJE

1. Tavaya bir mktar sv ya koyarak ocakta stnz. Ya kaynamadan nce s,

grnrdeki konveksiyon akntlar ile yzeye aktarlr. Dikkat edilirse bu akntlar
yzeyi hcrelere blecektir. Eer bu hcreler Yer yzeyindeki tektonik plateler
olarak kabul edilirse, plateler ve yzen ktalar yan yzeyinde srklenecek ve
arpacaktr. Farkl derinlikte ve scaklkta yaa sahip tavalarla, ayn deneyi
tekrarlaynz ve sonular kaydediniz. Ya ok kzdrmamaya dikkat ediniz!
Tehlikeli olabilir.

78
 BLM 7

AY
Bugn gkyznde grdmz Ay ile dinazorlarn gznde ldayan Ay
ve ilk insanlarn gkyzn parlatan Ay hep ayn Aydr. Ayn Aydan
Stonohegei yapanlar, Mayallar, Aristarchus, al-Battani ve Isaac Newton da
szetmitir. Onlarn hepsi kendilerine ayn soruyu sordular: Bu nedir? Nereden
gelmitir? Bugn Ay hakknda bir ok ey biliyoruz ve artk orada bir ayakizi var.

Ay, Yerin tek doal uydusudur. Uydu (satellite) daha byk cisim
etrafnda bir yrngede dolanan cisim demektir (moon terimi genelde uydu
anlamnda kullanlmaktadr). ap 3476 km olup Yerin apnn yaklak drtte
birine eittir.Gemite stne arpm gktalarnn patlamalarndan oluan
kraterleri ve lav akntlar tayan koyu gri renkli kaya yapl bir gkcismidir.
Astronotlarn deneylerinden orada hava, bulut ve yaam olmadn biliyoruz.

Ay, bu kadar mehur ve bilinen bir gkcismi olmasna ramen birok insan
hala onun evrelerini bile kartrmaktadr. rnein hilal evresinde bulunan Ayn
gkyzndeki grntsn anmsyor musunuz? Boynuz eklindeki ular
karikatristler tarafndan hala evrene doru izilmektedir. Doru deil. nk,
hilal evresinin aydnlk kenar Gnee dnk olmaldr. Gne o anda evren
altnda olduuna gre Ayn parlak ular evrene doru deil yukar doru
bakmaldr. Dier bir hata da dolunay evresinde Ay, gece yars dodurmaktadr.
Halbuki, Ay bu evrede tamamen aydnlktr ve gkyznde Gnee gre zt
konumda olmaldr. Bundan dolay Gne batarken Ay douyorsa ancak o zaman
dolunay evresi grlebilir.

Bu blmde nce Ayn yrngesindeki hareketleri inceleyeceiz. Daha

sonra Ayn yzeyini ve astronotlarn bulularn ve sonuta Ayn kkeni zerine
nerileri tartacaz.

AYIN EVRELER VE DNMES

ekil 7.1 ve 7.2den grlebilecei gibi, Ayn evreleri veya farkl

gnlerdeki ekilleri, dorudan Ayn Yer etrafndaki hareketinden
kaynaklanmaktadr. 0 (sfr) gnlk Ay, Yer ile Gnei birletiren izgide
bulunur. Burada Ay, hemen hemen Gnein nndedir ve Gnein
gzkamatrc parlakl iinde kaybolur ve grnmez. Bu evreye Yeni Ay evresi
denir.

79
ekil 7.1. Kuzey yarmkredeki bir gzlemci iin Ay'n evrelerinin grnts.

Birka gn iinde Gne battktan sonra ksa sreli gzlenebilecek kadar

Gneten uzaklar. Gneten ald kla Hilal evresinde grlr. 7 gn iinde
Gneten 90 uzaklam olur ki bu evre lk Drdn evresi olarak adlandrlr.
Yrngesinde drtte birlik yolu katetmitir. Bu evrede Ay, yar aydnlktr. Birka
gn sonra dbkey (gibbous) evresinde bulunur. 14 veya 15 gnlk olduunda
Gnein tam zt konumundadr ve tamamen aydnlk grlen bu evre Dolunay
olarak adlandrlr. Bu evrede Ay doarken Gne batmaktadr ve en parlak
evresidir. Ay, her gece bir nceki geceye gre yaklak 50 dakika daha ge doar.
Dolunay evresinden sonraki 2 hafta iinde geceyarsndan sonra doar ve
gkyznde sabahn erken saatlerinde grnmeye balar. Ay 22 gnlk olduunda
yrngesinin drtte-lk blmn tamamlam ve ilk drdn evresinde karanlk
olan taraf aydnlanmtr. Bu evreye Son Drdn evresi denir. 29 gnlk
olduunda tekrar yeni ay evresi balar.

lk iki hafta boyunca byme evrelerini oluturan Ay, son iki hafta iinde
klme evrelerini srdrr. Ay, Yer etrafndaki bir dolanmn 29.5 gnde
tamamladndan ayn evrelerinin evrimi 29.5 gndr.

Ayn hareketinin kendine has zelliinden dolay Yer etrafnda dolanrken

Yere hep ayn yzn gsterir. ekil 7.2de Ay stne yerletirilen bir da figr
olay anlamakta yardmc olmaktadr. Bu ekildeki bir uydunun dnmesine
synchronous dnme denir ve uydunun dolanma dnemine eittir. imdi siz u
soruyu sorabilirsiniz: Yere hep ayn yzn gsterdiine gre nasl kendi ekseni
etrafnda dnebiliyor? Bu sorunun yantn gzel bir rnekle aklayalm. Bir
odann ortasna bir sandalye koyalm. Sandalye Yer olsun; duvarlar da uzak

80
yldzlar. Ayn yrnge hareketini temsil etmek iin sandalye etrafnda yryelim.
Sandalye etrafnda daima ona bakarak yrrsek, yani sandalyedeki gzlemci asla
sizin arkanz gremezse, bir evrim boyunca odann tm duvarlarn grebilisiniz.
te yandan siz, hem kendi ekseniniz etrafnda hem de sandalye etrafnda bir tur
atm olursunuz. Eer siz odann bir kesine kuvvetli bir k koyar ve
sandalyenin etrafnda dolanrken elinizde bir top tutarsanz, sandalyedeki
gzlemci top stnde evre evrimlerini grebilir.

ekil 7.2 Ay'n Yer etrafndaki deviniminin stten grn. Yer ve Ay'n ezamanl
dnyor olmas srekli Ay'n ayn yzn grmemize neden olmaktadr.

Popler inanlarn bazlarnda byk hatalar yaplmaktadr. rnein, bize

grnmeyen yz hep karanlktr demek hataldr. Uzak taraf, yakn taraf gibi
aydnlk ve karanlk olabilir. ekil 7.2de grld gibi her zaman bir karanlk
taraf vardr, fakat bu tarafn mutlaka bizden uzak olmas gerekmez.

Ayn synchronous dnmesinin dier bir sonucu olarak Ayn yakn taraf
stnde bir yerde duran astronot, Yeri gkyznde hep ayn noktada asl olarak
grr. Buna ramen, Yer drt hafta iinde, Ay zerindeki astronota tm evrelerini

81
gsterir. ekil 7.3de Yerin hilal ve dbkey evrelerinin Ay zerinden
grnleri gsterilmektedir.

ekil 7.3. Ay'dan Yer'in evrelerinin grn.

Ayn Yere hep ayn yzn gstermesinin bir nedeni var mdr? Bir
aratrmacya byle bir soru sorulduunda normalde yle bir soru sorulduunu
dnr: Gzlem, doann baz temel zellikleri yardmyla aklanabilir mi? Yani
bu daha genel bir olayn zel bir durumu mudur? te yant, evet. 1780 ve 1790l
yllarda Joseph Louis Lagrange ve Pierre Simon de Laplace, Newtonun ekim
yasasn kullanarak, eer Ay biraz yumurta ekilli grlebilseydi, ekim kuvvetleri
her zaman Yere doru bir noktay en uzak yerde tutabilirdi nerisini yaptlar. Bu
durum son 20 yl iinde onayland ve uzay aralar Ayn bir ekseninin (Yere
doru olannn) dierlerinden gerekten 2-3 km daha uzun olduunu gsterdi.

AYIN YZEY ZELLKLER

1609 ylnda teleskop bulununcaya kadar, Ayn yzey zellikleri Ay

zerinde kadn yz (ekil 7.4) gibi grntsel ekiller dnda hi kimse
tarafndan bilinmiyordu. Bazlarna gre Ay cilalanm, parlayan bir kreydi.
Thomas Harriot ve Galileo Galilei, Ayn yzey zelliklerini gren ilk kiilerdi.
1609 ve 1610 yllarnda yaptklar gzlemlerle terminatr boyunca dalarn ve
kraterlerin glgelerini grp kayt tuttular (ekil 7.5). Dolunay evresindeki

82
aydnlktan dolay veya diskin tam kenarnda ayrntlar daha az belli oluyordu.
Galileonu raporuna gre:

Ay kesinlikle dz bir yzey deildir ve Yere benzer. Yzeyin tamam

kntlar ve ukurlarla doludur.

ekil 7.4. Dolunay ve yzey ekilleri iin "Ay'da Kadn" benzetmesi.

Bu zellikler daha sonra teleskop yardmyla ekilen fotoraflarda daha iyi

belirlendi. Bu girintili kntl yapnn nedeni binlerce gkta arpmasyd.
Galileonun yzeyde grd koyu gri alanlar hernekadar onun tarafndan
denizler olarak adlandrldysa da, bugn onlarn lavlarla dolu geni dzlkler
olduunu biliyoruz. Bu tr alanlar Ayn grnen yzeyinde daha ok olmasna
ramen , Ayn tm yzeyinin ancak %15ini kaplar. Parlak blgeler daha yksek
alanlardr. Yksek alanlar geni dzlklerden daha yal blgelerdir. Aklamas
ise ierdikleri daha ok kratere dayandrlr.

lk doru ay haritas Alman Johannes Hevelius tarafndan 1647 ylnda

yaplmtr (ekil 7.6da en belirgin zelliklerini isimleri ile birlikte modern bir ay
haritas grlmektedir). 1651 ylnda bir talyan papaz, Riccioli, Copernicus,
Tycho ve Plato gibi nl bilimadamlarnn isimlerini Ayn yzey ekillerine
vermeye balad. Karanlk geni dzlklere airlerin, dalara da yeryzndeki
belli bal dalarn (rnein, Alpler) isimleri verildi. Ancak, bu dalar
yeryzndekilere benzemiyordu. Bunlar havza olarak adlandrlan byk
kraterlerin kenarlaryd ve ilerinde karanlk dzlkler bulunduruyorlard. Parlak
damarlar n olarak adlandrlrlar ve deiik kraterlerden da doru yaylrlar.

Daha byk teleskoplarla daha fazla ayrntya inme almalar , Ay

stnde deiik yaplarn olmadn ortaya koymasna ramen; Ay , Yerden

83
jeolojik olarak neden daha az aktiftir? Neden daha fazla krater vardr? Neden ok
byk dalk alan yoktur? Ay nereden geldi? Ay stnde durulabilir mi? gibi
sorular gerek Aya gezintileri motive etti.

ekil 7.5. Galileo'nun 1610 ylnda

yapt Ay'n ilk teleskopik grnt-
sne ilikin izimlerinden birinin
(soldaki) ayn evredeki Ay'n foto-
raf ile karlatrlmas. Harfler
baz yzey ekillerini gstermek-
tedir.

AY KAYALARI

1969 ylndan itibaren yaplan insanl Aya iniler, astronotlarn birok

kaya-ta rnekleri toplamasna ve deiik lmler yapmasna neden olmutur.
izelge 7.1 de verildii gibi toplanan kaya rnekleri Ay yzeyinin ok yal
olduunu ortaya karmtr. Kayalardan elde edilen kimyasal deliller Ayn 4.5
milyar yl nce Yer ile ayn tarihlerde olutuunu gstermektedir.

4.2 milyar yl yandan daha yal olan ay kayalar, gkta arpmalayla

ezilip toz haline geldii iin ya saptamasnda zorluk ekilir. Kayalar kozmik
olarak da ok nemli bilgiler tar. Kristalleme, erime ve yeniden kristalleme
gibi ok uzun bir yaam iinde birok ipucu tayan kat materyallere sahiptirler.
Bu yzden kayalar bize gezegenlerin tarihini sunar. Kayalar deiik yollarla analiz
edilirler:
1. Elementleri ve izotoplar yoluyla. Orjinal gezegen oluum maddesi ierirler.
2. Mineralleri yoluyla. Gezegen iindeki farkl kimyasal bileik retiminden
giderek bakalam derecesi llebilir.
3. Yzeyleri yoluyla. Tarih iindeki evre etkilerini sergilerler.
4. Radyoizotop yalar yoluyla. Gezegen oluumu, baakalam ve kaya-deiimi
ilenebilir.

84
ekil 7.6. Ay'n n (sol) ve arka (sa) yzlerini baz zellikleriyle gsteren bir harita.

Ay kayalarndaki elementlerin greli miktarlar, Yer mantosundakilere

benzer deerlerdedir. Ancak, Ayda sdan dolay yokolan su gibi uucu
elementler ve bileikler bulunmaz. Bu durum belki de ay maddesinin ok
sndn ve bir ksmnn yok olduunu gsterir.

izelge 7.1 nsanl Apollo Uularyla Ay'n Kefi

85
 Ay kayalarndaki mineraller de Yerdekilere benzer. Ancak, bakalam
geirmemilerdir. Yerdeki gibi granit benzeri kaya bloklar yoktur. Bu deliller,
Ayn Yer kadar jeolojik aktif olmadn vurgulayan kuramn destekleyicisidir.
Mineraller 4.5 milyar yl nceki ay yzeyinin erimi kaya denizinden veya
mamadan olutuunu gstermektedir. Mama denizi yavaa soumu ve
katlamtr.

AYIN YAPISI

Ayn ii yaps hakknda kazanlan bilgiden giderek Yerin ve Ayn

geliimi daha iyi karlatrlabilir (ekil 7.7). Bu bilgi kaynaktan elde edilir.

Birincisi, Ayn ortalama younluu (3300 kgm-3) Yerin younluundan

(5500 kgm-3) daha azdr. Bu durum Ayn, Yerin mantosu gibi daha ok
kayalardan ve demir ekirdekten yoksun olduunu ifade eder.

ekil 7.7. Ay'n i yapsnn kesiti. (x) iaretleri kat litosferin altndaki deprem kuan
gstermektedir.

86
 kincisi, Ay bir manyetik alana sahip deildir. Bu durum tekrar byk bir
erimi demir ekirdein yokolduunu gsterir. nk, aratrmaclar gezegenlerin
manyetik alanlarnn bu gibi ekirdeklerdeki akmlar sonucunda retildiine
inanrlar. lk ay kayalarnn zellikleri, Ayn ilk alarnda Yerin u andaki
manyetik alan iddetinin %4 kadar olduunu gstermitir. Bu yzden,
aratrmaclar Ayn belki de ok kk bir demir ekirdee (gemite erimi
bugn ise kat halde) sahip olabilecei sonucunu karmlardr.

ncs, sismik veriler Ayn Yere gre daha az deprem geirdiini

gstermektedir. O halde Ayn ii akc deil ve Yerin ii kadar aktif ve hareketli
deildir. Btn bu veriler bize Ay gibi kk cisimlerin byk cisimlerden daha
abuk souyacan ve tektonik hareketleri, uzun sreli volkanlar
gstermeyeceini anlatr.

AYIN VE YERN KRATERLEMES

Daha nce szedildii gibi, Ay bundan 4.0-4.6 milyar yl nce bugnk

durumundan daha fazla gkta arpmasyla kar karya kalyordu. Bundan 3 ile
4 milyar yl nce arpma orannda azalma olmu ve bugne kadar hemen hemen
sabit gitmitir. Yer de ayn tarihlerde benzer ekilde olutuundan, aratrmaclar
Yer ve Ayn benzer oluum tarihlerine sahip olduunu kabul eder. Bu yzden
Apollodan gelen Ay verileri Yerin arpma tarihini aklar. Dev arpmalar iklimi
ve biyolojik yaam deitirmitir.

AYIN KKEN

Ayn kkeni kuramclar uzun sre uratrmtr. Apollo uularndan

nce, astronomlar eitli kuramlar zerine tartmalar yapmlar, fakat hibiri
gzlemleri aklayamamtr.

Apollo almalar yeni bilgiler salamtr. zellikle, Ayn iindeki

materyalin genelde Yerin mantosuyla ayn olmasnn bulunmas nemlidir. Dier
nemli sonu, Ay oksijenini oluturan farkl izotoplarn orandr. 1970li yllardaki
almalar gne sisteminin farkl ksmlarndan (gktalar gibi) alnan
kayalardaki oksijenin farkl izotopik oranlarda olduunu gstermitir. Bu ay
materyali, Yer-Gne uzaklnda oluan materyaldir.

1984 ylnda, uluslararas bir toplantda arpma-patlama varsaym isimli

yeni bir kuram ortaya atlmtr. Bu kurama gre Yerin oluumu srasnda (demir
ekirdek olutuktan sonra), Yere ok byk bir gezegenleraras cisim (Mars

87
byklnde) arpmtr. arpma srasnda Yer ve arpan cisimin st
mantosundan scak bir para kopmutur (ekil 7.8). Bu kalnt para, demirce
zayftr ve arpma srasnda kan sdan dolay uucu maddeler azalmtr. Bu
kuram, Ayn manto benzeri yapsn, kk demir miktarn, daha az uucu
maddeyi ve yer benzeri oksijen izotop oranlarn aklamaktadr. ekil 7.9 da
byle bir arpma olaynn bilgisayar modelini gstermektedir.

ekil 7.8. Ay'a ilikin bir oluum

senaryosu.

Ayn hareketleri zerine yaplan almalardan, onun ilk zamanlarnda

Yere daha yakn olduunu ve gittike uzaklap bugnk konumuna geldiini
biliyoruz. Bu hareket, Ay ve Yer arasndaki ekimsel kuvvetlerin kark bir
kombinasyonundan etkilenmektedir. Bu kuvvetler gnmzde gel-git kuvvetleri
olarak bilinmektedir. izelge 7.2de ise Yer-Ay sisteminin evrimi ekillerle
verilmektedir.

88
 ekil 7.9. Ay'n kkenine ilikin
bir arpma varsaymnn ematik
gsterimi.

KAVRAMLAR

uydu (satellite)
evre (phase)
yeni ay (new moon)
ilk drdn (first quarter)
dbkey (gibbous)
dolunay (full moon)
son drdn (third quarter)
ednme (synchronous rotation)
terminatr (yzeydeki kl ve ksz ksmlar ayran izgi)
kenar (limb)
arpma krater (impact crater)
uucu element (volatile elements)
ortalama younluk (mean density)
gel-git kuvvetleri (tidal-force)

89
 izelge 7.2 Yer-Ay Sisteminin Evrim emas

PROBLEMLER

1. Ay aadaki evrelerine gre gndz (veya gece) hangi saatte grnr veya
doar?
a) lk drdn evresinde
b) Dolunay evresinde
c) Son drdn evresinde
d) Yeni ay evresinde

2. Yerdeki bir gzlemci yeni ay evresini grdnde, Aydaki bir gzlemci Yeri
hangi evrede grmelidir?

90
3. ekil 7.2deki gibi bir diyagram izerek ekil 7.3a ve 7.3b grntlerini elde
edebileceiniz konumlar iaretleyiniz.
4. Ayn neden hep ayn yz grlr? Aklaynz.

5. Ay zerine ini yeri saptayacanz dnerek,

a) 100 km apl gen bir kraterin iindeki grnt ayn boyutlu daha yal
bir kraterin iindeki grntden daha dz m yoksa daha girintili kntl
mdr?
b)Astronotlar son volkanik aktivite delillerini aratrmak iin nereye
inerler?

6. Ay aratran bir astronot olduunuzu dnerek,

a) Ay zerinde bir pusula alabilir mi?
b) Ayn n yz stnde yry yapan bir astronota dorultu
belirleyecek
(Kutup Yldz gibi) bir gkcismi bulunabilir mi?

7. Yer ve Ayn yalar hemen hemen bulunabildiine gre, Ay zerindeki ou

kayalarn yalar neden Yer zerindekilerden daha yaldr?

PROJELER
1. 5 cm aklkl bir teleskopla Ayn farkl evrelerini gzleyiniz ve dalk
blgelerin ve denizlerin yerlerini iaretleyerek ematik bir Ay resmi yapnz.
Terminatre yakn ve uzak yerlerdeki ayrntlar karlatrarak farklar aklaynz.
Kraterleri, n grntlerini ve dalar belirtiniz.

2. Bir teleskopla Tycho ve Copernicus gibi parlak bir krater bulup bunlarn
dolunay evresindeki ve terminatr yaknndaki grntlerini karlatrnz.
Terminatr yaknnda krater-n zellikleri neden iyi grlmez? Bu olay, belirli
yzey zellikleri olan (bir kuma paras gibi) bir cisim zerine ince bir katman un
veya pudra dkerek, salma etkisini gzleyiniz. Bu cisme tepeden parlak bir k
veya kenardan az bir k gndererek, oluan grnty karlatrnz.

3. Bir kutuya birka santimetre kalnlnda un koyarak, farkl boyutlarda bilyeleri

kutu iine atnz. Kutuya farkl alardan k drdmzde Ay yzeyi gibi
kabul edeceiniz bu yerin grntsnn nasl deitiini inceleyiniz. Kraterlerin
says arttka dalk ve dzlk alanlardaki grnmleri karlatrnz. Yeterince
ta (veya bilye) attmzda yzey kraterlerce doymu olabilir mi? Bu fiziksel
deney ile Ay gerei arasndaki farklar nelerdir?

91
 KISIM D
GNE SSTEM
BLM 8
GEZEGENLERE GR
Gne, gne etrafnda dolanan dokuz gezegen, uydular ve asteroidler ile
kuyrukluyldzlar gibi kk gezegenleraras gkcisimlerinden oluan sisteme
Gne Sistemi denir. Gne ve gezegenleri belirleyen semboller aada
verilmitir:

Gne Vens Mars Satrn Neptn

Merkr Yer Jpiter Urans Plto

Eski astrolojinin kulland bu semboller gnmzde de ksaltma olarak

ou zaman kullanlmaktadr. Satrn, Urans ve Neptnn Gnee olan uzaklk
srasn unutmamak iin renciler arasnda genelde SUN kelimesi anahtar kelime
olarak kullanlmaktadr.

Gne sistemindeki cisimlerin boyutlar hakknda da baz genel

karlatrma deerlerini aklda tutmak yararl olacaktr. rnein, Gnein ap
Jpiterin apndan 10 kat, Jpiter ise Yerin apndan 10 kat daha byktr.
Gne gaz yapda, kendi i enerji kaynaklarndan dolay nm yapan bir yldz
olduu halde, gezegenler Gne etrafnda dolanan bazlar kat bazlar gaz yapda
olan ve gneten gelen yanstan gkcisimleridirler. Uydular ise gezegenler
etrafnda dolanan kat cisimlerdir.

Gezegenler iki grupta incelenirler. Yer Benzeri Gezegenler'i oluturan ilk

grup Merkrden Marsa kadar uzanan ilk drt gezegendir. Bunlar genelde Yer
boyutlarnda kat yaplardr. kinci grup ise Dev Gaz Gezegenler olarak anlan
Jpiterden Neptne kadar ki gne sisteminin drt byk d gezegenidir. Yer
benzeri gezegenlerden daha byktrler ve farkl yapya sahiptirler. Metan (CH4),
amonyak (NH3) ve su (H2O) gibi bileikleri ierirler. Pluto, hibir snflamaya
girmeyen zel, gizemli bir yapya sahip bir gezegendir.

izelge 8.1de gne sistemindeki cisimlerin zelliklerini aklayan birok

veri listelenmitir. Dikkat edilirse baz uydular, baz gezegenlerden daha
byktr!

92
izelge 8.1 Gne Sistemindeki Cisimler

93
izelge 8.1 Gne Sistemindeki Cisimler (devam)

94
En uzak uydularn aplar gzlem zorluu asndan tam olarak belli deildir.
Gne sisteminin en byk uydular Jpiterin uydusu Ganymede ve Satrnn
uydusu Titandr. aplar yaklak 5000 km kadardr. Her ikisi de Merkr ve
Plutodan daha byktr. Gezegenler ve uydular gne sistemimizin tek byk
cisimleri deildir. Byk asteroid Ceres (ap 1020 km) (Mars ile Jpiter arasnda
bulunur ve gezegenler gibi gne etrafnda dolanr) gne sistemimizdeki bilinen
uydularn yarsndan daha byktr. ekil 8.1de ap 1000 km. den daha byk
gkcisimlerinin Gnee gre karlatrmal izimleri grlmektedir.

ekil 8.1. Gne sistemindeki en byk 27 cismin lekli gsterimi. Bu gsterimde 1 yldz, 9
gezegen, 16 uydu ve 1 asteroid bulunmaktadr. Cisimlerin aplar kilometre birimindedir.

Gne sistemini ve tek tek gezegenleri incelemek Planetolojinin

(gezegenbilim) iine girer. Teleskobun bulunuuyla yaplan aratrmalarda
gezegenlere ilikin farkl grntler elde edilmeye baland (Jpiterin lekesi,
kuaklar; Satrnn halkalar gibi). Fakat onlar hakkndaki esas bilgileri onlara
gnderilen uzay aralarndan aldk. Bylece onlarn yzey, atmosfer, i yap ve
geliimlerini birbirlerine gre karlatrmal olarak rendik. rnein, Yer ve

95
Vens hemen hemen ayn ktle ve boyuta sahip iki gezegen olmalarna ramen
farkl atmosferleri olan cisimlerdir (ekil 8.2). Gezegenbilimciler (planetolojistler)
imdi bu farkn nedenini aratrmaktadrlar. Vensn atmosferi Yerden daha
fazla CO2 iermektedir. Gezegenbilimciler yeryzeyindeki CO2 artnn yaam
nasl etkileyecei hakknda bir fikir edinebilmek iin bu konuyla yakndan
ilgilenmektedirler.

ekil 8.2. Seilmi baz gkcisimlerinin karlatrma amacyla ayn lekte gsterimi.

96
MERKR

Gezegenleri, Gnee en yakn olan Merkr ile tanmaya balayacaz.

Merkr, gne sistemi iindeki ikinci en kk gezegendir. Yer apnn yalnz
%40 kadar bir apa sahiptir ve Aydan %40 daha byktr. Uzakl ve
kklnden dolay Yerden ok kk olarak grnr. Bu yzden uzay
aratrmalarndan nce onun hakknda ok az ey biliniyordu.

1974 ve 1975de Ameikan uzay arac Mariner 10, Merkrn yaknndan

geerek bize bilgi gnderdi. Mariner 10un yrngesinden dolay ara zerindeki
kameralar Merkrn yar yzeyi hakknda kayt yapabildi. Bu grntler bile
onun Aya benzediini ortaya koymaya yetti. Yzeyde kraterler, lav akntlar, dev
havzalar olduu bulundu. Grnte atmosfer yoktu. Boyut olarak Yer ile Ay
arasnda bir byklkte ortalama bir gezegen hissini uyandryordu.

Merkrn Dnmesi ve Dolanmas

Merkrn kendi ekseni etrafndaki dn ve Gne etrafndaki

dolanmas arasnda garip bir iliki vardr. Karmak yrnge ve ekimsel
etkilerden dolay dnme dnemi 59 gnlk bir dneme kilitlenmitir. Bu deer
onun 88 gnlk yrnge dolanm dneminin te ikisine eittir. Bu iki hzn
birleiminden dolay Gne, Merkrn gkyznde ok yava hareket eder
(yaklak 176 gn, iki Merkr yl).

Bu durum ekil 8.3den daha iyi anlalmaktadr. 0 (sfr) konumunda le

vakti Gne tam baucunda olsun. 6 konumunda ise Merkr 88 gnlk bir
dolanmn tamamlam, ancak Gnein iaretli yeri gece yarsnda kalmtr.
Dier bir 88 gnlk dolanm sonrasnda bu yer, tekrar le vaktine denk
gelecektir. Bu yzden bir Merkr gn (Gnein douundan bir sonraki
douuna kadar ki) 59 gnlk dnme dnemi deil, 176 gndr.

Merkr ve Einstein

Merkrn yrnge hareketleri Kepler ve Newtonun yasalarna

uymamaktadr: Enberi noktas (Gnee en yakn olan nokta) yldan yla Gne
etrafnda yavaa hareket etmektedir. Bu hareket yrnge presesyonu olarak
adlandrlmaktadr. Bu presesyon Newtonun yasalarndan tahmin edilmitir.
Gzlemciler de her yzyl iin 43 saniyelik bir kayma bulmulardr. Bu kayma
yrnge zerine alan kuramclar olduka artmtr.

97
ekil 8.3. Merkr'n dnmesi ve dolanmas arasndaki iliki. Glgeli ksmlar gece tarafn temsil
etmektedir.

1915 ylnda Albert Einstein, Gnein byk ktlesinin Newton

yasalarndan karlamayacak oranda yaknndaki gezegenlerin yrngelerini
bozabileceini gstermitir. Einsteinn grelilik kuramna gre bu presesyon,
yzylda 43.03 saniyedir. Einstein, Vens ve Yerde bu deerlerin ok az
olduunu gstermi ve gzlemlerle de kantlanmtr. Bu yzden Einsteinn
Merkrn presesyon bilmecesini zmeye katks onun relativite kuramnn kabul
edilmesinde byk rol oynamtr.

Merkrn Yzey zellikleri

Merkr, Gnee ok yakn olduundan gndzleri, yzeyi Yerden ok

daha scaktr. Merkrn krmzte alclarla gndz ve gece tarflarndan alnan
ssal nm lmleri, scaklklarn enberi yaknnda topran birka mm stnde,
le vakti 500 K, gece ise100 K civarnda olduunu gstermitir.

98
 Mariner 10, Merkr hakkn-
da en gvenilir verileri yollam ve
ekil 8.4te grlen fotoraf
ekmitir. Yzey, Ayn przl
yapsna benzemektedir. Kraterlerin
okluu ve boyutlar Aydakilere
ok benzemektedir. ok halkal
kraterler, havza olarak bilinmekte-
dir. En nemli havza ekil 8.5te
grlen Caloris Havzasdr (en
yksek Merkr scaklklar bu
havzada llmtr). Onun i ie
halkal yaps (ap 1200 km. den
daha fazla) Ay zerindeki Orientale
halkal havzasna ok benzer.
Merkr zerinde grlen arpma
kraterleri ve lav akntlar, Ayda
olduu gibi 3.5-4.5 milyar yl nce
olumutur. Bu bulutan yola
ekil 8.4. Merkr'n Mariner 10 uzay aracndan
karak ou aratrmac btn
alnan grnts.
gezegenlerin oluum zamanlarnda
youn bir ekilde gezegenleraras
cisimlerin bombardmanna ura-
dn sylemektedir. Merkrn
gkyznde Gne, Yerden gr-
len asal boyutundan 2.5 kat daha
byk grlmektedir. Gneten
baka, gkyznde parlayan iki
gkcismi daha vardr. Bunlar
normal yldzlardan ok daha
parlak grnen sarms-beyaz
renkli Vens ile mavimsi Yerdir.

Merkrn Yaps ve Tektonik

Aktivitesi

Ay ile ilgili yaplan dier

bir karlatrma da litosfer yapdr.
Litosferin kalnl gezegenin
ekil 8.5. Merkr zerinde Caloris havzas.
yzey geliiminde anahtar rol

99
oynamak-tadr. Eer, gezegen Ay gibi kkse, hzla sour ve kaln, rigid (kat)
bir litosfer oluturur. Herhangi bir i aktivitenin yzeye kmasn engeller. Eer,
gezegen Yer kadar bykse, soumas uzun zaman alr ve ince bir litosfer katman
oluturur. Yerin litosferi incedir ve volkanik faaliyetlerden dolay kolayca
krlabilir.

Merkr, Yer ile Ay boyutlar arasnda bir yer tuttuundan yzey zellikleri
almalarna nem verilmitir. almalara gre Merkr ince bir litosfer ve
Aydan daha ok yzey tektoniklerine sahiptir.

Merkrn manyetik alan Yerin yalnz %1i kadardr, fakat ayn

formdadr. Manyetik eksen gezegenin dnme eksenine gre 7 daha eiktir. Bu
sonuca gre, bu alan ieride demir ekirdekte retilen zayf akmlardan
olumaktadr. Byk bir demir ekirdek de Merkrn yksek ortalama
younluuna (5500kgm-3) yant verir (karlatrma iin; Ayn younluu 3300
kgm-3 dr).

KARILATIRMALI GEZEGENBLM: YZEY ZELLKLERNE

KARI GEZEGEN BOYUTLARI

Ay zerine yaplan almalardan giderek iddetli krater oluumlarnn

bundan 4 milyar yl ile 4.5 milyar yl nceki aralkta tamamlandn biliyoruz.
Milyonlarca byk gkta Ay yzeyine yam ve bu yein erken bombardman
tm gezegenlerde olmutur. Bunun nedeni olarak gezegenlerin oluumundan sonra
geriye kalan gezegenleraras paracklarn yzeylere dmesi gsterilmektedir. Bu
durum bize gezegenlerin yzey zelliklerinin genel yapsn aklamaktadr.

Anafikir, volkanlar yardmyla aa kan iyap ile yein bombardman

yoluyla bozulan yzey arasndaki ilikidir. Yein erken bombardman gezegen
tarihinin ilk 500 milyon yl iinde son bulmutur (4.5 milyar yl ncesinden 4
milyar yl ncesine kadar). Btn gezegenler bir magma okyanusu ve scak bir
iyap ile olumaya balamtr. Radyoaktif minerallerin yanmasyla s aa
kmtr. Gezegen scak ve aktif kaldka volkanik dalar, lav akntlar ve derin
ukurlar oluur. Litosfer ok kaln deildir. Eer bir gezegen veya uydu kkse,
hzla sour ve 300 milyon yl iinde kaln bir litosfer oluur. Volkanlarn ve
tektonik zelliklerin oluumu durur. Yein bir bombardman dier 200 milyon yl
boyunca devam eder. Yzey, kraterlerle doymu hale gelir ve yapsal zelliklerin
izleri bozulur. Byle bir yzeyde yalnz kraterler grlr. Ay gibi daha byk
gkcisimlerinde ancak 4 milyar yl sonra birka lav aknts grlebilir. nk

100
yein erken bombardman zaten durmu ve bu zellikler bozulmamtr. Daha
byk bir gkcisminde (Merkr gibi) souma ve litosfer oluumu hala devam
etmektedir. Souma litoferde sarslmalara neden olmakta ve sonuta byk
yarklar almaktadr. Yer stnde i blge bugn bile scak ve aktiftir. Litosferde
krlmalar, yarlmalar, dalar, volkanlar ve benzeri yaplar hala olumaya devam
etmektedir. Son jeolojik zamanda krater oluum hzndaki azalma yznden
yzeydeki erozyon, yamur ve rzgarlar kraterleri yoketmitir. Bugn ancak
birka gkta krateri yeryzeyinde bulunmaktadr.

O halde daha byk (daha ktleli) bir dnya daha gentir ve yzeyi daha
aktiftir; daha kk bir dnya daha yaldr ve yzeyi daha karmak bir yapya
sahiptir. Merkr ve Yer arasndaki boyutlara sahip orta boyutlu olarak
nitelendirilen drt gkcismi vardr: Mars, Vens, Jpiterin uydusu Ganymede ve
Satrnn uydusu Titan.

Kavramlar

gne sistemi (solar system)

yldz (star)
gezegen (planet)
uydu (satellite)
yer benzeri gezegenler (terrestrial planets)
dev gezegenler (giant planets)
gezegenbilim (planetology)
yein erken bombardman (intense early bombardment)

101
PROBLEMLER

1. Hangi gezegen Yere en yakndr?

2. En byk gezegen Yerden ap olarak ka kat daha byktr? En ktleli
gezegen Yerden ka kat daha ktlelidir?
3. Hangi gezegen en byk uyduya sahiptir?
4. Hangi uydunun ap gezegeninin ap kesrinden olmak zere en byktr?
5. Hangi gezegen Uranse daha yakndr: Yer veya Pluto?
6. izelge 8.1i kullanarak yer benzeri gezegenlerle dev gezegenler arasnda baz
fiziksel farklar bulunuz (boyut, scaklk, younluk, uydu says ve yrnge
zellikleri).
7. Merkr ve Ay zerinde grlen gezegen evrim basamaklarn listeleyiniz.
Merkr zerinde tektonik plate aktivite belirteci var mdr? Merkr iinde s
akn ve konveksiyonu gsteren nedir?
8. Merkrn en iyi teleskopik gzlemlerinden bazlar gne battktan sonra veya
gne domadan nce yerine gn ortas boyunca da yaplabilir. Niin? Neden
geceyarsnda yaplamaz?
9. Merkre inmek isteyen astronotlar, Ayda kullanlan uzay giysilerinden
giyebilir mi? Ne tr ayarlamalar yaplmaldr? (Gezegenin gndz taraf ile
gece taraf arasndaki fark etkili olur mu?)

PROJELER

1. Merkr grmeyi denemek. Merkr yalnz birka gn sreyle iyi gzlenebilir.

Daha iyi grler iin 20 cm. lik teleskop kullanlabilir.

2. Teleskopla gezegenleri bulunuz.

102
 BLM 9

VENS
Vens gezegeni boyut olarak Yere benzediinden Yerin kzkardei olarak
adlandrlr. Vensn ap Yer yarapnn %95i ve ktlesi Yer ktlesinin %82si
kadardr. Uydusu yoktur.

Vens ve Yer arasndaki benzerlik iki gezegenin jeolojik ve atmosferik

zelliklerinin karlatrlmasn salar. Vens, Yere dier gezegenlerden daha
yakn olduundan en iyi gzlenebilen dnyalardan biri olarak dnlebilir. Uzay
aralar Vense gnderilinceye kadar onun yzeyi btn gizemini korumutur.
Ancak, Vens tamamen bulutlarla kapldr. Gerekten, parlak sarms-beyaz
renkli, bulutlu Vens, amatrlerin ilgisini eken ilk gkcismidir. lk astronomlar
yzey zelliklerinden ve hatta gezegenin dnme zelliinden habersizdi. nsansz
uzay aralar onun atmosferinin Yer atmosferinden ok farkl olduunu ortaya
koymutur. Buna ramen, hala yzeyin baz benzerlikler gsterdii bilinmektedir.
Gezegenbilimciler iin ok ilgin bir dnya olan Vens, Yere bu kadar yakn ve
hemen hemen ayn boyutlu olduu halde neden baz farklar gstermektedir? Bu
blmde yant aratrlacak olan soru budur?

VENSN YAVA VE TERS DN

Yerden Vense gnderilen radar sinyalleri Vensn Merkr, Yer ve

Marsn dnne benzemeyen bir dne sahip olduunu ortaya koymutur. Bu
gezegenlerin hepsi ileri doru (batdan douya doru) dnmektedirler (ekil 9.1).
Vensn dn ok yavatr. Ekseni etrafnda bir tam dnn 243 gnde
tamamlamaktadr. Bu zellikler 1962de bulunmutur. Ters dnn nedeni olarak
gne sisteminin oluumu zamannda, Vensn Aydan daha byk bir cisimle
arpmas gsterilmektedir.

VENSN CEHENNEM ATMOSFER

Vensn bir atmosferi olduu ilk defa 1761 ylnda bir Rus gkbilimci
olan M. Lomonosov tarafndan gzlenmitir. Disk etrafnda genilemi bir
atmosfer grnts gren bilimci bu olay Vens, Gne ile Yer arasndayken
grmtr. Yani, gne arkadan gelmekte ve Vensn st atmosferini
aydnlatmaktadr.

103
ekil 9.1. Vens'n kendi ekseni etrafndaki dn ve Gne etrafndaki dolan. st panelde
batdan douya doru olan ileri hareket gsterilmektedir. Yer de dahil ou gezegenler ileri doru
dnme ve dolanma hareketi yaparlar. Vens'n geriye doru dn alt panelde gsterilmektedir.

Vensn atmosferi, bulunuundan sonra iki yzyl boyunca

aratrmaclarn merakn uyandrmtr. Bu beyazms grntnn nedeni nedir?
Bunun altnda ne gibi bir yzey sakldr? 1928de Amerikal astronom Frank Ross
bulut yapnn desenlerini morte a duyarl filmlerle grntlemitir. Bu
desenler ekil 9.2de grld gibi uzay aralaryla daha iyi kaydedilebilmitir.
Bu desenlerin nedeni, bulut katmanlarnn farkl yksekliklerde olmasna veya
farkl kimyasal yapya ve parack boyutuna baldr.

1932de Mt. Wilson astronomlar Vensn tayfn aldlar ve olaand

miktarda karbondioksit (CO2) buldular. izelge 9.1den grlebilecei gibi daha
sonraki veriler Vensn atmosferinin %96snn CO2 olduunu ortaya koymutur.
Ancak bu yllarda donuk (opak) bulut katmanlarnn altndaki havann kimyasal
yaps tam anlalamamtr. 1940 ve 1950li yllarda birok neriler yaplmtr

104
 hatta yzeyde yamur
ormanla-rnn bile
bulunduunu neren-ler
olmutur. Bazlarna gre
yksek dereceden yanstmal
olan bu bulutlar yzeyi
koruyor ve Gnee yakn
olmasna ra-men Vensn
iklimini lman-latryordu.
Ancak, 1960 lar-da gezegenin
ssal nm uzak kzlte ve
radyo dalgaboyla-rnda
llnce, Wien yasasna gre
alt atmosferin scaklnn
750K olduu grld.

ekil 9.2. Vens'n atmosferik hareketleri. 1970de bir Rus uzay

arac olan Venera 7 gezegen
zerine baaryla indirildi ve Vens yzeyinden 23 dakika veri yollad. Veriler
yksek scakl onaylyordu. Atmosfer basnc Yerin atmosfer basncndan 90
kat daha fazlayd. Bizim 101 000 N/m2 lik basncmza karlk, Vens zerinde
yaklak 9 000 000 N/m2 lik bir basn vardr. Daha sonra inen Rus uzay aralar
bu koullar dorular bilgiler yollamtr.

1972-1973 yllarnda astronomlar Vens bulutlarnn Yerdekiler gibi su

damlalar iermediini, bunun yerine kk slfrik asit (H2SO4) damlalarna
rastlandn bulmulardr. 1978de Amerikan uzay arac Pioneer tarafndan
Vensn bulutlarnn yzeyden 48-58 km yukarda doland bulundu (Yerdeki
bulutlar genelde 10 kmden daha aada bulunurlar). 1985de gnderilen aralar
byk hzlarda (250 kmsa-1) esen rzgarlar kaydetmitir.

Baz farklara ramen, Vensn ve Yerin bulutlar benzer yolla

olumaktadr. Atmosfer katmanlarndaki scaklk ve basn atmosferik bileiklerin
olumasna neden olmaktadr. Yerde bu bileik H2Odur. Bunlar, yzeye daha
yakn bulutlarda damlacklar iinde veya st bulutlarda buz kristalleri eklinde
grlrler. Vensde ise buluttan kar daha yksek scaklkla karlar ve
buharlarlar. Bu yzden slfrik asit yamurlar yzeye asla ulaamaz.

105
 izelge 9.1. Vens ve Yer'in atmosferleri

Vens Yer
Gaz Hacim Yzdesi Gaz Hacim Yzdesi
CO2 96.5 N2 78.1

N2 3.5 O2 20.9

SO2 0.015 H2O 0.05-2

H2O 0.01 Ar 0.9

Ar 0.007 CO2 0.03
CO 0.002 Ne 0.0018
He 0.001 He 0.0005
O2 0.002 CH4 0.0002
Ne 0.0007 Kr 0.0001
H2S 0.0003 H2 0.00005

C2H6 0.0002 N2O 0.00005

HCl 0.00004 Xe 0.000009

Vens zerinde Sera Etkisi

Neden Vens ok scaktr? Gezegenler gne n sourur ve kzlte

kta salarlar. Gezegenin yzey scakl sourduu gne miktar ile sald
kzlte k arasndaki denge yardmyla saptanr. Eer her saniye sourulan gne
enerjisi, her saniye salnan kzlte enerjisinden daha bykse gezegen snr. Eer
giren miktar kan miktardan daha az ise gezegen sour. Ortalama (dengedeki)
scakla, iki oran birbirine eit olduunda eriilir.

Giri oran, gezegene arpan toplam gne ile yansma miktar

arasndaki farktan kolayca hesaplanabilir. 1 saniyede m2 ye den toplam enerjiye
o gezegen iin gne sabiti denir. Gezegenin yzey scakl arttka da kaan
nm artar.

Eer gezegen bir atmosfere sahip deilse durum nceden kolayca

belirlenebilir. Yzeydeki kayalar, scaklklar ok yksek oluncaya kadar yani da
kaan kzlte nm gelen gne na eit oluncaya kadar snr. Fakat, eer
gezegenin bir atmosferi yoksa gelen n bir miktarn sourur, atmosfer ve
yzeyin her ikisi birden snr ve kzlte enerji salarlar. Atmosferik gazlarn
doas yznden, yzeyden da kaan kzlte enerji dorudan uzaya kaamaz.
Aslnda, CO2 ve H2O gazlar da kaan kzlte nmn bir miktarn sourur, bu
yzden atmosfere enerji eklenir ve biraz daha snr. Isnma atmosferin stnden
kaan kzlte enerji ieri giren gne enerjisine eit oluncaya kadar devam eder.
Vens zerinde alt atmosferde bu durumdan dolay scaklk 750 Ke kadar
ykselir (ekil 9.3).

106
 Bu snma sera etkisi olarak
adlandrlr. Bir serada gne ieri
girebilirken kzlte k dar kamaz.
Bundan dolay ierisi dardan daha lk
olur. Sera etkisi Vensn neden scak
olduunu aklar: Vensn youn CO2
atmosferi dar ynelen kzlte nm
engeller. Ayrca sera etkisi Yerde bulutlu
bir gecenin ak bir geceden nasl daha
lk olduunu da ifade eder; bulut
katmannda-ki su buhar Yerden gelen
kzlte n-mn dar kan
engellemektedir. Sera etkisi Yer
zerindeki evre bilimcilerini de
yakndan ilgilendirmektedir. Fosil
yaktla-rnn yanmas Yer atmosferindeki
ekil 9.3. Vens (srekli izgi) ve Yer CO2 miktarn 1860 ylndan beri %10
(kesikli izgi) atmosferlerinin scaklk ve arttr-mtr. Ancak, bu deer
basn erileri. Sera etkisi Vens'n alt Venstekinden ok az olsa da bu ve
atmosferini byk oranda str. Basn (P),
dier atmosferik deiikliklerle ilikili
yeryzeyindeki basn biriminde
llmektedir. olan sera etkisi, Yer zeindeki iklimi ve
tarmsal retimi dei-tirebilir. Bu yzden
Vensdeki CO2 ykl atmosfer, Yer
zerindeki evresel deiik-liklerin
anlalmasnda nemli bir doal laboratuvar olarak kabul edilmelidir.

Vens Neden CO2 Atmosfere Sahiptir?

Vensn atmosferi neden Yerdeki gibi N2 ve O2 yerine CO2 ile kapldr?

Soruyu biraz deitirirsek Yer neden bir CO2 atmosfere sahip deildir?

Bu sorunun yant altnc blmde aklanmtr. Yer benzeri gezegenlerin

volkanik gazlar ikinci atmosferi oluturur. Volkanlar ounlukla H2O ve CO2 gaz
ve bir miktar N2 salar. Yer zerinde H2O okyanuslar oluturur ve CO2
okyanuslarda zlr, karbonatl kayalar meydana getirir. Bu durum Yer
atmosferinde N2un neden bol olarak bulunduunu aklar.

Eer yer benzeri bir gezegende bir nedenle su dolu okyanuslar olumazsa,
CO2 okyanuslarda zlemez ve CO2 ile dolu bir atmosfer bulunur. Eer H2O

107
moleklleri bir nedenle grlmezse, atmosfer hemen hemen saf CO2 ile ykl
kalr. Vensdeki durum budur.

Birok aratrmac Vens zerinde ok fazla su buhar salan volkanlar

olduuna inanmaktadr. Vensn scakl yznden sv su buharlamakta ve
H2O moleklleri havaya karmaktadr. H2O moleklleri enerjik gne nm
yznden H ve O atomlarna paralanr. H atomlar ok hafif olduundan
atmosferin st katmanna kar ve uzaya kaar. Geriye kalan oksijen ne oluyor?
Rus ve Amerikal bilimcilerinin elde ettikleri verilere gre geri kalan oksijenin
byk bir ounluu kaya mineralleriyle birlemektedir.

Eer Vens kayalarnn oksitlenmi minerallerine bal oksijen

moleklnn toplam miktarn tahmin edebilir ve bunu orjinal su moleklleri iine
sanal olarak koyabilirsek, Vensn ne kadar suya sahip olabileceini
karabiliriz. Yaplan baz hesaplarda 10 m derinliinde su dolu okyanuslarla kapl
olabilecei bulunmutur. Ancak gerekte bu suyun ne kadarnn yzeyde
birikmekte olduu bilinmemektedir. Sera etkisi ve sonucunda yksek scaklk sv
okyanuslar hemen bozmaktadr; dolaysyla CO2 suda zlememekte ve byk
bir atmosferik gaz olarak kalmaktadr.

Eer bu kuram doruysa, kzkardeler olan Yer ve Vens volkanlarndan

benzer miktarda CO2 salnmaldr ve Yerin CO2i bir yerde iz brakmaldr.
Yerin karbonat kayalar, Vensn atmosferindeki CO2 miktaryla ayn miktar
gstermektedir. Bu yzden Yer ve Vens benzer miktarda volkanik gaz
retmektedir, fakat Yerinkiler kayalarda tuzaklanmaktadr. Yerin N2-C2
atmosferi Yeri yaanabilir hale sokmaktadr. Okyanuslar ise bir yer benzeri
gezegenin atmosferinde olmas gereken normal CO2 miktarnn olumasna engel
olmaktadr.

VENSN YZEY
Sovyet uzay bilimcileri Vens zerine birok aratrma yaptlar ve birok
uzay arac gnderdiler. Venera 4 baka bir gezegene giden insansz ilk uzay
aracdr. Venera 4, 1967de yzeye akldktan sonra birok yeni deneme yapld
ve 1982 ylna kadar Venera 14 aracna ulalmtr. Bunlarn hepsi de yzeydeki
sya dayanamayp ksa sre iinde yok oldular. Ama yine de baz fotoraflar
yolladlar.
Amerikallarn Vense 1978 ylnda gnderdii Pioneer uydusu Vens
zerinden radar tekniiyle yzeyin haritasn kard. Radar haritalar Avustralya
byklnde geni alanlarn olduunu gsteriyordu. 1983de Sovyetler Vense
iki radar alet ieren bir uydu gnderdiler ve kuzey ulak alanlarnn ayrntl

108
haritasn kardlar. 1990 ylnda ise Amerikan uzay arac Magellan Vense
ulatrdlar ve tm gezegenin ayrntl haritasn kardlar. Bylece yzeyin
zellikleri dier gezegenlerle karlatrlabildi.

Radar haritalarna gre Vensn manzaras daha ok volkaniktir.

Everestten daha yksek volkanik tepeler vardr. ekil 9.4de Magellan uydusunun
ektii baz volkanik yaplar grlmektedir. Vens volkanlarnn bazlar hala
aktif olabilir. Vens atmosferindeki baz kimyasal deiiklik lmleri
volkanlardan son zamanlarda kan gazlara balanmaktadr. Vens zerindeki
kraterli yap grnts Vensn ortalama yzey yapsn Yer ile Ay arasnda ve
yaklak bir milyar yl mertebesinde karmaktadr. Baz lav akntlar Yerde
olduu gibi aktif volkanlardan gelmektedir.

ekil 9.4. Vens yzeyinin radar haritas.

109
NEDEN BAZI GEZEGENLERN ATMOSFER YOKTUR?

Gezegenler oluumlar srasnda balangtaki gazn younlamasyla ilk

atmosferlerini olutururlar ki bu atmosfere ilkel atmosfer denir. Bu atmosfer daha
sonra ierden kan yeni gazlarn atmosfere eklenmesiyle ikinci atmosferi
oluturur. Neden baz gezegenler ok youn atmosfere sahip olduklar halde
bazlar atmosfere sahip deildir? Bu durumun aklamas atmosferdeki gaz
molekllerinin hareket yasalarndan karlabilir.
1. Molekllerin ortalama hzlar daha yksek scaklklarda daha fazladr.
2. Daha hafif molekller daha yksek hzlara sahiptirler. Hidrojen ve
helyum gibi daha hafif gazlar, oksijen, azot, karbondioksit veya su
buhar gibi daha ar gazlardan daha yksek ortalama hzlara sahiptirler.
3. Daha byk gezegenden bir molekln kaabilmesi iin daha yksek
hza gerek vardr.

Eer bir gezegenin atmosferini stabilseydiniz daha fazla molekl, kama

hzndan daha hzl hareket edebilirdi. Daha hzl hareket eden bu molekller
atmosferin st katmanlar yaknndan uzaya kaabilir ve asla geri dnmezlerdi.
nce hidrojen, sonra helyum ve daha sonra daha ar olanlar uzaya ilk kaanlar
olurdu. Souk, byk ktleli gezegenler ilkel ve ikinci atmosferlerindeki tm
gazlar ilerinde tutarlarken, scak ve kk gezegenler (zayf yzey ekimli ve
dk kama hzl) btn gazlar kaybederler. Bu yasalara gre yaplan hesaplar
Merkr ve Ay gibi gkcisimlerinin tm gazlarn kaybetmi olmasn
gerektirmektedir. Vens ve Yer, hidrojen ve helyum gazlarn kaybetmi ve daha
ar gazlar korumaktadr.

Bu yasalara gre Vensn, suyu (eer su moleklleri H ve O atomlarna

ayrldysa) neden kolayca kaybettii ortaya kmaktadr. Hafif olan hidrojen
atomlar uzaya kam olmal, oksijen atomlar ise kayalarn yzeyindeki
minerallerle kolayca tepkimeye girmelidir. Bu yzden, her ikisi de atmosferde
grlmemektedir.

Kavramlar

ileri dnme (prograde rotation)

geri dnme (retrograde rotation)
gne sabiti (solar constant)
sera etkisi (greenhouse effect)

110
Problemler

1. Merkr m Vens m daha scaktr? Neden?

2. Vens ve Yer yaklak ayn boyutlu, ayn ktleli, CO2 ve H2O gibi gazlarn her
ikisini de reten gezegenlerdir. CO2 gaz neden yalnz Vens atmosferinde
byk oranda bulunurken, H2O dier gezegenlerin atmosferlerinde byk
oranda bulunmaz?

3. Su buhar bulutlar kzlte nm sourma eilimindedir. Bu etkiyi ve sera

etkisini kullanarak Yer zerindeki iklim deiikliklerinin, gece gndz
arasndaki s farklarnn iklime gre deiikliklerini aklaynz.

4. Vens zerinde aadaki artlara gre bildiimiz trden bir yaam ans
olabilir mi?

a. Eer Vensn yzey scaklnn 300K ve bulutlarndaki H2O

bolluunun yeterli olduunu bilseydiniz yaam ans ne olurdu? Neden?
b. Eer Vens tam anlamyla Yere benzeseydi yaam olur muydu?

5. Vens, Yere en yakn konumunda ne kadar yakndr (izelge 8.1e baknz).

Bu anda Aya olan uzaklktan ka kat daha uzak olurdu?

6. Bir teleskopla Vense baktmzda ince bir ilk hilal evresi grrseniz, bu
evrede Vens, Yere ve Gnee gre greceli olarak nerededir?

Projeler

1. Bir dnem boyunca Vensn akam ve sabah gkyzndeki grnmleri

boyunca hareketlerini ve parlaklndaki deiimleri gzleyiniz. Hangi tarihte
Gneden en uzak konumdadr ve tahmini a ne kadardr?

2. Vens bir teleskopla gzleyerek evrelerinin deiimini inceleyiniz ve bunlar,

Yere ve Gnee gre greli konumlarn aratrarak belirleyiniz.

111
 BLM 10

MARS
Mars, Yer'e en ok benzeyen bir gezegen olarak ve zerindeki yaam
olanaklaryla tarih boyunca srekli gndemde kalan en heyecan verici bir
gezegendir. Aratrmalar farkl bir Mars ortaya koysa da hala gizemli yapsn
korumaktadr.

YER KONULU TELESKOPLARLA GRLEN MARS

En yakn konumunda Yer'e 56 milyon km kadar yaklaan Mars, Vens' ten

sonra Yer'e en yakn olan gezegendir. En yakn olduu zaman, 7-10 cm lik
akla sahip bir teleskopla bile krmzms yzey zellikleri, ulaklardaki buzul
alanlar ve bulutlar grlebilir. Fransz-talyan gzlemci Giovanni Domenico
Cassini 1600' l yllarda Mars zerindeki belirgin iaretleri gzleyerek dnme
dnemini 24sa 37dk olarak belirledi.

Mars zerindeki Mevsimsel Deiiklikler

Mars, Yer'deki gibi mevsimlere sahip olmasna ramen herbir mevsim iki
kat daha uzun srer. nk, bir Mars yl bizimkinin hemen hemen iki katdr.
1700 ve 1800' l yllarda yaplan teleskopik gzlemlerle Mars'n mevsimsel
deiiklikler gsterdii bulunmutur. Mars'n bir yarkresinde grlen yaz
mevsiminde, gezegen daha parlak, beyaz ulak balklar daha klm ve bazen
gr alanndan kaybolmu olarak grnr. Koyu renkli iaretler ise daha da
koyular ve belirgin olarak seilir. Baz ilk gzlemciler karanlk alanlar
okyanuslar olarak dnmler ve yanlgya dmlerdir. Daha parlak, turuncu
alanlar ise ller olarak adlandrlmaktadr.

Baz ekiller biimlerini kabaca korurlarken, bazlar yldan yla biraz

deimektedir (ekil 10.1). Baz insanlar bu deiimleri Yer'deki gibi ekili
alanlarn deiimi veya k mevsiminde aalarn yapraklarn kaybetmesi ve
yazn yeniden yapraklanmasna balamlardr. Bugn ise aratrmaclar deien
bu iaretlerin toz akmlarndan kaynaklandn nermektedirler. zellikle 1800'
l yllarn sonlarnda yaayanlar Mars'ta iklim ve bitki rtsnn deitiine ok
inanmlardr. Bu gr Mars stnde grlen "kanallara" kadar abartlmtr.

112
ekil 10.1. Mars'n ayn tarafna ait grnt: (a) 1971 de alnan bu fotorafta gney ulaktaki
buz bal ve koyu iaretler grnmektedir; (b) 1973 de alnan bu fotorafta ise buz balk ksmen
erimitir. Sol tarafta grlen parlak sar bulut, toz frtnann merkezi olarak kabul edilmektedir; (c)
1988 de CCD teknolojisiyle ekilmi bir grnt.

Mars zerinde Kanallar Var m?

1869 ylnda Roma'da Father Angelo Secchi "canali" ismini verdii

ubuklu iaretler kullanarak bir Mars haritas yapt. 1877 ylnda ise Giovanni
Schiaparelli (Milan'daki bir gzlemevinin mdr) bu terimi poplerize etti ve

113
daha dar ubuklar izdi. Bunlar daha nceki gzlemcilerinkinden daha dorusald.
Bu yaplar Mars zerinde bir a oluturmakta ve "kanal" olarak
adlandrlmaktadr.

Dier birok gzlemci byle zellikler grememitir. 1895 ylnda tartma

Percival Lowell ile yeniden alevlenmitir. Lowell'a gre kanallar ok keskin,
belirgin izgilerdir. Bir a eklinde tm yzeyi artc biimde rmektedirler ve
zeki yaratklar tarafndan yaplm su kanallar olmaldr. Tayfsal lmlere gre
Mars'n kuru bir yer olmas gerektiini neren Lowell'in varsaymna gre, nemli
bir yer olan Mars, su buharnn atmosferden uzaya kamas sonucunda llere
dnmtr. Marsl uygarlklar ise ulaklardaki karl-buzlu alanlardan, kuru-lk
elek blgelerine bu kanallar sayesinde su tamaktadrlar.

Bu artc varsaym onlarca yl srp gitmitir. Uzay aralarnn Mars'

ziyaretinden sonra byle kanallarn olmad grlmtr. Mars'n yzeyinde
grlen ubuklu iaretlerin byk kanyonlar olduu tahmin edilmektedir. Jeolojik
yaplar gsteren modern bir harita ekil 10.2'de gsterilmektedir. En byk
kanyon (Valles Marineris) ise ekil 10.3'de grlmektedir.

ekil 10.2. Mars'n bir yzey haritas. Glgeli alanlar Yer'den grlen deiebilir alanlardr.
Kraterler ve yanardalar gibi topografik zellikler Yer'den zor grlrler.

114
ekil 10.3. Mars stndeki byk kanyon Valles Marineris (merkezin altnda) blgesini gsteren
fotoraf. Fotorafn sol kenarnda ise byk yanarda grlmektedir. Sa tarafta ise byk
gkta arpma kraterleri grlmektedir.

115
MARS' IN YZEY KOULLARI

Mars'ta yaam olasln bulmak iin oraya birok uzay arac

gnderilmitir. Rus uzay arac ilk defa yzeye 1971 ve 1974 yllar arasnda
ulamtr. Fakat hepsi de baarsz olmu, hibiri faydal veri gnderememitir.

Mars' a ilk baarl ini Viking 1 uzay arac ile 20 Temmuz 1976'da (Ay' a
ilk insanl initen tam yedi yl sonra) gereklemitir. 3 Eyll 1976'da ise grevi
Viking 2 stlenmitir. Her iki ini de yrngede dolanrken grld kadaryla
nispeten dzlk alana yaplmtr. Ancak, Mars'llara, llere, kanallara ve tarm
alanlarna rastlanmamtr. Gezegenin krmz rengi Viking'in ektii renkli
fotoraflardan ok belirgin olarak grlmektedir. Baz kayalar koyu gri, yer
benzeri lavlar gibi grlmektedir. Kayalarn ve topran st pas gibi krmzms
demir oksit mineralleriyle rtldr. Viking aratrmaclar Mars' n gndz
gkyzn mavi yerine krmzms olarak grdler.

Mars Pathfinder

Astronomi dnyas yaklak 350 yldr Mars ve Marsllar konuuyor. Gizemini

hala koruyan bu gezegen artk bize daha yakn. Uzay almalar program iinde NASA
tarafndan 1996 yl sonuna doru Marsa gnderilen Mars Pathfinder uzay arac yedi
aylk uuu sonunda 4 Temmuz 1997 tarihinde baarl bir inile Mars yzeyine kondu.

Parat, roket ve hava yastklarn kullanarak yzeye ulaan robotik ara, Mars
zerine 1976 ylnda ulaan Viking 1 uzay aracnn 800 km gneydousuna Ares Vallis
blgesine indi. lk alnan bilgilere gre ini ilemleri umulandan daha baarl olmutur.
Byk paralar harcanarak gnderilen uzay aralarnda olabilecek kk hasarlar bile
planlanan program bozmaya yetmektedir. rnein 5 yl nce atmosfer dna gnderilen
Hubble Uzay Teleskobunda grlen bir bozukluu dzeltmek zere harcanan para,
kaybedilen zaman ve i gc, ilemleri bir sre olumsuz ynde etkilemitir.

Pathfindern iniinden bir sre sonra yeryzne ilk fotoraflar ulamtr. Mars
kayalarnn ve toprann analizleri grevini stlenen Mars Arabas olarak
adlandrabileceimiz Sojourner, Marsn krmz-kahverengi grnts iinde aratan
ayrlm ve ksa bir sre iinde grevine balamtr. Alt tekerlei zerinde yzeyde
yryen bu robotik arabadan alnan verilerle yzeyin yaps hakknda nemli bilgilere
ulalaca umulmaktadr.

Pathfinder uzay arac baarl bir ini yapp greve baladktan sonra NASA bir
duyuru yaparak bu Mars istasyonunun adn deitirdi. 1996 Aralk aynda kaybettiimiz
dnyaca nl astronom Carl Sagann ansna Pathfindern ad Sagan Memorial
Station oldu. Bilindii gibi Carl Sagan gezegen aratrmalarnda byk aba sarfetmi,

116
popler astronomiyi halka ulatrmay bilen, TVde yapt belgeseller ve yazd
kitaplarla tannm nl bir aratrmacyd.

Ulak blgelerindeki buz balklaryla, dev havzalaryla, inanlmaz derecede

byk volkanlaryla karmzda duran Mars, 10 cm apnda teleskobu olan herkese ok
gzel bir poz vermektedir. Gkyznde plak gzle grlebilecek kadar parlaktr ve
krmz rengiyle hemen farkedilebilmektedir.

Mars yzeyini kendi teleskobunuzla seyrederken veya Pathfinderden gelen

sonular dinlerken 350 yl ncesinde de bu gezegenin aratrldn dnmeliyiz.
Galileo ve dier astronomlar yeni kefedilen teleskoplarla Mars gzlerlerken,
gezegenin ilk kaba taslak resmi 1636 ylna kadar ortaya karlamad. Bu ilk izim
Francisco Fontana isimli bir talyan amatr tarafndan yapld. Christiaan Huygens de
Marsn ilk izimlerini yapanlardandr. Genelde, astronomlarn gr, karanlk
blgelerin okyanuslar ve aydnlk alanlarn da kara paralar olduu ynndeydi.

Marsn bugnk haritalar yeryzeyinden gzlenerek yaplanlardan daha

ayrntldr. Baarl uzay uular ile karlan ayrntl haritalarda tm detaylar hassas
bir ekilde verilmektedir.

Uzay aralarndan Marsa ilikin alnan grntler yzeyde kanallarn olmadn

kantlamtr. Ayrca, son teknikle Yerden gzlenen ou zelliklerin gerek jeolojik
yaplarla ayn olduu grlmtr.

Uydumuz Ayda olduu gibi, Marsn yzeyi iki belirgin blgeye ayrlr: alak
dzlkler ve yksek tepeler. Bir teleskopla Marsa baktnzda bu blgeleri
farkedebilirsiniz. Alak dzlkler daha ziyade kuzey yarmkrede bulunurlar. O yzden
gezegenin bu ksm daha ak bir tonda grnr. Gezegenin bu yars daha gen volkanik
maddelerden olumu bir manzara gsterir.

te yandan, gney yarmkre de daha koyudur. Burann yzeyi daha kabadr.

arpmalardan olumu akllarla rtldr. Flammarion ve Antoniadinin 1901 ylnda
yaptklar haritalarda burasn Mare Australe, gney okyanusu olarak adlandrlmtr.
Burada olduka yal kraterler bulunmaktadr. Belki de 3.5 milyardan daha nceki
dnemlerde olumu ar gkta bombardmanlarna ait yaplardr.

Atmosferin Kimyasal Yaps

Mars atmosferi Viking uzay arac tarafndan analiz edilmi ve yapsnda

izelge 10.1' de grlen gazlara rastlanmtr. Bu gazlar gezegenin tarihi hakknda
ipular vermektedir. Vens gibi Mars da ounlukla CO2'den olumu bir
atmosfere sahiptir. Bu gaz belki de gezegenin volkanik aktiviteleri sonucunda
aa kmtr. Yer ve Vens tartmalarnda olduu gibi volkanik gazlar

117
ierideki CO2 ce zengin kayalarn erimesi sonucunda retilmektedir. Vens' e
kart olarak, Mars ince bir atmosfere sahiptir. Deiik tayf izgi delilleri bugnk
ince CO2'in daha kaln ilk CO2 atmosferin kalnts ortaya koymaktadr.

izelge 10.1. Mars atmosferinin kimyasal yaps

Gaz Hacim Yzdesi

CO2 (karbon dioksit) 95
N2 (azot) 2.7
Ar (argon) 1.6
CO (karbon monoksit) 0.6
O2 (oksijen) 0.15
H2O (su buhar) 0.03
Kr (kripton) iz
Xe (ksenon) iz
O3 (ozon) 0.000003

Mars zerinde klim

Mars ok souktur. Viking uzay aralarnn gnderdii verilere gre hava

scaklklar geceleri 187 K'den leyin 244 K'e kadar deimektedir. Havadan
daha ok gne souran toprak scakl ise 273 K'e kadar ykselmektedir.
Yani geceleri yzeye yakn yerlerde
olu-acak don eriyebilir veya su
buhar retebilir. Rzgarlar
genellikle 17 kmsa-1 den daha
yava hzla eserler, hzlar zaman
zaman 50 kmsa-1 yi aan rzgarlara
da rastlanmaktadr. Bu gibi yksek
hzl rzgarlarn baz mevsimlerde
olduuna inanlmakta-dr ve
Yer'den bakldnda toz frtnalar
olarak grlmektedirler. Hava
basnc ise Yer'dekinin yakla-k
%0.7' si kadardr.

Mars'n kutup balklar

ekil 10.4. Mars'n gney ulak buz bal.
olarak bilinen yaplar Mars atmos-
ferinin donmu gaz yapsn gste-
ren nemli delillerdir (ekil 10.4).
Hatta, yazn bile donmu kk
buz balklar grlmektedir.

118
Birok aratrmacya gre herbir kutupta grlen buz balklarnn birka km
kalnlkta olduuna inanlmaktadr. K boyunca scaklklar 146 K'nin altna der.
Bu scaklkta karbondioksit bulutlar oluur. Karbondioksit kar veya "kuru buz"
kutup blgelerinde daha byk alanlara yaylr.

Kaya Trleri

Mars kayalar lav akntlarnn paralar olarak grlmektedir. Yaplarna,

renklerine ve kimyasal bileimlerine gre snflandrlrlar. Toprakta llen
elementlerin oranlar Yer ve Ay zerindeki basaltik lavlardan bulunan toprak
yaplaryla uyum iindedir. Toprakta yaklak %1 orannda su bulunur. Bu suyun
varl ne sv ne de buz eklindedir. Kaya paracklarnn kristal yaps iinde
H2O moleklleri olarak bulunur. Belki de gemite bol bulunan suyun bir kalnts
olabilir. Birok aratrmacya gre yzeyin birka metre altnda toprak iinde buz
bulunmaktadr (ekil 10.5).

ekil 10.5. Viking 2' nin indii yerden iki grnt. (a) Yazn; (b) Kn.

BYK JEOLOJK YAPILAR

Yzeyden alnan verilere ek olarak, yrngede dolanan aralarn kard

byk lekli jeolojik yaplarn haritalar ilgin yaplar ortaya koymaktadr. Tozlu
rzgarlarn varl, Yer'den grlen deiik Mars grntlerini aklamaktadr.
Farkl mevsimlerde ve yllarda uzay aralarnn yakndan ektikleri fotoraflar
deiik grntleri ve rzgarlarn dalmn daha iyi belirlemektedir.

ekil 10.6'da grld gibi Mars' a ait gkta arpma kraterleri

nedenden dolay ilgi ekmektedir. Birincisi, dier gezegenlerde de grlen arpma

119
kraterleridir. kincisi, Ay veya Merkr' dekilerden daha kk, deiim evrelerinin
rndr. Lav akntlar, rzgarlar ve erozyonlar ile olumu olabilirler.
ncs, kraterler Mars' n yzey zelliklerinin ya hakknda bir tahmin
salayabilir. Mars' n daha yal, kraterce zengin blgelerinin milyarlarca yl
yanda olduuna inanlmaktadr. Buna ramen en gen, kraterli volkanlar ve lav
akntlar yalnz birka yz milyon veya daha az yandadr.
Yzey zellikleri arasnda
zellikle byk Mars volkanlar ok
ilgi ekicidir. Bunlar 1971 ylnda
Mariner 9 tarafndan bulunmutur. En
yksei Olympus Da'dr. Etra-
fndaki lden 24 km yksee kadar
kmaktadr. Taban ok geni olup
500 km apndadr (ekil 10.7).
Yaknnda benzer boyutlu volkanlar
bulunmaktadr. Bunlardan bazlar
hala aktiftir. Valles Marines gibi
kanyonlar tektonik hareketler sonucu
olumutur. Yer stndeki Kzl De-
niz'e benzer bir tektonik zelliktir.
Hemen hemen ayn boyuttadrlar.
ekil 10.6. Mars'n yal kraterlerinden bir
grnt.

ekil 10.7. Mars'n en yksek da olan Olympus'un tepesi.

120
MARS' IN UYDULARI: PHOBOS VE DEIMOS

Mars'n gizemi yalnz yzeyiyle ilgili

deildir. Amerikan astronom Asaph Hall
1877'de Mars'n bir uydusunu gren ilk insandr.
Ksa bir sonra, iki uydusunun konumlarn
iaretlemi ve iteki uyduya Phobos dtakine
ise Deimos adn vermitir. Viking ve Phobos-2
uzay aralarnn yakn geilerinden sonra bu
uydularn siyah, patates ekilli ve kraterli
uydular olduu bulunmutur (ekil 10.8 ve
10.9). Phobos daha byktr (20x28 km).
Deimos ise yalnz 10x16 km apndadr.

Phobos ve Deimos'un kraterleri gkta-

lar ile olan arpmalar sonucunda olumutur.
Phobos' daki en byk krater 8 km apndadr ve
ekil 10.8' in st ksmnda grlmektedir.
ekil 10.8. Mars'n daha byk
uydusu Phobos.
Phobos, Mars'n dn hzn-
dan daha hzl dnmektedir. Kar-
lkl ekim kuvvetlerinin etkisi altn-
da kalan Phobos, Mars'a doru
sarmal hareket yaparak yaklamak-
tadr. Yaklak 30 milyon yl sonra
arpaca dnlmektedir. Deimos
ise Mars ile ezamanl dnmektedir.
Uydularn atmosferleri veya jeolojik
aktiviteleri yoktur.

ekil 10.9. Mars'n uydusu Deimos.

121
Kavramlar

Mars'n dnme dnemi (Mars' rotation period)

Mars zerinde mevsimsel deiiklikler (seasonal changes on Mars)
Viking 1
Viking 2
Mars atmosferi (Martian atmosphere)
Mars'a ait gkta arpma kraterleri (Martian meteorite impact craters)
Mars volkanlar (Martian volcanoes)

PROBLEMLER

1. Gelecekte Marsa gidecek bir astronotun deneyimlerinden faydalanarak Mars

zerinde geen bir gn tanmlaynz. rnein bir gnn uzunluu, manzara,
olas bulutlar ve rzgarlar, olas tehlikeler ve gkyznde grlen cisimleri
dnerek yaanabilecekleri canlandrnz.
2. Mars ve Ay zerindeki kraterlerin fotoraflarn karlatrarak,
a. Benzer keskin kenarl olanlardan hangisi daha fazla erozyona
uramtr?
b. Kraterlerin etrafndaki evre artlar hakknda neler syleyebilirsiniz?
3. Marsn jeolojik yapsn daha kk gezegen Merkr ve dah byk gezegen
Yer ile karlatrnz. Atmosfer, krater, volkan ve tektonik plateler hakknda
yorum yapnz.
4. Phobos ve Deimosun yakndan yaplan aratrmalrndan ne tr bilimsel bilgi
kazanlr? Eer Phobos ve Deimosdan kaya rnekleri alnabilseydi hangi
lmler yaplabilirdi?
5. Varsaynz ki d uzaydan gne sistemini ziyarete gelmi bir kiisiniz,
a. Eer Yer zerinde geliigzel bir yere Viking-tr bir ara indirip,
fotoraf alsaydnz, iklimi inceleseydiniz, toprak analizi yapsaydnz,
bunlar size Yer hakknda neleri aklard?
b. Yer hakknda yeterli bilgi alabilmek iin ka ini yeri gerekmektedir?
c. Ayn derecede bilgi alarak Mars karakterize etmek iin ka ini
gerekmektedir?

122
PROJELER

1. Mars gezegenini en az 15 cm akla sahip bir teleskopla kar konumdayken

yaklak birka hafta gzleyiniz. Teleskobunuzun bytmesinin en az 250-300
olmasnda fayda vardr. Gezegeni taraynz. Ayrntlar grebiliyor musunuz?
rnein kutup balklarndan birini, kuzey ve gneyde turuncu disk zerine
binmi kenarda, kk parlak beyaz alanlar farkedebiliyor musunuz? Herhangi
bir karanlk blge grebiliyor musunuz? Gecenin farkl zamanlarnda farkl
gecelerdeki grntleri karlatrnz. (Mars bir tam dnn yaklak 24
saatte tamamladndan, Mars n ayn yz Yere ayn saatte tekrar kar
gelecektir.) Eer Mars yzeyinde hibir ey gremiyorsanz, bunun
aklamas olabilir: Gzlem koullar ok ktdr; birka belirgin yzey
zellii olan Mars yz Yere bakyordur; Mars stnde byk bir toz frtnas
vardr, yzey ekillerini grmenizi engelliyordur.
2. Bir Mars haritas kullanarak Mars zerinde hangi blgeye baktnz
belirleyiniz.

123
 BLM 11

JPTER VE UYDULARI
u ana kadar grdmz yerbenzeri gezegenler Gnee olduka yakn
gezegenlerdi. imdi o blgeden ayrlp d gne sistemine doru hareket ediyor,
yani asteroid kuann tesindeki blme geiyoruz.

DI GNE SSTEMNE GR

D gne sisteminde drt dev gezegen (Jpiter, Satrn, Urans ve

Neptn) ve bir kk gezegen, Pluto bulunur. En byk gezegen olan Jpiter,
gezegenlerin toplam ktlesinin %71ini iinde bulundurur. Yani, dier tm
gezegenlerin toplamndan yaklak 2.5 kat daha byktr. Drt dev gezegen, sahip
olduu uydu saysyla (yaklak 50 tane) byk bir uydu topluluuna ev sahiplii
yapar. Bu drt dev gezegenin hepsi beraber toplam gezegen ktlelerinin %99.5 na
ve bilinen uydularn da yaklak %91 ine sahiptir.

Drt dev gezegenin ortalama younluklar (700-1600 kgm-3) yerbenzeri

gezegenlerinkinden (3900-5500 kgm-3) daha dktr. Satrnn younluu 700
kgm-3 tr ve yeterince byk bir okyanus bulabilseniz, yzer (suyun younluu
1000 kgm-3). Bu benzetme aslnda olduka anlamldr. nk, dev gezegenler sv
hidrojen gibi dk younluklu svlardan olumulardr.

Jpiterin ap, Yer apnn 10 katndan biraz byktr. Satrnn ap ise

10 katn biraz altndadr. Urans ve Neptnn aplar ise Yerinkinin yaklak 4
kat kadardr.

D gne sistemi hakknda belki de unutulmamas gereken en nemli ilke,

Gneten uzaklatka cisimlerin daha souk olmas ve i gne
sistemindekilerden daha fazla buz iermeleridir. nk, Gnei ve etrafndaki
gezegenleri oluturan gazlar ounlukla hidrojendir. D gne sisteminde oluan
buzlar; su (H2O, metan (CH4) ve amonyak (NH3) gibi hidrojenin donmu
bileikleridir. gne sistemi gibi daha lk bir ortamda bu maddeler gaz formda
bulunur ve kat gezegenlerin ktlesine eklenmez. Bu yzden, yerbenzeri
gezegenler gibi kaya yap oluumlar yerine, d gne sisteminin cisimleri kaya ve
buz (genelde yapnn %50sinden fazlas buz) oluumlardr. Bu durum d gne
sistemindeki dnyalarn birok zelliklerini aklamaktadr. Dev gezegenler iki
nedenden dolay devdir: (1) Kaya yapya ek olarak buza sahiptirler ve (2)

124
oluumlar sresinde byk boyutlara ulatklarndan yzey ekimleri de ok
byk olur. Bundan dolay evrelerindeki hidrojence zengin gazlar ekmeye
balarlar. (Yer in ve kk gezegenlerin ekimi bu hafif gazlar tutamayacak
kadar zayftr.) Onun iin dev gezegenler byk ve hidrojence zengin dnyalardr.
Yzeyleri renkli bulutlarla kaplanmtr. Kaln atmosferleri ilkel Yer atmosferine
benzeyen baz ipularn tamaktadr. Benzer olarak, d gne sistemindeki
uydularn ou buzlu veya kirli-buz yzeylere sahiptir. Bunlarn bazlarnn
stndeki jeolojik ilemlerden dolay yzeyin buzlu yapsnda bozulmalar,
buharlamalar olmutur. Sonuta buzlu yzeyler yerini daha karanlk grntlere
ve topraka zengin yzey yaplarna brakmtr. Bazlarnda ise, i s buzu eritmi
sulu lav akntlar parlak buz yollarn oluturmutur. Bu uydularn bazlar
Merkr ve Pluto gezegenlerinden daha byk ilgin dnyalardr (bkz. ekil 8.1).

JPTER

Bir haftalk gzlemler boyunca bir amatr teleskopla bile Jpiterin bulut
desenlerinin deiimi ekil 11.1 de grld gibi farkedilebilir. En belirgin
desen, Jpiterin eleine paralel karanlk ve aydnlk bulut bantlarnn (ekil
11.2) oluturduudur. Karanlk olanlara kuak ; parlak olanlarna ise blge
ad verilir. Bu kuaklar iinde ok zayf lekeler ve yollar oluur, geliir ve yok
olur. Bu yaplar kk gibi grnse de, bunlardan bazlar Yerden bile byktr!
Daha kk olanlar gn mertebesinde gelimelerine ramen daha byk olanlar
birka ay veya ylda kaybolmaktadrlar. Karanlk bulutlar gelierek birka ay veya
yl iinde tm parlak blgeleri karartrlar (ekil 11.3). Bulutlarn amonyak,
amonyum hidroslfid buz kristalleri ve donmu buz yaplardan olutuuna
inanlmaktadr.

ekil 11.1. Jpiter'in (a) Yer'den en iyi teleskoplarla ve (b) bir uzay aracndan alnm grnts.

125
 ekil 11.2. Jpiter'in Yer'den baklan bir teleskopla grlebilen bulut yaps.

Bulut kuaklar ve
blgeleri belirgin renklere
sahiptirler (bkz. ekil 11.1).
Kuaklar genelde kahverengi,
krmzms veya hatta yeilimsi
grlrlerken, blgeler ak kah-
verengi, beyazms veya sarms
grlrler. Alacal renkler kk
lekli bulutlarn yapsn ortaya
koyar (ekil 11.4). Fotokimyasal
reaksiyonlarn neden olduu
renkli yaplar iinde hidrojen
slfid, organik paracklar veya
metalik sodyum paracklar
bulunur.
ekil 11.3. Jpiter'in deiik bulut yaplarn, kuak
ve blgelerini gsteren fotoraflar.

126
ekil 11.4. Jpiter'in yakn plandan ekilmi bulut yaps. Krmzms-kahverengi oval yap
Yer'in yarapndan daha byktr.

Jpiterin Atmosferi

Jpiterin bulut materyali, Yerden grld gibi genilemi atmosferinin

yalnz kk yapsal zellikleridir. Yer atmosferini oluturan gaz iinde
ounlukla azot ve oksijen ile su buharnn younlamalarndan oluan su

127
damlackl ve buz kristalli bulutlar bulunur. Jpiterde ise gaz, daha ziyade
hidrojen ve helyum ile amonyak, su buhar ve dier kk bileiklerden olumu
youn bulutlarla kapldr (bkz. izelge 12.1). Jpiter atmosferinin kimyasal yaps
incelendiinde ktlenin bete drdnn hidrojenden, bete birinin ise helyumdan
olutuu grlr. Bu karm, bizim azot/oksijen dolu atmosferimizden ok
farkldr. Hidrojen ve helyumun tm gezegenleri oluum annda saran fosil
gazlar olduu dnlmektedir. Gne de benzer gazlardan olumutur. Jpiter in
atmosferinde u anda su, amonyak ve metan da vardr. Voyager 1, 2, 1979 ylnda
dier gazlarn izlerine de rastlamtr.

Gezegen, Gneten ok uzak olduu iin st atmosferinin scakl ok

dktr (-133 K derece). Kzlte gzlemlerle bulunan scaklk deerlerine gre
daha alt katmanlardaki zehirli bulutlar daha lktr.

Bulutlarda grlen boluklar daha alt katmanlarda bulunan 250 K

scaklkl sis tabakasdr. Bu blgeler ilkel Yer atmosferinde bulunan hidrojen
bileikleriyle doludur. Baz bilimcilere gre karmak organik molekller bu
ortam iinde evrimlerini srdrebilirler. Jpiter atmosferine ilikin son modellere
gre bulutlardan 60 km altta bulunan katmanlardaki scaklk Yer yzeyindeki
scakla yakndr.

Jpiter atmosferinde varolan byk frtnalar sonucunda, gney tropikal

blge iinde ok byk oval biimli krmzms bir leke yap ortaya kmaktadr.
Bu leke nce 1665 ylnda G.D. Cassini tarafndan bulunmu daha sonra 1887
ylnda varl kesinlemi ve Byk Krmz Leke ad verilmitir (ekil 11.1, 11.2
ve 11.3). Krmz lekenin boyutlar 40 000 km' ye ulamaktadr. Bu ve benzer
lekelerin hepsi atmosferde varolan frtna sistemleridir. Krmz Leke'ye yaklaan
kk bulutlar bir girdaba yakalanp saatin dnme ynnn ters ynnde
dnmektedirler.

Jpiter'in Dnmesi:

Bulut kuaklar ve blgeleri elek yaknnda 9sa 50dk, daha yksek

enlemlerde ise ortalama 9sa 56dk lk dnemlerle dnmektedirler. Krmz lekenin
ise kendine ait bir hz vardr. Bulutlara gre bazen ileride bazen geride kalr.
Gezegenin dnmesine ilikin tahmin edilen en iyi deer 9sa 55dk.5 dir. Bu deer
derin atmosfer katmanlarndan alnan radyo nlarndan saptanmtr. Ancak, bu
dnemlerin hibiri Jpiter'in bulutlarnn altnda bir kat veya akkan yzeyi
olduunu ortaya koymamaktadr.

128
Jpiter' in Kzlte Inm

Jpiter gne n yanstmasna ramen kzlte ssal nm da salar. Bu

nm gezegenin kendi ssndan dolay retilir. Bu nmn toplam miktarnn
lmlerinden gezegenden yaylan toplam enerji miktar ortaya karlr. Ortaya
kan artc sonuca gre Jpiter, Gne'ten sourduu enerjinin iki katn
salmaktadr. Bu durum Yer veya dier yerbenzeri gezegenlerdeki durumdan ok
farkldr. Bu gezegenlerde ieriden yaylan s bolanabildii halde Gne'ten
alnan s n plana kar. Jpiter'in bu ekstra i s kayna nereden gelmektedir?

Kuramclara gre Jpiter yavaa bzlmekte, serbest kalan ekimsel

enerji s ve nm olarak yaynlanmaktadr. Bu nm, Jpiter olutuu anda daha
yeindi bugn gzlenen deerlere gre nmn yeinlii srekli azalmaktadr.

Jpiter kendi enerjisini yaymasna ramen gerek bir yldz deildir.

nk enerjisi termonkleer fzyon ile retilememektedir. Bu yol bir yldzn
enerji retim yoludur. Jpiter'in ktlesi merkezdeki yldz benzeri reaksiyonlar
balatmaya yetecek basn ve sy oluturacak kadar byk deildir.

Jpiter in Yaps ve Yzeyi

Bulutlar altnda nasl bir Jpiter vardr? Ortalama younluu Yerdeki gibi
kaya ve demir bir gezegen olmas iin ok azdr. Jpiterin iinin %60nn
hidrojen olduuna inanlmaktadr. Daha ar elementler silikat veya demir olarak
ekirdek blgesine dalmlardr. Baz kuramsal modellere gre ekirdek Yer
boyutunun iki katndan daha fazladr ve scakl 30 000 K dolayndadr.

Hidrojen, Jpiter in iindeki yksek basn altnda metalik hidrojen olarak

adlandrlan pek bilinmeyen bir formda bulunur. ekil 11.5 de grld gibi
Jpiter in iinin yarsndan fazlas likit metalik hidrojen olmaldr. Bu blgedeki
konveksiyon akmlar sy yzeye tar ve elektrik akmlar Jpiterin manyetik
alann oluturur. Daha d ksm ise sv molekler hidrojen (H2) denizidir.
Burada kat bir yzey yoktur, sv hidrojenle deiik bileiklerin kristallerinin
karm bulunmaktadr.

Jpiterin Uydular

Jpiter' in, aplar 8 km den balayan 16 uydusu vardr. Bunlarn iinden,

ikisi Merkr' den biraz byk olmak zere, drd olduka byktr. Uydular

129
ekil 11.5. Jpiter'in ii ve atmosferinin ematik grnts.

bulunu srasna gre numaralanmtr. Drt byk uydu 1610 ylnda Galileo ve
Alman astronom Marius tarafndan birbirini izleyen iki gece iinde yeni bulunan
teleskopla birbirlerinden bamsz olarak bulunmutur. Daha sonra bu gk
cisimlerine Galilean uydular ad verilmitir. Astronomi tarihini anmsayacak
olursak bu bulu, Ptolemik gr reddetmekte, Kopernik kuramn
desteklemekteydi. nk Galileo'ya gre bu uydular Jpiter'in etrafnda
dolanmaktayd. Btn cisimlerin Yer etrafnda dolandn (Ptolemik Model)
desteklemiyordu. u andaki bilgilerimize gre bu uydular tarihsel olduu kadar
jeolojik olarak da ilgintirler. Yaplan tayfsal aratrmalara gre uydularn yzey
materyalleri biraz farkldr.

Jpiter'in uydular incelendiinde "iki" ana materyale rastlanmaktadr.

Birincisi, buz veya deiik buz trlerinin karmdr. zellikle "su buzu" en bol
bulunandr. Dier buzlar ise donmu CO2 ("kuru buz" olarak adlandrlr),
donmu metan ve dier donmu materyallerdir. Bu buz karm parlak, beyazms
bir renge sahiptir.

130
 kinci tr ana materyal ise karbon ve karbonlu bileiklerden oluan ok
siyah kaya benzeri yaplardr. Bazen bu yaplar ok koyu kahverengimsi renge
brnrler. Bunlar belki de karbondan olumu renkli organik bileiklerdir.
Jpiter'in uydular stndeki materyal modelini "tuz ve karabiberin" karmna
benzetebiliriz. Beyaz materyal, buzu; siyahlar ise toprak veya kayalar temsil
etmektedir. Baz cisimlerin yzeylerindeki buz uzaya katka isli, kmrms
materyal geride kalr ve koyu, siyah rengi verir. Dier cisimler zerinde, fkran
su buzlu yzeyi rter ve beyazms renge brnmesini salar. Baz cisimler ise iki
materyalin karmndan dolay hala grimsi bir renge sahiptir. Bu kavramlar
Jpiter'in byk uydularnn neden farkl zelliklere sahip olduunu aklamaya
yardm eder. Baz snma etkileri Jpiter yaknnda ok kuvvetli olduundan daha
yakndaki uydularn balangtaki souk, buzlu materyal yaplarn deitirir.

Uydularn Snf

Jpiter'in uydu sistemi bir deseni andracak ekilde dizilmitir. Ayn durum
ileride Satrn'de de karmza kacaktr. Dev gezegenlerin uydularnn genel
snf vardr. Sistemin en d kenarnda "en d, yakalanm uydular" bulunur.
Bunlar gezegenin ekiminden dolay yakalanm asteroidler olarak bilinir. Orta
uzaklklarda "byk ve orta boyutlu uydular" yeralr. Jpiter'de bu tr uydulara
Galileo uydular denir. Gezegene yakn olanlara ise "yakn paralanm
uyducuklar" ad verilir. ekil 11.6, Jpiter'in uydu sistemini lekli olarak
gster-

ekil 11.6. Jpiter'in "minyatr gne sistemi" ve uydular.

131
mektedir. Jpiter'in en d uydularnn yrngeleri herbiri drtl iki gruba
ayrlmtr (diyagramn sa yarsnda grlenler). Drt byklerin (Galilean
uydular) yrngeleri gezegene olduka yakn (sol altta) grnmektedir.
Paralanm durumdaki ok kk uydularn yrngeleri ise bu ekilde
gsterilmemitir.

En D Uydular: Yakalanm Siyah Asteroidler

En d sekiz uydu Jpiter'den ok uzaktr. Eer, bu uydular biraz daha uzak

olsalard, Gne'in ekimi onlarn hareketlerini kontrol etmede Jpiter'den daha
nemli olurdu. Fiziksel olarak bakarsak, bu uydular birok asteroidin yzeyi gibi
siyah yzeylere sahiptiri Yzeylerinde bulunan buzlar gne nlarndan dolay
zamanla uzaya doru buharlam ve geriye siyah, isli yzeyler kalmtr. Bu
nedenle, astronomlar bu uydularn Jpiter'in doal uydular olmadna; ancak,
Gne etrafnda dolanan ve Jpiter'e yakn geileri srasnda ona yakalanan
asteroidler olduuna inanmaktadrlar. Gne sisteminin oluum zamannda
Jpiter' in genilemi atmosferi vard; asteroidler bu atmosfer iinden geerken
yavalyorlar ve bunun sonucunda da yakalanyorlard.

J6, J7, J10 ve J13 uydular Jpiter'den yaklak 12 milyon kilometre uzakta
dolanrlar ve Jpiter'in elek dzlemiyle 27 lik a yaparlar. Bu uydularn hepsi
bizim uydumuz Ay'da olduu gibi yrngelerinde "ileri hareket" ederek dolanrlar.
(Bu hareket gne sistemindeki yrnge hareketlerinin "normal" dorultusudur.
Yani, kuzey gk ulandan bakldnda saatin dnme ynnn tersi
dorultusundaki harekettir (Bkz. ekil 11.6). Fakat J8, J9, J11 ve J12 uydular
yrngelerinde "geri hareket" yaparlar. (Kuzey gk ulandan bakldnda saatin
dnme ynnde) Bu uydular, Jpiter' in elei ile 52 lik a yaparak 23 milyon
kilometre teden dolanrlar. D uydular nasl oluyor da iki grupta bekleniyorlar?
Analistlerin nerilerine gre yakalama ilemi boyunca (asteroidler Jpiter'in ilkel
atmosferi iinden geerlerken) bu uydular, hzlar azaldka iki paraya
ayrlmlardr. Jpiter'e yaklaan para ileri doru hareket yaparken, dier para
benzer yrngede geri hareket yapmaktadr. Daha kk paralar belki de
yrngelerde kefedilmeyi beklemektedir.

Bu uydularn hibirinin yakndan ekilmi fotoraf olmadndan onlarn

yzey zelliklerini bilmiyoruz. Bunlar belki de Mars'n uydular, Phobos ve
Deimos gibidir. Gerekten bu uydular grn, boyut ve evrim asndan Mars'n
uydularna ok benzemektedirler. Phobos ve Deimos'un da yakalanm karanlk
uydular olduuna inanlmaktadr.

132
Drt Byk Uydu (Galilean Uydular)

Jpiter'e doru hareket

ettike Galileo uydular olan drt
byk uyduyla karlarz.
Bunlar yakalanm uydular deil,
Jpiter sistemiyle ayn anda
olumular-dr. Bunlarn en
dnda Callisto (ekil 11.7)
vardr. Jpiter'in ikinci byk
uydusudur. ap 4800 km olup,
Merkr gezegenin-den yalnz %2
daha kktr.

Callisto, i yapya ilikin

jeolojik aktivite iaretleri gsteren
ilkel bir gkcismidir. Gkta
arpma kraterlerinin oluturduu
ekil 11.7. Callisto. Jpiter'in drt byk Galilean
desenler ana yzey yapsn
uydusundan en dardaki.
oluturur. Callisto' nun ortalama
younluu 1800 kg/m3 tr. Bu da
uydunun yar buz ve yar kaya materyalinden olutuunu gsterir (suyun
younluu 1000 kg/m3 ve
kayalarn younluu 2500 kg/m3).
Yzey daha ok grimsi bir renge
sahiptir, buz ve karbonlu
bileikle-rin karmdr. Koyu
renkli toprak yzeyde
younlamtr. Gkta
arpmalar buzun bir ksmn erit-
mi ve buharlatrmtr. ekil
11.7 de grld gibi, herbir
krater yzeydeki topra frlatm
ve daha parlak olarak
grnmekte-dir. Yzeydeki
kraterlerin saysn-dan giderek
uydu yann 4-4.5 milyar yl
olduu tahmin edilmek-tedir.
5262 km apl Ganymede
ekil 11.8. Ganymede. Jpiter'in drt byk
hem Jpiter' in hem de gne
Galilean uydusundan en by.

133
sisteminin en byk uydusudur. Callisto'dan %10, Merkr gezegeninden %8 daha
byktr. Ortalama younluu 1900 kg/m3 olup, Callisto' nun buz-kaya yapsna
benzer bir yap sergiler. ekil 11.8' de grld gibi donmu su buzundan
olumu ince bir kutup bal vardr. Bu balk, ieriden salnan su buharnn ani
soumasndan olumutur.

Ganymede, Callisto'dan daha byk bir jeolojik evrim geirmitir.

Ganymede'nin yzeyinin eski ksmlar Callisto'nun yzeyine ok benzerdir.
Olduka kraterli, koyu renkli tozlu bir toprak yaps vardr. Koyu renkli kabuk
stnde grlen ak renkli yarlmalar i sdan dolay erimi buz materyal
kalntlarn gstermektedir. Bu buz yaplar yzeyde genilemelere ve atlaklara
neden olmaktadr. Yer'deki lav akntlarna benzer yaplar gsteren Galilean
uydular, fkrm sudan olumu buz akntlarla kapldr (ekil 11.9).

ekil 11.9. Ganymede'nin buzlu yaps.

ekil 11.10. Jpiter'in buzlu uydusu Europa.
Europa, Callisto ve
Ganymede'den daha kk ve
daha farkl olan, daha i uydular-
dan biridir. Yaklak bizim uydu-
muz Ay ile ayn boyuttadr. Y-
zeye daha fazla su fkrtlm ve
yzeyde donmutur. Yal, karan-
lk ve kraterli yzeylere sahip
Ganymede ve Callisto'dan farkl
olarak ince bir buz katmanla kap-
ldr (ekil 11.10). Buz olduka
parlak beyaz bir renge sahiptir.
2970 kg/m3 lk younluuyla
uydunun ii buzdan ziyade kaya
yapldr. Yzeydeki buz stnde

134
grlmeyen kraterlerden dolay, yzeydeki buz olduka gentir. Buz kalnl 100
km kadardr. Sv su okyanusunun stnde olabilir. Bu okyanusun da kaya bir i
yapy sard tahmin edilmektedir. Buz yzey ortalama birka yz milyon yl
yandadr ve srekli olumaktadr. Voyager 2 fotoraflarnda grlen parlak bulut
patlayan bir gayseri iaret etmektedir. Ekstra s kaynaklar erimi sudan olumu
gen buz akntlarna neden olur.

En ieride yeralan Galilean uydusu Io'da daha byk snma etkileri hala
grnmektedir. Bu zelliinden dolay Io, gne sistemindeki en garip uydudur.
Europa gibi, Ay boyutlarndadr. Voyager 1 ve 2, tm yzeyde aktif volkanlar
bulmutur. Sar, turuncu ve beyaz slfrl bir yzeye sahiptir (ekil 11.11).
Peynirli, domatesli ve biberli pizzay andrmasndan dolay "Pizza Uydu" diye
anlmaktadr.

ekil 11.11. Jpiter'in yanardal uydusu, Io.

Buz ve karbonlu bileikler, Europa'daki erime, Io'nun patlayan volkanlar

ve slfr akntlar s kaynann ne olduunu aklayabilir mi? Voyager uzay
arac yolu stnde giderken aratrmaclar Io'nun yrngesinin dairesel olduunu

135
buldular. Komu uydularn ekim kuvvetleri Io'nun Jpiter'den olan uzakln
zaman iinde deitiriyordu. Uzaklk deitike, ekim kuvvetleri de Io'yu zel bir
yrnge stnde hareket ettiriyordu. Bu hareketler Io' nun iini styordu. Yaplan
hesaplara gre bu snma etkisi dier uydular iinde en fazla Io'da etkilidir ve
iinin erimesine neden olur. Voyager 1, Io'ya ulamadan birka gn nce bu tr
volkanlar bulundu. Birka gn sonra, Voyager gne sisteminin en aktif
volkanlarn buldu. Bunlarn pskrtleri 100 km' ye kadar ykseliyordu. Io
stndeki snma etkileri grne gre ok kuvvetlidir. Balangta bulunan suyu
(sv veya buz) tamamen eritmi ve buharlatrarak uydudan uzaklatrmtr.

Halkann D Kenarndaki Paralanm Uyducuklar

Voyager tarafndan bulunan snk halkann kenarna yakn blgede, Io'dan

daha ieride en az drt tane uyducuk bulunur. Hepsi de Galilean uydularndan ok
kktr. J5 Amalthea adl olan, 1892 ylnda bulunmutur ve en bykleridir.
270 km uzunluunda 155 km geniliindedir. Io'dan frlatlan slfr atomlar ile
kaplanm olduundan turuncu renge sahiptir. Voyager tarafndan bulunan dier
uydu 40 km apndadr. Birinin yrngesi Amalthea ile Io arasndadr; dier
ikisi Jpiter'in halkasnn d kenerna ok yakndr. Bu kk uyducuklar Jpiter
yaknnda olumu ama bir gkta arpmas sonucunda paralanm olarak
grnrler. Gelen gktalarnn hz Jpiter'in ekiminden dolay ok yksektir.
En yakn uyducuklar byk bir olaslkla bu yolla olumutur.

Jpiter'in Halkas
Jpiter'in halkasnn
Voyager tarafndan bulunu-
u srpriz oldu. Halka ok
snkt ve halka dzlemi,
Yer'den bak dorultusuyla
hemen hemen akyordu
(ekil 11.12). Belki de
uyducuklarn paralanma-
sndan olumu koyu renkli
mikroskopik paracklar
iermektedir. Bu parack-
lar stne etkiyen kuvvetler
ekil 11.12. Jpiter'in halkas.
onlar Jpiter'e doru sar-
mal hareketler yapmaya
zorlamakta, bylece milyonlarca yldr yava yava akan materyal bir halka
oluturmaktadr.

136
Kavramlar

dev gezegen (giant planet)

kuaklar (belts)
blgeler (zones)
Jpiter'in atmosfer yaps (Jupiter's atmospheric composition)
Jpiter'in scakl (Jupiter's temperature)
Byk Krmz Leke (Great Red Spot)
Jpiter'in ii (Jupiter's interior)
metalik hidrojen (metallic hydrogen)
Galilean uydular (Galilean satellites)
Endtaki, yakalanm uydular (outermost, captured moons)
byk ve orta boyutlu uydular (large and intermediate-sized moons)
yakn, paralanm uyducuklar (nearby, fragmented moonlets)
ileriye ve geriye doru olan uydu yrngeleri (prograde and retrograde satellite
orbits)
Callisto
Ganymede
Europa
Io

Problemler

1. Hangi gezegen:
a. en byk yzey ekimine sahiptir?
b. en dk yzey scaklna sahiptir?
c. en byk atmosfer basncna sahiptir?
d. en fazla hidrojene sahiptir?
e. en yksek oksijen yzdesine sahiptir?
2. Gne sisteminde hangi gkcisimlerinin stnde sv su okyanuslar ve
damlacklarnn bulunmasn beklersiniz?
3. Ay stndeki ekim ile Galilean Uydular stndeki ekimi nasl
karlatrrsnz? (bkz. izelge 8.1) Gne sisteminde hangi cisim,
Ay'dakine benzer evre koullarna sahiptir?
4. Io stndeki toprak yzeyini tanmlaynz.
5. Ayn boyutlu ve ktleli fakat Gne' ten farkl uzaklklardaki yrngelerde
dolanan iki byk gezegen olsun.
a. Hangisi daha fazla hidrojene sahiptir? Neden?
b. Bu gezegenlerin yanarda saylar farkl olsayd, hangisi daha fazla
karbondioksite sahip olurdu? Neden?

137
Projeler

1. Jpiter'i 8 cm. lik bir teleskop kullanarak gzleyiniz. Kuaklar ve blgelerini

iziniz. En belirgin kuaklar hangisidir? Hangi blgeler en parlaktr? Sonular
bu kitaptaki fotoraflarla karlatrnz. Krmz Leke veya dier karanlk veya
parlak lekeleri gzleyebiliyor musunuz?
2. En az 2.5 cm lik bir teleskop veya byk bir el drbn ile Jpiter'i gzleyiniz.
Ka uydu gryorsunuz? Farkl gnlerin farkl saatlerinde uydular gzleyerek
uydular kimliklendiriniz.
3. En az 15 cm aklkl bir teleskopla Jpiter'in dnme dnemini Krmz
Leke'nin hareketine gre belirleyiniz.

138
 BLM 12

EN DI GEZEGENLER VE UYDULARI
Jpiter, d gne sisteminde bulunan drt dev gezegenin ilkiydi. Jpiter
tesindeki gezegenler Satrn, Urans ve Neptn'dr. Drt devin herbiri byk
ktleli bir gaz atmosfere, geni bir uydu sistemine ve bir halka sistemine sahiptir.
Bu gezegenler, gezegenbilimcilere birok bilgi kazandrr. Dev gaz gezegenlerin
karlatrlmasyla, farkl uydu ve halka sistemlerinin sistematii ve evrimi aa
karlr.

SATRN

Halkalaryla mehur olan

Satrn, halkalar Yer-konulu teles-
koplarla kolayca grlebilen tek
gezegendir (ekil 12.1). Gezegenin
kendisi Jpiter' den daha az ilgi
eker ve Byk Krmz Leke gibi
renkli zellikleri yoktur. Satrn' n
bulutlar ekil 12.2' de izildii
gibi parlak blgeler ve karanlk
kuak-lardan olumutur. Renkler
ekil 12.1' de grld gibi
sarms ve ak kahverengidir.
Renklerin ayr-m Jpiter'deki
kadar iyi yaplamaz. nk, Satrn
ekil 12.1. Yer-konulu teleskoplarla ekilmi en iyi Jpiter'e gre G-ne'ten iki kat
Satrn fotoraflarndan biri. daha uzaktadr ve daha souktur.
Bu fark renklerin daha donuk
grlmesini aklar. nk, bulutlarn stndeki scaklk 100 K civarndadr. Bu
scaklkta renkli organik bileiklerin oluumu daha azdr. Karm renklere
ramen, Satrn'n atmosfer yaps Jpiter'inkine benzer. Genelde hidrojen (H2) ve
(He), az miktarda metan (CH4) ve dier gazlar bulunur (izelge 12.1).

Jpiter'in stnde olduu gibi, atmosferik sirklasyon enleme bal olarak

deiir. Elee yakn yerlerdeki dnme dnemi yaklak 10sa 14dk dr. Fakat ulak
yaknndaki bulut oluumlar 10sa 40dk gibi daha uzun dnemlere sahiptir.

139
 ekil 12.2. Satrn'n zellikleri.

izelge 12.1. Jpiter ve Satrn'n atmosferik yaplar

Tahmini ktle yzdesi

Gaz Jpiter Satrn
H2 (hidrojen) 79 88
He (helyum) 19 11
Ne (Neon) 1? ?
H20 (su) z ?
NH3 (amonyak) 0.5? 0.2
Ar (argon) 0.3? ?
CH4 (metan) 0.2? 0.6
C2H6 (etan) z 0.02
PH3 (fosfin) z z
C2H2 (asetilen) z z

In baz dalgaboylarn souran yksek katmanlardaki metan sisi, Satrn'

n bulut ekilleri arasndaki kontrastln kmasna neden olur. Voyager uzay
arac Satrn'e yaklancaya kadar bulut desenleri ortaya karlamamt (ekil
12.3 ve 12.4). ekil 12.4' deki gibi fotoraflar, alkantl yapy ve
Jpiter'dekinden daha kuvvetli douya doru giden jet akntlarn varln ortaya
koydu. Bu jet akntlar elek boyunca 450 kms-1 e varan hzlarla hareket ediyordu.
Yalnz daha byk yaplar Yer'den grlebilmekte ve haftalarca izlenebilmektedir.

Satrn' n ortalama younluu btn gezegenlerinkinden ve hatta suyun

younluundan bile daha azdr. Satrn, kaya materyalli, kk bir ekirdee
sahiptir. Metalik hidrojen katman Jpiter'inkinden daha kktr.
Atmosferinin

140
 ekil 12.3. Satrn'n Voyager 2 tarafndan alnm olaand grnts.

ou sv veya olduka skm

gaz formda bulunan molekler
hidrojendir. Satrn' n
merkezinde kaya bileiklere sahip
bir ekirdek bulunur. Bunlar yer
benzeri bir gezegenin bileikleri
gibidir. Fakat Yer'in ktlesinden
15 kat daha byktr.

SATRN'N HALKALARI

Galileo, 1610 ylnda Sa-

ekil 12.4. Satrn'n bulut kuaklar.
trn'e ilk baktnda ilgin bir
grnt ile karlamt: bulank
bir cismin her iki tarafnda
bulank bir disk yap. Galileo bu
cismi l bir cisim olarak izdi.
1655 ylnda Christian Huggens
gezegeni evreleyen bir halka
sistemi buldu. Kk modern bir

141
teleskopla gne sisteminin bu en byk halka sistemi kolayca grlebilir.
Halkalarn boyutlar artcdr. Utan uca 274 000 km gelir. Kalnl ise 100 m
den daha azdr! Halkalarn kalnl ok az olduundan her 15 ylda bir, bir sre
Yer'den bakan gzlemciler halkalar gremez. Bu olay halka dzleminin bak
dorultumuzla akmasndan kaynaklanr (ekil 12.5).

ekil 12.5. Satrn'n Gne etrafndaki 29 yllk dolanm boyunca, Yer'deki gzlemcilerin
grd grntler. Gzlemciler Satrn' bazen halka dzleminin stnden bazen de altndan
grrler.

Satrn'n halkalar milyarlarca kk paracklarn birleiminden

olumutur. 1895 ylnda sko fiziki James Clerk Maxwell halkalarn kat bir
disk olamayacan gsterdi. Bu halka Satrn'e Roche limiti olarak isimlendirilen
belli bir uzaklktan daha yaknd. Bu snrl uzaklk iinde, bir disk kk
paracklara ayrlmaldr. 1895 ylnda Amerikan astronom James Kepler
halkalarn farkl ksmlarnn Satrn etrafnda belli yrngelerde farkl hzlarda
hareket ettiini tayfsal olarak onaylad. Halkalara ait modern bir delil de uzay
aralarnn ektii fotoraflardan (ekil 12.3) alnd. Halkalarn bir ksm kat
deildi. 1970 ylnda Amerikal astronomlar halka paracklarnn donmu su
bileikleri olduunu tayfsal olarak belirlediler (Lebofsky, Johnson ve McCord;
1970, Icarus 13, 226). Yer'den ve Voyager'dan yaplan deiik lmler
halkalardaki paracklarn pin pon topundan ev boyutlarna kadar deitiini
gsterdi. Daha byk ve daha kk boyutlu paracklarda vardr. Halkalar
iinden bir grnt ekil 12.6' da gsterilmektedir.

142
 ekil 12.6. Satrn'n halkalar iindeki buz paracklarnn sanal bir grnts.

Halkalar arasnda baz boluklar bulunmaktadr. En by, 1675 ylnda

G. D. Cassini tarafndan bulunduktan sonra Cassini boluu olarak
adlandrlmtr (bkz. ekil 12.1, 12.2 ve 12.3). Cassini boluunun d tarafndaki
koyu karanlk halka blgesi A halkas, i tarafndaki daha parlak blge B halkas
olarak adlandrlr. Dier halkalar ve daha ince boluklar teleskopik gzlemlerle
haritalanm ve ekil 12.2' de gsterilmitir.

Voyager 1 ve 2' nin fotoraflarn gren aratrmaclar byk bir aknlk

geirdiler. nk ekil 12.2' de grlen birka byk boluun dnda binlerce
ince yapl boluk ve halka grnmekteydi (ekil 12.7). Bu gibi bir ince yapy
oluturan ey neydi? Bir kurama gre grnmeyen uyducuklar halka paracklar
arasndan geerek bu paracklar kenarlara savurmutur. Bu kuram destekleyen
ynde Voyager 1 uzay arac iki tane 200 km apnda uyducuk bulmutur. Bu
uydulara "klavuz uydu" denilmektedir. Voyager 2 halkalar arasnda yeralan
birka km apl klavuz uydular bulmay baaramad. Hereye ramen halka
yaplarn bilinmeyen uydularn ve hala grlemeyen uyducuklarn neden olduu
ekimlerden kaynaklanan toplanmalardan olutuuna inanlmaktadr.

SATRN'N UYDULARI

Satrn'n uydu sistemi Jpiter'inki gibi geni ve ilgin dnyalar

iermektedir. En az 17 uydusu vardr (bkz. izelge 8.1). Jpiter sisteminde olduu
gibi uydularn snfta inceleriz. Satrn, en darda yakalanm bir uyduya, orta

143
uzaklklarda biri byk dieleri orta byklkte uydulara ve halkalarn hemen
yaknnda paralanm uydulara sahiptir.

ekil 12.7. Satrn'n halkalarnn yakndan ekilmi grnts.

Satrn'n yaknndaki, paralanm uyducuklar

ekil 12.8' de halka sisteminin hemen

dndaki yrngelerde dolanan be kk
uydudan biri grlmektedir. Yzeyi olduka
kraterlidir. Yukarda szedildii gibi byk
arpmalar belki de ana gvdeyi veya dier
yakn uyducuklar oluturmaktadr. Geriye
kalan kalntlar ise Satrn'n halka sistemidir.
Bu yzden, yakn uyducuklar halkalarn "fosil
kalntlar"dr.

Satrn' n orta boyutlu uydular

Orta uzaklklarda yedi tane orta

boyutlu uydu ve bir tane dev uydu vardr.
Orta boyutlu uydularn ou parlak, kraterli
ve buz yzl dnyalardr. ekil 12.9' da 1118
km apl Dione uydusu bir rnek olarak
ekil 12.8. Satrn'n uydusu S11.
gsterilmektedir. Geri zemindeki portakal

144
renkli yap Satrn'n bulutlardr. Bu uydularn younluklar onlarn genelde buz
yapda olduunu ortaya koyar.
Bu uydularn bazlarnn
kendine has zellii vardr. rne-
in, bunlarn ou yal, kraterli
yzeye sahipken, 500 km apl
Enceladus, Jpiter'in uydusu
Europa'nn yzeyini hatrlatan
daha gen, seyrek kraterli yzeye
sahiptir (ekil 12.10). Bu, gne
sistemindeki en parlak yzeydir.
Enceladus'un bir miktar i sya
sahip olduu, yzeye kan suyun,
buzlu yzeyi oluturduuna
inanl-maktadr.
ekil 12.9. Satrn'n uydusu Dione. Dier olaand bir uydu
1436 km apl Iapetus'dur. Satrn'
n ve Jpiter'in dier baz uydular ve uydumuz Ay gibi bir yzn Satrn'e doru
dnk tutar. Bundan dolay Iapetus, yrngesi stnde dolanrken bir yarkresi
daima daha ileride gider. lgin olan, geride kalan yz dier orta boyutlu uydular
gibi parlak buz yzeydir. nde giden yz ise siyahtr! Aratrmaclarn kard
sonuca gre, Satrn'n en dardaki yakalanm uydusu Phobe'ye arpan
gktalarndan patlayan toprak paracklar sarmal hareketler yaparak Iapetus'un
nde giden yzeyine yapmtr.

Phoebe: Satrn'n Yakalanm Uydusu

Elde edilen birok ipularna gre Phoebe, Satrn'n dier uydularndan

farkldr ve Satrn sisteminin doal yesi deildir. Birincisi, sisteminin en d
kenarnda, en yakn komusu Iapetus'a gre Satrn'den kat daha uzaktr. Bu
blge Satrn civarndan geen asteroidlerin kolayca yakalanabilecei bir blgedir.
nk, gne-merkezli bir yrngeden gezegen-merkezli bir yrngeye gemek
iin gerekli hzdaki deiimler ancak gezegenden byk uzaklklarda olur.
kincisi, sistem iinde yrngesi stnde geriye doru hareket eden tek uydudur.
ncs, Phoebe ok koyu renklidir. Rengi ve tayf zellikleri d gne
sistemindeki karbon ykl asteroidlere benzer.

220 km apl Phoebe orta boyutlu bir uydudur. Belki de ilkel Satrn'e ters
bir hareket ynyle yaklam gezegenleraras bir cisimdir. Her dev gezegenin

145
zaman iinde genilemi bir gaz bulutla evrelendiine ve Phoebe' nin de belki de
bu gaz bulut tarafndan yavalatlp yakalandna inanlmaktadr.

ekil 12.10. Satrn'n 502 km apnda uydusu Enceladus.

Titan: Kaln Atmosferli Byk Bir Uydu

Satrn'n en byk uydusu olan Titan, 5150 km lik apyla gne

sisteminin ikinci byk ve kaln atmosfere sahip tek uydusudur. Titan'n
atmosferinin varl 1944 ylnda tayfnda (CH4) gaznn grlmesiyle

146
bulunmutur. 1973 ylnda yaplan gzlemlerde atmosfer ak olarak belli deildi
fakat krmzms bir sis grnt hakimdi (ekil 12.11, sa). Bu sis gne yla
metan ve dier bileiklerin reaksiyonlar sonucunda retilen bir fotokimyasal sisdi.

ekil 12.11. Satrn'n dev uydusu Titan. Titan, iinde bulundurduu organik bileiklerden dolay
turuncumsu renkli bir atmosfere sahiptir. (a) Kuzey ulak blgesinde karanlk bir bant
grlmektedir. Gney yarkresi kuzeye gre daha parlaktr; (b) En kenardaki mavimsi grnt,
atmosferin varln gstermektedir. Gne atmosfer iinden geerken sald iin mavimsi
bir grnt elde edilmektedir.

Voyager, metan gaznn atmosferin %10' undan daha fazla yer tutmadn,
asl maddenin azot olduunu gsterdi. Atmosfer, Voyager uularndan nce
bilinenden daha youndu. u ana kadar bilinen en youn atmosferli uydudur.
Aslnda, Voyager 1 yzeydeki hava basncn Yer'dekinden 1.6 kat daha fazla
olduunu buldu! Yer'deki hava daha ziyade azot olmasna ramen, Titan'n
atmosferi Yer'in ilkel atmosferine benziyordu. Temel fark Titan'n ok souk
(93K) olmasdr.

Titan'n yzeyindeki scaklk ve basn lmleri temel alndnda

dramatik hava koullaryla karlalyor. Metan yalnz gaz olarak deil, yamur
bulutlar ve kar veya buz olarak da bulunuyor. Yani, Yer stnde bulunan suyun
gaz, sv ve buz haline benzer yaplar gsteriyor. Meteorologlara gre atmosferde
metana ek olarak etan (C2H6) da bulunuyor. Bu yzden Titan'n yzeyi, kalnl 1
km olduu tahmin edilen souk sv metan ve etan okyanuslar ile kapldr. Birok
karmak yaplar yannda asetilen ve etilen yamur bulutlar iinde bulunmaktadr.
Aratrmaclara gre bu organik molekller arasnda biokimyasal reaksiyonlar
olabilir ve Titan'n souk atmosferinde deiik bir yaam balayabilir. Gerekten
Titan, Yer stndeki ilkel biokimyasal evrimin aratrlmasna uygun bir doal

147
laboratuar olabilir! Gelecekteki uzay uular iin iyi bir hedef olarak kalacaktr.
1997' nin sonlarna doru Satrn'e gnderilen Cassini uzay arac Titan'n gizemini
zmeye alacaktr. Ancak, aracn en iyi gzlemleri yapabilmesi ve bize verileri
ulatrabilmesi iin 2004 ylnn beklenmesi gerekiyor. Cassini uzay aracndan
kacak olan pratl alclar Titan'n kaln atmosferine girecek ve bize veri
gnderecektir.

URANS

1781 ylnda William Herscell

tarafndan bulunmutur. Basit bir
teleskopla grlemeyecek kadar Yer
den ok uzaktadr. Voyager 2, 1986
ylnda Urans yaknndan geerken
onun mavimsi sisli grntlerini
yollam (ekil 21.12), karanlk halka-
larn ve umulmayacak kadar deiik
uydularn bulmutur.

Herschel, Uransn birok

uydusunu bulmutur. Bu uydularn
yrngeleri gezegenin elek dzlemin-
deydi. Fakat yrnge eiklikleri
ekil 12.12. Urans. gezegenin yrnge eikliine (98)
gre yava yava artyordu. Fransz
dinamiki Laplacea gre, eer gezegenin elek iimi olduka fazla olursa
yrnge dzlemine olan eim artabilir ve gravitasyonel ekim, uydular elek
dzleminde tutar. Bu yzden Uransn kendisi bir eleksel iime sahip olmaldr
ve elei yrnge dzlemine 98 kadar eiktir. Byle bir gezegen konfigrasyonu
ekil 12.13 de gsterilmektedir. 90 den daha byk olan bu eim ya da sapma
Urans n dnmesini ters yne evirir. Gezegenin bulutlar altndaki dnme
dnemi 17.2 saattir.

Bu yzden Urans tek bir mevsime sahiptir. Kuzey ulak noktas Gnee
doru olduu zaman gney yarmkre uzun sren karanlk bir k geirir ve
gezegenin 84 yllk dolanmnn yaklak drtte biri boyunca srer. 21 yl sonra
gney ulak k, kuzey ulak yaz olur ve Gne elek blgeleri zerinde parlar.
Artk gezegen stndeki her nokta 17 saatlik bir dn iinde bir gndz bir

148
gecede kalr. Bir 21 yl daha sonra gney ulak noktas Gne e doru ynelir ve
gney yarmkre 21 yl boyunca yaz mevsimini srdrr.

ekil 12.13. Yer ve Urans'n boyutlarnn ve dnmelerinin karlatrlmas. Yer'in dnme ekseni
23.5 eiktir ve ileri hareket (batdan douya doru) yaparken; Urans, geri hareket yapar.

Voyagern yakn geiinden kan sonuca gre Urans atmosferi derin bir
bulut tabakasnn stne binmi hemen hemen zelliksiz bir puslu gaz
tabakasndan olumutur. Atmosferin kimyasal yaps Jpiter ve Satrnnkine
benzer. Ktlenin yaklak drtte hidrojen (H2), drtte biri helyum (He), az
miktarda metan (CH4) ve dier gazlardr. Puslu tabaka ok souktur: Voyagern
kaytlarna gre minimum scaklk 51 Kdir. Bununla beraber bulutlarn iine
girildike scaklk ykselir. Belki de souk olduu iin Uransn grnr puslu
tabakas turuncu ve ak kahverengi renkli bileiklerden yoksundur. Onun yerine
youn sis iindeki metan krmz sourur, mavi saarak ekil 12.12 de
grld gibi mavi renkli bir gkyznn olumasna neden olur.

Hesaplamalara gre gezegenin apnn ilk drtte birlik blm iinde belki
de Yer boyutlarnda olan kaya bir ekirdek vardr. Bu ekirdek yksek basn
altnda sv olarak bulunan derin bir su okyanusu ile evrelenmitir. Bunun
stnde atmosferin alt tabakalar bulunur.

149
URANSN HALKALARI

Urans ok ince, belirgin

ekil 12.14. Urans'n halkalar ve uydular.
bir halka sistemine sahiptir.
Halkalar 1977 ylnda bulunmu-
tur. Fakat, Voyager 2 den gelen
ak, belirgin fotoraflara bakln-
caya kadar net olarak anlalama-
mtr. Satrnn dar F halkasnn
her iki tarafnda bulunan klavuz
uydulara benzer uydularn, dar
halka oluumlarn balatt
sanl-maktadr. Voyager
kameralar en kaln halka iinde
iki tane klavuz uydu bulmutur
(ekil 12.14). Kefedilememi
uyducuklarn e-kimsel kuvvetleri
dier halkalarn oluumuna neden
olabilir.

URANSN UYDULARI

Urans, dev gezegenlerin sahip olduu tr uydudan ikisine sahiptir.

Bunlardan be tanesi orta boyutlu uydular dier on tanesi gezegen yaknnda
bulunan paralanm uyducuklardr. Uydularn isimleri Shakespearin oyunlar ve
bir Alexander Pope iirindeki karakterlerden esinlenerek verilmitir. Voyagerdan
nce yalnz ilk 5 uydu biliniyordu. Voyager 2 nin gezegen yaknndan geiinden
sonra 10 kk uyducuk bulunmutur. Voyager uularna kadar bilimciler
Urans n uydularn kk buz toplar olarak sanyorlard. nk, Gneten
ok uzaktaydlar dolaysyla souk ve kk boyutlarda olmalydlar. Ancak,
Voyager uular Uransn uydularn beklenenden ok daha farkl buldu.

Gezegen yaknnda bulunan paralanm uydular, halkalarn kenarnda

bulunan kk, karanlk cisimlerdir. Bu uydular Satrnn yaknndaki
uyducuklarna benzemekle birlikte onlardan daha karanlktrlar. Olduka fazla
kraterli bir yzeye sahiptirler ve belki de bir veya birden fazla daha byk
uydunun orjinal paralardrlar.

Be orta boyutlu uydunun en dtaki drd byktr ve uydumuz Ayn

te biri boyutlara sahiptirler. Bu uydular jeolojik aktiviteden kaynaklanmayan

150
dardan oluum kraterleriyle doludur (ekil 12.15). ekilden grld gibi baz
uydularda byk kanyonlar grlmektedir. Dier uydularla etkilemelerden doan
dinamik kuvvetler veya bilinmeyen kaynaklardan kan i s bu tr jeolojik
yaplar dourabilir.

ekil 12.15. Urans'n 1160 km apl uydusu Ariel.

Karmak yzey jeolojisine ait en

srpriz rnek, be orta boyutlu uydunun en
k olan 484 km apl Mirandada
bulunmutur. Miranda, tm uydular iinde
en krlm yzey yapsna sahip uydudur.
ekil 12.16 da grld gibi yzeyde
renksiz yama gibi paralar, karmak oluk-
lar, sarp uurumlar ve oyuklar bulunmak-
tadr. Yzeyde grlen bir sarp kayalk 5
km yksekliinde ve dimdik ykselmekte-
dir. Bu boyuttaki bir uydunun stnde bu
gibi jeolojik aktiviteler nasl oluabilir?
Bu gibi yaplar oluturacak yeterli i
ekil 12.16. Urans'n uydusu Miranda. enerji nasl retildi? Bir kurama gre
uydular arasndaki ekim kuvvetleri bu etkiyi dourmaktadr. Io, Europa,
Enceladus ve Mirandann farkl yaplar son yllarda yava yava zlmeye
balamasna ramen, zerlerinde daha uzun sre allacak gibi grnmektedir.

151
NEPTN

Uransn bulunuu Neptnn bulunuuna nderlik yapt. 1800l

yllardan sonra kuramclar, Keplerin gezegenlerin hareketine ilikin yasalarna
Uransn gzlemlerini oturtmaya altlar. Urans kendine zg dzensiz
hareketler gsteriyordu. Birka bilimciye gre Gneten byk uzaklklarda
Newtonun ekim yasas geerli olmuyor muydu? Baz doru nerilere gre ise
Urans, daha uzaktaki bir gezegenin ekiminden etkileniyordu. 1840 ylnda bir
ngiliz astronom ve bir Fransz matematiki bamsz olarak yeni bir gezegenin
olmas gerektiini sylediler. Her ikisinin de almalar ve hesaplar 1846 ylnda
bittiyse de gzlemsel olarak yeni gezegen bulunamamt. Bu srada iki gen
Alman astronom, ngiliz Adams ile Fransz Leverrier in hesaplaryla 12 Eyll
1846 da bir buuk saattlik bir aramayla yeni gezegenin yerini buldular.

Neptnn atmosferi ge-

nel olarak Uransn kimyasal
yapsna benzese de Neptn
daha belirgin bulut zelliklerine
sahip-tir. Bu bulutlar Jpiterin
Byk Krmz Lekesine benzer
oval frtna benzeri lekelere
(ekil 12.17) sahiptir. Bir
gnlk d-nem iinde bile yap
deitirirler. Aktivite dzeyleri
1989 ylnda Voyager tarafndan
srpriz biimde
grntlenmitir. Bu aktivite,
Neptnn Uransden daha
byk olan i ssyla ilikili
olabilir. Fakat bu i snn
nedeni bilinmemektedir.
ekil 12.17. Neptn ve karanlk lekesi.
Yerden yaplan gzlem-
lere gre bulutlarn bir tur dn 18 saat almaktadr. Voyagern manyetik alan
lmlerine gre bulutlarn altndaki dnme dnemi 16 saattir. Neptn bir
manyetik alana sahiptir. Fakat simetri merkezi Neptnn merkezinden yaklak
0.4 Neptn yarap kadar uzaktadr. Bu durum beklenmedik bir i yapnn
olduunu ortaya koymaktadr.

152
NEPTNN YAY BML HALKALARI

Dier dev gezegen gibi, Neptn de bir halka sistemine sahiptir. 1980 li
yllarda Yerden yaplan gzlemler Neptn etrafnda eit olmayan younluklarda
halkalar olduunu gsterdi. Bu
halkalar yay benzeri youn paralar
halinde grlyordu. Voyagern
1989 ylnda gnder-dii fotoraflar
baz halkalarda daha youn yay
paralarnn grldn
onaylyordu (ekil 12.18). Ayrca
her bir halkada gezegeni tm
evreleyen halka paracklar da
saptand. Baz yaylarn iindeki
paracklarn younlamas belki de
yakndaki uydularn ekim
kuvvetlerinden etkilenmekteydi.
ekil 12. 18. Neptn'n halkalar.

NEPTNN UYDULARI
Neptn garip bir uydu sistemine sahiptir: En byk uydu dairesel ancak
olduka eik bir yrngede geriye doru hareket eder. Oysa ki dier gezegenlerin
byk uydular dk eim al yrngelerde ileri doru hareket ederler. Triton
isimli bu uydunun ap yaklak 2760 km dir ve gne sisteminin en byk yedinci
uydusudur. Hatta Pluto gezegeninden bile daha byktr. 1970 li yllarn sonunda
yaplan tayfsal gzlemler Tritonun atmosferinin metan (CH4) gaz ierdiini
gsterdi.

Voyager kameralar Triton atmosferinde ince bulutlar ve 5-10 km

kalnlnda ince bir sis tabakas saptad. Voyagern dier aletleri ise atmosferin
ounlukla azot ve bir miktar metan ierdiini buldu. Yzeydeki parlak ve
karanlk iaretler parlak azot ve metan buzlar arasndaki kontrast gsteriyordu.

ekil 12.19 dan grld gibi Triton benzeri olmayan bir yzeye
sahiptir. Herhangi bir arpma krateri grmek olduka zordur. Onun yerine Europa
(Jpiter in) ve Enceladus (Satrnn) uydularnda olduu gibi Tritonun yzeyi
ok parlak buzlarla ve buz stnde donmu sv akntlarla kapldr. Buz tepeleri
ve buz glleri grnmektedir (ekil 12.20). Kraterlerin grnmeyii yzeyin
jeolojik olarak gen olduunu sylemektedir. Voyager 2 nin gnderdii

153
fotoraflarda volkanik patlamalara rastlanmtr. Bu da Tritonu Yer ve Jpiterin
uydusu Iodan sonra gne sisteminin aktif volkanl nc uydusu yapmaktadr.

ekil 12.19. Neptn'n uydusu Triton. ekil 12.20. Triton'un buz glleri.

Tritonun patlamalarn salayan i enerjinin kayna onun yrngesinin

kkeniyle ilgili olabilir. Geriye doru hareketiyle ve eikliiyle ilgin bir
yrngeye sahip olan Triton, eitli grlere gre orjinal yrngesinde
dolanmaktadr. Baz gezegenleraras cisimlerin yakn geileri sonucunda onun
gerek yrngesi deimitir. Baka bir gre gre ise Tritonun kendisi bir
gezegenleraras cisimdir ve Neptnn ekimine kaplmtr. Triton, boyut, yzey
yaps ve dk yzey younluu ( 2000 kg/m3) ile Pluto gezegenine
benzemektedir. Her ikisi de kk gezegenleraras cisim kkenlidir.
ncelendiinde Triton, Neptn etrafnda dzensiz bir yrngede dolanmaktadr.
ekim kuvvetleri yrngenin u andaki dairesel yrngeye gelinceye kadar ki
evrimini yavalatmtr. Ayrca volkanl yapya izin veren bir i s vardr. Ayn
ekim kuvvetleri Tritonun sarmal hareketler yaparak uzak bir gelecekte Neptne
arpmasna neden olacaktr.

Neptnn en d uydusu olan Nereid (170 km apl) de yakalanm bir

uydudur. Olduka eik bir yrngede ileri doru hareket eder. Yzey yanstmas
%10 olan Nereid ok karanlk bir cisimdir.

PLUTO VE UYDUSU

Uransn hareketlerindeki dzensizlikleri aklayabilmek iin yaplan

hesaplar sonucunda Neptn bulunduysa da Neptnn ekimi bunlarn hepsine
yant vermiyordu. Ayrca Neptnn kendisi de aklanamayan baz dzensiz
hareketlere sahipti. Bu dzensizlikler Neptnn tesinde en az bir gezegenin daha
bulunmas gerektiini ortaya koyuyordu. Bu sonutan giderek Percival Lowell

154
1905 ylnda dokuzuncu gezegeni aratrmaya balad. ekil 12.21 den grld
gibi bu aratrma 1930 ylnda Plutonun bulunuuna nderlik etti. 1930da Clyde
Tombaugh, Lowell Gzlemevinde ekilen fotoraflardan giderek Plutoyu buldu.
Bu gezegene bir yeralt tanrsnn ismi verildikten sonra yeni bir gezegen sembol
( P ) olutu. Bu sembol, Pluto ve Lowell isimlerinin ilk harflerinden oluuyordu.

ekil 12.21. Pluto'nun fotoraflardaki yer deitirmesiyle bulunuu.

Pluto, dokuzuncu ve sonuncu gezegen olmasna ramen gezegen

snflamasndaki yeri aadaki be nedene gre hala tartlmaktadr:

1. Dier tm gezegenlerden daha kktr. Tahmini ap 2300 km dir. Aydan

daha kktr ve Merkrn % 47 si kadardr.
2. Dev gezegenlerin sralamasndan sonra, boyut olarak bu diziyi bozmaktadr.
3. Yrngesi Neptnn yrngesi ile kesimektedir.
4. Gezegenleraras cisim Chiron 1977 ylnda Satrn ile Urans arasnda
bulunduundan beri, end gne sisteminde deiik boyutlu gezegenleraras
cisimlerin bulunma olasl artt. Neptnn tesinde birok kuyrukluyldz
ekirdei ve kk gezegenimsi yaplar bulundu. Pluto bu gibi gezegenleraras
cisimlerin en by olabilir.
5. Dier gezegenler ve uydularna bakldnda Plutonun uydusu kendisine biraz
byk kalmaktadr. Yaklak % 57 si kadardr.

Bu nedenlerden sonra astronomlar Pluto ve uydusunu normal bir

gezegenden ziyade dev bir ift asteroid olarak dnmeye balad. Pluto gerekten
dier asteroidlerle ve kuyrukluyldzlarla ilikili olabilir. Buna ramen birok
astronom onu dokuzuncu gezegen olarak listeledi.

155
 Plutonun k deiimlerine ve uydusuyla yapt tutulmalara gre
uydunun dolanma dnemi 6.39 gn olarak bulunmutur. Younluu 2000 kgm-3
tr. Gezegenin %70 i kaya %30 u buzdur. Tayfsal gzlemler yzey stnde su
buzu ve metan gazl ince bir atmosfer olduunu gstermitir. Metan gaz belki de
yzey stndeki metan buzundan kmaktadr. Yzey, stne den n %60
n yanstr. nk yzeyin genel yaps buz materyaldir ve parlaktr.

Plutonun uydusu Charon 1978de bulunmutur. Uydunun ismi Pluto ile

ilikili mitolojik bir ekilden gelir (Chiron ile kartrlmamaldr). Pluto etrafnda
6.39 gnde bir dolanr. Bir yz daima Plutoya dnktr. Plutodan daha
karanlktr. zerine den n %40 n yanstr.

Pluto ve Charonun yzey scaklklar 50 K dir. Gneten ok uzak

olduklarndan disk eklinde grlemezler. Gne sisteminin bu blgesinden
Gne e bakldnda birok yldz arasnda en parla olarak grnrd.

KAVRAMLAR

Satrn
Satrnn halkalar (Saturns rings)
Cassini Boluu-Blmesi (Cassinis division)
klavuz uydular (shepherd satellites)
Satrnn uydu sistemi (Saturns satellite system)
Dione
Enceladus
Iapetus
Phoebe
Titan
Uranus
Uransn Halkalar (Uranuss rings)
Uransn uydular (Uranuss rings)
Miranda
Neptn
Neptnn yay biimli halkalar (Neptuns arc-rings)
Neptnn uydu sistemi (Neptuns satellite system)
Triton
Nereid
Pluto
Charon

156
PROBLEMLER

1. Urans ve Neptn, Jpiter ve Satrnden ziyade daha ok Yer-benzeri bir renge

(mavimsi) sahiptir?
2. Dev gezegenler etrafndaki halkalar nasl olumutur?
3. Yer, dev gezegenlerin atmosferi gibi neden bir hidrojen/helyum atmosfere sahip
deildir?
4. Satrnn elek ve ulak blgelerindeki bulutlarn stnde uan bir gzlemci
gkyzn nasl grrd?
5. Dnya stnde yaamn nasl baladn renmek isteyen bir biolog neden
Titann yzeyini aratrsn?
6. Eer Yer, Urans kadar eik olsayd Yer stndeki mevsimler nasl etkilenirdi?
7. Yer stndeki bir gzlemci neden Satrnn ekil 12.3 deki grntsn
hibir zaman gremez?

PROJELER

1. En az 8 cm lik bir teleskopla Satrn gzleyiniz ve halkalarn iziniz.

Halkalarn Yere doru eim asn tahmin ediniz. Bu a gnden gne veya
yldan yla deiir mi? Satrn stnde herhangi bir kuak veya blge grebilir
misin? Cassini boluunu grebiliyor musunuz? Yaknndaki yldz benzeri
uydularn geceden geceye konumlarn iziniz. En parlak uydusu olan Titan
belirleyiniz.
2. 15 cm lik bir teleskopla Urans ve Neptn gzleyiniz. Bunlar hangi renge
sahiptir? Ayrntl olarak grebiliyor musunuz? Uydularn grebiliyor musunuz?

157
 BLM 13

KUYRUKLUYILDIZLAR,
GKTALARI VE ASTERODLER

30 Haziran 1908de Sibiryada gizemli, korkun bir patlama oldu. ngiliz

gzlemevleri 3600 km uzakta beklenmedik bir hava basnc dalgas kaydettiler.
1000 km uzaktan sismik salnmlar kaydedildi. 500 km uzaktan youn bir bulut
grld. Bu patlamann nedeni uzaydan gelip yer atmosferine hzla giren
bilinmeyen bir cisimdi. Byk bir olaslkla bu cisim, gezegenlerarasnda dolaan
kalnt bir gkcismiydi. nk bu gibi kalntlarn birok trnn varolduu
bilinmektedir.

Kuyrukluyldzlar birka kilometre apnda buz yapl kk cisimlerdir.

Asteroidler ise aplar birka yz metreden 1000 km ye kadar deien kaya-
metalik yapl kk cisimlerdir. Kalntlar ise kuyrukluyldzlar ve asteroidlerden
kopmu daha kk paracklardr ve bazen gkta olarak adlandrlrlar. izelge
13.1 de bu snflarn baz seilmi rneklerine ilikin veriler verilmektedir.

Bu cisimlerin bazlar gezegen benzeri yaplardr. Bunlarn yrngeleri

hemen hemen daireseldir. Gne sistemi dzleminde ileri doru hareket ederler.
Dierleri ok farkl yrngelere sahiptirler. Gne sistemi dzlemiyle byk eim
yapacak ekilde, eliptik yrngelerde, geriye doru hareket derler. Bu
yrngelerin bazlar ekil 13.1 de gsterilmitir.

Yer ve dier gezegenlerin yrngeleri bu cisimlerin yrngeleriyle

kesitii zaman cisimler gezegenle arpr. Bu durum kuyrukluyldzlar ve
asteroidler gibi byk cisimler iin ok seyrek grnmesine ramen, gktalar
gibi kk cisimler iin ok daha sklkla olur. Bu cisimler Yer ile arpt
zaman atmosfer iine girerler ve srtnmeden dolay snarak yanarlar. Yer ile
arpan cisimlere iki isim verilir. Yere arpmadan nce tamamen yanan ve
genellikle birka cm apl kk cisimlere meteor denir. Bunlar daha ok
kuyrukluyldzlarn kalntlardr. Yere den daha byk boyutlulara meteorite
denir. Bunlar daha ok kaya ve metal ierirler ve dier gezegenlerin veya
genellikle asteroidlerden kopan paracklardr. Bu paralarn zelliklerini ortaya
koyarak hangi cisimden koptuu belirlenebilir.

158
 izelge 13.1. Gne Sisteminde Bulunan Baz Kk Cisimlerin zellikleri

Snf rnek ap (km) Yarbyk Basklk Eim Aklama

Eksen (AB)
Kuyrukluyldzlar

Ksa Dnemli Encke 6? 2.2 0.85 12 Kirli Buz

Halley 8x15 18 0.97 162 Kirli Buz
Uzun Dnemli Kohoutek birka? ok byk 1.0 14 Kirli Buz

Gktalar

Gkta Yamurlar Perseid 10-6 40 0.97 114 Kuyrukluyldz

Kalnts
Taurid 10-6 2.2 0.80 2 Kuyrukluyldz
Kalnts
Ate Toplar 31 Tem., 1966 10-4? 32 0.98 42 Kuyrukluyldz veya
31 May, 1966 10-4? 3.0 0.80 9 Asteroidlerle ilgili
Asteroidler

Kuak 1 Ceres 1020 2.8 0.08 11 Karbonlu kaya yzey

2 Pallas 538 2.8 0.23 35 Kaya Yzey
3 Juno 248 2.7 0.26 13 Kaya Yzey
4 Vesta 549 2.4 0.09 7 Lav benzeri yzey
14 Irene 170 2.6 0.16 9 Kaya Yzey
Truva 624 Hektor 100x300 5.1 0.02 18 Belirsiz ekil
Apollo 433 Eros 7x19x30 1.5 0.22 11 Bask
Apollo birka? 1.5 0.56 6 Kesin lmleri
Yok
Asteroid/ 2060 Chiron 100-320? 13.7 0.38 7 Asteroid olarak
Kuyrukluyldz katalogland,
Kuyrukluyldz
aktivitesi gsteriyor

Her boyuttan kuyrukluyldz, asteroid ve gkta (meteor, meteorite) gne

sisteminin 4.6 milyar yl nceki kkeninden kalan kalntlardr. u andaki
gezegenler oluurken, gne sistemi saysz kk, ilkel gezegenimsi yaplarla
doluydu. Kuyrukluyldz, asteroid ve gktalar ilkel gezegenimsi yaplardan
geriye kalan paralar olduundan gne ve gezegenlerin oluum anlarndaki yapy
bize en iyi aklayan deliller olurlar. Dolaysyla, dier yldzlarn oluum
bilgilerine de ulaabilecek bilgilere sahip olabiliriz.

KUYRUKLUYILDIZLAR

Gne sistemindeki kk cisimler arasnda en iyi tannanlar kuyruklu-

yldzlardr. Yer yaknndan geerlerken gece gkyznde yldzlar arasnda
srkleniyormu gibi yer deitirirler. Baz astronomlar veya yazarlar
kuyrukluyldzlar, kayan yldzlar gibi gkyzn ldayarak geen cisimler
olarak tanmlasalar da bu tanm doru deildir. nk, bu cisimlerin ksa sreli

159
baklarda yerlerini deitirmedikleri; ancak birka saatte bir yaplacak gzlemle
yerlerini terkettikleri bilinmektedir.

ekil 13.1. Gezegenleraras baz cisimlerin yrngelerini gsteren gne sistemi diagram.

Kuyrukluyldzlar birka ksmdan olumulardr. En parlak ksm

kuyrukluyldzn badr. Kuyruk ksm ise daha snk ma yapar ve Gnein
aksi tarafna doru ba blgesinden kan uzant yapdr. Parlak
kuyrukluyldzlarn ba ve kuyruu ekil 13.2 ve 13.3de grld gibi ok
belirgindir. Tipik bir kuyrukluyldzn kuyruu plak gzle ancak 1-2 derecelik
bir alana yaylm grnse de, drbn kullanldnda veya uzun poz sreli
fotoraflar alndnda kuyruun 10 lik bir alan kaplad farkedilir. Bir
teleskopla bakldnda ba merkezinde, yldz benzeri parlak bir k
younlamas grlr. Bu parlak younlamann merkezine kuyrukluyldzn
ekirdei denir. Buras, kuyrukluyldzn kat blgesidir. Yer stndeki
teleskoplarla zmlemek iin olduka kk kalr. Yaplan zmlemelere gre
bu blge 1-20 km apl kirli buz yapdadr. Boyutlar, gezegenler veya uydularla
karlatrldnda ok kk kalmaktadr.

160
 ekil 13.2. Kuyrukluyldz Ikeya-Seki. ekil 13.3. Halley kuyrukluyldz.

Kuyrukluyldzn ba ve kuyruunu oluturan gaz ve toz yap ekirdekten

salnan materyaldir. ekirdek i gne sistemine doru hareket ettike, gne
nlar onu str. Buz, uzay boluunda eriyerek sv hale gemeden dorudan
gaza dnr. Buzdan gaza olan bu dorudan deimeye sblimleme denir ve
buzun sblimlemesi olarak sylenir. Bu gaz ekirdekten kan mikroskopik toz
paracklar ile birlikte, Gneten gelen nm basncnn yardmyla ters yne
doru yaylr. Hareket eden bu gaza gne rzgar denir. Yalnz mikroskobik
paracklar gne rzgar tarafndan da doru srklenebilirler. ekirdekten
kan gaz ve toz, kuyruu olutururken 1 AB (Astronomik Birim)den daha
uzaklara kadar yaylabilir. Gne rzgar etkisinde kalan bu kuyruk,
kuyrukluyldzn Gne e doru yaklatka kuyrukluyldzn arkasnda,
kuyrukluyldzn Gneten uzaklatka nnde kalr (ekil 13.4). Tpk uzun
sal birinin kuvvetli rzgarda salarnn ald biim gibi gznzde
canlandrabilirsiniz. Rzgarn estii yne doru giden kiinin salar arkaya doru
uarken, rzgarn estii ynle ayn ynde yryen kiinin salar ne doru
uuur.

161
ekil 13.4. D gne sisteminden i gne sistemine doru gelen bir kuyrukluyldzn geliim
evreleri.

Kuyrukluyldz Yrngelerinin Bulunuu

ngiliz astronom Edmond Halley 1704 ylnda yeni gelitirilen bir yntemle
kuyrukluyldzlarn Gne etrafnda uzun ve eliptik yrngelerini buldu ve baz
kuyrukluyldzlar yeniden gzledi. Newtonun yntemleri kullanlarak 24
kuyrukluyldzn yrngesi belirlendi. Halley, 1456, 1531, 1607 ve 1682 yllarnda
grlen drt kuyrukluyldzn ayn yrngeye sahip olduunu buldu ve dnemi
yaklak 75 yl olarak hesaplad. Halley, bu grntlerin ayn kuyrukluyldza ait
olduunu, dnemde grlen kk dzensizliklere Jpiter gibi byk gezegenlerin

162
ekim kuvvetlerinin neden olduunu aklad. Halley, bu cismin 1758 ylnda
tekrar grneceini tahmin etti. Christmas gecesi grlen bu kuyrukluyldza
Halley kuyrukluyldz ad verildi.

Halley kuyrukluyldznn 1910 ylndaki geii ok ses getirdi. nk, Yer

onun kuyruu arasndan geti. En son grl olan 1986 ylndaki geii ise artk
ok nemli deildi. Zaten Yerin ok yaknndan da gememiti. Uzay aralar
tarafndan, ilk defa bir kuyrukluyldz 1986 daki geii srasnda bu kadar
yakndan incelenmitir.

Kuyrukluyldz ekirdeklerinin Fiziksel Yaps

Aratrmaclar kuyrukluyldzlarn bir atmosferik olay olmadn

grdkten sonra baka bir soruya yant aradlar: Kuyrukluyldz ekirdeklerinin
yaps nedir?

Yant, iki byk aamada geldi. Birincisi 1950li yllarda Harvard

astronomlarndan Fred Whippleden geldi. Kuyrukluyldz ekirdeklerinin buz ve
toz paralarndan olumu kat cisimler olduunu buldu. Buna, kirli buz da
(aysberg) modeli ad verildi. Bu modele ilikin delil ekirdekten kuyrua kan
gaz akntlardan elde edildi. Gaz iinde karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O)
atomlar, azot (N2+), karbondioksit (CO2+) iyonlar, CH3CN gibi organik
molekller ve dier bileikler vardr. Whipple bu gibi atom, iyon ve molekllerin
d gne sisteminde bulunan H2O, CO2, CH4 ve NH3 gibi buzlarn gaza
dnm trleri olduunu gsterdi. Bylece, kuyrukta bulunan tozlarda
ekirdekteki buzlardan arta kalanlar olmalyd. Bu model gzlenen kuyrukluyldz
olayn ve Jpiterin tesindeki d gne sisteminin souk derinliklerinde oluan
donmu H2O, CO2, CH4 ve NH3 buzlarnn varln aklyordu. Dolaysyla
kuyrukluyldzlarn doum yerlerini ortaya koyuyordu. Bir kuyrukluyldz i gne
sistemine girip Gnee yaklatka buzlar snmaktadr. Uzay boluunda bunlar
atom, iyon ve molekllere sblimleirler.
Kuyrukluyldzlarn ekirdeini anlamada
atlan ikinci adm, onlardan birinin ziyaret
edilmesiydi. 1986 ylnda Halley kuyrukluyldz i
gne sistemine doru yaklarken be uzay arac
(iki Japon, iki Rus ve bir Avrupa uydusu) ona
doru yolland. Avrupallarn gnderdii Giotto
(Halley kuyrukluyldznn ilk resmini yapan
talyan ressam) uydusu kuyrukluyldza 600 km.
ekil 13.5. Halley'in ekirdei. kadar yaklat. ekil 13.5 ve 13.6' dan grld

163
gibi, Giotto' nun yakndan ektii fotoraflar Halley' in 15x8 km boyutlarnda,
siyah renkli, kabuklu fstk eklinde bir ekirdei olduunu ortaya koyuyordu. Gaz
ve toz yaplar ekirdekten jet akntlar eklinde kyordu. Gazn %80' nin su
buhar olduu bulundu. Yer stnden toplanan gktalarnda olduu gibi C, H, O
ve N' ca zengin toz paracklarna rastland. Bunlar Yer' deki silikon, demir, dier
metaller ve dier oksitlerce zengin topraklardan farkl materyallerdi. Siyah,
karbonca zengin toz paracklar onun siyah yzeyi hakknda ipular veriyordu.
Bu materyal yzeye arpan n yalnz %4' n yanstyordu. Bilimciler toz
iinde bulunan yaam iin gerekli yap talaryla ilgileniyordu. Donmu
kuyrukluyldzlar iinde evrimlemi bir yaam beklemiyordu ama
kuyrukluyldzlar belki de gne sistemindeki karbona dayal organik kimyann
ilkel evrelerini bize retebilecekti.

Kuyrukluyldzlarn Kkeni

Kuyrukluyldzlarn kkenini aklayan en nemli adm Danimarkal

astronom Jan Oort'un 1950'li yllarda yapt almayd. Oort, kuyrukluyldz
yrngelerinin istatistik dalm zerine alt ve onlarn yaamlarnn byk bir
ksmn Gne'ten 50 000 AB uzakta gne sisteminin en d ksmlarnda
geirdiklerini buldu. Bunlar Gne'ten yalnz 39 AB uzakta bulunan Pluto'dan ok
daha uzakta oluuyorlard. Gne sistemini evreleyen bu oluum yerine Oort
Bulutu ad verildi. Bu bulut milyarlarca kuyrukluyldz ierir. Gne'ten ok
uzakta bulunan bu kuyrukluyldzlar Gne'in olduu kadar dier yakn yldzlarn
da ekim kuvvetleri altnda kalrlar. Kepler ve Newton'un yasalarna gre
yrngeleri stnde yavaa srklenirler ve yakn yldzlarn ekim kuvvetleri
tarafndan kararszla urayarak i gne sistemine doru harekete geerler.
Gne yaknnda yeterince bir uzakla gelinceye kadar gzlenemezler. Ancak,
onlar snp gaz saldktan ve kuyruk oluturduktan sonra farkedilebilirler.
Gne'ten uzaklatk-larnda tekrar souk, basz ve kuyruksuz cisimler olurlar.

Oort bulutu, kuyrukluyldzlar iin yalnz bir toplanma yeridir. Onlarn

kkenine ilikin nemli soru ise bunlarn Oort bulutuna nasl geldiidir. Bazlarna
gre, Pluto'nun tesinde Oort bulutunun i kenarnda bir gezegen oluturamayan
materyaldir. Fakat bunlarn ounun d gne sistemindeki dev gezegenlerin
arasnda olutuuna inanlmaktadr. Bu souk blgedeki buzlu cisimler 1, 10 ve
20 km apl kuyrukluyldzlardr. Fakat, bu gibi bir cismin tarihini dnmek
gerekir. Urans gibi dev bir gezegen, kuyrukluyldzn yrngesini ekimden
dolay bozar. Hatta kuyrukluyldz gezegenin yaknndan geerken yrngesi
deimeli ve gne sisteminin dna frlatlmaldr (Pioneer ve Voyager uzay
aralarnn gne sisteminin dna frlatlmalar gibi). Bu yzden,

164
kuyrukluyldzlar gezegenlerin yap talar olarak grlrler. nk bunlar souk
Oort bulutu blgesindeki "derin dondurulmu" ilkel buzlu cisimlerdir ve
bilimcilere ilkel gne sistemi materyalinin incelenmesini salarlar.

GKTALARI VE GKTAI YAMURLARI

Gktalar, kuyrukluyldzlarla ilikisi olmayan gkyznde ani olarak

grlen k parlamalaryla balantldr. Ancak, baz gecelerde grlen
saylarndaki art, dorudan bir iliki aranmasna yolaar. Bir gece iinde
geceyarsndan nce ortalama saatte gkta grrsnz. Geceyarsndan sonra
ise bu say saatte 15e ykselir. (Geceyarsndan sonra daha fazla grmemizin
nedeni Yerin yrngesi zerinde nde giden yznde yeralmanzdan dolaydr.
nk, Yerin bu yz gezegenleraras kalntlarla yzyze kalacaktr.) Fakat,
yln baz gnlerinde bir saat iinde 60dan fazla gkta grnr ve bunlarn hepsi
de gkyznn ayn nokatasndan salyorlar gibi grnrler. Bu tr olaylara
gkta yamurlar ad verilir (izelge 13.2).

En iyi bilinen rnek Perseid

yamurudur. Her yl 12 Austos
civarnda Perseus takmyldz dorul-
tusundan birka dakikada parlak
gktalar atmosfere girer. (Gkta
yamuru gkyznde salma noktas-
nn bulunduu alandaki takmyldzn
ismiyle adlandrlr.) Gkta yamur-
lar ok seyrek olarak saanak halinde
yaarlar. 17 Kasm 1966 tarihinde
grlen Leonid yamuru boyunca
dakikada 2000den fazla gkta g-
rlmtr (ekil 13.6).

Baz gktalar 75-100 km

yksekliklerde yanarak yere kadar
ularlar. Bunlarn en byklerine ate
topu denir ve ok parlak olurlar.
Genelde yere arpmadan havada
patlarlar.

ekil 13.6. Youn bir gkta yamuru.

165
 izelge 13.2. Bilinen Gkta Yamurlarnn Tarihleri

Yamur Ad Maksimum Aktivite likili Olduu

Tarihi Kuyrukluyldz
Lyrid 21 Nisan, akam 1861 I
Perseid 12 Austos, sabah 1862 III
Draconid 10 Ekim, akam Giacobini-Zinner
Orionid 21 Ekim, sabah Halley
Taurid 7 Kasm, geceyars Encke
Leonid 16 Kasm, sabah 1866 I
Geminid 12 Aralk, sabah Asteroid 1983 TB

Gkta yamurlaryla kuyrukluyldzlar arasnda iliki var mdr? G.V.

Scihiaparelli 1866 ylnda Perseid gkta yamurunun Yerin 1862 III
kuyrukluyldznn yrngesi iinden geerken grldn bulmutur. O halde
Perseidler kuyrukluyldzn yrngesi iinde bulunuyor olmaldr. Dier bulunan
ilikiler ise izelge 13.2de verilmitir. Bundan dolay, birok gkta
kuyrukluyldzlardan salan kalntlarn kk paralar olmaldr.

1960l yllardan beri yksek atmosferde aratrma yapan roketler ve

balonlar, kuyrukluyldzlar ve asteroidlerden geldiine inanlan birok
mikroskobik para toplamtr. Bu paracklar Halley kuyrukluyldznda ve yere
arpan gktalarnda bulunan birok materyale benzer karbonlu bileikler
iermektedir.

1980li yllarda bilimciler kuyrukluyldzlarla gkta yamurlar arasnda

bir eksik balant buldular. Kzlte Astronomi Uydusu (IRAS) tm gkcisim-
lerinden gelen kzlte nlar kullanarak gkyznn bir kzlte haritasn
kard. Aratrmaclar, asteroidler, bulutsular ve dier kaynaklar arasnda aktif
kuyrukluyldzlarn yrngelerine toplanm tozlarn izlerine rastladlar. Gne
sistemi aktif kuyrukluyldzlarn yzeylerinden frlatlan mikroskobik
paracklarn toz ynlaryla evrelenmiti. Grlebilen gktalar bu ynlardaki
byk paralard. Bu toz halka dier yldzlarn etrafnda bulunan toz halkalarla
ilikili olabilir.

ASTERODLER

Asteroidler gezegenleraras cisimlerin en bykleridir. 1020 km

aplsndan (Ceres) birka yz metre belki de daha az aplsna kadar deien
boyutlara sahiptirler. Tayfsal almalar az metal ierikli kaya yaplara sahip

166
olduklarn gstermitir. Gne sisteminin deiik ksmlarnda grlmelerine
ramen en ok Mars ile Jpiter arasndaki asteroid kuanda bulunurlar.

Asteroidlerin Bulunuu

plak gzle grlemeyecek kadar kk olan asteroidler 1800den nce

bilinmiyordu. Astronomlar ilk asteroidi (Ceres) 1801 ylnda Mars ile Jpiter
arasndaki bolukta yeni bir gezegen aratrmas yaparken buldular.

Ceres, bir gezegenden olduka kk boyutta, Aymzn te biri kadardr.

1802 ile 1807 arasnda, Gneten 2.3 ile 2.8 AB uzaklklar arasnda tane daha
kk gezegenimsi cisim bulundu. Kk boyutlar yznden kk gezegenler
veya asteroidler olarak adlandrld. Bu isim imdi, kuyrukluyldz olmayan
herhangi bir gezegenleraras cisme de verilmektedir. Fotorafik almalar
sayesinde bugne kadar binlerce asteroid bulunmutur.

Asteroidler, bulunu sralarn temsil eden saylarla ve bulan kiinin

seecei bir isimle adlandrlrlar. rnein, 1 Ceres, 2 Pallas, 1915 Quetzalcoatl ve
1932 Hooveria gibi. Kataloglanm 2000' den fazla, gzlenmi belki de 100 000
asteroid vardr.

Kuak Dnda Bulunan Asteroidler

Asteroidlerin baz ilgin altgruplar ana asteroid kua dndaki

yrngelerde dolanr. rnein, Apollo asteroidleri i gne sistemine girerler ve
Yer yrngesiyle kesiirler. Apollo'dan sonra isimlendirilmilerdir ve bulunan ilk
gruptur. 800 km kadar kk boyutlarda onlarcas bilinmektedir. ou dzensiz
ekillidir ve Yere olduka yaklarlar. Aslnda Yere arpan gktalarnn Apollo
cisimlerinin en kkleri olduu dnlebilir!

Apollo asteroidleri Yere veya dier bir gezegene arpmadan nce birka
yz milyon yl kadar yaamlarn srdrmektedirler. Yeni Apollo asteroidleri ise
dzgn olarak olumaktadr. Belki asteroidler gibi byk ktleli Jpiterin ekim
kuvvetinden dolay kuak dna frlatlmaktadrlar. Dier Apollolar i gne
sisteminde zamann harcadktan sonra buzlarn eritip geriye kk paralar
brakan ksa dnemli kuyrukluyldz kalntlardr.

Trojan asteroidleri Jpiter'in yrngesi stnde ondan 60 geride olmak

zere iki blgede toplanmlardr. Bu iki nokta astronom Joseph Louis Lagrange'

167
dan sonra Lagrangian Noktalar olarak adlandrlmtr. Lagrange, Jpiter ve
Gne'in ekim kuvvetlerinden etkilenerek iki noktada toplanm paracklar
bulmutur. Bu Lagrangian noktasnda en az 45 Trojan bulunmutur. Gzlemcilere
gre gzlenebilir yaklak 700 Trojan asteroidi vardr. En byk Trojan asteroidi
100km x 300km boyutlarna sahip Hektordur. Trojan asteroidleri ve onlarn
komular (Jpiterin J6dan J13e kadar olan en d uydular) asteroid kuanda
bulunanlardan farkl kimyasal yaplara (daha fazla karbon minerali) sahip olurken,
renkleri onlarnkine benzer olarak ok koyudur. Belki de bunlar Jpiterin
yrngesine yakn bir yerde olumulardr. Hatta, Jpiterin d uydular Trojan
benzeri asteroidler olabilir ve Jpiterin kuvvetli ekimine kaplarak dev
gezegenin etrafndaki yrngelere yakalanm biimde oturmu olabilirler.

Bir asteroid olarak kataloglanm, Gneten olduka uzak tek cisim 1977
ylnda bulunan Chirondur. Yrngesi Satrn ile Urans arasndadr. Satrn
tesinde olduu bilinen tek asteroid dir. Boyutlar yaklak 200 kmdir. Chiron,
asteroid kimliini 1988 ylnda normal parlaklndan daha parlak grnmeye
balamasyla kazanmtr. Bu anda Gnee daha yakn hareket etmekteydi.
Gne e en yakn geiini 1996da yapmtr.

Asteroidlerin Kaya Materyali

Asteroidlerin tayflar onlarn mineral zelliklerini kabaca tahmin etmekte

kullanlabilir. Asteroidler farkl tayflara sahip eitli snflara ayrlmtr. Bu
snflarn tayflar Yer, Ay ve birok gktalandan alnan kaya ve minerallerin
tayflaryla karlatrlmtr. Elde edilen bulgulara gre baz gktalar
asteroidlerin paralardr.

Farkl kimyasal yaplara sahip snflar Gneten belirli uzaklklarda

toplanmlardr. Yani, asteroid kuanda blgelere ayrlm bir yap
grnmektedir. Bu yzden kuan i (Marsa en yakn ksm) ve merkez
blgelerinde, kaya veya kaya-demir karml yapya sahip asteroidler
bulunmutur. 1 Ceres gibi baz asteroidlerde yzey materyalleri su tayan
mineraller iermektedir; su moleklleri mineral paracklarna kimyasal olarak
baldr. Bu blgedeki 4 Vesta gibi baz asteroidlerde ise Yer ve Aydaki bazaltik
lavlara benzer kaya yzey vardr.

D kuaktaki birok asteroid ise ok karanlk yzeyli karbonca zengin

kaya yapya sahiptir. Bu materyaller gne sisteminin souk blgesinde
olumutur. Trojanlar gibi baz asteroidler ise organik bileenlerce renklenmi
krmzms-siyah yzeylere sahiptir. Daha uzaklarda olanlar da siyah toprak iine

168
gizlenmi buz iermektedir. Jpiterin yaknndaki veya tesindekiler tal-buz
yaplardr. Bunlar normal asteroidlerle d gne sisteminin kuyrukluyldz
ekirdekleri arasnda gei salarlar. Bu tre en iyi rnek, en uzak asteroid olan
Chiron olabilir.

Yere ok yakn olanlar (Apollo asteroidleri) bu deiik trlerin karmn

iermektedir. Yakn geiinde fotoraflanm hibir asteroid olmamasna ramen
yuvarlak ve dzensiz ekilde olduklar bilinmektedir.

Gkyzndeki Madenler

Baz asteroidler faydal minerallere ve metallere sahip olduklarndan ve

yere ok yakn getiklerinden birgn ekonomik adan deerlendirilebilirler.
Apollo asteroidlerine bilimsel ve ekonomik bulular iin uular yaplmaktadr.
Enerji harcamas bakmndan, baz yakn asteroidlere gitmek ve dnmek, Aya
yaplan uulardan daha kolaydr. Saf nikel-demir yapl asteroidler uzaydaki
madenler olabilir. Gktalar rneklerine baklrsa, dier Apollo asteroidleri
ekonomik adan nemli platin grubundan metallere sahiptir. Kaya, buz ve
hidrojen gibi dier asteroid materyalleri uzay istasyonlarnn inasnda
kullanlabilir.

Asteroidlerin Kkeni

Asteroidler belki de bir gezegen

stne birikmemi ilkel gezegenimsi
yaplardr. Jpiter yaknndan geerken
dalm olabilirler ve bazlar gezegenle
birlemek iin hzla gezegene arparlar.
Bu arpmalar srasnda ekil 13.7de
grld gibi binlerce paraya ayrlrlar.
Ana kuaktaki birok kk asteroid bu
gibi para-lardr. IRAS uydusu 1983
ylnda asteroid kua iinde Gnei
saran belirgin bir toz tabakas buldu.
Bunlarn asteroid arpmalarndan
kaynakland zannedilmektedir. ar-
pmalar gnmzde de devam
etmektedir.
ekil 13.7. ki asteroidin arpmas.

169
YERE ULAAN GKTALARI

Yere ulaan gktalar gkyznden den kaya veya metal paralardr.

Modern bulgulara gre bunlar yer yrngesi ile kesien ve ona arpan Apollo tr
asteroidlerin paralardr.

Gktalar yzyllardr korku ve batl inalarn kayna olmutur. Her din

iinde bunlara benzer kaytlara rastlanmaktadr. 1794 ylnda Alman fiziki E.F.F
Chladni bu gktalarnn Yerdeki normal talardan farkl olduunun gstermitir.

Gezegenleraras kalntlar Yer ile ok yksek hzlarda arprlar. Hzlar

saniyede 11 ile 60 km ye ular. Bu gibi yksek hzlarda materyal, hava ile
srtnmesinden dolay snr. Bu kk paralar Yere arpmadan nce yanarlar.
Daha bykleri ise srklenerek yavalarlar.

Byk gktana daha az rastlanr. Her yl yalnz bir iki tane Yere dm
gkta bulunmaktadr. 1972 ylnda 1000 tonluk bir cisim Yerin d atmosferini
yalayarak gemitir. Sibirya cisimleri (1908) gibi olanlarn arlklar 10 000 ton
olmaldr. Bunlarn hepsi nkleer patlama yaratacak kadar byktrler. Bazlar ise
Yerde byk kraterler aacak kadar etkilidir.

Yere Ulaanlarn Trleri ve Kkeni

Yllar sren almalardan sonra bilimciler gktalarnn nasl olutuunu

ve gne sisteminin kkeni hakknda bize neler saladklarn buldular.
Senaryonun temelinde gktalarnn asteroidlerin paralar olduu yatyordu.
Bunlar, asteroidlerin gne sisteminin tarihi iinde farkl zamanlarda patlamas
veya arpmas sonucunda olumulard. Paralar ekil 13.7de grld gibi
deiik dorultularda frlatlmtr. Bunlarn ou Yer yrngesiyle kesimitir.
Aslnda, gktalarnn deiik trleri iinde bulunan mineral almalarna gre,
bunlar aplar 10-100 km arasnda deien ana cisimlerin iinde olumaktadr. Bu
yzden farkl trden gktalar bize asteroidlerin iindeki koullar sylemektedir.

Yere ulaan gktalar, jeologlar tarafndan allan en karmak kayalar

arasnda yeralr. Bilimciler farkl kaya trlerine gre bunlar alt gruplara
ayrmlardr. ana snf vardr: tal, demirli ve tal-demirli gktalar. Tal
gktalarnn ok fazla ortak zellii vardr. Asteroidlerin yzey, kabuk ve
mantolarndan kopan kayalardr. Bazlar lav benzeri erimi kayalar olurken
dierleri hi erimemi ok ilkel kaya paralardrlar.

170
 Tal gktalarnn en nemli alt snf karbon ierikli olanlardr. Bunlar
siyah, dayanksz, hafif ve karbonca zengin gktalardr. Belki de d gne
sisteminde oluan karbonca zengin, siyah mineralleri temsil etmektedir.

Demirli gktalar saf metal cisimlerdir. Asteroidlerin metal

ekirdeklerinin paralar olarak grnrler. Birok asteroid Yer gibi, erimi ve
demirce zengin bir ekirdek etrafn saran kabuktan olumutur. Tal-demirli
gktalar ok seyrek olarak bulunurlar. Tm gktalarnn %1 ini kapsarlar. Tm
gktalarnn %94 tal yapya sahiptir.

Gktalarnn Yalar

Gktalarna ait en nemli kavramlardan biri de onlarn yalarnn

saptanabilmesidir. Bu, bize ilkel gne sistemindeki olaylarn tarihi hakknda bilgi
verir. Deiik teknikler yaplan tarihlendirme sonularna gre en ilkel
gktalarnn 4.6 milyar yl nce yalnz 20 milyon yllk bir aralkta olutuunu
gstermektedir. Buradaki oluumun anlam toz ve gaz yapdan kat, kaya
benzeri cisimlere geitir. Demir ekirdei oluturan erime de bu tarihte olmutur.
Ancak, s kayna belirsizdir. Bu aralk gezegen materyalinin doumunu belirler.
Tarihlendirmenin dier yntemleri 4.6 milyar yl nce bu tarihte olan birok
byk arpmay gsterir.

Zodyak I

Gezegenleraras en kk paracklar gne sistemi dzleminde Gnee

doru toplanm mikroskopik toz paracklar, molekller ve atomlardr. ok temiz
bir gkyznde akam tan bitiminde batya doru (veya gne domadan nce
douya doru) bakarsak, bu paracklarn oluturduu buluttan yansyan ok zayf
bir k grebiliriz. evrenden tutuluma doru uzanan bu zayf k bandna
zodyak denir. evrende en parlak olarak grlr (ekil 13.8) Astronotlar
tarafndan yaplan lmlere gre gne atmosferinin parlak yla karp
grnmez olmaktadrlar. Zodyak saysz toz paracklarnn etkisinden
olumaktadr.

171
ekil 13.8. Gne batm ve Zodyak nn grnmesi: (a) Gne'in bat; (b) Yarm saat sonra
gkyznde hala mavi renk hakim; (c) 1 saat sonra zodyak belirmeye balyor; (d) 1,5 saat
sonra zodyak en iyi gzlenebilecek duruma geliyor; (e) ve (f) 2 ve 2,5 saat sonra zodyak
kaybolmaya balyor.

172
KAVRAMLAR

Kuyrukluyldz (comet)
asteroid (asteroid)
gkta (meteor)
kuyrukluyldzn ba (comet head)
kuyrukluyldzn kuyruu (comet tail)
kuyrukluyldzn ekirdei (comet nucleus)
gne rzgar (solar wind)
kirli buzda modeli (dirty iceberg model)
Oort Bulutu (Oort cloud)
gkta yamuru (meteor shower)
ate topu (fireball)
asteroid kua (asteroid belt)
Apollo asteroidleri
Trojan asteroidleri
Lagrangian noktalar
zodyak (zodiacal light)

PROBLEMLER

1. Eer bir kuyrukluyldz Satrnn uydu sistemi iinden geseydi, Yerden

saptanabilir miydi?
2. Keplarin nc yasas (a3=P2, a: Gne etrafnda dolanan bir cismin yar
byk eksen uzunluu, astronomik birim cinsinden; P: dnem, yl cinsinden).
Bu sonu kuyrukluyldzlara uygulanabilir mi? Oort bulutu iinde yeralan bir
kuyrukluyldzn yar byk eksen uzunluu 100 000 AB (105 AB) olduuna
gre, bu cisim i gne sistemine ne kadar sklkla girer?
3. Kuyrukluyldzlar, gktalar, zodyak ve asteroidleri oluturan cisim ve
paracklarn zelliklerini zetleyiniz.
4. Astronotlarn gelecekte bir kuyrukluyldza ulaaca varsaylrsa, kuyruklu-
yldzn yzeyi hakknda neler sylerler? Uzun dnemli mi yoksa ksa dnemli
bir kuyrukluyldza ulamak m daha kolaydr?

PROJE

1. Ege niversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Blmndeki gktalarn inceleyerek,

zelliklerini ortaya koyan bir izelge hazrlaynz.

173
 BLM 14

GNE SSTEMNN KKEN

Gezegenler, uydular, gkta materyali ve Gne yaklak 4.6 milyar yl

nce daha varolmamt. Yer, Ay ve gktalarndan alnan rneklere gre; gne
sistemi, yaklak 20-100 milyon yllk bir sre iinde olutu. Bu zamandan nce,
Yerdeki, bu kitaptaki ve sizin vcudunuzdaki atomlar yldzlararas uzaydaki ince
bir gaz bulut iinde yzyordu. O zaman Gne ve gezegen sistemi nasl olutu?

BR KKEN KURAMIYLA AIKLANAN GEREKLER

Yllarn gne sisteminin kkenini aratrmaya harcam olan Nobel

dll Hannes Alfvne gre: Gne sisteminin kkenini aratrmak fiziin
deil arkeolojinin iidir. Bulunan en nemli ipular gne sisteminin u andaki
gerekleridir. Bu ipular izelge 14.1de verilmektedir. Bu blmde bunlara tek
tek yant vereceiz. Tartmalar srasnda yalnz bizim sistemimizin deil dier
yldzlarn da nasl olutuunu anlam olacaz. Bu yzden bu blm Genel
Astronomi II kitabnda szedilen "yldzlarn evrimi" blmne de bir kpr atm
olacaktr.

LKEL GNE

Gne varolmadan nce, materyali yldzlararas uzayda bugn

grdmz yldzlararas bulut benzeri byk bir buluta dalm olmaldr.
Gne, 4.6 milyar yldan biraz daha uzun zaman nce bu buluttan (veya bir
ksmndan) olumaya balad. Bu anda ie doru olan ekim kuvvetleri da doru
olan basn kuvvetlerinden daha fazladr. Basn kuvvetlerini douran ey bulut
iindeki gaz atomlar ve molekllerinin hareketleridir. Bu yzden bulut bzlmeye
balad. lkel gne terimi bzlmekte olan Gne iin kullanlr. Bu andaki
Gne'in boyutu u andakinden byktr.

174
 izelge 14.1. Gne Sisteminin Bir Kken Kuramyla Aklanan zellikleri

1. Btn gezegenlerin yrngeleri kabaca ayn dzlemdedir.

2. Gnein elei (ekvatoru) bu dzlem iinde kalr.
3. Gezegen yrngeleri hemen hemen daireseldir.
4. Gezegenler, Gne etrafnda ayn dorultuda (bat-dou) dolanrlar. Gne de
ayn dorultuda dner.
5. Gezegenlerin kimyasal yaplar farkldr.
6. Gezegenlerin kimyasal yaplar Gneden olan uzaklklarna gre deiir:
Youn, metalce zengin gezegenler ierde bulunurken, hidrojence zengin olanlar
darda yeralr.
7. Gktalarnn kimyasal ve jeolojik zellikleri bilinen tm gezegen ve Ay
kayalarndan farkldr.
8. Gne ve tm gezegenler (Vens ile Urans hari) ayn ynde (ileri yn)
dnerler. Eim alar (elek ile yrnge dzlemi arasndaki a) genelde
kktr.
9. Gezegenler ve ou asteroidler benzer dnemlerle (5-20 saat) dnerler. (Bir
uydudan uygulanan belli bir ekim kuvveti onu yavalatmadka, Yerde
olduu gibi)
10. Gezegenler arasndaki uzaklk Bodenin kuralna uyar.
11. Gezegen-uydu sistemleri gne sistemini andrr.
12. Kuyrukluyldzlarn yrngeleri gne sistemi etrafnda hemen hemen kresel,
byk bir bulutun varln ortaya koyar.

lk Bzlme ve Basklama

Bulut iindeki gaz balangta geliigzel dnse bile bzlmekte olan

bulut bir ynde dnmeye balar. Geliigzel hareketlerin toplam net bir asal
hareket oluturacaktr.

Bulutun ktlesi merkeze doru toplandka bulut daha hzl dnmeye

balar. Yaplan matematiksel almalara gre, daha hzl dnmeyle ilgili
merkezka etkiler bulutun d ksmlarnn bir disk iinde basklamasna neden
olur. Bu arada merkezdeki materyal daha hzl younlar ve Gne oluur (ekil
14.1). Gezegenler bu disk iinde oluur: izelge 14.1'deki 1. madde. Gne' in
kendisi de bu diskin bir paras olduundan 2. madde de aklanm olur.

175

ekil 14.1. lkel Gne'in evriminde evre:
(a) Yavaa dnmeye balayan yldzlararas bulut hzla
bzlmeye balar; (b) Merkezi younlama balar ve
bulut daha hzl dnerek basklar;
yavaa olumaya balar ve etraf dnen bir gaz disk ile
sarlr.
Bulut balangta ok
byk olduundan atomlar
birbirinden ok uzaktr ve
merkeze doru hzla serbest
dme yaparlar. Bu evreye
serbest-dme bzlmesi denir.
Eer serbest dme devam
ederse, bulut tamamen birka bin
yl iinde Gne stne kebilir.
Fakat artan younluk ve gelii-
gzel hareketler, bulut iindeki
atomlarn birbirleriyle arpma-
sna neden olur. Gaz iinde etki-
leen atomlar da doru basn
uygular. Bulut iinde oluan
basn bzlmeyi yavalatr. Bu
yzden ie doru olan ekim
kuvvetiyle da doru olan gaz
basnc kuvveti arasnda bir yar
balar. Gazn zellikleri iyi anla-
ldndan, astrofizikiler bulu-
tun daha sonraki bzlmesini ve
bulutun evrimini analiz edebilir.
Helmholtz Bzlmesi
Da doru basntan
dolay yavalam ekimsel
kmeye Helmholtz Bzlmesi
ad verilir. Alman astrofiziki
Hermann von Helmholtz 1871
ylnda bzlmenin ilkel gne
bulutunu nasl sttn gsterdi.
Bzlmekte olan ilkel Gne'te
atomlar gaz bulutu iindeki dier
paracklarla arpncaya kadar
(c) Gne
merkeze doru der. Scaklk
bulut iinde artar. Wien Yasas'
na gre ilkel gne enerji yayar
ve etrafn saran bulutu str.
176
 Helmholtz kuramn temel alan hesaplamalara gre: bulutun merkez
scakl 10 milyon K'e ykseldiinde nkleer reaksiyonlar balar. Bu arada
bulutun d ksmlarnda gezegen oluumlar iin nemli olan ekil 14.1' de
gsterildii gibi gne sistemi kadar byk bir gaz disk oluur. Bu diskin scakl
birka bin Kelvin kadardr. Bu kuramn admlar, etrafnda gaz ve toz bulutu olan
yeni yldz oluumlarnn gerek gzlemleriyle onaylanmtr.

GNE BULUTSUSU

Uzayda bulunan bir gaz ve toz buluta bulutsu (nebula, oulu nebulae) ad
verilir. Bzlmekte olan Gne'i evreleyen disk ekilli bulutsu ise gne
bulutsusudur. Gaz molekller veya toz paracklar dairesel yrngelerde hareket
etmelidir. nk, dairesel olmayan yrngeler dier paracklarn yrngeleriyle
kesiir. arpmalar dairesel olmayan yrngeleri bozar Dairesel olmayan
yrngelerin says azalr. Bylece, gazdaki kk lekli girdaplar bolanr. Bulut
iindeki geni lekli hareketler paralel dairesel yrngelerde grlr. Bulutsu
kararl duruma geldiinde, gaz soumaya balar.

Gne Bulutsusundaki Tozun Younlamas

Gne bulutsusu balangta Helmholtz bzlmesiyle en az 2000 K'ne

kadar stlm bir gazd. Bu scaklkta, tm elementler gaz formundayd. Dier
kozmik gaz bulutlarnda olduu gibi gne bulutsusu atomlarnn ou hidrojendi.
Fakat ok kk bir yzde olarak silikon, demir ve gezegenleri oluturan dier
materyaller gibi daha ar atomlar da bulunuyordu.

Kat paracklar bu gaz iinde nasl olutu? Yant, Yer stnde grlebilir.
Hava ktleleri souduu zaman younlaan yaplar paracklar oluturur: kar
taneleri, yamur damlalar, dolu taneleri veya buz kristalleri. Benzer olarak, gne
bulutsusu da souduu zaman, younlaan yaplar kk kat toz paracklarn
oluturur. Bu zincir iinde grlen deiik mineral bileikler younlama zinciri
olarak bilinir.

Yaplan kimyasal almalar bulutsunun herhangi bir ksmnda scakln

1600 K'e dtnde, alminyum ve titanyum gibi baz metalik elementlerin ok
kk paracklar (grain) formunda metalik oksitleri veya mikroskopik kat
paracklar oluturacak ekilde younlatn gstermitir (izelge 14.2).
Yaklak 1400 K'de daha nemli bir madde olan demir younlar. Nikel-demir
alaml mikroskopik paracklar grain olarak veya varolan grainleri kaplayacak
ekilde oluur. Daha nemlisi 1300 K'de silikatlar kat formda grnmeye balar.

177
rnein magnezyum silikat minerali (MgSiO3) 1200 K'de oluur. Bu silikat
mineraller kaya formundaki materyallerdir. Bu noktada gne bulutsusu byk
miktarda ince toz yaplar kazanmtr.

izelge 14.2. Gne Bulutsusundaki Younlama Zinciri

Yaklak Scaklk Younlaan Younlama Yorum

(Kelvin) Element Biimi
2000 Yok Gaz Bulutsu

1600 Al, Ti, Ca Grain oksitleri -

(Al2O3, CaO)

1400 Fe, Ni Nikel-demir Gezegen

grainleri ekirdeklerinin
ana maddesi
demirli gktalar?
1300 Si Silikat ve demirli Tal madde, ilkel
silikat grainler gktalarnda hala
(MgSiO3 pyroxene, grnr
CaMgSi2O6 olivine,
(MgFe)2 SiO4)

100-300 H, N, C Buz paracklar Byk miktarda

(su H2O, amonyak buz; d
NH3, metan CH4) gezegenler ve
kuyrukluyldz-
larda hala var

Magnezyum, kalsiyum ve demirce zengin silikatlarn kompleks karmlar

gne bulutsusunun deiik noktalarndaki gazn yapsna, scaklna ve basncna
bal olarak younlar. Yerel koullar yeni oluan Gne'ten olan uzakla bal
olarak belirlenir. Bundan dolay, mineral paracklarn farkl yaplar farkl
yerlerde baskn olabilir. Benzer olarak, bulutsunun d ksmlar i ksmlarndan
daha souk olmaldr. Asteroid kuann ortasndan itibaren 300 K'lik
scaklklarda, su birok mineralde tuzaklanm olarak grlr. Asteroid kuann
en d ksmnda su buzu kar taneleri gibi younlamtr. 100-200 K' de,
bulutsunun en dnda amonyak ve metan buzlar grlr. Gne sisteminin dna
k ok zayf olarak ulatndan kuyrukluyldzlar stnde ok deiik buz
trlerine rastlanmtr. Dev gezegenlerin buz yapl uydularnda da bu tr yaplarla
karlalmaktadr.

178
Delil Olarak Gktalar

Gktalarnn yaplar bu younlama kuramn kuvvetle desteklemektedir.

zellikle, siyah karbonlu gktalarnn gne sistemindeki ilk kat paracklar
olduuna inanlmaktdr. ekil 14.2' de gsterilen gkta yksek scaklklarda
younlam osmium ve tungsten gibi elementlerce zengindir. Bu mineraller 1450-
1840 K gibi yksek scaklklarda olumutur.

ekil 14.2. Allende karbonlu gktandan bir para.

GNE NCES BR PATLAMA?

Gktalar yaplarnn 1970' li yllardan beri allmas sonucunda ilgin

bir sorunla karlald. Baz karbonlu gktalarnda yksek scaklklarda oluan
ak renkli minerallerin baz izotoplarna rastlanyordu (ekil 14.2). Birok
element ana yapsnda, kararl izotropik formda veya kararsz (radyoaktif) yapda
olabiliyordu. Aratrmalara gre, ak renkli olan mineraller yoksa gne
sisteminden nce ok ksa bir sre iinde mi olumutu?

rnein, xenon-129 bulundu. Bu, radyoaktif iodine-129'un bozulmasndan

ortaya kan xenon'un bir formudur. Bu ilem ok hzldr. nce iodine
olumutur. odine-129'un yar mr yalnz 17 milyon yldr. Bundan dolay
iodine, iodine'nin oluumu ile onun xenon'a bozulmas arasndaki ksa zaman

179
aralnda (1-20 milyon yl?) gkta iinde tuzaklanm olmaldr. Radyoaktif
iodine ile dier izotoplar ilk gezegenimsi materyal olumadan nce nasl olutu ve
nasl tuzakland. u anda bilinenlere gre bu izotop trleri, baz byk ktleli
yldzlarn iindeki nkleer reaksiyonlar sonucunda olumaktadr. Bu yldzlarn
nkleer yakt abuk tkenmekte ve daha sonra patlamaktadrlar. Eer gne
ncesi bulutsu yaknnda bu gibi bir yldz patladysa ksa-mrl radyoaktif
izotoplar ve dier kalntlar bulut iinde bulunabilir. Belki de byle bir patlama,
gne ncesi bulutu sktrmaya ve Gne'i oluturacak kmeyi tetiklemeye
yardmc olmutur.

GEZEGENMS YAPILARDAN GEZEGENLERE

Gezegenimsi yaplar mikroskobik paracklar olarak olumasna ramen

aka grlyor ki daha byk olarak gelimilerdir (aksi takdirde gezegenler
olmazd!). Milimetreden kilometre boyutlarna varan cisimler iinde orta boyutlu
kuramsal cisimlere gezegenimsi yaplar (planetesimal) denir. Bunlarn varlna
ait delilleri aadakiler gsterebilir:
1. En az 100 km apl gezegenimsi yaplarn arpmasyla gezegenlerin ve
uydularn stnde grlen arpma kraterleri (ekil 14.3).
2. Paralanm gktalar ve onlarn mikroyaplar. Bu yaplar toz grainlerin nasl
kmelendiini gsterir.
3. Bugn bile gne sisteminde grlen, aplar 100 km den byk asteroidler ve
kuyrukluyldzlar.

Fakat nasl oldu da mikroskopik grainler 100 km boyutlu gezegenimsi

yaplar oluturmak iin bir araya geldiler? Eer bunlar u andaki asteroid ve
kuyrukluyldzlarn yrngeleriyle karlatrlabilir ekilde Gne etrafnda
dolansalard birbirleriyle arprlar ve parampara olurlard. Gne sistemi de
hala toz bir bulutsu olarak kalrd.

Toz paracklar erken gne bulutsusunda bu kadar yksek hzlara sahip

oldu mu? Dinamik almalara gre, parack ynlar halinde disk dzlemi iinde
kalarak hemen hemen birbirlerine paralel, dairesel yrngelerde toplandlar.
Yrngeler paralele yakn olduundan, bu yaplar birbirlerine yavaa yaklatlar
ve arpma hzlar ok dk oldu. Dk arpma hzlarnda baz toz grainleri
birbirlerine yapt. Aralarndaki ekim kuvvetleriyle birbirlerine tutundular. Belki
de gezegenimsi yaplarn gruplamasna neden olarak birka bin yl iinde
boyutlarnn bymesini saladlar. Bu noktadaki gne sistemi ekil 14.4' de
gsterildii gibiydi. ekil 14.5' de gsterilen kaya ve buzlu gezegenimsi yaplar
Gne'i snkletiren tozlu bulut iinde dolanmaktayd.

180
 ekil 14.3. Gne sistemi iindeki gkcisimleri zerinde grlen arpma kraterleri.

Dinamik almalar, birleen paracklarn benzer dnme dnemleriyle

ileri hareket biiminde dolanmakta olan cisimleri oluturduunu gsterdi.
Gezegenler-aras uzay boluunun neden dzgn bir yapda olduunu gsteren bir
kant olmasa da, ekim kuvvetlerinin gne bulutsusunu halka ekilli blgelere
ayrd dnlmektedir. Herbir blgede de bir gezegen olumutur.

Daha byk gezegenimsi yaplarn daha kk olanlarla arpmasyla

geriye kalntlar kalmtr. Bu kalntlar da zamanla onlarn yzeyine geri dnm
ve pudra eklinde tozlu topra oluturmutur. En byk gezegenimsi yaplar en
hzl ekilde byyerek birka milyon ylda 100 km boyutlara ulamtr. Baz
gezegenimsi yaplar (gktalarnn ana cisimleri) snm, erimi ve metal-kaya
ksmlar farkllamtr.

181
ekil 14.4. Erken gne bulutsusu. Kaya ve buz materyalli gezegenimsi yaplar yrngede
dolanrlar. Gne ksmen engellenir ve bulutsu iindeki gaz ve tozdan dolay kzllar.

ekil 14.5. Gne sistemi iinde gezegenimsi bir yap.

182
Yerbenzeri Gezegenler

Gne sisteminin i ksmnda, gezegenimsi yaplar arasndaki arpmalar

Merkr ve Yer boyutlu gezegenler oluuncaya kadar devam etmitir. Bu blgedeki
gezegenimsi yaplarn ou silikatl kaya materyal ieriyordu. Bu yzden btn
yerbenzeri gezegenler bu materyallerden olutu. Geriye kalan gaz ve ok kk
toz paralar yeni oluan Gne' in masndan dolay dar doru frlatld.

Dev Gezegenler

Dev gezegenler de yerbenzeri gezegenler gibi toplanan madde tarafndan

ayn yolla olutu. Dev gezegen blgesinde daha fazla materyal vard. Ancak,
buzlar souk blgede younlat ve gezegenimsi yaplarn ktlelerini arttrd. Bu
yzden Jpiter, Satrn, Urans ve Neptnn ilkel gezegenleri olutu. Zamanla
Yer boyutlarndan daha byk boyutlara kadar bydler. 15 kata kadar kan
boyutlarla ilgin gezegenler olarak kaldlar. Byk ekim kuvvetine sahip
olmalarndan dolay gne bulutsusundan gaz ekmeye baladlar. Bu yzden
gezegenimsi yaplarn oluturduu kat/sv gezegen yapdan baka bulutsudan
alnan gazla hemen hemen ayn yapda olan bir atmosfere sahip oldular. Bundan
dolay dev gezegenlerin iki evreli gezegenler olduu dnlr: Yer den 15 kat
daha byk ktleli dev bir yerbenzeri ekirdek ve bu ekirdei saran dev bir
atmosfer. Yerbenzeri gezegenler hidrojence zengin bulutsu gazn ieren bu dev
atmosferlere asla sahip olmad. nk onlar bulutsu gazn ekebilecek yeterli
ktleye sahip deillerdi.

Bu senaryoyu desteklemek iin, yerbenzeri gezegenlerle dev gezegenlerin

ve gne bulutsusunun kimyasal yapsn karlatrabiliriz. u anda bulutsuya ait
rnekler bulamasak bile, Gnein u andaki kimyasal yapsn saptayabiliriz. Bu
yapnn gnei oluturan bulutsu yapyla ayn olduuna inanlmaktadr. izelge
14.3de bu karlatrma yaplmaktadr. Grld gibi Gnei ve bulutsuyu
oluturan gazlarn yaklak drtte hidrojen, drtte biri helyumdur. Dev
gezegenlerde de benzer durum vardr. Yerbenzeri gezegenlerin atmosferlerini
hatrlarsak ou gezegen iinden kan karbondioksit gazdr. Byk ktleli
hidrojen-helyum gaznn izine bile rastlanmamaktadr. dev gaz gezegende
llen hidrojen-helyum younlama deerleri gne bulutsusundaki deerlere
ok yakndr. Bu lmler deev gezegenlerin oluum senaryosunu destekler
yndedir.

183
 izelge 14.3. Gne Bulutsusu ve Dev Gezegen Atmosferlerini Karlatrlmas

Gaz Gne Bulutsusu Jpiter Satrn Urans

(Gnein bugnk yaps)
H2 (hidrojen) %71 %79 %88 %76
He (helyum) %27 %19 %11 %23
Toplam %98 %98 %99 %99

Gne bulutsusu gaz, drt dev gezegenin herbiri tarafndan ekildike

herbir gezegen etrafnda Minyatr Gne Bulutsular olutu. Disk ekilli bu gaz
ve toz bulut iinde tekrar toplanma ilemleri yinelendi. Herbir gezegen gne
sistemine benzer yapya brnd. Gezegenler gibi, herbir gezegenin uydular
olutu. Bu minyatr gezegen sistemleri iinde, en bol bulunan madde buz ve koyu
karbonlu maddelerdi. Bu yzden gezegenlerin uydular kirli-buzlu yzeylere
sahiptir ve gezegen etrafnda ileri ynde ve gezegenin elek dzlemine yakn bir
dzlem iinde dairesel yrngelerde dolanrlar.

Asteroidler

Asteroidleri bu senaryoda anlamak ok kolaydr. Gezegen olamam

yaplardr. Asteroid kuann neden Mars ile Jpiter arasnda olduunu gsteren
belki zel bir neden vardr. Normalde burada bir gezegen olabilirdi. En byk
asteroid Ceres zaman iinde bymesini durdurmu ve ap 1000 km de kalmtr.
Belki de bymeyi durdurmasnn nedeni Jpiterin ok byk olmas ve
ekiminin kuak iindeki asteroidlerin hareketini etkilemi olmasdr. ekim etkisi
asteroidlerin arpma hzlarn arttrm ve paralanmalara neden olmutur.

Kuyrukluyldzlar

Gezegen oluumlarndaki genel yap kuyrukluyldzlarn aklanmasn

kolaylatrr. Dev gezegenler blgesindeki kirli buz yaplardan olumu asteroid
benzeri gezegenimsi yaplar olmaldr. Bunlarn ou dev gezegenlerin kaya-buz
ekirdeklerinden oluur. Gezegenler stlerine birok maddeyi ekerken,
bazlarnda yakn geiler sonrasnda dar doru yeni yrngelere frlatr. Bu gibi
yrngeler Gneten binlerce astronomik birim uzaklklara yerleebilir. Hatta
buzlu gezege-nimsi yaplar Oort Bulutu iine frlatlm olabilir. Oort bulutu
kuyrukluyldz deposu olarak kabul edilmektedir.

184
Geriye Kalan Gezegenimsi Yaplara ve Gne Bulutsusuna Ne oldu?

Gezegenimsi yaplarn ou gezegenler tarafndan toplanm, Oort

bulutuna salm veya asteroid kuanda birikmilerdir. Bunlar belki de gne
sisteminin balangcndan itibaren 100 milyon yl iinde olumutur. Her an bir
gezegenimsi yap bir gezegene arpm ve gezegenin ktlesine eklenmi ve bir
krater oluturmutur. 500 milyon yl iinde ise geriye kalan gezegenler aras
yaplar gezegenlerin yzeyine bir yamur gibi yamtr. Birka gezegenimsi yap
ise gezegenin ekim alannda kalarak onun etrafnda uydu olarak yaamn
srdrmektedir.

KAVRAMLAR

ilkel gne (protosun)

serbest-dme bzlmesi (free-fall contraction)
Helmholtz bzlmesi
bulutsu (nebula)
gne bulutsusu (solar nebula)
younlama zinciri (condensation sequence)
grain
gezegenimsi yaplar (planetesimal)

185