MATERIJALI 2 #tivoPitomo2015

(I parcijala) #JaSamMainstvo

Mehanika ispitivanja su ispitivanja koja se provode na materijalu u cilju

ispitivanja mehanikih svojstava materijala i sprovode se da bi se utvrdile ili
dokazale osobine koje materijal posjeduje, te u cilju poboljanja tih
svojstava i otkrivanja novih oblasti primjene.

Faktori o kojima treba voditi rauna su:

- vrsta naprezanja (zatezanje, pritisak, savijanje, smicanje, uvijanje; uz
mogunost njihovog kombinovanja),
- nain dejstva sile (statiko ili dinamiko),
- temperatura ispitivanja (niske ili poviene temperature).

Razarajuim metodama ispitivanja se utvruju mehanike, tehnoloke i

ostale osobine datog materijala. U ta ispitivanja spadaju: ispitivanje
zatezanjem, pritiskom, ispitivanje tvrdoe, udarne ilavosti;
Nerazarajuim metodama ispitivanja se utvruje prisustvo povrinskih i
unutranjih greaka koje naruavaju kontinuitet datog materijala. To su
ispitivanja prilikom kojih ne dolazi do unitenja ispitivanog materijala.
Najee metode ovakvog ispitivanja su:
ispitivanje ultrazvunim talasima,
ispitivanje magnetnim metodama,
ispitivanje jonizirajuim elektromagnetnim talasima,
ispitivanje kapilarnim metodama i dr.;

Granica razvlaenja nekog materijala predstavlja napon pri kojem poinju

intezivne plastine deformacije u materijalu (dolazi do naglog prelaza iz
elastinog u plastino podruje).
Kod izrazito plastinih materijala ona se grafiki utvruje kao tehnika
granica razvlaenja (tj. kao napon pri kojem trajno izduenje iznosi 0,2%
prvobitne mjerne duine).
 Ta granica 0,2% se
moe odrediti grafiki iz
diagrama napon
jedinino izduenje,
tako to se na
odstojanju od 0,2%
mjerne duine povue
prava paralelna sa
poetnim pravolinijskim
dijelom krive napon
jed. izduenje. Ordinata
take presjeka te prave
sa krivom predstavlja
traenu granicu 0,2%.

Nacrtan Hook-ov dijagram jednog izrazito plastinog materijala, te na

njemu naznaene i date definicije najvanijih pokazatelja vrstoe:
Najvaniji pokazatelji vrstoe su:
zatezna vrstoa (statika vrstoa pri ispitivanju
zatezanjem) - predstavlja maksimalni napon koji materijal moe da
podnese prije nego to doe do njegovog loma.
granica razvlaenja - predstavlja napon pri kojem poinju
intezivne plastine deformacije u materijalu.

Sve u svemu, nacrtati dugu krivu i to je to.

 Na Hukovom dijagramu odreena tehnika granica razvlaenja
i modul elastinosti E:

Tehnika granica razvlaenja (R 0,2) napon pri kojem trajno plastino

izduenje iznosi 0,2% prvobitne mjerne duine.

Modul elastinosti (E) odnos napona i jedininog izduenja u

podruju elastinih deformacija; sa slike je : ; Ugao se nalazi
izmeu Hukovog pravca i jedininog izduenja.
U fizikom smislu, po definiciji, modul elastinosti predstavlja
otpornost materijala prema deformaciji, tj. pomjeranje atoma iz
njihovog ravnotenog poloaja u reetki. Odreen je silama
meuatomskih veza.

*Raunski, modul elastinosti se dobije iz Hukovog zakona tako to

izaberemo proizvoljnu taku na Hukovom pravcu i podijelimo oitanu
vrijednost njene y-koordinate (napon), sa vrijednou x-koordinate
(jedinino izduenje): .
Nacrtan - dijagram jednog izrazito ilavog materijala i jednog
izrazito krtog materijala. Oba materijala imaju isti modul elastinosti
(to znai da im se Hukovi pravci poklapaju):

Nacrtan - dijagram za razliite temperature i ; gdje je

.
Porastom temperature dolazi do
pada vrstoe, tj. granice
razvlaenja, zatezne vrstoe i
modula elastinosti, a raste
plastinost i ilavost.

*Napomena: Na slici je mala

greka - temperature redom
odozgo prema dole trebaju ii
i respektivno.

? Prirodna granica razvlaenja je napon koji proizvodi granina sila (pri

kojoj za male promjene vrijednosti sile nastaju rapidno vee promjene
duine nego do tog trenutka) na jedinicu povrine prvobitnog presjeka. ?
Tehnika granica razvlaenja (R0,2) predstavlja napon pri kojem trajno
plastino izduenje iznosi 0,2% prvobitne mjerne duine.

vrstoa je osobina materijala da se odupre razaranju, tj. sposobnost

prenoenja optereenja bez pojave loma. Moemo je poveati hladnom
plastinom deformacijom, termikom obradom, usitnjavanjem zrna i sl.;

Modul klizanja, G, predstavlja odnos izmeu napona smicanja i ugla

smicanja :

Modul klizanja razlikuje se od modula elastinosti, ali ipak izmeu njih

postoji odnos u oblasti malih deformacija:

gdje je v Poasonov koeficijent = negativna vrijednost odnosa izmeu

deformacije u pravcu upravnom na pravac dejstva sile i deformacije u
pravcu dejstva sile:

Elektrini tenzometri su mjerni ureaji za mjerenje elastinih deformacija.

Princip rada ovih tenzometara se zasniva na tome da se tanka ica

odreene debljine prilijepi uz epruvetu ili dio konstrukcije ija se deformacija
eli odrediti. Pod dejstvom optereenja, zajedno sa materijalom koji se
ispituje, deformisat e se i ta ica. Sa promjenom duine, odnosno
poprenog presjeka ice poveava se elektrini otpor, pa se iz promjene
otpora iznalazi veliina deformacije: , gdje je K faktor trake.
Ispitivanjem na savijanje mogu se odrediti sljedee osobine materijala:

savojna vrstoa ( ) predstavlja kolinik maksimalnog

momenta savijanja, karakteristike uslova optereenja i otpornog
momenta koji karakterie popreni presjek epruvete, na osnovu
izraza:

Gdje je: maksimalni moment savijanja zavisno od

uslova optereenja [Nm],
otporni moment [mm3].

Savojna vrstoa zavisi od momenta savijanja i otpornog

momenta.

Ugao pri prelomu () maksimalni ugib postignut u trenutku loma

epruvete.

Krutost ( ) dopunski pokazatelj pri savijanju, a odreuje se

izrazom: [MPa], gdje je:
prenik epruvete [mm],
ugib [mm],
savojna vrstoa [MPa].

? Tehnoloko ispitivanje savijanjem je ispitivanje u kojem se provjerava

da li je neki element, zavar i sl. dovoljno dobar; ona predstavljaju najstariji
nain ispitivanja metala. Imaju za cilj da se ustanovi pogodnost materijala
za razliite uslove primjene. Jednostavni su i ne zahtijevaju sloene ureaje
i aparature.
Provodi se u sluajevima kada je dovoljno utvrditi da li e element izdrati
uslove eksploatacije ili e doi do loma, kada ne postoji potreba utvrivanja
brojanih vrijednosti mehanikih osobina tog elementa. ?
Ispitivanjem materijala udarnim optereenjem na savijanje (tj.
ispitivanje udarom) procjenjuje se krtost materijala (prag krtosti), energija
loma (tj. udarna ilavost); odnosno, time se utvruju i energija nastanka i
energija irenja pukotine/prskotine, ali i prelazna/tranzitna temperatura
(temperatura na kojoj materijal iz plastinog prelazi u krti lom).
Ukupna energija loma pri ispitivanju zatezanjem predstavlja ilavost datog
materijala; ilavost, sama po sebi, predstavlja sposobnost materijala da
apsorbuje energiju do take loma. Izraunava se kao povrina ispod krive
napon jedinino izduenje kod ispitivanja zatezanjem.

Energija loma pri ispitivanju udarom predstavlja udarnu ilavost

(povrina ispod krive sila udara ugib).
*Povrina ispod krive sila udara vrijeme predstavlja impuls sile.
Ova ukupna energija se moe razdvojiti na energiju utroenu na elastine i
plastine deformacije (energija inicijacije/nastanka pukotine), i na
energiju za razvoj/irenje prskotine/pukotine .
Energija loma se, dakle, utvruje ispitivanjem udarom pri emu se prati
zavisnost sile udara od ugiba.
Energija loma zavisi od:
materijala koji se ispituje (hemijski sastav, tip kristalne reetke i sl.),
uslova ispitivanja (temperature ispitivanja, brzine nanoenja
optereenja, uticaja okruujue sredine).

Energija inicijacije nastaje pri nastanku pukotine, a energija propagacije pri

nastanku loma. Utvruju se pomou instrumentiziranog arpijevog klatna.

Nacrtan dijagram zavisnosti energije loma od temperature za jedan

ugljini elik i jedan nehrajui elik:
Nacrtan dijagram zavisnosti energije loma od temperature za jedan
materijal koji nema naglaenu tranzitnu temperaturu (to znai samo
pravac na dijagramu):

Metali sa KPC reetkom nemaju

naglaenu tranzitnu temperaturu
(aluminij, bakar i njihove legure).

Metali sa KZC i HGP reetkom

imaju naglaenu tranzitnu
temperaturu (elik, magnezijum,
cink i njihove legure).

Nacrtana zavisnost energije loma od temperature za materijal koji ima

izraenu tranzitnu temperaturu i materijal gdje ta ovisnost nije
izraena:

Tranzitna/prelazna temperatura, koju smo ve spomenuli, zavisi od vie

faktora kao to su: hemijski sastav, mikrostruktura, veliina metalnog zrna,
hrapavost povrine i oblik epruvete i druge.
Postoji 5 osnovnih kriterija na osnovu kojih se definie tranzitna
temperatura:
T1 prelazna temperatura potpune plastinosti (temperatura na
kojoj se potpuno plastini lom prvi put transformie u mjeoviti lom
i ona se odreuje upravo pomou apsorbovane energije),
T2 prelazna temperatrura 50% plastini - 50% krti lom =
temperatura na kojoj u ukupnom lomu plastini i krti lom uestvuju
sa po 50% odreuje se na osnovu izgleda povrine loma,
T3 prelazna temperatura 50% apsorbovane energije -
temperatura na kojoj je apsorbovana energija jednaka algebarskoj
sredini izmeu energije gornjeg i donjeg praga),
T4 prelazna temperatura 20J - temperatura na kojoj
apsorbovana energija iznosi 20J,
T5 prelazna temperatura nulte plastinosti - temperatura na kojoj
se mjeoviti lom prvi put transformie u potpuno krti lom.
*Od navedenih kriterija: T1, T2 i T5 spadaju u fraktografske kriterije, a T3 i
T4 u energetske kriterije tranzitne temperature.

Neki pokazatelji vrstoe i plastinosti pri ispitivanjem raznim

metodama:
Uvijanje: pokazatelj vrstoe - uvojna vrstoa, pokazatelj plastinosti -
ugao uvijanja.

Savijanje: pokazatelj vrstoe - savojna vrstoa, pokazatelj plastinosti -

ugao preloma.

Zatezanje: pokazatelj vrstoe - granica razvlaenja, pokazatelj plastinosti

- jedinino izduenje.

Pritisak: pokazatelj vrstoe - pritisna vrstoa, pokazatelj plastinosti -

jedinino suenje poprenog presjeka.
arpijevom metodom se odreuje energija udara, tj. udarna ilavost.
Dakle, mjeri se utroena energija kao razlika potencijalne energije klatna u
radnom poloaju i potencijalne energije nakon lomljenja epruvete. To je,
ustvari, rad potreban za lomljenje uzorka ili ta famozna udarna ilavost.

Tvrdoa je, uopteno, svojstvo materijala koje se protivi zadiranju stranog

tijela u njegovu strukturu (ili povrinu).

Mjerilo tvrdoe po metodi Rockwell, za razliku od metode Brinel i Vikers, je

dubina otiska.

Ispituje se tako to se na tijelo djeluje dijamantskim konusom (iji je vrh pod

uglom 120 stepeni) odreenom silom koja otklanja uticaj neravnina na
povrini ispitivanog predmeta do odreene dubine , s obzirom da je
mjerilo tvrdoe dubina prodiranja utiskivaa (prva faza nanoenje
predoptereenja).

Zatim se dodaje sila - ukupno optereenje na utiskiva, usljed ega

utiskiva prodire do dubine , koja u sebi sadri izazvane plastine i
elastine deformacije: .

U treoj fazi se izvodi rastereenje, nestaju elastine deformacije, dubina

utiskivanja se smanjuje na dubinu .

Mjerilo tvrdoe je dubina utiskivanja, svedena na Rokvel jedinice, pri emu

dubina od 0,002 mm odgovara jednoj Rokvel jedinici, prema izrazu:
(-)
DIN-standardima su blie metode HRB i HRC, koje u praksi imaju najiru
primjenu, a odreuju se na osnovu izraza:
(-)
(-)
Za izrazito tvrde (okaljene i cementirane) elike koristi se i HRC metoda;
ima skalu od 100 jedinica, a pri ispitivanju se preporuuje oblast 20 67
HRC.

Sutinska razlika izmeu ispitivanja tvrdoe elika po metodi Brinel i

metodi Rockwell je u mjerilu tvrdoe (kod Brinela je to kolinik sile koji
djeluje na utiskiva oblika eline kuglice i povrine kalote otiska koji je
ostavio utiskiva na ispitivanoj povrini, a kod Rokvela je to dubina otiska).
Brinel metoda ostavlja relativno velike otiske, pa je ograniena na velike
presjeke, to je prednost samo kada ispitivani materijal nije homogen. Zbog
deformisanja eline kuglice ispitivanje po Brinelu uglavnom je netano
iznad 500 HB.
Rokvel je brza metoda i jednostavna za rukovanje, budui da je povrina
otiska kvadratna kod ispitivanja dijamantskim piramidom, moe se oitavati
mnogo tanije nego otisak po Brinelu; inae metoda Rokvel se moe
koristiti na manjim uzorcima, jer su optereenja i utiskivai manji nego kod
Brinel metode.

Mikrotvrdoa je tvrdoa vrlo malih ili tankih dijelova. S obzirom da su sile

utiskivanja veoma male (0,01N 2N), to su i otisci mali, to oteava
ispitivanje.
Postoji vie metoda odreivanja mikrotvrdoe:
mikrotvrdoa po Vikersu (Vickers),
mikrotvrdoa po Knupu (Knoop),
mikrotvrdoa po Grozdinskom.
Dinamiko optereenje se odnosi na mehaniko optereenje iji se
intenzitet mijenja tokom vremena.
Moe da se javi u obliku:
jednosmjerno promjenjivog napona (zatezanje ili pritisak),
naizmjenino promjenjivog napona (simetrinog i nesimetrinog).

Trajna dinamika vrstoa je najvei napon koji materijal moe izdrati

bez loma i pri neogranienom broju promjena optereenja.

Ispitivanjem dinamikim periodinim promjenjivim optereenjem se

utvruju sljedee karakteristike materijala:
vremenska dinamika vrstoa (dinamika izdrljivost) (N)
napon koji se sastoji od zbira srednjeg napona SR i najvee
amplitude napona AN pri kojoj e doi do loma epruvete tek nakon
N ciklusa,
trajna dinamika vrstoa (isto, dinamika izdrljivost) (D)
napon sastavljen od zbira srednjeg napona SR i najvee amplitude
napona A pri kojoj nee doi do loma epruvete ni pri
neogranienom broju ciklusa N.
Velerov dijagram je dijagram zavisnosti amplitude napona A od broja
ciklusa N. Ovaj dijagram se jo naziva i dijagram zamaranja.

Slui za odreivanje dinamike vrstoe (dinamike izdrljivosti) datog

materijala.

Opta jednaina dinamikog optereenja je ?: F = FSR (+-)FA* f(t)

Znaenje lanova u formuli je:

F trenutno optereenje,
FSR srednje optereenje,
FA najvea amplituda optereenja,
f(t) funkcija koja se periodino mijenja u opsegu 0 do 1.
*Ovaj izraz s plusem predstavlja gornji granini napon, a sa minusom
donji granini napon.
Zamor - dinamiki promjenjivo optereenje predstavlja degradaciju
materijala u sljedeim uslovima:
javlja se pri naponima manjim od granice teenja,
javlja se na svim temperaturama,
traje dug vremenski period.
On obino poinje na mjestima sa najviim naponskim stanjem: mjesta
koncentracije napona, moe poeti od greaka u materijalu, od povrinskih
greaka, nastati moe i kao posljedica unutranjih napona unijetih u
materijal u toku neke obrade. U najveem broju sluajeva u nastalom lomu
nema vidljivih znakova plastine deformacije. Dijeli se na visoko-ciklini i
nisko-ciklini zamor.

Puzanje je proces sporog plastinog deformisanja metala koji su izloeni

dugotrajnom dejstvu statikog optereenja, ak i niim od vrijednosti
napona teenja, tj. zavisnost vrijeme deformacija. Dakle, to je degradacija
materijala u sljedeim uslovima:
javlja se pri naponima manjim od granice teenja,
javlja se na temperaturama veim od 0,3 temperature topljenja datog
materijala.
traje dug vremenski period.

Zamorni lom predstavlja lom materijala usljed zamora.

Nastaje tako to pri relativnom malim amplitudama napona nastaju
izvjesne plastine deformacije koje se manifestuju kao linija klizanja.
Udio deformisanog materijala u odnosu na ukupan volumen moe biti tako
mali da makroskopski gledano materijal ne izgleda deformisano.
Sa porastom trajanja optereenja poveava se i gustina linija klizanja.
Sa porastom broja ciklusa, pored linija klizanja se javljaju brazde , tj. na
povrini materijala nastaju uzvienja i ulegnua, te se njihovim
poveavanjem pojavljuju mikronaprsline, a daljim rastom dolazi do
zamornog loma.
Osnovna razlika izmeu zamornog loma i loma usljed puzanja je ta to
kod zamornog loma nema znakova plastine deformacije, a kod loma usljed
puzanja ti znakovi postoje prije nastupanja loma.

Brzina puzanja predstavlja promjenu deformacije u jedinici vremena.

Vremensku granicu puzanja predstavlja konstantni napon koji pri

odreenoj temperaturi, poslije isteka odreenog vremena, prourokuje
odreeni iznos puzanja.

Npr.

Ovo znai da konstantni napon pri temperaturi od 500 stepeni poslije isteka
100.000 sati izaziva trajnu deformaciju, odnosno puzanja u iznosu 0,2% od
prvobitne mjerne duine.

Defektoskopija je nauka koja se bavi iznalaenjem greaka materijalne

homogenosti.

Radiografija je metoda ispitivanja materijala bez razaranja koja pomou

negativa otkriva makroskopske defekte u materijalu.

X i zraci su elektromagnetne prirode sline svjetlosti od koje se razlikuju

po nizu osobina, izmeu ostalog i u talasnim duinama. Njihova brzina je,
meutim, ravna brzini svjetlosti.

X-zrake se dobivaju u rengenskoj cijevi pod visokim naponom, a -zrake

nastaju emitiranjem prirodnih izotopa. Koriste se u radiografiji pri ispitivanju
materijala bez razaranja.
Ultrazvuk je mehaniki talas ija je frekvencija vea od 20.000 Hz.
Ultrazvuni talasi se dobivaju pomou piezoelektrinog efekta koji elektrine
oscilacije pretvara u mehanike vibracije i obratno. U mainstvu se ova
metoda koristi za otkrivanje unutranjih greaka u materijalu, odreivanje
osobina, mjerenje unutranjih napona, mjerenje debljine materijala i sl.;

Sljedee veliine se izraavaju u ovim dimenzijama:

modul elastinosti MPa (mega paskal),
tehnika granica razvlaenja R 0.2 MPa (mega paskal),
kontrakcija presjeka u procentima,
energija loma J (dul),
prelazna temperatura K (kelvin) ili stepen Celzijusa,
vremenska dinamika vrstoa MPa (mega paskal),
trajna dinamika vrstoa MPa (mega paskal).