Acerca de este libro

Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanteras de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en lnea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos aos como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio pblico. El que un libro sea de
dominio pblico significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el perodo legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio pblico en unos pases y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio pblico son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histrico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difcil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras seales en los mrgenes que estn presentes en el volumen original aparecern tambin en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.

Normas de uso

Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio pblico a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio pblico son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones tcnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:

+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseado la Bsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No enve solicitudes automatizadas Por favor, no enve solicitudes automatizadas de ningn tipo al sistema de Google. Si est llevando a
cabo una investigacin sobre traduccin automtica, reconocimiento ptico de caracteres u otros campos para los que resulte til disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio pblico con estos
propsitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribucin La filigrana de Google que ver en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Bsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Mantngase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No d por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio pblico para los usuarios de
los Estados Unidos, lo ser tambin para los usuarios de otros pases. La legislacin sobre derechos de autor vara de un pas a otro, y no
podemos facilitar informacin sobre si est permitido un uso especfico de algn libro. Por favor, no suponga que la aparicin de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infraccin de los derechos de
autor puede ser muy grave.

Acerca de la Bsqueda de libros de Google

El objetivo de Google consiste en organizar informacin procedente de todo el mundo y hacerla accesible y til de forma universal. El programa de
Bsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podr realizar bsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la pgina http://books.google.com
- - - -- - --- - - --
 DESIDERII ERASMI
PROTERODAMII

EccLEsiAsTA E .
SIVE DE RATIONE CONCIONANDI
LIBRI QUATUOR

RECENSUIT IN CAPITA DIVISIT INDICE RERUMI

AC VERBORUMI COPIOSISSIMIO INSTRUXIT

FRIDERICUS AUGUSTUS KLEIN

p h i LOSOPHIAE DOCTOR AC THEOLOGIAE B AccALAuhrus
ct h AMQUE IN A cAdeM i A 1 e News1 P h 1 v AtiM th Anens
ui A C0N. AD S. MiCHAEI. 5 ET PAST0R. Ab S. OANNS AEDEM

. M AGN 1 duc. societatUM 1. At. rt MuNERAL. sod Alis

L I P S l AF,
I N LI B RAR IA WE I D MA N N I A
M ID C C C X X.
-

-
 PIIS MANIBUS

I o A. G o T T F R I E D H E R D E R

I O A. F R I ID E FR I C I I5 P\ A U S E.

IOS. FRID. CHR. LOEFFLER,

FRANC. voLcM. PREINHARD

IOA. GEOPRG. POSIEN MUELLER

GEORG. IOACH. ZOLLIKOFER ,

coNcIoNATORUM LAUDIBUS vERAE

ELOQUENTIAE SPLENDIDISSIMIS
PEBIPETUO CELEBRANDO IRU MI

NEC NON
 coNc IoN A To R I BUs
EccLESIAE EvANGELICAE IIoc TEMPoRE
MAXIME EGREGIIS ATQUE DE RELIGIONE
MERITISSIMIIS

CAPR. GOTTIL. BPRETSCHNEIDETR.

HERM. CHR. GOTTFR. IDEMIME

I O A. G OTT L O B MA PR EZ, O L I.

A U G. H E R M. N I E M E Y E R

I o A. FR ID E R I C o R o E HR
I O N A T II. S C H U D E R O F F

VIRIS vitnx T I T U L OS

PATRONIS SUMIMIA PIETATE COLENDIS

II AN CCE IERASMI ECCLESIASTAE

EDITIONEM

E D I T O R.
\
 P PR A E F A T I O.

Noa est, quod Erasmi, viri sagacissimi et doctissimi,

laudes celebrem. Quamquam plures nostro tempore
prodierunt theologi, qui artem rhetoricam sacram tam
diligenter atque successu tam felici enuclearent, ut, si
quis nova studeret addere, plurimis acta agere videre
tur: tamen his libris quatuor de ratione concionandi ab
Erasmo, confectis permulta etiamnum notatu dignissi
ma contineri, contemdere mom dubito, mec quemquam
unum fore censeo, qui illa mon eo lubentius legat, quo
magis auctoris nostri genus scribendi elegans ac lotum
ad styli classici similitudinem pervenire sentiat. Quae
cum ita sint, sicut Erasmi scripta fere omnia, sic
Hhumc de rhetorica sacra librum , a doctissimis quoque
tempore viris in summis deliciis habita mirari non li
cet: atque extra omnem positum est dubitationem,
hunc Ecclesiasten multo plures macturum fuisse lecto
res, si omnibus ubique conciomatoribus eum legendi
facultas esset facta.
Editiones, quas composui, hae sunt tres :
I. Des. Erasmi Rot. Ecclesiastae sive de ratiomo
concionandi libri quatuor, opus recens, nec antehac a
VIII P R A IE F A T I O.

quoquam excusum. IBasileae im dfficina Frobeniana

anno MDXXXV. Cum gratia et privilegio Caesareo
ad annos quatuor. ( 44 pp. fol. mim.)
II. Des. Erasmi Rot. Ecclesiastae sive de ratione
concionandi libri quatuor , opus recens, denuo ab au
tore recognitum, sed cum indice accuratiore quam an
tehac et copiosiore. Vaeneunt Antverpiae sub inter
signio Rubri Castri. Anno MDXXXIX. (545 pp. 8 min.)
III. Des. Erasmi Rot. operum quintus tomus, quae
ad pietatem instituunt, complectitur. Basileae, ex of
ficina Frobemiana MDXL. (fol. maj. p. 645 917.)
Primum hos Ecclesiastae libros quatuor, ut ordo
rerum facile perspiceretur , in singula capita divisi ;
quanta cum laude id fecerim, judicare quidem non
penes me est, sed errores si lector deprehendere sibi
videtur capitales, secum reputet velim , vix ac ne vix
quidem ullam capitum divisionem omnibus umquam
probatam fuisse. Deinde varias lectiones diligenter
motans, in textum eas recepi, quae regulis logicis ac
grammaticis maxime consentaneae esse videbantur,
caeteras supposui. Cum editio II. erroribus typogra
phicis scateat, lectionum diversitatem, quam haec
ostendit, permagni quidem mon aestimavi ; verumta- '
men eam , cujus origo in dubium possit vocari, plane
silentio praetermittere nom satis putavi. Tum scri
pturae s. effata , quae umiverse tanitum allegare solet
auctor, accuratis notavi, suum cuique dicto assignans
locum , quo legitur ; idemque in profanis scriptoribus
citandis feci, quorum nomima et loca, typotheta inter
dum dormitante, quamquam aliquoties non sunt de
motata, editioni tamen nostrae hac re nil laudis detrahi
 P R A E IT A T I O. - IX

videtur. Postea ordinis, quo res tractatae sunt ab

;
auctore, conspectum praemisi: quem argumenti indi
cem cum primum tam copiosum, qui ad voluminis
amplitudinem perveniret, congessissem , eum sepone
bam atque huncce breviorem pro illo longiori substitu
endum conficiebam. Denique indicem rerum ac
verborum singulorum juxta ordinem alphabeti colla
tum adjeci , quem usui maxime arbitror imservire
posse.
Praeterea prius quidem habebam in animo statu
tum , Erasmi vitam in hac praefatione copiosius ex
pomere, sed duplici commotus causa ab instituto re
cessi. Primum hanc Ecclesiastae editionem, cujus am
bitus praeter opinionem accrevit, additamentis haud
necessariis augere nolui ; et deinde prae caeteris, qui
ad tertia saecularia reformationis sacrorum a divo M.
Luthero inchoatae pie celebranda libros acute atque
ingemiose scriptos in medium protulerunt, Dr. Spieker,
Vir Clarissimus, quem in sua narratione vitae Lutheri
(Geschichte Dr. Martim Luther's und der durch ihn
bewirkten Kirchenverbesserung, T. I. Berlim 1818.) de
ingenio, astutia et doctrina Erasmi multa praeclare
proposuisse inter omnes constat, a coepto me deduxit.
Huic Erasmi Ecclesiastae, quippe qui in usum ti
romum nostrorum mon sit destinatus, notas meas qua
lescunque aspergere molui ; quas si quis forsitam deside
raverit, is cogitet quaeso, observationes meas, si omnia
quaecunque ab Erasmo, in suorum coaevorum usum
et pro suae aetatis ecclesiaeque indole scribente, vel
non satis recte dicta vel plame omissa , pro viribus ad
X. P R A IE F A T I O.

dere et ememdare voluissem , ipsum textus ambitum

facile excessuras fuisse.
Jam numc reliquum est, ut hanc Ecclesiastae edi
tionem omnibus concionatoribus evangelicis verae elo
quentiae atque rhetoricae peritis, quibus gentem et
aetatem mostram prae caeteris abundare laetamur,
summa cum modestia eaque, qua par est, observantia,
commemdem. Hanc operam meam qualemcunque be
nevole excipiant! Quodsi contigerit, ut ea virorum
doctissimorum plausum ferat, opus Erasmi cognatum,
quod de copia rerum et verborum inscripsit, mox si
mili modo edendum curabo. Haec habui dicere prae
famdo. -

Scr. Jenae d. IV. Jun. MDCCCXX.

 ` C O N S P E C T U S
RERUM IN hIs Libris Iv. DE RATIoNE
CONCION AND I TRACTATARUM.

) -

LIBER PRIMU S.

ln ecclesiasta, cujus munus est magnificentissimum, haec

inprimis spectanda sunt, ut cor habeat ab omnibus vitiis
mundum, ut vitam habeat non tantum a criminibus, sed
et a suspicione specieque criminum puram , ut mentem
habeat igneam, ut animum habeat sapientem et pruden
tem. CAP. I XVI. Haec eximia facultas a deo po
stulanda est, nec votis tantum, verum etiam piis ope
ribus. Cap. XVII. seqq. Probati ecclesiastae forma,
proposita secundum locum Jes. L. 4. CAP. XXIII. seqq.
Omnes ecclesiastae dotes ac virtutes velut in tabula
nobis depinxit scriptura mystica in Aaron sacerdote.
CAP. XXVII. seqq. Permagna requiruntur quidem ab
ecclesiasta, sed deus suggerit vires; nihilominus tamen
ille industriam et studium adhibeat necesse est. Cap.
XXXVIII. seqq. Praepostera judicia de muneris ec
les. gravitate et dignitate. Cap. XLII. seqq. Eccle
XIII CONSPECTUS IERUM

siastes est legatus dei, et legatus trifariam peccare po

test. CAP. XLIV. seqq. Auctor iterumn de temeritate
in dijudicanda muneris ecclesiastici dignitate et utilitate
queritur. CAP. L. seqq. Episcopi officia ; adolescen
tes bonae spei in academiis publicis erudiendos curare
debet, atque advigilare, ut idoneos pastores praeficiat
singulis ecclesiis, et praefectos in officio contineat. CA p.
LII. seqq. Pastores spiritu coelesti impleti ad gentes
ethnicas mittendi sunt. CAP. LXII. seqq. Munus ec
clesiastae difficillimum, sed pulcherrimum. Insignia prae
mia exspectanda. Adhortatio ad illud munus capessen
dum. CAP. LXV. seqq. A principibus et episcopis po
tissimum pendet populi vel salus vel exitium. CAp.
LXVIII. seqq. De muneris eccl. dignitate. Ecclesia
stae et regis comparatio. CAP. LXXI. seqq. Ecclesia
stes bonus excellit anachoretis et monachis. CAp. LXXVI.
seqq. IEcclesiastes dignitate praestat sedecim prophe
tas, angelos, et Joannem baptistam. CAp. LXXVIII. etc.
Praecipuae sacerdotum functiones quinque ; omnium
prima constat in docendo gregem domini, sed haec pro
dolor ! maxime negligitur. CAP. LXXXVIII. seqq.
lcclesiastes sublimia docet, ad sublimes igitur virtutes
ipse ascendere debet (secundum locum Jes. XL. 9.). CAp.
XCII. seq. Ecclesiastes est speculator semper vigi
lans (secundum locum Jes. LII. 8.). CAP. XCIV. seqq.
Ostenditur, quibus rationibus ecclesiastes sibi possit
apud populum gratiam simul et auctoritatem parare, par
tamque tueri. CAp. C. seqq. Laici, conciones con
temnentes, ad discendi studium et obtemperandi promti
tudinem incitantur. CAP. CXII. seqq.
 IN HIS LIBR. IV. DE RAT. CONCION. TRACTAT. xi.

L IB E R S E C U N D US. -

De utilitate artis rhetoricae et dialecticae. CAp. I. etc.

Obiter commemoratur, quas disciplinas ecclesiasten
oporteat didicisse ; inprimis commendatur grammatica. '
CAP. V. seqq. Recensentur scriptores, qui futuro
concionatori potissimum legendi sunt. CAP. XIV. seqq.
De materiis, quas recipit ecclesiastes; de genere judi
ciali, suasorio et encomiastico in universum. Cap.
XVII. seqq. De officiis ecclesiastae in universum;
illud in summa spectet, qui dicit, ut doceat, ut delectet,
ut flectat. CAP. XXI. seqq. Oratoris officia quinque :
inventio, dispositio , elocutio , memoria ac pronuntiatio.
Partes orationis : exordium, narratio, divisio, con/rma
tio, confutatio et conclusio. CAP. XXV. De exordio
(et narratione). Cap. XXVI. seqq. De divisione.
CAP. XLVI. seqq. Huic argumento adhaeret statuum
cognitio. De genere suasorio et laudatorio. Obiter adji
ciuntur, quae exhortationi, consolationi aut objurga
tioni peculiaria videntur. CA p. LI. seqq. De inven
tione partium sive propositionum. CAP. LXXX. seqq.
De argumentatione. Probationes sunt vel inartificia
les, vel artificiales. JDialecticae, utilitas. CAP. LXXXIX.
etc. Argumenta petenda sunt ex circumstantiis perso
nae et rei vel causae. Quae personis accidunt, haec fere
sunt : genus, natio, patria , sexus, aetas, educatio,
habitus corporis, fortuna, conditio, animi natura, stu- .
dia , affectatio, antedicta et facta, commotio, consi
lium , nomen. CAP. XCIX. seqq. Indicatur, quid sug
gerant ea, quae accidunt rei sive causae. Ad circumstan
tias rei pertinent: causa finalis, locus, tempus, casus,
facultas, instrumentum , modus. CAp. CXIII. seqq.
Proponuntur communes argumentorum sedes, quas dia
lectici tvovs appellant, latine locos. Loci fere sunt hi :
definitio , descriptio , etymologia, conjugata, genus,
species, differentia , proprium, divisio, partitio , indu
xIV CONSPECTUS IRERUM

ctio, fictio , exordium, incrementum , summa , similia,

exempla , dissimilia, pugnantia, opposita, contraria,
privativa , relativa , contradictoria, repugnantia, con
sequentia, casus sive eventa, causae, effecta, genera
tio, corruptio, comparatio. CAP. CXXIII. seqq. Ca
talogum locorum omnium proponit auctor, et demon
$trat, locorum observationem non tantum valere ad pro
bationes, verum etiam ad docendum. Cap. CXXXXI. sq.
Auctor recurrit ad seriem locorum, et, quae in his
exactioris scientiae sunt, ad concionatoris usum accom
modat. CAP. CXXXXVII. seqq. De asseveratione
probationibus admixta, quae nonnunquam habet vim
argumentorum ; de auditore excitando ; de epilogo, et
conclusione. Cap. CLXX. seqq.

LIBER TERTIU S.

De dispositione sive ordine orationis. CAP I. seqq.

De memoria. CAP. VI. seqq. De actione sive pro
nuntiatione, quae est apta ad rem vocis, vultus ac to
tius corporis moderatio. CAP. VIII. seqq. Ostendit
auctor, quibus rationibus fiat, ut oratio sit vehemens,
jucunda et copiosa. Ad vehementiam simul et copiam
faciunt: loci communes. De amplificatione et diminu
tione. Augendi seu amplificandi sunt variae rationes
sive species: vocabuli mutatio, correctio, incrementum,
comparatio, ratiocinatio, emphasis, congeries etc. CAP.
XXV. seqq. De affectibus. Duplex eorum genus. Affe-^
ctus misericordiae, irae et caritatis. Affectus concitat
affectum. Concionator quatuor potissimum modis in se
ipse excitat affectus. Acres affectus sunt breves ; nec
quovis modo affectus multitudinis sollicitandi sunt. CAP.
 1n his Libr. iv. DE RAt. coNcion, trActAt. xv

XLIV. seqq. Auctor indicat, quae schemata ad quae

orationis virtutes conducant. Praecipuae virtutes sunt;
probabilitas, perspicuitas, evidentia, jucunditas, vehe
mentia, splendor sive sublimitas. Figurae, quae fa
ciunt ad orationis acrimoniam et gravitatem , sunt hae:
repetitio , conversio, complexio, exclamatio, interro
gatio, membrum et articulus, subjectio, correctio, oc
cupatio, conduplicatio, interpretatio, permissio, du
bitatio, communicatio , disjunctio, praecisio ( reticen
tia , ), pronominatio, denominatio et intel- \
lectio, hyperbole, permutatio seu ironia, licentia, di
minutio, descriptio, frequentatio, expolitio, conten
tio seu antitheton, conformatio seu prosopopoeia, ser
mocinatio, apostrophe, demonstratio sive hypotyposis,
epitheton. Cap. LXIII. seqq. Figurae, quae jucun
dam, perspicuam ac splendidam reddunt orationem,
sunt hae: traductio (vravxlagus, rognyioe), adnomina
tio ( rtgogovouoeoeloe , ztolretoetov), similiter cadentia et
similiter desinentia (o , uovotfflevtoe), ratio
cinatio (oyiouos), contrarium , continuatio, subje
ctio (communicatio), gradatio (), defiuitio, trans
itio, commutatio, circuitio seu periphrasis, distribu
tio, notatio (ortoitoe), sermocinatio, significatio (em
phasis), sententia (sunt ejus diversa genera , epiphone
ma, noema, parode etc.). exempla. CAP. LXXXVIII. etc.
Metaphora principatum tenet inter omnes orationis
virtutes. Hinc derivatae sunt figurae hae: catachresis
seu abusio, allegoria, imago, effictio, similitudo. Cap.
CVII. etc. Exemplo (Matth. IX. v. 1. etc.) demonstra
tur, qua ratione ecclesiastes ea, quae de amplificationi
bus et schematibus sunt tradita, ad usum accommodare
possit. CAp. CXI. seqq. Scriptura canonica typis,
schematibus ac tropis operta est. Germanus scripturae
sensus inprimis est spectandus. CAp. LXIX. seqq. In
dicantur (ad arrogantiam monachorum notandam) ali

-----------=-~~~~~~=-.-~~=
XVI CONSPECTUS RERUM

quot voces alio detortae. Frequenter in divinis volumi- '

nibus obviae sunt hae voces : mundus, religio , sanctus,
frater, obedientia, apostasia , perfectio, aliaeque con
similes, quas videmus multis jam seculis deflecti, non
dicam, in sensum impium , sed tamen nonnihil abhor
rentem a germano sensu spiritus. CAp. CXXVI. seqq. .
Interpretes scripturae s. veteres cum delectu judicioque
legendi sunt. In citandis S. S. testimoniis annitendum
est, ne quid alio detorqueamus, quam habet germanus
scripturae sensus, praesertim quoties pro fidei dogma
tibus pugnamus adversus haereticos. CAP. CXXXIV. seqq.
. Eadem sinceritas praestanda est in explicandis alle
goriis. Sensum historicum sive grammaticum, cui su
perstruitur allegoria , exacte percipiamus ac perpenda
mus necesse est. Exempla allegoriarum detortarum et
male congruentium afferuntur. CAP. LXXXVIII. seqq.
IDe ratione allegoriarum. Scripturae sensus quadruplex,
historicus sive grammaticus, tropologicus, allegoricus
et anagogicus ; prisci doctores agnoscunt tantum duos
sensus, grammaticum sive litteralem , et spiritualem,
quem variis appellant nominibus, nunc tropologiam,
nunc allegoriam. Exemplum e Genes. cap. XVIII. de
sumntum proponitur. Litera scripturae occidit. Pariter
impii sunt, qui vel typos vel allegorias submovent e
scripturis, et qui, sectantes allegoriami, sensum histo
ricum rejiciunt, ubi nulla cogit necessitas. Sed in bis
sobria mediocritas est servanda. A g'ammatico sensu
recedere interdum cogit necessitas , interdum suadet uti
litas. Per solas allegorias fidei dogmata non probantur,
quamquam illae non prorsus ad ea sunt inutiles. Illud
erit prudentis ecclesiastae, in allegoriis adhibendis ha
bere delectum. CAP. CXLVI. seqq. ' Sunt, qui malo
jure negent, in libris s. ullam inesse obscuritatem. Nasci
tur autem obscuritas non solum ex tropis, sed complu
ribus aliis ex causis: quae hic summatim commemoran

- e~
 IN IIIS* LIBR. IV. DE It AT, CONCION. TRACTAT. xy II

tur, simulque commonstratur, quibus rationibus difFi.

cultates possint expediri. Ticonii regulae hermeneuti
cae septem. Sunt, qui dicant , scripturam omnem vete
ris T. quadrifariam tradi, secundum historiam, aetiolo
giam , analogiam et allegoriam. CAp. CLXXIII. Ne
cesse est concionatorem in omnem partem habere vigi
lantes oculos, ne vel Iaudando invidiam sibi conciliet,
vel vitnperando auditorum animos offendat exacerbetque.
Notatur Petri et Pauli consilium prudentiaque. Perso
narum, rei , loci ac temporis habenda est ratio. Car.
CXC. seqq.

LIBER QUARTUS.
Superest elenchus sive index materiarum , in quibus
potissimum versatur ecclesiastes. Hierarchia triplex
est, coelestis, ecclesiastica et politica. Dei summa di
gnitas. Tres personae in deo. Praesidet in omnibus
hierarchiis deus. CAP. I. seqq. De lege. Haec vox
multifariam accipitur in Scriptura. Legis tempora qua
tuor. Lex vetus constat historia , praeceptis, typis et
promissis ; simul auctor denotat, quid nova lex in ve
tere mutaverit. Lex nova constat historia, doctrina,
praeceptis, sacramentis, exhibitione promissorum , gra
tia et exemplo pietatis omnium absolutissimo. CAr.
VI. seqq. Ex his, quae dicta sunt, loci complures
oriuntur. ' De auctoritate scripturae s. De duplici
genere peccati, et mortis. Vitiis opponuntur virtu-'
tes : in quibus principem locum obtinent fides, spes et
caritas. Virtutum omnium ac vitiorum catalogus te
xitur. CAP. XIII. seqq. Auctor ex iis, quae pro
posuit, texit indicis capita sive titulos. CAP. XXII. sq.
Ad singulos titulos sylvam , aliquam ecclesiastae
suggerit auctor, eosque uberius explicat. De deo pa
b
XVIII CONSPECTUS elc.

tre, filio, et spiritu sancto. Persomarum distinctio.

Quibus modis et gradibus deus humano generi inno
tuerit. I)e angelis. Auctor omnia caetera singulatim
persequi mon vult , sed illa studiosis peragenda relin
quit, ut, excussis divinis voluminibus, sibi quisque
decerpat, quae ad concionandum usui inserviant, ea
que in ordinem commodum digerat. Pauca denique
de hominis nativitate, de luxu exprobrando, et con
cordia commendanda obiter adduntur. CAP. XXIV. seqq.
 E cc L E s 1A s t E s
sive .

CONCIONATOR

IE V A N G E. IL I C U ^ S

A u T o R E

_ D E S. E R A S M O R O T.

*~---- - ---------**-*-~~:~~~~~~~~~~
:
 Clarissimo principi et amplissimo praesuli, Chri
t ophoro a St adio, episcopo Aeugustae Winde
licorum , De s. Eras m u s H o t. S. ID.
*

P. ipsa comperi, Christophore, praesulum hujus

aevi decus, nequaquam esse vanum , quod priscis ora
culis proditum est, sponsionis comitem esse noxam.
Ante complures ammos pollicitus sum opus aliquod de
ratione concionandi, mec serio, ut ingemue, quod res
est, fatear, mec satis ex animo. Dein cum nom serio
promissum serio flagitaretur, nec esset otium ad prae
standa, de quibus appellabar, coepi obiter in chartis
quaedam annotare, velut usui futura, si quando forte
daretur volumtas et facultas opus aggrediendi. Verum
id factum est mec diligenter, nec ordine, sed sparsim,
ut quidque sese cogitationi per, occasionem offerebat.
Postea cum magis etiam urgeret flagitatio, coepi sche
das recolligere, mon disjectas modo, verum etiam laceras
jam eu situ corruptas. Quibus excussis, magis ac
magis meus animus a negotio abhorrebat, cum amte
3emper arcano quodam sensu mentis abhorruissem.
Videbam argumentum varium pariter ac vastum, quod
A *
 4

in immensum volumem esset evasurum, si justa cura

tractaretur, tum, ut munc quidem est temporum status,
non cariturum invidia. Caeterum cum non esset appel
landi fimis, me viderer omnino malae fidei sponsor, re
luctante genio calamum admovi chartis. Cum nihil suc
cederet, rejeci, quod orsus eram. Iterum atque iterum
rejecta ex longis -intervallis recepi in manus, si forte
incalesceret animus, quem nom aliter vinculis tenaci
bus strinxi, quam apud Maronem (Georgic. lib. IV. v.
596 seqq.) Proteum stringit Aristaeus. Sed illi suc
cessit conatus, mihi non successit. Sperabam interim
in tanta mora aliquem exoriturum, qui sibi materiam ,
hanc sumeret, praesertim in tanto proventu felicium
ingemiorum, quae producit hoc seculum, tantoque stu
dio cudendi nova volumina. Cum mullus existeret,
qui vices meas susciperet, et in dies acrius multorum
tum vocibus tum literis appellarer, nec jam sine com
vicio, prope modum invita Minerva, sylvam operis
congessi, rudem quidem illam et indigestam, sed quae
testari possit, mihi voluntatem praestandi promissi mon
defuisse, si par amimo fuisset facultas. Nec hoc ipsum
tamen licuit perpetuo labore peragere : sed nunc ad
versa valetudo , nunc alii labores tramsversim incurren~
tes compulerunt, orsa de manibus deponere, vixque
datum est post longa imtervalla ad instituta redire.
Hinc est, quod eruditus lector fortasse deprehendet
quaedam hiulca, quaedam inchoata, quaedam repetita,
quaedam loco alieniore dicta. Dicet hic aliquis : quin
igitur extrema manu, quae displicebant, emendasti?
Ne dicam dolo, piguit vastum opus retexere, quamda
hoc ipsum, quod praestiti, aegre licuit per valetudi*
 * 6

nem in dies afflictiorem. Neque quisquam facile cre

dat, quam misere amimus jam dudum affectet ab his
laboribus in tranquillum otium secedere, quodque su
perest vitae, superest autem vix brevis palmus sive
pugillus, solum cum eo solo colloqui, qui clamavit
olim, nec hodie mutat vocem suam t venite ad me
omnes, qui laboratis, et onerati estis, et ego reficiam
vos (Matth. XI. 28.), quamdoquidem in tam turbulem
to, ne dicam, furente seculo, in tot molestiis, quas vel
ipsa tempora publice invehunt, vel privatim affert
aetas ac valetudo, nihil reperio, in quo mens mea li
hentius conquiescat, quam in hoc arcano colloquio.
Has ob res magis etiam confido, fore ut lector aequus
hoc, qualecunque: est, , quod damus, boni consulat.
Qua de re tecum mon ago, praesul ornatissime, cujus
scio tamtum esse. candorem, ut ad Erasmi tui, maevos
amanter conmivere soleas, et sicubi conatum nostrum
vires destituunt, promtam voluntatem pro officio in
terpretari.
' .

Summam argumenti in quatnor libros digessimus.

In primo demonstramus mumeris dignitatem, et quibus
virtutibus oporteat esse praeditum ecclesiastem. Im se~
cundo ac tertio, quae sunt in praeceptionibus rheto~
rum , dialecticorum ac theologorum , ad usum ooncio*
nandi accommodamus. Quartus velut elemchus com
monstrat ecclesiastae, quas semtentias ex quibus scrip
turae locis petere debeat, quem tamen hactemus, absol~
vimus, ut studioso lectori viam modo commonstrave
rimus, alioqui res erat mec unius mec exigui volu~
-
minis. - * * *
 Hanc operis sylvam, sic enim appellare malin
quam opus, non quidem promiseram, sed tacita dum
taxat cogitatione propemodum destinaram Joanni Phi
schero, episcopo Roffensi, viro singulari pietate atque
eruditione, quicum mihi vetus et arcta intercessit ami
citia. Is emim potissimum me literis suis ad hoc labo
ris impulit, significans, se in celeberrima schola Canta
brigiensi, cui perpetuus erat tutor, illi Cancellarium
vocant, tria instituere collegia, unde prodirent theo
logi non tam ad oyo armati, quam ad sobrie
praedicandum verbum dei instructi. Erat ipse singu
lari linguae gratia praeditus, atque hoc nomine olim
egregie carus regis Henrici, qui nunc Amglicam mo
deratur, aviae paternae. Inspirarat deus ei mulieri
cogitationem' minime muliebrem. Cum enim aliae
primcipes opimos census exstruendis monasteriis legare
soleant, idque, ut vereor, gloriae causa magis quam
pietatis, 'haec omme studium suum ad rem omnium
sanctissimam contulerat, vivens etiammum ac valems,
adeo nihil imde captans aurae popularis, ut haec prope
modum furtim ageret. Compluribus in locis non me
diocribus salariis comstituebat, si quos reperisset ido
$meos ad populo tradendam philosophiam evangelicam,
tque etiam in humc usum ingentem pecuniarum vim
Joami episcopo tradidit, quam omnem vir integerri
mas vel in provehemdos ecclesiastas, vel im solatium
egenorum impendit, adeo nihil inde sibi detruncans, ut
sas etiam facultates largiter adderet. Recte judica
rumt et heronia illa sancta et episcopus, verae pietatis
unioum exemplar , nihil esse, quod ad ememdandos po
puli mores plus habeat momenti, quam si per idoneas


concionatores spargatur semen evangelicae doctrinae.

Unde enim im plurimorum pectoribus adeo friget Chri
stus, ne dicam, exstimctus est: unde sub christiamo
nomine tantum paganitatis, nisi ex inopia fidelium ec
clesiastarum? Mihi visus est etiam Italiae populus, de
principibus nihil dicam, docilis ad pietatem, misi de
essent doctores. Sed haec alias tempestivius.

Nunc, ut pergam, quod coeperarim, quando praesul

Roffensis mihi infelici fato ademtus est, visum est, hoc
quidquid est laboris felicibus tui nominis auspiciis in
mamus homimum emittere, cujus insignis humanitas
meum animum in tanta amicorum jactura praecipue
consolatur. Deflentur merces naufragio amissae, at
quae merx tam pretiosa, ut cum sincero amico con
ferri queat ? Quid igitur hac tempestate crudelius,
quae me tot spectatissimis amicis spoliavit? Pridem
Guilelmo Warramo, archiepiscopo Canturariensi ; mu
per Guilelmo Montioio, episcopo Roffensi, et Thoma
Moro, qui fuit ejus regni supremus judex, cui pectus
erat omni nive candidius, ingenium, quale Anglia meoe
habuit umquam nec habitura est, alioqui nequaquam
infelicium ingeniorum parens. In tanta calamitate
duae mihi res praecipue dolorem leniunt; primum,
dum cogito, mos brevi felicius apud Christum jungen
dos esse; deinde, dum reputo;' qm insignem amico
rum chorum mihi dederit Augusta Windelicorum, cu~
jus tu ut primus es, ita longe sincerissimus, nisi quod
tecum paria facere tendit magnus ille Joannes Paun
gartnerus, cui proximus est Antonius Fuggerus, beni
gnissimus studiorum altor, Hic est funiculum triplex;
8. -

quem Salomon (Eccles. IV. 12.) negat facile rumpi; sed

is fit firmior accessione Joamnis Choleri, qui ceu quar
tus funiculus, tribus illis circumvolutus, conjunctio
mem reddit prorsus indissolubilem. Vestra igitur beme
volentia mihi praestat, non quidem ne doleam , sed me
dolori succumbam. Orandus deus est, ut tam pretio
sum thesaurum mihi servet incolumem.

Porro quod ad operis spem attinet, si minus con

tingat eruditorum calculis approbari, illud fortassis
efficiet, ut doctior aliquis hoc exemplo provocatusjid
praestet, quod nos praestare voluimus, proque sylva
proferat opus numeris omnibus absolutum, ac tamdem
fiat, ut dominus plures ac sinceros operarios mittat im
messem suam. Etenim quemadmodum juxta veteris
proverbii jocum multi sunt boum stimulatores , sed
aratores pauci : ita facile pares, qui loquatur apud
populum , at qui ex amimo, qui instanter, qui bona
fide dispenset verbum dei, non perinde facile reperias.
Dei munus est, ut sementis per fideles ministros facta
beme proveniat. Mundus videtur jamdudum parturire
Christum, qui si vere formetur in animis nostris, mul
iis indiciis sese proferet sincera radix cordis. Neque
enim Evangelium verba sunt, ut lucus ligna, quem
admodum ait Flaccus *); sed quoties semen efficacis
verbi exceptum fuerit, a terra bona, multiplices edit
fructus, ac velut herbescens mentis occultam sincerita
tem variis argumentis foras profert. Populus fit ma
gistratui obsequentior, legum tenacior, pacis amantior,

*) Epist. I. 6. Virtutem verba putas, ut lucum ligna?

 9

a bellis alienior. Inter conjuges major est concordia,

fides integrior , major adulterii detestatio. Maritus fit
erga uxorem mitior, uxor erga maritum reverentior.
Liberi majore cum tremore parentibus obsequium dant;
servi magis ex animo parent dominis suis, famuli im
serviunt alacrius. Opifices et qui debent operas, me
liore fide eas praestant ; qui negotiantur, nemini fa
ciunt, quod sibi fieri nolunt; atque ut summatim di
cam, omnes fiunt ad bene merendum proniores, ad
vindictam ac laedendum tardiores, minus avidi, magis
sobrii. In quorum moribus haec non apparent, sed
his diversa potius, periculum est, me mondum bonum
semen haeserit in cordibus ipsorum. Sed desino con
ciomari, quo jam vacet tibi Conciomatorem meum le
gere, si tamen tuis oculis auribusque dignus videbitur.
Vale. Basileae postridie Nomas Augusti anno a Christo
nato MDXXXV.
 L I B E R P R I M U S.
1De dignitate , puritate, prudenti a c ae te
- ris que virtutibus e c c l e s i a st a e.

cap. I. Ecclesia Graecis est, quae Latinis concio,

hoc est, populus evocatus ad audiendum de reipubli
cae negotiis. Nam qui multitudinem ad nugas convo
cant, dyvprae, circulatores et circumforanei vocan
tur : qui adversus rempublicam , seditiosi mominantur.
Exxryoudeu est, apud concionem verba facere: ex
zanouas rjs, qui publicitus orat apud multitudinem, quod
mumus apud ethnicos etiam semper et arduum inpri
mis et homorificum est habitum. Quemadmodum
autem duplex est politia, profana, quam quidam ex
ternam malunt appellare, quod inter Christianos deo
consecratos non conveniat, quidquam esse profanum,
et sacra , quam ecclesiasticam hodie vocant: ita sunt
duplices ecclesiastae, profani, qui principum leges ac
magistratuum constitutiones proferunt suadentque ple
bi , et sacri, qui summi principis edicta, promissa ac
voluntatem exponunt suadentque promiscuae multitu
dini. Hae functiones, licet titulo diversae, haudqua
quam inter se pugnant, sed utraque subservit alteri, et
ad eundem spectant scopum, videlicet ut respublica sit
quieta ac tranquilla, eaque tranquillitas impendatur
non voluptatibus aut luxui, sed christianae pietati.
Nam huuc scopum oportet Christianis universis in
 e ccLE s 1 As T A E l 1 b e n 1. ` 11

omni actione unice propositum esse, cum privata tum

publica. Alioqui frustra civitas tuta est ab hosti
bus, aut.inundatione maris, aut pestilentia, si civium
animi pravis cupititatibus infecti tumultuentur ; nec est
aliud omnimo bellum intestinum exitialius, quam cum
homo secum ipse dissidet. Frustra item pax cnm fini
timis, si cum deo bellum est. Attamen quemadmo
dum corporis habitus et valetudo frequenter impedit
studium pietatis: ita externae calamitates reipublicae
frequenter officiunt religionis disciplinae, gravemque
morum invehunt pestem, quod genus sunt bella, in
cursiones barbararum gentium. Externae igitur rei
publicae primus ac summus ecclesiastes est rex, sive
primceps in sua quisque ditione, et sub hoc praefecti,
legati ac magistratus: sacrae episcopus, et sub hoc pa
stores, aliive ad hoc munus obeundum legitime dele
gati. Videmus autem interdum et hic, sicut in aliis
plerisque rem praepostere geri. Ad externam concio
nem faciemdam de reipublicae negotiis nemo se temere
ingerit, nec quivis in suggestum admittitur, sed ex in
finita hominum turba seligitur idoneus: et qui suscepit
dicendi provinciam, ingenti solicitudine discit causam,
de qua verba facturus est, omnemque curam admovet,
ne quid excidat, quod discrepet a voluntate principis,
aut non conducat reipublicae commodis. Verum ad
conciones sacras admittuntur, interdum etiam assiliumt
quilibet, adolescentes, leves, indocti, quasi nihil sit fa
cilius, quam apud ulum exponere divinam scriptu
ram , $. faciem .
sterso pudore linguam volvere. Hoc malum ex eo
fonte mamat, quod nom perpenditur, quanta sit eccle
siastici concionatoris tum dignitas, tum difficultas, tum
utilitas, si recte suo fungatur officio. Nos igitur hier
archicum ecclesiastem aspirante Christi spiritu in~
struere cupientes, hime sumemus exordium.
 :12 E C CI. E S IA S T A E L I B I. IR. I.

CAp. II. - Plurima sunt variaque charismata, quae

divina bonitas, ut est avida nostrae salutis, humano
generi providit ad parandam vitam aeternam, sed nul
lum in his est magnificentius aut efficacius, quam gregi
dominico dispensare verbum ipsius : nec est aliud mu
mus in universa hierarchia ecclesiastica vel dignitate
praeclarius, vel ad praestandum difficilius, vel usu co
piosius, quam divinae voluntatis apud populum agere
praeconem ac coelestis philosophiae dispensatorem.
Proinde summus ille ecclesiastes, dei filius, qui est
, imago patris absolutissima, qui virtus et sapientia ge
mitoris est aeterna, per quem patri visum est humanae
genti largiri, quidquid bonorum mortalium generi dare
decreverat, nullo alio cognomine magnificentius signi
ficantiusve denotatur in sacris literis, quam cum di
citur verbum , sive sermo dei. Hic enim titulus, mulli
.creaturae communicabilis, proprie competit in divi
nam illius naturam, cum Christi Jesuque vocabulum
magis congruat humanae maturae, quam assumsit.
Nam Jesu momen cum multis habet commume et umctio
spiritus non cadit misi in hominem : quod ipsum cogno
mem illi cum regibus ac sacerdotibus commune est;
quin filii dei.dicuntur omnes in Christum renati et in
illo pie viventes. An non praeclarum elogium est, ap
pellari lucem mundi? Hujus cognominis honore domi
mus dignatus est Apostolos suos: vos estis lux mundi,
vos estis sal terrae. (Matth. V. 15. 14.) Atqui hujus
tituli gloria debetur omnibus, qui sicut in Apostolorum
locum successerunt, ita vices illorum fideliter obeunt.
Sublimius etiam est, appellari angelum dei. Hoc ti
tulo Malachias cohonestat sacerdotem peritum et exer
citatum in lege domini: labia , inquit, sacerdotis cu
stodiunt scientiam , et legem requirunt de ore ejus,
quia angelus domini exercituum est. (Mal. II. 7.) Sed
hoc quoque elogio gloriosius est, appellari filios dei
atque etiam deos. Audierunt hoc homines pii, ad quos
 ECCLLS I A STA E L l BER f 13

sermo dei factus est, et qui, quem acceperant, bona

fide tradiderunt populo : ego dixi, dii estis, et filii
excelsi omnes. (Psal. LXXXII. 6.) . Neque vero fas,
est, de hoc tergiversari testimonio, quod in Psalmo
LXXXII. *) prophetico spiritu dictum est: ipse domi
mus Joannis decimo (cap. 54 vers.) ut scripturam irre
futabilem adducit et interpretatur. In horum deorum
medio stat ipse redemtor summus ecclesiastes, judex
eorum, qui recte, secusve dispensant verbum dei. Sic
emim habet Psalmus: deus stetit in 8ynagoga deorum,
in medio autem deos dijudicat. (Psal. LXXXII. 1.)
Quemadmodum per mysticam regenerationem umum
matura, efficimur cum capite Christo, ita simul transfe
rimur in cognominis honorem ac titulorum consortium.
Ille filius dei mos sibi ascivit in jus fratrum, patrem
habemus communem , ut jam et ipsi merito dicamur
filii dei, praesertim si in praedicando evangelio dei fi
lium imitemur.. Ille deus ex deo, in quo si permane
mus, recte et nos appellamur dii. Quod enim ex deo
matum est, quod uuum et idem factum est cum deo, id
deus aliqua ratione sit oportet. - i

. . CAp. III. Haec ita dicta sint ad ostendendam ec

clesiastici muneris sublimitatem , ut tamen memineri
mus, quo_ discrimine nobis et Christo tribuatur filii
deique cogiiomen. Ille matura filius est, nos adoptione.
Ille ex dei substantia sine initio genitus est deus, nos
prr illum in immortalitatis consortium misericorditer
as$'i sumus. Sunt item et alia permulta honoris co
gnomina, quibus scriptura dignatur homines divinae
voluntatis interpretes, coelos illos appellams, qui enar
rant gloriam dei. Dicuntur prophetae, de quo postea

*) Erasmus eum Psalmorum ordinem, qui per LXX. et Vulga

tam institutus est, ubique sequitur, sed nobis ordo. textus he
braici praeferendus esse videtur.
14 $C GLBS.l A 8 'A L 1 Boent. u.

dicemus. Verbum dei memo dictus est praeier Chri

stum , qui solus matura est deus, juxta quam naturam
hoc titulo designatur verbum dei, cujus praecones sumt
ecclesiastae.---Sermo hominis verax imago est mentis,
sic oratione quasi speculo reddita ; ex corde enim pro
cedunt cogitationes, ait dominus. Christus autem est
sermo dei omnipotens, qui sine initio, sine fine sempi
ternus, a sempiterno corde patris promanat; per hunc
pater condidit universa : per humc gubermat ommia com
dita: per hune restituit prolapsum hominum gemus:
per humc sibi conglutimavit ecclesiam : per humc singu
lari et inenarrabili modo voluit innotescere mundo :
per hunc vivificat mortuos: per hunc dilargitur dona
samcti spiritus: per hunc arcamam energiam addit oc
clesiae sacramentis: per hunc judicabit orbem terra
rum, cum haedi separabuntur ab agnis, fietque coe
lum novum et terra nova, mon interitu substantiae, sed
ademtione corruptelae: per hunc (Psal. XXXVI. 9.) im
ebriabit saturabitque pater angelos et universam civi
tatem Hierosolymae coelestis ubertate domus * suae.
Filius enim sapiens gaudium et gloria est patris. Hic
est ille incomprehensibilis sermo, divinae mentis cer
tissimus emarrator, et ab archetypo summae veritatis
nusquam discrepans ; per humo aeterna illa mens lo
quuta est nobis mirabiliter comdito mundo: per hunc
loquuta est nobis multifariam in prophetis: per hum&
evidemtissime mobis loquutus *) est, missum in terras,
hominem ex homine matum, ut jam non aures velleret
tantum, sed omnibus etiam sensibus percipi po> t,
manibus etiam ipsis. contrectabilis. ~At verbum homi
nis non profertrabsque **) spiritu. Caeterum qualis
est sermo moster, talis est spiritus nosler. At im divi
mis quemadmodum proferens verbum est omnipotens,
v.

-_

*) In ed. II. legitur loquutum.

**) In ed. II. pro absque invenitur miti.
 *.

Ec v 1-1: s IA s ' A l i BER I. 1

et verbum prolatum aeque omnipotemst ita et spirilus

est, omuipotens, pariter ab utroque procedens. :
*. *.

GAP. IV. Ut autem supra mentis illius divinae

sublimitatem mihil cogitari' potest, si tamen illam ullo :
modo consequi potest humana cogitatio: ita nihil est
in homine praestamtius: memte, qua parte longissime
absumus a natura pecudum, referimusque, quandam
divinae mentis imaginem., Hoc nimirum admirati phi
losophorum praecipui, suspicati sunt, humnamas, ani
mas. esse veluti scintillulas quasdam lucis illius incom
mutabilis, quos imitatus Flaccus dixit (Satyr. II. 2, v.
79.) ; atque affigit humo divinae particulani aurae;
in hoc quidem turpiter errantes, quod, perinde quasi
deus sit res corporea, sectilis aut propagabilis, existi
marunt, ullam rem creatam posse dei portionem esse,
sed tamen ilJud recte perspexerunt, hominem mom alia
re propius accedere ad naturam aeterni numinis, quam
mente et oratione, quam Graeci vovv xal yov appel
lant. Mens fons est, sermo imago a fonte promanans.
Quemadmodum autem unicum illud dei verbum imago
est patris, adeo nulla ex parte promenti dissimilis, ut
ejusdem sit cum illo individuaeque naturae, ita huma
mae memtis imago quaedam est oratio, qua mihil habet
homo mirabilius aut potentius; unde et Hesiodus eam
appellat, praestantissimum hominis, thesaurum , quae si
dissideat ab animo, unde proficiscitur, ne drationis qui
dem meretur vocabulum, nihilo profecto magis, quam
persona meretur dici facies, aut fucus hominis color.
Quemadmodum autem ventus, spirans e loco pestilen
ti aut salubri, vim, ejus loci secum defert: ita sermo
promanans e corde, qui fons est orationis, mirabili
vigore refert vim et affectum illius, ut homo homini
non alia sui parte sit vel utilior vel perniciosior. Porro.
quibus duplex est cor, cujusmodi notat scriptura, in
corde, inquiens, et oorde loquuti sunt, item Ecclesia
 16 EC c L E 8 I A S T A E. ' LI R 1&

sticus, vae duplici corde : iis omnino nullum est cor,

mec loquntur, etiam cum loquuntur maxim.Ser
monis enim usus est, proferre verbis, quod animo con
ceperis. Jam ut e quibusdam fontibus scatent aquae
ebrietatem, insaniam , morbum ac mortem afferentes,
rursus ut e specubus quibusdam efflantur exhalationes,
quae vicinis praesentaneum afferunt' exitium, contra
quae corporum morbis medeantur: ita nihil salubrius
oratione, quae a mente sama piaque proficiscitur, e di
verso nihil perniciosius sermone, quem exhalat cor,
impiis opinionibus, pravis cupiditatibus ac vitiis cor
raptum infectumque. . Horrent homines serpentis si
bilum, moxque sese proripiunt, metuentes, ne quid
afflet veneni, nam sic, quoque laedunt serpentes, iion
morsu tantum : sed multo magis exhorrescendm est
viri pestilentis colloquium, qui nihil afflat, nisi letales
virus amimae. Regte monent medici, me propius collo
quamur* cum infectis scabie, quam vulgus Gallicam;
appellat, cum ea leprae species ab Italia profecta sit;
proh dolor omnium nationum ex aequo communis,
quod mom alia via facilius serpat contagium, quam
hausto halitu hominis hac lue corrupti. Sed infinitis
partibus est periculosius, haurire sermonem ex infecto,
corde profluentem. ' Qualecumque est cor homimis, ta-:
lis est oratio.*' Qai cor habet terrenum, terrema loqui
tur ; qui cor habet carneum, carnalia loquitur; qui.
diabolum habet in corde,'diabolum koquitur, et eum,
aliis afflat; qui Christi spiritum habet in corde, coele-,
stia , pia; sancta, casta dignaque deo loquitur.' pro: er
- * - L
CAp. V. Est illud quidm commune Christiano-*
rum omnium, habere Christi spiritum cordis inhabi-;
tatorem, sed praecipue competit ecclesiastae,*cui non?
aliud cxemplar absolutius liceat proponere, quam illius;
summi comcionatoris, qui dictus est sermo, $i hoc est,
imago et vox dei. Nec aliter efficax esse. potestilinguas
 IE C C L 18 8 I A 8TA E L l BER I. 17
~.

concionatoris, quam si Christi spiritus, inhabitams cor

ejus, moveat oris plectrum, et vim arcanam verbis pro
mamantibus addat. Vox concionantis aures audientium
ferire potest, solus autem deus est, qui secreto afflatu
mentes transformat. Suam tamen operam sedulo prae
stat ecclesiastes, plantans ac rigans, a Christi spiritu
postulans, ut det incrementum, denique in omnibus
summum illum ecclesiasten pro viribus imitans. Quid
autem ille de se praedicat? Ego, inquit, sum via, ve
ritas et vita. Satanas, per serpentem loquens, se
duxit humanum gemus; deus, per filium loquens, re
duxit oves erraticas. Ille mentiens decepit gentis hu
manae principes ; . Christus, vera loquens, liberavit
mundum errore. Ille coelo dejectus orbem pertraxit
in ruinam , involvit in defectionis consortium, ac in
mortis societatem implicuit; Christus, e sinu patris
descendens in terras, alienatos reconciliavit, ac mortuos
vitae restituit. Ille sibi credentes expulit paradiso: hic
sibi fidentes subvehit in coelum. . Habet ecclesiastes
exemplum, quod fugiat, habet, quod sequatur ; fugiat
serpentem et hodie loquentem per eos, qui Satanam ac
mundum habent in pectore; sequatur Christum in Apo
stolis, qui non ipsi loquebantur, sed per eos veluti per
organum vivum loquebatur spiritus ille divimus. Quis
quis igitur se praeparat huic tam excellenti muneri,
multis quidem rebus instructus sit oportet, sacrorum
volumimum recondita intelligentia, multa scripturarum
exercitatiome, varia doctorum lectione, judicio sano,
prudentia mon vulgari, sincero fortique amimo, prae
ceptis usuque dicendi, et parata, linguae copia, qua
dicendum est apud nmultitudinem, aliisque, quae suo
loco commemorabimus: mea tamem sententia nihil illi
prius aut majore studio curandum est, qui tam excel
lenti muneri sese praeparat, quam ut cor orationis fon
tem quam purgatissimum reddat. Hoc ut facile mu
meroque, quod ajunt, praecipitur, ita praestare longe
 18 EC CL E S I A S T A E L1B E R I.

omnium est difficillimum, multamque requirit ac longi

temporis meditationem. Est autem cum primis meces
sarium, mom solum ad erudiendos et inflammandos au
ditorum amimos, non tantum ad constanter tuendam ,
veritatem adversus oblatrantes, verum etiam ad paran
dam cognitionem coelestis illius philosophiae, quam
aliis sit traditurus. Humanae disciplinae percipiuntur
et ab impvobis: haec autem divina sapientia non ingre
ditur animum vitiis contaminatum, nec habitare di
gaatur in corpore peccatis obnoxio.
CAp. VI. Ut autem facilius discimus ea, quae
credimus esse verissima et ad perennem hominis felici
tatem necessaria : ita efficacius aliis persuademus, qui
bus ipsi vehementr afficimur, denique fortius tuemur,
reputantes, mos mihil aliud esse, quam dispensatores
mysteriorum dei , deum esse, qui robur addit ac feli
cem eventum humanae largitur industriae. Huc igitur
futuro ecclesiastae a teneris statim annis enitendum est,
nt, de scripturis divinis quam magnificentissime sen
tiens, cor novum et spiritum rectum impetret a domi
mo; cor movum, in quo nihil aut quam minimum sit
veteris Adae ; et spiritum rectum, adversus omnes Sa
tanae machinas infractum et erectum. Solus enim ille
est, qui praestare potest, quod per Ezechielem promi
sit deus: dabo vobis , inquit, cor novum, et spiritum
novum ponam in medio vestri. (cap. XXXVI. v. 26.)
Novum vinum non capiunt misi utres movi. Quod
Ezechiel appellat cor novum , David cor mundum
appellat. Hoc instanter a domino petit, praeconis
officio fumcturus : cor mundum crea in me, deus,
et spiritum rectum innova in visceribus meis.
Hoc accepto, pollicetur officium ecclesiastae : docebo
iniquos vias tuas , et impii ad te convertentur.
Oculo purgato certius cernimus rerum externarum
differentias: corde mundo rectius videmus deum, in
 1$ C C I. E 8 IA ST A E L IBER II. 19

scripturarum involucris latentem. Prius petit cor

mundum , deinde spiritum rectum. Invictus enim
spiritus vigor e cordis sinceritate nascitur, sed utram
que innovat deus. Quale cor, talis oratio : qualis fi
des, talis fortitudo. Novato corde, protinus et novae
linguae sonare incipiunt, nom jam ea, quae sunt hujus
mundi, mom jam ea, quae sapiunt terram, sed magni
fica dei. Quid enim est tam sublime in rebus huma
mis, quod non videatur luto vilius, si comferatur ad illa
sublimia divinae philosophiae ? Spiritus autem ille coe
lestis ac vere igneus non solum scrutator est cordium,
verum etiam creator et inmovator, idem habens vocis
quoque scientiam. Errat itaque vehementer, qui cre
dit, se comsequi posse veram canonicae scripturae in
telligentiam, nisi afflatus eo spiritu, quo proditae sunt.
Nec minus errat, qui se credit verum ecclesiasten agere
posse, nisi hausto coelesti spiritu, sine quo nemo pot
est dicere dominum Jesum. Ille largitur cor igneum,
ille linguas igneas. Quid frigidius Apostolorum lim
guis, priusquam hausissent toto pectore coelestem il
lum movorum cordium opificem? Petimus , inquiunt,
ut alter tibi sedeat dexter, alter sinister in regno tuo.
(Marc. X. 57.) Ita Jacobus et Joannes. Quid Petrus,
futurus apostolorum princeps ? Domine , propitius
esto tibi, ne facias rem istam. Sed quid audivit?
Non sapis ea, quae dei sunt, sed quae sunt homi
num. (Matth. XVI. 22.) Veteris et humami cordis est,
horrere mortem, in hac vita regnum et felicitatem
quaerere. Ab eodem corde veniebat illa vox in monte:
domine, bonum est, nos hic esse , faciamus hic tria
tabernacula. (Matth. XVII. 4.) Illa frigidior etiam,
licet omnium apostolorum communis , cum ajunt:
quis nostrum erit primus in regno coelorum? Illa
vero frigidissima,-quum ajunt : vis, jubeamus ignem
descendere de coelis, et exurere civitatem ? (Luc.
IX. 54.) Sed quid audiunt? Nescitis, cujus spiritus
B *
20 eccI. e si A s t A f I. 1 be R 1.

sitis. Illa verba erant Judaici spiritus et vindiclam

sitientis, cum se profiterentur Christi mansuetissimi
discipulos. Sunt aliae complures Apostolorum voces in
literis evangelicis, quae prorsus hominem et carmem
sapiunt , cum mondum essent idonei evangelii prae
cods.

CAp. VII. At simul atque spiritus ille novator

ommium, delapsus in illorum pectora coelitus, finxerat
cor in iis movum , cor mundum, cor aethereum, cor
igneum , protinus coeperunt loqui novis linguis verba
mom jam humana, qualia prius, sed digna spiritu, quem
hauserant. Si requiris fortitudinem, piscator ille, qui
prius ad vocem mulierculae toties abjuravit dominum,
mumc audet apud infinitam hominum multitudinem,
e variis gentibus ac linguis conflatam eamque tumultu
antem, prodire im concionem intentis in turbam ocu
lis, sublataque voce praedicare Christum eumque cru
cifixum. Si quaeris eventum ad piscatoris extempora
riam et illaboratam orationem: circiter tria millia ho
minum eo die conversa sunt ad evangelicam fidem.
Ergo qui cupit juxta Paulum esse vaxruxs, hoc est,
ad tradendam dei doctrinam idoneus, det operam, ut
prius sit $eodaaeros, id est, divinitus doctus. Do
minus Jesus mon egebat mova unctione spiritus, nec in
novatore cordis, quem pater unxerat ommi plenitudine
spiritus ab ipso statim exortu: sed tamen a baptismo
designatus imagine columbae vertici insidentis ac ma
mentis, in se ipso mobis formam exhibuit, ne quis ad
docendi munus prosiliat, nisi coelesti afflatus spiritu.
Habet autem in nobis spiritus emergia gradus quosdam;
ut non satis sit futuro eccIesiastae, qualemcumque spi
ritus aurulam hausisse, sed proficiendum est usque ad
spiritum principalem. Triplicem enim spiritum David
(Psal. LI. 12.) petit a domino, docturus vias illius: spi
ritum rectum adversus incursus tentatiouum: spiritum
samctum ad inflammandos ac ad sanctimoniam addu
 IE C C L E S IAS T A E L IB ER I. 2.

cendos etiam aliorum animos : et spiritum principalem,

sive, ut Hieronymus vertit, potentem, alius munificum
seu liberalem , ad perfectionis opulentiam. Inspiravit
dominus Jesus in facies Apostolorum suorum, prius
quam ascenderet in coelum, dicens : accipite spiritum
sanctum. Sed tamen adhuc residebat in illis aliquid
humanae infirmitatis, cum (Act. I. 6.) , ajunt: do
mine, num hoc tempore praesentaberis , et quando
regnum Israel? Adhuc exprobratur illis duritia cordis
et ad credendum tarditas. At simul ut hauserunt spi
ritum illum munificum, qui torrentis in morem sic in
umdavit, ut impleret totam domum , jam cunctis rebus
humanis lomge superiores tanta fiducia praedicabant
evangelium, ut, caesi virgis, gaudentes abirent a com
cilio, gaudentes autem, mon quod essent dimissi, sed
quod eximiae gloriae sibi ducerent, pro nomine Jesu
ignominia affectos esse. Jam spiritu principali confir
mati, nec ullis impiorum minis terrentur, 'nec ullis
afflictionibus dejiciuntur, nec ullis honoribus efferun
tur aut insolescunt: nam et haec non levis est machina,

CAP. VIII. Quemadmodum enim sincere praedi

cantibus verbum dei variae tentationum procellae sunt
excipiendae, ita semper summus honos habitus est digne
praedicantibus cvangelium. lngens utrimque pericu
Hum, hinc minitantur Scyllae scopuli ad insolentiam
solicitantes, hinc Charybdis afflictionum magnitudine
mentem absorbens, et in desperationem pertrahens.
Adversus utrumque discrimen ecclesiastem pulchre
munitum esse oportet, et haud scio, am plus sit peri
culi ab iis, quae blandiuntur, quam ab iis , quae ter
ritant. Paulus gloriatur in afflictionibus suis et imfir
mitatibus, ut in ipso inhabitet ac regnet virtus Christi,
De revelatiouibus metuit gloriari. (2 Cor. XII.) lllio
momen suum profitetur , hio oevojvvuos est: scio,
inquit, hominem. A'}aulus est, cum caeditur virgis,
22. CCL E & 14. S T A E I, I B E R I.

cum vincitur catemis, cum objicitur bestiis, cum la

pidibus obruitur: at cum rapitur in tertium coelum,
nomen supprimit. Idem apud Philipos laceris vesti
bus , virgarum vulneribus lacero corpore, vinctus in
imo carceris, jejunus, noctu canit cum Sila collega.
CAct. XVI. 22.) At rursus Lystris cum collega Barna
ba, cum ob claudum erectum rudis ac superstitiosus
populus appararet divinos honores, prosiliit conscissis
tunicis, profitens, se nihil aliud esse, quam hominem
mortalem illis similem. (Act. XIV. 11.) Apud Caesa
ream vero Petrus mom fert Cornelium procidentem et
adorantem, sed erigens eum, dicit: surge, et ego ipse
homo sum : aequans semet illi, cui mox erat daturus
spiritum sanctum. (Act. X. 26.) Adeo mens illius erat
ab omni gloriae affectu libera. Quanta veneratione
credentes soleant Paulum excipere, quanto cum honore
dimittere, satis liquet ex apostolorum Actis. Quin et
ipse satis testatur, hoc scribens (c. IV. v. 14 seq.) Ga
lalis: sicut angelum dei excepistis me ; audis insignem
honorem. Sed addit aliquid sublimius: sicut Christum
Jesum. Ac mox inibi: testinionium perhibeo vobis,
quod si fieri posset, oculos vestros eruissetis et dedis
setis mihi. 0b hos tamen honores, quos in omnibus
ecclesiis promeruerat, mullum sibi sumsit supercilium,
sed iisdem per infirmitatem carnis evangelizat, prae
semtiam exhibens infirmam, cum armatus esset spi
ritu adversus omnem celsitudinem, erigemtem sese ad
versus scientiam dei. Ifem de se, testatur, scribens.
( I. ep. II. 5 seq.) Thessalonicensibus: neque aliquando
fuimus in adulatione, sicut scitis, neque in occasio
ne avaritiae , deus testis est ; neque quaerentes ab
hominibus gloriam, neque a vobis , neque ab aliis,
quum possemus autoritatem et gravitatis dignitatem
nobis vindicare, tanquam apostoli Christi ; sed facti
sumus parvuli in medio vestri, tanquam si nutrix fo
veqt filias suos, Idem styldio* vedicandi se servum
 E C C L I SIAS T AE L I B E R. I, 23

fecit omnibus, cum esset liber ab omnibus. Nom erat

hoc adulationis, nec hypocriseos, id arguit scopus : ut
plures , inquit, lucrifacerem ; (1 Cor.]X. 19.) domini
lucrum captabat undique, non suum. Multi mirantur
' beati Pauli perpetuam in tot curis, periculis, afflictio
nibus, ignominiis, mortibus, fortitudinem et alacrita
tem, et optimo quidem jure mirantur. At ego magis
admirandam arbitror constantem ac perpetuam iu tan
tis virtutibus tantaque rerum gestarum gloria animi
modestiam ac submissionem. Ad hujus igitur exem
plum christiamus ecclesiastes, posteaquam omni charis
matum gemere fuerit instructus, semper memimerit,
habere se thesaurum illum in vasis fictilibus, ut subli-.
mitas sit virtus dei et non ex humanis viribus. Ha
benti dabitur, non habenti etiam quod habet, aufere
tur. Nescit habere dona spiritus, qui suum inde quae
*rit emolumentum, aut propriam venatur gloriam. Ille
demum vere habet, qui, sedulo dispensat talemta sibi
credita, mon in lucrum suum, sed in rem domini, cui
debetur et sors et usura ; non hic exspectans praemium,
sat habens, quod opera fideliter navata auditurus est
beatam et optabilem illam vocem , intra in gaudium
domini tui. Sic igitur habenti addetur: secus habenti
quam oportet, hoc ipsum, quod gratis datum est, eri
pietur. Si habes ut alienum, mom ut tuum, jam vere
fit tuum. Si habes ut tuum, quod alienum est, non
habes, quod habes, eo quod habeas in tuum ipsius ma
lum. Etenim si merito laudata est a viris eruditis illa
mimi sententia: tam deest avaro, quod habet, quam
quod mon habet, eo quod mihil referat habere, si mul
lam inde capias utilitatem : multo magis dicetur non
habere, qui, quod habet, in suam ipsius perniciem
habet. - -

CAP. IX. Histriones, qui populo saltant fabulam,

posteaquam nullum studii curaeque genus omiserunt,
$quo theatro placeant, coguntur tamen habere fortem
 24 ecclesiast A e lib b h 1.

animum adversus multitudinis sibilos ac supplosiones,

cui non semper placent optima. Est enim vere, ut ait
ille, bellua multorum capitum omnis populus, non
romanus tantum. Ast ecclesiastes mom solum adver
sus sinistra populi judicia, adversus malitiam etiam
pie dicta calumniantium, adversus simultates illorum,
quibus ob vitam corruplam invisa est veritas, sed
etiam adversus acelamationes et applausus hominum
laudantium debet habere solidum et immobilem spiri
tum , quem David (Psal. LI. 12.) principalem appellat.
Regium est, cum facias bene audire male : dixit qui
dam excelsae mentis ethnicus. Actor hoc agit, ut,
' quae facit, populo sint gratissima : applausu alitur, si
bilis dejicitur. Ecclesiastes huc spectat, ut, quae per
se sunt optima, ea populo fiant gratissima. Haec prae
stare non poterit, nisi qui cor habeat mundum, pu
rum ab amore divitiarum , purum a siti gloriae mun
damae, purum ab ambitione caeterisque cupiditatibus,
quae frequenter efficiumt, ut nec discendae philosophiae
christianae simus idonei, nec ad eam constanter prae
dicandam satis firmi, quippe nondum corroborati spi
ritu principali, qui sic fiduciam omnem collocat in do
mino, ut mec mumdum metuat, mec Satanam formidet,
nec mortem horreat ob evangelium intentatam, si modo
id sincera conscientia praedicet, Hic igitur praecipuus
est foms eloquentiae ecclesiasticae, cor mundum et tri~
plici communitum spiritu. Vidit hoc ceu per mebulam
vir acutus Horatius, quum ait: dicendi recte sapere
est et principium et fons. (De arte poet. v. 5o9.) Aliud
est enim scire, aliud sapere. Multa sciunt et daemo
mes: hinc nimirum et nomem sortiti, ' si Grammaticis
credimus, dicti daemones quasi uoveg, hoc est,
scientes, memo tamen illos dicit sapere. Sapiens est,
qui didicit non omnia, sed ea, quae ad veram felici
tatem pertinent, et iis, quae didicit, afficitur ac transfi~
guratus est. Hoc fit, quoties cibus evangelicae doctri~
 EccLE s 1 A s T A E L 1 BER 1. ' ' 25

mae, cum plena fide sumtus, trajectus est in amimi vis

cera, et im habitum ac robur spiritus transiit. Hoc
igitur sicut est praecipuum , ita par est, ut prima sit
ipsius cura. Id vero mec humana praestat philosophia,
nec domesticae hominis vires cuipiam dare pofTunt: ab
eo petendum est, qui solus largitur vera bona. Peten
dum autem non oscitanter, sed assiduis simul et arden
tibus precibus: mec votis modo postulandum est, ut
detur, sed bonis etiam operibus ambiendum, ut, quod
datum est, servetur et in dies augescat. Qui tantum
bonnm frigide petit, indignus est, qui accipiat, et im
gratitudinis genus est, negligenter habere, quod et pre
tiosum et gratis acceperis... Ingratus autem dignus est,
etiam cui adimatur, quod datum est. Largitur qui
dem dominus cor novum , largitur spiritum confirman
lem , idem servat et auget, quod dedit, verum non
oscitantihus, nom duplex habentibus cor. Habent au-,
tem cor duplex, qui simul mundo militare student et
evangelio, hoc est, qui cor vetus cum novo miscere
conantur, spiritum Adae cum spiritu Christi. Qui
Caesari militant, homines homini, non implicantur
curis, ut ait (2 Tim. II. 4.) Apostolus, uoruxais,
omittunt negotiationem, agriculturam, fabricam, alia-,
que hujus gemeris opificia , quibus consueverant, sibi
parare victum, quo liberi a curis rei familiaris toto
pectore serviamt imperatori, suo contenti stipendio.
Quanto magis oportet eos , qui deo praeclaram hamo
militiam militant, habere cor simplex, et immunes
esse, non solum a luxu, voluptatibus et caeteris hu-,
jusmodi vitiis, verum etiam a curis istis humilioribus,
quae ut non pertrahamt hominem ad crimen, tamen
avocamt animum ab illa sublimitate, quae requiritur in
ecclesiasta. Militat quidem Christo, quisquis illi dedit
nomen in baptismo, sed is praecipue, cui in alios com~
missus est gladius spiritus, quod est verbum dei.
 -

26 EC CLE 8I AST A E L IBE r I,

CAP. X. Ad cordis munditiem et illud pertinet,

quod verbi divini praeconi non satis est, esse pu
rum ab omni crimine, nisi juxta beati Pauli monita
( 1 Thess. v. 22.) sese abstineat etiam ab omni specie
mala, me qua incurrat in suspicionem criminis. Apo
stolus enim in episcopo, cujus praecipuae partes sunt,
docere populum, requirit tamtam vitae puritatem tam
tamque cautionem , ut eorum quoque, qui foris sunt,
testimonio comprobetur. . Habet enim hoc eximia vir
tus, ut propius inspecta malis quoque sit veneranda.
Sic Balaam impius propheta vidit et laudavit, lsraeli
tarum castra, conductus, ut devoveret. (Num. XXIV.)
Sic Pilatus reveritus est ac, quod potuit, tutatus est
Christi innocentiam, toto vultu relucentem. Sic po
pulus Hierosolymitanus reverebatur Christi discipulos,
ut memo sese auderet illis adjungere, quod utique di
ctum est iis,*qui nondum credideramt ; et tamem jam
tum populus eos magnificabat, mon tamtum ob mira
cula, sed multo magis ob admirandam in tanta po
tentia modestiam, ob stupendam in tantis afflictioni
bus alacritatem, ob animum, nullum avaritiae aut glo
riae vestigium prae se ferentem, sed gratis ad bene
merendum de omnibus expositum obviumque. Quin
et in ethnicorum historiis frequenter legimus, propter
imaginem egregiae virtutis honorem esse habitum qui
busdam. Diogenes in Philippi , Macedonum regis, ca
stris pro exploratore captus, non tantum impune ex~
probravit armato regi dementiam , verum etiam cum
praemio dimissus est. Eidem impune fuit, Alexandro
Philippi filio, juveni tam ambitioso, ut totius orbis
imperium animo concepisset, nec assurgere, nec quid
quam honorifice respondere. An nom magna fuisset
humanitas, si monarcha tantus pro vindicta vicissim
contemsisset Cynicum? Non contemsit, sed huc pro
vocantibus respondit : nisi Alexander essem, Dioge
nes esse vellem: proximum sibi dignitatis locum Cy
 E C CLESIA S T AE I, IB E R. 1. 27

nico mendico tribuens. Si tantam vim habet umbra

fallax ac mendax imago virtutis, quantum valebit
heroica veraque virtus divini spiritus relucens in ser
mone, vita vultuque concionatoris? Unus est, qui
summa fiducia (Joan. VIII. 46.) dixit: quis ex vobis
arguet me de peccato? Et rursus (Joam. XIV. 5o.):
venit princeps hujus mundi, et in me non invenit
quidquam. Et tamen ille purissimus agnus, obam
bulans et gratis bemefaciens omnibus, tanta mansue
tudine docens, non effugit hominum calumnias, audi
vit, socius publicanorum , vini potator ,.seductor po
puli, Samaritanus et daemoniacus , blasphemus : et
lapidatione dignus. - Quo minus hoc sperandum est
homini, qui, dum ex officio suo reprehendit aliorum
vitia, ipse nom est omnino purus a vitiis. Huc tamen,
quantum fert humana imbecillitas, enitendum est, ut
ecclesiastes sicut ad Christi puritatem. et inmocentiam,
sic ad ejusdem patientiam quam potest proxime acce
dat. Ille patri fuit obediens usque ad mortem crucis:
ecclesiastes item obfirmet animum adversus omnes Sa
tamae machinas, quas ille mullis aliis intendere solet vel
plures vel acriores, quam iis, qui sinceriter admini
strant eam rem , quae quam plurimos retrahit ab ipsius
tyrannide, et Christi acquirit ditioni. Ut ecclesia chri
stiana nihil habet salubrius, mihil utilius, nihil effica
eius, quam verbum dei, ita nulli Satanas est infensior.
Sed non est, quod animum despondeat ecclesiastes: do
minus est, qui dat verbum evangelizantibus virtute
multa. llle dat, ut bonum semen, bona fide jactum,
suo tempore proveniat, Ille dat, ut impiorum conatus
illustremt dei gloriam , ejusque doctrinam oonfirmnent.
Ille de suo corroborat humanam infirmitatem, ut par
sit aut, ut melius dicam, superior omnibus temtatio
num procellis. Dominus , quidem ab omui levissima
rum culparum naevo fuit purissimus.
28 E C CL E S I A S T A E L IB JE R II,

CAp. XI. Hoc ut ab omnibus ecclesiastis optan

dum est atque etiam conandum pro viribus, ita non
arbitror a quoquam praestari posse, (virginem matrem
semper excipio, cujus musquam oportet mentionem fa
cere, ubi de vitiis agitur,) saltem illud ope divina
praestabit, ut sit purus a criminibus vitiisque capitali
bus. Quod si mec ista semper vitavit humana fragili
tas, proximum est, ut caveat ab iis, quae apud popu
lum traducat foedae buccina famae; quod genus sunt
luxus et quotidiama temulentia, motum adulterium, ma
mifesta scortatio, pugnae, rixae. Haec enim omnem
fidem atque autoritatem adimunt concionatori, etiam si
recta doceat. Quis enim credat, illum ex animo sua
dere virtutem , qui sic vivit? Non est levius vitium,
servire mammonae, quam habere concubinam, sed
tamen hoc magis adducit in contemtum. Perniciosius
malum ambitio, quam ebrietas, verum apud homines
haec, quam illa, magis attenuat hominis existimatio
mem. Quin et ante actae vitae crimina doctoris ele
vant autoritatem, nisi quod ante baptismum commissa
nec defendi solent, mec imputari, misi quis ad eadem
fuerit revolutus. Et quae in adolescentia patrata sunt,
facilius obliteramtur, si juventus adolescentiam excepe
rit sobria ac severa. Quin et illud ecclesiastae per- '
pendendum , quaedam ejus esse generis, ut, quamvis
absint a crimine, tamen, quoniam prae se ferunt ma
lam speciem, non absint a criminis suspicione. Ab his
quoque circumspecte cavendum est ecclesiastae, velitti
possidere divitias, splendidius aedificare, vestiri miti
dius, convivari lautius, vino hilarescere, consuetudi
mem habere cum foeminis, per se non sunt crimina,
tamen maligno vulgo, et ad obtrectandum quam ad
obtemperandum procliviori, praebent male suspicandi
maleque loquendi materiam. Has ob res Paulus mon
admittit ad episcopi munus, qui defuncta uxore, quam
amte baptismum duxerat, post baptismum duxerit
 E c c L e s i A s T A E l 1 B R I. 29

aliam, non quod hic ullum sit crimem aut cnlpa, sed
quod, cum pudicitia summam autoritatem conciliet do
ctori, repetiisse conjugium nonnullam incontinentiae
praebeat suspicionem. Mirum non est, si matrimo
nium ambit, qui conjugii miserias non est expertus : et
honesto colore quaerit uxorem , qui liberos et haeredes
desiderat. Sed quemadmodum ait comicus: improbe
Neptunum accusat, qui iterum naufragium facit; ita
qui conjugium expertus et susceptis liberis repetit ma
trimonium , quodammodo profitetur incontinentiam
suam, ut periculum sit, ne tertiam aut qnartam ducat,
fiatque sine crimine populi jocus et fabula, quandoqui
dem et apud ethnicos semper male audiit polygamia :
aut si uxor abierit in fastidium , ab alienis venetur in
continentiae remedium. Paulus quidem omnibus Chri
stianis praecipit, ut abstineant ab omni specie mala,
quoniam id temporis Christianorum novitas ac raritas,
velut in theatro collocata, totius orbis oculos in se ha
bebat intentos; itaque tum cujuslibet Christum profi
tentis mala vita mom leve damnum erat evangelii. Et
hodie profecto non leve damnum est, christiana reli
gione in tantas redacta angustias , cum Turcae, Mahu
metani, Judaei aliaeque nationes, quae Christum vel
ignorant prorsus vel ex parte sunt amplexae, nostris
moribus redduntur alieniores ab ecclesiae catholicae
consortio. Atque utinam in his regionibus, quae ex
professo sunt ditionis ecclesiasticae, pauciores essent,
qui momine verius quam re sint Christiani : ne quid in
terim commemorem de tanta fere omnium imbecil
litate.
CAP. XII. - Has ob res oportet eccleciasten, in hoc
theatrum prodeuntem et omnium oculos in sese con
vertentem, Argo oculatiorem esse, me quid per incogi
tantiam committat, quod minuat usuram domini, hujus
lucri avidissimi, sed quod per servos suos vult quotidie
crescere. Potest ille quidem ex ipsis viarum silicibus
 30 E CC L E S I A S T A E L IB E R I.

sibi excitare lios Abrahae, nec quisquam dubitat, quin

hoc quoque majora possit, sed ita visum est illius in
comprehensibili sapientiae, per homines hominibus lar
giri sua dona: mec quisquam pius rogat, cur ita visum
sit, si modo credat, hujus autorem consilii infinitam ;
esse sapientiam, infinitam potentiam, infinitam boni
tatem, ut fas non sit addubitare, quin, quidquid opti
mus vult, sit optimum , quin, quidquid sapientissimus
statuit, sit sapientissimum, quin, quidquid omnipotens
statuit, quocunque modo id statuit, sit praestaturus.
Talis itaque domini talenta dispensans ecclesiastes, liber
ab omnibus curis privatis, totus intentus esse debet ad
lucrum illius, cui debentur omnia : nec est, quod di
cat: docebo indociles, laborabo ingratis, canam surdis,
. benefaciam malevolis? Ille profecto te partibus imfini
tis major hoc fecit, extendit manus suas tota vita ad
populum incredulum et reclamantem, nec desiit um
quam seminare bonum semem, quamquam sciret, mon
proventurum in omnium cordibus. Ille coluit vineam,
quae pro dulcibus uvis produxit amaras labruscas. Tu
cur id facere pigritaris, qui nescis sementis eventum ?
Jaciendi seminis, plantamdi rigandique tibi negotium
traditum est, (1 Cor. III. 6 seq.) proventus in manu dei
est, qui, qualiscumque erit, nihil decedet tuo praemio,
qui bona fide navasti operam debitam fundi domino,
quum ipse mihil aliud sis, quam colonus, alienum se
mem in alienum agrum jaciens. Inter dispensatores il
lud unum quaeritur, quemadmodum ait (1 Cor. IV. 2.)
Apostolus, ut quis fidelis inveniatur. Si hoc requiri
tur inter homines ab iis, qui rerum vilium dispensatio
mem susceperunt, quanto magis hanc fidem requiret
deus ab iis, quibus mysteriorum suorum dispensatio
nem concredidit? Qui dispensatorem profitetur, novit
se tractare rem alienam, ex herilis animi semtentia dis
pensamdam in usum familiae. . Si mon praevaricatur
a mamdatis domimi, sed sedule bonaque fide peragit;
 -

EC CLES IAS T A E IL I B E R I. 8.

quod praescriptum est, etiam si mon succedat, quod

agit, ipsi tamen sua merces in tuto est, damnum omme
domini est, quod sedulo oeconomo non potest imputari.
Sin, quod accepit erogandum, non erogat, aut secus
impendit, quam habet in mandatis (par enim utrumque
vitium est), adeo nihil feret praemii, ut vocandus sit
ad poenas. Si evangelizavero , inquit (1 Cor. IX. 16
seq.) Paulus, non est mihi gloria. Rem alienam ago
domini auspiciis, effugi poemam, nom merui laudcm,
si metu supplicii tantum ac velut necessitate coactus do
mimico gregi doctrinam impertio evangelicam. Vae
enim mihi, inquit, si non evangelizavero ; si autem
volens hoc ago , mercedem habeo : sin secus , dispen
satio mihi credita est. `Quis autem dispensat volens?
Qui alacriter, qui instanter, qui non mercedis amore,
sed caritatis impulsu totus in hoc imcumbit, ut quam
plurimos ad Christum vel alliciat blandiens et consolans,
vel impellat territans et arguens , vel adducat erudiens:
qui lucro domini sui non minus gaudet, quam suo pri
vato, si quod tamen est peculium nostrum , qui Christi
servi sumus, nec id simplici jure : primum ab illo com
diti, deinde ab eodem redemti, e cujus gratuita muni
ficentia venit, quidquid vel possidemus vel sumus.

CAP. XIII. Olim servis, qui caeteris ingenio fide

que praestare videbantur, committebatur rei familiaris
oecondmia ; atque hoc verbo sacrae literae gaudent de
signare doctorem ecclesiasticum. Ita Paulus de eccle
sia (Coloss. I. 25.) loquens, quae est domus dei: cujus,
inquit, factus sum ego minister secundum dispensa
tionem gratiae dei, quae data est mihi in vobis , ut
impleam verbum. Rursus alibi (Ephes. III. 2.): si tamen
audistis dispensationem gratiae dei, quae data est
mihi in vobis. Ad Titum autem, (Tit. I. 7.) describens
imaginem boni doctoris: oportet , inquit, episcopum
sine crimine esse, sicut dei dispensatorem, non su
 32. E CCL S I A S T A E L I b E H. I.

perbum, non iracundum, non vinolentum , non per

cussorem. Atqui inter homines magnatum oecomomi
hoc ferociores sumt, quo potentiores sunt ii, quibus in
serviunt. Nimirum homo imponit homini, et inter
dum pro fideli habetur, qui perfidiosus est: at deo
nemo potest imponere, qui scrutatur intima cordium.
- Ad haec potentes interdum metuunt suos oeconomos,
ut omnium domesticarum rerum conscios, et ab his
nonnumquam subvertuntur : deum autem ut memo
potest fallere, ita memo potest laedere, nec illius vin
dictam quisquam potest effugere, cum hic infidi dis
`pensatores saepe fuga sibi quaerant salutem. Sed quo
te proripies, ut effugias manum dei? Si ascenderis in
coelum, illic est: si descenderis ad inferos, et illic ad
est. Non est igitur, quod quispiam dispensator sub
tali domino cristas tollat, ac ferociam sumat. Si vis
esse tutus, agmosce, te mihil aliud esse, quam aliemae
rei ministrum : quamtoque muneris dignitate major est
inter homines, tanto te geras submissius, nom caupo
nans, sed sincere tractans verbum dei. Sim optas ha
bere laudem, cum alacritate et gaudio pasce gregem
domimi tui, ex abundantia caritatis, multa insuper
erogans , ad quae te non adigit necessitas. Itaque dis
pensatoris titulus placuit apostolo, suadens modestiam,
deterrens ferociam, admonems debitae fidei. Sic et
beatus Petrus (1 ep. IV. 1o.) loquitur : unusquisque si
cut accepit gratiam, in vos invieem administrantes,
tanquam boni dispensatores multiformis gratiae dei.
Ut autem intelligas, dispensatoris titulum inculcari ad
deterremdam arrogantiam, audi, quod mox inibi (1 ep.
IV. 11.) sequitur apud Petrum : si quis loquitur, lo
quatur tanquam sermones dei, si quis ministrat, mi
nistret tanquam ex virtute , quam suppeditat deus, ut
in omnibus honorificetur deus per Jesum Christum,
cui est gloria et imperium in secula seculorum, Amen.
Rursum Paulus Corinthiis (1 ep. IV. 1.) scribens: sic
 ec cl e s 1 As tAe 1. 1 r 1. 83

mos , inquit, aestimet homo , ut ministros Christi ac

dispensatores mysteriorum dei. Animus ille coelestis
ministri ac dispensatoris titulo contentus est. Quin et
apud Lucam evangelica parabola sub dispensatoris ap
peilatione fidi et infidi doctoris imaginem proponit:
quis , putas, est fidelis dispensator ac prudens etc.
(c. XII. v. 42.): et suo fungentem officio beatum, ap
pellat; alter, qui pro ministro gessit tyrannum, et
quos dominico frumento pascendos susceperat, fame
emecat, nec hoc contentus, ipse satur et ebrius jurgiis ac
verberibus saevit in conservos et conservas, celerius
exspectato revertente domino dissecatur in duas partes,
et iu hypocritarum sortem addicitur. Nam hypocrita est,
qui alius est absente domino, quam praesente. Non
qrod deus usquam absit, sed homines impii dei leni
tate sic abutuntur ad quidvis audendi temeritatem,
quasi aut nesciat, quid homines agant, aut impunitum
sinat, quod adversus ipsius imperata committitur. Uti
nam autem hodie nullos videremus hujusmodi dispen
satores naejwras, ut appellat (1. Tim. III, 5. et Tit.i,%.)
apostolus, hoc est, in reprehendendo saevos et asperos,
non alio spectantes quam ad opes, ad galeros virides
ac purpureos, in gregem domini lupis quam pastoribus
similiores. -

CAP. XIV. Illud animadvertemdum, quod evan

gelicus sermo in dispensatore non fidem modo requirit,
verum etiam prudentiam. Fides ad columbinam sim
plicitatem pertinet, prudentia ad serpentis cautionem.
In hoc praestatur fides, si praeter ea, quae dominus
mandavit, nihil doceamus populum, si ubique sincero
corde ad illius gloriam et sacri gregis commodum spe
ctemus. Prudentiae partes sunt, ex temporum, loco
rum ac personarum circumstamtiis dispicere, quid, qui
bus, quando, qua moderatione sit adhibendum. Pau
lus, in quo videmus summam simplicitatem cum pari
prudentia fuisse conjunctam, sese vertit in omnia, non
C
84 Ec cll: s i A s T A E L IB ER r.

semper expendens, quid liceat, sed quid expediat: ut

interdum abjicit sese: rursus ut attollit suam in Christo
sublimitatem. Interdum exserit apostolicam virtutem,
ac minitatur virgam severitatis, sed saepius obsecrat,
blanditur, ac mtrem se mutricemque praebet potius,
quam apostolum. ' Interdum objurgat, rursum lenit,
quod durius dictum videri poterat: quaedam differt, et
in commodiorem locum dicenda rejicit. Quam porro
circumspecte invitat ad ea, quae sunt consilii et per
fectionis, cavens interim , ne cui laqueum injiciat. Im
terdum praeceptum domini mom habet, habet tamen
consilium utile, tanquam fidelis dispensator. Quam
dextre ad praesentem causam accommodat scriptura
rum testimonia , quam sapienter aperit allegoriae nu
bilum, ubi litera parum habet momenti ad- pietatem.
Idem inter perfectos loquitur sapientiam reconditam in
occulto, apud infirmos mihil movit nisi Jesum Christum,
eumque crucifixum. Habet lac, quo foveat infantes,
habet solidum cibum , quem porrigat adultis. Audet
Peiro apostolorum principi resistere in faciem, et Phi
lemomisupplex est, seque sponsorem facit, ut One
simum servum fugitivum recipiat. . Adversus eos
agens, qui mosaicis caerimoniis plus aequo tribuebant,
sic verbis attollit fidem in Christum et evangelii gra
tiam, ut videatur opera caritatis megligere. Rursus
eos revocans, qui. putantes satis esse, baptismo tin
otos esse et Christi nomen professos, non inmovabant
vitam, hortatur ad opera pietatis, caritatem omnibus
praeferens donis, etiam fidei toties tam magnifice prae
dicatae. Apud Areopagum Athenis disserens, ab arae
inscriptiome sumit exordium , et Callimachi citat testi
monium, elegantissimi quidem, sed ethnici poetae,
Christum sic praedicans, ut virum tantum appellet.
Caeterum cum ad eos scribit, qui jam evangelicam
doctrinam receperamt, quam omnia sunt sublimia ple
maque divinae majestatis, quae de Christo loquitur.
 E CC L E S I A S T A E L IB E R 1. 35

Denique dum omnibus sese accommodat, tam varius

est, ut interdum videatur sibi contrarius ac pugnantia
loqui, cum sibi maxime constet undique. Sed haec est
fidelis dispensatoris prudentia et, ut ita dicam, coele
stium opum promi condi. Simili prudentia dominus
vetat sanctum dari canibus et margaritas objici porcis,
ipse populo loquens im parabolis, quas discipulis pro
pioribus aliquando mon gravatus est exponere: quin et
post resurrectionem ita mandavit evangelii gratiam
dispensandam, ut primum praedicarent Hierosolymae,
deinde in Samaria, tandem inter gentes usque ad ex
trema terrae. Postremo dum scriptura veteris instru
menti sermonem suum ad populi rudis affectus attem
perat, modo minitans externa incommoda, modo pol
licens hujus seculi commoda: quid aliud, quam pru
dentis dispensatoris exemplum nobis proponit?

CAP. XV. Nunc si reputemus, in eodem populo

quanta sit varietas sexuum, aetatum, conditionis, im
geniorum, opinionum, vitae, institutionis, consuetu
dinis: quanta oportet esse praeditum prudentia eccle
siastem , cui sic temperanda est oratio, ne, dum ali
quorum medetur erroribus, aliis errandi praebeat an
sam, et dum vitia persequitur, vitia doceat, aut, dum
scelera fortiter coarguit, seditionem excitet. Rhetores
negamt, quemquam bene dicere, nisi dicat apte, etiam
si alioqui dicat ornate, copiose et splendide : et artis
praeceptiones jubent prudentiae cedere, quam illi di
vidunt in judicium et consilium, quae praeceptis tradi
non possunt, sed ex oratoris petuntur ingenio, et e
negotii circumstantiis sumuntur. Inter judicium. autem
et consilium haud ita multum existimant interesse,
nec mirum, quum priscis consulere fuerit judicare :
inde senatus consulta, et, ni fallor, etiam consulum
momen. Nunc si quid interest, hoc est, quod judi
cium adhibemus obviis et expositis, consilio utimur in
C
36 E cc L 1: s 1 A s T A E L I B E R 1.'
ae

retrusioribus ac dubiis, quae nonnuuquam extra cau

sam e longinquo petumtur. Velut ars praecepit, ut amte
causam exordio praeparet auditoris animum , sed con
sideratis causae circumstantiis orator videt, aut ommino
supersedendum exordio, aut per insinuationem exor
diendum. Id judicium dicas licet. At quod M. Tullius
in Verrem maluit dicendi tempora contrahere, quum
alioqui expedierit ad causae instructionem ea proferre,
quam in eum annum, quo Hortensius erat consul fu
turus, incidere, consilio tribuunt. Consulis emim pa
trocinantis autoritas sublevasset causam Verris. Ve
rum haec obiter attigisse, sat est im praesentia: dabitur
plura dicendi locus, quum ad artis praecepta ventum
erit. In tamtum vero nom prosunt artis praecepta sine
prudentia, ut quidam rhetoricem mihil aliud esse pu
tarimt, . quam dicendi prudentiam. Prudentia vero
quamquam tum institutione, tum usu confirmatur,
tamen a natura potissimum proficiscitur. Hinc est,
quod vere dicunt, dicendi arlem aut cito disci, aut
munquam. Si adsit maturalis illa prudentia praece
ptiones agnoscuntur potius, quam discuntur; si mon
adsit, ars efficit, ut pejus ac molestius dicamus. Quem
admodum enim mulli ratiocinantur ineptius , quam ii,
qui, matura stupidi, - dialecticem superstitiose didice
rumt: ita mulli dicunt ineptius iis, qui invita, ut ajunt,
Minerva praecepta rhetorum religiose observant,
quum saepe summa sit ars, artem negligere. Hanc
prudentiam quum in causis profanis requirant homines
profami, quanto magis requirenda est in eccleasiastica?
Illic oratoris imprudentia perit fumdus, aut unius homi
mis status: hic innumerae periclitantur amimae.

CAP. XVI. Numc mihi quaeso perpendas, quam

' tum sit periculi, , quum citra delectum in suggestum
admittuntur juvenes, interdum matura plus quam se
mifatui, rerum imperiti mullo judicio, nec humanis
 E cc LE s 1 A s T A E. l 1 b e h. 1. 87

nec sacris literis eruditi, interdum, quod non raro vidi

mus, cibo potuque onusti, atque ut absit crapula men
tis vigorem obfuscans, nihil afferunt ad dicendum, nisi
vestem religiosam et impudentiam. Audivi quosdam
comciomautes, qui jam mom multum aberant a manifesta
deliratione, sic ut a populo cum risu desererentur. Non
igitur satis est, scire, quid dicendum sit, nisi consilio
dispexeris, quando, apud quos, quomodo, quibus ver
bis, quo ordine, quibus figuris, quo vultu, quo gestu
sit dicendum. IIaec prudentia tantum habet momenti,
ut eadem causa ab hoc acta mereatur applausum , ab
alio acta explodatur. Nec tamen inficior, hanc pru
demtiam in oratore sacro spiritus sancti donum esse. .
Verum ille spiritus energiam suam temperat, juxta
quod nactus est organum , praesertim nunc posteaquam
miracula propemodum desierunt, nt mon solum exer
cemdus sit futurus ecclesiastes, verum etiam deligen
dus, qui matura videatur ad hoc muneris compositus.
Nullus ignorat, deum et asimae posse dare vocem ho
minis, nemo tamen est, qui hominem spirituosum exili
voce, infirmis lateribus, haesitamti et impedita lingua,
aut etiam prodigiosae deformitatis, nulla memoria, ad
concionandum instituat. Sed haec vitia, quae tamen
ex parte pssunt emendari, quoniam externa sunt, ve
hementius movent mos : animi stuporem, imopiam ju
dicii, iracundiam, intemperantiam, stultitiam , memo
riam rimosam ac perfluentem, et hujus generis alia,
quoniam mon perinde sunt oculis exposita, megligimus,
quum in his multo plus sit momenti, quam in illis.
Divus Chrysostomus multus in hoc est, ut ubique com- .
monstret prudentiam et consilium beati. Pauli, quam
vim illi a matura insitam spiritus sanctus mon abstulit,
sed absolvit. In ecclesiasta igitur haec in primis.spe
ctanda sunt, ut cor habeat ab omnibus vitiis et humanis
cupiditatibus mundum, ut vitam habeat non tantum
a criminibus sed et a suspicioue specieque criminum
 38 E CC L ES A 8 T A E. L I B E R I.

puram et inculpatam, ut spiritum habeat adversus

omnes Satanae machinas firmum, adamantinum et in
concussum, ut mentem habeat igneam et ad bene me
rendum de omnibus flagrantem, ut animum habeat
sapientem ad condiendum populi stultitiam, cor habeat
prudens et oculatum, ut facile dispiciat, quid silen
dum, quid dicendum, et apud quos, quo tempore,
quomodo sit temperanda oratio : qui cum Paulo sciat.
CGal. IV. 2o.) mutare vocem suam, et omnia fieri
omnibus, utcumque viderit auditorum saluti expedire.
Nam hunc oportet unicum esse scopum, ad quem eccle
siastes rationes suas omnes dirigat, a quo si deflectas
oculos , continuo fit, ut, quo magis instructus fueris
ad dicemdum, hoc majorem invehas perniciem in gre
gem domimicum. Nam linguae volubilitas, plectri vo
calitas, laterum firmitas, memoriae fidelitas, scriptu
rarum cognitio, si desit animi sinceritas, mihil aliud
sunt, quam vinum cicuta temperatum. Hoc enim
mixtura venenum fit praesentius. Ut igitur, quem
admodum ante dicere coepi, non aliumde fructus ube
rior ecclesiae venit, quam a piis ecclesiastis : ita non
aliunde major pernicies, quam ab impiis.
CAP. XVII. Sed hanc eximiam facultatem nec
homo dat homini, nec quisquam dat sibi : a deo postu
landa est, mec votis instanter postulanda tantum, ve
rum etiam piis operibus ambienda. Est autem bono
rum operum duplex genus: unum, quod affime est cae
remomiis, et ad corporalem exercitatiqnem pertimet
(nam Paulimo verbo 1. Tim. IV. 8. libenter utimur) :
alterum propius ad spiritualem pietatem spectat. Prio
ris generis sunt, abstinere a cibis lautioribus, jejunare
frequenter, cubitare humi, pervigilia, cilicia, vilis
amictus, aestus ac frigoris tolerantia, prolixae preces,
ad hominis praescripta vivendi necessitas, et alia his
similia, quae quodammodo frenum imjiciunt carmi, ne
 E (` (` I. T S I A S T A E . I. 1 f; 1 f f. 39

ferociat adversus spiritum, quam oportet in ecclesiasta

vehementer esse domitam ac subactam, et, ut Paulus
loquitur, in servitutem redactam. Posterioris sunt
illa, quibus optimus ille discipulorum formator suos
potissimum instituit, et ex quibus praecipue cognosci
tur arbor bona. Quae sunt autem ista? ut obfirmetur
ac muniatur animus adversus iram et odium, adversus
vindictae cupiditatem, adversus omnem humanam glo
riam pariter atque ignominiam, denique adversus
omnes Satanae machinas spirituales, quibus insignes
etiam viros frequenter dejicit. Haec igitur praecipue
meditanda sunt ecclesiastae, priusquam in hoc thea
trum prodeat. Primo ut sit adversus omnem inamem
gloriam pauper spiritu, non hic venans laudem ab ho
minibus, sed contentus illo praemio, quod dominus
talium promuntiavit esse regnum coelorum. Dein sit
adversus ommes improborum injurias mitis, mon hujus
mundi spectans emolumenta, sed omnibus meglectis
properans ad id mercedis, quod talibus pollicetur Chri
stus, affirmans , fore ut possideant terram, non hanc
quam habemus cum pecudibus et serpentibus commu
nem, sed solidam illam, nec ullius mutationis capa
cem beatam immortalitatem. Nec sat habeat, sic com
firmasse animum, ut nec pro meritis gloriam exigat ab
hominibus, nec pro injuriis ultionem reposcat, misi et
in afflictionibus sit alacer, contentus solatio spiritus,
cujus benignitas etiam hic interim mitigat tentatiomum
acerbitatem, ut possint sustineri, donec veniat illud
gaudium, quod nulla doloris amaritudine fermentatum
est. .In hac vita mihil esuriat, nihil sitiat, misi justi
tiam, hoc est, optet evangeliae pietatis fructum quam
latissime proferri, sciens futurum, ut brevi coelesti
bus epulis ac vino novo, quod bibitur in regno coelo
rum, affatim saturetur. Excelsi cujusdam animi est,
nullo tangi gloriae affecta, nulla hominum petulantia a
mentis tranquillitate dimoveri, in, exiliis, expilationi
40 E C CI, E S I A S T A E LIBER I.

bus, carceribus, tormentis ac mortibus mon modo nom

dejici, verum etiam partim bonae conscientiae securi
tate, partim aeternae felicitatis exspectatione semper
alacris esse , nec ullis prorsus humanae vitae vel ille
cebris, vel terriculamentis a cursu pietatis ac ferven
tissimo de omnibus bene meremdi studio retardari. Sed
excelsioris animi est, pro malevolentia reponere bene
volentiam, pro conviciis sermonem amicum, pro de
votionibus bene precari.

CAp. XVIII. Dixerit hic aliquis: quis ista meseit?

adfer aliquid novi. Scio, ista quotidie cani in tem
plis, recitari in monasteriis, audiri in concionibus,
legi in evamgeliis. Sed heu nimium rari sunt, qui se
rio ac sedulo semet ad ista bene decantata exerceant,
quum haec demum sint, quae vere magnum red
dant ecclesiastem apostolorum similem, quum in priore
genere nom paucos videre sit, qui se gnaviter gerant.
Multos reperias esu legumimum ac piscium pallidos,
inedia macilentos, vigiliis ac laboribus attenuatos, vili
cultu sordidos, duris culcitris et ciliciis strigosos ; sed
quotumquemque reperies, qui gratis evangelizet, qui
contumeliam aequo ferat animo, qui, lacessitus inju
ria, lacessentem vincat beneficentia. Haec nimirum
est illa pietas, quam divus Paulus ad omnia utilem
praedicat, quum exercitatio corporalis exiguam afferat
utilitatem ; at mom simpliciter exiguam , ne quis illa,
quibus carnis domatur lascivia, putet megligenda : pa
vum habent utilitatis, nisi ad illa verae pietatis argu
menta veluti subservientia adhibeantur : plurimum
vero, si huc spectent ao-praeparent. Qui tantum im
hoc austeram ad parcam agit vitam, ut assuescat pau
cis esse contentus, nihil magni facit: fecerunt idem
philosophi Christum ignorantes; at qui in hoc corpus
ad tolerantiam exercet, nec ubi spiritum remoretur
ad illa sublimia evangelicae pietatis munia properam
 E CCI.E8IA8 T A E. LIBER . 41 .

tem, rem same quam utilem facit. Tantum absint ilIa

quatuor, supercilium , superstitio, praeposlerum ju
dicium, et oblivio mediocritatis. Videmus, et olim
factum esse et hodie fieri, ut mon aliunde magis intu
mescant homines, quam ex illis externis justitiis, quae
se venditant oculis hominum. Superstitio variis obre
pit modis: veluti quum haec animo Judaico observan
tur, quasi cibi genus per se purificet aut inquinet ho
minem: aut quum ista sibi quisque praescribit, non
ad usum , sed ad superstitiosum affectum, veluti fue
runt quidam olim , qui pro vino et aqua succum her
barum non bibebant, sed sorbebant, idque non e po
culo, sed e concha, quum et simplicius et utilius sit,
simplicem aquam pro vino bibere. Nec aberat a su
perstitione, quod a quibusdam numerabantur jeju
niorum dies, in triduum, in hebdomadam, in quadra
ginta dies, a monnullis in omneim etiam vitam. Nec
enim jejunium adhibendum est ad praescriptum nume
rum, ut in rebus magicis, sed ad utilitatem corporis
et spiritus. Itaque qui sic jejunant, haud multo mi
mus inepte faciunt iis, qui nom ad modum sitis, sed
ad praescriptum numerum cyathos hauriunt, nunc
quinque, nunc tres, munc movem, quum cuique tantum
bibendum sit, quantum siti sedandae satis est. Prae
postero judicio peccatur, quoties plus tribuitur iis,
quae levioris sunt momenti, minus iis, quae propius
ad rem pertinent. Hujus rei exempla, quoniam un
dique sunt obvia, mom opus est referre. Unum tamem
indicabo, quo dilucidius sit, quod dico. Multi valde
perturbantur, si die Veneris per imprudentiam gusta
verint carnes : at iidem sibi mn displicent, si calu
mniis et famam proximi laeserunt, et animum contri
starunt. ' Misere trepidant, si per occasionem sacrum
amictum posuerunt, at non trepidant, si per temu
lentiam , avaritiam, odium, invidiam , abjecta veste
 42 E CCL E 8 I A S T A E L I B E R .

candida animi, quam Christus in baptismo tradidit,

nigrum Satanae pallium induerumt.
CAP. XIX. In modo vero fortasse non ita multi
peccant, quod hominum vulgus ad dulcia, quam ad
amara sit proclivius. Peccatur tamen et hic non levi
ter, interdum et a magnis viris, quorum de mumero
sunt magnus ille Basilius et Gregorius Nazianzenus : si
quidem, ut hic marrat, uterque sibi jejuniis, hydro
posiis, vigiliis, chameuniis, reliquaque vitae austeri
tate parum moderata, valetudinem miseram arcessive
rat: ut Basilio vita fuerit acerba, mors optabilis: Gre
gorius cogeretur episcopi munus deponere, quod obe
undis episcopi partibus corporis vires deessent. Nec
divus Hieronymus dissimulat, inter momachos fuisse
quosdam, qui humore cellularum, assidua recitatione
psalmorum ac parum moderatis jejuniis sic offende
rent valetudinem, ut Hippocratis fomentis potius opus
haberent, quam ipsius praeceptis. Quim ipse movi
quum alios multos, quos immoderata vitae austeritas
ad omnem egregiam functionem reddidit inutiles, tum
praecipue theologum quendam , virum alioqui bonum
mec vulgariter eruditum, cui quum post lauream theo
logicam Parisiis acceptam im ecclesia quadam celebri ac
metropolitana datum esset sacerdotium, sive, ut nunc
vocant, praebenda concionatoria, statuissetque vir pius,
licet mutata fortuna, de pristima austeritate, in qua
fuerat educatus, nihil remittere : adeo factus est in
utilis, ut intra paucos ammos in lepram inciderit. Novi
et alterum quendam, qui e paupertate ad similem for
tunam evocatus, subito mutatis moribus, coeperit com
vivari, venari divitias, concubinam alere, seditionem
excitare in episcopum, a quo fuerat evectus ; vix etiam
aulae principis tolerabilis ob arrogantiam. Peccavit
uterque, ille honestiore specie, quam hic, sed in utro
que pariter periit fructus pietatis, misi quod magis etiam

-
- - -.
--- --- - -
-- ' ' ~~~~~ ' --- -----------
 E C C I. E S I A S T A E L IB R f. 43

in priore. Verum est media via inter Scyllam et Cha

rybdim. Olim e desertis, in quibus duram agebant
vitam monachorum examina, plerumque solent ad epi
scopi cathedram arcessi , praesertim ii, quos insignis
actae vitae austeritas commendabat: ex his enim rebus
imperita multitudo potissimum aestimat pietatem. At
divus Chrysostomus ingenue fatetur, frequenter acci
dere, ut, qui ex eo vitae genere vocati sunt ad epi
scopi partes, reperiantur caeteris ineptiores dum ad de
licias resolvuntur, ad laudes et adulationes hominum
intumescunt, ad leves etiam injurias comturbantur, dif
ficiles aditu , morosi et asperi, ad omnem vitae con
suetudinem incommodi, in reprehendendis vitiis amaru
lenti : quum beatus Ambrosius mondum sacro lavacro
rematus, a profana praefectura ad episcopi functionem
vocatus, tum mitem, tum laboriosum, tum fortem,
tum constantem et invictum egerit sacerdotem. Quem
admodum et Chrysostomus a causis forensibus, Augu
stinus ac Cyprianus non e cellis Amachoritarum, sed
e scholis rhetorum atque e vita communi ad regendam
ecclesiam vocati, quales se praestiterunt: res ipsa lo
quitur.
CAP. XX. Non haec eo mihi dicuntur, quasi e se
cessibus ac coenobiis mon queant evocari, quibus do
cendi populum munus recte committatur: reperiuntur
nimirum et illic animi vere spirituales ; sed ut osten
dam , quantum intersit inter institutionem Joannis ba
ptistae et domini nostri Jesu Christi. Ille praeparans ad
doctrinam evangelicam, discipulis suis praescripsit je
junia , longas preces, victum parcum et austerum, ipse
nemorum alumnus, ferarum socius, veste non e lama,
sed camelorum pilis contexta, quae cilicii quoque vim
ceret asperitatem, cinctus non zona serica byssinave,
sed rudi loro. Si victum requiris, locustis vescens et
aquam bibens, et tamen hujus discipuli Christi gloriae
invident ejusque discipulis obtrectant. Quid autem
 44 E C CL S I A 8 TAE L I B E R I.

Christns? mec Joannem, nec illius institutionem repre

hendit, sed suis discipulis hoc prae caeteris inculcavit,
ut ommem fiduciam im ipso collocarent, ut mundum
contemneremt cum omnibus suis vel blandimentis vel
terriculamentis, ut per ignominias, afflictiones ac mor
tes ad coeleste praemium anhelarent. Haec videlicet
est fidei vis: caritatis illa sunt, ut ab ira, odio, livore,
vindicta, ambitione tam essent defaecati, ut malis pro
vocti, boma reponerent, inimicos diligerent, ut dignis
juxta et indignis bene vellent, ut, quo majores essent,
hoc magis semet amore Christi omnibus submitterent.
Verum, inquies, discipuli Christi diffugerunt ao lati
tarumt, capto et occiso domino, umus eum abjuravit,
caeteris idem facturis, si similis incidisset tentatio; sed
haec ante haustum spiritum principalem, et subito ob
jecto terrore, qui solet fortibus etiam viris mentem
adimere. At probabile est, ex Joannis discipulis fuisse,
qui clamarint : tolle, tolle, crucifige , crucifige. Multo
aliud est, metuere malum repente objectum : aliud,
innocenti infligere mortem. Haec nom temere gesta
sunt, sed im his nobis forma proposita est, quam imi
temur. Qualis autem erat baptismus Joannis, talis
erat et doctrina. Qui Joannis baptismo tincti fuerant,
baptizantur denuo im nomine Jesu (Act. XIX): qui do
ctrina Joannis fuerant imbuti, egent exactiore doctri
ma (sicut Actorum XVIII.). Apollo gemere Alexandrinus,
quum a Joannis discipulis esset edoctus viam domini, ac
fervems spiritu loqueretur apud Corinthum , ac doceret
diligenter ea, quae sumt dei, magnaque fiducia sese
gereret in symagoga, tamem a Priscilla et Aquilla seor
sum arripitur; atque e doctore factus discipulus, accu
ratius exactiusque discit viam domini, atque, ut est
probabile, retinctus etiam est. Et proximo capite duo
decim discipuli, quos Paulus reperit Ephesi, qui baptis
mo tantum Joannis tincti fueramt, ab apostolo rogati,
mum accepissent spiritum sanctum, ingenue fatentur,

*.
 E CCL e S 1A s T A E L I B E R r. 45

se me id quidem didicisse, esse aliquem spiritum san

ctum. Hunc a Christi discipulo mon discunt modo,
verum etiam accipiunt. Et nos igitur ut veri germa
nique Christi discipuli ne praepostero ducamur judicio,
sed agnoscamus, quid intersit inter elementa pietatis ac
coelestem philosophiam , inter initium ac fastigium,
inter fundamentum et colophonem : et illa quidem pro
temporis ratione non megligamus, sed ad excellentiorem
viam, quam dominus ipse stravit, toto pectore festi
nemus, ut tales verbi praecomes evadamus, quales fue
runt apostoli, foris quidem decemter ormati, pudicitia,
sobrietate, jejuniis, vigiliis, orandi assiduitate, elee
mosynis, reliquisque bonis operibus, sed intus solidi
munitique robore spiritus evangelici. Hic est animi
succus, illa veluti flores sunt ac frondes.

CAP. XXI. Audit sponsa in cantico mystico : nisi

cognoveris te, o pulchra inter mulieres, egredere et
abi post greges sodalium tuorum. Idem ecclesiastes
suae quisque animae dictum existimet : nisi cognoveris,
quam sumseris personam , moli esse dux gregis domini
ci, sed sequere magis gregarios homines. Ut lomge diffi
cillimum , ita multo splendidissimum est munus, quod
suscipis. De utroque jam antea nobis multa dicta sunt.
Ut autem per eosdem locos recurramus, quanta sit ec
clesiastae dignitas, quantumque differat a caeteris
functionibus evidenter pronuntiat divina scriptura Da
mielis XII, (v. 5.): qui autem docti fuerint, fulgebunt
quasi splendorfirmamenti, et qui ad justitiam eru
diunt multos , quasi stellae in perpetuas aeternitates.
Habet enim ipsum firmamentum mom , nihil luminis,
sed in hoc insigniter eminent stellae, inter se quoque
claritate differentes, quemadmodum docet (u. Cor. XV.
41.) apostolus. Fons omnis luminis est sol, qui unus
illuminat universum orbem, quum aliae stellae aliis
regionibus appareant aut abdantur. Inter mimores
 46 $ C C L E S t A 8TA E . i 10 e R I.

autem stellas maximi gratissimique luminis est hespe

rus, quam eandem Venerem ac luciferum appellamus.
Doctos autem hic appellari puto, quotquot crediderunt
evangelio. - Cur enim indocti debeant appellari, qui, ut
nihil aliud, e symbolo apostolorum didicerunt illam
ultramundanam philosophiam, quam mon Pythagoras
aut Plato, sed ipse dei filius tradidit hominibus: qui
tenent praecepta legis utriusque, qui a Christo docti
sunt, quomodo debeant orare, qua via ad quem felici
tatis scopum tendere? Qui haec non didicerunt quomo
do credunt? qui didicerunt et credunt, qua fronte di
cuntur indocti, et rusticitatis coguomine digni viden
tur. Si verum fateri volumus, nulla est sancta rustici
tas, sicut nulla est rusticana sanctitas; ubicumque est
vera sanctitas, ibi est magna philosophia, minimeque
vulgaris eruditio. Sed tamen inter hos egregie doctos
excellunt, quibus peculiari spiritus munificentia da
tum est, ut ad justitiam erudiant multos, quibus do
minus dedit cor undiquaque mundum, spiritum prin
cipalem et invictum, prudentiam serpentinam cum co
lumbina simplicitate conjunctam, linguam similem ca
lamo scribae velociter scribentis, labia, non in quibus
residet illa gentium reu$a$ flexanima, sed in quibus ex
unctione spiritus diffusa est gratia coelestis. Aequum
autem est, ut, qui caeteris antecellit honore gradus,
praecellat et virtutibus; nec satis est, si inter malos sit
bonus, nisi et inter bdnos appareat melior, inter lu
cidos lucidior.

CAP. XXII. Infelix enim reipublicae status est,

ubi locum habet illud (c. XXIV. v. 2.) Esaiae: et erit
sicut populus , sic sacerdos , et sicut servus , sic do
zminus ejus, etc. Ecclesiastarum autem sublimitatem
admiratur idem propheta, (c. LX. v. 8.) exclamans :
qui sunt hi, qui ut nubes volant, et quasi columbae
adfenestras suas? Nubes in sublimi volant, ut terram
 eccl. e s 1 Ast A e L 1 B e R 1. 47

subjectam irrigent reddantque foecundam. Doctores

autem evangelici, procul a terrenis cupiditatibus sub
lati coeloque vicini, coelestis pluvia verbi mentes ho
minum humiles ac steriles imbuunt, ut evulsis vepri
bus producant fructus deo dignos. Per hos emim prae
cipue nostra terra aut fertilis est, aut sterilis. ' Volitant
ut nubes, ubique spargentes evangelii gratiam, sed
iidem volitant ut columbae ad foramina sua, non enim
nidulantur humi, sed in petrarum sublimium caveruis,
jugibus suspiriis ac precibus omnes humi repentes pro
vocant ad amorem vitae coelestis. Vidit et Joel ab his
nubibus venientem ecclesiae foecunditatem. gratulans
terrae mostrae, cum (c. II. v. 21.) ait : noli timere, ter
ra, exulta et laetare, etc. Ac mox : filii Sion, exul
tate et laetamini in domino deo vestro, quia dedit
vobis doctorem justitiae , et descendere faciet ad vos
imbrem matutinum ac serotinum in principio, et im
plebuntur areae frumento et redundabunt torcularia
vino et oleo. Ab iisdem nubibus (Psal. CXXXlII. 5.)
venit ros Hermon, qui descendit in montem Sion. Ni
mirum a monte; si quidem in monte est, quisquis est
in ecclesia, sed qui huc effundat evangelicae doctrinae
rorem, im altiore monte sit oportet. Is est mons Her
mon ab anathemate dictus. Amathemata autem dicum
tur, quae in sublimi fixa cum veneratione servantur,
nec jam contrectamtur hominum manibus, nec in ple
bejos adhibentur usus, veluti jam mumini consecrata,
procul modo visuntur, et spectatores ad religionem
provocant. Hujusmodi decet esse vitam ecclesiastae.
In poetarum fabulis est, Prometheum , in monte Cau
caso affixum , jugiter cruciari aquila jecur arrodente;
verum in hoc monte cessat tristitia, quam in hominum
animis gignit humilium rerum solicitudo, dum alius lu
get filii mortem, alius pecuniam furto amissam, alius
adversam valetudinem, alius senectutem a voluptatibus
submoventem. Nam his omnibus affectibus superior
48 IE C C L S I A S T A E L IB ER t.

est, qui philosophiae coelestis doctorem profitetur, si

modo hoc est, quod profitetur. In hunc montem as
cenderat Abraham, qui sine cumctatiome, sine suspiriis,
siccis oculis immolabat unigenitum suum, quem dili
gebat, Isaac. Quanquam de his montibus, quorum
frequenter memiuit scriptura mystica, declarans nobis
virtutum eminentiam , fortasse dabitur alias dicendi
locus.
CAP. XXIII. Numc ad institutum sese recipiat
oratio. Agnoscat dignitatem suam ecclesiastes, verum
meminerit etiam atque eliam , quidquid hic magnifi
cum est, dei domuim esse, non hominis virtutem. In
ter Veteris Testamenti prophetas longe facundissimus
est Esaias, sed is agnoscit tanti muneris autorem. Do
minus , inquit (c. L. 4.), dedit mihi linguam erudi
tam , ut sciam sustentare eum , qui lassus est verbo.
Nec inficior, nec ignoro, vaticinium hoc in Christum
praecipue competere: sed mihil vetat, quo minus haec
verba congruant in prophetam, et sub illius persona
vaticinium habeant de Christo, de quo quidquid scri
ptum est, utique nobis erudiendis scriptum est. Hoc
autem capite veluti depingitur nobis probati ecclesia
stae forma, ut non abs re fuerit, in hujus loci contem
platione paulisper commorari. Dominus dedit mihi;
audis protinus autoritatem irrefutabilem , dein mode
stiam ab omni lutam arrogantia. Quis enim sibi vin
dicet, quod dominus dedit gratis. Quid dedit? mem
tem bonam ? id quidem omnium piorum commune est.
Quid igitur? linguam eruditam, quod ecclesiastarum
peculiare donum est; nec dicit, linguam instructam
philosophorum syllogismis, aut rhetorum flosculis or
matam, sed eruditam in sermonibus domini, quemad
modum de Esra scriptum est. In quem usum dedit?
ut sciam , inquit, sustentare eum, qui lassus est
verbo. Quum audis, ut sciam, intelligis ecclesiastae
prudentiam , de qua jam non nihil diximus: ut sciam
 E C CI. E S I A S T A E L IB E R r, 49

sustentare euae, qui lassus est verbo ; 'neque enim

eadem est sustentandi ratio, sed aliis aliter adhibetur
' sermo divinus. Ergo mom in hoe data est lingua eccle
siastae, ut sibi famam , opes ac dominium paret, sed
ut quam plurimis prosit. Sustentare, non deprimere,
contra pliarisaeorum supercilium , sustemtare lassum
juxta illud facundus comes in vita pro vehiculo est.
Nou habemus hic mamentem civitatem, sed temporarii
viatores sumus, properantes ad coelestem patriam.
Angnsta est via, quae ducit ad vitam. Per desertum
hujus seculi, per mysticas mansiones temdimus ad ter
ram illam repromissam : interim multa occurrunt, quae
lassitudinem aflerumt proficiscentibus, plame defecturis,
ni assidue lingua erudita sustentemur. Tot Hebraeo
rum millia Moses eduxit ab Aegypto, vix ullus per
venturus erat ad terram fluentem lacte et melle, nisi
idem lingua erudita subinde fulsisset eos. Lassitudo
enim corporis, ajunt medici, morbi imminentis, animi '.
lassitudo defectionis praesagium est. Qui linguam
habet eruditam , novit venienti morbo occurrere, mo
vit infirmum in fide suscipere, movit infantes fovere
Jacte, novit eum , qui occupalus est delicto, restituere
in gradum spiritu lenitatis. *)

Cap. XXIV. Sequitur apud Esaiam (c. L. v. 4.) ;

erigit mane, mane erigit mihi aurem, ut audiam
quasi magistrum. Quid sibi vult illa dva6aeaoous,
erigit erigit, mane mane ? Hominum aures natura
immobiles sunt, cervi cum erigunt aures, acutissimi
sunt auditus, cum demisere, surdi: sed animus noster
habet aures maxime mobiles, quas oportet vehementer
esse arrectas , ut audiat vocem spiritus. Itaque con
duplicatio emphasin habet, sicut in illo mane mane.

*) In edit. II. pro verbis: rpiritu lenitatis, legitur sanitatis. *

ID
 60 e ( C I. I. S I A. S ' A . . . . . R .

Ad humanas disciplinas sufficit, utcumqe aures habere

arrectas, ad hauc eruditionem oportet habere aures
singulariter arrectas, nec eas tamen quisquam arrigere
potest, nisi deus, a quo magistro nisi docenda didiceris,
frustra te magistrum profiteris, quemadmodum inquit
Psalmista *): attres autem perfecisti mihi ; tunc dixi,
- ecce venio (Ps. XL 4 et 5.) Frustra habemus aures,
misi eas perfecerit deus. Perficiumtur autem fide et
obedientia. Haec sunt aures, dc quibus dominus in
evangelio loquitur: qui habet aures audiendi, audiat.
Nemo dicit, ecce venio , nisi tractus ab aure; dominus
autem mom vellicat aurem, misi mane mane, hoc est,
primo diluculo, Qui profitentur huinanas disciplinas,
si quid subtilius docere parant, matutinas horas eli
gunt, quod id temporis et corpora commodius habeant,
et animus, crapula liberior magis idoneus sit ad rerum
subtilium perceptionem ; eoque Stagiriten illum nobi
lem ferunt mon nisi matutinis horis disserere solitum
de physices difficultatibus, pomeridianis autem docuisse
rhetoricam idque inambulautem. Sed eximium mane
sit oportet, quod mos reddat dociles coelestis illius phi
losophiae. Nox, inquit Apostolus (ad Rom. XIII. 12.),
processit, dies appropinquat, abjiciamus opera tene
brarum. Ecce summum mane. Qui dormiunt, in
quit (ad Thess. V. 7.), noctu dormiunt, et qui ebrii
sunt , nocte ebrii sunt. Si praeceptor homo gravatur
homini disciplinam humanam committere, puta dia
lecticem, aut arithmeticen, somnolento, oscitanti aut
crapula gravato : quanto magis sapientia coelestis de
dignabitur loqui voluptatum hujus mundi amore te
, mulentis, coelestium rerum neglectu nauseantibus? Sic
et apud Salomonem (Prov. VIII. 17.) loquitur illa sa
pientia, pretiosior cunctis opibus: ego diligentes me
diligo, et qui mane vigilaverint ad me , invenient me.
) In edit. I. et II. iegitur: Psalmut.
 ECC LESI AST A E LI BE R . 51

Et aliquamto inferius (v. 54.): beatus homo, qui audit

me , et qui vigilat ad fores queas quotidie , et obser
vat ante postes ostii mei. Hoc faciunt amantes ad fo
res amicae, danumosam voluptatem aucupantes, mox
im poenitudinem abituram: et dormitantes exspecta
mus illam, qua nihil amabilius est, sapientiam? Quid
autem promittit haec amaloribus suis? Qui me invene
rit , inquit (v. 55.), inveniet vitam , et hauriet salu
tem a domino. Adde, quod illud mane mane hoc
quoque nos admonet, ut ecclesiastes futurus ab ipsa
statim pueritia meditetur in lege domini , ne eveniat,
quod multis videmus evenire, qui posteaquam in ex
ternae philosophiae disciplinis aut in politioribus literis
consenuerunt, si de rebus sacris vel disserere apud po
pulum vel aliquid mandare literis tentent, mire fri~
geant. Nihil felicius agimus, quam quod a pueris didi
cimus agere. Laudat hoc in Timotheo Paulus, quod
ab ipsa statim infautia literas didicisset, hoc est, mane
dem

CAP. XXV. Praecipiendum igitur et hoc, ut con

cionatorio muneri destinatus et mane , hoc est mature,
mane mane, hoc est valde sobrius et quotidie vigilet
ad fores arcanae sapientiae, ut dominus dignetur illi
arrigere aurem, ut ipsum audiat quasi magistrum
mon ut circulatorem aut fabulatorem audit otiosus, sed
ut verus discipulus audit sublimis sapientiae magistrum,
cum tremore, cum attentiome, cum obedientia. Vis
audire tremorem? Dominus, inquit, deus aperuit mihi
aurem. Quis talem magistrum non metuat? Vis atten
tionem? Ego autem mom contradico, retrorsum non
abii. Quando enim *) praestabit, quod audit, qui in
diligenter auscultat? Nunc accipe obedientiam. Cor~
pus meum dedi percutientibus et genas meas vellenti

*) Post verbam mim in ed. II. additum est non.

D-*
 -

62 - c c i. l: s A s t A \. I. i b B r r.
bus, faciem antem meam mon averti ab increpamtibus
et consputientibus in me, Ecce cor paratum ad omnia,
cor obediens usque ad mortem. Nunc audi fortitudi
mem. Dominus deus auxiliator meus, et ideo mom sum
<onfusus, ideo posui faciem meam ut petram durissi
mam , et scio, quod non confundar. Juxta est, qui
justificet me, quis contradicet mihi? Stemus simul,
quis est adversarius meus? accedat ad me.* Mira fi
ducia non modo mon metuit adversarios, verum etiam
provocat ad congressum, sed quibus fretus praesidiis?
suis? mequaquam. Ecce, inquit, dominus deus auxi
liator meus, quis est, qui condemnet me? Itidem cum
ait (ad Philipp. IV. 15.) beatus Paulus : omnia possum,
mon edidit confidentiae vocem sed fidei, protinus enim
addidit: in eo , qui me corroborat. Sic demum ma
gnanimum esse, tutum est. Similem linguam, simi
1emque fidnciam dominus dedit et Jeremiae, ad popu
lum concionaturo: et misit, inquit (c. I. v. 9.), domi
mus manum suam , et tetigit os meum. Ecce mun
dum cor, unde mascitur mundum os, quod mon dat
misi- mamus domini. Sequitur: et dixit dominus ad
me , ecce dedi verba mea in ore tuo : ecce ego consti
tui te hodie super gentes et super regna, ut evellas et
destruas et disperdas et dissipes, et aedifices et plan
tes. Summam pastoralis officii complexus est, quod
$totum in hoc situm est, ut primum revellat ab animis
auditorum pravarum opinionum radices malaque do
gmatum impiorum semina, unde pullulant fructus
acerbi, ac malo fundamento superstructum aedificium
demoliatur, zizaniam enatam dissipet, structuram
male coeptam disperdat, proque revulsis et.dirutis im- .
serat bonam plantationemn , et structuram erigat, mulli
cessuram tempestati. Ad haec omnia verus ecclesia
stes non utitur nisi linguae instrumento, sed instructae .
verbo dei : quae est scriptura divinitus inspirata, uti
lis , ut ait Apostolus (2. Tim. III, 16 et 17.), ad docen
*
* -
 I:cc l e s 1 A s t A E l 1 b e h. 1. 53

dum , ad arguendum , ad corrigendum , ad erudien

dum in justitia , ut perfectus sit homo, ad omne opus
bonum instructus. Sed qui polluto corde pollutoque
ore tractat coelestem scripturam, audit in Psalmis:
quare tu enarras justitias meas, et assumis testamen
tum meum' per os tuum? tu vero odisti vliscipli
nam , os tuum abundavit malitia etc.

CAP. XXVI. Praecipium igitur ad persuadendum

est, amare, quod suades : amanti pectus ipsum sugge
rit orationis ardorem, et ad doctrinae efficaciam plu
rimum affert momenti, si, quae doces alios, in te ipso
praestes. Pulcherrimum elogium, quo a viro longe
omnium laudatissimo laudatus est Joannes baptista,
competit in bonum ecclesiasten: erat lucerna ardens
et lucens (Joan. V. 55.). Ardere prius est, lucere po
sterius. Ardor mentis est, lux doctrinae. Habent et
opera lucem suam, teste domino: luceat lux vestra
coram hominibus , ut videant opera vestra bona
(Matth. V. 16.). Verum ut lux operum sine ardore
hypocrisis est, ita docuima diluta est et inefficax, nisi
ab ardenti spiritu proficiscatur. Quis enim credet
laudanti pudicitiam ac sobrietatem, qui concubinas alit
domi, qui frequens est in compotationibus parum so
briis? Aut qua fronte quave fiducia reprehendet alio
rum vitia, qui iisdem aut etiam deierioribus madet?
Talis objurgatio etiamsi saeva sit, nihilo plus habet vi
rium, quam fulgur ex vitro, sicut est in Graecorum
proverbiis: leviter praestringit oculos fulmen imitati
tium, non prosternit aut interimit. Proinde cor mum
dum , et vita inculpata, fiduciam simul et autoritatem
praestat concionatori. . . Trepidat et (c. VI. 8.) Esaias,
donec labiis erat pollutis, at simul ut ardenti carbome
unus e seraphim purgarat os illius, domino dicenti,
quem mittam et quis ibit vobis? intrepida fiducia re
spondet: ecce ego, mitte me. Sed ut falsa mundicies
54 I. C CI, E 8 I A S T A E L IB E R I.

est, quam homo parat sibi, ita falsa est fiducia, quam
gignit humana mundicies. Cedit enim, ubi ingruerit
tentationis procella. Falsa mundicies est, quam qui
dam sibi vendicant ex operibus externis, jejuniis, ab
stinentiis, vigiliis, missis, precationibus, eleemosynis,
amictu et similibus: cum cor habeant impurum et in
fectum studio pecumiarum, siti gloriae, amore sui,
odio proximi et invidia, appetitu vindictae, interdum
et haereseos lepra. Sed is demum vere mundus est,
quem igneus ac vivus carbo, non e foco profano sed
ex altari dei sumtus, suo contactu purgavit. Caritas
emim, vera fidei sincerae comes, operit multitudinem
peccatorum , quia dei domum est, ac mescit fucum et e
$imulationem. IHanc mundiciem mon praestat aqua in
fusa corpori, sed is, qui solus baptizat mentes homi
mum spiritu et igni. Ut impurum deoque invisum est
omne sacrificium, quod igni vulgari profamoque ado
letur : ita ingratum est deo omne opus hominis, quod
igni coelesti mon fuerit repurgatum. Nam est et hu
mana caritas, quae gignit opera peritura, si per ignem
coelestem examinentur. Hoc igni purgavit dominus
apostolorum labia in die pentecostes, ut digne loque
remtur magnifica dei mysteria. Quemadmodum au
tem apud Judaeos animal, quod mundum erat esui,
mon statim erat mundum sacrificio: ita non, quisquis
mundus est ad innocentiam, continuo mumdus est
etiam ad evangelizandi munus. In corpore nostro
aliud est, esse oculum, aliud, quoduis membrum,

Cap. XXVII. Eximiae dotes requiruntur in do

ctore ecclesiastico, exquisita mundicies, magnum fidei
robur, singularis ardor caritatis : eoque dominus (Joam.
XXI. 14.) a Petro ter requisivit caritatem, mom quam
vis, sed ipsius, amas me , amas me, amas me plus
his? in Petro docens omnes, qui sacerdotis munus sus
cipiunt. Non audemus ad dominicam mensam acce
 1. c c l. E s 1 A st AE l ib Ef 1. 55

dere, nisi jejuni, idque merito facimus: sed major so

brietas necessaria est concionatori. Non aggredimur
ad sacrificamdum , nisi semel atque iterum accurata
confessione purgaverimus conscientiam. Quod facimus,
probo: at quod tractaturi verbum dei similem curam
niom adhibemus, haud probo. Quomiam vero nobis
persuasissimum est, ut esse debet, legem esse spiri
tualem et quidquid in Vetere Testamento vel scriptum
est vel gestum, ad mos erudiendos scriptum gestumque
esse, et juxta. eumdem Paulum ( n. Cor. II. 13.) spiri
tualia spiritualibus comparanda sumt: omnes eccle
siastae dotes velut in tabula nobis depinxit scriptura
mystica in Aaron sacerdote, qui Mosi additus est, ut
loqueretur apud multitudinem, mon honminum fabulas,
sed praecepta dei, populique sequestrum ac patronum
ageret apud domimum Sabaoth. Quamquam ipse Mo
ses quam est ubique concionabundus, docens, exhor
tans, arguens, blandiens, minitans, lingua potissimum
tam numerosam multitudinem eamque durae cervicis
moderans, miliil tamen afferens misi ex autoritate do
mini. Idem fecit Josua et Samuel. Sed ut ad Aaro
mis imaginem redeam, haec nisi sensum haberent my
sticum, frigida curiosaque videri poterant illa, quae
tam multa, tam exquisita diligentia tradidit Moses do '
consecramdi modo, de ornatu sacerdotis, de ritibus sa
crificiorum et quid ex quoque animante rediret ad sa
crificum, deqne tota sacerdotalis vitae ratione : quae
tam accurate describuntur in Exodo aliisque scripturae
voluminibus, ut, nisi spectemus retrusiorem sensum,
vix absque taedio legi possint. His omnibus nobis ima~
go proposita est, quae doceat, spiritualem Novi Testa
menti sacerdotem omnibus amimi ornamentis longe
vulgus antecedere oportere, mumdicie cordis, castitate
corporis, sanctitate morum, eruditiome, sapientia, sed
in primis eloquentia digna divinis mysteriis. Verum
horum singulis ad allegoriam aecommodandis hic re
 *<.

56 T. C C L E 8 I A 5 T A E 1. t IB R I.

morari lectorem, non est animus, praesertim cmm

exstent veterum commentarii, unde liceat ista cogno
scere. Nos in transcursu, velut alio properantes, quae
dam summatim attingemus. Principio, cum totus po
pulus, deum colons, jure dicatur sanctus, tamen Aa
ron peculiari ritu consecratur : ut intelligas, eum, qui
partes ecclesiastae suscepturus sit, ante omnia a mun
danis negotiis sejunctum, toto pectore divinis rebus
addictum deditumque esse oportere. Decebat enim,
ut, per quem omnium victimae consecrabantur, ipse in
primis esset consecratus: ita qui in hoc constitutus est,
ut omnium amimos a mundi curis ad coelestium amo
rem avocet, sit ipse purus a profanis cupiditatibus.
Consecrabuntur autem manus sacerdotis, quarum com
tactus victimam reddebat mundam sacrificio : et apo
stoli per impositionem manuum dabant spiritum san
ctum : et hodie sacerdos, confessum absolvens, ma
num imponit capiti, quasi qui prius erat servus pecca
iorum, mamumissus asseratur in libertatem. Non decet
autem , deo consecratas manus vel samguine pollutas
esse, ut bello militent: vel impuras esse, ut impudi
citiae serviant: vel rapaces *), ut avaritiae sint intem
tae. Nam hae sumt duae praecipuae pestes sacerdotum.
Impudicitiae magister et luxus, avaritia mater et radix
est malorum omnium, cujus primogenita filia est exse
crabilis illa Simonia, olim quidem exsecrabilis, quae
munc pene in jocum abiit. -

CAP. XXVIII. Consecrabantur et filii illius, quod,

sicut praecepit (1. Tim. III. 2 seq.) beatus Paulus, non

*) ut impudicitiae serviant, vel rapaces : haec verba in edit. II.

desiderantur. Errores hujusmodi saepissime in ed. II. inveni
untur, sed profecto operae pretium non facimus, si illos ubi
que carbone nigro motamus. ' IIqo unum igitur exemplum suf
ficiat.
 E C C L 12 S I A S T A E I, I B E R I. 57

sat sit, ipsum episcopum vacare crimine, misi liberos

totamque familiam habeat inculpatam ; ex horum emini
vitiis interdum vulgus concipit sinistram de doctore opi
nionem , ita cogitans : si tam male morati sunt, qui
buscum assidue vivit, et im quos privatim habet impe
rium, quosque facillime poterat ad suos mores fingere,
et quos parat suae functionis haeredes, aut hypocrita
est, qui faveat mequitiae suorum,' aut indiligens mode
rator. Quando autem is bene praeerit ecclesiae, qui
domi suae nequit bene praeeesse? Sic et hodie non satis
est episcopo, si ipse pure et inculpate vivat, nisi curet,
ut presbyteros ac diaconos habeat sui similes, et idoneos,
qui vel in societatem sacrae fumctionis veniant, quoties
id res postulat, vel in demortui locum succedant. Con
secrabantur autem non mamus tantum , sed et caput et
pedes. In capite ratio est, in pedibus affectus. Nec
corpus tantum unctione consecrabatur, consecrabantur
et vestes ad significandum , ecclesiastae vitam adeo a
vulgi inquinamentis puram esse oportere, ut in exter
nis etiam actionibus, velut in cibo, potu, cultu, vultu,
incessu, domicilio, famulitio, nihil appareat, quod non
prae se ferat sanctimoniam, ut omnia, quae facit, im
gloriam dei faciat. Oleum autem, quod hilaritatem
addit, excludit hypocriseos tristitiam. Alacris est
enim, non tristis, vera sanctimonia. Porro mihil ho
rum absque sacrificio peragitur, quod absque divino
praesidio mullus praestare valeat hanc vitae integrita
tem : et si quid praestatur, mom nostris arrogandum est
viribus, sed coelesti munificentiae tribuendum, quae
dat, ut, mortificatis pecuinis affectibus, puro spiritu
serviamus domino. Comsecramtur et hodie sacerdotum
manus, contrectaturae corporis ac sanguinis dominici
sacramenta, consecrantur vestes ac vasa, consecratur
et ipsum templum : partim ut externis hujusmodi cae
remoniis populus ad reverentiam provocetur: partim
ut, qui sacris initiantur, externis ritibus admoneautur,
8 EccLEs I Ast A E L IB E R 1.

quanta vitae puritas requiratur ab iis, qui sacris fun

ctionibus admovemtur. Septem diebus peragebatur
consecratio, idque in tabernaculo dei, quo tempore
capitale erat, ab eo loco progredi. Exsecrati sunt non
consecrati, qui extra templum per Simoniam conse
cramtur, aut se ipsi s domi consecrant, quod faciumt
Schismatici. Quim et per omne tempus , quo sacris
operatur sacerdos, prohibetur a sancto discedere: mec
fas habet, vel ad uxorem, liberos aut cognatus acce
dere, non quod locus aut coitus licitus inquinet homi
num, sed haec omnia veluti symbola quaedam ad ami
mi puritatem referenda sunt.
CAP. XXIX. Quisquis verbum domini statuit sim
cere praedicare, perpetuus et assiduus sit oportet in
sancti propositi meditatione, ut sibi constent omuia vi
tae studia. Recedit autem a sancto non , qui templum
egreditur ; sed qui peracto sacro aut perorata concione
ad humanas ac profanas curas confert sese, ad concili
amdas aut dirimendas muptias, ad quaestum ac megotia
tionem, ad apparanda convivia, ad herciscundas hae
reditates, ad profanas legationes, ad obeunda divitum
negotia, ad venatum et aucupia, ut me addam , ad co
messationes, ad aleam, ad amicas, ad bella. Sunt in
his, quae recte geri possunt, fateor, sed non omnis
functio decet sacerdotem : quemadmodum in corpore
aliud agit oculus, aliud auris, aliud manus, aliud pes.
IDominus rogatus, ut inter fratres divideret haeredita
uem, cum stomacho recusavit, mom quod crimen sit,
inter haeredes possessionem dividere, sed quod verbi
praeconem sublimiora deceant (Luc. XII. 15.). Idem
mec imaginem nec inscriptionem Caesaris aguoscit, non
quod jura principum sunt omnino reprehendenda, sed
quod in his multa insint, quae piis hominibus toleranda
sint magis quam approbanda, quaedam vero dissimu
}anda ac velut ignoranda, Quemadmodum Christus a
 . : CCLESIA T A E L IB E R I. 69

Petro sciscitatur, utri penderent tributum regibus, filii

regni am alienigenae. Christum nihil omnium rerum
latuit, sed suis indicare voluit, tantam esse dignitatem
evangelici muneris , ut ad humi repentia negotia non
debeat se temere demittere. Qui suscepit provinciam
docendi Christianos, necessum est , ut ipse prius sit
Christi discipulus. Dominus autem negat , quemquam
discipulum esse se dignum, qui mom ipsius causa oderit
patrem, matrem , uxorem , liberos, propinquos, de
mique et animam suam: odit autem, qui haec omnia
pietatis amore negligit, si per occasionem ab ea revo
cant. Aarom itaque perseverans in sancto, non agno
scit carnis propinquitate conjunctos (2. Cor. V. 16.),
quando Paulus professus, se meminem ommino nosse
secundum carnem: addit, me Christum quidem secum
dum carnem jam nosse, etiam si quando movisset alias.
Affectns autem humani, ut absit crimen, tamen, si
quis illis indulgeat, frequenter avocaiat ab ea sinceri
tate, quae requiritur in episcopo. Mosaici quidem sa
cerdotes quoniam per vices ministrabant, mon semper
in templo versabantur: tamem juxta sensum spiritua
lem episcopo perpetua necessitas est ministrandi sa
oris, nec unquam fas est, a sancto recedere, licel sit
in aula principis, licet in conviviis. licet in navi aut
curru , si vita, si dictis provocat ad studium pietatis,
non recedit a sanclo i illio demum sacerdos im tuto est,
alioqui periturus.

CAP. XXX. Eodem pertimet, quod in luetu filio

rum vetatur admisceri, mec simitur mudare caput, me*
que, quod in acerbo luctu solent Judaei, vestimenta
sua scindere : durum est, parenti im morte filiorum in~
terdicere lacrimas, durum est, fratribus in tristi fra~
trum exitio mon permittere gemitum , et tamen tacuit
Aaron et cum reliquis filiis Mosi jussis obtemperat
(Lev. X. 6.), quia sic praeceperat dominus. Insuper
v.
 60 ' ' Ec c 1. e s 1 A s t A e 1. in em 1.

Levit. XXI. sacerdoti summo perpetua lex praescribi

tur, ut me matris quidem aut patris aut ullius omnino
defuncti exsequiis intersit, sed in templo maneat, non
intermissis sacris functionibus : additur causa, quod
oleum sacrum infusum sit in caput illius. Non decet
emim, ut caput, per unctionem spiritus deo vitae au
tori consecratum, nudetur aut radatur ob carmales af
fectus. Quo major est muneris dignitas, hoc major
requiritur vitae puritas. Vera mors peccatum est :
oportet autem ecclesiasten etiam ab alienorum crimi
num contagio purum et incomtaunimatum esse. Haec
lex inhumana videtur, si juxta literam accipiatur:
sepelire mortuos, caritatis opus est: at lugere mortuos,
quemadmodum lugebant Judaei, illorum est, qui mom
credunt resurrectionem corporum. Dignissimum vero
sacerdote est, ad spiritu mortuum accedere, at non ut
conclamatum inutili ploratu lugeat, ut exanimem la
crimis, ut ait ille, decoret, sed ut verbo vitae ad vi
tam revocet, si queat. Hoc non est plorare mortuum,
sed dornmiemtem vellicare, et aegroto medicimam adhi
bere. Christo dormiebant etiam mortui, nobis quoniam
incertum est, an futurum sit, ut aliquando resipiscat
peccator quamlibet magnis criminibus insepultus, vox
quidem salutifera semper adimovemda est, contactus
vero mon nisi reviviscenti : contactus autem est fami
liaris vitae consuetudo. Hanc qui impendit impie vi
ventibus ecclesiastes, videtur illorum favere vitiis.

- CAP. XXXI. Imo sacerdos jubetur (Lev. XXII.)

in totum ab ommis morticini contactu abstinere, hoc
est, ab ommis peccati contagio, etiam a specie mali.
Alioqui leviter lapsis et aliquo delicto praeventis non
est omnino megamdus comtactus, nam et dominus convi
vium agitabat cum peccatoribus, et archisynagogi filiae
manum porrigit, at non sine voce : puella , tibi dico,
8urge , idque ejecta turba : lapsus erat puellae, mors

--- --- ---- - -*-_

 - E C C L E S I. A 8TA E I. I B E R I. 61

erat recens, eoque pudori consultum est, ejecta turba,

duobus tantum discipulis cum patre et matre admissis.
Haec est prima correptio, quam dominus jubet priva -

tim fieri erga proximum. Adolescentem vero (Luc.

VII. 12.), qui jam efferebatur, cujus luctus mom intra
domesticos parietes constiterat, sed extra civitatem
pergebatur, non legitur contigisse, sed tantum ocu
lum attigit, ut sisterentur bajuli: primus enim ad cor
rectionem gradus est, a vitiis desistere, priusquam
consuetudo callum obducat et mali semsum auferat.
Vivum demum contigit, tradens illum matri suae: pec
cator enim resipiscens benigna comitate fovendus est,
quemadmodum beatus Paulus Corinthiis (2. ep. II. 7.)
mandat, ut eum, quem ob incestum ejecerant, aman
ter recipiant, et afflictum consolentur, ne graviore tri-.
stitia absorberetur. Quod ejectus est inceslus, datum :
est ecclesiasticae disciplinae: quod benigne receptus est
poemitens, caritatis est, quam oportet in ejusmodi co
mitiis valere plurimum. Lazarum (Joam. XI.) amabat
Jesus, funeri tamen interesse moluit: flevit autem non
perinde mortuum , qui illi dormiebat, ut Judaeorum
incredulitatem , cui tot miraculis mederi mondum po
terat. Non novit amici seplcrum : jam enim illos fi
gurabat Lazarus, de quibus (1. Cor. XIV. 57. et Apocal.
XXII. 1 1.) dictum est : qui ignorat, ignorabitur, et
qui in sordibus est, sordescat amplius. Non attingit
saxum famestum, vocem tamtum sonoram adhibet, ac me
redivivum quidem contigit, sed ab aliis solvi jubet da
rique prolimus cibum, ut motu corporis maturali atque
esu daret evidems redditae vitae argumentum. Atque
ita demum legimus, Lazarum in convivio accubuisse,
in quo erat Jesus. Qui in manifestis et atrocibus cri
minibus consenuerunt, iis non statim fidendum est, sed
- observandi sunt, domec certis indiciis correctae-rnentis
fecerint fidem. Quin et illa ad declaramdum insignem
vitae mumdiciem pertinent, quud siquis de stirpe Aa
62 I. CC L E S I A 8TA E L IBER I

ron teneatur profluvio sanguinis, vetatur ad sacerdotis

mensam accedere sacrisque vesci panibus : item quod
quicumque vitio maculave corporis essent deformati,
submoventur a sacris, ministeriis : rursus quod ipse
pontifex jubetur virginem suae gentis ducere, a vidua
repudiata ac prostituta abstinere (Lev. XXI. 14 seq.).
Nom statim, quod plebi licet, licet et sacerdoti : multi
tudini multa conceduntur, a sacerdote summa requiri
tur puritas in omni vitae portione. Nec sacerdoti tan
tum, sed et filiis ipsius (Lev. X. 9 et io.) praecipitur,
me sacris ministraturi vinum bibant aut siceram : non
enim couveuit, ut qui se coelestis philosophiae magi
stros profitentur, cor habeant crapula ac temulentia
gravatum ; et hic additur causa , ut habeatis , inquit,
scientiam discernendi inter sanctum et profanum, in
ter pollutum et mundum, doceat isque filios Israel
omnia legitima mea. Qualis est philosophia, talem
decet esse professorem. Haec sapientia, teste Jacobo
(III. 17.), pudica est , pacifica, modesta , suadibilis,
bonis consentiens , plena amore et fructibus bonis,
judicans &ine simulatione. At ebrietatis et luxus gi
gnit impudicitiam, parit rixas, docet violentiam, effu
tit silenda , adimit omne judicium.

CAP. XXXII. Sed me singula, quae plurima sunt,

discutiens fastidio sim lectori, pauca perstringam de or
matu sacerdotali: qui totus et lini candore purus est, et
colorum varietate picturatus, et gemmarum insignium
splendore stellatus, et auri fulgore lucidus, et undique
artificis ingenio mire contextus (Exod. XXVIII.). Con
veniebant haec illi populo : nobis, quibus illuxit veri
tatas evangelica, declarant imiterna spiritus ornamenta,
quae non praestringant imperitorum oculos earum re
rum pretio, quas dominus jussit contemnere, sed quae
mentes intuentium ad amorem inaestimabilis illius opu
lentiae inflammcnt. Cultus Aaron fuit plus quam re
 E cc L E s 1 Ast A E L i b ER I. {j3

galis, at mihil horum gestavit ille vere summus sacer

dos secundum ordinem Melchisedech, nec hujus disci
puli : sed intus habeant haec omnia, multo splendidio
ra, non artificio Beselehel, sed energia spiritus sancti.
Ut autem commodius ostendamus totum sacerdotis or
natum , a medio corporis, hoc est, ab intimis exordie
mur, himc ad ima sunmaque perventuri. In primis
non ipse summus pontifex tantum, verum et alii sacri
fici sive sacrorum ministri jubentur habere campestria
linea, quae a lumbis adstricta sic tegunt veremda corpo
ris. ad femina usque porrecta, ne forte, dum in sacris
ministeriis ad varias operas corpus accommodant, aliquid
appareat oculis populi, quod velatur decentius. Supra
haec feminalia erat aeodpws, tunica mon dissimilis, ut
opimor, ei, quam nunc vulgo camisiam appellamus,
duplici sindone, colore hyacinthino, quae superne erat
aperta, ut inserto capite posset indui, mullam : tamen
habens cucullam, sic adstricta toti corpori, ut nullam
haberet rugam, me laciniis impedirentur, qui sacris
ministrabant. Haep et brachia tegebat. Circa sum
man ejus tunicae oram addita erat textura , qualis esse
solet in oris ac fimbriis vestium, me facile rumpantur :
demittebatur autem longius quam feminalia, mimirum
usque ad crura sive talos. Hanc tumicam infra pectus
ad umbilicum stringebat balteus, variis coloribus ac
flosculis picturatus, opere firmo, palmi latitudine, ge
stamen militare. Tiara, id est, rotundum pileoli ge
nus, ex bysso contextum, sic reliquum caput tegebat,
wt supra frontem nonnullam partem nudam relinque
ret : ab occipitio stringebatur, ne facile excideret :

CAP. XXXIII. Quae hactenus de cultu Aaronis

dicta sunt, erant reliquis sacerdotibus cum summo
pontifice communia : mam huic erant quaedam peculia
ria, velut illud, quod circa imam oram tunicae, quam
toti corpori adhaerere diximus, addita erant mala pu
 64 C CL E 6 I A 8 T A E LI B E R l, - , *

nica ac tintimnabuia, iisdem coloribus variegata, qui

eramt supra cingulum. Tintimmabula autem erant au
rea , sic digesta, ut iuter duo mala punica intercederet
tintinnabulum , ut quocunque se moveret pontifex, vo
calis incederct, morte plectendus, si absque sonitu am
bularet. Erant auiem tintimabula numero septuagin
ta duo, ac totidem mala punica , quo clarior esset so
nitus et crebrior, Humeros tegehat epomis, quod ver~
tumt superhumerale, id a tergo demissius velabat et
aliquam scapularum partem : im pectus minus porrige
batur, quo locus esset omnium sacratissimo ornamento,
quod rationale vocant. Hieronymus existimat pallio
lum fuisse mon dissimile caracallae, misi quod cucullam
nqn haberet: si quis quaerit ex hisce temporibus exem
plum , arbitror mon dmnino fuisse absimile epomidi
bus, quibus hodie decenter tegunter foeminae Germa
norum, nisi quod superhumerale pontificis erat cate
nulis, amulis et uncinis aureis miro opere connexum,
quatuorque coloribus, hyacintho, cocco, bysso et pur
pura picturatum, im utroque humero habens gemmam
onychinam auro inclusam. De omyche autem dubita
tum est a priscis, an inter gemmas censeri debeat: in
venitur enim tamtae magnitudinis, ut himc pocula et
et unguentaria vascula sculpantur. In dextro lapide in
scuplta erant sex nomina filiorum Jacob maj6rum, in
sinistro totidem mimorum , et addit (Exod. XXVIII 12.)
scriptura : ponebatque Aearon nomina eorum coram
domino super utrumque, humerum ob recordationem.
Epomidi super peclus catenulis et anulis aureis an
nexum erat imdumentum caeteris magnitudine minus,
yov vertere septuaginta,
sed omnibus aliis sacratius ;
Hieronymus rationale. Textum erat ex auro, iisdem
picturatum coloribus, quibus superhumerale. Erat
autem duplex ob firmitudinem, et quadrum , undique
quatuor digitorum spatium habens : in hoc erant qua
tuor ordines pretiosissimarum gemmarum, quas nomi
 ae cc 1. E s 1 Ast A e 1. rh ff 1. 65

naliim recenset scriptura : quisque versus haheat tres

lapides, ut essent mumero duodecim , in singulis gem
mis insculpta singula patriarcharum nomina. Arbi
tror hoc ipsum pectoris velamen appellari drjaooeav sive
detav, hoc est, declarationem et veritatem, ob ad
mirabilem gemmarum fulgorem, in qua putant et divi~
mationem quamdam fuisse. Superest tiara, quae hoc
in pontifice habet proprium, quod supra frontem hya
cinthino filo alligatam ostendebat laminam auream , in
qua scriptum erat nomen domini tetragrammaton: eo
que pontifex vetatur cuiquam mudare caput, ne dei,
cujus personam gerit, liomini submittere videalur. .

Cap. XXXIV. Operosiim vero fuerit, quid ho-,

rum quodque juxta sensum moralem mobis declaret,
explicare, cum hoc ipsuin negotii plurimum habeat,
referre singula, quemadmodum a Mose describuntur.
Illud perspicuum est, hunc plus quam regalem ami
ctum in diaconis quidem ac presbyteris significare men
tem, omni virtutum heroicarum genere exornatam,
summamque vitae mundiciem : sed ab eo, qui munus
ecclesiastae suscepit, his etiam excellentiora- requiri
charismata spiritus. In hac autem ratione. omnes
presbyteri episcopique pontifices sunt: sed posteaquam,
refrigescente hominum caritate, quod unius erat, in
plures coepit distribui, id quod in pontifice praecipuum
erat, videlicet populum docere praecepta domini, id
nnnc ecclesiastis delegatum est. Aequum est igitur, ut,
qui primariana pontificum fumctionem sibi vindicant,
iidem universum : Aaronis ornatam, non ad literam,
sed secundum allegoriam exhibeant: ut, quocunque se
vertant, luceat lux illorum coram hominibus, resonet
spiritualis doctrina, totaque illorum vita mihil aliud sit,
quam egregium pietatis exemplar. Cidarim gestat in
capite, hyacinthino lineo obtectam, cum mems, quae
summa pars homimis est, non spectat nisi coelum, et
E
 66 e cclws i A s TAE Li b e R t.

aestia : id declarat color caeruleus vittae, Caput

aperit sacerdos, qui studet placere hominibus, qui metu
potemtum deserit evangelicam veritatem, qui sacras li
,, ad hominum affectus detorquet: gestat nomen
imini in frqnte, cujus mysteria dispensat: ut turpe
dblitum ejus, quem dominum et autorem profitetur,
hmittere sese cuiquam hominum, cum Paulus (Gal.
I. 8.) neget, se vel angelo de coelo praedicanti cessu
am. . idem inibi : quid, utrum deum suadeo, an
1.,ines? si adhuc hominibus placerem, Christi ser
42us non essem. Prodit ac profanat unctionem suam,
qui prophetiae donum, quod a coelesti spiritu accepit,
J?m funere nudat adulando peccatis hominum 3 vel
k,minibus aperit metu potentum ac divitum adulte
, verbum dei. Primus honos primaque caritas de
i,ur deo, cujus momen in summa fronte praefert,
proxima gregi dominico, eoque summis humeris por
nomina filiorum Israel, quae portat non ad osten
auonem humanam, sed coram deo, ut habet scriptu
ra, cui pro commissis ovibus redditurus est rationem.

Cap. XXXV. Hoc est illud egregium onus, quod

Pauli quoque gravabat humeros, sollicitudo omnium
^lesiarum. Portat eas *) in humeris, dum agnoscit,
sibi impositam evangelizamdi mecessitatem , injunctam
que verbi divini, quod est animarum pabulum, dis
pensationem : portat in pectore, me possit oblivisci,
quos in filiorum vicem adoptavit, et in quos parentis
Aetam debet gerere. Omnes in pectore gestabat
apostolus, qui sic exsultat, quoties comspicit filios in
pietate evangelica proficere, ut illos (Philipp. IV. m.)
$ppellet gaudium et coronam suam in domino ; gau
deiis cum gaudentibus, flens cum flentibus: dum uri
ur (1. Cor. XI. 29.), si quis offendatur ; dum crucia
-
-

*) Ita mutavimus pros eos , quod in gmaibus editionibus legitur.

\
 E C C I. I.A. 5 TAIE L IB E R I. I

tur, si quis infirmetur ; dum iterum parturit filios suos

ad Judaisanum prolapsos, donec Christus formetur in
illis ; dum cupit impendi et superimpendi pro anima
bus illorum et anathema fieri a Christo, modo aliquos
Christo lucrifaciat ; dum mutat vocem suam inter illos
ac submittit sese : quasi si nutrix foveat filios, dum
omnes, ut ipse (Philipp. I. 6.) scribit, gestat in corde
et visceribus suis. Non est igitur, quod dicat pastor,
quid mihi cum sordido coriario, aut cum abjecto men
dico, aut triobolari muliercula ? Nulla anima vilis de
bet videri, pro qua dominus gloriae mori dignatus est,
nec pigeat te gemmis inscriptos circumferre, quorum
nomina scripta sunt in coelo. Tibi vero quoniam in
certum est, quae nomina scripta sint im libro vitae,
quae non, sic pro omnium salute vigilabis, quasi sint
inscripta. Tibi non imputabitur quorumdam interitus,
si delegatam functionem bona fide obieris; debes ope
ram domino tuo, eventus ipsi in mamu est, non tibi.
Unctio in capite est, yuov in pectore: quia ratio, qua
judicamus, quam Paulus spiritum appellat, si fuerit
imbuta coelesti afflatu, fons est, unde manat, quid
quid in nobis bomi est. A capite venit, ut sapiamus
ea, quae sunt samae doctrinae: e pectore prodit vox et
oratio; neque enim sacerdoti sufficit scire, quid rectum
piumque sit, misi adsit alios docendi facultas: ea quo
niam complectitur utriusque Testamenti scientiam, ge
minum est aedyuov : veteris, quod figurarum et aeni
gmatum involucris opertum est, et movi, quod aperit
mysteria, pro umbris manifestam proferens veritatem ;
quamquam hoc potest et ad geminum scripturae sem
sum pertinere, quorum alter humilior est, alter alle
goricus et sublimior: utrumque callere debet ecclesia
stes. In his explicandis adesse decet di$$e.av, ne
quid erroris habeat ecclesiastae doctrima : ex perversis
enim opinionibus nascitur perversa vita.. Deinde drj
ogus accedat oportet, ut, quod in scripturis opertnm
E *
68' i: cc laesi Ast Ax. LI B E R . r.

est, commoda interpretatione sic, explicetur, vt- rudi

.bus etiam fiat perspicuum : quo videlicet sublato vela
mine, quod pesitum fuerat super faciem Mqsi, qui in
.Christum credunt, retecta facic gloriam domini specu
lemtur. - -

... CAP. XXXVI. Nondum autem audimus aureorum

.tintimmabulorum sonitum, quem reddit ima vestis: mom
$emim statim ad docendi munus prosiliemdum est, misi
.prius multo tempore docendi facultas parata fuerit im
pectore, mec aliis praecipiendum est, quid oporteat
.credere, quemadmodum oporteat vivere, nisi prius.im
vita moribusque nostris illuxerit, quod aliis sumus
.persuasuri. Primum coepit Jesus facere, dein docere,
, et hoc efficacissimum doctrinae genus est, ipsa vita de
clarare , quid sit pie vivere. Iu medio sumt feminalia
linea, quae sic lumbos ac pudenda cohibent, ut mec in
.amimo lateat, nec in vita appareat ulla turpitudinis
. . macula. Accedit tunica duplex linea, sive byssiua, cor
poris ac memtis iumocentiam figurans, quam in baptis
mo accepimus, in quo datur mobis camdida vestis agni
.immaculati pro pellicia veste, quam acceperamus ab
Adam. Haec a mortuis animalibus detracta est, illa e
terra progenita , vitae caudore mitens luceusque, nihil
habens affine morticinis: qui enim ex deo natus est,
mom peccat. Hanc stringit balteus, quo Christi miles
(Ephes. VI. 14.) succinctus stat in veritate, constrin
gens tunicam, ne qua diffluat, et rationale pectoris or
huamentum annectems, me fluctuet: nam rationale su
perne amnexum est , superhumerali, inferne balteo.
Duae res sunt, quae custodiumt vitae innocentiam in
pastore : timor et amor summi pastoris, a quo reputat
sibi gregem esse commissum: et perpetua vitae sobrie
-tas, quae secum ducit vigiliani et precationem, eoque *)
Ephesiis (VI. 14.) scripsit: state succincti lumbos ve
* - - - t.
*). Post eoqre in ed. I. et II. adjectum est quad;; :. . . . ,
-*
 I. c EsiA st we *LrBEY n:t ' ' ' 69
stros*in**eritate, indicans, orationi castae convenive*
vitam castam.* Nam ubi simulatio est, ibi non est ve-|
ritas. ' Hoc Thessalonicensibus (1. ep. V. 5 seqq.) velut
explicans ait: non sumus noctis neque tenebrarum, igi
tur non dormiamus, sicut eaeteri, vigilemus et so
bri simus; qui enim dormiunt , noctu dormiunt, ct
qu ebrisunt, noctu ebrii sunt, nos autem , qui diei
sumus, sobrii simus, induti loricam fidei et carita
tis ete.---Quod Moses appellavit tunicam, appstolus
appellatioricam; quod ille dixit balteum, hic appellat.
sobrietatem et vigilantiam in veritate. Milites in zona
portant viaticam, in timore dei superne imminente et
perpetua vitae sobrietate servatur integritas. : Timor
imitium est sapientiae retrahens a malis, sobrietas cim
gens homiiiis mollia, cohibet concupiscentiam , no dif-*
fluamus per luxum ac negligentiam : ita demum reso
mant aurea tintinnabula mixta malis punicis; mala pu-i- .
mica corticem habent amarum, sed intus succum grate
refrigerantem: haec est fraterna correctio, reprehen
sionis austeritatem christianae consolationis succo tem- r
perans ; haec imom resonant, si quomiam tegendum est*
proximi vitium, quantum fieri potest. Sic Paulus sup
primit pseudo-prophetarum nomina, me indesti qui
demjiomem mos scire voluit. ' Dominius vero meo pro~
ditoris momen prodere sustinait; quia correctum male--
bat, quam perditum. Timtinnabularesonamt, quoniam * '
doetrina generalis prodest omnibus; neminem laeditae
-
-

---------- -
- Cap. XXXVII. Non dubito, quin in vestitu sa-
cerdotam longe plura lateant mysteria, quam a me sunt;
hic obiter perstricta, praesertim cum ea scriptur my
siica locis aliquot tam acdurat depinxerit, ut in his^
explicandis praecipui doctores ecclesie mom gravati simt
peculiafem operam sumere, Origenes, Tertulliamus et *
Hieronymus,;quamquarn Tertulliami volumem deside-'
ravit ipse etiam hieronymus; sed quod ad praesens in-'
I0 c CLE s IA &t A e L 1$ Et I.

stitutum attinet, si in veteris imstrumenti sacerdote ty

pis hujusmodi requiritur tanta mentis ac vitae totius
mundicies, tantus auri fulgor sapientiam significan
tis evaugelicam, tantus-gemmarum splendor, quibus
eximiae virtutes, quas heroicas vocaht, imdicantur,
tamta colorum pretiosissimorum varietas, quibus vir
tutes illae morales indicari videntur, quatuor enim re
censentur , et ne longior sim, tantus animi vitaeque
ormatus tam operose concinnatus, quanto majora re
quirenda sunt ab ecclesiasta evangelico? Quanto fum
ctio sublimior est, tanto major exigitur a fungente per
fectio, Aaron inponebat consecratas manus mactan
dae victimae, filii Aaron mactabant pecudes, adstabant
lebetibus, fuscina sublaturi carmium portionem, quae
sacrificis debebatur, apponebant ac reportabant vasa,
purgabant altaria, in summa species illius negotii nom
ita multum aberata similitudine laniemarum, culinarum
aut popinarum , et tamen earum rerum ministris tam
tus honos est habitus. Quanta vero dignitas decet No
vi Testamenti ministros, qui quotidie immolant illam
eoeleslem hostiam, angelicis quoque spiritibus adoran
dam, qui contrectant manibus carnem agni immaculati!
Tantum de ministeriis : munc doctrinae discrimem , vi
deamus. Quid docuit Aaron? legitima dei. Quae
sunt illa? ut populus sciret, quid interesset inter ani
mal mundum et immumidum, rursus quid inter mun
dum ad immolationem et inter mundum ad esum, quod
animal, quando, quo more, quibus ritibus immolari
deberet, quo tempore et quibus modis coquenda lagana,
quibus ex rebus conficiendum thymiama, hoc est suf
fitus. Haec aut certe hujusmodi sunt praecepta, quae
Aaron jubetur docere populum Israeliticum. Quid
autem promittebat? fore ut bene esset illis ac diu vive
rent, super terram, ut uxores haberent foecundas, ut
viderent filios filiorum, ut haberent agros fertiles.
Crassa orassis conveniebant, et tamen in his observan

- -= -~*- - ____-_-
 re ccr. E s I Ast AE LIBEIt 1 71

dis tam severa erat disciplina, ut duo filii Aaron, qud

praeter Mosi praescriptum ignem profanum adhibe
rint sacris, coelesti incendio fuerint absumti. ' Ozias
rex ob simile facinus lepra percussus (2. Paral. XXVI.
sg. et 1. Paral. XIV. lo.), Oze, qui labentem arcam
manibus non unctis fulcire comatus est, subita morte
it. ~ *

Cap. XXXVIII. Quantam igitnr oportet esse re

!igionem eorum, qui populo tradunt illam inenarrabi
lem philosophiam, quam filius dei e sinu patris detrilit
in terras, et quam spiritus ille coeleslis inspiravit apo
stolorum animis, sapientiam, quam nmundus capere
non potest: nec promittunt longam vitam in terris, mec
regionem lacte et melle flaentem, uxores foecundas,
gregem numerosum, agros, fertiles, sed in hac vita
pollicentur remissionem omnium peccatorum per fidem
im Christum Jesum, et in resurrectione promittunt in
coelis vitam aetermam. Hamc sacram functionem qui
sibi vel usurpant temere vel administrant indigne, non
exuruntur igni coelesti, non obruuntur subita morte;
mon lepra suffunduntur, sed cum corpore simul et ami
ma conjiciuntur. in ignem aeternum. Quo sblimior
est dignitas, hoc gravius est supplicium delinquentis.
Hic fortassis dixerit aliquis: si tantum est periculum et
tam multa humanis viribus majora requirumtur ab ec
clesiasta, satius est, eam camarinam'non tamgere. ' Au
direm ista, si res humanis viribus esset gerenda: numc
ipse suggerit vires, qui delegat officium, et pro diffi
cultate muneris auget dona sua, tantum ut toto corde
fiduciam in illo collocemus, et assiduis precibus spiri
tum illius appellemus. Et hic rursus alicui veihiet aliud
in mentem, meque compellans dieet: si ista facultas
pendet ex benignitate muminis, desine, jam tuo munere
defunctus es, qui admonueris, umde petenda sit; nihil
etiam opus tuis praeceptionibus. ' Is sibi rursus hoc re
sponsum habeat, plane coelesti spiritui acceptum ferre
 -

t3 Ec cl s A 8t A E L 1 B R I.

oportere, si quis habeat vel mentem vel linguam eccle-.

siasta dignam ; me tamen hoc nunc quisquam exspectet,
quod olim in apostolis exhibitum est. Conveniebant.
prodigia mascentis ecclesiae primordiis, quamquam nec
aposloli, subito ex idiotis facti sunt evangelii praecones:
amnis. aliquot attentissimas, aures praebuerunt doctorum
omnium doctori Christo, jejunant et orant diebus de
cem accepturi spiritum sanctum, quod idem assidue
post acceptum faciebant, et probabile est, in sacris vo
luminibus aliquam temporis partem collocare solitos
Certe Paulus (2. Tim. IV, 13.) petit sibi mitti libros,
prjesertim in membranis descriptos :. hos.mom arbitror
fuisse Platonis aut Pythagorae , aut Cabalisticos.Tal~
mudicosue, sed, veleris instrumenti. . . Paulus, qui
(1. Cor. VII. 4o.) scripsit: puto, quod et ego, spiritum
dei habeam, sciebat, sibi illius opem non defuturam ;
sed idem sciebat, spiritum illum odisse segnitiem, amua
re, mentes industrias ac vigilantes, eoque Paulns non
dedignatur. esse discipulus: Ananiae, meque gravatur
cum, Petro et Jacobo conferre suumcevangelium. .
<. * . . - . . . ''.
., CAP. XXXlX., Ut-horum nihilrfuerit, tamem mo
strorum temporum diversa ratio est. ~Nec emim quis
quam nunc audiretur, qui diceret: eego evamgeliuiii
meum non accepi per hominem neque ab homine, sed
a Jesu Christo ;...quamquam, et hodie sunt*praesertim
apud Italos, qui propalam apud populum sibi vindi
cant, spiritum prophetiae. Unum . certe his: auribus
audivi Romae magna populi celebritate, id aperte fa
cientem, Non, haec eo dico, quod sit abbreviata manus
domini, potest aeque munc atque olim asiwae dare vo
cem humanam, operatur Chrisli spiritus. et hodie in
prophetis;, nam, prophetas appello, qui explanant ar
qamae scripturae mysteria, et hoc prophetiae gehus in
ter, praecipua doma spiritus cvmmemorat apostolus* sed
requirit industriam uostram , quo per illam mon minus,
 EccLE s I Ast A e , Lu ber r. 7s.
sed occultius in nobis operetur. Quodsi tum temporis
quum tenpestiva essent miracula hortatur (2ep. I. 19.)
Petrus, ut intendant prophetico sermoni, quasi. lu
cernae praelucenti in loco caligimoso, et Paulus (ad
Rom. XV. 4.) admonet, quaecunque in sacris volumi- .
nibus scripta sunt , ad nostram doctrinam esse scri
pta, ut perirpatientiam et consolationem, scriptura
rum spem habeamus : quanto magis oportet hoc tem
pore non dormitantes aut oscitantes exspectare, dona
spiritus. Vult enim ea (quod crebro repetendum) flagi
tari precibus, nec raris uec frigidis, vult ambiri bonis
operibus, vult, ut ita loquar, emi laboribus, partim
ut det dignis, partim ut det copiosius. Sic ille largi- .
tur, quibus vult, et quatenus opus esse novit, et plane
donum est gratuitum, quod dat, ut inde mobis nihilar
rogare valeamus, ne inflati (1. Tim. III. 6.) incidamus
in laqueum diaboli : sed hanc munificemliam suam mon
impertit oscitantibus, non aversis, mom aspernantibus,
sed instanter cum fide postulantibus , seque totos pro
sua virili accommodantibus divinae i benignitati. . Gla*
mat propheta: cor mundum crea in me ,, deus3. sed si
mullam. hic industriam mostram requireret, dominus,
mon admoneret per Ezechielem prophetam : facite vo
lis cor novum et spiritum novum (c. XVIII, 51.).. Cor
de sapimus, spiritu loquimur. Nec Salomon (Prov,
XVI. 1.) diceret: hominis est, praeparare cor, et do
mini, gubernare linguam... Nec Robeam scriptura vi
tio verteret, quod cor, suum;npn praeparasset, ut quae
reret domimum. . Nec baptista, Christi aegpouos,
juxta vaticinium Esaiae (c. XL, 4.) clamaret in deserto:
parate viam domini, rectas, facite, semitas ejus. A
patre luminum proficiscitur, omne datum qptimum et
omne domum perfectum (Jac.I. i7.), a quo velut a sum
mo fonte mamant: omnia, quae sunt. ' Sed quemadmo~
dum ille dicitur sibi pepevisse morbum, qui medico ad
momenti. mou obtemperavit, et quemadmodum, morbo
 4 EC CLE & A8 t A e I. t 3 E I .

mederi dicitur, qui medici imploravit opem, eique sese

curandam tradidit : ita quodammodo facit sibi cor no
vum qui se non subtrahit gratiae divinae ad meliora
vocanti. qui stanti ante ostium et pulsanti aperit; et is
praeparat domino venienti viam, qui agnoscit morbum,
ac medicum venientem comiter excipit, qui pharma
cum admovemti semet obedienter accommodat: nam
hoc est quodammodo juvare juvantem et operanti coo
perari. Sicut qui medicum rejecit, se perdidisse dici
tur: ita qui medico fideli sese commisit, vitam suam
servasse dicitur, mon quod ipse sibi salutem praestare
potuerit, sed quod praestare volentem non repulit. Ne
que vero haec nostra vel obedientia vel industriola, si
qua omnino mostra est, tantum habet momenti, ut non
totum acceptum ferre debeamus numinis munificentiae;
sed nisi accedat haec quantulacunque est opella mostra,
fit ut totum malum imputetur imertiae nostrae, qui tot
modis umdique provocanti bomitati divinae defuerimus.
Cap. XL. Olim cum dominus consultus juberet
Judaeos impetere hostem, pollicens victoriam, ipsi ni
hilo segnius armabant sese, et quidquid ad victoriam
parandam pertinebat, praeparabamt, nec diffisi promissis
oraculi, mecim suis viribus victoriae spem collocantes,
sed hoc agentes, me per socordiam suam dei promissis
redderentur indigni. Quemadmodum enim Ninivitae,
submittentes sese ad poenitentiam, coegerunt, ut ita lo
quar, deum canere palinodiam ac mutare promulgatam
sententiam, ira versa in misericordiam : ita qui prom
ptam et invitantem dei benignitatem vel rejiciunt vel
ingrati tenent, cogunt illum praeter maturam suam sua
dona vel negare vel reposcere, ac pro liberalitate spreta
minas intentare: si quidem dei matura est, omnibus be
nefacere. Quod si priscis illis seculis, quibus vel Judai
cae gentis durities, vel ecclesiae adhuc lactentis infantia
miracula requirebat, Israelitae suam operam mom sub
trahebant promissis divinis, et apostolus, ut dictum
-
 ECCLESIASTAE L1.EI ,

est, provcat ad studium scripturarum,ingenue (1.Cor.

XIV. 51.) profitens, quod spiritus prophetarum pro
phetis subjecti sunt: quanto mimus hisce temporibus,
posteaquam evangelica fides jam adulta et ad perfectam
aetatem confirmata, nec oracula moratur nec prodigia,
pro oraculis habens scripturam canonicam, pro mira
culis fidem, ac, juxta prophetam Esaiam, lex domini li
gata et signata in cordibus mostris nobis potior est omni
bus vivorum ac mortuorum responsis, convenit, ut
somnolenti exspectemus, domec gratia spiritus osci
tantibus illabatur. Nostra industria mom minuet ener
giam spiritus, tantum absit nostri fiducia, sed succes
sum omnem illi tribuamus, qui solus prosperat actus
hominum. Imo si coelestis gratia superveniens reperit
in nobis sive naturae dotes aliquas, puta corporis salu
britatem , os vocale , linguam, articulatam, ingenium
velox, memoriam fidelem , sive facultatem aliqnam
humana partam imdustria, veluti colligendi argutiam,
quam praestat dialectica, dicendi vim , quam confert
rhetorica, maturalium rerum cognitionem, quam prae
stat physica: eas mon adimit, sed perficit, vertens in
usum pietatis et gloriam Christi. Paulus, ecclesiae
persecutor, magno studio didicit legem ad pedes Ga
malielis: hanc cognitionem prius exitialem spiritus su
perveniens absolvit, et vertit in uberrimum evangelii
fructum. Idem videtur malura fuisse compositus ad di
cendum, praesenti animo, ferventi igenio, lingua
expedita: unde, Barnabo tacente, qui Jupiter creditum
est, ipse dictus est Mercurius, quod esset dux verbi.
At spiritus accessio nec Barnabae minuit autoritatem ac
dignitatem, quam : vultu, prae se ferebat, nec Paulo
suas dotes ademit. Cypriani faeumdia non mediocriter
illustravit ecclesiam Christi, at eam sibi pararat, etiam
mum idolis pro deo serviens; hanc igitur non ademit
spiritus, sed perfecit. Similiter divus Augustinus rhe
toricam ac philosophiam in paganismo didicit, in hae
 76 ECCLES*IA SIT AP, I, IIBISI I.

vesi Mmichaeorum exercuit. * Neutrum illi ademitspi*

ritus, sed quod erat imperfeclum, alisolvit : illud etiam
ipsum, quod in eo sceleratum erat, vertens in lucrum,
ecclesiae., Nisi enim aliquando cum Manichaeis insa
wisset, nec tam evidenter prodidisset, mectam efficaci
ter redarguisset illorum insaniam.
- '. .: ... i -

-- CAP. XLI. ' Est igitur paremtum aut educatorum,

$i$quem ecclesiastae muneri destimarunt, a primis sta
' tim ammis organum spiritui sancto praeparare, moribus
ac disciplinis instituere, iis praesertim,* quae propius
ad docendi: faciant faeultatem. Quemadmodum enim
non inscite, dixit quidam, eum eruditum appellamdum
esse, mom qui didicerit plurima, sed qui optima maxi
nieqne necessaria : ita non est necesse, ut futurus ec
clesiastes, im quibuslibet consumat operam atque aeta
tem, quae*fugax est ac brevis, etiam si comtingat se
nectus, queinpnita multis concessa est, sed ea pri
imum ac potissimum idiscat, quae ad docendi munus
sumt aocommodatissima. Ea cujusmodi sint, partim
alias commonstravimus, partim.im hoc opere, cum erit
pportunum,'indicabimus. ' Neque enim iisdem ratio
nibus* educantur, qui instituuntur ad palaestram , et
qui ad agriculturam, ad nauticam, qui ad militiam, et
qui ad geremdum'magistratum ; rursus qui ad medici
nam ,' qui ad forenses causas, et qui ad aulica ministe
ria. Quod si filii hnjus seoulistam vigilanter ac pru
denterinstituunt subs ad vulgares ac sordidas functio
mes, et$i pbpulari sibilo exploditur, qui ad has sese
ingerit'imperitus: quanta cura oportet ad hoc mumus
omnim at pulcherrimum, ita diffieillimum praeparari.
Si quis nunc stivae manum admoveat, ejus artis indo
ctus, moumen statim irrisus abjicitur?.. 8i quis oborta
tempestate clavum ' arripiat, artis nauclericae rudis,
nomme protinusta- vetoribus iratis:impeditur, pericli
tans, he in mare deturbetur? Docendi gratia veniam

- - --- --- -
- - -- --- -----=
 E c c 1. E s 1 A s TA e I. r b 1: *1. ' ;7

ad humiliora. Si quis ad choream accdit, ignariis' sal~

tationis gallicae apud Gallos, germaiiicae apud Germa
mos, Italicae apud Italos, mommc protimus omnium risu
excipitur ? Et impudens habctur. * qui ludit aleam,
ignarus legum ac morum, quos habet ea discipliua. Et
occiditur interdum, qui, gladiatorium ludum ingres*
sus, per imperitiam peccat, adversus ejus artis prae
cepta. - . .

CAP. XLII. Quam igitur sunt praepostera mor*

talium judicia, qui quoslibet admittunt ad munus an
gelicum verius, quam humanum , homimes mec domi
tis affectibus, mec puros a vitiis, nec instructos literis,
-nec afflatos spiritu, nec fide siabiles, nec caritate fer /

ventes, non addam, nec sobrios, nec sani cerebri. Sa

tis est, habere vestem cineraceam, pullum aut candi~
dum pallium. Atqui mon statim ad militiam adscribi
<tur, qui gestat galeam aut loricam, mec protiiius clavo
admovetur, qui vestem habet mauticam , nec domuib
exstruendam committimus ei, quisquis habet serram
aut securim, sed diligenter inquirimus, qualis sit artifex,
-et quae sint illius opera. Nunc in suggestum, hoc est,
in calhedram plus quam regiam insiliunt nulla institu
tione ad hoc munus praeparati, qui perfricta fronte
volvant linguam, inlemdamt vocem, detonantes, quid
quid im bnccam venerit, aut quidquid iis praescriptum
sit ab indoctis, aut quidquid humanus dictaverit affe
cius, ut ne interim eos commemorem, quos heu mi~
mium frequenter audimus ila loquentes, ut illorum
oratio nihil spiret, nisi adulationem , gloriam ac quae
-stum , et quod his deterius est, odium. et livorem pro
imi, idque tam evidenter, ut populus interdum quam
wis crassus et rudis surgat ac dicentem deserat. Nec
mirum ; in theatro exploditur histrio, qui, gerens per*
sonam Agamemnonis, Thersitem gestu repraeseniet,
Hoc enim nunc tautum licet multitidini, jam olim sub
kwqamore applaudemdi, acclamandi, exsibilandi atque
 -

78 c CLESIA s TA s LIBER 1. -

explodendi, qui, a profanis gentium concionibus ac

theatris ductus, diu haesit im concionibus ecclesiasticis.
Quo magis detestandi sunt, qui non verentur abuti et
sacri loci reverentia, et plebis religioso silentio, et verbi
divini autoritate. Multo aliud est, de plaustro aut de
mehsa loqui; aliud, e sacro suggestu coelestem docere
philosophiam. Quo sacratior est functio, hoc major
est fungentis dignitas , at quo major est dignitas, hoc
majore circumspectione peragenda res est.

CAp. XLIII. In politica hierarchia prima est re

gum dignitas, inter munera vero regia nullum est
magnificentius, quam cum pro tribunali sedens cognos
cit causas, aut pro comcione suadet ea, quae pertinent
ad reipublicae tranquillitatem. In ecclesiastica hierar
chia summa est episcoporum dignitas, quorum cum
multae sint functiones, in queis praecipue sunt admi
nistratio sacramentorum et doctrina spiritualis, in fa
stigio dignitatis versatur, quoties animos populi pascit
carne et sanguine Christi, quod est verbum dei. Olim
baptizabant apostolorum discipuli, quemadmodum do
minusJesus non ipse baptizabat, sed apostoli in rjus no
mine timgebant, ipse per se docebat: et subolescente
ecclesia aliquamdiu in templis nemo concionabatnr prae
ter episcopum, post docendi vices in presbyteros dela
tae sunt, sed eximios , nec id perpetuo, sed si quando
contigisset episcopus sermonis vulgaris parum peritus,
alioqui vir pius et doctus, quod accidit Augustino sub
Valeriano, natione graeco, et ob id in latino sermone
minus expedito, sed Augustino ob muneris dignitatem
tantus est habitus honos, ut vivente adhuc episcopo
resideret in episcopi cathedra: aut si negotiis urgenti
bus absentia morbusve episcopi postulat operam vica
riam. Nunc tametsi pars haec passim monachis ac
presbyteris delegatur, tamen, quisquis ad eum locum
conscendit, meminisse debet, sese versari in munere,
 E CCLIE8IA8TA E L I B E R I. 79

qnod longe superat regiam dignitatem et quod in epi

scopo regibus omnibus majore, sane quod ad officii per
tinet sublimitatem, primarium est. Haec oratio illue
spectat, mon ut sibi cristas sumat, qui conciomatur, sed
ut sepositis humanis affectibus ingenti religione ac sin
ceritate respondeat muneris amplitudini. Epaminon
das vilem et contemtum magistratum, sibi populi suf
fragiis contumeliae gratia delegatum, ita gessit, ut post
coeperit pro magnifico ambiri munere. .Merito la$-_.
tur ab ethnicis ethnicus, qui contemtae functioni aui.
virtutibus dignitatem addidit. Sed quid laudis merea
tur Christianus, qui munus per se honorificentissimum
male gerendo vile reddit et contemtibile? Pa. ipsum
deum nihil habet ecclesia sanctius, salubrius, venera
bilius ac sublimius, quam verbum dei, ho est, scri
pturam camomicam. Quemadmodum autem, dominus
in prophetia queritur, nomen suum ignominiosum
fieri ac male audire inter gentes ob impios mores profi
tentium : ita jure optimo queri Posset , ecclesiastarum
vitio mumus illud sacrosanctum reddi aspernabile,
Quim et hujus seculi reges ad suam existimant contu
meliam pertinere, si legati praeter deco-m,,, aliquid
admiserint: proinde quo major est is, a quo mittuntur,
quoque gravius est negotium, quod mandatur, hoc illi
diligentius advigilant, ut et principis dignitati et dele
gatae causae magnitudini respondeant.

Cap. XLIV. At quod saepe dicendum est, inte

omnes humanae vitae functiones nulla gravior, nulla
splendidior, adde, nulla periculosior, quam ecclesia
stae. Si quaeris, unde missus sit? ab e principe, qui.
condidit, sustinet et gubernat universa. Quid habeat
in mandatis? ut illius populum doceat philosophiam
eoelestem. Nec igitur de matrimonio col;,j, aut
de ditione vindicanda, mec de Pangendo inter duos po
tentes foedere, sed hoc agitur, ut qnam plnrimae ani
80 rsccl : s 1 A st ars l 1 b e r ' 1.
mae despondeantur Christo, tam fervido amatori, ut
pro his mori nou dubitaverit: agitur, ne, quod Chri
stus redemit suo sauguiue, occupet sibi Satanas, ne
lupi devorent gregem domini, me populns christiamus
desciscat ab imperatore suo, cui semel nomen dedit
in baptismo. IHaec autem legatio sic commissa est pa
storibus, ut, si nihil praeterierunt officii sui, mihil ta
mem hinc laudis arrogent sibi , quod , quidquid gerunt,
alieno nomine, alienis praesidiis atque auspiciis gerant.
Contra si perperam obierunt legationem, omme da
mmum ipsis imputetur.. Hanc legem dominus per Eze
chielem (III. 18 seq.) praescripsit evangelistae, ut, si
ipso im officio delegato cessante vel impius non fuerit
conversus ad poenitentiam vel justus aversus fuerit ad
impietatem, cum illum allicere debuerit, hunc reti
nere, ambo simul moriantur, et impius ob admissam
impietatem , et ecclesiastes ob neglectum officium. Et
apud eumdem prophetam (XXXIV. 2 seq.) minatur, se
requisiturum oves suas de manu pastorum, qui me
glecto grege se ipsos pascebant, tondentes, emulgentes
ac lamiantes oves, cum earum mullam habeant curam.
Quem igitur paradisum sibi promittunt isti, qui mul
torum ovilium suscepta cura, quatuor aut quinque
episcopatibus onusti, me cogitant quidem de pascemdo,
sed pro pastoribus agunt depastores, ac de proventu
ovium erigunt satraparum palatia, apparant quotidie
mensas Siculas aut potius Sybariticas, alunt equos mi
litares, aluut concubinas, alunt famulitium ipsis pro
fanis principibus ambitiosius.

CAP. XLV. Trifariam autem peccat legatus, si

vel non peragit ea, quae accepit in mandatis, vel obiter
aliquid agit , quod commissum non erat, vel alioqui in
imoribus aliquid ostendit, quod leganti pariat ignomi~
niam, qui tali oratori megotium suum commiserit. Qui
doctoris locum occupat et censum accipit, mec docet;

- - - - - --_-- -
 E CCL E S I A S T AET LIBER I. 81

jnxta primum modum peccat. Qui sic docet verbum

dei, ut humana quaedam admisceat dogmata, aut qui,
professus se militem ac ducem Christi , implicatur se
eularibus megotiis, colens principum aulas, un ut eis
impertiat salubria consilia, ~sed ut omnium horarum
socium praebeat, in conviviis, in alea, in choreis, in
venatu , in mugis: is peccat juxta secundum modum.
Qui sat vigilanter citraque errorem praedicat evange
lium, sed impure vivendo fidem abrogat doctrinae suae;
peccat juxta tertium modum. Qui primi ordinis sunt,
eos propheticus sermo (Esa. LVI. 1 o.) vocat cames mu
tos, non valentes latrare. In externis rebus aliud est
pastor, aliud canis: in hac materia idem sumt. Vident
praedonem noctes ac dies obambulamtem et venantem,
quem devoret, vident lupos irruentes in ovile domini
cum , nec habent vocem, qua furem abigant ac pr
dant, qua lupos absterreant : atque utinam interdum
mon habeant vocem, qua praedomes ac lupos invitemt.
Hujusmodi pastores Zacharias (XI. 17.) appellat idola,
hoc est, statuas ac simulacra, speciem modo summam
pastorum prae se ferentia, caeterum nec mente, nec
voce praedita. Si cultum inspicias, si titulum intu
eare, si decimas exigentes videas, pastores esse. dicas*
si pro conscientiae medicina requiras salubre animae
consilium, si admonitionem, si consolationem, si sa
crae doctrinae pabulum, plus quam statuas esse dicas,
quae adorari volunt, bene mereri nesciunt. At paulo
ante apud eumdem prophetam dominus negat, esse pa
storem in Israel: . nec enim pastoris meretur nomen,
qui gregi nihil adfert utilitatis. ' Inutilem pastorem;
his verbis describit (Zach. XI. 16.) propheta: eeee, ego
suscitabo pastorem in terra , qui derelicta non visita
bit, dispersum non quaeret, et contritum non sanabit,
et id quod stat, non enutriet , et carnes pinguium
comedet, et ungulas eorum dissolvet. . Ac protinus in
tale monstrum exclamat vox irati dei: o pastor et ido
F
82 eCC LE8 IA S TAE LlB R X.

lum et derelinquens gregem! Huic pastoristulto nihil

objicitur , misi silemtium et meglecta cura gregis, cum e
proventu gregis ipse pascatur, pro pastore depastorem
agens. Et tamem audi gravissimas domini mimas: gla
dius, inquit, super brachium ejus et super oculum
dextrum ejus ; brachium ejus ariditate siccabitur, et
oculus ejus dexter teaebrescens obscurabitur. Humo
pastorem propheta stultum appellat, qui sibi videtur
esse, aliquid, cum nihil sit nisi simulacrum, arrogat
sibi potentiam , dum effulminat in subditos, arrogat
sibi prudentiam hujus mundi, sed utroque privabitur,
amputato brachio et obscurato culo.
- -

. . CAP. XLVI. Secundae classis sunt, in quos com

petit actio aeoegarrpeaSeas, id est, secus quam oportet
bitae legationis. Nec hic uno peccatur modo, quem
admodum paulo ante dicere coeperam. Primum, si
qua pars ex mandatis praetermittitur; deim, si quid le
gatus praeter mandata de suo addit; praeterea, si re
cepta legatione principis obiter aliquid agit, sive quod
sit indigmum eo, qui regis personam sustinet, sive
quod alienum sit, et a curando eo, quod legatum est,
avocet. Inter rragoen geoegeiag crimina commemoratur
et illud , si munus ab his, ad quos missus est, accepe
rit, praeter illa mediocria, quae homoris gratia solita
sunt dari legatis: veluti si acceperit ditionem aliquam,
aut opimum sacerdotium , aut census annuos mon exi
les. Primo modo peccant, qui tenuibus severe prae
dicant legem dei, potentibus muti, aut, quod turpius
est, adulantes: in quos destomachatur Esaias IX. sub
aemigmate capitis et caudae incurvantis ac depravamtis.
Apud plebeculam clamant, obediendum comstitutioni
bus principum et episcoporum sub poema gehennae:
apud principes aut muti sunt aut loquuntur ad gratiam.
Princeps, inquiunt, est supra legem : princeps ex certa
scientia et plenaria potestate mihil non potest: omnia.
 E cc LE s 1 A s T A E L 1 B E R I. 88

bona civium sunt principis, si exigat, mec est populi,

disquirere, quare exigat. Atqui Christus in mullos vo
ciferatur severius, quam in divites, in scribas et pha
riseos populi moderatores, non ignarus, et in populo
esse adulteros avaros, ebrios et ganeones. Non haec
dixerim , quod eos probamdos existimem, qui seditiosis
, et intempestivis clamoribus exasperant principum ani
mos. - Aliud conveniebat veteris legis prophetae, aliud
qecet evangelicum doctorem : mec eadem congruunt
homini evangelistae, qui peccator admonet peccatores,
quae Christo, in quem mullus omnimo delicti maevus
haerebat. Aliis aliter aperienda veritas, pro temporum
ac personarum ratione, .nulli tamen subtrahenda est,
cum res postulat, ut cum Paulo liceat gloriari, qui sic
testificatur (Act. XX. 2o.): apud Ephesios : scitis, quod
nihil subtraxerim utilium , quo minus annunciarem
vobis , et dacerem, vos publice.

CAP. XLVII. Nec levior est eorum culpa, qui de

suo addunt, quam qui de divinis subtrahunt : nam in
terdum celare verum, fas est, vel cum indignus est au
ditor, vel cum mondum est docilis mysterii. Caeterum
humama miscere divinis quasi paria, sacrilegii genus est,
toties hoc prohibente scriptura, velut Deuteronomii c.
quarto: non addetis ad verbum , quod vobis loquor,
nec auferetis ex eo. Dira minitatur et in Apocalypsi
spiritus sanctus (c. XXII. 19.), qui , adjecerit aut detra
xerit aliquid verbis propheticis. Non diminuit, autem,
qui quaedam in praesens tempus reservat, dispensamdi
prudentia : nec addit, qui scripturam suapte matura
foecundam ad varios sensus accommodat (qua de re suo
loco nom mihil dicemus), modo pios et utiles: nec ad
dit, qui e verbis scripturae sensum interpretatur pium
quidem illum, sed quem forte spiritus sanctus illis ver
bis mom expressit, modo adsit simplex animus, facile
cessurus, si quis germanum intellectum docuerit. Quis
F
84 1$ C c L E S 1 A s T A E L IBER 1 -

igitur addit? Qui constitutiones mere humanas aequat

praeceptis divimis, qui scripturae verba sciens detor
quet ad sensum impium aut haereticum, qui apud im
peritos citat e canonica scriptura, quod illic musquam
reperitur, qui Platonem aut Aristotelem non minore
supercilio citat, quam Esaiam aut Paulum : mom quod
veritas non sit Christi, ubicunque reperta fuerit, sed
quod de verbis humamis dubitare licet, de divinis mom
item. Aristoteles docet, uxorem oportere morigeram
esse viro : verum hoc non eo rectum est, quia praece
pit Aristoteles, sed quia sic dictat lex naturalis pariter
et divima ;' at quidquid deus praecipit, ideo rectum est,
quia praeceptum a domino est. Servus audit (cf. Terent.
Phor.) in comoedia: quis te isthaec jussit loqui? Quod
si legibus agitur cum iis, qui tempore legationis vel
principis vel reipublicae momine susceptae negotiantur.
aut simile quiddam agunt: quid dicendum de iis, qui
suscepto ecclesiastae numere, quod totum hominis pe
ctus totasque animi vires requirit, non negotiantur mo
do, sed et foemerant et belligerantur, atque ad sordida
etiam ministeria semet abjiciunt, pudet referre, dum
exigua mercede conducti praesunt culinis divitum, dum
canum venaticorum et avium aucupum assiduam cu
ram gerunt. ,^ .

CAP. XLVIII. At, imquies, isti non sunt ecclesia

siae, tantum presbyteri sumt : verum olim omnium
presbyterorum erat, docere evangelium , huc certe
omnes debent incumbere, ut, si res poscat, ad docendi
mumus ascisci possint. An igitur rem tantam molienti
superest tempus, quod impendat negotiis supervaca
meis, quae ut jam turpia mom sint, certe hoc ipso per
niciosa sunt, quod avocant a curis necessariis, indecora,
quod huic personae non convenit ea saltatio, criminalia,
quod his involuti mom praestant operam domino, quam
debent, audituri servimequam, cum ad exactam illam ra
 - ae

E CC L E S I A 8 T A E L I B E R r. 85

tionem ventum fuerit. Quod si in humanis legationibus

tanta requiritur integritas, ut in crimem vocetur acce
pisse mumus amplum ab iis, ad quos mittuntur: quid di
cendum de iis, qui populum, quem docent, expilant, qui
testamenta captant, qui opes, qui mundi gloriam venan
tur, cum Paulus tam insignis ecclesiastes (1. Tim. VI. 8.)
dicat: habentes victum et vestitum , his contenti su
mus. Quamquam ille apud Corinthios ac Thessalomi
censes plus hoc praestitit, suis manibus sibi parans.vi
ctum, quo gratis doceret evangelium. Scriptura vetat
obligari os bovi trituranti, et apostolus agnoscit aequum
esse, me quis militet suis stipendiis, fatetur operarium
esse dignum mercede sua, et Galatis scribens (c. VI. v.
6.) jubet, ut, qui catechizatur ac docetur , catechi
zanti communicet, sed addit, in omnibus bonis. Cae
terum ditari in hoc seculo servum dei, bonum mom est,
et mundi gloria delimiri, bomum nom est, et splendidis
conviviis saginari, bomum non est. Haec igitur acci
pere a populo, crimen est. In plerisque locis prae
scripta sunt concionatoribus sua salaria, quae ad mun
diciem vitae sufficiunt, modo frugi sint et sobrii: da
tur stipemdium ecclesiastis, mon convivatoribus, mon
satrapis, mom scortorum aut equorum altoribus: hoc
oportet eos esse contentos, praesertim cum exspectent
inaestimabile stipendium ab eo, cujus negotium gerunt,
vitam aeternam. Quamquam dominus pollicitus est,
se et illa adjecturum, quae ad corporis necessitatem
pertinent, iis, qui toto pectore quaerunt regnum dei.
Dei regnum est evangelii proventus.
CAP. XLIX. Postremo inter mundanos si qui
prius parum frugi fuerant et dissolutius vixerant, sus
cepta legatione componunt sese, omnes ingenii vires ad
vocant, ac velut aliam sumunt personam, quo muneri
delegato respondeant : quanto magis oportet eandem
adhibere sollicitudinem, qui iegatione fungitur pro
86 e ccLE s IA s T A E L I B E R I.

Christo, ut per illum mundum reconciliet patri, quem

admodum ad Corinthios (2. ep. V. 18 et i 9.) scripsit
Paulus: omnia autem ex deo , qui nos reconciliavit
sibi per Christum , et dedit nobis ministerium recon
ciliationis, quoniam deus erat in ipso mundum recon
cilians sibi, non reputans illis delicta ipsorum , et
posuit in nobis verbum reconciliationis. Pro Christo
ergo legatione fungimur , tamquam deo exhortante per
mos. Cum audis, omnia ex deo , agnoscis dignitatem
legamtis : cum audis, qui nos reconciliavit sibi per
Christum, audis sublime legationis argumentum atque
etiam plausibile: cum audis, et posuit in nobis verbum
reconciliationis , agnoscis imevitabile mandatum. A.
patre deo mitteris, pro filio dei, adfers nuntium multo
laetissimum de pace sarta cum deo filioque ejus: tuae
partes sunt, persuadere singulis et universis , qui in
Christo collocarunt fiduciam, per eum gratis condomari
peccata vitae superioris omnia , vocari insuper ad hae
reditatem vitae coelestis cum Christo, modo per illum
resuscitati, posthac ambulent in novitate vitae. Si
militer scribit Ephesiis Cc. VI. 19.): ut detur mihi, im
quit, sermo in apertione oris mei, cum fiducia notum
facere mysterium evangelii, pro quo legatione fun
gor in catena hac. Et qui tam arduam, tam magnifi
cam , tam plausibilem suscepit legationem , mon se
componet, et omnem sollicitudinem advocabit, ut bo
na fide, ut decenter, ut feliciter delegatum mumus
obeat? aut committet etiam, ut suis moribus et sibi fi
dem abroget, et functionem dedecoret, et legantis iram
in se provocet, et Christo suum lucrum intervertat?
am potius hoc aget, ut vitae samctimonia delegatam
functionem commendabilem reddat? Paulus (ad Rom.
XI. i5 seq.) homorificat evangelium suum : vobis enim
dico gentibus , quatenus sum gentium apostolus ,, mi
nisterium meum honorifico , si quomodo ad aemu
landum provocem carnem meam , et salvos faciam
 E C c I. e s I A s T A e L I B E R. r. 87

aliquos ex illis. Sed quomodo Paulus glorificat fun

ctionem suam? non numero equorum , non strepitu
apparatuque famulorum, quod solent hujus mundi le
gati : sed quod studio lucrifaciendi quam plurimos
omnia fit omnibus, omnium se servum facit, quod gra
tis, hoc est, ut illius utar verbo, ddvavov admini
strat evangelium , quod undiquaque circumspectus est,
ne quod offendiculum ponat evangelio, quod inter
tot afflictiones, carceres ac mortes constanti alacritate
praedicat Christum. Ad hoc egregium exemplar opor
tet omnes ecclesiastas properare pro sua quemque vi
rili, et huc a teneris educandi sunt, qui huic mumeri
destinamtur. -

CAP. II. At mom est, inquis, ambienda dignitas,

mec quisquam eam provinciam debet capessere, nisi
vocatus tanquam Aaron. Sed aliud est, ambire digmi
tatem humano affectu, aliud est, ardere desiderio bene
merendi de plurimis: rursus aliud est, sese praeparare
pulcherrimae functioni, si forte vocetur, aliud est,
mullo delegante provinciam invadere. Apostolus (1.
Tim. III. 1.) ait: qui episcopatum desiderat , bonum.
opus desiderat. Si quidem officii nomen est non digni
tatis episcopus, et militare verbum est episcopus, hinc
dictum , quod, qui se profitetur ducem exercitus, re
xore? , id est, dispicere debet, ne quid desit sui ve
xilli militibus. Unde et Homerus Hectorem ncxorov,'
Agamemnonem imperatorem rouuevoe av appellat,
id est, populi pastorem. Laudatur igitur ore Pauli,
qui officium egregium desiderat, modo simul et illa cu
ret, quae requiruntur ad geremdum officium. Horum
enim protinus subtexitur catalogus : oportet episcopum
irreprehensibilem esse etc. Bonum opus desiderare
caritatis est, dignitas comitatur ultro, non affectatur,
et ea ipsa, quae contigit, tota vertitur in Christi glo
riam. Qui sacerdotium ambit, ut quotannis acoipiat
88 EC CLIE S IA SIT A E . L IB EIR I.

quindecim millia, ut equis quadraginta stipatus ince

dat, ut civitates et arces occupet, ut dux aut comes
appelletur, non desiderat opus, sed opes: sed qui
in hoc mortificat carmem suam vitiis et concupis
centiis, qui piis studiis in hoc colligit robur spiritus,
qui in hoc instruit pectus suum salutifera doctrina,
ut citra reprehensionem annunciet populo veritatem
ac legem evangelicam, is revera desiderat opus omni
um maximum deoque gratissimum, sed idem omni
um difficillimum. Difficillimum est autem mom ob
id tntum, quod ardua sit philosophia, quam docet,
quod populus bellua sit multorum capitum, quod in
omni hominum genere plures mali quam boni, quod
multi vocati, pauci electi : verum etiam multo magis,
quod ecclesiastae totum hoc negotium mon armis, non
tormentis aut carceribus, sed lingua gerendum sit, non
saevitia , sed mansuetudine, mom violentia, sed persua
sione, mom infligendis malis, sed perferendis, non oc
cidendo, sed mortem oppetemdo pro ovibus. < Nimirum
haecprovincia sublimem animum, ac pectus eximia
quadam philophia instructum requirit. Hoc videlicet
est illud, quod propheta vocat linguam eruditam, bea
tua Paulus uoewruxv e?vaa, id est, ad docemdum ap
positum esse. Ad docendum divina nemo idoneus est,
nisi doctus divinitus.
CAP. LI. , Sed lugendum est, quod praepostere
rebus humamis ac levioris momenti longe majorem cu
ram adhibemus, quam iis, unde pemdet hominum ae
terma felicitas. Qua de re saepius queri compellor, quia
sine fine modoque peccatur hoc vitio. Scio dictum a
domino, filios hujus seculi prudentiores esse in sua ge
meratione, quam filios lucis; sed mos Christiani, qui
bus *) illuxit sol justitiae Christus, quibus effulsit veri
tas evangelica, 'non sumus filii noctis meque tenebrarum,
-

*) Quibus Christus : haec verba in edit. II. omissa sunt.

 E C C L E S I A S T A E 'J. I B R r>; 89

sed filii diei: quo turpius est, in nobis inveniri non mi

nus praepostera judicia. Quis locat arandum agrum
colono, ni prius cognoverit illum ad agricolatiomem
exercitatum ? Quis conducit vinitorem vitis colendae
rudem? Quis committit currum aurigandi imperito?
Quis committit equos suos hujus artis ignaro? Quid
loquor de equis? porcorum gregem mom cuivis com
mittimus, sed fidelem , vigilantem ac peritum requiri
mus subulcum. In rebus frivolis tam sollicite deligi
mus, et ddmini gregem nullo delectu cuilibet concre
dimus. Simili socordia fit, quod majore delectu pleri
que potentes eligunt, quibus committant equos suos
alendos, quam quibus liberos educandos. Principes
saepe megligentiore cura committunt magistratum,
quam aucupium. Sed quod delectu diximus, ad prin
cipes, episcopos ac sacerdotiorum patronos magis per
tinet. Verum aliorum im suscipiendis fumctionibus
praeposterus est pudor. Si quis gladiatori dicat, esto
nauclerus; respondebit, qui possum ? mare nunquam
vidi, non est res aremae meae. Si quis mauclero dicat,
esto medicus, cura civium morbos ; recusaturus sit,
megans sibi lectum Hippocratem aut Galenum. Si quis
agricolae dicat, exstrue mihi domum ; responsurus
est, ego aratrum ducere didici, non asciam, secu
rim aut amussim. Et tamen ingerunt sese ad sacer
dotium , ad pastoris dignitatem , qui multo minus
idonei sunt ad provinciam, quam suscipiunt, quam
subulcus est ad regemdam navim, aut calcearius ad
dandum pharmacum. Quis est tam impudens, ut pro
architecto velit haberi, qui numquam celtem sumsit in
manum? Quis audet pictorem profiteri, qui nec colo
res terere novit, nec penicillum ducere? Quis sibi su
mit citharoedi personam , qui musices plane rudis est?
Et tamen inveniuntur, qui pastoris officium suscipiumt,
qui sibi vindicamt episcopi munera, mihilo aptiores,
quam si sambucam caloni aptaveris alto, ut inquit ille.
 90 E c c L E s I A s T A E Ll B b R 1.

CAp. LII. Hic video quosdam responsuros : qui

per alios facit, per se facere videtur; sic reges mavi
gant, sic divites aedificant. Fateor, verum mec illi
vocantur naucleri, nec hi architecti: at quidam sacer
dotes cum nihil habeant sacerdote dignum, tamen hoc
titulo se jactant, honorem ac censum sacerdotibus de
bitum exigunt, dici volunt et haberi, quod mom sunt.
Tales divus Hieronymus alicubi exponens Malachiam
admonet his verbis : sacerdos, qui ignorantiam in caeteris
diligentem, in scripturis sanctis obtenderit negligentem,
frustra jactat dignitatem, cujus opera non exhibet. Sed
hisce temporibus episcopi quidam aliquo colore sunt
' excusamdi, qua de re paulo post non nihil dicemus: vix
tamen invenio, quo colore possint excusari, qui sacer
dotia sacerdotiis accumulant : item pastores, qui per
vicarium redemtorem, rursus vicarius, qui per vica
rium usque ad tertium aut quartum vicarium praestat
officium suum , imo me praestat quidem, quoties, ut
fere fit , postremus vicarius omnium est deterrimus.
Sed haec de episcopis ac sacerdotibus vetus querela est,
quam hic renovare non est hujus instituti, praesertim
hisce temporibus, quibus adeo malis sacerdotibus nullus
habetur homos, ut boni quoque contemmantur a laicis.
Si proficit admonitio, satis admoniti sunt in scripturis
canonicis, ac veterum doctorum scriptis, in ipsis de
nique pontificum decretis. Illud hodie magis suaden
dum est, ut umiversus populus, vita in melius com-:
mutata, precibus assiduis a deo flagitet, ut principum
et sacerdotum animos ad ea convertat, quae tum
Christo grata sint, tum populo salutifera, Si populus
praebeat se docilem, deus mon patietur deesse doctores.
Fit enim frequenter, ut ob duram populi cervicem
deus pro principe immittat tyrannum, pro episcopo hy
pocritam, per quos flagellentur potius, quam curentur.
Sic populo Israelitico , pro Samuele judice mitissimo
flagitanti regem , dedit Saulem tyrannum. Nec im
 E C C L E SIAS T A E L I B E R I. 91

probatur, quod in sacris literis (Tob. XXXIV. 5o.) sub

persona non probata dicitur: qui regnare facit hypo
critam propter peccata populi. Quod hic appellat
hypocritam, Zacharias (c. XI.) vocavit idolum et stul
tum pastorem, quem dominus profitetur se excitaturum,
nimirum ob populi rebellionem. Et juxta vaticinium
Michae (1. Reg. XXII. 6.) mittitur a domimo spiritus
mendax, qui decipiat Achab regem. Digni sunt, ut
per malos afflicti discant stultitiam suam, qui bene mo
mentibus auscultare molumt. Qui veterum scripta tor
quent in sacerdotes et episcopes, meminisse deberent,
munc in quibusdam mationibus alium esse statum eccle
siae , fortasse necessariis de causis imductum. Germa
morum feritas effecit, ut episcopi adversus populi re
bellionem opibus, armis, arcibus ac mundama ditione
munirentur, quo multitudo, quae momitis salubribus
parere nollet, vi metuque mali coerceretur. Apud An
glos mulla quidem episcopis aut abbatibus profana di
tio est, sed tamen boma yars opum est penes ecclesia
stiasticos. Arbitror, idem esse apud Hispanos. Graeci
veterem adhuc servant frugalitatem, cujus nom obscura
vestigia et hodie videre est im Italia, utcunque jam olim
irrupit ambitio strepitusque profanae ditionis, idque
per eos potissimum, per quos aliorum cupiditates opor
tuit corripi.

CAP. BlIl. Optandum quidem esset, ut ommes

episcopi nihil aliud essent quam episcopi, spiritualibus
armis instructi, spiritualibus divitiis opulenti, et quo
quisque esset dignitate major, hoc esset a curis munda
mis liberior : vicissim populus esset tractabilis ac talibus
episcopis moriger. Verum Germanorum episcopis par
est hoc nomine aequiores esse, quod istud exemplum
non ipsi repererunt, sed a priscis usque seculis tradi
tum acceperunt: adde, quod multorum praesulum di
tio tam late patet, ut, si quam maxime forent expe /
92 BCCLE S I ASTAE LIBE R I. -

diti omnibus mundanis megotiis, mon possent tamen in

ommibus oppidis concionari, cum hodie una civitas
complures requirat ecclesiastas.* Qao magis admiror,
si Mediolani aut Constantinopoli mon fuit nisi unus
episcopus ac doctor, illic Ambrosius, hic Chrysostomus.
Et quemadmodum expedit ad arcenda schismata unum
esse pontificem romanum, qui praesideat ecclesiis omni
bus: ita eadem ratione expedit, ut multae civitates uni
pareant episcopo, quem tamen deceret esse instructum
sacris literis, ut et ipse non nunquam concionetur, et
alios adsciscere valeat ad hoc munus idoneos.- Exem
plum excitabit alios, judicium submovebit inidoneos.
Ac mea quidem sententia talis episcopus majus ope
rae pretium fecerit, si sedulo per se suosque advigilet,
ut singulis ecclesiis idonei pastores ac duoexraxoi prae
ficiantur, palam autem inutiles ab eo munere submo
veamtur, quam si ipse concionandi negotio totus incum
bat. Ut autem suppetat talium virorum copia, illa con
ducent plurimum, si curet adolescentes bomae spei in
academiis publicis erudiendos, et si neminem ad pres
byterii gradum admittat, misi qui de se non obscurum
specimen dederit, fore ut aliquando bonum ecclesiastem
possit agere. Hic enim fons est, unde scatet maxima
pars calamitatnm ecclesiae. Episcopus in omnibus ec
clesiis concionari non potest, unus tamen potest omni
bus de fideli pastore prospicere, id licet subito fortasse
mom potest fieri, tamen sensim ac paulatim fieri pote
rit. Quod si quis contingat episcopus, qui magis ido
meus sit ad administrandum , quam ad docendum, hac
cura facile pensarit, quod diminutum est. Huc autem
majore studio incumbet, si reputarit, summum illum
pastorem ipsi imputaturum , quidquid illi de!iquerint,
quibus suas vices delegavit. Inter ommes igitur curas
hanc decet episcopis esse primam ac praecipuam. Cor
dati principes nihil diligentius accuramt, quam ut sibi
parent fidos ac peritos belli duces, quibus committant
 Eccles i A st A e 1. i B er I. 98

exercitum, quippe persuasi, ab his pendere belli for

tumam, mec existimant gravem esse jacturam, si grega
rius miles cadat et sine nomine vulgus, modo strenui
duces simt incolumes : quanto magis advigilandum , ut
grex dominicus idoneos habeat pastores. Nom agitur
res ludicra, sed periclitantur tot animarum millia, pro
quibus liberandis Christus sanguinem suum fudit, pro
quibus vivificandis semet in mortem tradidit : sed in
primis periclitatur ipse episcopus, de singulis ovibus
domino rationem redditurus.

CAP. LIV. Proinde si usquam sibi permittat epi

scopus cessare , alibi cesset potuus : si delinquere, ubi
vis delinquat potius, quam in hoc negotio, longe omni
um periculosissimo. Nec satis ad excusandum est ar
gumenti, si dicat episcopus: isthuc vicariis meis et of
ficialibus delegavi ; quamdo quidem et horum integritas
ipsi praestanda est, in quos si- animadvertit, in pecu
latu deprehensos, quanto justius puniendi sumt, qui
hanc rem mala fide.gesserunt. Non abs. re uerit, hoc
loco referre, quid acciderit Davidi, quomdam episcopo
Trajectensi, ducis Philippi cognomento Boni filio. : Vir
erat apprime doctus reique theologicae peritus, quod
im- mobilibus et illius praesertim ditionis episcopis pro
fana ditione onustis perrarum est : audierat, inter tam
multos, qui sacris initiabantur, paucissimos esse , qui
literas scirent. Visum est, rem propius cognoscere;
in aula, in quam admittebantur examinandi, jussit sibi
poni cathedram : ipse singulis proposuit quaestiones pro
gradus, quem petebant, dignitate, hypodiacomis futu
ris leviores, diaconis aliquanto difficiliores, presbyteris
theologicas. Quaeris eventum? submovit omnes, ex
eeptis tribus. Qui his rebus praeesse solent, existima
runt ingens *) ecclesiae dedecus fore, si pro trecentis

*) ingent, in ed. II. non legitur.

ae
 94 EC CL E S 1 A S T A E L IB ER I.

tres tantum initiarentur. Episcopus, ut erat fervido

ingenio , respondit, majus fore dedecus ecclesiae, si in
eam pro hominibus admitterentur asini et omnibus asi
nis stolidiores. Instabant ii, quibus hinc aliquid emo
lumenti metitur, ut moderaretur sententiam, reputans,
hoc seculum non gignere Paulos aut Hieronymos, sed
tales recipiendos, quales ea ferret aetas. Perstitit epi
scopus, negans, se requirere Paulos ac Hieronymos, sed
asinos pro hominibus non admissurum. Hic *) confu
giendum erat ad extremam machinam. Admota est.
Quaenam ? Si qua coepisti, inquiunt, visum est per
tendere, salaria uobis augeas oportet, alioqui sine his
asinis non est, unde vivamus. Hoc ariete dejectus est
erectus ille' praesulis animus. . Atqui hic aries multis
-modis retundi poterat; salaria vobis dantur non ad lu
xum et ambitionem , sed ad sobriam vitam, ad hanc
sufficiumt, quae damus. ' Verum hoc dictum , fortasse
retorqueri poterat in episcopum, cui census ecclesiasti
cus datur ad mundum victum, non ad satraparum stre
pitum. Generosius igitur erat, dicere : si quid usibus
vestris deest, aliunde sarcietur, vel de meo censu, mo
do me ecclesia talibus ministris contaminetur.
.' , ' ' j -

CAp. LV. Periti belli duces malumt educere me

diocrem manum, sed ad conflictum idoneam , quam
numerosam inutilium militum turbam. Quid autem
refert, utrum ecclesia paucissimos habeat sacerdotes
ad ecclesiasticam functionem idoneos, am infinitam in
atilium turbam , qui citius: onerent ecclesiam, quam
sublevent. Omnes ecclesiae census desiderant, opus
ecclesiasticum pauci aut nulli desiderant : pasci deside
rant, mom pascere : subtrahe pabulum, et videbis per
paucos ambire gradus ecclesiasticos. Quid quod eccle
sia paucioribus haberet opus, si singuli mecessariis act

*) Pro hic in ed. II. legitur hinc.

 -

IE CCLIES I A S T A I. L IBE R I. 95

propriis tantum fungerentur officiis. ' Diaconi recita

rent sacram lectionem, presbyteri docerent evangeli
um, et administrandis sacramentis adessent episcopi *).
Nunc ad canendum consecrantur sacerdotes, quod: olim
erat laicorum , et ad missandum : utrumque tolerabi
lius, si haec tamtum intra publica templa consisterent.
Nunc in nonnullis regionibus singulae domus privatim
habent sacellum ac sacerdotes; et passim, sicuti cream
tur a suffragiis episcopi, qui possint a. quovis conduci
episcopo, ita consecrantur presbyteri, mullo certo: oem
su, sed qui vel a coriarii cujuspiam uxore conducam
tur, ut dominae in templum deductae codicem porri
gant ter flexo genu , et eandem simili ceremonia do
mum reducant. Atque in humc usum creamtur per sal
tum, ut ajunt, idque ante legitimam, aetatem, modo
numeretur aliquid... Paulus (1. Tim. III.) vult adoles
centiores viduas mubere, meque quaslibet recipi, sed
eas modo, quae vere viduae sunt, ne gravetur ecclesia.
Quod in muliebribus ministeriis statuit apostolus, cur
mon fiat idem in sublimioribus ordiiiibus, qui magis
gravant ecclesiam, ut non recipiantur diaconi, nisi qui
vere' diaconi sint, hoc est, ecclesiae ministri: non ad
mittantur presbyteri, misi qui vere presbyteri sint, vita
puri, autoritate graves, eruditione salubres. Nunc im
monnullis locis, si cadaver ambitiosi divitis sit effereni
dum , quaintam videmus presbyterorum turbam. Vi
deas sexcentos dd manum esse, qui camant \ugubria,
qui celebrent parentalia. Si praedicamdum evangelium;
quanta eorundem paucitas, ibi vix umum reperias. Qui
bellum movent ob negatas decimas, indigne ferentes
ac fulmen etiam torquentes im illos, qui fraudant eccle
sias; quanto justius in eos commoverentur, qui, cum
luxurientur ecclesiae stipendiis , gravamt ac dedecoramt
ecclesiam universam, non tantum apud populum chri
-
-
-

*) In omnibus III. ed. legitur : episcopis.

 96 , 1. cc LE s I A 8TAE L IBER I.

stianum, verum etiam apud illos, qui sumt extra eccle

siae consortium. ' Nam hi ex ministris ecclesiae umi
versam aestimant ecclesiam. Igitur episcopus, qui ex
animo favet ecclesiae commodis, hic imprimis deberet
advigilare. Quod si fecerit, facile condonabitur,
quod ipse non docet evangelicam philosophiam, et ad
mittetur illud apud jureconsultos decantatum : qui per
alium facit, per se facere videtur. Nec absurdum vi
debitur illud comici semis consilium, qui cum videret
vicinum senem in agro assidue portantem aliquid, fo
dientem, arantem ac sarrientem, sic illum admonuit:
quod in opere faciundo operae consumis tuae, si sumas
in illis exercendis, plus agas. Itidem episcopus, cujus
late patet ditio, plus attulerit fructus, si totns in hoc
sit, ut idoneos pastores praeficiat simgulis ecclesiis, ac
praefectos in, officio contineat, quam si ipse unam aut
alleram ecclesiam diligenter administraret. .

CAP. LVI. ' Haec cura non tantum impendenda

esset oppidis, sed etiam vicis ac monasteriis. Vicorum
ac pagorum sacerdotes arbitror$im priscis canonibus ap
pellari chorepiscopos; mam scribemdum opinor chore
piscopos, quod zoega Graecis interdum rus aut agrum
declaret. . Quo rudior est agricolarum populus, hoc
magis eget, a quo sale condiatur evangelico. Et anti
quitus monachi ac sacrae virgines in templis commu
, nibus quotidie audiebant episcopum docemtem. Nunc
quoniam domi tenentur inclusae, curamdum esset, ut
domi habeant, a quibus sacra doctrina doceantur, ex
stimulentur, consolentur et admoneantur.: Unde alio
qui videmus in monasteriis etiam bonae disciplinae
pro vera pietate tantum superstitionis, pro caritate
tantum frigoris ac languoris, misi quod non pascuntur
assidue verbo dei. Hinc roboratur fides, hinc ineales
cit caritas, hinc effervescit vitae coelestis desiderium:
sime his ciborum delectus, vestis, cantiones, caeterae
 IE C C L E S I A 8 T A E L IB ER I. 97

que ceremoniae ad superstitionem tendunt verius,

quam ad pietatem. Hic quaeso tecum cogites, am, cu
jus humeris tot civitatum, tot ecclesiarum cura iii
cumbit, otium habeat ad venaturn , aucupium, aleam,
operosa comvivia etc. Hoc quale sit domi, quisque
poterit aestimare. Modicae domus paterfamilias, cui
sit uxor, liberi aliquot et famuli , quot curis distra
hitur, ut paucos comtineat im officio, cum in hos habeat
summum jus, non imperamdi tantum, sed et inclu
dendi, et verberandi, et abdicandi : cum episcopus,
quatenus est episcopus, nullum jus habeat nisi docendi,
monendi, objurgandi, obsecramdi et consolandi. Quod
si nunc quoque singulis civitatibus singuli praeessent
episcopi, tamen hoc etiam negotium quam sit difficile, -

copiose pariter et erudite declarat divus Chrysosto

mus in libris, quos conscripsit de sacerdotio. Scripsit
ille quidem mondum episcopus, at jam pertractus ad
hoc munus: vaticinium suum esse verissimum , ipsa
re expertus est. Utinam autem hodie minor esset
principum violentia, clericorum rebellio, populi duri
ties, haereseom tumultus. Quantum igitur megotii cre
dimus esse, cum praeter vicos et pagos viginti fre
quentes et amplae civitates uni paremt antistiti.

CAp. LVII. Sit hoc leve ; unius humeris impo

nuntur quatuor aut quimque tales episcopatus, cum
aliquot abbatiis amnexis. Quis non fateatur, hanc sar
cinam esse majorem humanis viribtis ? Atqui haec
quoque conduplicatur profanae ditionis accessione.
Cum primis arduum est, praestare bonum regem,
multo difficilius est, praestare pium praesulem vel uni
civitati. Quam igitur gravem sarcinam portat, qui
tot civitatibus, tot regionibus simul debet et bonum
episcopum et bonum primcipem? Haec mom ob id mihi
commemorantur, ut suggillem nostri temporis episco
pos, sed ut commonstrem, quanta ab illis requiratr
G;
-
 98 E CC L E S I A STA E l I B E R 1.

sobrietas ac vigilantia. Quaedam enim ex his honesto

colore possunt excusari. Ut uni Metropolitano plures
civitates committerentur, persuasit comcordiae studium
ac seditionis metus : ut adderentur opes ac profana di
tio, compulit gemtis feritas. ' Quales et hodie feruntur
Hyberni, et olim fuit Germania ad arma promtior,
quam ad philosophiam, priusquam Christi jugo cervi
cem submitteret, ac liberalibus disciplinis mitesceret.
Atque utinam munc nulla exstarent veteris ferociae
vestigia. Hactenus igitur quod receptum est et excu
sari potest, et ferri debet. Caeterum quod unus plu
res ambit episcopatus, unus sacerdos plura sacerdotia,
vix invenio colorem , quo excusem, uisi dixerimus,
hoc mon ex avaritia, mon ambitione, sed ex abundan
tia quadam caritatis proficisci, qua desiderant quam
plurimis prodesse. Verum haec quoque jam et palam
et cum applausu fiunt, Nec ignoro, quam violenta,
quam tyrannica res sit mos semel in publicum receptus
usum. Proinde quando praestat haec numini fatisque
relinquere, saltem illud omnibus cordi esse deberet, ut
inter profanas curas haec mom sit in postremis, ut mu
mera, quae per se praestare mon possunt, idoneis viris
delegent. Verum-im haec comitia* non sunt admittendi
pessimi consultores, privatus affectus et avaritia. Co
gnatus est, qui petit.deoixyauv, vincat propinquitatis
. affectum caritas sponsae Christi. Si primceps obtrudit
illum, cui favet, sit tibi prior summi principis ratio.
Denique et huc valeat potestatis magnitudo, ut irrum
pere conantes arceas, ingressos expellas. Huc valeant
opes, ut de tuo, si necesse fuerit, quibusdam ecclesiis
provideas, ut generosam indolem prae se ferentes be
mignitate provehas, ut collegia studiorum in hoc pecu
liariter instituas, collapsa instaures, in quibus selecta
ingenia formentur, mon tantum ad disputandum , sed
multo magis ad concionandum. Nunc enim fieri videmus,
ut ex iis, qui in diatribis theologicis diutius exercitati
 JE C C L E 8 I A S T AE I, IB ER I. 99

sunt, quam plurimi prodeant ad disputandum arguti,

ad conciomandum accommodi perquam pauci.
CAp. LVIII. Hic mihi succurit vir omni memoria
seculorum dignus, Guilhelmus Vuaramus, archiepi
scopus Camtuariensis, totius Angliae primas, non ille
quidem titulo, sed re theologus : erat enim juris utrius
que doctor, legationibus aliquot feliciter obeundis in
claruit, et Henrico regi ejus nominis septimo, summae
prudentiae principi, gratus carusque factus est. His
gratibus evectus est ad Cantuariensis ecclesiae fasti
gium , cujus in ea imsula prima est dignitas. ' Huic
oneri per se gravissimo additum est aliud gravius. Co
actus est suscipere Cancellarii munus, quod quidem ,
apud Anglos plane regium est, atque huic uni honoris
gratia, quoties im publicum proccdit, regia corona sce
ptro regio imposita gestatur. Nam hic est velut oculus,
os ac dextra regis, supremusque totius regni Britannici
judex. Hanc provinciam annis compluribus tanta dex
teritate gessit, ut diceres illum ei megotio natum, nulla
alia teneri cura. Sed idem in his, quae spectabant ad
religionem et ecclesiasticas fumctiones, tam erat vigi
lans et attentus, ut diceres eum nulla externa cura di
stringi. Sufficiebat illi tempus ad religiose persolvem
dum solemne precum pensum, ad sacrificandum fere
quotidie, ad audiendum praeterea duo aut tria sacra,
ad cognoscendas causas, ad excipiendas legationes, ad
consulendum regi, si quid in aula gravius exstitisset,
ad visendas ecclesias, sicubi natum esset aliquid, quod
moderatorem postularet, ad excipiendos comvivas saepe
ducentos, denique lectioni suum dabatur otium. Ad
tam varias curas uni sufficiebat et animus et tempus,
cujus mullam portionem dabat venatui, mullam inani
bus fabulis, nullam luxui aut voluptatibus. Pro his
omnibus oblectamentis erat illi vel amoena quaepiam
lectio, vel cum erudito viro colloquium. Quamquam
G. *
100 * E CCLESIA S T A E L 1 BER 1.

interdum episcopos, duces et comites haberet convivas,

semper tamen prandium intra spatium horae finiebatur.
In splendido apparatu , quem illa dignitas postulabat,
dictu imcredibile, quam ipse nihil deliciarum attigerit.
Raro gustabat *) vinum, plerumque jam tum septuage
marius bibebat pertenuem cerevisiam, quam illi biriam
vocant, eamque ipsam perparce. Porro cum quam
minimum ciborum sumeret, tamem comitate vultus ac
sermonum festivitate omne convivium exhilarabat.
Vidisses eandem pramsi et impramsi sobrietatem. A
coemis im totum abstinebat, aut si contigissent familia
res amici, quorum de numero nos eramus, accumbebat
quidem, sed ita, ut pene nihil attingeret ciborum : si
iales non dabantur, quod temporis coenae dandum erat,
id vel precibus vel lectioni impendebat. Atque ut ipse
leporibus scatebat mire gratis, sed citra morsum atque
ineptiam, ita liberioribus jocis amicorum delectabatur:
a scurrilitate et obtrectatione tam abhorrebat, quam
quisquam ab angui. Sic ille vir eximius sibi faciebat
dies abunde longos, quorum brevitatem multi causan
tur. . Et tamen isti, qui subinde queruntur ad seria
negotia sibi deesse otium, bonam diei partem interdum
et moctis perdunt in rebus mon necessariis.
CAP. LIX. Verum ut eo redeam, cujus gratia in
terjeci hunc sermonem, erat illi juxta morem horum
temporum mecessum praeter familiam, quam alere co
gebatur, mumerosissimam, aulae regiae, totius regni
megotiis , etiam profanis, dare operam , nec ibi mori
bus hodie receptum ' est, ut summi praesules concio
mentur: tamem quod in hoc officii genere diminutum
erat, abunde pemsabat gemina vigilantia, partim pro
spiciens, me quis inutilis ad dominici gregis curam ad

*) vinum, plerumque jam tum septuagenarius bibebat : haee

verba in odit. II. plane omissa sunt.
 IE C C L E S I A S T A E L I B E R I. 101

hiberetur, partim multos sua liberalitate fovens in li

terarum studiis, quos sperabat ad bonam frugem eva
suros : in hos erat tam exposita liberalitas, ut moriens
nihil omnino reliquerit praesentis pecuniae, sed aeris ,
alieni non mihil , tamelsi nom deerat, unde id dissolvi
posset. Haec nequaquam loquor ad gratiam, amavi vi
vum , nec minus amo mortuum. Quod enim in illo
amabam, non periit. Si supputem, quidquid ille mihi
dare paratus erat, immemsa fuit ejus in me liberalitas :
si ad calculum vocemus, quod accepi, sane modicum
est. Unicum modo sacerdotium im me contulit, imo'
mom 'dedit, sed obtrusit constanter recusanti, quod es
set ejns generis, ut grex pastorem requireret, quem
ego linguae ignarus praestare non poteram. Id cum
vertisset in pensionem, sentiretque me et eam pecunio-'
lam gravatim accipere, quod e populo, cui nihil pro
dessem, colligeretur, sic me consolatus est vir egregie
pius: quid, inquit, magni faceres, si uni agresti po
pello praedicares? numc libris tuis ommes doces pastores.'
fructu longe uberiore, et indignum* videtur, si ad te
paulum redeat stipis ecclesiasticae? istam sollicitudi
mem in me recipio, providebo, me quid illi desit eccle- '
siae. Idque fecit. Nam submoto, cui resignaram sa
cerdotium, is erat illi a suffragiis, homo variis distra
ctus negotiis, alium praefecit juvenem, rei theologicae '.
peritum , probatis et integris moribus. R. D. Joannem !
Fischerum , Roffensem episcopum , quod cum aliis
omnibus officiis praesule dignis, tum praecipue studio '
docendi populum verum praestaret episcopum, sio
amabat, sic venerabatur, quasi ille fuisset Metropoli
tanus, ipse ei suffraganeus. Hoc testimonium defuncto
patrono citra adulationis suspicionem praebere licet.
Nec ille meis eget laudibus, nec ego ullum adulationis
praemium ab eo exspecto. Sed haec ea gratia comme
moravi, ut ostenderem exemplar, quod secuti hujus
aetatis antistites facile possint pensare detrimentum
 <'

102 E C AE LIE s I A S T A E L l IB ER I.

officii, quod variis distenti negotiis ad concionandum

non habeant vacuum tempus : tum quibus rationibas
sibi possint dies reddere longiores, ut ad varias curas
et tempus et animus et valetudo sufficiat. Agilis et
negotiosa res est christiana caritas, ea quem semel oc
cupavit, is, dictu mirum, quam multis, quam variis
curis obeundis par esse queat. Vereor enim, ne vul
gus hominum , qui semper causamtur sibi deesse otium,
si vere subducant rationem diurnarum actionum, com
periant meliorem ac majorem temporis partem, vel vo
luptatibus ineptis vel frivolis mugis impensam esse, ad
quas cum ampliter suppetat ac superet illis otium, tur
pe est in eo officio excusare otium , cui vel soli, caete
ris omnibus negotiis excussis, toto pectore vacandum
erat.

CAP. LX. Sed praesto est exemplum hoc etiam

illustrius , D. Gregorius Romanus pontifex, ejus nomi
mis primus : qui cum imfirmo esset corpusculo afflicta
que valetudine, tamen tot muniis dbeundis sufficiebat
umus, peragebat sacra solemnia, concionabatur apud
populum , interdum in die saepius, sedebat audiendis
causis, scholae literariae curam gerebat, componebat
ritus ac camtiones ecclesiae, tot volumina, tot epistolas
conscripsit : erudit catechumenos, eruditos examinat,
sacris initiat, initiandos excutit, mum simt idonei, regum
tumultus componit, schisma molientibus obsistit, singu
lis ecclesiis praeficit idoneos pastores: mec hoc conten
tus, in lomginquas regiones delegat apostolico spiritu
praeditos, qui gentes efferas et agrestes componant ad
philosophiam evamgelicam ac dicisplinam ecclesiae : mi
hilo segmior interim in privatis officiis, dum invisit ae
grotos , dum increpat delinquentes, dum exstimulat
cessantes, dum consolatur afflictos, dum erigit pusilla
mimes, dum opitulatur oppressis, dum dissidentes re
digit in concordiam , dum adest morientibus. Qui fa
clum est, ut tale corpusculum tot functionibus admi
 IE C C I. E S I A S T A E L I B E IR p. 103

nistramdis par esset? Nimirum ignea caritas suppedi

tabat vires , et tempus vere sumtus, ut quidam di
xit, pretiosissimus tanta parsimonia dispensabatur, ut
mulla inde periret portio. Sic beatus Basilius corpore
morbido, sic Chrysostomus, sic *) D. Augustinus deli
cata valetudine jain et senio gravis, tot arduis ecclesiae
negotiis suffecit. Scite dictum est a priscis, ingens esse
vectigal parsimoniam. Haec enim facit, ut homini
frugi licet modicae facultates etiam ad liberalitatem
sufficiant, cum prodigo mec ad victum mundiorem sint
satis. Ille largitur ex re modica, huic ex amplis facul
tatibus mon suppetit, quo placet creditorem, Convenit
autem , ut, quemadmodum in rebus humanis nihil est
tempore pretiosius, ita nulla res circumspectius dispen
setur, quasi mihil sit omnino vilius. Utinam omnes pa
stores ad hanc imaginem sese componerent.
*.

CAp. LXI. Scio, quod hisce temporibus, quo

niam nimium refrixit illa vivida et operosa caritas, at
que exundavit voluptatum amor, profanae ditionis ac
pecuniae studium, variae sacerdotis functiones in mul
tas distributae-sunt personas, idque interdum praepo
stere, ut, quae summa est, delegetur infimo, quae in
fima est, summo reservetur. ' Is, in cujus humeros
tota dommis imclinata recumbit, venatur aut belligera
tur : ab hoc conductus aliquis consecrat, ordinat. Con
secrat parietes, vasa, vestes, lapides et molas, paro
chus cantat et admimistrat sacramenta. Seorsum con
ducitur ecclesiastes, qui certis diebus et horis unius op-
piduli loquatur populo, cum olim unus his omnibus
sufficeret ministeriis, mulla im revigilantior aut fre
quentior, quam in docendo populum, Vae dclitiis
nostris et horum temporum moribus. Sic quoque vix
paratur, qui tolerabilem praestet ecclesiastem, cum
*) Pro sic in ed. III. Iegitur ae.
 1.
104 . ' E C c L E s IA T AE LIBER I.

haec quota portio sit muneris sacerdotalis. Illud igitur

primorum votorum erat, ut dominus suo gregi praefi
ciat pastores sui similes, hoc est, vere bonos, quos
mom pigeat et vitam ovibus suis impendere: qui et ipsi
morint velintque praestare munus delegatum et alios
adsciscere studeant, qui possint ac velint curarum par
tem capessere. Si mom datur primus cursus, ad secun
darium , ut ajunt, confugiendum est. Quamquam hoc
ipsum vix quisquam recte praestiterit, nisi vir sit et
prudens, ut sciat eligere ; et pius, ut commodo gregis
mihil habeat antiquius; et integer, ut, quod rectum
est, velit ; et fortis, ut nec favoribus, mec odiis , nec
metu, mec spe rerum humanarum a recto mentis ju
dicio depelli possit. Audimus quotidianas querimonias
deplorantium , collapsam christianam religionem, eam
que ditionem , quae quondam complexa est universum
terrarum orbem , im has angustias esse contractam.
Hoc igitur quibus ex amimo dolet, eos decet ardentibus
assiduisque volis flagitare a Christo, ut operarios digne
tur mittere in messem suam , aut ut melius dicam, se
minatores, mittere in segetem suam,

CAP. LXII. Deum immortalem, quantum in or-,

be patet agrorum, in quibus aut mondum jactum est
semen evangelicum, aut ita jactum est, ut plus sit zi
zaniarum, quam tritici. Orbis minima pars est Euro
pa , omnium florentissima pars est Graecia et Asia mi
mor in quam magno successu primum a Judaea demi
gravit evangelium , at haec fere tota monne tenetur a
Mahumetanis, et iis, qui Christi nomen habent invi
sum?. Jam in Asia majore, quae latissime patet, quid
obsecro nostrum est? cum ipsa Palaestiua, unde primo
eilluxit lux evangelica, serviat Allophylis, Im Africa
vero quid nostrum est? Nec dubitandum est, quin im
tanta vastitate regionum sint populi rudes ac simplices,
qui facile possent ad Chrislum allici, si mitterentur,
 loe C C L E S I A S T E L I B E It l. 106

qui facerent bonam sementem. ' Quid quod quotidie

regiones hactemus imcognitae reperiumtur , . feruntur
que superesse, quo mullus adhuc mostratium pervenit.
Omitto numc infinitam Judaeorum vim mobis admixtam,
omitto plurimos, qui titulo Cluristi tegunt ethnicos,
omitto tantas schismaticorum ac haereticorum phalam
ges. Quantus in his esset proventus Christo, si gnavi
ac fideles mitterentur operarii, qui jaciant semen bo
num, qui revellant zizaniam, qui plantent plantulas
bonas, malas exstirpent, qui exstruant domum dei,
demoliantur structuras mon innitentes petrae Christo,
demique qui metamt maturam segetem, sed Christo me
tamt, mom sibi, et animas domino colligant, non opes
sibi. Nuper Aethiopiae, rex, quem vulgus appellat
Presteian, per oratorem suum submisit se sedi Roma
mae, non nihil expostulams cum pontifice, quod ea
gens , cum a fide Christi mom sit aliena, tam diu fuerit
a totius orbis pastore meglecta. Quidam viri boni et
propagandae religionis studiosi querumtur , Pilapios,
Scythiae septemtrionalis populum mire simplicem ac
rudem, a mescio quibus principibus christianis teneri
ditione, sed ita duro premi jugo humano, ut iis mon
inuponatur suave jugum Christi, atque ita spoliari bo
mis externis, ut uom ditentur opibus evangelicis. Pul
cherrimum deoque gratissimum erat, ' dare potius
quam eripere iis, quos studemus Christo lucrifacere,
ac sic eos in ditionem mostram recipere, ut gaudeant,
se subjectos esse principibus, sub quorum imperio com
modius degant, `quam ante degebant. Novimus cicu
rare bestias feras et horribiles vel ad voluptatem vel ad ,
usum vulgarem, et non movimus mansuefacere homi
nes, ut serviant Christo? Monarchae alumt, qui doce
ant elephantos ad saltandum, qui domemt leones ad lu
sum, qui doment lyuces ac leopardos ad venatum, et
monarcha ecclesiae mom invenit, quo homines alliciat
ad amabile Christi servitium? Scio, vix ullam reperiri
 106 E ccles i A s T A E L I B E R I.

belluam domitu difficiliorem, quam est Judaeus obsti-

matus, et obduratus haereticus, quamquam mullum est
animal tam immite, quod non cicuretur beneficen
tia et suavitate: sed nunc loquor de gentibus, quae ve
lut oves errant, non habentes pastorem, quia nullus
ad eos mittitur, qui doceat philosophiam christianam,
et adeo non mittitur, ut, si vera marrant, qui lustra
runt eas regiones, illi ipsi christiani principes, qui gen
tem eam occuparunt, obstent, ne quis accedat doctor
evangelicus, veriti, me, si paulo plus sapiant, excu
tiamt jugum grave, quo premuntur. Malunt enim
illi satrapae imperare asinis, quam hominibus.

CAp. LXlII. Quid autem dicam de iis, qui classe

praetervehuntur ignota littora, et civitates nihil hostile
exspectantes diripiunt ac vastant? Hujus gemeris faci
nora quo tandem titulo celebrantur ? Victoriae dicun
tur. Atqui tales victoriae nec apud ethnicos laudem
merebantur, cum de improviso opprimumtur, quibus
bellum indictum mon est. At favebant, imquiunt, Tur
cae, haec causa demum affertur subversis oppidis.
Quam excusationem am ipsi accepturi sint, nescio, si
Turca per occasionem vastata civitate dicat, favebat
Christiamis. Plurimum interest inter latrocinium et
bellum christianum, inter propagantem regnum fidei
et proferentem tyrannidem hujus mundi, inter quae
rentem salutem animarum et inter venantem praedam
Mammonae. E repertis regionibus evehitur aurum et
gemmae, sed triumpho dignius erat, illuc invehere
christianam sapientiam auro pretiosiorem, ac margari
tum evangelicum, quod omnibus divenditis beme com
paratur: apud mos nimium est earum rerum, quae cor
rumpunt animos mostros. Domimus jubet suis rogare
dominum messis, ut extrudat operarios, quod messis
esset ampla , operarii pauci. Non minus opus et muno
rogare deum, ut in tanm late patentes agros ejiciat ope

-
- .
~ --
 E CC L E S I A S T AI L II; I R I, 107

rarios. Sed excusant omnes, alius aliud. Atqui chri

stiana ditio tot habet myriadas Franciscanorum, in
quibus probabile est quam plurimos esse, qui vere fla
grant igni seraphico : nec pauciores sunt myriades Do
mimicanorum , et in his consemtameum est permultos
esse cherubici spiritus. Ex his cohortibus eligantur
viri, mundo vere mortui, Christo vivi, qui sincere
apud barbaras gentes doceant verbum dei. Excusatur
linguae imperitia. Atqui principes ob humamas lega
tiones inveniunt, qui varias linguas perdiscant, et The
mistocles Atheniensis umo anno sic didicit sermonem
Asiaticum, ut absque interprete cum rege loqui posset:
am idem nom studebimus in tam sublimi negotio? Inter
barbaras et ignotas mationes apostoli invenerunt victum
et amictum , et deus pollicitus est, nihil defuturum
quaerentibus regnum dei. Quod si inciderint in gem
tem tam ingratam, ut pamem, aquam et tectum perne
gent, superest opitimi ecclesiastae Pauli multo pulcher
rimum exemplum, qui suis manibus consuebat coria,
ne cuiquam esset onerosus. Illis inquam ipsis manibus
consuebat pelles caprarum , quibus dabat credentibus
spiritum sanctum, quibus consecrabat corpus et san
guinem domini. Ne miracula quidem defutura sunt,
si res postulat , modo adsit sincera fides cum seraphica
caritate. Aut certe pro, miraculis erunt amimus ab omni,
rerum humanarum cupiditate liber, perpetua vitae
sobrietas, studium gratis bene meremdi de omnibus,
patientia nullis injuriis labefactabilis, perpetua spi
ritus alacritas in afflictionibus, modestia comis, mihil
prae se ferens supercilii. Neque enim apostoli passim
edebant miracula , sed iis, quas dixi, rebus longe plu
res pertraxerunt ad ditiomem Christi, quam miraculis.
Haec enim magiae tribuebantur a multis, illa declara
bant, dei spiritum agere per homines. -

CAP. LXIV. Restat ultima causatio, vitae pericu

lum. Verum posteaquam est omnibus semel morien
 108 I. C C L E S I A S T A' E L rB ER I.

dum , quae mors contingere possit speciosior, quam ob

evangelium, aut quae felicior? Qui petunt Hiersoly
mam ex ultimis mundi regionibus, exponunt se vitae
periculo, nec omnes domum redeunt incolumes ex ea
peregrinatione, et tamen quotamnis tanta hominum
multitudo currit Hierosolymam, ut videat loca nescio
quae, et hic excusatur vitae discrimen? Videre ruinas
Hierosolymae, quid obsecro magni est? Sed spiritua
lem Hierosolymam aedificare in mentibus hominum,
vere magnum est. Quot sumt milites, qui intrepide
committunt se proelio, vitam habentes vilem in gratiam
hominis principis? Et summus ille monarcha, qui pro
stipendio pollicetur coronam aeternae gloriae, non in
venit milites simili praeditos animo? Quanto optabi
lius, sic mori, quemadmodum mortuus est Paulus,
quam phthisi exarescere, podagra multis annis discru
ciari, paralysi torqueri , calculo toties mori. Jam ut
accidat mors, non accidet ante diem, quem pater suis
praestituit. Apostoli in tanto mumdi fremitu vixerunt,
et ad justam senectutem pervenerunt. Non est igitur,
quod mortem metuant protectore Christo, qui mon
patietur ullum pilum cadere in terram, nisi patre vo
lente. Postremo qui convenit, ut, qui vitam apostoli
cam profitentur, amore vitae ab apostolico munere
deterreantur? Id enim vel inprimis apostolicum est,
evangelio vitam impendere. Nam opes et Crates The
banus, et Socrates Atheniensis, et Diogenes Sinopem
sis cum aliis plerisque contemsere, qui mec Christum
nec apostolos noverant. Agite igitur , viri fortissimi,
eximii christianae militiae duces, induite vos galeam
salutis, loricam pietatis, assumite scutum fidei et gla
dium spiritus, quod est verbum dei, ac succincti lum
bos balteo pudicitiae, calceati pedibus, qui sunt affe
ctus, tota denique panoplia mystica praeparati ad
praedicandum evangelium pacis, intrepidis animis ad
tam praeclarum facinus accingimini, dejicite, jugu

- --------- ------------------
 E c c L e s 1 A s T Ae L 1 B ER 1. ' 109

late, mactate, nom homines , sed ignoramtiam , im

pietatem, caeteraque vitia. Sic emim occidere, ser
vare est. Non hoc agite, ut ab illis ditiores redeatis
domum, sed ut illos locupletetis divitiis spiritualibus.
Opimam praedam existimate, si tot animas a Satanae
tyrannide ereptas redemtori vindicaveritis, si illi nu
merosam captivitatem in coelum triumphandam addu
xeritis. Arduum est, ad quod adhortamur, sed idem
est facinus omnium pulcherrimum atque optimum.
Utinam dominus mihi dedisset talem spiritum, ut in
tam pio negotio mortem oppetere mererer potius, quam
in his cruciatibus lenta morte consumi! Sed ut mom ea
tur ad barbaras mationes, mullus est idoneus ecclesia
stae officio, qui non paraverit animum divitiis, volu
ptatibus, ac morte etiam vitaque superiorem. Nus
quam deest crux verbum domimi sincere praedican
tibus.
CAp. LXV. Sunt hodie magnates quidam Herodi
non dissimiles, qui Christum ejusque doctrinam habent
ludibrio. Sunt Amnas et Caiphas, sunt Scribae et Pha
risaei, qui coelum terrae misceant citius, quam patiamtur,
aliquid suae autoritati quaestuique decedere. Sunt opi
fices non dissimiles illis, qui apud Ephesios (Act. XIX.)
concitarunt turbam in apostolos, quod horum prae
dicatio mimueret ipsorum quaestum. Nec desumt Ju
dae, qui cum videantur Christo familiares, cauponantur
illum ac produnt exstinctum cupientibus. Nec desunt
in plebe, qui verso pollice clamant, crucifige, crucifige.
Quod dico, verum esse fatebuntur, qui libertatem hanc
et libertatis comitem crucem sunt experti. Difficillimum
igitur ecclesiastae munus est, sed idem pulcherrimum.
Certamen est haud vulgare, sed insignia praemia. In
principum ludis inveniuntur, qui pileolum in summa
malo suspensum per fumum et ignem ultro petunt, qui
ob tauri pretium prodeunt ad periculosam monomachi
am : et Christus agonothetes, qui fideliter certantibus
 110 E C C L E S IA 8 TA E LIBER I.

perpetuum triumpham promittit in coelis, non invenit

generosos certatores? Atqui agonothetes homo hoc
ipsum praemium , quod admodum vile proponit, non
semper ei decernit, qui meruit, sed saepius in eum
transfert, cui magis favet. Et ut absit omnis in decer
mendo corruptela, qui praemiis propositis invitat ad cer
tamem, non addit certanti vires: at noster agonothetes,
qui provocat, ut vincas, dat etiam robur, ut vincas.
Nec hic concertator victus pro praemio aufert ignomi
miam, sed sua cuique merces est integra ; si quidem in
evangelio non ille tantum, qui quinque talenta in sor
tem data conduplicaverat audit, euge , serve bone et
fidelis, verum etiam qui duo conduplicaverat: idem
auditurus erat, et qui unicum acceperat, misi defodisset
in terram , cum se sciret habere dominum, hujusmodi
lucrorum avidissimum. Ubi sunt igitur, qui perfectio
nem apostolicam profitentur? Cur non praestamt ani
mos apostolicos ? Cur ex tam multis nullus exoritur,
qui Paulinam affectet gloriam , ut gratis suoque victu
doceat evangelium ? Si praemiis accendimur ad virtu
tem, nihil sunt omnia, quae promittit mundus, prae
his, quae pollicetur Christus. Quisquis vere credit
paratum tale brabium, quisquis anhelat ad illam im
marcescibilem gloriae coelestis coronam, facile con
temmet laborem mec diutinum , (momentaneum enim
est, quidquid hic geritur) mec sine temperamento prae
senti. Insidiantur mali, sed propugnant boni : dete
stantur impii, sed bene precantur pii : calumniamtur
improbi, sed laudant probi, atque ea demum vera
laus est, quae a probis virtuti datur. Contemnunt,
quorum amimos occupavit mundus, sed suspiciunt et
adorant, qui diligunt gloriam domini Jesu: quamquam
hic interim non expedit gloriari, nisi in domino.

CAP. LXVI. Pro meglectis autem externis oblecta

mentis satis esse debet ecclesiastae vel praemii secura
 *.

EC CL E S I A 8 T A E L I B E R. l. 111

mens, quasi juge convivium , vel internum gaudium

spiritus, quod evangelica facta comitatur. Ea nec
oculus hominis vidit, mec auris audivit, nec im cor ho
minis ascenderunt, sed arcano mentis sensu percipiun
tur ab iis, qui promeruerunt gustare, quam suavis sit
dominus. Qui nihil aliud est, quam homo, quantum
sit hoc gaudium, me cogitationis quidem imaginatione
consequi potest. Homine major sis oportet, ut intus
videas, intus audeas, intus corde percipias. Quam
laetitiam, quam exultationem , quod tripudium credi
mus esse in pectore fidelis ecclesiastae, dum reputat,
quot animas ipsius ministerio dominus Satanae tyran
nidi subtractas sibi vindicarit. Quanta Pauli gratula
tio, quamtus triumphus, quoties meminit, quam Jate
propagarit evangelium, praesertim his locis, in quibus
non fuerat seminatum. Verum hic non perinde reqr
Christianis deesse robur animi atque judicium ; quando
quidem aliis in rebus multos videmus fortiter conte
mnere et opes, et voluptates, et his diversa mala, usque
ad vitae contemtum. Quam multi sunt, qui per tot
rerum discrimina proficiscuntur Hierosolymam, domi
relictis dulcibus liberis et uxore carissima. Quot sunt
uon viri tantum, sed foeminae quoque, qui meglecta
patria, parentibus, cogmatis, sodalibus, facultatibus
cum omnibus vitae oblectamentis, semet abdunt velut
in perpetuum carcerem, profitemtes austerum institu
tum Brigidensium aut Cartusianorum, sive ut admisso
rum suorum remissionem consequantur, sive ut am
pliorem gloriae thesaurum sibi recondant in coelis. Est
monachorum genus, quod pro cilicio ferrea lorica cu
tem nudam terat, quod nudis tibiis ac pedibus incedat,
quod frigidam humum pro culcita habeat, quod pro
vino bibat aquam, pro ciborum deliciis siccum edat pa
mem. Nec desunt, qui sponte flagellis corpus suum
lacerent; rursus alii, qui tantum veste canabea tecti,
mudo capite, mudis pedibus obambulent, nulli culcitae
112 E C C L E S I A S T A E L IBE IR I.

incubent, uullis palliis noctu velentur, sed eodem cul

tu, quo interdiu incedunt, solo indormiant, mec vinum
mec cerevisiam gustent, in cibo mihil attingant praeter
panem, olera ac mala cruda ; nam pomum assum illis
Paschales sunt deliciae. - Nec attingunt pecuniam, mec
usquam domum habent aut monasterium , mec procu
ratores, unde petant aliquid : jejunant omnibus diebus,
quibus indixit ecclesia, et ita jejunant, mon quemad
modum nos jejunamus diebus quadragesimae, sed ut
toto die, quo indictum est jejunium , mihil neque cibi
meque potus attingant usque ad prandium diei proximi :
meque quidquam unquam remittunt de austeritate vitae,
me tum quidem , cum versantur in regionibus frigidis
simis. -

CAP. LXVII. Cum tot homines ista tam aspera

non recusent suapte sponte suscipere, ut sibi Christum
demereantur: cur tam pauci capessunt ecclesiastae mu
nus, quo mom aliud Christo gratius, nec ad abolenda
peccata, nec ad coronam insignem parandam efficacius?
Dominus enim non promisit hydropotis aut canabe ve
stitis, mec impexis, mec hircosis consessum super duo
decim cathedras , sed apostolis ac apostolicas vices ge
remtibus, et iis, qui talem prophetam im momine pro
phetae exceperint, prophetae mercedem pollicetur. Si
eleemosyna exstinguit peccatum, nulla deo gratior elee
mosyma, quam agere bomum pastorem. Si tolerantia
malorum meretur augmentum gloriae, nulli labores
deo gratiores, quam qui perferuntur ob evangelium,
qui satis multi sunt tolerandi, etiam si nullos arcessas.
Cur, obsecro, in his, quae sibi praescribunt homines,
tam multi fortes reperiuntur : et in eo, quo summis
praemiis provocat deus, adeo pauci sunt, qui praestent
virum perfectum, praesertim cum mundus undique
plenus sit apostolicae vitae et evangelicae perfectionis
titulo sese venditantium ? Si vere mortui sunt mundo
iu hoc pulcherrimo negotio declarent, se vere mundo
 l: c C LE s IA s T A E L I B E R 1. 118

mortuos. In urbibus nom desumt, qui praedicent ver

bum domini. Illic sementem facere.pulcherrimum est,
ubi nemo seminat , in pagis desertis, in regionibus bar
baris. ubi seges ampla , nullus agricola. Nec hic de
erunt, qui pure viventibus ac sincere docentibus prae
beant si non delicias, certe victui necessaria ; sobrio
rum uatura paucis contenta est. Quem enim quamvis
tenuem agricolam gravet hospes, aqua simplici. pane
cibario, et pro obsonio betis aut rapis contentus. Si
dives suapte sponte invitat, eant quidem, sed inter
appositas delicias proferant sobrietatis exemplum. Si
pauper invitat, et ilhuc eant pari cum alacritate. Si
nullus invitat. nusquam sese ingerant, sed jejuni pe
txnt alium vicum. Dominus non sinet suos famulos
perire fame. Postremo si fames obtenditur, quibus
non est fas ferre aes in zona, concessum est panem et
caseum gestare in sacculo. Non haec est indiguitas,
sed deo gratissima praeconum superbia. Haec de his,
qui dicuntur secum non circumferre ipecuniam. Qui
zonas habent, eos. decet non solum non gravare vel
tenues vel parcos, sed de suo quoque tenuibus imper
tire. Nam id demum est veri pastoris, trifariam pas
cere, sacra doctrina, sancta vita, et subsidio corporali.
Scio non esse magnum , si qui seminant sua spiritualia,
metamt aliorum carnalia. Scio mercede sua dignum.
operarium , si aliunde mon suppetat ; sed ut hanc mer
cedem largiter a volentibus datam legimus, ita mec a
Christo, nec a quoquam apostolorum exactam legimus,
neque dominus iis quidquam tale mandavit. Zachaeo
dixit: hodie volo tecum manere. Zachaeus non invi
tavit ore dominum , sed dominus audivit cor illius, et
amavit modestiam , qua mon ausus est petere, quod ar
dentissime cupiebat. Ibi igitur dominus non ingessit
sese in hospitium , sed vehementer amantis pudori suc

currit. Judas accipiebat, quae sponte dabantur ab ami

cis, sed hinc dabatur pauperibus. . Verum, hodie, im
H -
114 E C CL E S I A ST A E LIBER I.

quiunt, refrixit hominum liberalitas; mec mirum, po

steaquam in evangelistis et decrevit sinceritas, et accre
vit luxus. Recipiant illi sese ad pristimam sincerita
tem, populus facile redibit ad pristimam liberalitatem.
Agnoscant igitur ecclesiastae functionis suae dignitatem,
et cum Paulo studeant honorificare ministerium suum,
nom ut ipsi sibi gloriam pariant apud homines, sed ut
Christus ditescat lucro animarum, et im famulorum
suorum sanctis moribus glorificetur deus. Orandus
autem est dominius, ut tales operarios mittat in vineam
pene vastatam hisce temporibus.

CAp. LXVIII. IIae partes sunt omnium commu

nes: sed a principibus et episcopis potissimum pendet
multitudinis vel salus vel exitium. Principum integritas
dabit, ut quam minimum sit bellorum aut latrocinio
rum , nec patietur, ut magnatibus liceat, quidquid li
bet: dabit magistratus ac judices incorruptos. Epi
scopi dabunt clericos vitae compositae, dabunt eccle
siastas evangelicis praeditos virtutibus, dabnnt adoles
centiae formatores eruditos juxta ac pios, qui teneris
animis instillent semina christiamae pietatis. In his per
somis praecipue situm est, ut reflorescat in populo vi
gor evangelicus. Pro his igitur in primis orandum, ut
deus impertiat illis spiritum principalem, ut suum quis
que glorificet ministerium. Quemadmodum autem
deus horum ministerio utitur ad servandum populum,
ita bonos aut malos primcipes interdum dat populi me
ritis aut etiam votis. Ipse Paulus tam insignis aposto
lus frequenter postulat discipulorum precibus apud
deum adjuvari ; fratres , inquit (2. Thess. III. 1 et 2.),
orate pro nobis , ut sermo dei currat , et ut liberemur
ab importunis et malis hominibus. Quomiam crassus
populus nescit, quid aut quomodo petendum , prae
scribit apostolus, quid per illos cupiat a deo flagitari ;
nempe id, quod est omuium maximum, ut currat:
 E C C L E S I A S T A E L IB E R I. 115

evangelium , hoc est, ut celeriter ac late divagetur

christiana pietas. Magnis clamoribus flagitamus a deo
felicem annonae proventum, sed majoribus petendum
esset, ut copiose proveniat seges evangelica. Vulgus
principi optat longaevitatem, victorias ac triumphos,
quae deus vel mon rogatus daturus erat, si sic expedi
ret reipublicae. Rectius est, monarchis ea petere a
deo, quae sibi postulavit ille regum sapientissimus Sa
lomom , et ob hanc prudentem postulationem collauda
tus est a domino , et quod nominatim petiit, accepit ab
unde : opes, et gloria, caeteraque commoda, quae non
petiverat, adjecta sunt. Salus populi princeps sapiens,
ait scriptura (Prov. XXVIII.). Quin in omni genere
rerum semper, quod praecipuum est, in primis oran
dum est. Qui rempublicam extermam deo precibus suis
commendat, postulet principi throno coelesti assistentem
sapientiam, judicium, animi rectitudinem, dei timorem;
reipublicae caritatem caeterasque virtutes, quae prin
cipem reddunt vere magnum ac populo salutarem. Sed
multo instantius orandum est, ut dominus det gregis
sui pastoribus cor purum ab omnibus terrenis cupidita
tibus, animum sitientem lucrum et honorem domini
Jesu, spiritum adversus omnia terriculamenta intrepi
dum, linguam eruditam, pectus coelestis doctrinae
uhesauro confertum, breviter, ut toti undique mystico
Aaronis ornatu sint instructi, utque sub his caeteri pro
phetae fideles inveniantur.

CAP. LXIX. Prophetas appello, quicunque e scri

pturarum oraculis domini voluntatem annunciamt po- '
pulo, ut vere possint illo prophetarum uti prooemio;
haec dicit dominus. Nam pseudo-prophetae impor
tumius etiam clamabant : haec dicit dominus , quam
veri prophetae, et semper fuere-numero plures. Quis
quis scripturae sensum bona fide interpretatur, jure
praefari potest: haec facit dominus, Hi praecipui car
116 e cc L r s i A s T A e 1. 1 b R 1.

dines sunt, unde pendet status reipyblicae christiamae.

Proinde conveniebat, ut in votis hac primcipem habe
rent locum, in delectu primam sollicitudinem. Vix
ullis verbis consequi possit aliquis, quantum ad publi
cos mores vel corrigendos vel depravandos momenti
adferat princeps. Sed multo plus adferunt ecclesiae
primales, qui et principum doctores sunt, in iis dum
taxat, quae ad religionem ac pietatem pertinent. Cae
terum evenit iuterdum , ut expediat populo ferre prin
cipem durum et improbum, quo videlicet unius saevi
tia multos coerceat, et afflictos rebus extermis ad poe
mitentiam adigat. At pastor impius non potest nisi
summo multitudinis malo contingere, et tamen is quo
que mon mumquam datur propter obstinatam populi re
bellionem. Hiuc illa frequens domini indignatio, hinc
atroces minae in malos proplietas , qui prophetiam ad
ferunt de suo corde, dicentes: haec dicit dominus,
cum dominus ipsis non sit loquutus. Qui scripturam
detorquent ad affectus humanos, quantumvis clamemt :
haec dicit dominus , mentiunter, quia titulum quidem
habent scripturae, sed sensum adferumt adulterimum.
Hoc genus hominum eo periculosius est, quod huma
nis cupiditatibus praetexunt autoritatem dei, et sub
imagine pietatis invehunt exitium. Proinde dominus
in evangelio mom jubet hos vitari, nom jubet occidi, sed
ab his cavendum admonet. Sic admixti sunt veluti
zizania tritico, ut non expediat prorsus evelli ; cautio
satis est, me quem fallant. Prosunt enim et illi per
occasionem, dum electos in fide confirmant, dum pios
ad scripturarum cognitionem acuunt. Si mon esset
ignis, non enitesceret aurnm. Vasa figuli probat for
max, et homines justos tentatio afflictionis.

CAP. LXX. At cum in publicis ac privatis fun

ctionibus magna in deligendo adhibenda est sollicitudo,
tum vero multo maxima in seligendis, qui populum
 E CC I. p S I A S T A IE I. I B E R I, 117

<loceant. Ab his comitiis, ut dictum est, oportet pro

cul abigi cumctos affectus humamos, quibus excaecatur
animi judicium. Per hos emim fit, ut aut nulluin sit
jndicium , aut praeposterum. Saepius enim inculcan
dum est, quod mumquam oportet oblivisci. Am mon
praeposterum est, explorare fidem ac peritiam ejus, cui
destinasti boves aut equos tuos committere, et nihil
habere pensi, cui committas animas hominum, pro
quibus mortuus est Christus? Submoves colomum me
gligenter aut imperite colentem arva tua, et non sub- ,
moves pastorem, malum semen jacientem in bonam
domini segetem ? Am non praeposterum est, im mavi
gatione non cuivis committere rermos, non quemlibet
admovere clavo, sed eum, qui gubernandi sit peritus :
et ecclesiae curam mullo delectu cuivis committere? Si
quis ibi dicat: hic assideat gubernaculo, bene matus est,
praedives est, et habet quod det, et dat liberaliter, gra
tiosus est apud primcipem , denique tibi cognatione pro
pinquus est amicus: nonme protinus reclamares, quid
mea refert, qualis sit in caeteris, haec tempestas peri
tum ac stremuum nauclerum requirit, alioqui pericli- _
tantur omnes? Et ista mulli veniunt in mentem , ubi
longe gravius est periculum ? In naufragio pericliian
tur merces, pcriclitantur corpora, quamquam fracta
nave multi ematamt incolumes, et ipsum mare multas
merces in littus ejicit : in hoc naufragio im extremum
periculum veniumt amimae, merx Christo carissima.
Haec igitur cura potissimum ad monarchas, summos
pontifices, episcopos et canonicorum collegia pertinet,
aut si qui sunt alii , quibus est commissa cura confe
rendi praefecturas ecclesiasticas, quando jus eligendi
praesulem jam olim abrogatum est populo. Non im
probo , quod abrogatum est, persuasit praesens tem
porum status , modo hi, ad quos devoluta est eligendi
potestas, in delectu corde sincero spectent dominici
gregis utilitatem. Iu nomnullis enim regionibus sola
118 EC CL E S I A 8 T A E I, IIBER I,

primcipis voluntas creat episcopos aut abbates. Nec

perinde refert, a quibus creentur , atque quo judicio,
qua sinceritate creentur. Multi reges existimant, se
magno beneficio demeruisse deum, si missas aliquot
fundarint, si monasterium novum exstruxerint. Nom
inficior , esse pium opus, quod faciunt, si recta mens
est: at mea sententia non minore merito sibi deum de
vincirent, si in deligendis ecclesiae praefectis et ani
mum et judicium adhibeamt christiamum, sique his
recte fungentibus officio suo et debitum impendamt
honorem, et obedientiam praestent, quo facilius et
populus illis obtemperet.
CAP. LXXI. Operae pretium est autem, ut de
legans pariter ac suscipiens intelligat muneris dignita
tem , difficultatem ac periculum. Qui digno commi
sit sacerdotium, sibi gratuletur suoque cum animo gau
deat, tamquam ardua magnificaque re feliciter peracta:
cui demandata est provincia, secum reputet, quam
magnificam receperit functionem, quam sublimem et
excellentem, sed simul quam arduam ac difficilem.
Expendat, quam ampla praemia parata sint ei, qui in
hac administratione domino, cujus vices gerit fidem et
operam suam approbarit ; rursus, quam grave judici
um , quam atrox poena maneat illos, qui potestatem
ecclesiasticam vertumt in tyrannidem, qui meglecto lu
cro domini suum venantur compendium. Quidquid
autem hic dictum est de episcopis, mam hi veri primi
que pastores sunt ovium, idem in eos competit, qui
nunc parochi dicuntur, hinc ducta voce, quod curam
susceperint praebendi laicis spiritualem alimoniam.
Nec ideo megligentius agant, quod exigui gregis, aut
rusticani, aut muliebris curam susceperint. Magnum
est etiam , pusilli pecoris esse bonum pastorem. Alii
fortasse titulis, mitris, pedis ac palliis magis sunt epi
scopi sed ita demum praecellunt, si, quod externo
cultu profitentur, re ipsa praestemt. At mom est eadem
 E C C L E 8 I A S T A I. I. I B ER I. 119

dignitas, fateor, apud homines : apud deum major, est ,

dignitas ejus, qui quamvis pusillum et humilem gre
gem bona fide curat, quam'qui gemmatis coronis, qui
pedis aureis, palliis gemmatis reliquoque strepitu sese
venditant oculis hominum. - Audi igitur Pastor exigui
rusticanique pagi, audi Prior aut Abbas unius mona
sterioli gubernator, audi Pater, cui paucarum virgi
mum inclusarum cura obvenit, agnosce dignitatem
tuam, non ut intumescas, sed me muneris tui gloriam
rerum humiliorum admixtu contamines. Nom refert,
quam mumerosus aut splendidus grex tibi obvemerit,
sed illud refert, ut pro sorte credita domino foemera
tori lucrum afferas. Nec tam spectato, quid commis
sum sit, quam quis commiserit. lllius est, aestimare,
quod concredidit. Amplius praemium ferent, qui mu
meroso gregi bene praefuerint, sed neminem suae mer
cedis poenitere debet, qui vitam aeternam lucrifecerit.
Audi igitur dignitatem, me te abjicias : verum idem
audi difficultatem et periculum, mon ut despondeas ami
mum, sed ut attentius advigiles. Eximiae cujusdam
philosophiae est, nec dignitate muneris attolli, nec dif
ficultate dejici. Si titillat honos, cogita, te nihil aliud
esse quam dispensatorem : si terret difficultas, cogita,
etiamnum vivere summum illum pastorem, qui non
deest gregi suo usque ad consummationem seculi, cujus
fiducia Paulus, alioqui demissus, gloriatur sese posse
omnia. Postremo magni cujusdam amimt et illud est,
e pusillo grege facere magnum, ex humili praeclarum :
istud si quidem est honorificare ministerium tuum.
Nemo rex sibi videtur humilis, et si minus late paten
tem ditionem sortitus est, hoc ipso magnus est, quod
spartam, quae contigit, regaliter admimistrat.

CAP. LXXII. Mirificus quidem splendor est re

giae sublimitatis, quae voce divinum quiddam et ho
mine majus significante dicitur majestas. Eam quocum
120 E C C L E S I A S TA E L I BE IR I.

que modo violasse, capitale est. Nihil hinc diminuo.

Jubet apostolus regibus deferri debitum honorem tam
quam praecellentibus. Caeterum si res ipsas justa pem
semus trutina, nullus est rex tam magnificus, quate
mus rex est, quin sit infra dignitatem , non dicam, epi
scopi , sed vicani pastoris, quatenus pastor est. Quod
si paradoxon videtur, in promtu est probatio, si utri
usque functionis materiam et scopum consideres. Quid
spectat regum cura ?- ut legibus coerceantur scelerosi,
caeteris liceat tranquillam agere vitam, hoc est, ut fa
cultates et corpora civium sint im tuto, At quamto su
blimior pastoris evangelici scopus, qui hoc agit , ut in
singulorum animis sit tranquillitas, consopitis aut re
frenatis hujns mundi cupiditatibus. Rex procurat, ut
pax sit cum finitimis: sacerdos praestat, ut cuique pax
sit cum deo, cui quisquis recouciliatus est. et secum
ipse pacem habet, neque cuiquam meditatur malum.
Rex agit, ut a latromibus in tuto sint moenia , domus,
agri cum pecoribus. Audis humilem materiam regiae
functionis. Quid ecclesiastes? ut a Satanae incursu
tuta sint bona mentium , fides, caritas, sobrietas, pu
dicitia, quae servata felices reddunt, amissa miseros.
Regia liberalitas quid donat? stipendia, census, titulos
honorificos, fluxa omnia et fortunae ludibrio exposita.
Quid ecclesiastes? Per ecclesiae sacramenta submini
strat coelestem gratiam , per baptismum ex filiis ge
hennae facit haeredes regni coelestis, per sacram un
ctionem addit animo robur adversus vim daemnum,
per sacram eucharistiam et homimes inter sese et eos
dem concordia conglutinans deo copulat, ut jam unum
cum illo fiant : per poenitentiae sacramentum e mor
tuis reddit vivos, e servis liberos: denique e pemu scri
pturarum quotidie depromit escas doctrinae salutaris,
quibus saginantur et vegetantur animae, profert vinum
spirituale, quod . vere exhilarat cor, profert 'medici
nam , qua samantur morbi mentium vere letales, pro
 E C C L I S I A ST A E L I B E R I. 121

fert amtidota adversus vetusti serpentis venenum effi

cacia. Im summa, terremum ac temporarium est, quid
quid proprie cadit sub curam regiam : at divinum est,
coeleste est, aeternum est, quod tractat sacerdos. Pro
inde quantum est intervallum inter coelum et terram,
inter corpus et animum, inter temporaria el aeterna,
tantum interest inter regium munus et pastorale. In
hac aestimatione nolim spectes, quid homo deferat
homini, sed quid ipsa functionis matura promereatur.
Scio pluris fieri sceptrum regium, quam episcopi pe
dum , coronam quam mitram. Quamquam quod hodie
videmus vere pastores haberi vulgo contemtui, si verum
fateri velimus *), maxima ex parte fit ipsorum vitio.

CAP. LXXIII. Ex veterum monumentis liquet,

olim episcopos non tantum apud plebem, vernm etiam
apud monarchas summo in pretio fuisse, ac tantum
non adorari solitos. Testantur hoc manuum, genuum
ac vestium oscula ; nam pedum apud veteres scrip:ores
mom memini legere, licet evangelica peccatrix fixerit
oscula pedibus Jesu , et post resurrectionem piae mu
lieres temuerint pedes redivivi. Non erat illud honoris
officium, sed ardentissimae caritatis affectus. Tametsi
dominus mullo mom major est honore. Declarat hoc
Theodosius senior, cum Ambrosio a templo excludenti
paruit, in poenitentium locum abire jussus obedivit,
deposita regia majestate publicitus solo procubuit, squa- '
lidus lacrymis veniam petiit, satisfactionis leges prae
scribemti mon est reluctatus, denique e cancellis exce
dere jussus morem gessit, modeste sese excusans. Sed
unde tanta unius urbis episcopo autoritas? quia verus
erat episcopus, nec illa severitas ullum fastum aut ar
rogantiam prae se ferebat, sed autoritatem sacerdote
dignam, adeo ut imperator non erubuerithoc apnd alios
*) In ed. II. legitur volumus.'
 192 E CCL I. S I A 8 T A E L IB ER I.

testari, se non reperisse misi umum episcopum Ambro

sium, a quo didicisset, quamtum esset discriminis inter
imperatorem et sacerdotem. Qui dictabat orbi leges,
a sacerdote legem accepit, ne ullum Caesaris edictum
valeret ante diem trigesimum. Ea lex profuit Antio
chemis graviora ausis, quam ausi fuerant Thessaloni
censes. Nec Theodosius tantum, sed alii quoque com
plures monarchae regale sceptrum sacerdotis autoritati
submiserunt. Quid ita ? quoniam videbant in illis re
lucentes episcopo dignas virtutes. Habet enim exi
mia virtus vim admirabilem rapiendi mentes hominum
in amorem et admiratiomem sui. Hac divus Basilius
Modestum Caesaris praefectum impune contemsit, nec
impune tantum, sed hominem ferocem rapuit in ad
mirationem christiamae fortitudinis ; hae Eusebium
ponti praefectum ira tumidum dejecit, ac mox dejecto
est opitulatus ; hac Imperatorem Valentem catholicis
infensum et Arianis faventem, cum esset ingressus ec
clesiam, ipsa rerum specie, vultus constantia et oris
dignitate primum in stuporem adegit, mox sapienti
colloquio a concepta crudelitate deterruit, atque etiam
ab Ariana factione, in quam dementi studio deperibat,
` revocarat, nisi post, quod episcopi persuaserat auto
ritas, aliorum pertinax subvertisset improbitas. Julia
mum impium ac subvertendae religioni christianae ma
tum adeo commovit Christianorum, quos securi per
cuti jusserat, intrepida constantia, ut edictum crudele
revocarit. Quid quod Allebichus, Caesareae aulae
magister, Macedonii monachi viri monticolae simpli
cis et omnium literarum rudis sanctimoniae tantum tri
buit, ut liberrime momentem audierit, atque omissis
saevitiae mandatis Caesarem in diversam sententiam
pertraxerit. Quod splendidus ac facundus legatus mom
impetrasset, impetravit, aut imperavit verius, despi
cabilis semiculus, idiota, rusticanus ac pannis vilissimis
obsitus. Quid Allebichum, quid Caesarem commo

- - --- -- - _.---
 E CC L E s I A s T A E. L I B E R. r. 123

vit? sincera veritas , omnisque fuci nescia pietas. Eam

si praestarent hodie sacerdotes, et praestarent constan
ter absque fuco, nondum usque adeo degenerarunt im
genia mortalium, ut egregiae pietati non sint habituri
honorem. -

CAP. LXXIV. Jam si juxta Graecorum prover

bium, quo quidque difficilius est, hoc est pulchrius;
vide, quanto proclivius sit, bonum regem , quam bo
num episcopum agere. Rex, quibus persuadere non
potest, eos metu suppliciisque compellit ad officium.
Habet armatum satellitium, habet carceres, culleos,
gladios et mortis sexcentas formas: potest nutu quem
velit occidere. Sed multo facilius est, vi cogere, quam
oratione persuadere: proclivius est, interficere corpus,
quam animum ad bonam frugem convertere. Et tamen
hoc ipsum, quod per se difficillimum est, lingua potis
simum gerit ecclesiastes, pro armis habet sacram do
ctrinam, lacrymas, preces, ac vitam inculpatam ; quem
admodum docet Esaias (XI. 4 et 5.): et percutiet ter
ram virga oris sui, et spiritu labiorum suorum inter
ficiet impium, et erit justitia cingulum lumborum
ejus, , et fides cinctorium renum ejus. Haec sunt ar
ma justitiae, quibus a dextris pariter ac sinistris com
munitus ecclesiastes res tam arduas gerit, ducens ma
gis quam compellems. Corpora cogi possunt, amimi,
quoniam cogi mom possunt, flectendi sunt. Quantum
putas hic sudoris exhauriendum esse sacerdoti, ut non
umo, sed pluribus morbis laboranti verbo medeatur,
ut labantem fulciat, ut exanimem ac sensu quoque
mali carentem im vitam revocet. Rex dato auro facile,
quem vult, reddit divitem. Caeterum avaro persua
dere contemtum auri, rapinis assueto persuadere be
mignitatem in pauperes, denique efficere suadendo,
ut, qui prius nom tam possidebat, opes, quam ab illis
possidebatur, spontamea liberalitate pauperescat, quo
spiritualibus bonis fiat locuples: id demum plurimi
 124 $ C C L E S 1 A S T A I> I. I B E R I.

diutinique laboris. Rex furem innectit laqueo, animi

vitium mom adimit: latronem erigit in rotam, ra
piendi morbum mom sanat : punit adulterium et
incestum , non inserit castitatis amorem. Sacerdoti
mon est jus occidendi, sed agit, ut amimos jam dudum
vitiis insepultos,* mon quatriduanos, sed quadrage
narios interdum ac sexagenarios , efficaci voce ad
vitam revocet : cui saepe cum aspidibus res est,
obturantibus aures suas : aversantur docemtem, non
ferunt monentem, minamtur increpanti. Hic sapiens
incantator efficacibus incantamentis utatur oportet, ut
ex aspide faciat agnum. Quod si quis exaggeret prin
cipum dignitatem , quam ego certe non attenuo, is co
gitet, quod sacerdos etiam monarcharumn et pater est
et altor et doctor et censor : per humc illi Christiani
sunt, per humc imbuti sunt ecclesiae sacramentis, per
humc didicerunt legem domini ac viam salutis, per hnc
revocantur ab errore, si quamdo temdunt ad inconsul
ta consilia. Idque oportere fieri, vetustae quoque legis
exemplis demonstratum est ; si quidem IV. Regnorum
XXII. Helchias pontifex per Sapham scribam mittit Jo
siae' regi librum , qui coram eo recitatus admonuit,
quid esset praeteritum. Rursus Paralipomenom XXIII.
Joiada pontifex in templo regi ungendo tradit librum
legis. Fit idem , quod paulo ante commemoravi, II.
Paralipomenon XXIIII. -

CAP. LXXV. Si rex christianus non est, nisi qui

juxta leges divinas regnum administrat, sacerdos est,
qui tradit, recitat et exponit volumen. Si unctio facit
regem, sacerdos est, qui eam administrat. Quod si
summae dignitatis habentur, qui regi ministramt ex
ternam umctionem, quanto sublimius est, mentes prim
cipum impertire umctione spiritus? Uter igitur prae
stantior, qui gignit an qui gigmitur, qui alit an qui alitur,
praeceptor an discipulus, qui corripit am qui corripi
tur, qui cutem ungit am qui mentem ? Rex honorem

--__-__-__*__ -_.--- - - - --------__ _ _

 E CCLIE S I A S T A E . I. I B E R I. 125

debet iis, a quibus juxla corpus mattts est huic mundo:

at quamto plus honoris debet, per quem spiritu deo ac
coelo renatus est? Quod primceps juxta meliorem sui
partem habet optimum , hoc debet. sacerdoti, et huic
juxta nobiiiorem sui portionem subjectus est. Quid
quod hoc ipsum regnum , quod sortitus est, quomodo
recte administret, discit a sacerdote, sicut modo di
ctum est. Vel hinc collige, quam difficile sit ecclesia
stae mumus, qui mom populo tamtum , sed et monarchis
debet consilium, doctrinam et correptionem. Est enim,
ut apostolus loquitur: sapientibus et insipientibus debi
tor, imo pueris et puellis, juvemibus ac juvemculis, vi
ris ac matronis , senibus et aniculis, magistratibus et
megotiatoribus, mautis et calceariis, militibus et agricolis,
postremo lenonibus ac prostibulis, imis ac sunmis de
bitor est. Qui pastor est ovium, unum modo genus ani
mantis curat, cujus ingenium nosse non ita difficile est.
Bubulcus facile discit armenti sui ingenium , quemad
modum et subulcus et opilio. Qui curant elephanios,
non magno negotio discunt unius animamtis maturam.
Sed in hoc grege tot sunt animalium species, tot mix
turae, ut vix Africa gignat plures... Omnium autem,
naturam deprehendere, et cuique, quod est accommo
dum , adhibere, nom mediocris est negotii, praesertim,
cum nullum sit animal homine vafrius ac versatilius:
habet cor specubus involutum ac sinuosum, et polypi
seu chamaeleontis in morem in omnem se vertit colo
rem, ipso etiam Proteo mutabilior. Tauri colore ru
bro 'efferantur , elephanti albo, lynces strepitu tympa-,
panorum aguntur in rabiem, leones irritantur, si quis,
ipsos limis intueatur,oculis, equi ferocientes poppysmo
mitescunt. Haec im singulis observare, mon est admo-,
dup, difficile, quae suo cuique generi sint communia:
ai., in uno homine reperies , quidquid est in omnibus
animantium generibus, addas licet et Libyae monstra.
Quid quod ursi septis, leoues camcellis includuntur, et
 -

126 E C C L E 8 IA STA E LIBBR r.

quae proma sunt ad laedendum, vi coercentur: pastor

hic noster tantum habet persuadendi potestatem. Ve
rum ad principes redeo, quorum aures plerumque te
merae sunt, blandimentis assuetae, me dicam, adula
tionibus corruptae, liberi monitoris impatientes, animi
indulgentia fortumae tumidi, deliciis elumbes. Am igi
tur mediocris artificii credis, ejusmodi tractare inge
nia, et quae cogere mon possis, persuadendo sub jugum
Christi mittere? Non cuivis liberum est, equo generoso
ac matura feroci admovere manum : sed multo majoris
est artificii, sic docere principem, ut persuadeas opti
ma, sic admonere, ut obtemperet, sic increpare, ut
mon excamdescens ira sese vertat ad deteriora, demique
sic im publico notare vitia principum , ut populum non
irrites ad seditionem ac rebellionem.
-

CAp. LXXVI. Eximiam quandam laudem olim

promeruerunt, qui mundo cum omnibus suis pompis
ac voluptatibus contemto procul recesserunt in horri
das solitudines, im ferarum lustris aut in speluncis
asperam agebant vitam , ab omnium hominum com
mercio semoti, sibi duriora imperantes, quam patium
tur, qui in desertas deportantur insulas. At judice
Chrysostomo rem praestat ut multo difficiliorem, ita
multo sanctiorem, qui populo bonum praebet pastorem.
Monachum a multis vitiorum irritamentis ac tentatio
mibus tutum reddit ipsa solitudo, nec ita magnum est,
unius animalis curam agere, quamquam et hoc ma
gnum est; caeterum pastor dum unus vigilat omnibus,
dum gregem curat ex tot amimantium generibus con
flatum , dum cum probis pariter et improbis habere
commercium cogitur, dum adesse conviviis, dum quo
tidie videre, quae non licet concupiscere, dum ali
rum contumeliis impetitur, aliorum assentationibus
delinitur, aliorum criminationibus incessitur, aliorum
minis territatur, aliorum largitione sollicitatur, dum
 E c c LE s 1 A s t A E L I B E R 1. 127

violentiae primcipum obsecundat, breviter, dum tot um

dique machinis quatitur, nisi animum habeat adaman
tinum , multa eruditione, multa philosophia, multis
arcani spiritus charismatibus undique communitum,
qui quaeso posset subsistere? Itaque cum sacerdos tam
gravem sarcinam humeris sustineat, cum iam praecla
rum gerat munus, quamta est quorumdam populorum
ingratitudo, qui eum , per quem sunt Christiani, quem
habent pietatis magistrum, cujus interventu deo re
conciliantur , contumeliae gratia plebanum appellant.
Quantum absunt a vero judicio principes, qui episcopis
contemtim pro famulis abutuntur. Rursus quam di
gnitatem suam ignorant episcopi, dum mirificam quan
dam felicitatem arbitramtur, si possint esse regum
mancipia , quorum esse deberemt doctores ac modera
tores. Denique quantus habet error monachos quan
tnmvis rigidos, qui suum institutum episcorum ac pa
storum ordini praeferunt. Unius oppiduli, unius vici
pastor, qui recte suo fungitur munere, multis Cartu
siamis, Brigittanis anteferendus est. Nemo rapiat haec
im contemtum monachorum ; mon est contumelia, post
haberi melioribus , sed arrogantia, cum sis inferior,
aequari velle praestantioribus. Quamquam quod ho
noris populus debet parocho, hoc monachorum greges
debent praepositis suis. Nec oportet inter ejusdem
corporis membra fastum esse aut supercilium.

CAp. LXXVII. Suum quisque domum habet ab eo

dem spiritu, idque in communem utilitatem : ob vitan
dam tamen seditionem inter membra corporis oportet
ordinem esse, dominatum, ambitum, ferociam, et himc
mascentem seditionem procul abesse decet. Qui major
est, honore praeveniat inferiorem : qui minor est, re
verenter agnoscat superiorem; siquidem juxta Christi
doctrinam in ecclesiastica hierarchia, qui dignitate pri
hmus est, maxime minisver est omnium, Qui quo semet
128 eccl. e s 1 Ast AE l 1 B E R I.
inferius demittet amore Christi studioque juvandi pro
ximum, hoc re vera major est : et quo sibi minus usur
pat honoris, hoc illi plus
debetur honoris. Ille certe
mos probandus mom est, quem apud Italos vidimus : pri
vatus monachus mullius pretii ueque doctrinae in con
vivio mon invitatus primum occupat locum, etiam cum
elogio civili : bomi consuletis, scitis hunc esse locum
meum, ostendens vestem. Quid am ideo geris ami
tum vilem, ut pluris fias? Rursus nec ille mos pro
bandus, quem in quibusdam potentium familiis vide
mus: sacerdos mantili injecto humeris chermiba susti
net, et pransuris infundit aquam, totoque convivio
stans aperto capite ministrat laicis accumbentibus. Sed
at ad hunc modum eviluerint sacerdotes ipsi magna
ex parte sumt im causa, qui dum se praebent laicis quam
sacerdotibus, similiores a. laicis comtemnuntur, juxta
illud Oseae: quia scientiam repulisti , repellam te,
aerdotio fungaris mihi (c. IV. 6.). Est autem non
vulgaris prudentiae, sic esse mansuetum erga gmnes,
men autoritatem officii tuearis: sic esse familiarem,
modestum et comem erga subditos, ut familiaritas ac le
nitas non pariat contemtum. Monendus est igitur sacer
dos, ut susceptae personae decorum servet. Monendus
est populus, ut meminerit, quid illis debeat, quibus ami
,,a,um cura commissa est: non respiciat, quanti pretii
sit Conradus aut Galterus sed quam sustineat functio
nem, cujusque vices gerat Christo defertur. non homini,
quidquid homoris homini Chrisii respectu impenditur.
J audio reclamantes: mom recte gerunt vices Christi.
Istuc homini judicare difficillimum est, et ut liqueat, ta
men ob publicam tranquillitatem ipsi muneri debetur
aliquid honoris, quando quidem apostolus praecipit
praepositis etiam idololatris suum honorem persolvi,
donec ipse dominus evidens signum dederit, eos esse
submovendos. Quod signum non semper datur mira
culo per bonos, frequenter etiam per malos, quemad
 e ccl. E s I Ast Ar: ' L 1 B R I. 129

modum per Titum abolevit Judaeorum sacrificia, fum

ditus destructo templo et abductis monumentis, quibus
illorum nitebatur religio. Jactabant tabulas Mosi, ar
cam sacram, virgam Aaron, et hujus generis alia quae
dam. Itidem per Gottos aliasque barbaras nationes
declaravit, abrogandum Romanis imperium , quod ta
men initio per occasionem servivit evangelio, sed post
expediebat Aolli, quod alioqui non poterant funditus
exstirpari veteris paganitatis reliquiae.

CAp. LXXVIIf. Verum his, quae transversim sese

ingerunt, omissis, ad explicandam ecclesiastici mume
ris dignitatem nostra sese referat oratio. Ad muminis
autoritatem proxime accedit prophetarum sublimitas,
quos deus suo peculiari dignatus est alloquio, et per
quos interpretes suam inserutabilem voluntatem morta
libus reserari voluit. Est autem, ut ante dicere coe
pimus, duplex prophetiae gemus : alterum, quod ape
rit praeterita , aut praedicit eventura : alterum, quod
explicat arcana praesentia , aut citra temporis discri
men occulta pandit. In evangelio Joannis audit domi
mus propheta es tu , quod mulierculae Samaritamae sua
prodidisset arcana. Hoc vero nomine Judaei non di
gnabantur quenquam, nisi im quo relucerent virtutes
humana conditione majores : ita tum temporis, qui
de Christo praeclarissime sentiebant , prophetico mo
mine illum decorabant. Quin ipse dominus, volens
Judaeorum animis, qui de Joanne baptista magni
fice sentiebant, inserere exingiam quandam et ho
mine majorem opinionem, pronunciavit, illum esse
plus quam prophetam. Quod si dii vocati sunt, ad
quos sermo dei factus est, nimirum prophetae , quamta
laus est, dici plus quam prophetam. Quanquam im
fimitis partibus hoc quoque major erat, qui minor erat
in regno coelorum, quippe qui prophetarum omnium
gloriam suo splendore obscuravit, tametsi sic obscu
I
 -

130 ECCLESIA STAE L l B ER

+ari illustrari est. Sed quemadmodum post hunc coe

lestemm prophetam miraculorum vis non misi ad tempus
q.,,-uit, ita veteris prophetiae genus paulatium ad evan
gelii lucem non sublatum est, sed refrixit, aut ut re
$tius loquar, in aliud genus sublimius mutatum est.
olim, currebatur ad oraculum et Epbod, requirebatur
signum: munc scripturae sunt pro oraculis, fides pro
,aculis. Monet hoc Esaias VIII. : ad legem , inquit,
; et testimonium. Si credimus scripturis recte
;lectis, quid opus est miraculis? Ut autem scriptu
,, intelligamus, praestant novi Testamenti prophetae,
qui scripturarum mysteria juxta sensum spriritualem.
, ruunt, proferentes de thesauris suis mova et vetera,
aocti spiritualibus spiritualia comparare.
Cap. LXXIX. Quid enim prodest Judaeis, quod
suos prophetas tenent memoriter? Istis, prophetis aliis
prophetis opus est , alioqui de Iudaeis vere dici potest,
quod de philosophis mundi scribit divus Paulus: quod
cum se profiteremtur sapientes, stulli facti sunt et eva
erumtim cogitationibus suis. Stultiores facti sunt Iu
daei, qui, cum de Christo tot figuras, tot prophetias
quotidie legant, tamen noii solum mom agnoscunt illis.
designatum , sed implacabili etiam odio persequuntur. .
Quid in causa? quia deest illis uovum hoc et sublimius
prophetiae gemus, quod mysticum , scripturae sensum
aperiat. In hoc prophetiae genere principatum tenuit
Christus, post hunc apostoli Christi spiritu afflati, et in
his praecipue beatus Paulus, dein caeteri doctores eccle
aiae. Jam cum in confesso sit, spiritum sanctum post
aominum in coelo8 receptum largius et latius effudisse
sua dona, quam fecerat in veteri Testamento : Paulus
uamen inter omnia doma spiritus primam laudem tri
buit prophetiae, quae nisi adsit, existimat propemo
aum inutilem Christianorum conventum. . Prophetiam
autem dicit non futurorum praesensionem, sed peritiam

-
 Is C C I. S I A S T A E LIBER r. 131

eruemdi sensum mysticum , qui latet et quasi defossus

est in scripturis divinis. Huic muneri nemo potest
vere idoneus esse, qui vacat spiritu Christi. Ut enim
de artificio nemo judicat, misi artifex, ita de spirituali
scriptura nemo vere pronunciat, nisi spiritualis. Est
quidem mimus caliginis in novo Testamento, tamen hic
quoque prophetis opus est, eritque opus usque ad mundi
consummationem. Per hos floret aut languet, crescit
aut decrescit ecclesia. Numc illud mihi expendas ve
lim, utrum prophetarum genus sit suapte natura su
blimius? In priore fuit Balaam, homo reprobus, et
Saulem fuisse in prophetarum mumero proverbiis quo
que Hebraorum (1. Samuel X. 1 1.) testatum est. Quim
et in evangelica parabola, qui in nomine Jesu prophe--
tias ediderunt, audiunt (Matth. VII. 22 seqq.) ab eo :
nescio vos. Imsuper et im ipso evangelio vaticinium
de Christo verum pronunciat Caiphas, Quid loquor
de Caipha, cum jn litteris evangelicis daemones vera
de Christo praedicent, et in Actis ( c. XVI.) Pythonica.
puella verum testimonium perhibeat apostolis? Demum
hodieque astrologi, chiromamtes, ventriloqui, ac magi ,
multa praedicant eventura, cujus praecientiae non ad
modum magnus est fructus. Etenim si eventurum est,
quod praedicunt, miseriae cumulus est praescrire, quod
vitari non potest: sim secus, metus ipse mali magna
pars mali est. Sed valeamt illaudati, de laudatis
agamus. ".

CAp. LXXX. Sedecim illi prophetae, quos reci

pit scriptura canonica, qui sine dubio de Christo vati
cinati sunt, tantis obscuritatibus involuti sunt, ut me
tum quidem fuerint intellecti, posteaquam tam eviden
ter exhibitum est oculis, quod illi praedixerant. Aeni
gmata vel somnia potius videbantur illorum vaticinia,
priusquam largius sese eftudit *) in animos movorum

*) In ed. II. et III. legitur infudit.

I *
 -

132 E C C L S I A S T A E . L I B ER I.

prophetarum spiritus ille coelestis, qui suo afflatu de

duxit in omnem veritatem , exponens, typorum aemi
gmata, et vaticimiorum imvolucra explicans. Utrum
praestantius, quod temporarium est, am aeternum ?
Lex , inquit (Matth. XI. 15.) dominus, et prophetae
usque ad Joannem : legis vocabulo typos desiguams,
prphetarum nomine prodita de Christo vaticinia. Ut
igitur ante redemtoris adventum necessarium erat illud
prophetiae gemus, ita post emicantem evangelii fulgo
rem maxima ex parte cessavit, non quod hoc dono pri
vata sit ecclesia, sed quod alia sit temporum ratio. Ex
hibita sunt omnia, sensibus omnibus exposita sunt,
quae prophetae ventura promiserant. Nihil superest,
nisi supremus ille dies, quo consummabitur ecclesia,
pro suo quisque merito praemia recepturus est. Ad id
persuadendum mon egemus prophetis, cum ipse do
minus haec omnia tam evidenter praedixerit, ut memo
possit ambigere, nisi quid diffidit scripturis canonicis.
Rem voluit mobis esse notissimam ; ii, qui viventem
viderant (Act. I. 1 1.), audiunt : sic veniet, quemad
modum vidistis illum euntem in coelum; diem incer
tum esse voluit, ut ridiculi semper fuerint, qui in hoc
praescii videri comati sunt, quod dominus praesciri no
iuit: et si praesciri posset, meliore fructu nescitur. Sed
alterum hoc prophetiae genus usque ad extrema mundi
tempora necessarium erit universis orbis partibus, sime
quo nihilo magis durare possunt mortalium animi,
quam absque cibo potuque corpora. Mystica siquidem
scriptura panis est vivus de coelo descendens, qui su
mentibus confert vitam aeternam sed opus est, qui ad
exemplum redemtoris panem hunc commode frangat
ac distribuat. Est fons aquae salientis im vitam aeter
mam, qui hanc e.venis abditis hauriant ac sitientibus
justitiam porrigant.. Denique est illa caro Christi vere
cibus, est sanguis Christi vere potus, unde nisi quoti
die per ecclesiastas sagimentur ac reficiantur populi
 IE C C I, IE S I A S T A E L IB ER I. 133

corda, vitam tueri non possunt, vitam inquam veram:

Nam vita corporis umbra vitae potius est, quam vita :
veram vitam nihil dare potest, nisi verus cibus ac po
tus. Utrumque discumbentibus dispensant ecclesiae
doctores et iidem ministri ; nam convivator est ipse do
minus, qui per manus discipulorum multitudini fame
licae largitur cibum: hoc est verbum vitae, cujus pro
mi condi sunt episcopi et qui vices episcoporum gerunt.
Per hoc, qui non sunt, gignuntur deo: per hoc infan
tes in Christo lacte aluntur, donec grandescant fiant
que solidi cibi capaces : per hoc corroborantur adver
sus hujus vitae mala: per hoc eriguntur ad spem vitae
coelestis: per hoc languidi confirmantur, aegroti sanam~
tur, mortui reviviscunt.

CAp. LXXXI. Hoc est ecclesiastarum ministerium,

quod quis non videat esse non jam regiae, sed plus
quam amgelicae dignitatis? Plus enim est, evangelistam
esse, quam angelum. Angelus tantum nunciat, mum
ciantur autem et mala : evangelista laeta pacificaque
nunciat. Ille (Matth. II. 15.) dicit: accipe puerum et
matrem ejus, et fuge in Aegyptum, et mane ibi, do
nec admonuero te. Hic porro quid agit? efficit, ut in
nobis gignatur Christus, ut adolescat, ut relineatur, ut
consummetur, quae vera perfectaque est homimis felici
tas. Qui linguis loquebantur, prophetae erant et ipsi.
Nam in, his spiritus loquebatur mysteria, sed tamen in
ecclesia genus hoc adeo per se nullum habet *) usum,
ut, si quis in coetum infidelis ingrediatur aut idiota,
continuo dicturus sit : insaniunt isti C. Cor. XIV.).
Hoc idem opinor diceremus nos, si videremus Saulem
nudum inter mudos prophetas toto die saltantem ac
prophetantem. Contra, secundi generis propheta lo
quente, irrisor ille transformatur in admiratorem , et

*) In ed. I. legitur habebat.

 ~.

134 E C C L E S I A s T A E L 1 B E R, r.

procidens in faciem suam, agnoscit, deum im illis loqui,

qui scripturae mysteria prudenter ac sinceriter enar
rant. Idem spiritus est, qui sua doma pro condition
temporum ad generis humani salutem dispensat. Si
autorem spectes, par est dignitas: si temporum quali
tatem, major est hujus prophetiae mecessitas et uberior
utilitas. Plurimum interest inter synagogam et eccle
siam , ita mom parum interest inter synagogae prophe
tam et prophetam ecclesiae. Quam paucos filios syna
goge peperit domino , at quam numerosam sobolem
genuit ecclesia gignitque quotidie ; per quos , misi
per ecclesiastas ? Olim ante baptismum catechismus
erat, idque ex institutione domini: ite , docete omnes
gentes , baptizantes eos. En in ipso statim exordio
evangelistae munus. Catechista docet traditque rudi
bus fidei elementa, et per hunc quasi foetus concipit
mater ecclesia," quos ejusdem ministerio gignit in ba
ptismo. Nunc expende materiae discrimen. Quid pol
licetur propheta synagogae? Beme diuque vives in terra,
quam dominus daturus est tibi ; filii tui sicut movellae
olivarum in circuitu mensae tuae; uxor tua sicut vitis
abumdans in lateribus domus tuae. Quid ecclesiae pro
pheta ? Si credideris in dominum Jesum , gratis tibi
condonabuntur omnia peccata, spiritum iJlius accipies,
insereris in ordinem filiorum dei, jam factus frater
Christi, et cohaeres regni coelestis , interim pro relictis
centuplum accepturus in hoc seculo. Neque vero cen
tuplum tantum est, sed centies millecuplum , gau
dium purae bemeque sperantis conscientiae, si confera
tur ad omnia commoda, quae pollicetur mumdus, ac
ne id quidem bona fide. Rursus quid minitatur vetus
propheta? Nisi servaris legitima domini, dabit dominus
uxori tuae vulvam sterilem et ubera arentia ; coles
agrum et alius ex eo colliget fructum: plantabis vine
am , et ex ea vinum mon gustabis. Quid novus? Nisi
reinatus fueris ex aqua et spiritu sancto, et hic vivens
 EccLE s I Ast A E L 1 B R I. 185

mortuus eris, et in futuro seculo gehennae mors aeter

- - -

na manet et animam et corpus tuum. De diverso vero

doctrinae genere jam ante mom nihil attigimus.

CAP. LXXXII. Quod si tantus honos habitus est

synagogae prophetis, qui veluti e longinquo vemturam
felicitatem praecinebant, idque sub imvolucris, quid
debetur ecclesiae prophetis, qui praesentem ostendunt,
mec ostendunt tantum, sed tradunt etiam qua fas est,
idque dilucide, mullis involucris aut aenigmatibus.
Quid est expeditius, quam dicere : fiduciam habe
in domimo Jesu ? quid porro praesentius, quam per
aquae lavacrum ex irae filio facere filium dilectionis,
haeredem aeternae vitae? unde non prophetae tantum,
sed plausibiliore vocabulo dicuntur evamgelistae. Joan
nes baptista domini testimonio prophetarum ordini
praelatus est, quod Christum mon venturum ambiguis
oraculis praedixerit, sed venientem digito commonstra
rit. Sed quem demonstravit? Mariae et fabri filium,
mortalem inter mortales velut unum e multis degentem,
mondum miraculis ac doctrina clarum, mondum Satana
dejecto redivivum, momdum in coelos receptum, non
dum misso spiritu patris coelestium domorum mis
silia e sublimi liberalissime spargentem, nondum se
dentem ad dexteram patris in pari consortio regno et
gloriae. Si magnum fuit, quod ostendit Joames, ma
jus est, quod ostendumt ecclesiae prophetae, qui jam
ostemdumt triumphantem in coelis, ostendunt regnam*
tem in animis fidelium, praesidentem ecclesiae suae.
Baptista Christum adhuc carnalem ostendit oculis ho
minum corporeis, at numc prophetae eundem osten
dunt spiritualem oculis fidei. Plurimi tunc viderunt,
et offensi externa specie contemserunt aut etiam ode
runt visum ; at hi sic demonstrant, ut intuentes in il
hum vivificentur. Baptista hoc ostendit, quod quodam
modo contemsit Paulus: etsi novimus, iuquit (2. Cor.

---_ - --- ------------

136 E C CI, E $ IA &T A P. LI BI.IR. I,

V. 16.), aliquando Christum secundum carnem, sed

nunc jam non novimus. Judaeus domimum moverat
secundum carnem, factus spiritualis multo felicius mo
vit eum fide. Galatae non viderant Christum , et ta
mem ante horum oculos apostolus affirmat Christum
fuisse depictum, quoniam commonstrantibus eum cre
diderant. Evidentius est, quod spiritu contrectatur,
quam quod manibus, et felicius indicatur lingua, quam
digito corporali,
' CAP. LXXXIII. Nec ideo minores aestimari de
bent horum temporum prophetae fideles, quod haec
vis nom videatur, ut olim , donari afflatu spiritus aut
evidente miraculo, sed multis sudoribus velut ematur.
Imo quo plus est laboris, hoc amplius est praemium,
Miracula suum habuere tempus, nec tamen ideo minus
est miraculi, quod tacitus sit spiritus afflatus: postu
labat hoc mutata temporum ratio, nec ideo minus est
gratuitum dei donum , quia sic dare placuit. Ejusdem
spiritus idem est domum, sed pro conditione temporum
aliter datum , nec dubitandum est, quin perfectiore
modo datum. Ad fidei perfectionem expediebat ex
terma signa adimi sensibus , quae data fuerant incre
dulis et infirmis: uter autem perfectius munus admi
nistrat,. paedagogus, qui puerum verberibus metuque
coercet, an qui juvenem sui juris factum consilio re
git? Lex erat paedagogus ad Christum, hujus mini
stri sunt veteres prophetae ; inter veteres ac novos me
dius Joannes baplista. Veteris prophetiae jam sene
scentis vestigia quaedam aliquamdiu remamserunt in
ecclesiae subolescemtis primordiis, donec, per univer
sum orbem irradiante veritatis evangelicae sole, pau
latim obscurata sunt illa minorum corporum lumina.
In coelo mulla fiunt miracula, ubi miraculum est, quid
quid videtur. Nos emim miracula vocamus, quae prae
ter communem rerum humanarum naturam accidunt.
 E C C L E S I A S T A-E. L I B P. R I. 137

Quotidiana nemo miratur, etiam si plus habeant mi

raculi. Imgens miraculum dicitur, quod dominus pau
cos exanimes revocavit in vitam, et quotidie ex li
quore mortuo gigni vivos homines nemo miratur. Do
minus semel atque iterum manibus suis multiplicavit
panes, ut perpauci multis sufficerent millibus: et quod
quotidie ex uno tritici grano mortificato surgit arista
sexaginta gramis gravida, nemo miratur. ldem dixit
Matthaeo telonio praesidenti: sequere me , et illico
mutatus paruit vocanti. Hoc miramur omnes, quia
sensibus exhibitum est,

CAp. LXXXIV. Magis autem miramur, quod La

zarum jam quatriduo defunctum evocavit ad vitam,
mox iterum morte commutandam. Quanto mirabilius
est, quod ad unius vocem tot zizania vertuntur in ge
nerosum domini triticum, quod quotidie per ecclesiae
ministros arcana spiritus emergia sexagenaria cadavera
vitae perpetuae restituit? Quod externis sensibus ex
hibetur, suspicimus ac stupemus : quod interius agitur
multo praestantius, mom admiramur. Orat Petrus, et
corpore reviviscit Dorcas, obstupescimus: comcionatur
bonus ecclesiastes et multas animas excitat a morte, nec
perinde miramur. Idem est, qui excitat Dorcadem, et
qui convertit peccatorem ; sed majus est, quod in re
sipiscente peccatoris anima deus operatur , quam quod
in reviviscente cadavere. Quod Petrus omnium lin
guis concionabatur, prodigium videbatur omnibus, et
erat: quanto mirabilius, quod ad unam piscatoris ora
tionem circiter tria millia hominum transformata sunt
in novam creaturam ? Hoc longe magis stupendum,
quam quod Nabuchodonosor ex homine versus est in
figuram bovis , rursus ex bove reversus in hominem.
Sed vulgaris crassaeque mentis est, quae oculis, auri
bus contactuque percipiuntur, magis admirari. Qui
spiritualis est, aliter judicat, Itaque si Petrus flexis ge
 138 I. C C L E S I A S T A. I I. I B E R. r.

mibus diu oravit, ad multarum preces excitaturus unam

mulierculam ad vitam corporis, cui revocari quid aliud
erat, quam bis mori : quid faciendum est pio ecclesia
stae, qui hoc agit, ut quam plurimas amimas in pec
catis velut in sepulcro putrefactas ad veram revocet
vitam? Num videntur ista perpendere, qui a prandio
semitemulenti, aut mane nocturma gravati crapula pro
deunt in suggestum , et abrupta verius quam absoluta
concione properant ad compotationem.

CAP. LXXXV. Age igitur, si quis concionatorem

aequiparet priscis illis prophetis, nonne fateantur
omnes, egregiam dignitatem illi tributam esse? Atqui
res ipsa nobis persuadet, multis mominibus excellem
tiorem esse, qui gregi dominico subministrat pabulum
evangelicae doctrinae, si modo simcere bonaque fide
suum administret munus. Id si cui mondum persua
simus, dabitur crassius argumentum, unde id colligat.
In ecclesiae primordiis utri erant im majore pretio,
Agabus cum suis comitibus aut filiae Philippi, an Pe
trus et Paulus? arbitror et lapides confessuros, mihil
v. esse simile. Tum ab utris ecclesiae venit major utili
tas, non opinor obscurum esse. Quid contulit Aga
bus? praedixit venturam famem monuitque, ut illi ne
cessitati matura provisione occurreretur, mom admo
dum juxta perfectam Christi doctrinam , qui vetuerat
suos esse sollicitos de crastino. Rursus cum idem apud
Caesaream detracta Paulo zona stringeret sibi pedes,
praedicens, fore ut is, cujus esset ea zona, Hierosoly
mis vinciretur a Judaeis ac gentibus traderetur, quid
profecit? nimirum ut Apostolus a tristioribus tristior
discederet, non quod ipse formidaret catenas, qui pa
ratus erat et mori pro momine Jesu, sed quod amico
rum lacrymis discruciaretur illa beata anima , tota fla
grans caritate proximorum. Caeterum ad prophetiam,
id est praedicationem Petri et Pauli, quantus ecclesiae
 IE C C L IE S I A S T A E LIBE R I. 139

fructus ? At Agabus et Agabo similes in veterum pro

phetarum vicem successerant. Tu paroche, tu eccle
siasta, im cujus loeum successisti? non in Agabi, sed
apostolorum, imo verius ipsius Christi, in quem potis
simum competit apostolici nominis dignitas. Sit penes
alium titulus domini apostolici , legati apostolici, res et
dignitas in eum competit, qni ex delegata autoritate
enarrandis scripturis Christum ammunciat: ' hoc qui
praestat, non propheta simpliciter est, sed propheta
rum propheta. Siquidem nobis frustra scripserunt
prophetae, nisi sit hoc prophetarum gemus, quod illos
ir.terpretetur. Est emim vere liber signatus, quem mec
literatus juxta mundum intelligit, quia signatus est,
nec idiota , quia literas nescit. In hoc ordine primci
patum obtinuit Christus Jesus, qui orsus a Mose et pro
phetis aperuit discipulis scripturas, et sic inflammata
sunt illorum corda , quae prius in prophetarum verbis
frigebant.

CAP. LXXXVI. Est autem in vetere lege duplex

prophetiae genus, vocalis ac mutae: ad mutam pro
phetiam pertinent typi ac figurae, ad vocalem vaticinia
de Christo. ' Mutam prophetiam aperit dominus in
evangelio , cum (Joan. III. 14.) ait: sicut Moses exal
tavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet fi
lium hominis. Item (Matth. XII. 4o.): sicut fuit Jonas
in ventre balenae tribus diebus ac tribus noctibus , ita.
filius hominis erit in corde terrae. In altero crebrius
versabatur; in genere , cum (Joan. V. 46.) ait : si cre
deretis Mosi, crederetis utique mihi, de me enim ille
scripsit ; nominatim, cum Scribis et Pharisaeis (Mattli.
XXII. 44.) tecte indicat, psalmi vaticinium : dixit do
minus domino meo, non in Salomonem, sed im ipsum
competere ; rursus cum in templo, lecto scripturae
propheticae loco, qui est Esaiae cap. LXI. , subjicit
(Luc. IV. 21.) : hodie scriptura haec impleta est in
 140 E C C LIE S I A S T A E I, r B p IR t.

auribus vestris. Mamma , quod Hebraeis defluxit in

deserto demonstravit fuisse typum coelestis doctrinae,
quam e simu patris detulit in terras, aut esse corpus et
sanguinem suum , quo reficimur in eucharistia; post
remo in cruce recitans Psalmum XXlI. declarat, in eo
praedicta, quae tum gerebantur. Similiter et evange
listae demonstramt multa vaticinia de Christo prodita:
velut cum Joannes indicat, quae de agno paschali scri
pta sunt in Exodo, de Christo praedicta esse; quod ge
mus illud (Exod. XII. 46. Joh. XIX. 56.): os non com
minuetis ex eo. Verum haec persequi, non est hujus
loci. Sed in utroque prophetiae genere nemo plures
explicuit allegorias, quam beatus Paulus, veluti cum
(Gal. IV.) historiam Agar ancillae cum filio ejectae Isaac
Sarae filio, item de monte Sima et Sion accommodat
ad vetus ac movum Testamentum : petram, unde He
braeis sitientibus profluxit aqua in deserto, docet fuisse
figuram Christi. Petrus in concione (Act. XIII.) decla
rat, prophetiam : non dabis sanctum tuum videre cor
ruptionem, nequaquam competere in Davidem, qui
corruptus est in sepulcro aliorum hominum more, sed
im Christum, qui integro corpore resurrexit. Idem
(1. ep. III. 2o.) indicat, diluvium fuisse typum baptismi,
arcam ecclesiae credemtis. Paulus vero vitam omnem
Christi commonstrat mysticis typis esse refertam, ex
ponens, quid sit illi commori, quid cum illo sepeliri,
quid resurgere, quid im coelum ascendere.

CAP. LXXXVII. Habes, ecclesiasta, muneris tui

dignitatem, habes omus et praemium : superest, ut illa
vox Pauli, quam Archippo (Col. IV. 17.) jubet renun
ciari, semper tinniat in auribus tuis :, vide ministerium,
quod accepisti a domino , ut illud impleas. Fideli
propheta nihil honorabilius, pseudopropheta mihil de
testabilius : sinceris evangelistis mihil apud deum pre
tiosius , pseud-evangelistis nihil abominabilius. Si
 , E C C LIE S I A S T A E L I B E R I. 141

agnoscis dignitatem , da operam, ut glorifices snsce

ptam functionem : si difficultatem, abjice socordiam et
vigila : si periculum intelligis, cave, ne declines ad
dextram sive ad sinistram : si praemium consideras, ne
te pigeat ullius difficultatis. Quocunque verteris oculos,
est, quod excitet sollicitudinem tuam : si sursum aspi
cias, vides, quis sit, qui tibi munus istud delegavit,
vides paratum stipendium : si circumspicias, quae te
circumstant, vides oves Christi tuae concreditas fidei:
si deorsum demittas oculos, vides horribilem male gesti
muneris vindictam: si in te ipsum descendas, agnoscis,
quantam animi puritatem, quantam eruditionem, quan
tam prudentiam, quantum caritatis ardorem , quantam
fortitudinem exigat ista functio, quo vel abstineas, si te
congnoveris parum instructum, vel ea pares, quibus
est opus. Qui destimavit ad olympicum certamen ac
cedere , quid mom tum facit, tum patitur , ut palmam
auferat? quanta sollicitudine praeparat omnia ? Atqui
totum illud quid aliud est, quam ludus? quemadmo
dum et ludicra sumt praemia, stultae multitudinis ap
plausus, corollae quernae, quae fatuum declaremt ci
iius, quam virum cordatum aut fortem. Et cum in
rebus frivolis tam simus solliciti, tamen ad ecclesiastae
ununus audet aliquis accedere mihilo magis instructus,
quam arator ad citharam, nauta ad aratrum ? proque;
tot eximiis virtutibus, quas officii postulat dignitas, ni
hil adfert praeter perfrictam egregie frontem et impu
dentiam, nihil habens pensi, quae praemia mameant
victorem, quae poena victum ? Parum est, exsibilari ab
uno populo, sed explodi ab universo coetu sanctorum
angelorum ac piarum animarum, summa est infelicitas.
Itaque qui hoc certamen, suscipiunt, apostolum audiant
(1. Cor. IX. 24.) adhortantem : sic currite , ut compre
hendatis , ut cum eodem (2. Tim. IV. 7.) gloriari pos
sint: cursum consummavi , fidem servavi, nunc mihi
reposita est corona justitiae. Jam si satis constat,
142 IE C C L E S I A S T A E L IBE R I.

sacerdotis dignitatem multis parasamgis, ut ajunt, an

teire, si cum quocumque mortalium genere conferatur,
et ipsis angelis aliqua ex parte superiorem : superest, ut
ipsum sacerdotem secum conferamus, quo perspicuum
fiat, qua parte sui sit maximus.

CAp. LXXXVIII. Quinque sunt sacerdotum, hoc

est, episcoporum , munia praecipua : administrant mo
vae legis sacramenta, orant pro populo, judicant, or
dinant et docent. Nhil horum non superat regiam ex
cellentiam. Nullum enim sacramentum confertur misi
per sacerdotes, excepto baptismo, qui mom repetitur,
etiam a laico rite collatus: sed hoc factum licet non
rescimdatur, tamem mihil excusat nisi mecessitas, quae
excusatio in aliis locum non habet. Videtur autem ba
ptismus in locum circumcisionis substitutus esse: cir
cumcisio vero nec sacerdotem nec levitam requirebat.
Verum olim aqua sacramentali tincto per impositionem
manuum dabatur spiritus sanctus. Hoc solis episcopis
servatum est. Deim progressu temporis baptizatis etiam
infantibus dabatur corpus. et sanguis domini, et haec
res requirebat os et manus sacerdotis: pro victimis pe
cudum caeterisque ceremoniis imducta sunt sacramenta
magis spiritualia, baptismus, eucharistia , confirmatio,
poenitentia et extrema unctio, nihil autem horum fit
absque deprecatione. Deprecatio yero novae legis sacer
dotibus cum veteris Testamenti sacrificis communis est.
Nam cum incendium irato deo saeviret im populum,
Aarom accepto turibulo medius stetit inter mortuos ac
vivos, et intervemtu suo domini furorem vertit in mi
sericordiam, Orat sacerdos pro puerpera, et munda
tur: orat pro domo leprae vitio contaminata, et pu
rificatur : orat pro peccatis immolantium, et remittun
tur illis : ad haec judicat inter causam et causam , inter
lepram et non lepram, inter mundum et immundum.
Et si quid controversiae incidisset gravioris , jubentur
 EccLE s IA s T AE LIBER 1. 145

ire ad sacerdotem, qui judicio suo litem dirimat. Nunc

si quaestio difficilis oriatur, utrum fas sit, suscipere
bellum, an non, utrum ratum sit matrimonium , am
non, utrum hoc aut illud liceat principi ac magistratui,
an non : quo potius eundum est, quam ad sacerdotes
peritos in lege domini? Per hos dirimi conveniebat re
gum tumultus, conjugum dissidia, per hos reconciliari
simultate conflictantes. Id si fieret, ad bellum non es
set opus tot militibus ad lites componendas, mon esset
opus tot procuratoribus et advocatis, nec esset tanta
querimomia de corruptis judiciis. Summa in tram
quillitate vivebant Hebraei annis quadraginta sub Sa
muele judice et propheta. Sed quo sanctiora sunt my
steria novae legis, quo uberior est gratia, hoc major
est dignitas haec administranlis. Item quo majora sunt,
quae petuntur, quoque certior est per Christum impe
trandi fiducia, hoc major est intercedentis autoritas :
rursus quo plenior est munc dominicae legis cognitio,
hoc splendidius est judicandi munus. Adde his, quod,
quo sublimior est ecclesiastica functio, hoc excellentior
est ordinandi potestas, praesertim cum adjuncta sit
facultas per sacramentum conferendi domum spiritus.
Populus creat magistratum , rex creat praefectum , at
nec hic nec ille largitur vires ad recte gerendum.

CAP. LXXXIX. Quum igitur in his, quae hacte

mus commemoravimus, novae legis sacerdos longe su
peret et Mosaicorum sacerdotum dignitatem, qui ta
men id temporis erant in summo pretio, et regum ex
cellentiam, in ultima fumctione multis partibus superat
se ipsum : ea constat in docendo gregem domini. Do
cendi vox complectitur et doctrinam sanam, et admo
nitionem, et increpationem , et consolationem, et re
dargutionem oblatrantium evangelicae veritati. Bapti
zat et laicus, orat vicissim pro sacerdote populus, mon
difficilis est reliquorum sacramentorum administratio :
144 E C CLE S 1 A 8 'I' A E I, I B E R I

at docendi mumus implere, ut longe difficillimum est,

ita idem est longe pulcherrimum, quippe cujus utilitas
latissime pateat ; non semper tingit , non semper umgit
aut absolvit sacerdos, sed docendi munus perpetuum
est, sime quo caetera sunt inutilia. Quid enim prodest
adultis, tinctos esse, nisi per catechistam docti fuerint,
quam vim habeat baptismus , quid oporteat credere,
quomodo juxta professionem Christianam vitam insti
tuere? Quid prodest sumtio corporis et sanguinis do
mimici, misi didicerint, quomodo sacramentum hoc in
stitutum, quid in mobis efficiat, qua fide quaque puri
tate debeat sumi? De caeteris similiter est sentiendum,
me singula commemorando fiam prolixior. Ergo quem
admodum actor, cum in singulis fabulae scenis dat
operam, ut placeat populo, tum vero in extremo actu
profert, quidquid habet artis : ita Christianus ecclesia
stes, cum in caeteris functionibus magnam adhibere
debeat sollicitudinem , ut placeat domino, cujus nego
tium gerit, in hoc extremo docendi munere debet se
ipsum vincere. Regum multa sunt munera eaque prae
clara, licet omnia sacerdotalibus functionibus inferiora,
sed hi nunquam in magis regali versantur officio, quam
cum pro concione loquentes suadent pacem, compo
munt seditionem , . hortantur ad legum observationem,
aut pro tribunalibus sedentes audiunt causas, et jus
aequum reddunt populo: ita praesul in omnibus egre
gius prorsus in fastigio dignitatis : est, cum e suggestu
doctrina sacra pascit gregem dominicum, eique dis
pensat thesaurum evangelicae philosophiae. Quo ma
gis deplorandum est quorundam praeposterum judi
cium , qui jus ordinandi relegant ad factitios quosdam
ac mercenarios episcopos, baptizandi absolvendique po
testatem committunt inexploratis, consecrandi corporis
et sanguinis dominici facultatem permittumt iis, quos
interdum nec convivio nec alloquio dignarentur. Quod
omnium est excellentissimum, docendi munus, reji
 1EC CL E S I A S T A D. IL I B E R I. 145

ciunt aliquoties in sacerdotes abjectissimos et mona

chos, quibus fortasse mollent stabuli aut culinae suae
curam committere.
* ae

CAP. XC. Non reprehendo momachismum neque

sacerdotium , v sed delectum praeposterum. Ipsi vero
quid interim sibi reservant pontificiae dignitatis? Cu
rant equitatum, incolunt arces, alunt satellitia, prae
sunt rationibus, serviunt monarchis, atque ita demum
sibi videntur egregii praesules. Verum ut ista repre
hensionem non merantur, tamen erant potius abjeclis
simis committemda famulis, imdigna, quae vel hypodia
conis delegentur; pudet eorum, quae sunt honestissima,
in his gloriantur, quae sunt sordidissima. Non hic tan
tum , sed in omni fere parte vitae praepostera judicia
fontes sunt, unde scatet omnis morum pernicies. Quo
tus quisque est hominum , qui non pluris faciat exter
ma bona, quae fortunae tribuuntur, quam corporis?
Quid non perpetiuntur homines, ut locupletes eva
dant, ut honores consequantur hujus mundi? navigant,
peregrinantur, belligerantur, uullum est periculi ge
mus, quod non contemnunt. At quanto pauciores
sunt, quibus, non priora sunt bona corporis quam ani
mi, temporaria quam aeterna?. Quem reperias, qui
mom magis metuat principem hominem, quam deum,
qui non pluris faciat cognatum aut amicum juxta car
mem, quam Christum ? Quid in causa? nisi quod car
males sumus, eoque propius accedimus ad maturam ami
malium, quae sensibus reguntur, quam angelorum,
nec agnoscimus conditionis nostrae dignitatem, mec sus-'
cepti muneris sublimitatem. Vetus ac profanum ora
culum admonet, ut se quisque morit. Philippus Mace
donum rex, vir alioqui cordatus, quodam tempore eum
temulentis bene potus ipse per medium exercitum dis
currems agebat choreas, quem Demades Atheniensis
orator ad hunc increpuit modum: qujd facis, o rex?
146 E C CL E S I A S T A E L IB ER 1;

fortuma tibi imposuit persomam Agamemnonis , et tu

tibi ipsi sumis personam Thersitae ? A viro illaudato
' rex profanus admonitus, admeliorem frugem recepit
sese ; utinam sacerdotes audiant vocem Christi mini
tantis iu Cantico mythico (c. I. v. 8.): si ignoras te,
o pulchra inter mulieres, egredere, et abi post vesti
gia gregum tuorum. Hoc puta dictum animae pasto
ris, qui cum se ducem ecclesiarum profiteatur, oblitus
susceptae provinciae, ad quaestum, ad otium, ad
voluptates semet abjicit. Is nimirum jubetur mutare
locum , et quoniam pro ductore gregis seductor est,
abire post gregum vestigia , ut, ex doctore factus di
scipulus, parere discat, priusquam imperet. Haec
ignorantia sui facit, ut homo comditione proximus am
gelo, comparctur jumentis insipientibus, et similis fiat
illis : facit, ut, quod im ministerio summum est, dele
get infimis, quod infimum , sibi pro summo reservet.
Dic mihi, quisquis es sacra tiara insignis, pudet te, dum
audis confitentes, dum consolaris afflictos, servire prin
cipi Christo in membris suis: et nom pudet in aulicis
negotiis, ne dicam in castris, servire homini principi?
Videris tibi abjectus, si e suggesto doceas populum
viam domini : et tibi places, tum inter armatos milites,
pene dixeram nebulones, armatus equitas?
CAP. XCI. Laudata est in sacris literis humilitas,
dammata superbia ; sed est humilitatis genus, quo nihil
detestabilius: est et superbiae genus, quo mihil lauda
bilius. ' Male humilis erat filius ille prodigus, qui re
licta domo divitis ac benigni patris factus est subulcus
hominis alienigenae , e cive exul, e libero servus, pro
deliciis vescens porcorum siliquis : sed bene rediit ad
superbiam, posteaquam coepit suam agnoscere digni
tatem : quam multi mercenarii sunt in domo patris,
qui abundant panibus , et, ego hic fame pereo (Luc.
XV. 17.)... E regione est. laudabilis quaedam superbia, :
 Id C C I. E S I A S T A E L II E R I. 147

quae facit, ut 'homo memor, ad quam dignitatem sit

per dei misericordiam evectus, sese judicet indignum,
qui ad inhonesta sese dejiciat, ut adoptatus in sortem
filiorum dei Satanae fiat servus, ut sacro lavacro purifi
catus vitiis semet inquinet , ut ad coeleste praemium
vocatus venetur terrena commoda. Haec superbia
praecipue decet sacerdotem et ecclesiastem : vix enim
arbitror alios hoc dignios titulo. Audi vulgaris super
biae exemplum apud Paulum, meque enim illic sub sua
persona (1. Cor. VI. 15.) loquitur : tollens membra
hristi , faciam membra meretricis ? Sed rursus audi
(1. Cor. IX. 15.) vocem animosi doctoris: melius est
mihi mori, quam ut evacuem gloriam meam , quam
habeo in evangeiio Christi. Non gloriatur in palatiis,
opibus, satellitio, equitatu, sed ob id erigit cristas, quod
laboribus et aerumnis suis illustrasset evangelium, quod
Christi triumphum circumferret in omni loco. Qua
propter a tergo relictorum oblitus, ad ea, quae a fronte
erant, properat, ut coronam apprehendat : tantum ab
est, ut ad humiliora degeneret. Nunc quantus pudor
est , si quis ex medico fiat chirurgus aut pharmacopola,
aut si ex aulico agricola, aut ex oeconomo potentis ho
minis plebejus coquus? ad quae si quis adigatur, exi
stiment rem laqueo dignam. Tam excelsi spiritus sunt,
tanta animorum generositas in rebus humilibus, tanta
vero humilitas et abjectio in iis, quae sunt excellentis
simae dignitatis. Cum primis optandum est a Christo, :
ut omnes episcopi dignitatem suam agnoscant, ut apo
stolicam superbiam imitentur.' Tu certe pastor, cui cu
randi gregis vicariam sollicitudinem delegavit episco
pus, tu ecclesiasta, cui docendae plebis officium deman
datum est, . agnosce muneris tui dignitatem , agnosce,
quod in omnibus episcopi fumctionibus maximum est
atque pulcherrimum, in te derivatum esse. Sume igi
tur, sume tuo magistratu digmam superbiam , ac vehe
meter erubescendum existima, si quaestui, si luxui, si
*
148 $ C C L I S I A S T A E L I B E R I.

pudendis voluptatibus, si caeleris plebeiae fecis vitiis

servias : sed homorifica ministerium tuum, memor, cu
jus oves curandas susceperis, cujus thesauros dispenses,
cui sis officii gesti mox redditurus rationem, quae prae
nuia maneant fidelena dispensatorem ,. quae supplicia
infidelem. -

* -- --

CAP. XClI. ' Haec qui , secum reputet, . quomam

/ pacto possit esse securus? Si quis mon amimadvertit,
quid eo stupidius? Si quis intellecta megligit, quid eo
deploratius? Ab humi repentibus curis erigat animum
tuum consideratae fumctionis dignitas, a praevaricatione
deterreat delegantis severitas, socordiam excludat sus
cepti muneris difficultas, industriam ac vigilantiam
exstimulet praemii magnitudo, quod mom ab homini
bus, sed a deo erit expectandum : illi militas, ille red
det peremne stipendium. Ne dixeris : quid, gratis ser
viam populo ? mom populo servis, o bone, sed Christo
servis in populo. Et ne quem e plebe contemmas, Chri
sti membra sumt omnes , aut si qui nondum sunt, hoc
agitur , ut fiamt. Puta tibi mominatim dictum1, quod
per Esaiam (c. XL. v. 9.) jubet dominus: super mon
tem excelsum ascende tu, qui evangelizas, Sion ; ex
alt in fortitudine vocem tuam, qui evangelizas, Hie
rusalem. . Magnifica legatio tibi commissa est, argu
mentum difficile persuasu iis, qui mundum diligunt. '
Quod nam ? omnis caro foenum, omnis gloria ejus.
quasi flos foeni (Es. XL. 6.). Quid igitur superest,
nisi ut cayuem abjiciamus et vertamur in spiritum? Ex-,
arescat foenum nostrum ad exortum solis, qui illumi
nat omnem hominem venientem in hunc mundum, de
cidat flos noster ad emicantem evangelii gloriam, quia
CEs. XL. 8.) sequitur: verbum, autem domini manet in
aeternum.: Hujus verbi praedicatio tibi, eommissa est,
moli, loqui humilia , moli repere humi, e sublimi subli
mia loquere. Sion ecclesiae, typum liabei; si quidem
 E C C L E S I AS TAE I, II E R I. 149

et ipse mons est, sustinens templum dei, quod est ec

clesia. Huic qui evangelizat, jubetur in alium excel
siorem montem ascendere. . Sic domimus, docturus illa
sublimia, ascendit in montem , et sedit. Mons heroi
cas virtutes designat im evangelista, sessio constantiam
ac pectus ab omni carnalium cupiditatum tumultu
tranquillum. In Sion speculamur coelestia, in Hieru
salem est pacis visio. Ergo quisquis doces coelestium
bonorum amorem , ac terrenarum rerum contemtum,
qui annumcias bona, qui praedicas pacem, quae exsupe
rat ommem sensum, ascende in montem, imde clama.
Clamoris verbum hic non vocis intentionem, sed ar
dorem affectus et praedicationis instantiam declarat.
Non est pax impiis (Es. II. v. 22.), clamat prophetia.
Qui pietatem docet, ad pacem vocat. Magna tranquil
litas est, habere deum propitium : magnum oblecta
mentum, semper prae oculis habere pacem illam coe
lestem , quam mec improborum malitia, mec Satana6
invidia, nec ulla iniquitas turbare potest. Haec est illa
coelestis ecclesia sanctorum omnium , quae aedificatur
ut civitas, cujus participatio in id ipsum. Videtur et
hic pax illa, sed procul ex parte et in aenigmate, illio
perfecta videbitur coram
CAp. XCIII. Ecclesia militams civitas est in nmonte
posita, quemadmodum habet evangelicus sermo. Su
blimis est evamgelica philosophia, quam attullit is, qui
venit e coelis, et ut super omnes est, teste baptista, ita
eoelestia loquitur. Itaque qui fieri poterit, ut aliquis
sublimibus sublimia praedicet, ipse immersus coeno
voluptatum, somnolentiae, luxus et avaritiae? Ascen

de igitur in montem, quisquis es evangelista , non pe

dibus, sed affectibus : nam ascendere ad dignitatis gra
dum et non ascendere ad sublimes virtutes, descemdere
verius est, quam ascendere. Hunc autem prophetiae
locum ad pastores pertimere, manifeste declarant ea,
150 Eccles 1 A st A e I. 1 b ER u.
quae (v. 1 v.) sequuntur: sicut pastor gregem suum
pascit. Idem propheta (cap. LII. v. 7.) propheticis ocu
lis vidit tales evangelistas : quam pulchri , inquit, su
per montes pedes annunciantis et, praedicantis pa
cem , annunciantis bonum, praedicantis salutem.
Quid sunt pedes speciosi? affectus ab humilium rerum
cupiditate puri. Quid pedes super montes? quid. misi
conversatio in coelis et animus, quae sursum sunt, sa
piens, quae sursum sunt, quaerens. Quid sibi vult
illa repititio, annunciantis , annunciantis , et praedi
cantis, pacem, bonum, et salutem ? quid, nisi instan
tiam et assiduitatem im megotio evangelico, quod divus
Paulus vult annunciari opportume et importune. Am
nunciamus nova, praedicamus publica : nova laetaque
nunciantis vox meretur applausum, praeconis vox ad
omnium aures penelrat. Exilis erat vox synagogae, .
vix unam regionem personuit, cum de evangelicis
praeconibus dictum sit: in omnem terram exivit sonus
eorum, et in fimes orbis terrae verba eorum. Lex uni
populo data est, gratia Christi ad cumctas orbis nationes
porrigitur ; praeconi evangelico (Es. LI.) dicitur: cla
ma , ne cesses , noli timere. Rursus LVlII. : clama,
ne cesses, quasi tuba exalta vocem tuam. Ad hujus
modi tubarum comcemtum conciderunt muri Hiericho,
quae vox Hebraeis lumam sonat. Luna terrae proxima
est, ipsa vaga ac mutabilis, quales sunt, qui rebus hu
milibus ac fluxis sunt affixi. Sed hujusmodi lumaticae
cupiditates corruunt concentu iubarum sacerdotalium.
Sacri sunt, qui personant, sacrae sunt tubae, quarum
usus erat in jubileo, quemadmodum legis Josuae VI.
Dirutis terrenis affectibus, qui mos in servitutem adi
gunt, sequitur libertas spiritus. Hae tubae mon somant
profana, non humilia et lumatica, sed sublimem illum
justitiae solem Christum , qui mumquam mutatur. Est
enim juxta Paulum (Ebr. XIII. 8.) heri et hodie , idem
et in seculo. Certa victoria est, cum ad sacerdotalium
 P. CCI, E s IA & T A E L II E R I, 151

tnbarum clangorem acclamat armata multitudo. Id

fit, quoties energia spiritus vox ecclesiastae penetrat in
auditorum praecordia. Quemadmodum apud beatum
Paulum idiota , qui audit prophetam in sensu loquen
<tem, procidit in faciem suam , glorificatque deum. Et
in Evangelio Judaei commoti tuba Joannis Baptistae ac
clamant: quid faciemus, ut salui simus? Et in Actis
Ad primam Petri buccinam, legitur enim sustulisse vo
cem, compuncti corde acclamant: quid faciemus, viri
fratres ? Et amplexi sunt evamgelium homines ferme
ter mille.
CAP. XCIV. Verum ad priorem Esaiae locum
(c. LII. v. 8.) redeam : vox, inquit, speculatorum tuo
rum, levaverunt vocem , simul laudabunt. Quisquis
evangelicus praeco velit haberi, in specula sit oportet,
ut e sublimi non sibi tantum, sed et aliis vigilet. (Sep
tuaginta pro speculatoribus verterunt custodes, videli
cet qui agunt excubias super ecclesiae moenia.) Memi
meris igitur, quisquis es evangelii praeco, tibi juxta
prophetae sermonem standum super custodiam die ac
nocte, ut, si sonuerit vox ex Seyr. : custos , quid de
nocte , custos, quid de nocte (Es. XXI. 1 1.), in pronitu
sit, quod respondeas. Quid est: laudabunt sive lae
tabuntur simul ? declarat ecclesiastarum in sua doctri
-ma concordiam, quam hisce temporibus proh dolor in
multis desideramus ; audimus clamorem exultantium,
sed dissonum ac discordem. Quid autem sonat praeco
legis? anima, quae peccaverit, morietur: et misi per
stiteris in his, quae scripta sunt in libro hoc, omnes
imprecationes eveniemt tibi. Praecepta denunciat et
minis terrorem imcutit praeco Mosaicus. Quid praeco
Ecclesiasticus? amnunciat, ommibus gentibus sub quo
cunque coelo degentibus paratam esse per fidem in
Christum Jesum remissionem ommium peccatorum ;
annunciat cum amgelis pacem hominibus in terra, non
per legis opera, sed per dei liberam voluntatem ac bc
152 E CC L E S I A 8TAE LIBER f.

nignitatem gratuitem , qui erat in Christo mundum re

concilians sibi; ammumciat pro vindicta bonum, pro exi
tio peccatis hominum debito salutem. Cui praedicantur
ista? Sion , quae nunc est ecclesia per universum or
bem sparsa ; sic enim habet prophetia (Joel. III. 26.) di
cens: Sion regnabit deus tuus. Ubi regnat peccatum,
ibi mon est regnum dei: ubi regnat caro, ibi non regnat
spiritus : ubi regnat superstitio ibi mom regnat vera pie
tas... Ita que quotidie precatur ecclesia: adveniat re
gnum tuum.' Si deus regnat in nobis, et mos cum illo
reguamus in libertate spiritus.
CAP. XCV. Hoc regnum illustratum est, cum in
die pentecostes supervenit spiritus in apostolos. Fue
rat eodem die data lex in monte Sina, audita sunt to
mitrua, visa sunt fulmina , horruerunt omnes montem
fuinigantenm ac Mosi faciem quasi fulgurantem : sed in
neminem descendit iste spiritus, qui gratis per fidem
comdonat peccata , conjustitiam ac libertatem. Utram
que vero prophetiam loqui de gratia per Christum facta,
illud declarat, quod una (Es. LII. 9 et no.) sic habet:
consolatus est dominus populum suum, redemit Hie
rusalem , paravit dominus brachium sanctum suum in
oculis omnium gentium , et videbunt omnes fines ter
rae salutare dei nostri ; altera (c. XL. 1.) sic ingredi
tur: consolamini , consolamini populus meus, loqui
mini ad cor Hierusalem. Corde creditur ad justitiam,
quae per fidem in Cbristum promittit salutem, et quo
miam spiritualia loquitur, loquitur ad cor. Nullus au
tem potest loqui ad cor populi, nisi loquatur ex corde.
Lex autem, a Judaeis exigens opera, territans ea non
praestantes, nec addens gratiam , non loquebatur ad
cor, sed ad corporis aures tantum. Post eam vero pro
phetiam , quam primo citavimus loco, sequitur evidens
de Christo vaticinium (Es. LI. 5 et 6.) : ipse vulneratus
est propter iniquitates nostras, attritus est propter
scelera nostra , disciplina pacis nostrae super eum.
 e cc LE s 1 Ast A E L 1 b E r I. 153

et livore ejus sanati sumus, omnes nos quasi oves er

ravimus, unusquisque in viam suam declinavit, et
posuit dominus in eo iniquitatem omnium nostrum.
Alia scripturarum loca ad alios pertinent: dum alia
praecipiuntur maritis, alia etiam uxoribus, alia virgi
mibus, alia plebejis, alia regibus, alia sacerdotibus :
hoc praeconium ad universos pertinet, quod misi per
vemerit ad cor hominis, mulla cuiquam est spes salutis.

CAP. XCVI. Apud eundem prophetam praecipi

tur et illud speculatori, ut, quodcunque viderit, an
nunciet. Quid annunciat speculator externus? e turri
procul videt equitatum aut classem , illico dat signum
tintimnabulo, me periculum inopimantes opprimat. Est
igitur bomi pastoris officium, videre procul, videre per
tenebras, in omnem partem habere inteutos oculos, ut
non tantum praesentibus medeatur malis, sed procul
imminentibus vitiorum periculis occurrat, schismatum,
haereseom , bellorum, paganismi, judaismi. Quisquis
prudenter de futuris conjicit, propheticos habet oculos,
et nisi clare tinnitu det signum dormitantibus, quidquid
malorum acciderit, ipsius impulabitur silentio. In
turri excubanti capitale est, si hostem adventantem
aut non praeviderit aut mon praedixerit: sed nulli pe
riculosiores sunt hostes, quam vitia capitalia, quae pe
rimunt animas, quaeque Christum occidumt in mem
bris suis. Quae igitur poena manet speculatorem, si
hic fuerit mutus ? Speculator crassus videt hominem
insidias molientem, et capitalis est, nisi mature demum
ciaverit; et tu vides Satanam suffodiemtem cuniculos,
et taces? Vigilantissimus speculator erat Abacuc, qui
(c. II. v. 1.) ait : super custodiam meam stabo, et fi
gam gradum super munitionem et contemplabor , ut
videam, quid dicetur mihi, et quid respondeam ad
arguentem me. Ecclesiastas appellat et illud vatici
nium , quod est apud Esaiam (c. LXII. 6.): super mu
 154 r: c cl e s 1 Ast A 1: ' L 1 B E R r.

ros tuos constitui custodes, tota die et nocte in per

petuum non tacebunt : qui reminiscimini dominum,
ne taceatis, et ne detis silentium ei. Audin concio
mator? Non im popinis, sed in moenibus sis oportet, si
ae
velis officio tuo fungi : uec fas est tibi, ullo tacere tem
| pore, neque mocturno neque diurno. Utrimque enim
populo dei imminet periculum : in adversis per affli
ctionem sollicitatur ad blasphemiam, desperationem et
defectionem a deo: in prosperis per blandimenta car
nis illicitur ad oblivionem dei. Aut noctem accipe, cum
Satanas absque fuco sollicitat ad ebrietatem, luxum, ad
ulterium et scortationes, quae sunt opera nocturna ac
tenebrarum : diem, cum sub persona religionis ac pie
tatis insidiatur daemomium meridiamum : utcumque hoc
habet, omnino vigilamdum est custodi Hierusalem.

CAP. XCVII. Nec audiendus est, si quis respondeat:

haec omnia quadrant in prophetas primi generis, qui
redemtoris adventum praemunciabant, quid opus est
munc tot clamoribus, cum constet, illum jam venisse?
Imo Christus moudum omnibus venit : nondum vemit
Judaeis, qui Messiam suum etiammum exspectamt: nom
venit iis, qui non credunt, illum morte sua redemisse
mundum : non venit iis, qui alium eum fingunt, quam
est, velut Arianis, Eunomianis, Sabellianis : denique
nondum vemit illis, qui illum ore profitentur, factis
abnegant ; iis demum vere venit, qui spiritu illius vi
vunt agunturque, et quisquis cum apostolo (Gal. II. 2o.)
dicere potest : vivo autem jam non ego , vivit vero in
me Christus. Erant, qui reclamabant Christum ventu
rum annunciantibus: nec pauciores sunt, qui resistunt
illitis evangelio. Erant, qui Christum in carne ver
` santem occiderunt: utinam non essent, qui periculo
sius illum occiderent in animis hominum. Quicunque
beme credentem pertrahit in errorem haereticum, Chri
stum occidit : qui puellam simplicem a pudicitiae stu
 E C C LE BIA & T A E L I B E R I. 155

dio pellexit ad libidinem, in ea Christum occidit: pro

inde nec minus negotii, mec minus est hodie periculi
sincere Christum ammumciantibus, quam olim fuit. Per
linguam potissimum occiditur Christus, per linguam
nascitur ac remascitur in nobis. Corrumpunt mores bo
mos colloquia prava. Rursus nascitur in iis, qui rege
nerantur verbo vitae, et quoties erudita correptione
denuo formatur in hominum mentibus. Etiam tum,
cum in terris mortale corpus gestaret dominus, linguis
confossus est et interfectus. Qui accusabant apud
pontifiees , apud Pilatum , qui clamabant: tolle, cru
cifige , pro gladiis acutis usi sint linguis. Quidquid
tumc gestum est juxta sensus humanos, id quotidie fit
juxta spiritum, et hoc majore pernicie, quo spiritualia
potiora sunt corporalibus. In his igitur praecipue lo
cum habet, quod in Proverbiis (c. XVIII. v. 21.) dixit
Salomon : mors et vita in manibus linguae. Sunt,
qui in lingua gestant virus, aspidum veneno praesen
tius : sed rursus sumt, qui lingua medentur lingua sau
ciis, et lingua medica sanant pestilente lingua infectos,
sicut idem (c. XV.) docet : lingua sapientis sanitas.
Quin et gentium proverbiis testatum est, animae aegro
tanti medicum esse sermonem. Psalmus item habet :
emisit sermonem suum et sanavit eos. Quanta vis sit
linguae humamae, et veterum monumentis abunde te
statum est, et quotidie videmus, dum unius hominis
lingua civitatem universam, imo totam regionem prius
tranquillam ad bellum concitat, rursus instructas acies
ac sanguinem sitientes cogit arma depomere, evertit
Respublicas pernicioso consilio et easdem, si velit, ser
vat salubri consilio, conciliat foedera principum et con
ciliata dirimit, conglutinat nuatrimonia et conglutinata
dirimit. Si tantum valet lingua hominis, quanto prae
sentiorem vim habet ecclesiastae lingua, quae organum
est spiritus sancti. In hujus linguae manibus vere mors
est et vita: vita est, cum peccatorem convertit ad poe
156 IE C C L E S I ASTAE IL I B E R I.

nitentiam : mors est, cum jugulat in iis veterem Adam

cum actibus suis. Hic nimirum est thesaurus, umtle
paterfamilias profert nova et vetera, videlicet instru
ctus utriusque testamenti literis.
CAP. XCVIII. Sunt canes, quos testatur Paulus
jubetque caveri , quippe operarios iniquitatis: et sunt
laudati canes, qui latratu deterremt fures nocturnos,
comantes irrumpere in domum, unde Graeci vocant oi
zovgovg , id est, custodes domus et excubitores, cujus
modi canis nom erat ille, quem redarguit Psalmus
(L. V. 18.): si videbas furem, currebas cum eo.
Quemadmodum autem fures solent objecta esca canibus
vocem adimere: ita quibus carius est privatum emolu
mentum , quam gregis dominici publicum , ii ecclesia
stis latrare incipientibus pecuniam aut sacerdotium ve
lut offam in fauces injiciunt, ut sileant, et furibus pro
damt domum dei. Atqui fideli excubitori, qui stat su
per muros Hierusalem , neque noctu neque interdiu ta
cendum: nec, ut solent ingemerosi canes, ad projectum
cibum vocem continet, nec pro frusto panis sustinet a
coelesti excidere praennio. Hujusmodi canes apti sunt
ad venatum animarum, qui norumt, quando debeant
mutare vocem et quibus ambagibus feram im casses do
mini protrudere. Postremo dicitur , hoc animal vul
meribus medendi vim im lingua habere. Elingunt sa
niem, mec sinunt saucium locum exputrescere. Talem
oportet esse linguam boni concionatoris , ut nullus ab
hujus colloquio discedat, nisi purior : bouis per infir
mitatem prolapsis blandis monitis lenique correctione
medeatur, insanabiles fideli latratu submoveat. Ne
quem pigeat hujus cognominis , magna est horum ca
mum apud deum dignitas : nam im mysticis literis qui
vocantur canes, iidem appellantur dii, appellantur
prophetae, quemadmodum docuimus, appellantur et
reges, si quem tituli majestas delectat. Constat enim,
-
 Ae c c L E s IA s T A E L IB ER r. 157

Psalmum LXVIII. agere de praeconibus evangelii, in

quo legimus: pluviam voluntariam segregabis, deus,
hereditati tuae. Haec minuirum est illa pluvia celestis
doctrinae, qnae foecumdat terram nostram. Et sequi
tur: dominus dabit verbum evangelizantibus virtute
multa. Hi sunt, qui dormiunt inter medios cleros, in
utriusque testamenti literis per fidem secure conquie- '
scentes : qui . pennas liabent columhae deargentatas,
evangelicam videlicet simplicitatem cum puritate vitae
mnorumque nitore conjunctam , mon sime grato tinnitu
salutaris doctrinae, mom terrema tinnientis, sed coele
stia. Quamquam autem et mitet argentum, si recte
exerceas, et tinmitu delectat, tamen si negligas, ob
noxium est. rubigimi. Si concionator assideat literae,
rubiginem ducit illius doctrina. Sequitur igitur et po
steriora ejns in pallore sive virore auri ; prior est litera,
posterior est sensus mysticus , is mom corrumpitur, sed
perpelua viret autoritate. - , ^

- ..

CAP. XCIX. Caeterum a quo autore proficiscun

tur haec omnia? nimirum a rege virtutum dilecti di-*
lecti, qui dat verbum evangelizantibus virtute plurima ;'
a rege exercituum, quem Panlus appellat regem secu-;
torum. Judaei tinnitum habent argenti , sed multa
erugine vitiatum, nos aurum habemus, spiritualibus'
spiritualia comparantes. Summus evangelista fuit do
minus Jesus, humc pater unice dilexit tanquam unige
mitum ; prius est, quod carnale est, deinde quod spiri-'
tuale, sed quod spirituale est, longe praestantius est ;
si quidem et juxta Graecorum proverbia roe erega
due:ao dicuntur. ... Vel haec imago mobis depingit :
Christianum ecclesiastem. Pennis opus est, ut spiritu '
subvolet ad coelestia, atque eodem caeteros subvehat.
Sed columbae pennis est opus, vel quod mulla avis in;
volatu sit pernicior, vel quod nulla simplioir aut in
mocentior. Sed duplici tinnitu est oepus; argenti et auri;
158 C CI, 3 8 1 A & T A. i . iB e r ..

ut in explicando sensu humiliore candidus sit et apertus,

mox provectioribus aperiat aurum reconditae sapien
tiae, quam Paulus loquitur in mysterio, non quibus
libet, sed perfectis. Mundama sapientia prima fronte
magna quaedam et admiranda profitetur, sed si pene
tres altius, plane carbones pro thesauro reperias. Di
versa est evangelicae philosophiae natura, longe plus
habet in recessu, quam fronte prae se ferat, et quo pe
mitius fueris ingressus, hoc spleudidiores ostemdit opes.
Quam igitur fuerit indecorum , si, ecclesiastem profes
sus, sis pro columba sus in coeno vulgarium delicia
rum volutatus, pro argento habeas lutum in pectore,
pro auro carbones. Luteum vas mihil crepat nisi lu
tum, et qui terremus est, terrestria loquitur. Sunt alia
multa in sacris literis, quae declarant dignitatem, uti
litatem, difficultatem, ac praemii magnitudinem para
tam iis, qui bona fide gerunt commissam provinciam :
sed plura sunt, quae dira minantur iis, qui pastoris ge
runt personam , re lupos aut proditores agunt gregis
dominici: mos tamen ea colligere maluimus, quae alli
ciumt, quam quae territant. Vix enim fieri potest, ut
sincere gerat ecclesiastem evangelicum, qui metu com
pellitur ad officium. Fides est, quae mullum refugit
periculum : caritas est, quae nullum refugit laborem.
Quae duo si adsimt, nihil opus est terroribus : si mom
adsint, mom multum conducunt terriculamenta, et si
quid conducumt, conducunt rudibus, Ecclesiastem non
oportet esse rudem, qui rudes suscepit erudiendos.

CAp. C. Ostendimus rationem , quae facit, ut

mec dignitas adducat supercilium, mec difficultas desi
diam , nec periculum desperationem. Huic itaque vo
lumini propemodum satis datum videtur argumenti, si
paucis admoneamus, quibus rationibus ecclesiastes sibi
possit apud populum gratiam simul et autoritatem pa
rare, . partamque tueri. Si quidem hi duo praecipui
- -
 v.

E CC LES IA S T A E I, 1 B E R. Io , ' 159

stimuli sunt ad docilitatem , amor et autoritas docentiss.

amor facit, ut libenter citraque taedium auscultemus:
antoritas , ut, quae traduntur, vera esse credamus.
Cum anuorem dico, Christiamum intelligo , non vulga
rem: cum autoritatem , eam imtelligo, quae virtute, .
mom fuco paratur. Quod si forte haec aliunde conti
gerunt, prudentis est, humanis populorum affectibus,
qui nec immodici nec cum vitio conjuncti sumt, ad pie
tatis profectum abuti. . Multis formae gratia conciliat
favorem, ant patria communis, aut affimiias, aut alius
quispiam affectus humanus: hanc occasionem arripiat
ecclesiastes, quod humanum est, vertens in profectum.
spiritualem. Sunt, qui miro studio prosequuntur divi;
Francisci discipulos: sunt, qui impensius faveant Do
minicamis: hic affectus mere humanus est, et inter ae
que pios saepe diversus : eoque ut hic favor captandus;
mom est, ita, si sponte adsit, est in auditorum commo
dum aecommodaudus. Itidem multis autoritatem con
ciliat ipsa corporis species, atque oris dignitas, generis
claritas, sacra vestis, titulus, aetas, aut aliud quippiam.
his adsimile. Nom est quidem christianae perfectionis
quemquam e rebus hujusmodi externis aestimare, tales
enim objurgat beatus Paulus, quod ea modo viderent,
quae secundum faciem sunt, eo quod qui hisce ex re-.
bus magni faciunt hominem , e diversis contemnunt:
sed quoniam ecclesiastes cogitur omnia fieri omnibus,
propter hominum imbecillitatem , hoc affectu simpli
cium velut esca abutetur ad illiciendos imperitorum.
animos, donec proficiant ad meliora. Evenit hoc do
mino ecclesiastarum principi: humanae naturae species
et vitae humilitas offendit plerosque Judaeorum, crucis
infirmitas offendit etiam intimos discipulos, dominus
tamen passus est, a suis aliquamdiu iuxta carnem ama
ri, domec proficerent nd ea, quae sunt spiritus. Itidem
Pauli vincula multis fuere scandalo, eoqne firmioribus :
gratias agit, quod non resilissent ab evangelio, doctoris , v.
v.
 v -

160 C C L E S IA S T A E LIB EI I.

sui afflictionibus offensi. Dominus jubet, doctorem ex

operibus aestimare.

CAp. CI. Sub sordido pallio, despicabili turpique

corpusculo latet interdum amimus coelo dignus, et ta
mem Moses (Lev. XXI.) vetat, ne caecus aut claudus,
aut gibbo deformatus, aut herniosus, aut alia quacun
que corporis macula motabilis accedat ad altare, quam
vis gemitus e stirpe Aaron , nec ingrediatur intra ve
lum : non quod ista contaminent templum domini, sed
quod externa species frequenter offendiculo sit infirmis.
Quid quod post abolitas legis umbras Romami Pontifices
statuerunt; ne claudi, lusci, debiles, aut mutili aut
minores aetate praescripta recipiantur ad ministerium
ecclesiasticum : non quod sit respectus personarum
apud deum , mam in evangelica parabola mendici, caeci
et claudi compelluntur ad convivium regale: sed quod
vulgus hominum ex his, quae patent oculis corporali
bus, ducitur in contemtum rerum spiritualium. Huic
multitudinis affectui sic indulgemdum est ad tempus, ut
paulatim tamen alliciatur ad perfectiora : ita praeceptor
tolerat discipulum etiamnum rudem , veluti lactans il
lum munusculis ac laudibus, ne resiliat ab instituto.
Alioqui nihil erat opus, hac de re ullam facere nmen
tionem. Quisquis enim iis virtutibus praeditus est,
quas ante commemoravi, humc facile et autoritas et fa
vor plurimorum comitabitur, si modo in his perseve
ret. Nam omnium suffragiis approbari , hactenus mulli
mortalium contigit. Huc tamem, quatemus licet, eni
tendum ecclesiastae, ut omnibus placeat per omnia,
bonumque testimonium sibi comparet, etiam apud illos,
qui foris sunt, Paulinum illud (1. Cor. VI. 6.) semper
habens in amico : omnia mihi licent, sed non omnia
expediunt. Ut igitur autoritas et maturius et apud
plures contingat ecclesiastae, diligenter ea vitet , quae
conciliant homini contemtum , eaque in se declaret,
 IE CCL E 8 IA 8 T A E L I B E R i. 161

quae vnlgus suspicit. Luxus, temulentia, sommolentia,

voluptates, praecipue libido, inepta ac stulta loquaci
tas, futilitas et mimia familiaritas, vanitas, inconstan
tia, adulatio, captatio munerum, levium vulgarium
que rerum admiratio, reddunt hominem contemtibilem
elevamtque autoritatem, Contra conciliant autorita
tem sobrietas, victus parsimonia, vigilantia, pudici
mores, sermo parcus ac sale conditus, silentii fides,
gravitas in moribus, in dictis veritas, comitas decenti
gravitate temperata, convictus cum gravissimis qui
busque. cum perditis ac prostitutae famae hominibus
aut nullum commercium aut rarum , idque momendi
gratia , non compotandi, si mon aliter cum illis agat,
uam sicut medicus cum aegrotis: cum divitibus talia
siut colloquia , ut nec importuna austeritate provocet
illos ad iracundiam, nec ad gratiam loquens incidat in
speciem adulationis. - -

CAp. CII. Munera me temere a quoquam recipiat;

sed im recusando adsit comitas, servet undique inte
gram libertatem suam. Quisquis enim accipit munus;
nescio quo pacto perdit aliquam fiduciae suae partem,
et qui donat, mimoris illum facit, qui accipit. Hoc vi
tium arguit occasio. Cum ecclesiastes liberius admo
muerit eum, qui dedit, tum incandescit stomachus, et
iugratus voeatur, qui pro vili beneficio reponit multo
praestantius. Hoc perspiciens apostolus, mon dignatur
a Corinthiis accipere, sed maluit coria consuere, quam
aliquam apostolicae libertatis partem amittere, mon quod
venaretur gloriam ab hominibus, sed quod hoc expedi
ret evangelio. Itaque male consulunt autoritati suae;
qui sponte currumt ad mensas divitum, ac venantur
magnatam opipara convivia, sed multo pejus consu
lunt, qui magnam diei partem desident im publicis cau
pomum diversoriis, inter homines parum sobrios, si
mulque cum illis nugantur de rebus quibuslibet, ebi
L.
162 E CCL l S I A S T A E LlB ER I.

bentes et ipsi praescriptum vini modum, ac vicissim

jnvitantes alios. lnterdum et in multam noctem ludi
*ur chartis ac tesseris, et saltatur inconditis motibus,
demique domum redit pastor ovium sic affectus, ut eo
rum brachiis suffulciemdus sit, quorum animbs oportuit
ab eo fulciri. ' Adde jam huc concubinam uxoris loco,
mec eam umam, et si una est, procacem atque imperio
sam. Quis illius dictis audiens erit, aut quis eum re
verebitur, cui conspicit imperare mulierculam ? Ob
secro, qui sic perpetuo vivit, ut sit unus e fece plebis,
vit inter abjectos abjectissimus, quid autoritatis habi
turus sit in docendo, quid gravitatis in admonendo?
Aut quis audebit illi vitae suae scenam in confessione
detegere, quem videat quotidie vino cerevisiave uvidum
et sua ipsius effutire arcana? Haec scio dictu parum
esse decore, sed utinam mon majora dedecora passim
fierent, nec jam in vicis tantum, sed in urbibus quo
que. Verum hoc veniae mihi velim in hoc argumento
perpetuo concedi, ut, si quid admonemdi gratia per
occasionem dicetur, mec bomos offendat, ad quos non
pertinet, mec. his vitiis obnoxios irritet, quos cupimus
non traducere, sed Christo gratiores reddere.

CAp. CIII. Jam cum populus habeat ubique suas

quasdam peculiares ineptias, veluti sodalitates et com
potationes in templis, superstitiosas circumlationes di
vorum, velut apud Flandrios Livini et Uvimochi, lu
dosque ridiculos, qui sic diutina consuetudine invalue
runt, ut absque tumultu mom facile queant abrogari, et
si abrogentur, periculum est, me abrogatis succedant
ineptiora: pastor ab hujusmodi spectaculis sese subdu
cat, vel hoc modo significans, sibi non probari, quae
geruntur. Quoniam autem in diversis regionibus di
versae sunt hujusmodi ludorum formae, ut lector in
telligat, quid velim, unam atque alteram exempli cau
sa proferam. Apud Anglos mos est Londini , ut certo

- - - --- --
--- -* -.--.--, - -
 EC CLE8I A S T A E L IBER I. 163

die populus in summum templum Paulo sacrum in

ducat longo hastili-impositum caput ferae (damas illio
quidam appellant, vulgus capros, cum re vera sit hir-,
corum genus cornibus palmatis, in ea insula abundans)
cum inamoeno somitu cornuum venatoriorum. Hac
pompa proceditur ad summum altare, dicas omnes
afflatos furore Deliae. Quid hic faciat pastor? Si re
clamet, violenta res est consuetudo, ac citius aliquid
seditionis excitet, quam medeatur malo. Alibi per se
getes circumfertur corpus domini, . hoo indecentius,
quod gestatur a sacerdote equestri. In pagis atque etiam
oppidis quibusdam opificum ordines habent pompas
suas. Mali erecti gestantur a multis sudantibus ac de
fecturis, nisi subinde potu reficiantur, in summo est
divus, cujusque opificii praeses. Habet populus et alios
ludos pompasque, in quibus circumferunt spectacula,
circumducuntur virgines mire cultae, dicuntur fiuntque
multa dissimulanda magis, quam probanda. Hujus ge
neris apud Italos sumt taurea certamina, et cursus, asi
norum , bubalorum et equorum. Hujusmodi spectacu
lis non decet eos interesse, quorum autoritas. deberet
populum a talibus ineptiis revocare. Idem sentiendum
de similibus spectaculis, quae fortuito incidunt: ve
luti cum ducitur opulenta sponsa, cum principes agunt
suas comoedias, vel funebres vel triumphales, ad quas
inepto studio currit imperita plebecula. Aegre a Chri
stianis sublata sunt pugilum et gladiatorum certamina.
Verum hoc malum quando funditus exstirpari non pot
est, ecclesiastes prudens, si queat, temperabit licem
tiam , certe spectando, non praebebit multitudini pro
bentis speciem.

CAp. CIV. Porro ut nimia familiaritas parit con

temtum, ita patria nonnumquam elevat autoritatem, id
quod evenit domino Jesu , qui quod proverbio dici so
let, prophetam minus esse acceptum im patria, non
/ L *
164 e C CLESIA S'i' A E L I BE R I

esse vanum ipse comperit experimento. Adversus

humc hominum affectum geminum est remedium, ut
ecclesiastes idem faciat, quod fecit dominus, relictis
propinquis et cognatis alio se conferat, docturus evan
gelium: aut im procul dissitam regionem secedat, prae
cipue religionis et studiorum nomine celebrem. lllic
diu commoratus, tamdem ceu peregrinus redeat, ex
citata jam et erecta multorum exspectatione. Praeterea
et aetas utraque parit interim contemtum, juventus et
admodum provecta senectus: illa meglitur velut impe
rita rerum, haec despicitur tanquam delirams; utrique
malo remedium aliquod adhibebitur, si juvenis apostoli
comsilio (1. Tim. IV. 12.) pareat, nemo adolescentiam
, tuam contemnat. Quo pacto id fiet, inquis? si vitam,
si sermonem, si vultum ac gestus omnes ita componat
ad sobrietatem , ad pudicitiam , ad gravitatem et com
stantiam , ut in se declaret esse verum, quod (Sap. IV.
12.) dixit ille sapiens: senectus venerabilis est non
diuturna neque numero annorum computata. Capitis
caniciem et rugas frontis. etiam fatuis ac morionibus
adfert aetas, sed ea demum venerabilis est canicies,
quae renidet in moribus ab omni specie levitatis ac ju
venilium desideriorum alienis. Senes ita tuebuntur
autoritatem suam, si perpetuo sobrii sint, si minime
difficiles aut iracumdi, si vitent inutilem garrulitatem,
~sed parci circumspectique sint in verbis, ut non lo
-quantur nisi praemeditati vel necessaria vel utilia , mec
quidquam excidat ineptum aut futile dictu aut omnimo
-indigmum canicie, praesertim inter juvemes agemti: nec
~asper sit aut morosus in objurgando, si quando res po
stulat increpationem, sed admonitionis acrimoniam
christiana lenitate temperet, neque quibuslibet sese ne
gotiis admisceat, non omnes fabulae partes omni con
veniunt actori, quaedam in alios rejiciat. In summa,
sic moderetur omnes actiones suas, ut illi semectus mi
hil attulisse videatur, misi majorem rerum usum , ju

--- ---------------
 ~

E C C I. E S I A S T A E L I B I I. 16
-

dicium perspicacius, consilium fidelius, amimum pla

cabiliorem. His rebus fiet, ut, quemadmodum Paulus
jubet honorari viduas, quae vere viduae sint, ita po
pulus veneretur senes, qui vere senes sunt.

^ CAp. CV. Verum ut redeamus ad id,, quod de

largiendo diximus, fatemur esse aequissimum, ut, qui
ministrant altari, vivant ex altari, sed vivant tantum,
mom luxurientur. Vehementer tamen optabile sit, si
plures imitentur praeclarum apostoli Pauli exemplum,
qui gratuito praedicabat evangelium, non ignarus, quid
deberetur, sed magis perpendens, quid expediret ad
propagamdam Christi religionem et ad tuendam apo
stolicam autoritatem, praesertim apud Corinthios, ut
opulentos, ita quaestus avidos. . Sed utinam non ita
passim essent hoc soculo Corinthiorum similes, cum
Pauli similes mullos reperias. . Dixerit aliquis, , exem~
plum hoc inutiliter inducemdum esse, propterea quod
cum populus seminanti spiritualia debeat sua carnalia,
ac perpaucos videas, qui bona fide, quod debent, ex
solvamt, quid futurum esset, si-per gratuitum ecclesia
stem discerent nihil dare? ab his intestinis semel gustatis
munquam abigerentur, itaque brevi fieret, ut, abroga
tis salariis nec ullis existentibus, qui vellent gratis do
cere, in totum pastoribus destituerentur ecclesiae. Ve
rum ista ratio nihil commovit Paulum, quo minus glo
riaretur, se gratuitum agere evangelistam, neque me
tuebat, me deessent verbi praecones, sed magis vere
batur , me populi: liberalitas pro pastoribus invitaret
lupos : mam ad emolumentum properant omnes, ad
gratuitum laborem nullus accedit nisi vere pius. Quod
si temporibus illis, cum tanta esset Christiamorum pau
citas nec ulla praescripta salaria, quae possent: exigi,
mom defuerunt, qui ultro suppeditarent apostolis ac se
nioribus, quomodo nunc metuimus, ne bonis ac fidis
pastoribus desit victus ac vestitus? Non dabunt Corin
166 E C CL E SIA S T A E L I BIE Il I.
-

thiorum similes, sed tanto largius dabunt Macedonum

similes: nullus est populus, qui mom sit ex utroque ge
mere mixtus, et Paulinum exemplum semel atque ite
rum editum fortassis alliceret plures ad aemulamdum.
Quidni hic idem speremus, quod quotidie videmus in
caeteris accidere? Apud priscos aliquis coepit pallio
semitectus cum baculo obambulare, ac mendicalo vi
vere , et obviis maledicere: adeo non defuerunt, qui
institutum hoc imitarentur, ut hinc orta sit philoso
phorum familia, quae Cynicorum dicitur. . Sic inter
Christianos fuit aliquis, qui ferrea lorica indutus imce
deret, caetera nudus: adeo mon defuit imitator, ut
hinc ordo movus monachorum examinibus accesserit.
Erat alius, qui canabea tunica tectus, reliquo corpore
mudus,. obambularet per aestatem pariter atque hye
mem, crucem ligneam gestans, nec domum habens,
quo^ se reciperet, nec pecuniam atlingens, nec alia re
vescems, quam pane et herbis aut pomis: crudis, nec
aliud bibens, quam aquam crudam : videmus non de
fuisse, qui imitarentur. Quis credidisset, fore qui
beati Francisci institutum imitarentur? Mundus his
undique plenus est.

CAP . CVI. Equidem arbitror, fore ut, si quis exi

steret, qui ficulnis foliis pro campestriis pudenda te
gens, caetera nudus, obambularet soleis aereis, sicut
fecit Empedocles , pro tritico vesceretur fabis, pro ole
ribus vulgari gramine aut foeno, non defuturi sint,
qtii.imitentur: quanto magis sperandum est, fore ut, si
quis tam celebris apostoli revocet exemplum, sint com
plures, qui aemulentur, praesertim cum hodie nulla sit
necessitas, ecclesiastem per diversas mundi plagas diva
gari, nec quisquam sit, qui sacerdotes suo spoliet pa
trimonio, aut facultates eripiat industria quaesitas.
Quod si videtur inhumanius, ultroneam bonorum li
bertatem rejicere, utatur hoc temperamento: comiter
 v. ae

EC C L IB SIA S T A E L I B E R I. 167

excuset sese iis, qui domi habent ejusmodi subsidiis

magis egentes, aut iis, qui non videntur ex amimo dare,
sed vel ad ostentationem vel aliam ob causam huma
mam, fortassis ut injecta offa obturent os sincere prae
dicantibus evangelicam veritatem. Talis erat benigmi
tas Balaac regis Moabitarum, qui mercede conduxit Ba
laam, ut malediceret populo Israelitico. . lllis common
stret, in quos melius conferri possit, quod destinarumt
mittere im cor bonum: his adimat spem corrumpendae
linguae, quae Christo praedicando dicata est. A cae
teris ultro oblata, si videtur, accipiat, sed accipiat in
alios dispensaturus, ipse me amittat gloriam suam, qua
glorietur non juxta carmem, sed in domino. Scio no
bis objiciendos Levitas et sacerdotes ac pontifices veteris
Testamenti, qui vivebant ex decimis, victimis ac do
nariis. Verum illis hac ratione provisum est, quia nom
habebant aliam sortem in partitione terrae promissae.
Sed hanc provisionem sustulit verius, quam comproba
vit novae legis autor, qui suos vocat ad exemplum pas
serum ac liliorum. Illud mimirum est evangelicae per~
fectionis, plus promereri et minus exigere, et in tam~
tum abstinere a specie cauponandi.verbum dei, ut et
divitibus impertias gratis doctrinam sacram, quo ma~
jore fructu id facias, et pauperibus addas etiam de tuo
subsidium. Adde his, quod Mosaicae religionis mini
stri ex his, quae concesserat Moses, non solum alebant :
se ipsos cum diaconis , sed uxores quoque et liberos et
servos et ancillas. Nunc vero sacerdotes, quo mimus
omerati sunt hujusmodi sarcinis, hoc paucioribus egent,
llli posteros suos alebant, successuros in ministerium :
nostri pro uxoribus ac liberis alant, sed alant, spirituali
doctrina magis, quam pecunia, quos cognoverint eva
suros idoneos evangelicae philosophiae praecomes. Nom
est efficax quorundam syllogismus: si, qui mactabant
vitulos et hircos, vivebant de decimis, quanto magis
hoc debetur iis, qui tractant sacratiora. Quid debea
 /
168 E cLE81A sTAE LIBER. 1.*

tur, nunc mon disputo, sed quid deceat exigere. Quo

sublimius est munus evangelicum, hoc purius esse de
cet lucris temporalibus. Alioqui si placet enthymema
a Levitis ad evamgelistas, eadem opera sic ratiocinabun
tur: illi habebant uxores, multo magis idem licet nobis.
Inuerte enthymema et valebit: mon licuit veteris Te
stamenti sacerdotibus possidere divitias, multo minus
licet nostris ; mon licuit illis habere concubinam, multo
minus idem licet mostris ; non licuit illis cum uxoribus
habere commercium duntaxat id temporis, quo templo
ministrabant, multo minus licet nostris. *

CAp. CVII. Quae olim dabantur evangelii prae

conibus, quoniam sponte et alacriter dabantur, eo
vtav dicebantur, hoc est, bemedictiones, quod donans
sibi magis gratularetur , quam accipiens. Numc in qui
busdam regionibus, cum decimae personales, praedia
les et fortumales anathematibus ac minis extorquentur
ab invitis et male praecantibus, xaxoaoyta verius sunt,
quam evaoytav. Id cum per se sit odiosum, condupli
catur invidia , si , qui sic exigunt ad unguem, quod
putant deberi, me minima quidem ex parte meminerunt
officii sui. At fieri videmus, ut mulli molestius exi
gant, quam quibus minime debetur.' Debetur enim
presbyteris duplex honos , ut C1. Tim. V. 17.) ait apo
stolus, sed adjicit, ii9 , qui bene praesunt. Est laicus,
qui excuset inopiam , uxorem ac liberos alendos, non
auditur. Est, qui excuset maufragium aut incendium
aut similem calamitatem, mon auditur, sed audit: deus
mihil vult amittere. Haec exempla nec apud Judaeos
edita legimus. In praesentia mom patrocinor ingratis,
sed ecclesiastae consulo autoritati. Posterioribus secu
lis episcopi quidam accipiebant, quae offerebantur, sed
ut dispensaturi in subsidium egenorum, quod sobrio
victui superesset. ' At divus Cypriamus de suo jubet
subveniri pauperibus. Divus Basilius e propriis facul
 $ C C LIE SIA ST AB IL I BIER (. 169

tatibus aluit pauperes. Augustinus ab apostolica liber

tate minimum recessit, nihil sibi ferens obtrudi, quod
in communem usum transire mon posset. , Quibus
porro verbis mendicat a populo? Fratres, non habeo,
quod dem pauperibus, subveniat illis caritas vestra.
Quaedam oblata ab iis, qui videbantur habere dome
sticos egentes subsidio, recusavit: quaedam jam dona
ta et in ecclesiae jus transcripta reddidit ei, quem libe
ralitatis ceperat poenitentia, non ignarus, quod semel
deo dicatum est , repeti, non debere. Sed vir excelsi
animi maluit imminuere jus ecclesiae, quam videri
petax aut larus,

CAp. CVIII. - Longius abest a sordibus, quod im

nonnullis regionibus pastor nihil exigit a populo, sed.
aliunde census illi designatus est, quantus homini fru
gali sobrioque sufficit. Habet domum commodam, hor
tulum , qui varias delicias subministrat memsae, viti-;
lam, quae tantum gignit vini , quamtum satis est, et
bene dilutum et parce bibenti. Habet cortem, quae
suppeditat ovum et interdum etiam pullum. Si his ac
cedunt duodecim ducati, jam superest etiam ultra mun
dam vitam, quod sublevet aliquorum inopiam. ' Sed
quo sordium numc deventum est apud nonnullos? Mem
dicatur in ipso sacrificio, et aedituus tinnitu vasculi
staunei atque etiam clara voce subinde repetita popu
lum invitat, me dicam, cogit ad dandum. Sacrificus
interim indecore stat circumspiciens, qui dent, qui mom.
Idem fit a , quibusdam in comcionibus. Circumfertur
tabella, et subsidium petitur, imo efflagitatur ecclesia
stae. Non ista reprehendo, si urgeat necessitas, sed
ostendo, quamtum absint ab illa superbia apostolica,
cujus optarim quam plurimos esse imitatores. Reper
tus est unus absque litteris pius, qui scripsit: , vadant
pro eleemosyma confidenter , nec oportet eos verecum
dari, quia dominus se pro mobis fecit pauperem in hoc
 170 sccl. s 1 Ast as libem 1.

mundo; et ecce, videmus orbem plenum mendicitatem

ultro profitentium. At insignis ille evangelista, qui di
' cit: volo omnes esse, sicut ego sum, toties gloriatur,
quod manibus suis sibi pararit victum, ut gratuito do
ceret evangelium (1. Thess. II. 9.), quod nocte dieque
laboraret, ne quem gravaret: vix ullum reperit imita
tatorem. Excusatur a multis mecessitas, durum re vera
telum. At videndum est, unde veniat illa mecessitas:
qui verus est pastor, delegat vices suas alteri, paulu
lum quiddam aspergens e decimis: ille rursus locat al
teri, nihil aliud illi relinquens quam spicilegium, de
mnessa jam segete. Eadem querela est de nommullis mo
masteriis deque collegiis, quae curas habent incorpara
tas, sic enim illi loquuntur: censum, hoc est, lanam
sibi reservant, oves tradunt famelico frequenter indocto
juxta ac improbo deglubendas. Et miramur, pastorem
non esse im ea autoritate apud populum, qua deberet?
Hic episcoporum aut primcipum partes erant, eos, qui
percipiumt emolumentum, compellere ad officium. Hac
tenus de autoritate.

CAp. CIX. De benevolentia concilianda quid atti

met dicere? Verus amor nulla re paratur efficacius,
quam gratis et hilariter bene merendo de omnibus.
Beneficentia- cicmrantur et ad amicitiam alliciuntur
etiam immanes ferae. ' Jam mihi finge talem ecclesia
sten, qualem nos quaerimus, qui se totum exponatju
vamdis omnibus, plus qnam paterna matermave sollici
tudine pro singulorum vigilans salute, docens ignaros,
blande revocans erramtes, erigens aegrotos, consolans
lugentes, opitulams afflictis, sublevans oppressos: nas
centes Christo tradat, moriemtibus assideat, mortuos
sepeliat, egenos foveat, oret sacrificetque pro salute
omnium, im summa, mullum praetereat expertem suae
beneficentiae, atque haec faciat tum constanter, tum
alacriter , pro his meritis mihil omnino petens merce
 E C CL E 8 I A S T A I. L IBER I. 171

dis a quoquam , mom, pecuniam , non obsequium, mom

gloriam : quis, obsecro, tam durae mentis est, ut ejus
modi virum non ut numem quoddam e coelo delapsum
et amet et veneretur? Tanta caritas etiam malos com~
pellit ad amorem mutaum. Quod si qui sint, qui talem
comstanter odisse sustimeamt, quid aliud lucrifecerint,
nisi ul ab omnibus judicentur ommibus feris efferatio
res? Haec sunt incantamenta multo efficacissima, haee .
philtra praesentissima ad conciliandum, mec ad concili
andum tantum, sed etiam ad extorquendum hominum
benevolentiam : caetera leviora, sunt, quae tamen his
adhibita mom parum habent momenti. Virtutes enim
heroicae non rejiciumt obsequia, si quas dotes humanas
vel indidit matura vel addidit institutio atque imdustria,
sed eas comiter amplectuntur, purgant ac perficiunt.
* *

CAp. CX. Accidit: tamen interdum, ut homines

eximiis illis virtutibus praediti in his levioribus videan
ur parum attemti, sicut in rebus mortalium nihil est ab
omni parle beatum. Socrati, viro inter ethnicos lau
datissimo, non parum invidiae conflavit in omni ser
mone familiaris iromia, quae tamen in illo nom erat vi
tium,-sed natura. : Platoni fastus est objectus y cum hic
fuerit in eo mom rwpos; sed oeeuwrps: melius enim
graece dicitur, quod sentio. ' Irrisa est a multis Dioge
mis dicax ac faceta libertas. Molesta fuit nommullis Xe
mocratis austeritas. Parum digna philosopho visa est
Stilponis comitas, omnia in bonam vertens partem,
etiam illa, quibus hominum vulgus graviter effendi so
let. Naturalis fuit in Scipione Africamo majestas. In
L. Crasso oratore pudor nom offundens tenebras inge
nio, sed dictioni gratiam addens. M. Tullio monmihil
autoritatis ademit jocandi studium. Catoni seniori non
mediocrem invidiam conflavit censoria in omnes seve
ritas; quim et Uticensis ille visus est aequo praefractior.
Similes ingeniorum varietates reperias et in viris reli
172 I. C C L E S 1 A 8 T A E L I B E R. i,

gionis commendatione claris. Ambrosius ubique placi

dus est, ac jucundus magis, quam vehemens. Augu
stinus blandus et haerens. Hieronymus vehemens , li
ber, interdum etiam austerior. Chrysostomo vitio
verterunt aemuli, quod amaret solus cibum capere.
Quod erat sobrietatis, imhospitalitatis nomine repre
hensum est : phrasis indicat, hominum fuisse ad do
cendum pulchre compositum. ' In Basilio sentias exi
miam aniimi celsitudinem, prudenti comitate tempera
tam. Gregorius Nazianzemus:argutior est. Athanasio
fuit in rebus gerendis admirabilis quaedam solertia. In
Cypriano mireris maturalem dicendi facultatem. Quid
plura'. Non est mimor varietas in hominum imgeniis,
quam in vultu ac voce. Nec semper tutum est, in di
versum habitum demigrare, quemadmodum in comoe
diis subito fit sui dissimillimus Demea : sed conandum
est, ut, quod matura penitus insevit, si cum vitio com
junctum est, ad virtutem corrigatur ; si simplex est
maturae habitus, cavendum, me in vitium confine dege
meret: ut puta, me gravitas a natura addita exeat in
saevitiam, asperitatem ac torvitatem , lenitas in negli
gentiam et contemtum, blandities in assentationem. Im
his autem corrigendis oportet abesse fucum. Perpetuum
esse mon potest, quod fingitur, et.infeliciter fere ca
dunt, quae tentes invita Mimerva. Cui si non repu
gnamus, fit, ut diversis moribus par tamen autoritas
et gratia comparetur. Qui matura comis est ac festi
vus, caveat a specie adulationis ac levitatis. Qui lo
quacior est, studeat numquam loqui, nisi cum suadet
utilitas. Qui taciturnior est ac tristior ad praesentem
proximorum utilitatem, nativam austeritatem affabili
tate temperet. Qui lenior est, huic caritas et pietatis
zelus addat aculeum. Naturae vitium consuetudo mon
diutina facile corrigit. In his tamem prodest admo
iieri; nam aliena quam nostra rectius perspicimus.
 E c CLES1ASTAE LIBER I. - , 118
CAp. CXI. Jam et aetas et patria afferunt non par
vam ingemiorm differemtiam. Adolescentia nisi refre
netur, diffluit in voluptates ac lascivianm. Juventus
praeceps est et incogitans. Senectus fere tristior est;
iracundior, ad rem attentior, et ad ignoscendum diffi
cilior. E singulis, quod utile inest, oportet excerpere,
quod ad vitium temdit, corrigere. Temerae aetatis las
civia liberalibus studiis edometur : juventutis ardor
philosophiae praeceptis temperetur: senectutis imbecil
lilas ratione, consilio et cura fulciatur. Itidem Ger
manus dabit operam , ut vitata immanitate sit fortis;
et ad impia illabefactabilis. Hispamus Christi gloriam
sitiat. Italus sobrietatem, quam in cibis potuque prae
stat, in caeteris etiam adhibeat. . Gallus mativam faci
litalem flectat in obsequium dei. Gelrius nativam astu
tiam vertat im evangelicam prudentiam. Hollandus
mativam simplicitatem evangelica prudentia condiat.
De caeteris similiter apud suum quisque animum aesti
met, me singula persequens fiam molestus. His itaque
ingeniorum , aetatum et regionum cognitis et amimad
versis differentiis, sibi quisque leges praescribat, qui
bus et ad vitium temdentia corrigat, et virtutis indolem
prae se ferentia provehat. Haec leviora sumt, fateor;
et ad humanam imbecillitatem accommoda, sed tamen
si sublimibus illis spiritus samcti dotibus subserviant,
non megligenda, quoad homines cum hominibus, infir
mi cum infirmis versamur ; quibus utinam efficaciora
dominus dignetur inspirare pastorum suorum animis,
ut omnes despectis hujus mundi vilibus emolumentis
ad hanc.ommium pulcherrimam militiam toto imcum
bant pectore, post breve tempus (quid enim hac vita
fugacius?) sempiternam accepturi coronam beatae im
mortalitatis. Et si quid hic laboris devorandum , (ni
hil enim praeclarum absque negotio geritur,) cogitent,
quantum solatium futurum sit, audire (Matth. XXV
12.) beatificam vocem : euge serve bone et fidelis , in

-
-----
 -

174 ECCLESIA8TAE LIB E R I.

tra in gaudium domini tui, accede ad triumphum coe

lestem, stremue dux, esto particeps gaudiorum , qui
particeps afflictionum esse mea causa mon recusasti.
Quod erit illud tripudium, qui plausus, quam laeta ac
clamatio, cum illic multos videbis, qui tibi suam feli
citatem, suam salutem ferent acceptam , quos ad pie
tatem instituisti, qnos ab errore revocasti, quos ad coe
lestium bonorum amorem inflammasti. Imo quoniam
illic perfecta caritas facit omnibus omnia communia,
quid erit te felicius, splendidius aut illustrius, cum in
numerae coelestium ordinum myriades uno ore, con
sona voce undique tibi gratulabuntur, et Christo prin
cipi gratias agent, qui per te dignatus est augere beatam
illam sodalitatem, cui nihil deest ad sonsummatam
beatitudinem, nisi ut expleatur electorum numerus,
ac resuscitatis corporibus omni ex parte plena erit et
absoluta felicitas.

CAp. CXII. Eorum vero, quae supra memoravi

mus, consideratio non doctores tantum ad docendum,
sed auditores quoque merito deberet exstimulare ad
discendi studium et obtemperamdi promtitudinem. Ut
enim vigilanter alacriterque doceat aliquis, non mimima
ex parte situm est in discipulis. Quotum enim quem
que reperias tam patienti stomacho , qui diu retinere
possit in docendo studium, alacritatem atque ardorem,
si conspiciat, e tam multis tam paucos venire ad con
cionem, tum im his paucis tam paucos esse, in quibus
non ludatur opera , dum alii crapula graves, audientes
non audiunt, alii toto vultu totoque corpore taedium
praeferumt, oscitantes, screantes, ructantes, obtussien
tes, alii mom alia facie concionantem auscultamt, quam
solent histrionem in theatro saltantem, plerique dor
mitant, mec desunt, qui altum etiam stertant, quod
di$tento ventre veniamt in concionem. Qui mon ob
aliud eo vemiunt, misi ut diem fallant domusque tae

------ --- ---

 E C C L E $ IA ST A E L l B E R I. 175

dium excutiamt, ad caetera surdi, tantum exspectant,

si quid festivum aut ridiculum excidat, quod in coena
recitent combibonibus. Quamquam his quoque pejo
res sunt, qui non veniumt, ut discant, sed ut captent,
quod calumnientur, mec hunc animum dissimulant,
sed risu rictuque, interdum et sibilo produmt et mur
mure. Omitto numc pueros obvagientes, canes obla
trantes : confabulones obturbantes. Et miramur, si
concionatores habemus parum diligentes? An nom me
minimus, et illos esse homines? Comoediarum actores
queruntur de spectatoribus, orantes, ut illorum atten
tione et silentio ad recte agendum adjuventur, alioqni
frigere actionem. ' Quod histrio suo jure postulat, hoc
negatur verbi salutiferi praeconibus? Prodis in thea
trum , ut spectes nugas, et auscultas: at in concione
dormis, auditurus, quae et te tibi reddamt meliorem,
t deo cariorem faciant., Si ecclesiastes fabulam ordia
tur de lana caprima aut de umbra asini, (nam sunt, qui
studio quaedam admiscent hujusmodi,) expergisceris,
defricas somnum ab oculis, arrigis aures, advocas ani
mum : et ad ea, quae faciunt ad veram perpetuamque
felicitatem , aures non habes? Merito frigeat ecclesia
stes, si comspiciat, populum attemte quidem audire,
quae docentur, sed in moribus nullum apparere do
ctrinae fructum : quanto justius frigeat, si conspiciat
tantum multitudinis fastidium, ut mec verba salutiferae
doctrinae perferre valeant? Audiunt alacres circulato
rem in foro ridiculas, interdum et obscoenas nugas
garrientem : et coelestis philosophiae doctori non prae
stant eandem audientiam ? Favemus histrioni, ne, si
explodatur, frustra fabulam edidicerit: quanto justius
favendum ecclesiastae, qui per omnem vitam summis
vigiliis ac laboribus paravit, quo populum redderet
meliorem ? adde huc, quod, etiam si actor exibiletur,
mullo spectantium id fiat detrimento : contra vero si
ecclesiastes surdia marret fabulam, ad populum redit

------ ---
 176 C CIL E 8 I A. Si A E LIBER I.

omme damnum, ipse excusatus habebitur apud deum

qui munus delegatum pro viribus obierit. At quale
damnum? mom pecoris aut pecuniae, non valetudinis
aut sensuum corporis, sed quod est omnium damno
sissimum, veri ignorantia, mentis caecitas, impietas,
letiferae pestes animae.

CAp. CXIII. Si quis missilia spargat in vulgus,

puta mummulos aut crustula, quam alacer, quam fre
quens umdique concursus. At quanto sunt pretiosiora,
quae e suggestu spargit ecclesiastes e coelestis philo
sophiae thesauro depromta. Sparguntur opes illius
sapientiae, quae juxta Salomonis testimonium pretio
sior est cumctis opibus. Sparguntur gemmae virtutum
evangelicarum, quae locupletent ornentque mentem
tuam im aetermum , et tu non accurris, non arripis,
quod jacitur, praesertim cum hic potior sit colligen
tium conditio, quam illic? Illic quo alius praeripuit,
tuum esse mom potest: hic singulis integrum est, si
velint, quod in commune mittitur. Alterius lucrum
mom fit tuum detrimentum, sed singulorum lucrum fit
omnium gaudium. Videmus, si quis circumforaneus
posita mensa polliceatur artem eximendi maculas ve
stibus imlitas, aut remedia adversus dolorem dentium,
lippitudinem et febrim quartamam, miro studio fre
quentem accurere populum : at eum, qui commonstrat,
quibus modis eluamtur animorum maculae, quibus pro
pellatur avaritia, impudicitia, amor insanus, odium
et invidia, praesentaneae mentium pestes, audire
gravamur. Beatus Paulus (1. Cor. XI. 22.) destoma
chatur in eos, qui in conventu Christianorum praeter
decorum epulabantur, contemnentes ecclesiam dei,
rogatque illos, an non habeant domos, ubi pro suo
arbitrio vescantur, bibantque vel usque ad ebrietatem,
si libeat. Arbitror, illum gravius etiam destomacha
turum, si conspiciat nostras conciones, exclamaturum
 Eccles 1 Ast AB L 1 B ER 1. 177

que : quid ita ecclesiam dei contemnitis ? Si crapulam

eructare, si temulentiam edormire libet, privata do
mus et cubiculum ad ista magis sunt accommoda, quam
templum. Si cessare visum est, sunt sphaeristeria, ubi
id fiat absque contumelia ecclesiae : si nugari juvat,
sunt tonstrinae, fora et porticus, ubi ista fiant, nom
dicam , decemter, (nusquam enim decet, quod ineptum
est) at-certe minus indecore. Ad comvivium vocatus
componis temet ipsum pro dignitate convivatoris, prae
paras orexim, me videare conviva fastidiosus, multa
que civilitate sublevas invitatorem, qui pecuniam et
curam impendit, ut lautum exhiberet convivium : et
eum , qui pascit animum tuum pane coelesti , qui pro
pinat tibi vimum exhilarams cor, fastidio mauseaque
tua contristas ? Unde haec in nobis tam praepostera
rerum aestimatio? Saltem ab infimis proficeremus ad
sublimiora. Venit veredarius ad oppidum, dicens se
missum, non jam dicam, a Caesare, sed a Satrapa quo
piam, auditur reverenter, non ob sua merita, sed ob
kgantis autoritatem : et ecclesiastes dei legatus, despi
eitur in contumeliam legantis?

Cap. CXIV. Noli secundum faciem judicare. Ho

mo tui similis est, qui loquitur, sed deus tibi per illius
os loquitur, et, verba dei, non sua loquitur. Dignus
igitur est, quem. ut Christum , audias, qui Christum
docet. Audis hominem legatum ab homine recitantem
edicta, quae te gravent fortunasque tuas attenuent :
et non audis exponentem mandata dei, quae te beatum
reddamt? Si par est, in oratore venerari mittentis per
sonam, nihil est deo sublimius : si par est, cum ap
plausu fauoreque excipere, quae dicuntur in rem mo
stram, mihil est amimarum salute praestamtius, nihil
evangelio gratiosius. . Diligenter auscultas profitemtem,
quomodo colendus sit ager, corporis altor: et mon au- .
dis docentem, quomodo excolendus sit animus, qui
M.
178 IE C C L E S I A S T A E L I B E I. I.

fructum afferat sempiternae felicitatis? Medic6 mer

cedem exacturo pro tristibus remediis praebes attentas
aures, ut a corporis morbo convalescas: et eum piget
audire, qui gratis, qui blando sermone medetur animi
morbis? Quis autem est mostrum , qui non multis vul
neribus sauciam habeat animam , aut qui mon multis
laboret morbis capitalibus? aut si mom laborat, certe
> periculum est omnium commune. Optimum est, a
medico discere , quomodo vitandus sit morbus, prius
quam incidas. Quidquid umquam peccarunt homines,
hoc in te cadere potest. Itaque si laici reputemt,
quanta sit ecclesiaslae dignitas , quam laboriosam
quamque discriminis plenam provinciam sustineat, cu
jus vices gerat, quod agat megotium, quantas afferat
utilitates, quam sublimia doceat, quam magnifica pol
liceatur, mimirum et venerabumtur religiosius, et au
scultabunt attentius, et obtemperabunt libentius. In
quo si quid offendet humanae imbecillitatis, non sta
tim est insolenter fastidiendus, sed humaniter magis
sublevandus. Quomodo, inquies, sublevandus ? Si
alacriter audias docentem, patienter audias corripien
tem , si teneas, quod docuit, si emendes, quod repre
liendit, si sub illius disciplina quotidie evadas te ipso
melior. His quasi stimulis excitabitur, ut fiat in studio
sacrarum literarum vigilantior, in docendo feruentior,
im admonemdo liberior. Quin et precibus omnium
sublevandus est.

CAP. CXV. Orandus est deus, ut per suum ora

torem in dies largiatur gregi suo meliora. Hoc cum
orat populus, pro se orat, et quoniam petit in nomine
Jesu, deus mon se praebebit surdum votis hujusmodi.
Ecclesiastes vicissim orat, ut spiritus Christi reddat
dociles omnium amimos, praeparetque segetem, ut
bonum semen injectum feliciter proveniat. Clamat
i . ' ;

 E CC L E S I A. S T A E L I B E R. I. 179

dominus per Hieremiam (c. IV. v. 5.): novate vobis

novale , viri Juda et Hierusalem , et nolite serere
super spinas , circumcidimini domino, et auferte
praeputium cordium vestrorum. Viri Juda sunt,
quicumque confitentur et agnoscunt suam injustitiam;
viri Hierusalem sunt , quicunque perseverantes in ec
clesia Catholica sectantur ea, quae sunt pacis erga
deum simul, et erga proximum. Nam hi demum do
ciles sunt evangelicae philosophiae. Qui non agnoscit
morbum suum, mon est medicorum arte tractabilis :
et si quis contentioss est, mos, inquit apostolus, talem
consuetudinem non habemus. Amat nova doctrina
novos agros, amat sobria sobrios amimos, amat pura pu
ras mentes. Excide spinas terrenarum sollicitudinum,
exstirpa frutices inutiles malarum cupiditatum , evelle
lappas, carduos, tribulos, et quidquid moxiorum affe
ctuum occupavit amimum tuum: ita bono semini prae
paraveris bonum arvum. Circumcide praeputium
cordis tui, amputatis voluptatibus, luxu ac deliciis.
Hortatus item per Oseam (c. X. v. 12.) spiritus san
ctus: seminate , inquit, vobis in justitia et metite in
misericordia ; innovate vobis novale ; tempus autem,
requirendi dominum, quum venerit, qui docebit vos
justitiam. Seminat in justitia, qui sitit justitiam, metit
in misericordia, qui, quod sitiit, ampliter assequitur,
mon sui viribus, sed domini benignitate. Inmovat sibi
novale, qui pectus suum praeparat evangelicae doctri
mae. Hoc est enim vinum novum, quod dominus non
vult immitti in utres veteres, hic est novus panmus,
qui male cohaeret in veste veteri. Utramque partem
videor satis admonuisse. Quod si utraque suo funga
tur officio, ecclesiastes quidem bona fide, diligenter,
alacriter, amanter, constanter dispenset thesauros do
mini sui, populus vero piis et avidis animis, quod
datur, excipiat : haud dubium est, quin coelestis ille
M *
180 T. C C LIE S I A S T A E L 1 BE R. I.

agricola daturus sit uberem laetumque proventum.

Quod igitur de dignitate, de difficultate, de puritate,
de fortitudine, de utilitate , . de praemio fidelis eccle
siastae dicendum videbatur, hoc volumine complexi
sumus, cujus quoniam satis crevit magnitudo, quod
superest, in proximum librum rejiciemus.
 E C C L P. S I A S T A IE LIBE R II, 181

L I B E R S E C U N D U S.

Cap. I. Si cui munificentia numinis adint ea, quae

superiore libro commemoravimus, huic non magno
pere fuerit opus praeceptis ac monitis verbosioribus,
quod habitus ille mentis sincerus ac perfectus facundiam.
rebus sacris dignam , et promuntiationem oppositam , et
gestus decentes ultro suppeditet, etiam non affectanti.
Fit enim, mescio quo pacto, ut interna species animi
migret in hominem exteriorem, totumque ad suam
iransfiguret imaginem , non aliter quam sanguinis et
intestinorum occulta vitia sese proferunt externo eor
poris habitu. Pallemt hepatici, nigrescunt aut flaves
cunt icterici, contrahuntur podagrici, tremunt spas
matici, et drtoxnxruxoi. Neque enim minus certa
sunt peritorum medicorum judicia ex oculis, vultu to
tiusque corporis specie, quam ex lotio pulsuve. Neo
raro fit, ut cordis affectus reluceant in externa hominis
imagine. `Non jam loquor de furore , de ira, de odio,
de amore, de pudore, metu, spe, gaudio, dolore, cae-'
terisque crassis affectibus, qui se vel invitis nobis toto
corpore *) proferunt, sed de his quoque, de quibus,
quomiam sunt retrusiores, difficilius est judicium : quod

*) In ed, I. et III. pro corpore scriptum est: pectore.

182 - JE C C LE s I A S T A E L I B E R I I. *.

gcmus sunt modestia aut arrogantia, timor dei aut com

temtus, neglectus aut amor divitiarum , constantia aut
levitas, pudicitia aut impudicitia, doctrina aut impe
ritia, denique illa ipsa maxime spiritualia , fidei since
ritas, spes et caritas. Si tantum valent habitus huma
ni, ut totum hominem velut im aliam speciem transfor
ment, quanto magis Christi spiritus, inhabitans cor
hominis, totam illius imaginem componet? An non
videmus, in quovundam oculis ac fronte quasi relucere
spiritum sanctum placidum , mitem ac fuci mescium ?
Agnoscas, in illis jam nunc meditari vim muminis, quod
in resurrectione perficiendum est, ut spiritus potentior
corpus ipsum quodammodo in se transformet. Quem
admodum e diverso, qui prorsus abjecto timore dei
semet ad omnem impietatem omneque scelerum genus
dediderunt, ipsa corporis specie diabolum videntur
exprimere.

CAP. II. Proinde. vereor, me cui videatur ine

ptum , hic de rhetorum praeceptis meminisse, quod
artis significatio fidem dicentis elevet im tantum , ut
summus ille orator existimet caput artis esse, artem
disimulare. Quisquis enim credit, eum ex arte di
cere, quem audit, quomiam sibi putat strui insidias
ab artifice, cavet ab adsentiendo, et huc potius intem
dit animum, ut observet, quam ingemiose aut, quam
callide dicat, non quam salubriter. Quodsi probatur
veterum quorundam sentemtia, qui dixerunt, rhetori
cem nihil aliud esse, quam dicendi prudentiam, cum
videamus permultos fuisse facundissimos , qui artem
prorsus ignorarumt, non video, quid utilitatis sint alla
tura: rhetorum praecepta ecclesiastae, quem et virum
insigniter bonum, et divinitus eruditum, et evangelica
prudentia praeditum esse volumus. Sed eadem ratione
non esset ecclesiastae discenda dialectica, ars sic rheto
ricae cognata, ut paene sit eadem, si Zenoni credimus,
 E C C L ESI A S T A E I, I B E R I I. 183

qui manu contracta et exporrecta notavit utriusque

discrimen.- Et tamen hac nulla omnium traditur in
scholis exactius magisque serio, cum praeter captiosas
argutias et paralogismorum insidiosos laqueos videatur
etiam cogere, atque hominem ceu vinculis adstrictum
in suam pertrahere sententiam. Quis autem fidem ha
beat iusidianti, aut quotusquisque est, qui mon malit
duci quam trahi? Sed has disciplinas ecclesiasten didi
cisse oportet, mom discere, et didicisse potius quam
perdidicisse, me, quod multis evenit, in dies magis ac
magis adlubescente studio, illic velut ad Sirenum sco
pulos comsenescat. Primae adolescentiae congruunt
haec studia: quamquam ut magni interim refert, quam
sobrie tradantur, ita plurimum interest, qualis sit exer
citatio, meque enim parum officiunt puerorum ingemiis,
qui dialecticen reliquasque philosophiae disciplinas tra
dunt, non perimde spectantes ad discipulormm utilita
tem, quam ad propriae eruditionis ostentationem : tum
eos magis exercent ad palaestram, qnam ad bellum.
Itaque dum teneros animos torquent difficultatibus et
gryphis non necessariis, triplici illos afficiunt imcom
modo. Primum imgenia generosiora frequenter deter
rent ab his disciplinis. Deinde frustra comlerunt aeta
tem, ut optimam , ita fugacissimam, cum interim li
cuisset alia quaedam utilia cognitu discere. Postremo
efficiunt, ut cum ad seria ventum fuerit, inepti verius,
quam instructivideantur; quemadmodum vix alii sumt
ad verum proelinm ineptiores, quam qui per omnem
vitam artem dimicandi gladiis didicerunt ac docuerunt.
In ludo morunt sagittam in se missam ense dissecare,
prius quam eo, quo missa est, perveniat; al in bello
qui parat mittere, non praemonet illum, quem petitu
rus est, nec ibi servantur ludi gladiatorii leges. Pro
fuerit tamen , has disciplinas a primis statim annis so
brie didicisse, et exercitationem adhibuisse ad eam
functionem, ad quam destinatus est adolescens. Neque
 *.

184 E CC L E S I A S T A E L IB E R II.

enim in eadem licet disciplina eodem modo exercendus

est, qui destimatus est agendis causis forensibus, aut
obeundis principum legationibus, et qui praeparatur
sacris concionibus ; quemadmodum in dialectica aliter
exercendus est, qui scholae educatur, aliter qui theo
logiae.
CAP. III. His porro disciplinis sobrie traditis et
apposite exercitatis, paratur quaedam ingenii dexteri
tas, tum ad recte judicandum, tum ad commode disse
rendum., Eam facultatem, humana partam industria,
superveniens uberior spiritus gratia mon dissolvit, sed
absolvit, mec adimit, sed adjuvat: qui sicuti maturae
dotes egregias nactus magnificentius per eas exserit suam
emergiam, non aliter quam insignis artifex libentius et
accuratius ostendit artem suam in splendida tractabili
que materia, ita mostram industriam adeo mom asper
matur spiritus ille coelestis , ut exigat etiam, nec imdi
gmatur sua dona nostro vicissim studio adjuvari, tan
tum absit impia nostri fiducia. Jam ut donemus, fuisse
nonmullos tam felici matos ingenio, ut absque cognitio
me dialectices et perspicaciter judicarint et acute colle
gerint, et absque rhetorum praeceptis eloquenter dixe
rimt: tamen, quoniam perquam rara est ista inter ho
mines felicitas, naturae imbecillitas mom mediocriter. ad
juvatur praeceptis et exercitatione, praeceptis ad judi
candum, exercitatione ad agendum. . Similiter quoniam
mon omnibus, forte etiam nullis, ea donorum ubertas
obtingit a spiritu, quae apostolis, nulla fuerit impietas,
- quod domis illius diminutum est, supplere disciplina
rum adminiculis. Rursus ut donemus, usu quibusdam
| hoc contigisse, ut, quod ars docet, praestent experien
tia , tamen praeceptorum accessio facit, ut et certius ea
contingat facultas, et maturius, Tardior enim est slul
tprum, ut ait ille, magister, experientia, Et quemad
modum inauspicatus est medicus, qui occidendo ho
mines didicit mederi, ita non est optamda, prudentia,
 ;
- || |**|
.

1. C CL E $ IA S T A E. L I B E R I I. 185

quae laedendo didicit prodesse. Hoc perspiciens Philip

*

I.
* ||

pus, Macedomum rex, filium Alexandrum a prima

statim pueritia Aristoteli philosophiae decretis imbuen
dum tradidit, nimirum intelligens, plus uno die disci
praeceptis, quam multorum amnorum experientia,
praesertim cum in ipsis praeceptis insit experientia.
Sunt enim ab iis tradita, qui praeter egregias maturae
dotes diutino etiam rerum usu sibi prudentiam eam
collegerunt. Jam si quis in megotiis privatis multum
putet tribuendum experimentis, cum hoc non ad
modum pugnabo. Caeterum in functionibus publicis,
in quibus levis error haud levem perniciem affert po
pulo, mon oportet saepius audire vocem illam, non pu
taram. Inter eos autem, unde reipublicae vel plurima
salus, vel plurima pernicies proficiscitur, praecipui
sunt primceps et ecclesiastes, et inter hos duos eccle
siastes plus habet momenti, ut a quo pendet et ipsa
primcipum institutio,
*

Cap. IV. Verum ut praeceptiones plus afferunt

utilitatis, si ingenio per se felici adhibeantur: ita ple
mius operatur spiritus sanctus, si reperit pectus libera
libus disciplinis praeparatum. Rursus artis praecepta
non ita multum juvant, nisi per frequentem usum
transierint im habitum, quasi im maturam, ut, quem
admodum musices perito praesto est, quod recte mo
duletur, etiam si de modis et harmoniis non cogitet,
ita ecclesiastae dicturo sponte occurrat, quod praesens
argumentum exigit, etiam si de rhetorum praeceptio
nibus ne cogitet quidem. ' Ad bene dicendum expedit,
artem contemnere, sed posteaquam ex ejus usu parata
est dicendi facultas. Sic, qui exercentur ad artem
pingendi, circino explorant membrorum 6vpupuerpfoes:
verum ubi jam praeceptis et usu collegerint habitum,
melius absque circino pingunt, quod majoris sit artifi
sii, efficere, ut:membra quaedam minora videantur;
 -*n
- -

186 ' E ccles 1 Ast AT: 1. 1 b e R 1 1.

-

\
;

quam revera sint, rursus quaedam subsidere aut pro

minere videantur, quae mec subsidunt nec prominent.
Hoc enim agit artificis prudentia , ut res exprimat, non
quales sunt, sed quales apparent intuentibus: apparent.
autem eaedem diversa specie, e propinquo aut e lon
ginquo, ex alto aut ex imo, a latere tergove, aut a
fronte comtemplantibus. Quemadmodum autem im
scholis non indecenter in explorandis syllogismis aut
enthymematibus, fit mentio figurarum, quas in amaly
ticis prioribus, ac solide colligendi rationum, quas in
posterioribus tradidit Aristoteles, aut collectionum to
picarum , mec intempestive produntur captiones elem
chorum, excutitur difficultas modalium ac mixtorum :
| , ita frigidum fuerit, eadem apud judicem aut populum
inculcare, cum tamen interim his omnibus utatur ec
| clesiastes, sed occultams artem , et ratiocinationum ar
gutias sic explanans, ut multitudo sentiat, vere dici
potius, quam ingeniose , utque obscura fiant dilucida,
involuta oxplanatiora, molesta facilia. Quibus autem
-
modis id efficiatur, suo dicitur loco. Expedit tamen
in illis per aetatem exercitatum esse, sed sobrie, quo
videlicet certius ac promtius sit judicium. Necesse est:
- -
enim, ut prius sit judicium , quam eloquium , prius
sapere , quam dicere ; quemadmodum in natura prior
est fons, quam fluvius, et in artibus prior est delinea
tio, quam pictura. Caeterum quoniam, ut diximus,
oportet ecclesiastem pro dignitate muneris variis doti
bus esse instructum, quemadmodum nom est meae fa- '
cultatis, ita mec hujus instituti, hic docere, quidquid
illum oportet didicisse, sed obiter circa singula quae
dam admonebimus , ad hoc argumentum propius fa
cientia. -

*. *

CAP. V. Primum illud constat, grammaticem esse

disciplinarum omnium fundamentum , ex cujus negle
ctu quanta bonorum autorum ac disciplinarum vel in
 \
I: C c L S 1 A s T A L I B E R I I. , 187

teritus vel corruptela sit profecta, motius est, quam

ut hic sit ostemdendum... -. Cum autem grammaticam
dico, mon sentio inflexionem nominum ac verborum,
et appositi cum supposito congruentiam , sed rationes
emendate proprieque loquendi, quae res contingit, nisi
ex mu!tijuga veterum lectione, qui sermonis elegantia
praecelluerunt. Ac mostro, quidem saeculo jure gra
tulamur , quod e ludis literariis penitus sublatum est
illud litteratomur gemus, qui, dum inculcabant modos
significandi aliasque commentitias difficultates, idque.
verbis illotis ac sophisticis, mihil aliud docebant pue
ros, quam barbare loqui, cum grammatica sit ars
emendate loquemdi. Videbatur hoc esse compendium,
cum re vera maximum esset dispendium. Rapiebant
pueros ante tempus ad dialecticam, atque adeo ad so
phisticam. Atqui dialectica caeca est absque gramma
tica. Quidquid enim agit dialectica , per sermonem
agit, per hunc enuntiat, definit, dividit et colligit.
Ad ea requiritur vocabulorum cognitio, quibus singu
lae res declarantur, tum eorum compositio, quorum
utrumque pendet non ab arbitrio disputantium , sed a
comsuetudime veterum , qui castigate loquuti sunt. In
utroque non mediocris est diflicultas, quod multae res
in quibusdam regionibus aut prorsus non sint, aut di
versa sint specie ; hinc in vocabulis piscium, avium,
quadrupedum , arborum , herbarum, fruticum, gem
marum, tamta varietas, Nos , quid sit spimus aut ur
tica aut mitilus piscis, ignoramus, contra Veneti me
sciunt, quam mos assellam aut sturionem vocamus, qui
dam silurum esse putant. Eodem errore fit, quod
nostri pictores pro palma pingunt buxum, ac Paulum
eremitam veste e buxeis rameis contexta amictum
producunt, cum ex buxo nihil possit contexi, e pal
mae ramis aculeatis corbes contexi: possint ; tegebatur -

corpus, sed pumgebatur. Quin et im dominica qua

dragesimae postrema, quae palmarum dicitur, pro pal
 188 E CC L E S IA SIT A E L IB ER II.

meis buxeae frondes consecrantur, quum plus discri

*minis sit inter palmam et buxum, quam inter urticam
et betam.
*.
- -

CAp. VI. Ut omittam interim, quod ne inter ve

teres quidem semper convemiunt rerum vocabula ; id
liquet ex Plinio, Dioscoride et Hermolao Barbaro, qui
praeter alios in hoc argumento stremue desudarunt.
Major autem ambiguitas est in his rebus, quae subinde
per artifices mutantur in iisdem etiam regionibus, vel
ut in vestibus, armis, aedificiis, navigiis, organis mu
sicis, vehiculis, monetis, ponderibus ac mensuris. In
terdum autem incidit, ut, nisi priscam harum rerum
formam teneamus, scripturae locus nom satis commode
possit explicari, quae tota scatet hujusmodi vocabulis :
ut me quid interim commemorem de vocibus apud ean
dem gentem in eadem lingua varia significantibus. Si
milis difficulta8 est in civitatum, montium , fluminum,
fontium ac lacunum vocabulis, quae vel hominum in
stitutio, vel aetas, vel consuetudo novavit, idque mom
semel. Accedit huc illa difficultas, quod idem fluvius
aut idem mare aliis locis alia atque alia sortiatur mormi
ma; rursus quod in diversis regionibus reperiantur in
terdum complures ejusdem momimis civitates et flumina.
Accedit huc, quod tanta vis est aetatis, ut non solum
illa, quae constant artificum arbitrio, verum ea quo
que, quae per se solida sunt, vertat in aliam speciem ,
quasi naturae invidia caverit, ne qua posset esse certa
yerum notitia, quae literis ad posteros indubitabili fide
transmitti posset, sed exigat experientiam peculiarem
omnium. Nec solum ibi numc campi sunt, ubi olina
fuit mons, ibi lacus, ubi olim fuit civitas, ibi via stra
ta, ubi olim fuit palus, sed in ipsis arboribus atque
herbis saepe mom respondet veterum descriptio. Atque
adeo si quis observet picturas ac statuas, nom jam dico
priscas illas, sed ante annos monaginta factas, animad
 EccLE s I. AsTAE LIBER 11, 189

vertet, mom in cultu tantum, sed in ipsis hominum

vultibus esse speciem ab horum temporum forma di
versam. Ipsa demique natura quotidie gignit novas re
rum formas, vel occulta siderum vi, vel mixtura ge
merum, quemadmodum de Africa mon falso jactat pro
verbium. Auget hanc varietatem hominum calliditas,
multiplicatis aut admixtis medicatis arborum aut herba
rum seminibus. Quodsi quis hanc grammatices partem
contemnit, eadem opera contemnat tot egregia volu
mina, quae Aristoteles, Maier, Dioscorides, Theo
phrastus, Nicander, Oppiamus, de animantium, arbo
rum, herbarum ac gemmarum formis viribusque com
scripserunt. -

CAp. VII. Verum ubi ecclesiastae: tractanda erit

similitudo aut allegoria, non satis videbitur scire, quod
ea vox est nomen arboris, aut piscis, aut gemmae, aut
fluminis. Talium enim schematum tractatio mon su
mitur a simplici momine, sed a fornaa, natura, vi et *
effectu rei, a qua similitudo ducitur. Exempli gratia,
palmarum mentio frequens est in literis, velut in He
braeorum XLII. mansionibus, aut in Cantico mystico:
adscendam in palmam et apprehendam fructus ejus
(c.VII. 8.). Quid hic dicturus est, qui prorsus ignorat,
qualis sit haec arbor, aut qui putat, buxum esse pal
mam? cum buxi matura per omnia dissideat a palma;
nisi quod utraque perpetuo viret. At qui didicerit lau
datissimas hujus nominis nasci in Judaea, unde et re
gioni Phoenice momem, procera stirpe, ramis in altum
tendentibus, tanta maturae vis ut dicantur adversus
opus impositum erigi sursum, fructum non inter folia
latere, sed in summo cacumine uvarum in morem sibi
cohaerere, longe omnium dulcissimum. cum radix
amet terram sabulosam ac salsam, folia pungant aculeis,
sed quae nunquam decidamt semperque vireant, eoque
dicata triumphis, arborem, autem nusquam esse foe
 190 I C C L E S I A S T A E L I B E I. II,

cundam, nisi in regionibus vervidis, in tantum ut mec

Italia ferat palmas, truncum cortice orbiculato veluti
gradum praebere volentibus ascemdere, fructum ipsum
et ad esum et ad conficiendum panem et ad conficiemda
vina esse idoneam: haec inquam et alia qui cognorit, et
ipse accommodatius tractabit collationem, et populus
libentius audiet. Nam hoc ipsum magnam habet vo
luptatem , formas ac maturas rerum imsignium discere.
Alioqui frigent collationes et allegoriae, si prorsus igno
rentur earum rerum maturae, unde similitudo ducitur.
Huc conducit diversarum peritia linguarum, qua mimi
xum in re laboravit Dioscorides. Si quidem hic rursus
existit alia difficultas, an eadem sit arbor, quam He
braei sic, Graeci sic, vulgus sic appellat. Roget imte
rim me quispiam : quid igitur? tune autor sis, ut ado
lescens theologiae destinatus his inexplicabilibus difficul
tatibus discrutietur ? Nequaquam , sed grammaticum
adhiberi volo, qui haec et pulchre calleat, et commode
doceat; unius labor multis laborem adimet.

' CAp. VIII. Tantum de mudis ac propriis rerum

vocabulis , quibus accedunt voces translatitiae. Quid
autem habebit gratiae sermo, hominem avarum appel
lans larum , si lari maturam ignorem ? aut alba vocamus,
quae felicia laetaque sunt, si mesciam translationis cau
sam, cum Graeci paulo diversius tramslata voce yov
evxov appellent orationem claram et evidentem. Sic
et Maeandros appellamus perplexas ambages et involu
tas rationes. Hominum inconstantem Euripum dici
nmus. Gratiam amittit metaphora, si nesciam fluminis
ac maris maturam. Superest compositio. Quid mihi
proderit grammaticae praeceptio de comgruemtia suppo
siti et appositi, si credam sic dici: do tibi fidem, quem
admodum dicimus : do tibi pecuniam ; qui putat, simili
forma dici: faciam tibi scrinium, et faciam tibi fidem.
Hoc exempli gratia propositum esse sufficiat, cum res
 -
|
E c c LE s 1 A s T A E L 1 B E R I 1. 191

alioqui sit infinita. Aut quid proderit regula dialectica, -

docens, geminam negationem haberi pro affirmatiome,

cum saepe reclamet Graeci latinique sermonis consue
tudo.- Apud Matthaeum capite XXVI. cum dominus di
-

cit: non bibam a modo de hoc genimine vitis etc., quo

niam graece est ov , mum dialecticus dicet pro
loquium affirmantis? et cum latinus dicit: non dabo,
me teruncium quidem ; utrum dicet, teruncium esse
promissum , am megatum ? Rursus cum latinus dicit: 1.

non potest mon bene mori , qui pie vixerit: utrum pro
loquium hoc dicet affirmantis an megantis? Adeo ne
gantis non est, ut sit rem veluti mecessariam asseveran
tis. Sed me pelagus hoc ingrediar altius, infirmum, ut *

dicere coeperam , aedificium superstruit, qui ad dia

lecticam prosilit non prius solide jactis grammaticae
fundamentis. Haec autem grammaticae pars ex omni
quidem autorum genere. petenda est, sed eorum prae
cipue, qui nec vetustate obsoleti, mec movitate sordidi,
-

sed inter utrumque medii sermonis elegantia praecel

luerunt. Nec hic rursus onerarim adolescentem, ut
per dmnes omnium scriptorum libros circumagatur;
degustet optimos , reliqua suppeditet praeceptor.
. ` .

CAP. lX. Nondum excessimus e grammatica, quae

et historiam et poeticen et antiquitatis notitiam, ad haec
trium linguarum peritiam complectitur. Historia por
ro sine cosmographia et arithmetica caeca est. Jam poe
ticen appello , non quomodocumque claudere versum
pedibus, sed rationem , quae sermoni dignitatem, gra
vitatem , jucunditatem, picturae lenocimium, ac (ut ita
dixerim) divinitatem atque .$v9ovaiaoguv quendam
adjungit. Atqui haec facultas nulli comtingit, nisi qui
pectus omni disciplinarum genere expleverit; si qui
dem vera poesis nihil aliud est, quam ex omnium dis
ciplinarum deliciis ac medullis condita placenta, aut
(ut melius dicam ) ex electissimis quibusque flosculis
492 E C C L E S I A 8TA 13 L i BE I r .

compositum mellificium. Haec olim erant grammati

corum rudimenta, quae quibus modis compendio tradi
possent, quoniam alias saepe disseruimus, non est ope
rae pretium hic repetere. Haec per aetatem discere,
ludus verius quam labor est. Caeterum ut quorundam
desidiae consulamus, multum affert compendii, si ex
optimis praecipua tradantur idque commodissime, si,
quae ad ostentationem aut superstitionem tendunt rese
centur, si singulae disciplinae ad mediocritatem perei
piantur, mon ad curiositatem. Mediocritas enim finem
habet, curiositas semper incipit. Velut astrologia qua
temus docet situs ac motus orbium coelestium , et facile
discitur, et plurimam affert utilitatem ; judiciorum
autem ac genethliacorum curiositati- ne tota quidem
hominis aetas suffecerit. Itidem geometriam ac per
spectivam degustasse, profuerit futuro ecclesiastae, sed
monnullis sic adlubescunt hae disciplinae, ut per omnem
vitam nihil aliud meditemtur, semper magis ac magis
adblandiente studio. - Verum ut aliis concedamus im
his porticibus desidere, ad tam egregium munus, quo
de nunc agimus, properanti mon est concedendum.

CAP. X. Qui magnis de rebus legationem obeunt;

multa obiter discuut in itinere, variamque capiunt vo
luptatem , sed im transitu, musquam haerentes, misi si
quid occurrat, quod ad suscepti muneris comfectionem
eximiam aliquam afferat utilitatem. Ad omnem vitae
partem plurimum tum fructus, tum oblectamenti af
fert rerum naturalium cognitio : sed peccant, qui ad
magiam et alcumisticam aeqgap&govrae : neque multo
mimus peccant, qui per universam aetatem de materia
prima, de principiis, de infimito, de mundi generatione
disputant, cum interim ignorent, quod animal sit cica
da, aut quae sit arbor sorbus. In omnibus autem plu
1imum afferet levamenti praeceptoris dexteritas. Nemo
brevius aut dilucidius docet, quam qui rem exactissimo
 ECCLESIA S T A E . I. IB1ER II. 198

tenet; incommode docet, qui docendo discit. -Sint

sane quamlibet ingeniosa, quae Scotus tradidit de ul
tramundanis, sed quid haec ad ecclesiasten? Haud qua
quam in postremis habenda juris prudentia, praesertim
sacri, quod appellant pontificium. Verum hinc quo
que multos deterret voluminum ingentium turba, indi
hgenter digesta rerum comgeries, imterpretum mon tam
tum loquacitas, sed inexplicabilis, etiam. opinionum
turba. Sunt et in rhetorum praeceptis mon. pauca, ma
gis ad ostentationem, quam ad usum accommoda, me
que mediocris est turba tum apud Latinos. tum apud
Graecos eorum; qui de ratione dicendi conscripserunt,
ac de suo quisque conatus est aliquid aliorum inventis
addere. Neque vero parum difficultatis attulerumt, qui
im tradendis artis praeceptionibus imnovant: vocabula,
quod insigniter studio fuit Quinctiliano, quique inver
tant ordinem, ne nihil novi offerre videantur., Praece
ptionum: igitur multitudinem praeceptor, in compen
dium comtrahet, moxque ad usum vocabit discipulum,
in ipso interim: argumento commonstrams, quid ex arte
dictum sit, quid secus.

CAP. XI. Quatuor autem praecipua sunt ad di

cendi facultatem consequemdam accommoda: matura,
ars, imitatio sive exemplum, et usus sive exercitatio.
Naturae tanta-vis est, ut omnium suffragiis laudetur
illud Flacci dictum : tu nihil inpita dices faciesve Mi
nerva (De arte poet. v. 585.), sed mon alias plus habet -

momenti, quam ad poeticem et rhetoricem, eoque ve

teres poesin non arti, sed muminis afflatui: tribuerunt.
De rhetorica dictum est,. quod aut cito discitur, aut
munquam., Cito discitur ab iis, quos matura:huc finxit,
numquam ab iis, quorum Minerva abhorret. Arripi
tur enim protinus, quidquid cognatum est. Sic naphta
flammam attrahit, magnes chalybem, succina paleam.
Haec autem indoles in primis statim annis sese nonnul
-
N

-
 194 I. C C L E S I A ST A E . L I B E H. ' I

lis prodit indiciis, si quis advertat animum. Velat Atha

nasius e lusu, puerili deprehensus est, esse natus ad ge
rendum sacerdotium. Nec inscite Naso , patris jussu
datus ad agendas causas forenses, quidquid, inquit *),
tentabam dicere, versus erat. . Certe docilitatem fnge
nii ex irnitamdi facilitate jam tum deprehendas in in
fautibus, quemadmodum in paulo grandioribus linguae
organum: expeditum atque articulatum, ac mox ami
mam praesemtem. Multos, enim impotens pudor aut
naturalis timiditas reddit ad dicendum imutiles, quod de
Isocrate proditum est literis, cum alioqui scripta homi
uis mirentur eruditi. Sed mediocria maturae impedi
menta' stadio usuque vinci possumt; quaedam adeo sunt
enormia, ut illis repugnare mihil aliud sit, quam adver
sus torrentem jactare bracchia. Est et illud a viris sa
pientibus animadversum ac proditum, pueros, qui se
rius imcipiumt fari, firmiore linguae plectro solitos eva
dere. Mox in adultioribus ostendit se laterum firmitas,
et pectoris robur, et vocis qualitas, mentis acumem ac
memoriae fides. Denique Venus illa im dicendo pecu
jiaris, quam natura paucis addit, nec. adhuc momen
invenit, sentitur tamem ab observantibus mom absque
rmirtiohe. Videre est, saepemumero ad quorundam
oratiomem mox omnes oculos, aures atque animum ad~
hibere, ad alterius marrationem , multo tum : meliora,
tum melius etiam dicentis, vix ullum esse attentum. Ad
dicendum vero magis appositi sunt, quibus sedatius est
ingenium, quam quibus ad iram praeceps; hos Plato
putat ad perdiscendas disciplinas idoneos, illos ad ge
rendam rempublicam. Sublucent interim in adolescen
tulis et aliarum virtutum scintillae quaedam, veluti pu
dicitiae, sobrietatis, pietatis, lenitatis erga proximum,
amoris beiie merendi de republica; quemadmodum in
Catone etiamnum puero einicuit infracta vis animi ac
~~ ' ' ' - - .

*) Trist. lib. rv. eleg. x. v. a6. :t quod tentabam etc.

.
 sc cLEsiAsTAE LIB ER 11. 195

tyrannidis odium. Ad has maturae inclinationes si ac

cesserit apta, diligens rectaque institutio, magna spes
est, fore, ut praesidio sancti spiritus evadant: idouei
praecones verbi dei., * -

*.' ' . , -

CAP. XII. - His autem, quae de linguarum peritia

diximus , illud adjicieudum est, non satis esse, si com
cionandi muneri destinatus discat tres linguas graecam,
latinam et hebraicam , quae non in hoc valent, ut lo
quamur populo, sed ut veterum libros rectius.intelli
gamus, et si quid in divinis libris occurrerit ambiguita
tis, ad fontes eorum recurramus.. Primi, vero scriptu
rarum fontes sunt. lingua hebraica, et his cognatae
chaldaica ac syriaca. Ab hac gente manavit verae re
ligionis disciplina, primum in proximas regiones, Sama
riam et Arabiam, mox in Asiam minorem et in Grae
ciam, qua limgua constat Novum Testamentum, hinc
in Italiam, ex Italia in longe dissitas mationes. Hae tres
linguae vulgo olim erant commumes. Nunc eo pro
cessit corruptio vulgi semper omnia vertentis in dete
rius, ut mec Hebraei sacros libros hebraice scriptos in
telligant, misi docti, nec Graeci versos scriptosve, nec
Itali aut Hispani, Galli aut Afri latine versos. Ex his
porro tribus ut prima est hebraicae linguae dignitas, ita
utilitas arctissimis finibus circumscripta est. Graeca
nici sermonis latissime patet usus, non modo, quod im
hunc primum transfusum est Vetus Testamentum,
quodque eodem conscriptum est Novum : 'verum etiam,
quod omnes fere disciplinae liberales omnisque philo
sophia per Graecos graeco sermone ad mos permanavit.
Ad judicium igitur paramdum valet harum linguarum,
peritia. Caeterum ut apud populum agenti praesto sit.
sermonis copia, curamdum est, ut futurus ecclesiastes
inter eos educetur , qui vulgari aut ejus gentis verna
culo sermone diserti sunt. Eam rem magni rhetores,
existimant viris quibusdam eloquentia claris magno ad
N * -
196 ee cil E s . A s r A E - LIB E R- i r.

bene dicendum fuisse adjumento; atque haec commo

ditas mullo paratur megotio, ac dictu mirum , quam
haereat, quidquid puerilibus auribus instillatum fuerit.
Neque vero satis est verbi gratia Gallo, si morit resalu
uare gallice, aut de rebus communibus utcunque loqui.
suggestum, ubi de rebus maximis disseritur, requirit
splendidam, aptam, significantem ac paratam verbo
,um copiam, quae nisi multo usu in promtu ac velut
in prociuctu sit, frequenter haeret ecclesiastes.
Cap. XIII. Jam sunt voces aliquot suapte natura
verecundae, quas tamem vulgi consuetudo subinde mo
vans aliquid, vel in ludicrum vertit, vel in sensum ob
scoenum; has expedit concionatorem mon ignorare, quo
nimirum vitentur, et quaeremda ratio, qua vel aliis
verbis verecundioribus vel periphrasi saltem explicetur,
quod oportet intelligi. Veluti apud nostrates si amare
dicas vulgata lingua, somat obscoemitatem, nom natura
vocis, sed stulta vulgi usurpatione ; idem accidit, si
nuptias interpreteris voce vulgo recepta. Profuerit igi
tur, adolescentem concioni destinatum frequenter ad
eloquentium hominum conciones adducere, ac paulatim
consuefacere, ut meminerimt ac reddant, quae audie
rint.---In hoc ubi profecerint, deinceps admonendi
sunt, si quid im ea concione dictum fuit ammotatu di
gnum, si apte sumtum exordium, si mova et commoda
divisio, si quis modus scite dissolutus, si quis scripturae
locus accurate explanatus, si quod aeoe8os tractatum
graviter, si qua sententia dicta est arguta et elegans.
Super his admonitas puer, ipse per se consuescet anim
advertere similia. Contra si quid exciderit. reprehen
sione dignum, ut excidunt saepe permulta, et illa pro
fuerit judicare adolescenti, sed citra petulantiam, me per
hanc occasionem obrepat maledicentiae vitium, et ec-:.
clesiastae contemtas. ' Indicanda sunt ecclesiastae erra
ta, sed excusatione civili mitigamda. Quamquam au
 -

E cclesia st a p. 1. iber 11. 197

tem illi potissimum sunt audiendi, qui dicunt optime,

tamen expedit, interdum et indocte dicentes audire,
quo magis appareat, quid deceat, quid non. Hoc vide
licet consilio Lacedaemonii solent helotas suos ebrios
adhibere conviviis, et ad barbaricas cantiones ridicu
lasque saltationes adigere, quo magis adolescentes, in
genue conspecta turpitudine, a servilibus moribus ab
horrent. - -

CAP. XIV. Primum igitur erit, inter eos versari,

qui pure comteque loquuntur; proximum, audire com
cionantes, qui linguae gratia pollent; tertium , evol
vere libros eorum , qui linguae vulgaris eloquentia pol
luerumt: quales celebrantur apud Italos Dantes et Pe*
trarcha. Nec est ulla tam barbara lingua, quin habeat
suam peculiarem elegantiam, ct emphasin, si fuerit
exculta. Qui callent italice, hispamice et gallice, con
stanter asseverant, in his linguis utcumque corruptis
esse gratiam, quam latina lingua non assequatur. Idem
affirmant de lingua britanica licet ex multis conflata,
deque lingua saxonica. Et in singulis linguis exstite
runt, qui libris editis non vulgarem dicendi laudem
promeriti sunt. Ne pigritetur igitur futurus ecclesia
stes, hujusmodi voluminibus aliquam temporis portio
nem impendere. Quamvis eruditis jucundior sit Lati
norum aut Graecorum lectio, tamen caritati christia
nae non videbitur sermo barbarus, per quem proximus
ad Christum allicitur. Tantum hic vitetur inepta quo
rundam affectatio, qui, relictis propriis linguae voci ".
bus, peregrinas admiscent, vel a gallica vel a latina lin
gua detortas, ut, cum apud Brabantos loquamtur, ta -

men non intelligantur nisi ab iis, qui latine quoque aut

gallice morint. Ubique servandum est illud Tiberii Cae
saris: ne moleste loquamur. Quod si quem labor de
terret a linguarum peritia, cogitet, Mithridatem, Pon
$i regem, unam et viginti linguas ita perdidicisse, ut
198 aeccles 1 Ast Ae 1. 1 bem r 1.

euique genti citra interpretem jus diceret: cogitet The

mistoclem, Atheniensium ducem, persicam linguam sic
uno anno assecutum, ut cum rege absque interprete
colloqui posset. Vix credas, ad quam multa discenda
sufficiat hominis ingenium, misi primam aetatem, quae
longe optima est, in otio nugisque consumeremus.

CAp. XV. Hic si quis me consulat, ex doctoribus

profanis et ecclesiasticis quorum libri potissimum sint
evolvendi futuro concionatori, mullus est, quem De
mosthemi ac Ciceroni praeferamus, vix etiam quem
conferamus, sane quod attimet ad dictionis virtutes.
Aristoteles ad judicandum et cognitionem conducit plu
rimum, ad popularem dictionem mon ita multum.
Plato longe ad hoc accommodatior, fusus ac jucundus,
et per similitudines veluti manu deducens ad veri co
gnitionem. In Livianis tamen orationibus, aut si eas
non explicet, in proponendis comsiliis plurimum est
tum prudentiae, tum eloquentiae; idem in mitioribus
affectibus, quos Graeci vocant mores, jucundus est,
quemadmodum et Virgilius. Acriores affectus petuntur
a tragicis, quamquam latini, qui quidem exstant, plus
hic habent vehementiae, quam Graeci. Sed de his erit
dicendi locus, cum de movendis affectibus tractabimus.
Cornelius Tacitus, alioqui duriusculus, in orationibus
acutus est et copiosus. Seneca in traducendis vitiis sal
sus est, et elegans ac vehemens etiam. Sed de mori
bas memo felicius scripsit, quam Plutarchus, cujus li
belli digni sunt, qui ad verbum ediscantur, e quibus
Basilius et Chrysostomus multa videmtur hausisse. In
ter ecclesiasticos nemo mihi videtur divo Basilio feli
cior. Dilucidus est, pius, sanus, suaviter gravis et
graviter suavis, nihil habens affectatae loquacitatis.
Athanasius in docendo mirus est, nec dubito, quin sui
similis fuerit in concionando, si exstarent illius oratio
mes. Basilio proximus est Chrysostomus, cujus omnia
 || ||| ||
||||
' ll ||
E c CI.E s I A STAE LI B E R I I. 199
*

fere scripta sunt popularia, et ad imperitae multitudi

nis aures animosque accommodata ; quamquam in hu
jus viri nomen multa congesta sunt, quae non referumt
illius genium. Facile est ex eo imitari, quod fusior est,
quod quaedam repetit et inculcat, quod crebris per
!
contatiunculis excitat dormitantem auditorem , sed .
Chrysostomum ipsum exprimere, mequaquam facile
est. Proxima laus debetur Gregorio Nazianzeno, cui
multum est acuminis , vehementiae satis, quoties id
postulat res. Origenes primum merebatur locum, qui
omnium Graecorum ingenia excitavit, qnod fatetur et
Athamasius, mec excitavit tantum, sed etiam instruxit;
et hujus scripta pleraquc popularia sunt. Verum ut
hic suas orationes homilias appellat, id est colloquia,
vix usquam assurgit, sed totus est in docendo, nihil
attingens affectuum, nisi si quos ipsa movet res, quod
est Atticorum ; ex hoc tamen diligenter lecto multa di
cendi facultas accedet ecclesiastae. -

|
*
CAp. XVI. Jam ut ad Latinos veniam, Tertul
iianus duras est, tametsi falsus in confutandis haereti
cis, masutus in traducendis vitiis, in quo tamem opta } l || ;
!|
rim illum interdum longius abesse a scurrilitate : sed
Afer erat. Hilarius paruin utilis est ad parandam ser | i|i' ij.
monis, praesertim popularis, gratiam ; utilior Cypria
nus, apertus vehemens et serius, iiec infeliciter fluens.
Dicendi gemus, quod secutus est Ambrosius, mon ad
| 3.
||
: ,
ii,
i ,' ,
4.

modum congruit huic temppori : habet enim argutias et ||

sententias affectatas, saepe etiam subobscuras, ut ad
illud genus accedant, quas Graeci vocant vojuara.
Hieronymus ad omnem dicendi facultatem parandam | |
appositus est, ardens in concitandis affectibus, sed quo
niam presbyter tantum erat, non episcopus, in com
|| ||
cionando sese munquam exercuit. ' Augustinus in hoc
genere extemporali felix est, et argutus. Quod autem
dulcior est, quam gravior, quod numeris ac similiter
||
'i;!
||,
200 E C CLE SI A STAE LI R. tr,

desinentibus gaudet , quodque crebris digressionibus

moratur audilorum animos, suae gentis iugemio tribuit;
vir pius et humanus. Gregorius, pontifex romanus,
simplex et pius est in concionibus, verum pro tempo
rum illorum ratione gaudet membris et incisis, simili
ter cadentibus ac similiter desinentibus, quemadmodum
et Augustinus, quae si nunc affectet ecclesiastes, im
eptus videatur. Prudentius licet carmine scripserit, ta
mem multum spirat christianae facundiae. Bermardus
comcionabundus est, matura, magis quam arte , festivus
et jucundus, mec segnis in movendis affectibus, sed ap
paret, plerasque illius conciones apud coetum mona
chorum habitas, in quorum, usum fere scripsit, quae
cunque scripsit. . Fuerunt et alii, qui mon infeliciter
tractarumt hoc dicendi gemus, velut Leo pontifex, Ma
ximus et Fulgentius. Joannes Gersonensis minimum
juvabit ecclesiasten , dumtaxat ad dicendi facultatem ;,
dissecat omnia , et hinc frigus, frequenter affectat af
fectus, sed eos in se sensit magis, quam movet in aliis.
Thomas ad dicendum non fuit natura ineptus, si sese
perinde hic exercuisset, ut exercuit in philosophia et
in argumentamdo. Scotus et hujus similes ad rerum
cognilionem utiles sunt, ad dicendum inutiles., Secu
tum est postea concionatorum genus, fortassis aptum
suo theatro, sed prorsus ignarum artis, nec ita multum
prae se ferens prudentiae. Ab his prodierunt nobis
sermones de paradiso, sermones Jordamis, sermones
voraginis, sermones Roberti de Licio et caeteri, qui
nunc suapte sponte abierunt in oblivionem , ut jam ni
hil sit opus, quemquam ab horum imitatione deterrere.
Vcre quidem dictum est, mullum librum esse tam ma
lum , qui mom prosit aliqua ex parte, sed quoniam nec
aetas, nec ingenium hominis ad omnia sufficit, consul
tum est, ab optimis exemplum petere.
CAP. XVII. . Admonet nos ipse sermonis cursus,
ut ex rhetorum praeceptis aliqua delibemus, quae vi
 -

|
Ecc1es1 Ast Ad 1. 1b en 1 i, 201

dentur ad ecclesiastae mumus accommoda, qued. ante

mos ex parte tentavit beatus Augustinus in opere de do
ctrina christiana. A quo etiam si nihil esset praeter
missum, tamen longe alia temporum ratio postulat, ut
quaedam crassiore Minerva explanatiusque tradantur.
Primum igitur ex his, quae rhetores statim conside
randa proponumt, quid sit ars, quis artifex, quale opus,
mos artis momen libenter relinquimus, quamdo illi ipsi,
qui de praeceptis eloquentiae conscripserunt, ambigunt,
num rhetorice sit ars, et ille summus eloquentiae parens
fatetur, caput artis e$se, dissimulare, artem. Qualis
autem est ars illa, quae mocet, misi dissimuletur ? Pro
inde ut donemus, sacri conciomatoris eloquentiam non
constare arte, fateamur tamen oportet, aliquam esse
dicendi rationem ac prudentiam, quae judicio comsilio
que constat.` Et spiritus coelestis, cujus afflatu loqui- *.

tur ecclesiastes, non aspernatur, hominis industriam,

modo sobriam, et quemadmodum scribit (1. Cor. XIV.
52.) ille divinus orator Paulus : spiritus prophetarum
*
prophetis subjecti sunt. De artifice, qui est ecclesiastes,
satis nobis dictum est libro superiore, sane quod ad
mores et eruditionem sacram atlinet. De officiis illius .
in dicendo, tum de operis partibus hic non mihil attin |
gemus, si prius de materia paucis egerimus. Forense
genus semotum est ab officio ecclesiastae, cui, cum
conscientiis hominum res est, mom cum judibus, nec.
tractat leges humanas, sed oracula divina, nec agit |
causas certorum hominum, sed omnium conscientias
accusat in genere, qui male, vivumt, et omnium com
scientiis patrocinatur, qui simpliciter errant, aut moe
rent, aut oppressi sunt aliqua gravi afflictione; nec huc
spectat, ut hominem judicem huic aut illi reo conciliet,
sed ut omnes pariter deo conciliet. Multa tamen in hoc,
gemere praecipiuntur, quae in suasorio quoque genere
caeterisque sumt usui; velut illud, quod sit argumenti, *

caput, quem rhetores statum vocant. Haec considera-;.

|
-

|--
 202 E C I. E 8 IA SIT A E I, IB E R I I.

tio praestabit, ut oratio nostra sibi constet, et ne quid

extra rem dicamus, et, quod non nunquam incogitan
tibus usu venit, nobis ipsi contradicamus, ut cordatus
auditor illud Flacci merito secum commurmuret: am
phora cepit institui, currente rota , cur urceus exit?
(De artepoet. V. 21 et 22.). Alioqui puerile est, absque
scopo jaculari, et, ut ait Persius, passim corvos se
qui testaque lutoque.

Cap. XVIII. Usui fuerint et illa, quae tradunt de

oircumstantiis rerum et personarum, e quibus et argu
menta sumuntur, et amplificationes in quovis argu
menti gemere. Incidit interdum controversia de scripto
et sententia, de scripturae locis inter se in speciem pu
gnantibus: sicut de vocabulo rei, quod definitione quae
ritur, ut cum quaeritur, quid sit usura, quid lex, quid
gratia: aut de qualitate rei, justa sit an injusta, veluti
cum quaeritur, num (Genes. XXV.) recte fecerit Abra
ham, quod, peregrinans in Geraris , Saram uxorem
suam dixerit sororem, atque hoc sermone quodam mo
do prostituerit conjugem suam regi Gerarae. Atque
hic obiter incidet status conjecturalis, quo animo id fe
cerit Abraham. Similiter, an filiae Loth peccaverint, e
patre temulento suffuratae partum. Hic est status qua
litatis. Et si peccaverumt, an commiserint incestum ;
constat enim, Adae posteritatem non potuisse propagari,
misi per conjugium fratris et sororis. Hic est status de
finitivus. Hoc genus innumera sunt in literis divinis.
Incidit et ratiocinatio, cum nulla scriptura exstat, quae
liquido definiat id, de quo quaeritur, sed ex variis scri
pturae locis inter se collatis ratiocinando colligitur di
vima voluntas. Similiter incidunt caeteri status, prae
cipue comparativus, frequentissime in oratione, quae
mullam certam personam respicit, non raro tamen et
cum certa persona designatur. Attamen ecclesiastes
potissimum versatur in docendo, in suadendo, im ex
 ec ci. E s 1 A s T A E L I B E R 1 r. 203

hortande, comsolando, consulendo et admonemdo. Non

me fallit, docere esse omnium causarum et statuum
commune, ad praesens tamen megotium visum est se -

parare. Docemus enim, ut intelligat auditor: velut cum

per scripturas et rationes demonstramus, deum esse
incorporeum, amimam hominis esse immortalem. Sua
demus, ut, quod honestum et utile est, auditor velit
amplecti: veluti cum suademus avaro diviti, ut opes
suas impertiat egenis. Exhortando persuasis, sed se
gnibus aut timidis, addimus animum, ut audeant ag
----
gredi quod probant: veluti cum exstimulamus sollicitos,
ut, contemtis hujusmodi praesidiis, tota fiducia sese
deo committant. Consolamur, ut hujus vitae molestias
patienter atque etiam alacriter ferant. Consulimus per
plexis, cum viam ostendimus, qua sibi parent consci
entiae tramquillitatem. Admomemus vel objurgando,
vel obsecrando. Haec erant priscorum Christianorum
inter ipsos colloquia. -

CAP. XIX. Restat genus eucomiasticum, quod

partim consumitur in doxologia et graliarum actione,
.
partim in laude piorum, praesertim martyrum, qui
morte sua deum glorificaverunt. Olim emim certis die
bns populus conveniebat ad mihil aliud, quam ad oo
Aoyoev: sic enim appellant Graeci et gratiarum actio
mem. Illic propheta aut episcopus magnificis verbis
attollebat divinam in omnes creaturas bonitatem, po
pulus psallebat hymnis et canticis spiritualibus domino.
Cujus generis exstant aliquot psalmi, et hos imitatus
hymnos trium puerorum in camino: quaedam item
cantica a posterioribus facta, quorum est illud, quod ad
imitationem puerorum hebraeorum eanitur im die pal
marum, et aliud, quod camitur feriis vernis: denique
quod nunc ferme quotidie camitur in missa, ad imita~
tionem angelorum, qui Christo mato cecinerunt, glo
ria in excelsis deo. Additi sunt hymni, qui nunc
 -

204 I. C QILESIA S T AE. IL I BE R , I I. -

omnes precibus admixti sunt: inter hos primam lau

dem obtinent Ambrosiani. Utinam non accessissent
complures indocti, me dicam , delixi ! In hoc genere
monnulli sunt, qui nihil habent misi precationem. Ac
cessit huc prosa , quam appellant Sequentiam. Quo
quidem in gemere fateor esse quasdam eruditas ac pias,
sed multo plures ineptas ac divino indignas cultu;
quamquam hanc partem nom recepit ecclesia romana,
Germanis et Gallis canendi studiosis concessit, quibus
adeo placent haec accessoria, ut horum gratia praeter
mittamtur praecipua. Symbolum decurtatur, precatio
domimica mon auditur, et prosae cantio mulli intellecta
totam semihoram moratur populum. Adduntur cau
dae vocum ipsi cantioni pares aut longiores.

CAP. XX. Videmus et illud receptum apud pris

cos christianos, ut, quemadmodum insignes viri ora
tione funebri publicitus laudabantur apud populum, ita
praesul defunctus aut princeps ore sacerdotis publicitus
in templo laudaretur. Declarent hoc duae funebres
orationes Ambrosii, altera in laudem 'I'heodosii impe
ratoris, altera in laudem Valentiniani ; declarat mono
dia Nazianzeni in laudem divi Basilii, et aliquot homi
liae Chrysostomi ; et si credimus libello de excessu
beatissimae virginis, omnium apostolorum , qui ad
erant, encomiis celebrata est. Item liber, qui Eccle
siasticus imscribitur, laudes insignium virorum deprae
dicat, sed eorum duntaxat, quorum pietas sacris volu
minibus est commendata. Quim et ipse dominus exem
plum Abrahae Judaeis objicit. Petrus ad Sarae imita
tiomem matronas, invitat. Beatus Augustinus rurnore
de Antoni , qui tum recens omnium linguas et aures
occuparat, ad Christum inflammatus est. Sunt enim
sancti bonus odor deo im ommi loco, sed iidem improbis
odor letalis: quemadmodum amaracinum homines mire
delectat, cum idem subus sit acre venenum, ut ait ille.
 E C CL E S I A S T A E L I B E R I. 205

Quamobrem ut nn omnino damnanda censeo:quorum

dam celebrium encomia, modo absit affectus huma
mus et ambitiosa contemtio, addo, etiam vanitas : ita
puto exemplum , quod veteres episcopi hauserunt ex
publico ethnicorum more, nostris ecclesiastis parcius
imitandum esse. Illud in genere praecipiendum, me
comcionator in eo fine consistat, quem praescribunt
rhetores, videlicet ut auditores tantum magnifice sem
tiamt de eo, quem praedicamus: sed ad humc scopum
bmnia dirigat, ut ad recte factorum imitationem exci
tentur. Verum de materiis, quos recipit ecclesiastes;
satis dictum , quod quidem ad praesentem attinet lo
cum ; * mam de siugulis suo loco tractabimus aliquamto
fusius.

CAp. XXI. Comsequens est, ut de officiis ecclesia

stae simili compendio disseramus. Sed priusquam ad .
partes descendamus, illudim summa spectet, qui dicit;
t doceat, ut delectet, ut flectat. Docendo efficimus,
at res intelligatur ac persuadeatur; id potissimum fit in
narratiome et argumentatione , atque item in epilogo :
quod misi fit, caetera sunt supervacua. ' Nullus enim
delectatur aut movetur iis, quae mon intelligit, aut
non credit. :Quod de delectando dictum est, bifariam
accipitur; est enim quaedam jucunditas seu gratia po
tius orationis, quae nom aliter, quam sanguis per totum;
corpus fusa' est. Ita jucundior est homo samus, quam.
valetudinarius, juvenis quam senex, formosus quam
deformis. Ad haec quibusdam ipsa matura peculiarem.
quamdam et morum et orationis jucunditatem addidit;
velut in Berhardi scriptis sentias molle quiddam atque,
faeetum, in Hilario severius ingenium. , Simile discri
men animadvertere est inter Hilarionem et Bemedictum ;
ille ubique festivus, hic tetricus. Est alia, jucunditas,
quam peculiariter requirit ipsum argumentum ; nam.
laeta quibus debetur gratulatio, amoenioribus verbis
 - ~

206 C C L B 8 1 A S '1 A l> . 1. l BE R. 1 i.

explicanda sunt, quam tristia. Veluti si quis suscepis

set explicandum, quamta sit felicitas angelorum ac pia
rum animarum in coelis coutemplantium faciem patris,
Christi et spiritus sancti, aut quae vita futura sit piis
post resurrectionem, aut si quis populo diutimis bellis
afflicto numtiet certam ac firmam pacem. Est tertium
genus, quod facetiis ac lepide dictis delectat auditorem,
interdum et risum movet, unde dicuntur Grae
cis, : de quibus multa praecipiunt M. Tullius libro de
oratore II., et: Fabius capite de risu. . Verum an hoc
comveniat ecclesiastae nostro, viderint ali : in literis sa
cris mullum tale exstat exemplum, misi velimus iro
miam inter jocos referre, quemadmodum in libris re
gum Helias sacerdotibus Baal loquitur : clamate voce
majore , deus enim est, et forsitan loquitur, aut in
diversorio est, aut in itinere , aut certe dormit, ut
excitetur (1.Reg. XVIII. 27.). Verum hic non est jo
cus, sed manifesta insultatio.

CAp. XXII. Similiter fortasse momnulla reperias iu

Novo Testamento , jocos nusquam 3. velut illud, quod
domimus ait(Matth. XVI. 46.) discipulis tribus : dormite
nunc et requiescite, quidam, per ironiam dictum pu
tant; item quod (Luc. XI. 41.) Pharisaeis: datis, elee
mosynam , et omnia munda sunt vobis. Tale videri
potest, quod Paulus scribit Corinthiis (1. ep. IV. 1o.) :
nos stulti propter Christum , vos autem prudentes in
Christo, nos infirmi, vos autem fortes , vos nobiles,
j nos autem ignobiles. Tale jocamdi genus est, quo Cy
prianus utitur im idololatras, caeterique. qui gentium
vanitatem exploserunt ac traduxerunt, ut Tertullianus,
Lactantius, Prudentius et Augustinus. Sunt enim, quae
melius refutantur irridendo, quam argumentando. Plus
etiam sibi permittit divus Hieronymus in haereticos,
| sed non in hos tantum, hac in parte similior Tertullia
mo, quam vellem. Neque vero qbscurum est, veteres
 /

E c C L E S I ASTAE L 1 B e R 1 I. 907

ecclesiastas multum in hoc incubuisse, ut delectarent:

populum... Queruntur profani rhetores, praesertim
Fabius et Tacitus, ita fuisse corruptos olim hominum
mores, ut judices ab oratore requirerent delectari, non
contemti didicisse, quae ad causam pertinebant; quod
ni fieret, interpretabantur se contemni, non sine peri
culo causae. Ad haec multitudo tum,erat assueta thea
tricis fabulis ac mimis, quae omnia voluptatis causa ge - -

rebantur ; ibi populus spectator, sibilis, supplosiomibus,

pollicibus, applausibus et acclamatiomibus judicem age
bat. Hujus moris magna vestigia diu resederunt apud
christianos, ut episcopi cogerentur multa dare auribus
multitudinis ; notati tamen sunt, qui confictis fabulis
aut ineptis jocis excitarunt imperitae multitudinis ap
plausum. Nunc autem cum theatrici mores e templis
ejecti sint, tamen non desumt, qui mimium frequenter, |-
me dicam, impudenter imitantur fabulam , quae jacta
tur de Demosthene, qui judices dormitantes in causa
capitali excitavit ex transverso inducto joco de umbra
asini. Ut verum sit, quod narratur, semel hoc fecit
Demosthenes in foro, quod isti pene quotidie faciunt in
templo ; nec ridicula tantum afferunt, sed interdum
inepta, amilia, parumque verecunda, mec habita ratio
ne eorum , apud quos , loquuntur, mec sui, nec loci,
nec argumenti. E plurimis umum atque alterum pro
feram exemplum, cujus ipse fui testis.

CAP. XXIII. . Quidam Framciscamus, vir ob vitae

sanctimoniam omni populo venerandus, in monasterio
v.
virginum a prandio disserebat de pudicitia. Is cum
videret aliquod e plebeiis, dormitantes, rogo, inquit,
expergisciniini, narrabo vobis lepidam fabulam... Ma
ritus quidam ruri vivens, peraegre abiturus, mamidavit
uxori, ipso absente curaret, ut reversus donum omnia
*eperiret ex animi sententia. Tum illa, mi vir, mam
da, quidquid voles, senties uxorem morigeramin ommi~

-
-- - - ---- ---..
 -

208 E CC L E 8 'A s ' a E. I. I BIE It I.

bus. Hic vir, nihil, inquit, praescribo, mea lux, nisi

wnum quiddam idque factu facillimum. Quodnam?
Ne umquam abluas faciem ex hac aqua, ostendens la
cumulam in fimario aquae tetrae maleque olentis. Ab
sente marito, quoties muliercula praeteribat, sollicita
bat animum illius admiratio , quam ob causam hoc
unum diligenter vetuisset maritus: meque enim aliud
sibi persuadere potuit, quam aliquid esse 'rei seriae.
Quid multis, vicit tentatio, lavit, hoc est, contamina
vit faciem : consuluit speculum , displicuit sibi, et foe
torem atque tincturam vix diebus aliquot potuit eluere.
Maritus reversus reperit uxorem subtristem et iratae
similem. Rogat: ecquid mali? Illa tandem non conti
mens stomachum expostulat; quod de aqua monuerat,
et marrat eventum. Quid igitur? lavisti? atqui ob
~istucipsum vetueram, me lavares, me tibi, quod eve
mit, eveniret.' Hac demarrata fabula, rediit ad laudem
pudicitiae virtutis angelicae. Errabat yir bonus, sic
doctus ab aliquo, mutaturus, opinor, morem, si quis
amicus admonuisset, quam non deceret, quod agebat;
neque enim eret hypocrita. Puer audivi quendam Do.
minicamum, eximia ac nativa linguae gratia praeditum.
Is ut excitaret dormitantes hanc retulit fabulam, non
absque specie mequitiae. Nonna, inquit, quaedam ute
ri- tumore prodita est, habuisse rem cum viro. Com
vocato virginum coetu , severiter objurgata est a prae
posita, quam Abbatissam vocant, quod ad eum modum
dehomestasset sanctum collegium. ' Illa excusat vim :
juvenis, inquiens, venit in cubiculum meum, me robu
stior, cui frustra fuissem reluctata. Porro vis non im
putatur pro crimine. Tum praeposita : excusari pote
ras, si clamasses, quemadmodum admonet scriptura.
Hic virgo: id quidem fecissem, sed res acta est in dor
mitorio, ubi solvere silentium erat religio.
CAP. XXIV. ' Sed desino, ne reprehendendo in
eptias ipse fiam ineptus, Tolerabilius est, quod qui
 B C C L ESIA S T A E LIBER I I. 2U9

dam dormitantes strepitu aut voce excitant, quidam to

tius populi screatu , quem ad singulas orationis partes
fieri jubent. Sed impudentius est, quod feriis pascha
libus quidam velut ex more populo risum movent, idque
fabulis manifeste confictis, plerumque etiam ohscoenis,
quales me im convivio quidem vir probus sustineat abs
que pudore commemorare. Nequaquam ad hoc laetitiae
genus invitavit psalmus paschalis (CXIIX. 24.), cum ait:
hic est dies, quem fecit dominus, exultemus et laete
mur in eo. Id eo quoque fit absurdius, quod ista non in
cidunt per occasionem, sed ex abrupto inseruntur, vel
impinguntur potius. Sunt enim aliquot veterum joci
seriam ac salutarem habentes sententiam, qui per occa
sionem interdum apte poterunt inseri, modo parcius
ac citra speciem affectationis, nec sine mitigatione,
quod divinis admisceantur humana. Sed de his, quae
laudatam ac templo dignam voluptatem afferant, suo
dicetur loco. Ilud obiter hoc loco tantum admomebo,
ut, si quid delectationis adhibendum putat ecclesiastes,
non sat Jhabeat risu diducere rictum , ut ait Flaccus,
sed omnia conferat ad auditorum utilitatem , illud
omnibus modis agens, ut, quae sunt saluberrima, ea
dem reddamtur auditoribus jucundissima. Praecipuam
autem eloquentiae vim in hoc sitam existimant, ut fle
ctat, hoc est, ut, quo velit, rapiat affectus auditorum :
qua de re dicetur, cum ad affectus ventum fuerit.

CAP. XXV. Nunc per oratoris singula officia de

curremus, sed ita, ut memineris, mos non patronum
forensem, sed divini verbi praeconem instruere. Sunt
autem ab omnibus decantata inventio, dispositio, elo
cutio, memoria ac pronuntiatio. Inventio, quae res
suppeditat, tametsi revera, complectitur et elocutionem
et ordinem, hoc est in oratione, quod ossa in corpore
animantis, quae nisi solida sint, caetera omnia colla
buntur. Dispositio sive ordo hoc est in oratione, quod
210 I C C I. E S I A S T A E L I B Ib. I . .

nervi in corpore amimantis, partes orationis apte inter

se commectens : si quidem ordo non solum reddit ora
tionem concinmam, sed adjuvat etiam docilitatem audi
torum ac dicentis memoriam. Nam ut facilius disci
mus, ita melius meminimus, quae congruo dicuntur
ordine, quam quae sparsim et comfusim. Quin et ad
persuadendum magni refert , quid quo loco dicatur;
sunt enim, quae mom recte committuntur animis, nisi
jam praeparatis. Praeterea elocutio, quae verba et fi
guras ad rem appositas suggerit, hoc est in oratione,
quod caro et cutis in corpore, decenter convestiens ossa
et nervos. Habent et sacrae litterae decorem ac spe
ciem suam, licet fucum et lenocinia mesciant. At quid,
inquies, respondet memoriae? Spiritus, id est vita,
quae nisi adsit, dilabuntur omnia. Pronuntiatio deni
que velut actus ac motus est animamtis, qui nisi acce
dat, minimum aberit a statua animal. Actus itaque et
motus quasi vitae vita est. Nam ut fateamur, nimium
esse, quod Demosthenes actioni tribuit primum, secun
dum ac tertium , quasi umiversa eloquentiae vis sita sit
in promunciando ; tamen megari non potest, orationem
eadem voce eodemque gestu , vel mullo potius gestu
pronumtiatam rem semimortuam esse. ' Nec ita mul
tum juverint ecclesiasten , quae traduntur de partibus
operis, exordio, marratione, divisione, confirmatione,
confutatione et comclusione, misi quod haec quoque sa
pienti dabunt occasionem, ut fiat sapientior. Nam ipsa
scripturarum majestas, quas enarrat ecclesiastes, et
utilitas non vulgaris, agitur enim de sempiterna felici
late, ultro sibi conciliat attemtionem, docilitatem ac be
mevolentiam, praesertim inter Christianos.

CAP. XXVI. Quod si forensis orator exordio su

persedet . quoties causa mon postulat, sed ultro adest,
quod captatur prooemiis, inepte faciunt quidam horum
temporum, qui iiuiiquam conscendunt suggestum, nisi
 EC CL ISIA s TAE I. I B E R u r. 211

cum accurato exordio eoque, quod absurdissimum est,

ab argumento alienissimo, ut potius sit nova oratio,
quam exordium. Atque hoc existimant esse melius -

exordium , quo fuerit alienius. Atqui doctis laudatur

exordium, quod e media causa sumtum et, quoad fieri
potest, argumento sit proprium , certe appositum et
congruens. Non est opus, hic exempla referre vitiosi
exordii ; nimis obvia sunt, et abunde cuique sua sug
geret memoria , qui modo conciones frequenter au
dire consueverit. Ipse audivi quendam, cui quotidie
per totum quadragesimae tempus concionanti fuit idem
exordium. Tribus mominibus laudabatur virgo mater,
verbi causa, quod sancta , quod virgo, quod propheti
ca: et quisque dies novum habebat ternionem, unde ne
cesse fuit arcessere multos termiones, nec fieri potuit,
quin in his essent aliquot frigidi et coacti. Pium erat,
adorandam Christi matrem laudibus vehere, sed quid -

hoc ad poenitentiae tempus? Non est absurdum, quod

recentiores a scripturae sententia quapiam sermonem
auspicantur, thema vocant, modo ea sit hujusmodi, ut
argumenti summam complectatur , ex ipso loco, quem
interpretatur, decerpta. Debet enim cujuslibet oratio
nis aliquod esse initium. Velut si quis ex evangelii lo
co, dehortaturus populum a temeritate jurandi et per
jurio, exordii loco proponat (Matth.V.57.) illud : sit ser
mo vester, est, est, non, non ; huc enim tendit universa
disputatio, ut inter Christianos tanta sit fides tantaque
|
simplicitas, ut musquam sit opus jurejurando. Aut si
quis, reprehensurus eos, qui ob humanas caeremonias ".
violant praeceptum caritatis, omnium maximum , de
cerpat haec Christi verba : sabbatum hominis causa
factum est, non homo propter sabbatum. (Marc. II.
27.). Aut si quis, admoniturus populum, ut caveat
ab hypocritis et haereticis, qui falsa specie sanctimoniae
imponunt incautis, desumat (Matth. VII. 16.) illud :
a fructibus eorum cognoscetis eos. A talibus enim
|
Q *

|
 *

212 Ec c L E s 1 A s T A E 1. 1 B E R I I.

exordiis facilis gradus ad totius argumenti tractatio

e. -

CAp. XXVII. Verum hic quoque sumt, qui in

doctum existimant, quidquid simplex est et inaffecta
tum : eoque student comminisci sententiam quam ma
xime alienam ab instituto, aut certe e longinquo peti
tam, interdum verba ad alienissimum sensum detorta,
quae suo loco longe aliud declarant. Primi exemplum
esto, ut si quis, hortaturus ad cautionem et prudem
tiam christianam , alleget illud ex epistola (1. c. IV.)
beati Petri: estote prudentes et vigilate in orationibus ;
meque enim ille locus commendat prudentiam , sed so
lbrietatem, ac damnat luxum crapulamque, cui comes
'est somnolentia: utraque res inutilis ad precandum.
Aut si quis, ad vitam momasticam adhortaturus, pro
ferat illud Paulinum (Gal. VI. 14.): mihi mundus cru
cifixus est, et ego mundo. Apostolus enim mon erat
momachus, certe quales munc sunt, sed omnes Christia
mos vult esse mundo mortuos, quae res in affectibus
sita est, non in cultibus, cibis aut aliis externis obser
vationibus. ' Aut siquis, dicturus encomium virginis
matris, adducat (Prov. VIII. 25.): ab initio et ante
saecula creata sum ; locus enim ille sentit de sapientia
divina, qui est filius dei, qui creatus dicitur, non quod
aliquamdo non fuerit, sed quod ad liberandum genus
humanum ab aeterno fuerit destinatus. Secundi sit
hoc exemplum, si quis, exhortaturus, ut obediamus
praeceptis divinis, proponat e psalmis: coeli enarrant
gloriam dei (Ps. XIX. 1.); im hoc enim comdita snnt
omnia, ut in his homines contemplentur potentiam,
sapientiam ac bonitatem dei. Porro cum illa obtem
perent legibus divinis, totque saeculis praestent hoc,
ad quod condita sunt, turpe est, hominem, qui pro
prie in hoc conditus est, ut cognoscat, amet, timeat,
glorificet conditorem suum, non obedire jussis illius.
Tertii exemplum quidam suggessit;<qui, de Barpto

-*
 EC CL E S I A S T A E L IB I>R II. 213

kmaei martyrio dicturus, praefatus est illud ex Abacuc

capite III.: turbabuntur pelles terrae Madiam ; at pro
pheta de pellibus castrorum, hoc est, de tabernaculis lo
quitur, uon de cute humana. In quo bis peccatum est,
et quod scripturae verba detorsit ad semsum alienissi
mum, et quod ea accommodavit ad confictam historiam,
quam ecclesia rejecit.

CAP. XXVIII. Nom libet hic referre fabulas, qui

bus traducitur quorundam temeritas, qui scurriliter im
exordio lusisse dicuntur. Unum attingam, ex quo spec
tentur caetera. ' Quidam a nocturma compotatione se
misomnis prpsiliit in suggestum , expositurus mortem
dominicam ; mam et hoc quibusdam videtur eruditum
et ingeniosum. Auspicatus est his verbis, tanquam e
Paulo (2. Cor. XI. 22.) desumtis : ebrii sunt, et ego,
de se et compotoribus loquens. . Apparet, fuisse Gal
lum, vel ex hoc, quod ea gens Hebraei pronuntiat pri
ma acuta, ut minimum absit ab ebriis. Sed dum repe
tit ex more exordium, coepit expergisci sensitque er
rorem suum , ac protinus mira solertia, quod temere
dixerat, huc detorsit: quanta ebrietas habuit infelices
Judaeos, quum Christo domino mortem moliebamtur.
Caeterum oportet ab ecclesiasta nostro mon tantum ab
esse omnem scurrilitatis speciem, verum etiam quid
quid ineptum, affectatum ac violentum est. Cui libet
facetum esse, in aliis peccet potius, quamquam opor
tebat scurrilitatem prorsus ab omni vita Christianorum
seclusam esse. Porro haec a scripturae verbis exordien
di ratio non caret veterum exemplis. Sic orsus est di
Yus Basilius, populum adhortaturus ad placandum
deum iratum : leo rugit, et quis non timebit? deus lo
cutus est, et quis mon prophetabit? Similiter ad jeju
nium adhortaturus, sic incipit: canite tuba in Sion in
$igni die solenmitatis vestrae. Facit idem interdum
Qrigenes et Chrysostomus. - Nec semper necesse est,
 vm

914 ECCLESIA. 8 T A E L IB ER II.

wt, quod exordii foco sumitur, sit in eo loco scripturae,

quem interpretandum suscipit ecclesiastes, satis est, si
quadret: quemadmodum Basilius locum, qui est apud
Johelem cap. II. et Psalmo LXXXI de jejunio Judaico,
accommodat ad jejunium solemne quinque dierum, quod
tum videtur ab ecclesiis quibusdam fuisse receptum : ac
tubis Judaicis licet clare resonantibus longe praefert
vocem propheticam, quae munc resonat mon tantum in
Siom , verum etiam per umiversum terrarum orbem, ad
verum et christianum jejunium invitams.

CAP. XXIX. Illud tamen interdum expedit ad audi

torem excitandum, ut scripturae locus propomatur cum
laude autoris et commendatione sententiae. Verbi gratia:
summus ille doctor ecclesiae Paulus, imo mom Paulus,
sed spiritus sanctus per os Pauli, facilem, et compen
diariam viam nobis ostemdit ad aeternam felicitatem :
si deus pro nobis unicum filium tradidit, qui fieri
potest, ut non omnia simul cum illo nobis donaturus
sit? (Rom. VIII. 52.) Aut ita : quicumque vel peccatis
gravati vel afflictionibus attriti moeretis, audite non
hominem consolatorem , sed ipsum dominum amabili
voce clamantem : venite ad me omnes , qui laboratis
et onerati estis , et ego reficiam vos. (Matth. XI. 28.)
Quemadmodum igitur recte faciunt, qui scripturae lo
cum adhibent pro exordio, modo id faciant apposite :
ita nequaquam est illis adsentiendum, qui putant non
esse fas, aliter exordiri ; frequenter enim incidunt
occasiones, ut expediat, aliter exordiri. Quemadmo
dum M. Tullius, dicturus pro Milone, non statim con
ciliat attentionem , docilitatem ac benevolentiam, sed
prius eximit metum judicibus: ita Petrus in Actis Apo
stolorum , multitudini tumultuanti Christum anmum
tiaturus, mom statim orditur a prophetia Johelis, sed
prius amovet falsum rumorem a quibusdam sparsum,
eos, qui variis linguis loquebantur, musto onustos sic
 1E C C L E S I A S T A E I. I B E R II. 215

delirare. Quamqnam ipsa statim appellatione captat

benevolentiam : viri Judaei et qui habitatis Hierusa
lem. Quemadmodum enim gratum erat auribus Athe
niensium r vpes oe%rvato, Romanorum Quirites,
quod sibi viderentur caeteris urbibus excellentiores : ,
ita Judaeis plausibilis erat appellatio, viri Judaei et
Hierosolymitae , quod ea natio multis nominibus cae
teris antecellebat, lege divinitus data, prophetarum
gloria, cultuque veri numinis. Tum quod addit : hoc
vobis notum sit et auribus percipite verba mea , atten~
tionem conciliat et fidem. Quisquis enim sic orditur:
hoc vobis notum sit et auribus percipite verba mea, vi
detur de re comperta dicturus. Ad idem facit vox pro
tinus in initio sublata, magmam dicentis fiduciam prae
se ferens.

CAP. XXX. Nec illa displicet exordiendi ratio, quam

videmus et oratoribus ethnicis usurpatam, ut, ab im
signi quapiam historia nec inamoena sumentes initium,
auditorem ipsa alacritate reddamus attentum, modo ad
id, quod acturi sumus, sit accommoda. Sic enim M. Tul
lius secundum librum de inventione rhetorica exorsu8
est, cognitu jucundam ac festivam historianm fusius ac
verbis amoenis praenarrans de pictore Zeuxide , quam
mox elegamter applicat ad suum negotium. Id eccle
clesiastae hoc fuerit commodius, qnod scripturae pe
culiaris sit allegoria. Quod genus fuerit, si quis, hy
procrisim damnaturus, praefetur historiam non injucun
dam Exodi, quomodo magi Pharaonis praestigiis imitati
sunt, quae dominus operebatur per Mosen et Aaron
Projecerunt enim ct illi virgas suas, et versae sunt in
dracones, sed virga Aaron devoravit dracomes illorum
Simili artificio verterunt aquas in sanguinem, immitte
bant ramas et cyniphes : sed quemadmodum virgarum
praestigiis, terrorem incutere potuerunt, ita non po
tuerunt adimere, et quemadmodum sanguinem ranas

------ -
916 E C C LE S IA ST A E L I B E R II,

aliaque incommoda potuerunt immittere, ita tollere non

potuerunt, coactique sunt tandem fateri, in his, quae
gerebat Aaron, esse digitum dei. Haec rerum olim
gestarum imago depingit nobis maturam hypocriseos.
Externa specie veluti praestigio imitatur veram pieta
tem. Orat prolixe, vestitur sordide, jejuniis pallet et
chameuniis, sed animorum vitia non depellit, mec
deum iratum placat, quod sola potest vera pietas, sed
irritat potius. Vulgo marratur de maleficis artibus,
movent tonitrua, immittunt cruciatus et morbos hor
rendos: cum rogantur , ut auferamt, quod immiserunt,
megant se posse. Aut si quam voluptatem afferunt,
fallunt: veluti cum efficiunt, ut hominis sibi videantur
in opiparo convivio variis epulis refici, qui domum re
versi fame cruciantur. Daemonum miracula aut noxae
sunt aut fraudes ; Christi miracula beneficia sunt.
Simulata pietas et fallit intuentes , et laedit utentes.
Vera pietas vim habet solidam, devorams hypocritarum
praestigias, et animum sibi bene comscium vero satiat
gaudio. Simile fuerit, si quis, admoniturus, ut, qui
dogmate quopiam haeretico contactus fuerit, statim ex
cutiat venemum, priusquam ad cor penetret, praefetur
historiam ex Actis, quomodo Paulus viperam , quae e
sarmentis prorepens manum ipsius arripuerat mordi
cus, protinus ignem excusserit, et exstincta bestia man
serit incolumis. Viperam statim in ignem excutere est
sententiam haereticam ut praesentaneam animae pestem
detestari, ac gehenna dignam ducere. Suppeditant et
evangelici libri nonnullas historias nequaquam inamoe
nas, si commode marrentur, velut illam , quod domi
mus esuriens, procul conspecta ficu pulchre virenti, ac
currit, quaerens in ea fructus, quos cum non repe
risset, iratus illam exsecratus est, quam paulo post apo
stoli mirantur exaruisse. Fames et mora bilem in nasum
comciunt, ait comicus. Deus pro sua immensa erga nos
caritate vehementer esurit in nobis fructus justitiae,
 E C C L IE 8 I A 8 T A E I, I B E R II. 217

clementer tolerans imperfectos, ut proficiant, aut pec

catores, donec resipiscant. Erant enim id temporis
multae arbores infrugiferae, quarum mulli tamem male
dixit dominus, sed eos prae caeteris odit, qui procul
intuentibus titulis, cultibus ac simulatis operibus miram
samctimoniae speciem ostentant, cum introspecti mom
solum vacui sint omni pietate, verum etiam similes simt
sepulchris dealbatis. Eadem est parabolarum natura,
quae historiarum. Narrantur enim ibi quaedam tan
quam facta , etiam si faeta nom sint, sed ejus generis,
ut frequenter accidere sit probabile.

CAP. XXXI. In his igitur prima cura ecclesiastae

est electio (est enim alia historia sui parabola alia ad
marrandum amoenior): proxima, ut, quod adest in
ipsa re de suo, adjuvent narrandi commoditate. Ve
hementius autem afficit narratio, si sit probabiiis, hoc
est, si maturae ac mori respondeat, si ordine texatur,
si sit evidems, rem veluti depictam oculis subjiciens, si
decorum servet im personis, et in sermocinationibus ac
dialogismis, hoc est, in affingendo suum cuique sermo
nem: veluti in historia caeci nati alius sermo congruit
Christo, alius Pharisaeis invidentibus, alius caeco au
daci, alius parentibus timidis. Qua quidem in parte
ut aliquid concedendum est sacro concionatori, ita nom
est fas, ut sibi permittat, quod sibi permiserent in re
bus profamis mobiles historiarum scripres, qui sibi jus
publicum fecerunt, ut pro suo quisque ingenio affingat,
non quod dictum est, sed quid quam accuratissime dici
potuerit. Id autem conjectant partim ex qualitate per
sonae, quam faciunt aut sustinent loquentem, partim
ex ipsius rei circumstantiis. Verbi gratia, si quis Pho
cioni sermonem affingat, brevem, sententiosum , se
rium, sanctum, liberum minimeque adulantem tribuat
oportet, multoque alium, quam Demostheni, Themi
stocli aut Alcibiadi. Item si quis Catonem seniorem lo
 218 L. C C L E S I A S T A E I, I IB E R I I.

' quentem facit, liberum, submorosum ac jurgabundum

inducat oportet, multoque alium, quam Ciceronem aut
Caesarem. Super omnia vero commendat narrationem
affectuum observatio, quos Graeci vocant j3rp, id est,
mores, qui cum simpliciter expositi delectent ac move
ant, multo magis id faciunt arte tractati ; quoniam enim
secundum naturam sunt, ab omnibus agnoscuntur.
Hujus generis sumt affectus parentum erga liberos, libe
rorum erga parentes, maritorum erga uxores, uxorum
erga maritos, senum erga adolescentes, adolescentum
erga senes, parium in pares, affinium erga affiues, fra
trum erga fratres. Nec satis est, in genere nosse haec
atque observare, eo quod sunt peculiares ingeniorum
differentiae, quos in comoediis nom secus atque in specu
lo licet intueri. Nam in Andria alius erat Simo in filium,
quam in se ipsum excruciante Menedemus ; et in He
cyra alius in uxorem Laches, alius in eadem Phidippus;
atque ibidem alia Sostrata in Lachetem, alia in Phor
miome Nausistrata erga Chremetem. Est quidem ju
venum amantium aliquid commune, attamen aliter
amat Phaedria, aliter Chaerea, aliter Pamphilus in An
dria, aliter in Hecyra. Nec omnes uxores tales fuerunt
erga maritos, qualis fuit uxor Job , aut Tobiae , aut
Michol Davidis. Commune erat apostolorum, diligere
dominum, et tamen Petrus erat liberior et ardentioris
fidei, quam caeteri, Joannes familiarior et quietior, Ja
cobus et Joannes ambitiosiores, Thomas ad credendum
difficilior, Paulus facundia mirabilis, Barnabas maje
state reveremdus. Ad haec nom idem sermo conveniret
apostolis post acceptum spiritum sanctum, qui conve
niebat eo mondum hausto : neque enim jam erant iidem,
sed in novam creaturam transformati.

CAp. XXXII. Quod de historia et parabola dixi

mus, idem sentiendum de exemplis aut maturis ani
mantium , plantarum, gemmarum , aut aliarum rerum
 E CC L E s 1 A s T A E L 1 B E R 1 1. 219

qnarumlibet. Hic non remorabor lectorem exemplo

rum turba, tantum attingam, quantum ad intelligen
tiam rei satis est. In hominum ingratitudinem dicturus
non inepte praefabitur, quod Plinius refert haud qua
quam pro fabula , sed pro re gesta. Quidam dracomem
habuit in deliciis, verum ubi jam in immanem magni
tudinem excrevisset, exhorruit alumnum suum ac de
posuit in sylvam. Multo post evenit, ut, per eam syl
vam facturus iter, cinctus sit a latronibus. Exspecta
bat mortem, et quod unum potuit exclamavit. Ad
agnitam nutricii vocem accurrit draco, latrones metu
territi diffugere. Sic belluae beneficio servatus est
homo. Simile quiddam narrant ex Apione grammati
co de leone, cui servus, a domino profugus ac metu
lalitans in profunda spelunca, spinam exemerat e pede,
ac vulnus repurgarat. Animal natura ferum medicum
suum illic aliquamdiu aluit, afferens carnem ferinam,
quam ad solem coctam in regione ferventissima edebat.
Tandem ejus vitae pertaesus homo, relicto specu, coe
pit vagari, et captus est denique, et a domino ad be
stias damnatus est. Stetit miser in cavea, crudele spe
ctaculum exhibiturus populo. Forte fortuna captus
fuerat leo, cui vulnus sanaverat. Is, immissus in ca
veam, primum horrendo impetu ferebatur in hominem,
mox quasi moscitans restitabat, tamdem et blanditus est
medico suo. Servus vicissim agnoscit altorem suum ac
securus adstabat, populo novitate rei supra motum at
tonito. Rogatus servus, quid esset monstri, confessus
est, quod acciderat. Quid factum ? Dominus, populo
flagitante, donavit fugitivum non vita tantum, verum
etiam libertate, atque ut esset, unde viveret, populus
stipem contulit, servo molli funiculo in leonis collum
injecto per totam urbem non aliter, quam placidum ac
familiarem canem circumducente, acclamante multi
tudine: ecce homo medicus leonis, ecce leo servator
hominis. Nimirum delectavit turbam gratitudinis exem
92 ' * E C CL E S IA S TAE L I B E I. II.

plum in bellua. Quo lurpior est hominis in hominem

bene meritum ingratitudo. Im fera maturam vicit tan
tillum beneficium, homo praeter maturam ingratus est
homini, multis magnisque mominibus bene merito; pa
rum est, pro bene factis nullam referre gratiam , pro
summa bemevolentia reponit odium, pro meritis inju
riam. Hoc exordium mon incommodum opinor fuerit
in homimum ingratitudinem declamaturo. Porro quod
exemplum sumtum est ab animamte bruto, sic mitigari
potest, si dicat, hoc mon esse alienum a consuetudine
scripturarum , cum Salomon mos mittat ad formicam,
ut ab ea discamus industriam : et dominus in evangelio
revocat discipulos suos ad exemplum passerum, lilio
rum et grami sinapis.

CAP. XXXIII. Magis antem movent exempla im

paria, veluti exemplum pudicitiae a juvene translatum
ad semem, fortitudinis a muliere ad virum, fidei com
jugalis ab ethnicis ad Christiamos, denique a brutis tra
ductum ad homines. Ut quod elephanti non coeunt
nisi in occulto et forte intervenientem occidunt, exem
plum est verecundiae: quod religiosa diligentia edu
cant servantque foetus suos , donec adolescant, quem
admodum et de delphinis proditum est, exprobrat pa
rentibus incogitantiam suam, qui nulla disciplina for
mant servantque teneram aetatem, sed filios ac filias
suas tantum non prostituunt. Sic asima, per medios
ignes transcurrens ad foetus, exprobrat quibusdam im
pietatem suam, qui infantes suos statim abjiciunt ab
sese ac propemodum expomunt, dum eos committunt qui
buslibet nutricibus exigua mercede conductis, frequen
ter etiam et morbidis et male moratis, et procul in agro
quopiam agentibus. Fidem vero poterit hoc pacto com
ciliare, si dicat, hanc mon esse anilem fabulam, sed a
vetustis, gravibus et pluribus autoribus literis prodi
tam historiam, quae mulli videri debet incredibilis, cum
 -

E C C L E S IA S. T A E L IBIE R. II. 221

id quotidiamis experimentis videamus , animantia ma

tura fera beneficiis hominum cicurari et ad obsequium
redigi. Divus Basilius, Gordii martyris encomium

dicturus, ab opum politia sumsit exordium. Hac in -

parte quidam peccant, qui ficta pro veris marramt ; vel

ut is, qui commentus est, Adam in monte calvariae
fuisse sepultum sub ipsa cruce, qui contactus sanguine
domini revixerit, Christo sepultum his verbis appellante,
|
huc detorquens, quae loquumtur apud Paulum (Eph. |
W. 14.) incerto autore: surge , qui dormis, et exsurge
.
a mortuis, et continget te Christus. Sic enim habent *.
||
quidam graeci codices.. Alii bis peccant, qui.non so
lum impudenter *) et indocte conficta narrant, verum
etiam dnrgoavvoa, ut ajunt, neque quidquam ad | ||
praesens argumentum facientia. ii. -

||
CAP. XXXIV. Interdum ipsa res subministrat ex
ordium, aut certe ab ipsa arripitur. Quale. est Ajacis
apud Ovidium. Cum enim causa ageretur eo loco, nde
in prospectu erat classis Graecorum , quam Ajax sua k
virtute servarat ab incendio, hinc arripuit prooemium:
agimus proh Jupiter , inquit, amte rates causam, et
mecum confertur Ulysses. Ejusdem generis est, quod
apud Livium quartae decadis libro.. mono Posthumius
consul versiculos, quibus ex, more dicturi apud popu
lum deos suos precabantur, ut felix faustumque esset;
quod agebatur, accommodavit ad exordium , dicens,
,
:| *
nunquam magis fuisse necessariam eam deorum com
precationem , ut quae admoneret, hos esse deos, quos
illorum majores colere, vemerari precarique instituis
sent, non illos, qui extermis, ac pravis religionibus men
tes hominem furialibus stimulis ad omne scelus impel
lerent etc. Erat enim detecturus mefanda mysteria,
quae in bacchamalibus peragebantur. Item apud eum
--_- *

*) In ed. II. legitur imprudenter.

922 EC CLE s A s T AE L I B ER ir.

scriptorem decadis III. lib. VIII. Scipio Africanus, ca

stigaturus legionem , quae defecerat, posteaquam ali
quamdiu veluti cogitabundus siluisset, sic orsus est, ut
diceret, se, licet ab ipsa prope pueritia in castris ha
bitum ac militaribus ingeniis assuetum, . praeter soli
tum mon invenire , quomodo sermonis exordium cape
ret, atque adeo haesitare, quo nomine suos milites
compellaret : corpora, inquit, ora, vestitum, habitum
civium agmosco , facta, dicta, consilia, animos hostium
video. Nota est fabula de Leone Byzantino sophista,
qui cum Athenis prodisset in concionem, suasurus com
cordiam, quomiam erat insigne corporis obesitate, mox
populi risus obortus est. Hinc ille solers arripuit exor
dium: quid, inquit, ridetis ? est uxor mihi me multo
obesior, et tamen concordes unus capit lectulus, dis
cordes me tota quidem domus. Quod sophista fecit, ar
uis et affectationis videri potest, quod Scipio fecit, pru
dentiae erat, mom artis, aut certe naturae, quam sor
titus erat ad res maximas feliciter gerendas appositam.

CAP. XXXV. Ad similem prudentiam Paulo (Act.

XVII.) suggessit spiritus coelestis, cum Athenis in Areo
pago jussus dicere, exordium arriperet a statuis ejus
civitatis , mominatim ab ara , quae titulum habebat:
ignoto deo, ab hoc gradu paulatim perveniens ad Chri
stum. Neque raro sic orditur Chrysostomus, praefans,
se gaudere bonamque spem comcipere, quod ipsius ora
tio mon sit caritura fructu , cum videret, multitudinem
frequentiorem solitoque alacriorem adesse. Probabile
siquidem est, eundem spiritum, qui eam ad audien
dum dei verbum alacritatem dedit, et sermonis emer
giam additurum. Hic quidem a laude personae quae
ritur benevolentia, verum sic laudare non est adulari,
sed potius ad diligenter auscultamdum exhortari.
Quemadmodum beatus Paulus, ab Agrippa rege jussus
dicere, sic orsus est, ut sibi gratularetur, quod apud
 jg C C L S I A S T A E L I B E R II 223

illum causam dicturus esset, cui religio ommis ritusque

judaicae gentis essent probe cogniti. Neque enim hoc
prooemium *) delinit aures regias, sed declarat ma
gnam in reo fiduciam , qui victoriam in hoc sitam exi
stimet, si judex causam penitus intelligat. At quem
admodum Chrysostomus a laudata multitudinis alacri
tate, ita Basilius a subito mutatis populi moribu sauspi
catur objurgationem, dicens,se ad dicendum segnem ac
frigidum reddi, quod conspiciat populum post tot exhor
tationes, post quadragesimae jejunium ac vigilias, pro
tinus in ipsa statim paschae vespera ad profana specta
cula, ad luxum vestitus et crapulam revolutum. Ad
Poelicam licentiam propius accedit, quod Prudentius
hymnum de natali Jesu auspicatur ab incremento die
rum: quid est, quod arctum circulum sol.jam recur
rens deserit? Christusme, terris nascitur, qui lucis au
get tramitem? Et Cassiani martyrium celebraturus,
Prooemium arripuit a pictura forte conspecta 3 Petri et
Pauli triumphum celebraturus, exordium sumit a com
ventu hominum solito laetiore ac frequentiore.

CAP. XXXVI. Interdum exordiuntur a similitudi

ue ad argumentum congruente. Veluti si quis, popu
lum admoniturus, ut in rebus adversis prudentia ani
mique fortitudine sese sustineat, in prosperis ne inso
lescat, sed ad modestiam sese contrahat, mom inepte sic
exordietur. Periti naucleri, cum ventis et, aestu desti
tuuntur, quidquid habent velorum , ad paullulum au
rae captandum deflectunt, adhibent remos, et obliquo
cursu, quantum licet, promovent. Rursus cum vento
nimium secundo feruntur, vela contrahunt, me, si na
vim desierint habere im potestate sua, vel demergatur,
Velin rupes aut voraginem abripiantur. Intelligunt enim,
Plus esse periculi a tempestate veliementer secunda,
-_

') Post prooemium in ed. II. additum est uinpliciter.

 224 E C C LE 8 I AS I A E L iBER i i.

quam ab adversa. Multo magis decet nos hanc adhibere

prudentiam, qui in hoc procelloso saeculo navigamus
honge majore periculo, quaiu qui subeant Hadriae aut
Aegei fluctus etc. Atque hic protinus sese aperit cam
pus, comparandi utriusque navigationis discrimina, ac
spes si succedat. Item si quis, adhortaturus populum
ad poenitentiam, sic sumat initium. Quoties corpus
aut graviter vulneratum est, aut periculoso morbo te
netur , quanta sollicitudime, vel e longinquo, si mom
adsumt, peritos chirurgos ac medicos arcessimus, mihil
v. deterriti sumtu, quando de vita periculum est. At si
reputemus, quanto formidabiliores sint morbi vulnera
que amimarum, quam corporum , quantoque mors ae
terna sit horribilior morte carmis, nomme magnae de
mentiae sit, ibi medicum arcessere pretio precibusque,
corpus ad usturam sectionemque praebere, amara de
-
vorare pharmaca , spe sanitatis, quae an contingat, in
certum est: (neque emim raro accidit, ut medicorum
pharmaca pro sperata samitate mortem afferant, aut
certe malum exasperent:) et animae tot letalibus vul
meribus sauciae, tot capitalibus morbis aegrotae, nul
lam quaerere medicinam, sed quod infelicius est, ultro
et gratis oblatam respuere? An medici potio febrim
depulsura sit, incertum est, at certo certius est , per
veram poenitentiam tolli peccata, quae sunt animarum
vulnera morbique, me dicam, mortes. Homini, sanita
. tem temporariam pollicenti, nos totos committimus : ac
deo, medicinam offerenti, quae salutem aeternam polli
cetur, diffidimus. Quisquis enim sibi criminum com
scius nom amplectitur poemitentiam, aut deo diffidit,
aut: propriae salutis hostis ac proditor est. Deus (Ezech.
XVIII. 25. 2. Pet. III. 9.) clamat: nolo mortem pecca
toris, sed magis , ut convertatur et vivat. Ausculta
mus homini vel ignoto, et ad dei vocem surdi sumus.
Ad hunc modum frequenter exorditur Chrysostomus,
velut in sermone adversus Judaeos, nec hic solus tamen.
 l.
-
|

EccL es 1 AsQTAE LIB ER 11. 225

- a -

Exemplis referendis, quoniam passim obvia sunt, non

morabor lectorem.

||
*

CAP. XXXVII. Nonmumquam exordiuntur a trans- -

itione. Quod genus sit: superiore e sermone didicistis, .

quid officiorum parentes debeant liberis suis, et quate
nus ea praestari comveniat : nunc vicissim accipite,
quam pietatem liberi debeant parentibus. Hoc exordii ,
genus convenit iis, qui tractatibus, quos Graeci tomos ||
vocant, perpetuo sermone volumen aliquod exponunt
canonicae scripturae, quemadmodum Chrysostomus
enarrat evangelium Matthaei aut epistolam ad Romanos, !
Augustinus psalterium et evangelium Joannis. Quan
quam et alias poterit incidere ; veluti qui pridie enar- ' 1 ;
rasset evangelii locum : qui amat animam suam in hoc ' ,

saeculo, perdet eam , qui odit animam suam in hoc -

saeculo , servabit eam : postridie Laurentii aut alterius

martyris certamen expositurus populo, hunc in mo- f | |||

dum poterit exordiri. Heri, fratres carissimi, audi- , !

vistis summum martyrum ducem et coronatorem nobis

praeseribentem ,. quibus rebus instructus miles, qui
victoriam et coronam coelestem ambit, debeat ad com
flictum accedere : hodie spectaculum vobis edetur,
quam invicto animo juxta domini praescriptum egre
gius martyr hostem vicerit, prostraverit ac proculca
verit, et tyrannum dira minitantem et cruciatus imma
nes, et mortem tam acerbam , ut ipsa , etiam comme
moratio possit amimis hominum terrorem incutere.
Nec mirum, Chrislu, invictus est, qui pugnat in mem
bris suis, ut cum Paulo (Phil. IV. 15.) dicere possint:
|
omnia possumus in eo, qui nos, corroborat etc. Sed
de transitionibus mox plura tempestivius dicemtur.,,
- -
-*

CAp. XXXVIII. Nihil porro vetat, quo minus ec

clesiastes comminiscatur sententiam , modo aptam ar~
gumento, cujus exemplum esto. Ad bene merendi de
- P
 226 1: cc L e s i A s t A f l 1 B i 1 1.

omnibus studium adhortaturus, et invidiam ac male

volentiam detestaturus, sic ordiri poterit: deus natura
benigmus et candidus est, qui solem suum facit oriri su
per bonos et malos, et pluit super justos et injustos.
Contra diabolus suapte natura invidus ac maleficus, qui
et pios sollicitat ad impietatem , et impios pertrahit in
gehennam. ' Omnes autem Christiani filii dei sunt, qui
quotidie clamant: pater moster, qui es in coelis. Quod
si vere filii dei sumus, carissimi, imitemur patrem mo
strum beneficum in dignos pariter et indigmos, potius
quam illum impiorum patrem, quem in baptismo sumus
exsecrati, qui non gratis tantum , sed suo etiam malo
studet omnibus malefacere. Hujusmodi sententia pote
rit et cum amplifieatione propomi, hoc pacto. Si gen
tes eorum memoriam, qui pro patria fortiter occubuis
sent, solemni conventu celebrabant, quanto magis nos
~decet publica laetitia celebrare martyrum victorias, qui
je
pro Christo et ejus sponsa, ecclesia, semet in omne
mortis genus tradiderunt, suoque sanguine constabilie
runt ecclesiam. Verum ut omnium martyrum memo
ria mobis debet esse celebris et laeta, ita hujus inter
- omnes eminentis religiosiore gaudio celebranda est. Sed
mom est, quod torqueat ecclesiasten prooemii inventio,
quae saepe difficilior est ipso argumento. Satis enim
erit, quod tractaturus est, cum brevi commemdatiun
cuba proponere, veluti psalmum expositurus, sic prae
-fari poterit: 'affero ad vos thesaurum specie exiguum,
-pretio magnum, psalmum, inquam, affero brevem qui
dem; si verba mumerentur, sed coelestis doctrinae co
pia foecundum, quem ut digne vobis possim exponere,
adjuvate me precibus vestris, et implorate mihi auxi
lium : spiritus illius, qui scrutatur omnia, etiam pro
funda dei ; ille locutus est mysteria per os Davidis
prophetae, per me dignetur ad utilitatem vestram sua
Te$era6 aCal.
 EC CL E S 1 A S T A l L I B E R II. 227

CAP. XXXIX. Interdum ipsa qualitas argumenti -

quodammodo flagitat prooemium. Quod genus, si

scripturae locus, quem enarrandum suscepit, habeat
historiam im speciem absurdam, puta de Jacob, cui noctu
supposita est Lya pro Rachele, ac post pro adamata ju
niore servivit alterum septennium : deque artificio, quo
decepit socerunu suum, variatis virgulis: de Rachele
furata deos patris ; rursus de Lya mandragorae malis a
sorore stipulante noctem unam mariti ; item de concu
bina Sampsonis, de meretrice versa in uxorem Oseae;
de puella Sunamitide, quae Davidem semio frigidum
suo complexu calefaceret, deque aliis innumeris, quo
rum quaedam imperitis videntur inepta et indigna di -

vinis literis, quaedam cum vitio conjuncta, quaedam

absurda et impossibilia. Veluti serpens colloquens cum
Eva ; deus, ambulams ad auram in meridie ; de tot ani
malium generibus conclusis in aream Noe. Nonnulla
molestam habent obscuritatem, qualia permulta sunt
in Ezechiele ac Daniele. Quaedam taedio sunt, ut cum
locus habet longam nominum Hebraicorum seriem, aut
alte repetitas genealogias. His incommodis expedit in
exordio mederi. Medebimur autem his ferme rationi
bus, si praefemur, hanc esse consuetudinem scriptura
rum, ut saepe numero sub vili operimento claudat ado
randa mysteria; diversam enim esse naturam humano -

rum voluminum ac divinorum. Illa prima fronte prae

clarum quiddam prae se ferunt; at si introspicias, sae
pe fit, ut lector cordatus clamitet, se pro thesauro re
perisse carbones.. Haec contra sub contemtibili specie
celant divimam sapientiam, ut, quo altius penetres, hoc
magis ac magis obstupescas, si quis modo ad spiritualem
scripturam secum afferat oculos spirituales. Nec hoc
temere factum est, decuit hoc divinam sapientiam , ut
a profamis oculis celaret sua mysteria tantum irridenda
et piis daretur aditus ad recondita. Sic ipse dei filius
venit in mundum, humani corporis involucro dissimu
P *

l' -
228 1: C c L E S I A S T A E L I B E It I I

lans impiis divinam naturam, et populo locutus est per

parabolas, quarum mysticum semsum mon gravatus est
apostolis seorsum exponere.
Cap. XL. Interdum spiritus ille divimus quaedam
almiscet absurda minimeque cohaerentia juxta literam,
quo nostrum ingenium depellat a sensu historico, co
gatque in illis verbis aliquid retrusius quaerere. Quod
$i non piget nos perfodere montes, ut im putri terra re
periamus aurum et argemtum , multo mimus nos pigere
.,, aliquid devorare taedii in literae superficie, ut
A hesauros veniamus, longe pretiosiores auro et ar
gento. Nec oportet Hebraica nomina, quamvis mom
j,,teliecta, cum taedio audire, cum in canonicis literis
me apex quidem unus temere positus sit ; sed quemad
,,,, ihecas rerum sacrarum veneramur ignari
quia intus sit, modo persuasum habeamus, sacrum esse,
quod Aeultatur, ita decet, ea momina , quorum omni
um mysteria mon possumus ad liquidum explicare, cum
.,:&ntia,vel audire vel recitare. Nec ea religio suo
.,; fructu. Etenim si ad majorum voces, ab ipsis
., intellectas, adsunt impii spiritus; ac prodigiosa
quaedam efficiunt: quanto magis credendum est, bo
iios spiritus ad hujusmodi voces cum fide pronuntiatas
adfuturos, ac per eas boni quippiam a de impetra
,,,.. Danda quidem est opera, ut, quantum humana
fert infirmitas, scripturarum mysteria percipiamus, mom
carent tamen suo praemio, qui scripturae verba non
dum ad plenum intellecta religiosa veneratione promun
{;. bscuritatis aut difficultatis taedium sic prac
fatione poterit excutere, si rogabit, ut, quod a spiritu
., m diligenter proditum est, utique nostra cau
sa, non graventur attentis amimis audire: simul polli
se rem in compendium redacturum , ut cito
facileque possit cognosci: discusso nubilo, laetam sere
iuuem, consecuturam. Quae vitii speciem habent,
 eccL E s I Ast AE L I B E R 1 r. 229
-
-

|' ' '

*

eum re vera cum vilio conjumcta non sint, excusanda

sunt: velut quod Ahraham paratus erat immolare filium i
suum, et quod Hebraei spoliatis Aegyptiis fugerunt. ||
Dei si quidem voluntas regula est certissima justi atque
injusti. Quicquid deus vetat fieri, hoc ipso impium
est, quia deus vetuit: et quicquid jubet, hoc ipso re-
ctum est, quia deus jussit. Porro nihil obstat, quo -

minus in his, quae cum vitio comjuncta sumt, lateat

mysterium. Quod enim David, occiso Uria, duxit
Bersabee, ex qua genuit Salomonem, nom habet exem- ,
plum mobis imitamdum, quia dei injussu contra legem
factum est: subest tamen adorandum mysterium. i

Quemadmodum et ipse dominus ex illaudatis hominum -

factis parabolam ducit ad pietatis studium ; veluti in

fidi dispemsatoris astutiam accommodat ad studium de
omnibus bene merendi. Et Paulus ab exemplo certam
tium in agone ducit exhortationem ad pietatem, toto
pectore exercendam,

CAp. XLI. Iis, quae videntur fieri non potuisse,

sic praefari poterit ecclesiastes: in rebus naturae immu
mera esse, quae nemo crediturus sit, 'nisi fidem faceret
experientia sensuum : veluti magnes altera parte attra- ,
hens chalybem, altera depellens ; stultum itaque sit, in
his, quae naturae dominus facit, quaerere, am fieri po
tuerit. Interdum sunt et humanae rationes, quibus

fit,.ut fieri posse videatur, quod prima specie videba

tur impossibile. Sicut quod legimus de arca Noe, quam
Apelles comtemdit esse confictam fabulam, hoc argu
mento, quod juxta rationem totius arcae in Genesi ex
pressam ea pars, quae tributa est animalibus, vix tres
elephantos capere potuisset : praesertim cum Noe jus
sus sit, ex immundis inducere bina et bima, hoc est,
duo paria, ex mundis septena et septena, hoc est, qua
tnordecim paria, atque his omnibus pabula reponere
in annum suffectura. Atqui hoc minus videbitur ab
 230 Eccl. E s 1 A st AE lib em 1 1.

surdum , si doceamus, illic cubitum accipi non vulga

rem , sed geonmetricum. Geometriam autem praecipue
callebant Aegyptii, et scriptura testatur, Mosen in omni
sapientia Aegyptiorum fuisse eruditum. Hebraicarum
autem antiquitatum periti, quemadmodum refert Ori
genes, tradunt, secundum geometricam rationem, quam
Aegytii virtutem appellant, cubitum ex solido et qua
drato unum vel in sex deputari, si generaliter accipias,
vel in trecentos, si mimutatim deducas. Ad hanc ra
--
tionem spatium fuerit omnium gemerum capax. Prae
terea quod ait bina et bina, septena et septema, juxta
sermonis hebraici proprietatem non somare duplicatio
mem numeri, : sed distributionem, videlicet e singulis
immundorum generibus unum par, ex mundorum
septem paria. Veluti cum Marc. cap. VI. (v. 7.) scribit
apostolos missos vo vo, mon sentis, quatuor esse
Inissos, verum per juga. Adde huc, ea tantum ami
malia recepta, quae perfecta mon propagantur nisi coi
iu ; praeterea id temporis fuisse pauciores animantium
species, quae post mixtura creverunt; postremo, ut
homines tum erant majores, ita cubiti modum fuisse
majorem. Nam et Pythagoras e stadio, quod erat Pisis
Herculaiiis pedibus metatum , collato ~um aliis Grae
ciae stadiis pari numero pedum, sed breviore spatio,
collegit modum Herculani corporis.

CAp. XLII. His affine est illud exordiendi genus,

quo prooemium ad argumenti qualitatem accommoda
mus. Veluti si laeta sit materia, de qua dicturi sumus
puta de triumpho Christi resurgentis, de celebrando
festo beatissimae virgimis, exordium recte sumeretur
ab hujusmodi sententiis. Quemadmodum imperatores
militibus suis, quo facilius ferant castrenses labores,
interdum ferias quasdam ac ludos concedunt ad re
laxandos animos, praesertim re bene gesta: ita deus
suos milites frequenter exhilarare dignatur festis diebus,
 -

E c cL Es 1 A st Ae 1. r B er r 1. 231

bristia laetis temperans, ut possint sustinere. Sed opor

tet plurimum interesse inter laetitiam mundo militan
tium , et militantium Christo. Illorum laetitia quoniam
luxu constat ac temulentia, frequenter exit im rixas ac
pugnas, et ut horum nihil accidat, mom raro fit, ut
unius diei hilaritas multorum dierum afferat cruciatum,
febri aut cephalalgia e crapula contracta. Christiano
rum festa sobriam ac pudicam habent laetitiam. Tri
pudiatur enim spiritualibus gaudiis, ducunturque cho
reae nom ad auloedi tibias, sed ad sancti spiritus affla
tum, psallitur domino in cordibus psalmis, hymnis et
canticis spiritualibus. Haec demum vera est hilaritas
ac digna Christianis, quae in multos etiam dies exhila
rat conscientias, nec ad medicos, sed ad obeunda pie
tatis munia remittit alacriores. Nimirum hoc sentit
propheta, cum (Ps. CXIX. 17.) ait: haec dies , quam
fecit dominus , exultemus et laetemur in ea, quodque
canit ecclesia sancta: gaudeamus omnes in domino.
Convenit enim, ut in die, quam fecit dominus , exul
temus et epulemur, sed in'domino. Nec decet, ut ex
die, quam fecit dominus, faciamus diem Satanae:

CAP. XLIII. Rursus si materia habuerit aliquid

molestum humanis affectibus, puta adhortationem ad
poenitentiam, aut reprehensiomem vitiorum, ab hujus
modi sententiis poterit exordiri. , Optandum esse atque
adeo studendum, ut nullus egeat medicorum pharma
eis. Verum ubi morbus urgeat, grata debent esse re
media, quae tametsi dulcia non sunt, sunt tamen sa
lutaria. Beati, qui nihil commiserunt poenitendum, sed
quigerunt conscientiam capitalibus morbis aestuantem,
multa cum alacritate debent amplecti poenitentiae re
medium, tam lene, tam efficax, quod etiam si ad tem
Pus contristat hominem, tristitia haec mortem mom af
t, quemadmodum tristitia saeculi, sed salutem sta
bilem operatur. Aut sic. Qui vomicis aut apostema
 *

232 IE C CI, I S I A. S T A E L IB ER I I.

tibus laborant, ultro rogant ac mercede conducunt chi

rurgum, ut mordacia admoveat emplastra, aut si res
i postulet, ferrum et ignem adhibeat. Quam igitur le
vae mentis sunt, qui indignantur, si quis non laeden
di, sed medendi studio contrectet ulcera conscientia
rum. Medicum secantem fers toleranti animo, et scri
pturam arguentem vitia aut pastorem amicum, gratis
conantem sanare mentis vulnera, ferre non potes. Si
deterret dolor, perpetuum atque etiam multo acerbio
rem affert amimus sibi male conscius, quam correctio,
quae ut brevem habet molestiam, ita perpetuam affert
| |. memtis tranquillitatem. In vitia dicam, non in homi
mes : qui puram habent conscientiam, deo gratias agant,
qui sibi conscii sunl, mon traducentur sermone nostro.
Tantum agnoscant sese, et correcti simul cum aliis deo
|j
|||||| |
gratias agant, illi pro servata imnocentia, hi pro resti
tuta. Utrumque divini muneris est. Proinde non opor
tet efferri, qui se sentiunt immunes ab his peccatis,
quae redarguuntur, fortasse pejora fuerant admissuri,
mi misericordia muminis servati fuissent. Pharisaica vox
est : mon sum sicut caeteri homines, ac velut hic pu
blicamus. Domino carior est peccator sui poenitens,
quam justus sibi placens: ac saepe numero fit, ut qui
festucam videt in oculo *) proximi, ipse trabem gestet
in oculo suo. Non est quis temulentiae vitio obnoxius,
sed alio quopiam deteriore affectu temulentus est, ut
odii, invidiae, avaritiae. Caeterum quando sumus
ommes umius corporis membra , par est, ut et dolor et
gaudium sit omnium commune. Qui stant, videant,
me cadant, orentque dominum pro lapsis, qui adeo non
est inexorabilis, ut ultro invitet ad resipiscentiam, pa
ralam ostemdems veniam : convertimini, inquit (Malach.
III. 7.), ad me , et ego convertar ad vos. Verum

*) In ed. II. legitur oculis.

*
 ec clr. s I Ast AE LI pr. R 11. 238

haec praeceptio latius patet, et ad omne genus exor

diorum perlinet.

CAP. XLIV. IDe exordio dicendi finem faciam, si

illud adjecero, prooemii loco sumi posse propositionem
cum divisione. Quod gemus : tria praecipue cogmitu
necessaria vobis hodie constitui deo opitulante expli
care ; quam grata deo, quamque efficax res sit eleemo
syna; tum, quam late pateat eleemosynae vocabulum ;
postremo, qua moderatione distribuemda sit eleemo
syna. Atque hactenus de prooemio satis dissertum ar
bitror, ut sapienti ecclesiastae detur occasio, similia
aut his etiam meliora excogitamdi. Verum priusquam
ad caeteras partes veniamus, videmus a plerisque re
ceptum, ut exordio subjiciatur invocatio numinis: qui
mos a poetis sumtus videtur , quibus solenme est, pro
posito argumento continenter adjicere invocationem
muminis, ejus praecipue, im cujus potestate sit ea res, -

de qua dicturi sunt. Veluti Maro, ~auspicaturus libros

de agricultura, posteaqnam proposuit argumenta, qua
tuor librorum , invocat omnes deos, ad quos frumen
torum, aut vitis, oleae aliarumve arborum, aut boum
equorumve cura pertinere putabatur. Sic et Aemeidem.
orsus est. Et Ovidius opus Metamorphoseom, licet ver
bis paucioribus. Quamquam Homerus utrumque opus
ab invocatione orditur, admiscens propositionem : iram '
pande mihi Pelidae, diva ; et, dic mihi musa virum.
Hoc imitatus est Statius : magnanimum Aeacidem,
-

formidatamque tonanti progeniem , et patrio vetitam

succedere coelo, diva refer. Quamquam pro illius
temporis ratione, cum jam priscam simplicitatem vi
tiasset declamandi studium , dbscurius id facit. Quem
admodum et Lucanus in ipso statim exordio captat ar
gutiam declamatoriam. Homerum imitatus est Pruden
tius in pvzouay: Christe, graves hominum semper
miserate labores, dissere, rex noster, quo milite pel
 234 E C CI, E S IAS TAE L IIB IER. II,

lere culpas mens armata queat nostri de pectoris antro.

Similiter, descripturus martyrium sancti Vincentii: bea
te martyr, prospera diem triumphalem tuum. Utraque
exordiendi ratio conveniet ecclesiastae nostro, sive pro
posito themate subjiciat invocationem, sive invocatio
mi admisceat propositionem. Prioris exemplum erit :
psalmus, quem hodie sum caritati vestrae expositurus,
abditis divinae sapientiae mysteriis intus scatet, junctis
precibus invocemus Christi spriritum, ut nobis ea sug
gerere dignetur, quae et ipso digna sint et vobis salu
taria. Posterioris hoc erit: ante omnia, dilectissimi,
. imploremus auxilium divini spiritus, ut, qui quondam
apostolis dedit igneis loqui linguis, nobis de caritate di
cturis adesse dignetur, ac mihi quidem limguam, vobis
autem simul et mihi mentes caritatis igni inflammet.
-
Sed unde potius auspicemur caritatis encomium, quam
-

a discipuli verbis, quem singulari caritate complexus

est dominus Jesus; ait emim (:. Joh. IV.): deus caritas,
st , et qui manet in caritate , in deo manet etc.
Quamquam expedit, admiscere invocationem , quoties
v
id suadet utilitas, veluti cum occurrit locus explicatu
difficilior: pulsemus illius aures, ut aperiat nobis hujus
scripturae mysterium, qui (Matth. VII. 7.) dicit : pul
sate, et aperietur vobis. Si quidem id praeterquam
quod congruit pietati christianae, hoc insuper habet
utilitatis, quod sic renovatur auditoris attentio. Ex
citatur enim tanquam ad rem mon vulgarem et cognitu
dignam. Decet autem , et propositionem et invocatio
nem esse brevem ac dilucidam.
CAP. XLV. Mirum vero, unde mos inoleverit,
quo nunc plerique, perorato exordio, salutant beatis
simam Christi matrem , idque majore religione, quam
invocant Christum aut illius spiritum, appellantes eam
')
omnis gratiae fontem. Equidem non arbitror, acrius
insectandum , quidquid pio simplicique geritur animo ;
sed tamen hoc meminisse debent, qui nimium urgent
 e C C L E S I A STAIE I, IB IR I I. 236

eam consuetudinem. Primum esse praeter scripturae |

autoritatem : Jacobus enim praecipit, ut, qui indiget
sapientia, postulet non a samctis, sed a deo. Dein esse
praeter omnium veterum exemplum , quos magis opor
tuit imitari, quam istos nescio quos, qui, haud scio am
blandientes sexui foemineo, perperam imitati poetas
ethnicos, pro musa substituerunt virginem matrem.
Hoc fit etiam ineptius, quoties argumentum non con
gruit personae virginis ; puta, si quis expositurus sit
libidinis species, aut quot modis, perdatur virginitas,
Congruentius est, qnod Prudentius, Vincentium cele
braturus, non iavocat pro deo, sed tantum orat, ut
prosperet diem suum triumphalem. * Ita tolerabilius
esset, si , dicturus laudes virginis, imploraret auxi
lium virginis. ' Adde his omnibus, quod isti, admo
nito populo, ut invocet beatam virginem, mihil pe
tunt ab ea, sed tantum salutant verbis angeli et Eli
zabethae. Id cum non sit cariturum ineptia, etiam
si quis, deum invocandum praefatus, nihil ab eo pe
tat, sed laudet eum cantico angelico, gloria in exce!
sis deo : multo ineptius est, pro praecatione salutatio
mem offerre beatae virgini. Pium quidem est, lau
dare deum, sed cuique rei suus est locus, et ineptum
videtur, quidquid mon fit in tempore. Indignantur,
convelli laudabilem consuetudinem ; at alii justius in
dignentur, tolli laudabiliorem. - Joamnes Gersonensis,
vir pius, concione quadam in ipsa invocatione movet
quaestionem , an virgo mater senserit primos motus ad
vitia. Scio repertam a quibusdam rationem, qua virgo
mater dici possit fons omnium gratiarum. Quia genuit
Christum , fontem omnis gratiae. Hic nobis, opinor,
occinent ex Aristotele: propter quod quidque tale et il
lud magis. Vocemus igitur Aristotelis patrem summum
philosophum , quod, summum philosophum genuerit.
Quamquam me in Christum quidem competit hic titu
lus, fons omnis gratiae, juxta maturam bumanam,
236 rc cLae s 1 A s T AE LI b E R Ir.

quam assumsit ex virgine. Sed quid opus est, praeter

scripturae autoritatem , praeter veterum patrum exem
plum consuetudinem inducere, quae egeat excusatione.
Congruentius erat, ut, Paulimam epistolam expositu
rus, Paulum imploret, ut sibi impetret dicturo spiri
tum, quo ipse scripsit. Et tamen is mos ab ecclesia
receptus non est. Postremo non est mecesse, semper
invocare, praesertim cum ipsa statim oratio ab objurga
tione vitiorum sumit initium, In sacro conventu sem
per tacita est, invocatio.

CAP. XLVI. Superest narratio, de qua mihi videor

admonuisse, quantum ecclesiastae satis est. De divi
sione quaedam admonebimus, quae vox bifariam accipi
potest. Primum ut declaret mobis unam modo oratio
nis partem, cujus gemina functio est. Nom solum emim
osteudit auditori, in quod debeat esse intemtus, verum
etiam certo numero et ordine promittit, quibus de re
bus sit dicturus. Hujus exemplum esto. De christiano
conjugio dicturus, tria cognitu mecessaria quam potero
paucissimis expediam. Primo loco docebo, quibus
rnodis ac rilibus legitimum conjugium sit ineundum, et
quot de causis sit dirimendum, si perperam contractum
fuerit. - Secundo loco, quanta sit comjugii religio, et
quam venerandum in Christo et ecclesia sacramentum.
Tertio loco, quam abominabile flagitium sit adulterium.
Sed latius patet divisionis vocabulum, quoties pro
dispositione sive ordine usurpatur; quae per omnes
orationis partes sparsa est. De priore nunc agemus, do
posteriore suo loco. Promissio certarum partium ut
plurimum habet utilitatis, ita non nihil habet incom
modi. Magnopere conducit ad docilitatem ac memoriam
auditorum ; et hactenus prodest dicenti, quod habet
certos gradus, in quos se recipiat a digressionibus.
Caeterum in hoc potest officere, quod interdum quae
dam inter dicendum veniunt in mentem, quae nec ex
 rs cc LE s IA s T A E I.IB E R II. 237

pedit praetermittere, mec alicui promissarum partium

congruunt. Ita fit, ut aut cum argumenti jaetura sint
omittenda, aut durius ac violentius im locum aliquem
infulcienda. Ne commemorem, quosdam esse tam pa
rum felici memoria, ut , quod de Curione, mi fallor,
scribit M. Tullius, tribus partibus promissis, aut unam
e tribus oblivione praetermittant aut quartam addamt.
Proinde qui diffidunt suae memoriae, iis tutius est,
summam modo argumenti propouere, aut certe capita
sermomis in charta motala habere ad manum. Quod in
psalmos aliquot fecisse videtur Augustimus, et haud scio
an in ommes. Habet enim ille crebras ac lomginquas di
gressiones, pleraque loquens ex tempore, quamquam
vir memoria ad prodigium usque felici. Semper, qui
dem dicturo aliquis ordo praeparandus est, non tamen
protinus necesse est, ut, quod amimo concepit, polli
ceatur. Cogitatio facile corrigi potest, pollicitatio non
perinde libera est. Itaque in materia, quae nec ex sese
raebet partitionis occasionem , nec causam habet ad
junctam, quae postulct divisioneym, affectare im divi
dendo subtilitatem , nom tantum inutili labore torquet
ecclesiastem, verum etiam , fidem dicentis et gratiam
orationis attenuat. - Libentius enim illis credimus, qui
bus pectus potius, quam ars suggerit dictionis copiam :
et gratiora sumt, . quae, velut ex tempore nata, movitate
commendantur, quam promissa et exspectata.

CAP. XLVII. Quod si tractandum est argumen

tum obscurius aut perturbatius, ibi multum lucis afferet
commoda, et recta partitio, mec parum juvabit auditoris
docilitatem, videlicet rerum capitibus velut et turba
extractis et sub oculos propositis. : Item si materiae ra
tio partes habet distinctas, et si nihil est causae, cur
vitanda sit partitio, cavenda erit concisa divisio, quae
causam in articulos et in frusta secet potius, quam in
membra. Vitanda enim semper est, quantum fieri

238 EC C1. e 8 I A 8 ' A x L IBER II.

potest, partium turba. Nam ea caligimem offemdit cau

sae, etiam mom obscurae natura, officit docilitati ac me
moriae auditorum. Absurda, vero partitio est, quae
hoc ipsum imcommodum affert, augetve cui tollendo
aut leniendo adhibetur. Hujusmodi fere sunt sectiones
Nicolai Lyrensis, Thomae in enarrandis scripturis cano
micis, et Joannis Gersomensis in suis lucubrationibus,
qui subtilitatis affectatione nonnunquam dissecant in
multa, quae sunt singularia aut certe sic cohaerentia,
ut aegre dirimantur. Quem morem plerique obtinent
scholastici. Proponunt turbam propositionum , ex his
declaratis eliciumt conclusiones. Tandem sic quoque re
magis involuta, quam explicata, eliciunt sententia$.
Hoc dividendi gemus ut comcedatur scholis propter ma
teriae subtilitatem, certe suggesto non convenit, im quo
tales argutiae aut tractandae mon sunt, aut si quid erit,
cur attingendae sint, danda est opera , ut absit omnis
subtilitatis ostentatio, et res ipsa, quantum fieri pot
est, dilucide et expedite proponantur multitudini. Ut
autenm recte dividas, dispiciendum est, quae sint totius
argumenti columnae praecipuae. Hae in divisione pro
mittendae sunt, non plures tribus, ut quibusdam pla
cet: quod tamen observandum non est, si argumentum
pluribus capitibus distinctum est, aut si, cui respon
demus, certa capita proposuit. Illud observari potest,
ut promiltantur, quam fieri potest, paucissima.
CAp. XLVIII. Quod si quae partes sunt minu
tiores, non est necesse, eas in divisione promittere.
Satis erit, es in tractamdo per subdivisionem adjungere
generalibus illis. Verbi gratia. ' Divi cujuspiam enco
mion dicturus, ita partiri poterit. Exponam vobis,
qualis fuerit erga deum, qnalis in se ipsum, qualis erga
proximum. - Prima pars multas habet partes subje
ctas, sicuti pietas erga deum variis officiis distinguitur:
quemadmodum et gubernatio proprii corporis ac mo
 Ecc LEsIA sT A E L 1 B E R I t. 239

deratio cupiditatum in multas partes diduci potest.

Jam proximi vocabulum complectitur parentes, uxo
rem, liberos, praeceptores, cognatos , cives, amicos
et inimicos, et harum partium singulae multos habent
articulos. Item si ad jejunium exhortaturus in divisio
me commemoret. nominatim omnia commoda, quae
mascuntur ex jejunio, turbam afferet potius, quam par
tes. Sumt enim innumera. Satis erit, in genere pro
ponere, hoc modo. Declarabo jejunium, quod vulgus
hominum ut rem noxiam ac tristem horret, esse mul
tis nominibus amplectendum. Primum pietate nihil
melius ad hanc conducit animo. Quidam inter bona
primas tribumt prosperae valetudini, et huic haud vul
gariter confert jejunium.. Denique bona pars hominum
magnam felicitatis partem ducit, habere divitias, et
horret paupertatem. Etiam facultatibus confert sobrie
tas, quas minuit luxus. In tractando vero distinguen
dum est, quot modis jejunium conducat ad pietatem,
quod extenuato corpore reddit mentem et ad sacram
doctrinam et ad precandum et ad contemplationem re
rum coelestium magis idoneam. Piis auget pietatem,
poenitenles deo reconciliat. Corporibus item multipli
cem parit utilitatem , vel quod ab immumeris morbis,
quos gignit luxus, servat, vel quod morbos jam pre
mentes aut tollit aut reddit leviores frequenter effica
cius, quam medicorum pharmaca. Nam peritissimi
quique medici, praesertim in Italia, nihil prius prae
scribunt, quam jejunium. Hoc utilius esse ducunt,
quam quod faciunt Germani, qui mox aut imcidunt ve
nam, aut ad calida mittunt balnea. Praeterea eas ipsas
voluptates, quas expetumt homines, reddit suaviores.
Post jejunium enim et somnus dulcior, et refectio ju
cundior , et congressus.cum uxore gratior atque etiam
foecundior. Nam crapula mon solum obruit sensum
illius voluptatis, verum etiam corpora reddit ad gignem
dum minus idonea. Quin et colloquium cum amicfs
 -

240 I> C CL E S I A S'i' A L I. I B R I I.

dulcius est jejuno, quam crapula gravato. Denique

cum per quinque sensus externos voluptas percipiatur,
quo quisque sensus est ad suam functionem magis aptus,
hoc plus affert delectationis. Oculi cernunt clarius, au
res audiunt acutius, lingua minus haesitat, et sapores
melius dijudicat: naribus olfactus est sagacior, in omni
bus contactus judicium exactius. Inepta itaque parti
tio fuerit, si quis, beati Francisci dicturus encomium,
ad humc promittat modum : ostemdam in Francisco se
xaginta virtutes, quibus caeteris samctis amtecelluit:
easque nominatim in divisione recenseat, cum satis sit
promittere, se declaraturum, beatum illum in multis
nmagnisque virtutibus primariis sanctiis esse conferen
dum aut etiam praeferendum.

CAP. XLIX. Aut dissuasurus, ne mater infantem

mandet alteri laetandum, sed propriis uberibus alat,
quod genuit, mon promittet omnes propositionum spe
eies. - Primum ostendam infantem. a maternis uberibus
depellere, praeter maturam esse, quae cuique animauti
addidit alimemtum, quo foetus suos educet. Secundo
ostendam , praeter divinae scripturae doctrinam et
exempla piorum esse. Tertio demonstrabo, ne matris
quidem nomine dignas, quae partus suos alere recu
samt, aut si matres sunt, vix dimidiatas esse. Quarto
dicam absurdum esse, quae in utero aluit nescio quid,
jam hominem ac matris opem implorantem molle alere.
quinto docebo non multo minus impium esse, infan
tem recens natum ab se ablegare, quam mondum matum
pharmacis per abortum ejicere. . Sexto declarabo ex
positionis genus esse, quod genueris, nolle alere; ex
positi saepe mumero vivumt, at culpa conductarum nu
tricum plurimi infantes pereunt. Septimo demonstra
bo, per hanc infantium ablegationem vigorem ac fla
grantiam nativae pietatis, quae summa virtus est, inter
prentes ac liberos magna ex parte exstingui, et in mu
 |
B C CLES I A 8 T A E LIBER m. 241
.

trices trahsferri. Octavo dicm, alienum lac frequen

ter officere corpribus infantium, si, quae conduct est,
parum prosperae valetudiuis $it, aut lac habeat: viuia
tum, aut quoniam mercedis gratia: plures alit uberibus,
parcius infundat liquorem lactis, quam opus est. Nono
probaturus sum, non esse verisimile , muliereulam,
qnae mercede: conducitur, eandem, curam gesturam
infantis alieni, ac veram matrem, quam, affectus matu
rae excitat ad officium , ut non modo taedium non sen
tiat, verum etiam cum delectatione peragae; omnia,
quae aliemis videntur, molesta, Decimo doeebo, ut ho
rum, quae commemoravimus; nihil sitj. tamen fieri
non posse, ut alienum lac aeque juvet corpusculum in
fantis atque maternum. Ggnafi$ enim et, assuetis me- .
lius alimur, etiam adulti., At infans, materno liquori
jam in utero assuevit. t Nam. idem,est humor, qu,ali
tur in matrice, et quem haurite papillis maternis., nisi
quod hic concoctior est ac, proinde candidiqr., Uude*
cimo docebo, conductas nutrices non solum, officere cor
pusculis infantium, verum etiam: ingenii ae noribus, !*
propterea quod harum nom, $it, hbera electio : neque
enim omnes lac habent, nec qmnes. lycare vqlunt ope-*
ram suam... Ita fit, ut plerumuque adhibenda sit impro
ba, temuleuta , aut impudica; quorum vitiorum indo
lem infans cum ipso statim lacte combibit. Duodecimo
docebo, hoc modo fieri, ut minor sit reverentia atque
obedientia liberorum jam adolescentim erga parentes ;
vix enim. agnoscumt: eas pro, matribus, quarum lacte * *

nutriti non sunt.. Decimo tertio loco docebo, non, sine i.

gravi salutis suae discrimine,puerperas aliis, mandare |
iactandos infantes, quod liquor ille retentus, atque || | i

Versus non raro gignat graves morbos,,Itaque fit, ut; ||, : !

quae metuebat, ne lactando mammae, flacrescerent, in
capitis, periculum.veniat, ac longe-plus seniim9rbus
|
afferat, quam,lactandi, labor fuerat allaturus,, Haec
partitiobi*vitiosa est, et quia verbis redundat, ei quia
-

-- --- - - -
 9.42 .ECCLESIA ST A E L I BR 11.

totum argumentum mon in membra, sed in frusta dis

secat. Ista quidem omnia dicturo meditata ac disposita
<esse debent, sed singula in divisione polliceri, frigidum
sit. Quod si liberet uti partitione,' satis erat, dicere:
quod matres infantes suos elocant alendos, pugnare do
ebo cum lege maturae ac divina, praeterea inutile esse
et sanitati et ingemiis puerorum , postremo ne matri
quidernpoterant
omnia esse tutum. Ad has tres propositiomes caetera
reduci. . '

] CAp. L. 'Porro cum argumentum ex se habet nu-:

-

| -

merosas partes, satis erit, in summa polliceri, quam

i.
*. enumerare simgulas, in partitione duntaxat.'' Veluti
quoniam circa Christi persomam variis modis insanie
runt haeretici, non expedit, in divisione siugulorum
rrores enumerare.' Satis erit, ita proponere. Quo
| '.||
firmius teneamus veritatem catholicam, paucis expo
mam, quam variis erroribus ab ea delirarunt haeretici.
Symbolum apostolorum im,multas partes distributum
est, quarum generales tantum complecti debet parti
tio. Velut has. Primas articulus pertinet ad deum
patrem, complures ad deum filium, unus ad spiri
tum sanctum, postremi ad corpus Christi mysti
cum, ecclesiam. Speciales, qui his quatuor generali
bus comprehendntur, non sunt in divisione promit
tendi, sed suis locis inserendi. Quod si pigebit nimis
frequentium partitionem , transitiunculae: non sinent
orationem esse confusam. Habetis, quanta pietate fue
rit in 'parentes: nunc accipite, qu fuerit in liberos.
Atque item de caeteris.'' Quidam ita partiuntur, ut bis
eadem icant, et ita prmittnt, quae sint dieturi, ut
simul dicmt, quaepromittunt. Unde recte praeceptum
est a viris elbqueriissimis, ut partitio sit ilucid, ac
brevis. nec obscuris involuta verbis; nec onerata super
vacaneis.'' A nomtillis reprehenditur et illa partitio,
quae, ctiiii'plura promittat, unum' adjicit, quod effi
cit, ut cetera videantur supervacanea; qualis haec
* .
 ec cl e s 1 A s t A e I. I IB E R. 248 -

fuerit. Docebo, huic mom fuisse causam perpetrandi

facinoris, docebo non fuisse voluntatem ; docebo mom
fecisse. Nam si doceat non fecisse, reliqua videri pos

sunt supervacua. Item declarabo mullam fuisse causam,

declarabo in hujus mores et ingenium ejusmodi suspi
tionem mon haerere, declarabo, etiam si voluisset, mon -

fuisse facultatem ; declarabo, eum hoc tempore fuisse

Romae, cum homicidium Florentiae perageretur. Ex
tremum argumentum quoniam necessarium est, si per
suadeat , reliqua videntur superesse. Plinius tamen in
dicendo omnia tentanda putat, quod varia sint homi -

mum judicia , agricolarum exemplo, qui copiosius spar

gunt semina, ut aliqua saltem proveniant. Verum haec
ad ecclesiasten non admodum pertinent. Notatur et
illa partitio, quae generi subjicit speciem. Dicam de
hujus virtute, dicam de modestia, de prudentia, justi
tia ac fortitudine ; nam has species generale. virtutis -

nomen complectitur. Durae sunt et illae partitiones,

-

cum partes inter se non cohaerent. Sic enim audimus

nonnullos promittere : primo loco exponam vobis pa |
rabolam evangelicam, secundo proponaria quaestionem
theologicam, tertio referam vitam sancti Christophori,
postremo adjiciam moralem historiam ex gestis :Roma
morum. Sic enim appellant*opus quoddam ex manife |
stis mendaciis conflatum, a quodam , ut suspicor, qui
voluerit irridere theologicas allegorias ad moralem sen vi
|
sum detortas. Hoc tamen fit tolerabilius, si quaestio ex
evangelii loco, nascitur, et divi vita cum evangelii loco
congruit, alioqui etiam digna, quae narretur in tem
plis. Anilibus fabulis musquam debet esse locus. Sed |
in hoc peecatur a quibusdam, quod hanc divisionem
putant perpetuo observandam. Hac superstitione saepe
numero fit, ut quaestio frivola sit, aut magis apta dia
tribis scholasticis, quam concioni, et vita narretur in- ^
digna suggesto ecclesiastico. |

Q
 fl

244 EC CI. E S I A S'TA E L I B E. I& II.

CAP. LI. Porro usque adeo non est facile, rectam

ij partitionem invenire, ut M. Tullii partitiones ab erudi
tis quaedam improbatae sint , quaedam in dubium vo
catae, una tamtum sine exceptione laudata. In causa
est difficilis partium principalium inventio, et inventa
rum in ordinem commodum digestio. Qua de re nunc
esset dicendi locus, priusquam ad argumentationem
veniamus. Sed quoniam huic argumento adhaeret sta
ii tuum cognitio, qu res tota melius intelligatur, visum
est hic prius attingere paucis, quae rhetores de genere
| suasorio et laudatorio praeceperunt, quando in his
potissimum versatur ecclesiastes. Obiter adjiciemus,
j* quae exhortationi, consolationi, aut objurgationi pecu
laria videntur. Quisquis enim exhortatur, suadet, ut
audeat. Qui consolatur, suadet, ut moderatius doleat.
| Qui objurgat, suadet, ut agnoscat culpam suam, et
resipiscat; mec enim aliud spectat, quisquis objurgat
christiane. De genere suasorio illud im summa praeci
pitur, ut dicturus expendat, quid et quahe sit, quod
persuadere destinat, qui sint, quibus consulit, et quis
sit ipse, qui suadet. Quamquam enim ecclesiastes non
suadet misi honesta, tamen aliter suademus honesta
piis, aliter improbis ac seditiosis, aliter pravis opinio
nibus corruptis, aliter dubiis. . Honestis enim facile
persuadentur honesta. Improbi tractamdi sunt, ut equi
feroces. Corruptis eximendus est error : dubiis osten
dendum, quid sit optimum. Et est in matione discri
men aliquod. Non enim conveniret, apud Germanos
eodem modo dicere, quo apud Gallos aut Italos: nec si
militer loquendum apud viros eruditione et dignitate
raestantes, atque apud imperitam plebeculam ; rursus
apud monachos aut sacras virgines, atque apud con
jiigatos aut comjugio destimatos. Ad haec, quae aequis
auribus acciperentur ab episcopo, aut alioqui doctrina,
aetate ac vitae sanctimuonia commendato viro, mom ac
ciperentur a dissimili. Quod Fabius suasorium appel
*.
*.
 ECCLESIAS TAE I, IB ER I I. 245

lat, alii vocant deliberativum. Verum ubi ntilla est

ambiguitas, ibi nulla est deiiberatio. - Dubitari potest,
an expediat, conjugatos contimentiae votum recipere,
virente etiamnum aetate. At memo deliberat, an caste
bomaque fide sit colendum matrimouium : hoc tamen
suadetur, ut, quod expetendum esse, constat, alacrius
expetatur. Ita venire potest in quaestionem , - an fas
sit, profiteri vitam monasticam, insciis aut invitis etiam
parentibus, quibus liberorum officio sit opus; sed nul
lus ambigit, quin liberi parentibus debeant luomqrem; et
obedientiam. Quoties igitur suademus, quae citra com
troversiam pia sunt, exhortamur verius, quam;suade
mus, misi quod est quorundam tanta ruditas, ut de ma
nifestis quoque dubitent. .* - 11 --' . .

CAP. LII. Jam de suasorii generis partibus, unde I |

sumitur divisio, et totius orationis propositiones. Soei- '.
ci, qui putamt nihil esse;utile, quod non sit honeslum, |
-

et quidquid honestum est, hoc ipso esse utile, quodib

nestum est, contenderent, non esse nisi unicam propo~
sitionem suademtis. Ilursus qui separant utilitatem ab
honesto, putant, tamem, caeteras partes ad utile, tan
quam ad genus, posse reduci... Quorum utrumque ut -

acute vereque dici fateamur, tamen ad, iustraeadunt ' in

oralorem utilius est, ista separari, crassiore, ui ajunt

Minerva. ,,Nec simplex est honestimomen:, potest eniia |
iutelligi, quod per se reclum est: et potest accipi, quod
pulchrum ac deoorum. Neque statim, qnod moeftvra
rectum est, cuilibet, est decorum. Sub vecj genere
multa comprehenduntur, secundum naturam....ias,
pium, justum , aequum, magnanimum, mansuei:ain,
breviter ommes virtutum species ; adde huc jegitimauui,
hoc est, legibus, ac praecipue literis divinis praescri- . ' 1 '
ptum, celebrium virorum exemplis, commeudalum , et - -

diutina consuetudine receptum. Quamquam antem.

honestum factum matura cousequitur hoiicsta fuina,

-
-
-

- - -

*------- ----------- - -~ - ~~-~

 246 I CLE S I A S T A E L I B E R. ' 1 I.

turpe factum inhonesta, tamen aliae virtutes aliis sunt

wulgo plausibiliores : quemadmodum alia vitia aliis
sunt magis obnoxia infamiae. Pejus enim vulgo audit
fur, quam adulter, cum hoc crimen illo sit gravius:
et favorabilior est clenmentia , quam justitia , et pietas
in paventes clariores fert plausus, quam frugalitas ac
sobrietas. Hanc ob causam quidam laudabile separa
runt ab homesto, quod plerique mortales eitius commo
ventur laude aut infamia , quam ipso honesto aut tur
pitudine, hom quod in hoc affectu relinquendi sint ho
mines, sed quod eo ceu paedagogo ad virtutem ducendi.
Nec est alienum a pietate christiana, metuere infamiam,
qua' plures alliciunter ad peccandum et obtrectandum,
quaque dei momen et ecclesiae dignitas dehonestatur,
quemadmodum per houestam famam bonorum glorifi
catur.- Igitur ad honesti genus pertinebunt fas et mefas,
sive secundum naturam aut praeter naturam , pietas et
impietas, in deum ac divos, in patriam, in parentes ac
liberos, in praeceptores et eos, quorum benefieio ser
vati sumus, omnia virtutum ac vitiorum nomina, quae
smt innumera, quibus adjungendum est legitimum,
cui adhaeret equitas, quae est legum moderatio, con
v suetum et gravium hominum autoritate exemplisque
; - probatum, aut contra. Turpe enim videtur, Christia
nos ea committere,' aae gentium quoque legibus puni
umtur. Porro divinfjlegibus non obtemperare, est deo
rebellem esse. Quod autem praeter morem fit, etiam
si cum vitio' comjunctum nom sit, tamen ipsa novitate
|; turbat publicam tranquillitatem. ' Tanta autem est
' consuetudinis autoritas, ut huic saepe numero cedant

l.
Pontificum ac Caesarum leges. . . Dicta item factaque
hominum, quorum memoria religione quadam occu
j
1 pavit mentes hominum,
His omnibus, oraculorum
ut dixi, adhaeret instar habentur.
decorum et lauda
| bile. . , : , t. v , **

||
| i |; -

- -
-

... -

--- - - --- ==== ~~

 -*

Ec cl E s 1 a st AE* L 1 b E R r r> 947

CAp. LIH. Ad ntilitatem, quae proprie sita est in

parandis commodis aut depellendis incommodis, puta
divitiis, honoribus, amicitiis, otio et tranquillitate, et
si qua horum sunt similia, referuntur tutum ac jucun
dum, mecessarium, possibile, facile : quomodo huc re
ferri possint, non video. Tutum consistit in tuenda
incolumitate sui ac suorum, puta vitae ac valetudinis.
Ab honestis saepe deterret molestia, allicit jucunditas. | |

Multis emim persuasum est, eos, qui pietatis studio so- i I

brie et continenter vivunt, inamoenam ac tristem vi-.
tam agere. .. Hic conciomator docebit, eos, qui veram
pietatem ex amimo colunt, multo hilarius vivere, quam
eos, qui juxta mundum videntur omni genere volupta
tum affluere. Necessarium bifariam, accipitur, partim ' * ;

pro eo, ad quod majoris metu mali adigimur, partim ||

pro eo, quod simpliciter vitari mon potest* veluti si *

muher-adducta sit in eam angustiam , ut aut stuprum, - -

admittendum sit aut mors, minus malum videtur, ad- | | |

mittere stupram, quod necessitatis nonime excusatur.' - . ' ||
Sed hic dubitari possit, utrum potius sit admittendum.
Verum si res in eum articulum redacta sit, aut occi
dendus stuprator,' Augustinus putat, stuprum potius -

admittendum. Alterius necessitatis exemplum erit, ut

si quis suadeat, ut mala, quae deus mobis immittit, pa
tienter feramus, quando sive velimus sive nolimus fe
renda sunt Aut si suadeat avaro, ut divitias suas ege
nis impertiat, quas velit molit brevi sit universas re-
licturus. ' Aut si sacerdoti suadeat, ut libenter sit, -

quod est, quando aliud esse mom potest. Nimirum hinc

est, quod proverbio dicitur, ex necessitate facere vir
tutem., Quamqaam autem, quod nullo modo fieri
potest, non cadit in genus suasorium, tamen im primis ||
spectandum, an hoc, de quo deliberatur, possit fieri.
Quaedam enim nommullis videntur dvvara, quae nom
sunt. Exempli causa, multis videtur impossibile, ju
venem continenter vivere, quod tamen non est impos- -

-**. - ... . -- -<--*==-== - - -

 248* E CCL E S I S. T.AIE L IB ER t r.

sibile, vel hoc signo, quod multi adolescntes ac virgi

mes contimentissime vixerunt. Impossibile est, divitem
intrare in regnum dei, nou simpliciter ; sed cum ex
ceptione, misi desinat fiduciam habere in divitiis, Sim
pliciter impossibile est, eum , qui post.baptismum re
lapsus est in crimen, per baptismum ad inmocentiam
restitui, | Ut autem stulte temtanlur, quae fieri non
possunt, ita studiosius servantur, quae semel amissa
^ rcvocari nqn possunt, veluti juventus et, aetas retro
acta ,, et amici defuncti consuetudo. . . ' Multos deterret
a cultu virtutis illud undique jactatum, eam, circa dif
ficilia versari. Hoc quoniam in. totum negari non pot
est, elevamdum est, si dixerimus, magnam -dificulta
tis partem abesse, si toto pectore velimus esse boni,
Amanti enim nihil difficile. : Tum qugdimitio submo
- lestum est, brevi assuetudine primum fit, levius, mox
etiam jucundum. Quoniam porro in rebus humanis
incommoda commodis permixta sunt, qui suadet, ex
cerpet. commoda atque verbis exaggerabit: incommoda,
si neque negari possunt neque dissimulari expedit, ex
tenuanda sunt ; contra, qui dissuadebit. Negantur, cum
id, quod videtur esse incommodum, docemus esse com
modum, aut contra. ' Veluti si quis infamiam, a malis.
ob bene facta profectam , neget esse infamiam, sed
veram gloriam : quemadmodum a turpibus aut ob tur
pia laudari, nom est gloria, sed vera infauia... item
litem adversario cedere, mon esse damnum , sed lu
crium : pluris emim est amimi tramquilJitas, quam pe
owmiola. : Dissimulantur, quae mon sunt insignia, aut
quae non multum habent momenti ad persuadendum.
Quibus autem, rationibus fiat utrumque, dicetur, cum
ad amplificationes yentum fuerit,
. ! , . * . * , - -

CAP. LIV, Nemo tamen putet, his omnibus par

tibus, quas commemoravi, semper utendum esse, vix
enim inveuias argumentum , in quod incidant: qmnes,

-
-* -

- - --- --- -- ---= - __-_-_ - ~ ~ ~*~*== ~~ ~

 E C C L ae SIM STAl., I, imber ir. 249

sed ipsa causa docebit, quae sint adhibendae. In di

visione vero, ut ante dictum est, aut mullae promit
tendae aut praecipnabitautum. Idem hic faciendum,
quod in Jocis argumentorum. Pulsandi omnes, sed eli
gendi, qui possint esse usui. Veluti qui suaderet ma
trimonium juveni, varias habet partes. - Prima, quia
inaxime secundum naturam fit, ut, quoniam individua
non possnnt, species singulorum propagatione fiat im
mortalis, quatenus licet. Deinde honestum est, quod
ipse conditor instituit, Christus honoravit. Tertia;
pium est, quod approbant sacrae litterae, quodque ab
ecclesia inter sacramenta commemoratur. Quarta, utile
esty habere conjugm pro ancilla, quae domestieas cu
ras magua ex parte in se recipiat ac fideliter obeat,
habere liheros, quiex animo parenti inserviant. Quin
ta, jucundum est, habere individuam omnium fortu
marum sociam, habere dulces liberos, in quibus quo
dammodo repubescat ac sibi superstes sit homo, Sexta,
justum et aequum est, ut civis rem publicam bonis
civibus augeat, cui debet ipse, quod natus est. Septi
ma, juveni decorum est, operam dare liberis, quod
senibus non perinde decorum est. Octava, legitimuni
est, qnod ethnicorum etiam leges honorarunt, maxime
si soboles prognata declaret, verum et castum fuisse
matrimonium. Noma, laudabile etiam esse, quod a
laudatissimis viris tum dicto tum facto comprobatur
est. A tuto quoque potest sumi propositio, qudd ju
venis continens expomit- se periculo vetitarum libidi
uum ; aut a necessario, quod impossibile $it, juveneiii
diu continenter vivere, aut quod genus humanum alia
ratione propagari mom queat, Posset et ab utili sumi
haec propositio, quod uxor afferat dotem, et per affi
mitatem plures amici fiant. Nam utilitatis nomentiate
patet multasque propositiones suggerit, quemadmodum
et jucunditas et caeterae partes. A facili et possibili
nihil sumetur, Contia qui momachos dissuadet matri

. -- -

~~~-------
 250 JS C CLE8IA8TAE LIBER I I.

monium, huic non suffragabitur, quod est juxta matu

xam , nisi torqueas, praeter maturam . esse, ut mundo
mortuus gignat , mundo., Ab illegitimo : et pugnamte
cum divinis, literis sumet propositiones. A decoro su
met et a laudabili : ut, enim, liceat. monacho alicui du
cere uxorem , sequitur tamen foedae buccima famae.
Sumet ab impossibilis, neque, enim jam habet fidem,
quam promittat, quam semel addixit deo. A: caeteris
partibus non est, opus aliquid sumere. . Item. qui dis
suadebit jusjurandum, dicet inhonestum esse, quod
Christus accurate vetuit. Praeterea non esse- tutam,
quod , quisquis homo jurat, exponit se periculo per
jurii, sive quod jurandi comsuetudo paulatim suadet
perjurium, sive quod voluntas, hominis mutabilis est,
sive quod frequenter accidit, ut, quod juraris, prae
stare, nequeas... Sed de suasorio genere, satis, quod ad
hunc quidem, locum attinet. -

- - - *- * -r. .

CAP. LV. , Laudatorium gemus ecclesiastae, quem

hic instituimus, fere consumitur in extollendis laudi
bus dei aut divorum. Nam. fumebres orationes mon
perinde sunt in usu ecclesiastis nunc, atque olim fue
runt. Quin et doxologiae magis hodie, canumtur in
templis, quam oratione praedicantur. Frequemter ta
men incidit, ut dei majestas sit attollemda : veluti cum
deterremus a peccando, convenit.exaggerare majesta
tem illam, quae infinitis partibus excellit omnium ho
minum intellectum, nom modo eloquentiam : quo cri
mem detestabilius videatur, illum peccando contemne
re, aut ullam rem creatam: illi praeferre, cujus tanta
est magnitudo, ut mihil usquam sit: neque in coelo me
que in terra, quod cum illo possit conferri, etiam si
creaturas imagineris longe praestantiores Seraphicis '
spiritibus. . . Sic praedicatur unico simplicique intuitu
perspiciens omnia, praeterita, praesentia et futura, me
quis, tacita cogitatione vel in abdito delinquens, speret

- - -

- - - - - - --- = **- * ---- --

 c CL E S I A 5 ' AI. I. I T. T. TR Y i. 251
-

se posse latere. - Praedicatur summe justus, me quis

sibi promittat impunitatem suae nialitiae. Praedicatur
iiifinitae misericordiae, me quis desperet veniam com
missorum , si redeat ad cor : praedicatur summe verax,
ne quis diffidat illius promissis. Graeci genus hoc ap
pellarunt &rjeexrtxdv, videlicet ab ostentatione. At
ecclesiastes non hoc tantum spectat, ut dei magnitu
dimen intelligamus, verum undique venatur, quod ad
bene vivemdum conducibile est : videcet ut summe po
tentem revereamur, summe bonium super omnia di
ligamus. Haec prima pars erit orationis laudatoriae.
Altera erit de beneficentia mmiminis erga genus huma
mum, quod tam excellenter condidit pater, cujusqe
!
gratia comdidit mumdum et quidquid mundo continetur.
Quod collapsum tam misericorditer restituit filius, quod
in hac misera vita tot donis ac solatiis fulcit ac susti
met spiritus sanctus. Himc oritur nom modo gratiarum
actio, verum etiam imitandi studium. Ille sic dilexit
inimicos, diligamus mos proximos. Ille beneficus est
in ommes, studeamus et mos'de proximis bene mereri. l.
Ille gratis condonavit mobis omnia commissa, condo
nemus et nos fratribus nostris. Itidem de caeteris, me
fiam prolixior. Quin et christianae precationes fere
habent admixtam doxologiam , cum sic ordiuntur:
deus, a quo bona cuncta procedunt, deus, cui pro -

prium est misereri et parcere; ita clauduntur: qui vi

vis et regnas etc. Tertia pars sumetur, quomodo sum -|

ma potentia, spientia ac bonitas dei reluceat in ommi

bus rebus conditis, ut, quocumque vertamus oculos aut
nentem, im omnibus celebremus opificem. Quanta
erit, quam mirabiliter deus operatus sit in sanctis |
hominibus, quos maxime in hoc selegit, ut in illis et
per illos glorificaretur apud homines etiam impios.
Haec species generis laudatorii nunc frequentior est
in templis, quam illae superiores, mec apud veteres
fuit infrequens. Indicant hoc orationes panegyricae
 252 EC CL E 8 IA 8TAE LIBER II,

Basilii, Nazianzeni, Chrysostomi, Ambrosii et Augu

stini.' * -

CAP. LVI. : Hic nommulli sunt usui futura, quae

rhetores literis prodiderunt. Ducuntur emim laudes a
tempore praeterito, veluti cum referuntur oracula,
rmiracula aut praesagia, quae nativitatem praecesse
rumt., Ut lsaac promissus et Sarae , cui jam defecerant
muliebria. Oracula, sicut Rebecca sensit geminos col
luctantes im utero, et ex oraculo discit, quales essent
futuri, qui nascerentar. Itidem Zachariae promissus
est Joannes baptista, Et Elizabetha sensit foetum ad
virginis salutationem gestientem in utero. Ac Bernardi
mater audivit: optimi catuli mater eris, Tempus prae~
sens totam vitae seriem , ab exortu usque ad vitae fi
mem respicit ; nisi quod ea, quae infantibus accidunt,
rmagis videntur esse praeteriti temporis, et si quid im
signe accidit,-praesagium est magis , quam virtus. In
adolescentibus laudari potest indoles, quia potest et
vituperari, ' Ad insequens tempus pertinent.prodigia
mortem consecuta, et fons salubris aquae illic exili
ens, ubi martyris, caput amputatum terram contigit,
aut oleum medicamemtis efficax sponte resudans e mo
numento, aut ad martyrum monumenta profligati dae
mones, quae pro divinis testimoniis haberi debent.
- .* ii : - , : ; - ; -

CAp. LVII. Observandam et illud, ut externa

bona sic ius sanctis laudemus, ut ostendamus ea vir
tute et industria parta , aut si forte obvenerint, sime
fraude, contigisse, et contemtim. habita, et in!pios usus
dispensata... Quaedam enim pulchrius est abjecisse,
quam parasse. ~Idem praeceptum esto de bonis corpo
ris, forma, bona valetutudine, sagacitate sensuum,
dignitate, oris, facundia, et si qua sunt alia hujus ge
meris... Commendant quidem ista virtutem per se, sed
speciosiora sunt, si haec paravit aut auxit amimi pro
bitas. Nam animus placidus ac modestus nativam cor
 E C CL E SIA S T AE L I B ER II, 268

poris formam commendat, quam dehomestat invidia,

iracundia, luxus ac temulentia, quae res officiunt fre
quenter et valetudini, nimirum intermis vitiis in ex
ternum corporis habitum demigrantibus. Itaque mom
satis est ecclesiastae, laudare juvemilem aetatem in
martyre, cui natura favet affectus humanus, nisi eam
trahat ad miraculum pudicitiae, sobrietatis, mamsue
tudinis, prudentiae , gravitatis, comistamtiae, quae res
in florenti aetate rarae sunt, et ob id ipsum habere
pulchrius ac plausibilius est. Itaque dicemus, in eo
nihil fuisse juvenile praeter annos. Formam ita lau
dabimus, ut dicamus, deum pulcherrimam mentem in
pulchro domicilio collocasse. Sic divus Hieronymus
formae decus laudat in Paula Eustochii matre, quam
nec morbis mec mors extinxerat. Sic in Paulo Concor
diensi laudat floridam senectutem, immortalitatis ima
ginem ac resurrectionis simulacrum. Similiter im bo
nis externis nom simpliciter laudanda est patria, sed
hujus quoque qualitatem ad veram laudem accommo
dabit. Ideo deus voluit hunc nasci in civitate longe
celeberrima nobilissimaque, quo velut in excelso thea i
tro positus latius sua virtute diluceret. Favorabile.
est, ex bonis masci bonos, sed pulcherrimum, proge
nitorum virtutes non tantum referre, verum etiam su
perare. Et illud verae laudis est, parentum mobilita
tem nihil detraxisse sancti viri modestiae ac sobrietati,
qui magis gloriabatur, quod in Christo renatus, factus
sit frater humilium, quam quod e claris parentibus
ortus inter proceres locum sortitus sit. Nemo sibi pa
rentes eligit. Proinde non est solida laus, ex opulem
tis, claris aut potentibus progmatum esse: sed gentis
imagines amore pietatis confitemsisse, id demum verae
laudis est. Ac ne singula persequendo fiam molestior,
illud in summa spectandum est, ut persuadeamus, quid
quid hujus gemeris commodorum in eo fuit, non sibi
habuisse, sed totum in alienam utilitatem effudisse.

----_:.._._
v.
254 C CL ES I A ST A E L IB E R I I.

CAp. LVIII. Simili ratione tractanda sunt quaedam

animiboma, quae tamen malis cum bonis sunt communia,
ut docilitas, celeritas ingenii, solertia naturalis, quae lau
datur in Athamasio, nativa in dicendo gratia, fidelis ac te
nax memoria. Jam in tractandis animi bonis, quae cum
improbis communia mon sunt, duplex potest esse ordo :
unus, ut, per omnes aetatis gradus referamus, quid in
quaque gesserit dixeritve: alter, ut virtutes, quae fue
rint in eo praecipuae, praedicemus, puta pudicitiam,
tolerantiam, modestiam, liberalitatem in egentes. Nam
in aliis aliae clarius eluxerunt. Velut in Job insignis
est patientia , im Abraham hospitalitas, fides et obedien
tia ; in Mose mansuetudo, sicut im Davide; in Paulo
flagrantissima caritas ac fervor mirus propagandae Chri
sti gloriae, im Joseph pudicitia, atque eundem ad mo
dum de caeteris. Porro quod a quibusdam praecipitur,
ut in laudamdo vitia quaedam ad vicinas virtutes de
flectamus, verbi causa, ut sordes interpretemur fru
galitatem, austeritatem gravitatem, blandiloquentiam
comitatem : rursus im vituperando virtutes ad proxima
vitia depravemus, mam liberalitati vicina est profusio
et splendori luxus : mon arbitror ecclesiastae convenire.
Poslerius tamen hoc nullo bono viro dignum est. Alte
rum fortassis excusari posset, si apud parum aequos
judices periclitetur reus, aut si quis esset feroci recom
ciliamdus, aui consolaturus desperatione periclitantem.
Quamquam hoc in divis veteres quidam facere studue
runt, elevantes eorum peccata, aut tropologiis crimina
vertemtes in virtutes. Veluti cum extenuatur adulte
rium, David cum homicidio conjunctum, aut Christus
a Petro ter abjuratus hoc colore defenditur, quasi pie
sit locutus, tamtum ambiguitate sermonis fefellerit im
pios. Atqui scriptura ob hoc ipsum commemorat quae
dam enormia scelera sanctorum, ut omnibus ederet
exemplum, nullis quantumvis enormibus admissis im
terclusam esse domini misericordiam, modo sese con

---------
 E C C L E S I A STA E L I b E R. tr. 255

vertant ad poenitentiam. Itaque reges, qui sibi blan

diumtur in adulteriis, quod David fuerit adulter, quem
secuti sunt errantem, sequantur et poenitentem.' Sic
Petrus et Magdalena plurimos habent criminum imita
tores, lacrymarum ac poenitentiae perpaucos. Itaque
sanctorum crimina , quae scriptura canonica comme
morat, nec sunt exaggeranda temere, nec ultra, quam
aequum est, extenuanda. Legimus Magdalenem, quae
unxit caput domini, fuisse peccatricem in civitate. Hoc
praediaare satis est ; mec oportet eam facere publicam
meretricem. Fuisse parum secundi rumoris, indicat
Pharisaeus indignams, quod Jesus se ab ea contingi pa
teretur.

CAP. LIX. Habet tamen locum exaggeratio aut

elevatio commissorum in consolando et in objurgando,
modo ne quid veris affingatur aut detrahatur. Prioris
exemplum erit: David rex, qui in aliis puniebat adul
terium, ipse viri fidelis et amici conjugem pertraxit ad
adulterium, et turpi facto addidit crudelitatem. Dolo
curavit occidendum maritum, non subito amimi calore,
sed destinato consilio, et tamen duobus verbis: peccavi
domino , meruit veniam : tu cur desperas, qui contu
meliis provocatus et prae iracundia parum tui compos
lacessentem ac impetentem interfecisti? Posterioris il
lnd: Petrus abnegavit, sed insperato terrore attonitus,
abnegavit mortalem, cujus gloria nondum inclaruerat
hominum mentibus. Abnegavit Judaeus, nondum hau
sto spiritu coelesti, et tamen quam mox ille resipuit
ad intuitum Jesu , quam flevit amare, subducens sese a
conspectu domini. Quid tibi Petri exemplo blandiris,
qui sponte procurris ad Turcas, Christum jam orbi
praedicatum , jam in coelis regnantem, cui in baptismo
dedisti momen, cujus spiritum hausisti, abjuraturus?
Magdalena nihil aliud, quam Judaea, sua sponte venit
ad Jesum , nec erubuit, in Pharisaico superciliosoque
 256 ecclesiastae li b e r ii,
convivio poenitentis agere: personam : tu, qui longe
gravioribus commissis onustus es, pertinaciter recusas
occultam ecclesiae medicimam? et qui non erubuisti
turpia publice committere, erubescis commissa in ocul
to confiteri, tam facili parato remedio?. Admonebitur
et hoc, ea bona seu commoda potius, quae bonis cum
improbis sunt communia, posse per occupationem com
memorari, hoc pacto, Non laudalurus sum in hoc divo
generis, inclytum decus, parentum gloriam ac dignita
tem,, opes et honores juxta mundum magnos, cur enim
haec in eo, laudem, quae ipse propter Christum vel ab
jecit, vel contemsit? a veris bonis potius est praedican
dus, quibus ille mom sibi, sed Christo placuit, et umi
versae ecclesiae Christi bonus odor fuit ad plurimorum
salutem. Caeterum quoniam amimi quoque virtutes
ambitiosius praedicatae movent invidiam, admiscenda
est modestiae laus , qua factum est, ut ipse sibi quo
dammodo fuerit ignotus, cumque bomis omnibus egregie
placuerit, sibi uui mon placuerit, mihil sibi vindicams
in tantis viriutibus, sed omnem laudem deo transcri
bens , cujus gratuitae munificentiae tribuebat, si quid
habebat vere laudandum. Id multo magis observan
dum est, si inciderit, ut vivus aliquis sit laudamdus.
Nam fato functos tutius est laudare, et minus obnoxium
invidiae. Hic igitur ita laudationem moderabimur, ut
magis im illo praedicemus dona dei, quam ipsum ho
minem. Adulatrices autem illae orationes, quibus apud
praepotentes utuntur legati aut oratores, velut in epi
thalamiis, in gratulationibus et encomiis, a templis
lim forum ant in satraparum aut divitum aulas relegam
dae sunt. Quamquam hodie proh dolor eo ventum est
impudentiae, ut et sacerdos in ipso sacro et ecclesiastes
frequenter,in comcione publica pontificibus ac principi
bus abjecte adulentur, idque nulli faciunt indecentius,
quam qui tale, vitae gemus profitentur, ut nulli minus
cuiquam debeant, assentari. Nusquam oportet locum.
 E ccLEsiA s t AE L1BE1 1 1. 257

esse adulationi, non dicam inter Christianos, sed nec

inter viros eruditos : attamem si quid imeptiendum, ad
eam rem theatrum aptius est, quam templum, aula
quam ecclesia.

CAP. LX. Verum haec ad mores. Illud ad artem

pertinet, externa bona, quo momine et corporis com
moda complectimur, quando quidem juxta Stoicos et
haec extra hominem sunt, in utramque partem valere,
sive laudes sive vituperes. Ut enim foeda est pauper
tas ei, qui per luxum ac desidiam sibi eam arcessivit,
aut qui ejus impatiens inhonestis rationibus rem quae
rit, veluti lenocinio, calumniis et assentando: ita res
homesta est ei, qui sponte vel liberalitate in pauperes,
vel alioqui pietatis amore paupertatem arcessivit sibi,
aut qui eam fert hilariter, cum possit, si velit, dites
cere. Ille dicetur turpiter esse pauper facultatibus, sed
longe turpius pauper virtutibus. Hic dicetur hoc ipso
ditior veris bonis, quod falsa contemsit. Item turpis
est opulentia ei, qui fraude et rapimis ditatus est, aut
cui divitiae nihil aliud sunt, quam alimenta vitiorum,
ac sibi tantum dives est, in coquos ac scorta prodigus,
in egena Christi membra sordidus. Contra honesta illi,
cui non affectanti sponte obvenerunt. qui possidet, tan
quam mom possideat, qui magis habet eas aliis, `quam
sibi, egenis dives, sibi egenus, qui sic induxit animum,
ut existimet, se dispensatorem esse verius, quam domi
num, et in hoc a ded datas interpretatur, ut earum sit
|
promus condus erga membra Christi, qui per opes nec
ad insolentiam , nec ad ferociam , mec ad luxum , nec
ad ullas voluptates corrumpi potuerit. Sic inhonesta
est generis claritas iis, qui majorum gloriae bene factis
partae suis vitiis tenebras offuderunt, et qui nihil ha
bent nobilitatis praeter imagines, et quibus familiae lux
ad mihil aliud valet, misi ut cum majore infamia sint
improbi. Sic et progenitorum infamia gravat, impro
bos filios. * - - -
|
R.
258 12 C C L E S I A S'i' A E L 1 BER I I.

CAP. LXI. Itaque Joamnes baptista im evangelio

Judaeos malos e malis prognatos appellat progeniem
viperarum : et dominus per ironiam jubet, ut, quoniam
progenitores illorum occiderant prophetas, ipsi imple
rent mensuram patrum suorum, occiso prophetarum do
mino. Similiter exprobrari potest obscuro genere natis,
quod sibi sceleribus pepererint nobilitatem. E diverso
laudabitur bene matus, quod sua virtute plus decoris
adjunxerit suis majoribus, quam ab illis acceperit, et
quod illorum lucem suo splendore non aliter obscurarit,
quam ad solis fulgorem absconduntur stellae minores
cum ipsa simul luna. Et quod majorum stemmata sem
per contemserit, hoc se gerems submissius, quo juxta
mundi aestimationem erat major, veram mobilitatem
arbitratus, per fidem esse filium dei, fratrem Jesu Chri
sti, cognationem propinquam habere cum omnibus
`sanctis. Contra qui fuit obscura aut infima gente, pa
tria, parentibusve matus ignotis aut illaudatis, ob hoc
ipsum laudandus erit, quod rem utrarum, ita praecla
ram praestiterit, ut ex impiis matus evaderet pius
propria virtute suis majoribus praeluxerit. Insigniter
enim bomus sit oportet, qui mec ex gentis barbarie, mec
e corruptis parentum moribus, quidquam contagii tra
xerit. Laudabilior est Jonathae fides ac simceritas, quod,
ex impio patre matus, fuerit illi dissimillimus. Hoc co
lere divus Bernardus laudat Malachiam, quod apud Hi
bernos natus, gentem , ut tum erat, efferam, ingenio
fuerit minime immami, uihiloque plus traxerit de gen
tis barbarie, quam pisces de sale marino. Et inter phi
losophos hoc illustrior est Amacharsis, quod Scytha ma
tus esset, nom Athemiensis. Nec Onesimus ob condi
tiomis humilitatem vilior fuit Paulo, quem peculiari
epistola sempiternae memoriae commendavit. De for
ma superius mon nihil attigimus. Quae si contigit im
felix, invituperamdo dieetur, quod natura turpissimae
mentis simulacrum in ipso corpore repraesentarit. In
 ECCLES I A 8T A E L I B le l I I. 259

laudando dicetur, quod corporis vitium egregiis virtu

tibus abunde pensauit , quem si quis propius introspi
ciat, reperiet sub contemtibili corporis involucro latere
mentem pulcherrimam, et quae neminem non rapiat in
amorem sui. Misere deformis est, quem horret deus
et angeli ejus. Bene formosus est, quem amat deus.
Caetera lectoris ingenio relinquo, me fiam verbosior.

CAp. LXII. Est quaedam laudandi ratio per com.

paratiomem , Graecis quam Latinis usitatior. Sic apud
Platonem Alcibiades laudat Socratem , comparans eum
Satyris, Marsyae, ac Silenis. Equidem ut fateor compa
rationem in encomiis posse incidere, ita mihi videtur
ineptum, si tota oratio constet comparatione. Ut au
tem lector intelligat, quid sit per collationem laudare,
dabo exemplum: ut si quis Maximilianum Caesarem
laudaturus componat cum viris aliquot omnium consen
su summis, puta cum Alexandro magno, cum Julio Cae
sare, cum Trajano, cum Probo, cum Antonino, ac de
cerpens, quod in singulis fuit eximium, ostendat Ma
ximilianum in omnibus fuisse parem aut etiam superio
rem. Hoc genus censeo parcius utendum ecclesiastae,
vel quia ignavum est, vel quia invidiosa est omnis com
paratio, teste proverbio: quo tamen nostris temporibus
quidam immodice sunt usi, non sine gravi multitudinis
offendiculo. Accidit, ut, dum ecclesiastes divum Fran
ciscum ad omnes coelestis hierarchiae ordines deduce
ret, confessores, doctores, virgines, martyres, pro
phelas, et prophetis majorem Joannem baptistam, de
nique ad ipsos seraphicos spiritus , atque ille ubique au
diret, ascemde superius! ventum sit denique ad sacratis
simam virginem, quae filio assidet dextra ; et hic au
divit, ascende superius ! cum nihil superesset, nisi fi
lius dei, non ausus est vir pius Christum e suo throno
depellere, et tamem clamabat, mondum esse repertum
locum illo, dignum. Hic cum haereret laudator, et
R :
 260 EC CL E S I A S T A E L IBER I I.

subinde rogaret, ubi collocabimus patrem mostrum,

quidam e turba morosior, si deest, inquit, locus, col
> , loca illum in locum meum, simulque abiit e concione.
Nec ulli laudibus invidiosius extulerunt Franciscum,
quam qui illius erant dissimillimi moribus et vita. Con
tra qui se vocamt Augustinenses, efferebant Augusti
mum suum, nec a convitiis in Franciscum temperantes;
-
Dominicani Dominicum ac Thomam et Catharinam Se
mensem ultr aaequum efferebant. Nimirum hic est affe
ctus humanus, quo quaeque provincia favet sui patroni
i laudibus, ut Romani favent Petro, Graeci Paulo, Pa
risienses Dionysio, Helvetii GalIo, Germami Henrico
imperatori, Angli Georgio, atque item de caeteris.
Nam haec exempli gratia tantum volo dicta. Interdum
- . rixa exit in pugnam. * Non amant ad istum modum
' ' _ laudari sancti.
l.:
, CAp. LXIII. Jam illud non est recentis exempli, di
vos confictis miraculis affectibus imperitae multitudinis
commendare; et hac arte quidam magis inclaruerumt.

Verum haec gloria divis ingrata est, qui hoc ipsum,
uod habent verae laudis, deo transcribunt. Deforme
exemplum est pharmacopolarum, qui mensa in foro
posita ostentant dentes eductos, lapides e vesicis ex
ectos, diplomata magnatum , quos a morte revocarint,
magnaque vanitate denarrant sua praeclara gesta quae
stus gratia. Horum non dissimiles sunt, quos mimium
diu tulit mundus, qui circumferunt reliquias ac statuas
sanctorum, summa impudentia jactantes miracula, quae
nunquam gesta sunt, et interdum plus quam scurrili
impudentia foenum aut stramemta ex latrima fortas
sis aut horreo sumta offerunt simplicibus osculanda,
ostendunt carbones e foco sumtos, memtientes, his
assum fuisse Lauremtium. Ab his exemplis oportet ve
- rum ecclesiastem quam longissime abesse. Plurimum
enim decet interesse inter pastorem et impostorem.
 EQ c LE s IA s TAE LIBER Ir. 261

De samctis rarius loquetur populo, praesertim iis, qui

divinarum literarum testimomio mon sunt commendati.
Christus abunde foecundus est, ut ecclesiastae non pos
sit deesse dicendi argumentum, etiam si singulis diebus
quater velit concionari. Quod si quando. iempus po
stulet, ut de sanctis quoque dicendum. sit, maxima
tamen concionis portio detur evangelio et epistolae;
si historia fabulosa est, ne attingat quidem;..., si ve
risimilis et celebris est, . atque a gravi quopiam au
tore profecta, mom' est necesse totam referre. Praeci
pua decerpat, quae propomat, imitanda magis, quam
iaudanda. Velut in vita Nicolai annotatu dignum est,
quod auro suo trium virginum pudicitiae consuluit, do
cens, et hanc esse deo gratam/eleemosynam, cum vul -*

i
gus hominum non putet esse eleemosynam, nisi quod
monasteriis aut publicis mendicis datur. . Praeterea
quod non prius rediit ad benignitatem, quam vidisset
unam elocatam filiam. Beme, utentibus addendum est.
Postremo quod furtim dedit, a solo deo mereedem ex
spectans, juxta doctrinam evangelicam : nesciat sini
stra tua , quid faciat dextera tua. . . '
: **. .
CAp. LXIV. Miracula mon temere admisceat, si
qua tamen insignia sunt, ab autoribus mom levibus pro
dita, praesertim si contineant aliquid, quod mon solum
miremur, sed imitemur etiam , sic commemoramda
sunt, ut simul agantur gratiae deo, et populus ad ex
emplum provocetur. Tale est, quod refert beatus Au
gustinus, quendam : graviter periclitantem ob fistulas
im postica corporis parte enatas orasse amicos, qui offi
cii causa , aderant, ut precibus implorarent. auxilium
muminis, simulque ipsum procubuisse, post, preces
omnem protimus morbi cruciatum abscessisse. Hoc mi
raculum docet, quamto satius sit in malis gravioribus, -

quam ut ferri possint, ad dei praesidium quam ad ma

gicas artes confugere: tum quantam vim habeat multo
 262 EC CI. E S 1 A s T A LIBER i t.

rum unanimis deprecatio. Videtur olim fuisse moris,

ut, si quod recens miraculum accidisset, sacerdos apud
populum referret ; sed quoniam episcopis piis magis
quam eruditis aut cautis , est enim credula simplicitas,
multa obtrudebantur conficta et inepta, jamque diffusa
per universum orbem evangelica doctrina, non perinde
opus erat miraculis, paulatim exolevit ea comsuetudo.
Ne commemorem, quod miracula quaedam edunt et
magi et impii daemones, qui se transfiguramt in angelos
' -lucis. Et in his, quae a veteribus prodita sumt, momnulla
leguntur, quae non usquequaque quadrant samae do
.ctrinae. Testantur hoc dialogi beati Gregorii et vita
Martini a Sulpitio descripta, quaeque referuntur in
actis beati Francisci, vita Catharimae Semensis et alio
rum complurium. Non tamen desunt ecclesiae mira
cula, nec refrixit vigor spiritus, si modo vigeat in no
bis fides. Sed spiritus miracula fere sunt beneficia,
~qualia fuerunt Christi. Ac de genere quidem laudato
rio hactenus.: - -

CAp. LXV. Restat exhortatio, quae pars est sua

sorii potius, quam diversa species : nisi quod qui sua
.det, docet argumentis : qui exhortatur, stimulat affe
<tibus. Hic praecipuas tenent laus, exspectatio publica,
spes victoriae, spes gloriae, metus ignominiae, magni
tudo praemii et horror poenae, exemplrum illustrium
commemoratio, et maxime domesticorum.: Laus ge
mina est , rei et personae. - Rei magnitudine exstimu
labimus, si ostemderimus, facimus esse summopere
-pium, magnificum, et hactenus -a paucis aut a nullo
itentatum.' ' A persona cohortabimur ; si dixerimus,
'unius, quem hortamur, virtutem esse tali parem fa
-cinori, et si quae prius egregie' gessit, in animum re
vocabimus, exigentes, ut pulcherrimis coeptis dignum
-imponat:colophomerm. :Jta Paulus Galatas (c. V. v. 7.)
exhortans ad perseverantiain, currebatis, inquit, bene.
*

|
ij
 EC CL E 8IA 8TAIB I. I B E R II. 263

Et (c. III. v. 1.) : ante quorum oculos Christus Jesus

praescriptus est, crucifixus. Rursus (c. IV. v. 15.): !
testimonium perhibeo vobis, quod si potuissetis, ocu
los vestros eruissetis et dedissetis mihi. Turpissimum
autem est, a virtute degenerare, in qua oportet homi
nem semper se ipsum vincere. Et foedum est, laudem
virtute partam dissimilibus factis perdere. Egregios
animos olim praestitistis in profligamdis Turcis, nunc
eosdem aut illis generosiores praestate adversus haere
ticos, certum exitium universae rei publicae christia
mae molientes. Hanc tamen partem aliter tractaret im
perator, exhortams milites suos, aliter ecclesiastes. Hic
enim loquetur religiosius : sitis 'animo forti ac fidenti,
imperator vester Christas, qui vobis tum suggessit
mentem intrepidam, ut supra humanas vires auderetis,
idem nunc profecto aderit, et hoc quidem: praesentius,
quo gravius est, periculum. Major autem est de illis
exspectatio, qui superioribus factis: egregium. aliquod
sui specimen dederunt. - Ut Christi praesidio vicistis in
tormentis , quid aliud exspectat populus ecclesiae, nisi
ut facillime contemnatis fallaces delicias. Item videtis,
quantum alacritatis addat his, , qui mihil aliud sumt,
quam homines, cum magnis et multis spectatoribus fa
cinus aliquod aggrediuntur: quanto magis oportet vos
erectos animos sumere, qui juxta Paulum spectaculum
facti estis deo et hominibus. In vos intenti sunt totius ec
clesiae oculi, vestri certaminis spectatores habetis deum
cum universa coelesti militia. Favent vestrae victoriae,
nec favent tantum, sed votis adjuvant, quoque, dolitu- '
ri, si succubueritis. Nec mediocre calcar habet certa
victoriae spes. Nolite dispicere vires proprias. Ex vo
bis ipsis mihil potestis, sed cogitate, eum omnipoten
tem esse, qui pugnat in vobis. Nec vos terreant vires
aut artes Satanae, cum hoste jam olim fracto prostra
toque vobis res, illa vox ducis vestri semper insomet
auribus vestris. Confidite, quia ego vici mundum. In
ae- .
 *

364 IE C CLE &IA S.TAE LIBER I.

hoc si totam fiduciam vestram collocaveritis, vicistis et

vos, mihi credite.

CAP. LXVI. Ad eundem modum tractabit locum

de gloria et ignominia. Homines ethnici nihil pericu
lorum refugerumt, quidam etiam in certam mortem
semet volentes tradiderunt ob inamem gloriam, videli
cet ut audirent strepitum applaudentis turbae, aut in
foro starent aenei saxeive ; aut, quam illi diis proxi
mam gloriam ducebant, curru triumphali , miniata fa
cie ad Capitolium veherentur: et mos, quibus proposi
tus est applausus totius civitatis coelestis, quibus in tuto
est sempiternus triumphus cum imperatore nostro Chri
~sto, levibu etiam incommodis fracti virtutem deseri
mus? lili prius habent, mortem oppetere, quam apud
unum populum ignominiam conflare: nos ad pietatem
mom exstimulat verae ac sempiternae ignominiae metus?
Horrenda ignominia est, a dei contubernio ad Satanae
partes deficere. ' Vera gloria est, audire a deo: venite,
benedicti. ' Vera ignominia est, displicuisse deo et
omnibus sanctis. A nobilibus historiographis proditum
est, Decium Syllanum Manlii Torquati filium parentis
judicio condemnatum, nec ad aliam poemam adactum,
nisi ut a patris conspectu recederet, sibi laqueo con
scivisse necem : et mos aequo animo ferimus, a supre
mi patris oculis submoti in aeternum ? Gloria poterat
sub praemii nomine comprehendi, docendi tamen causa
separavimus, quoniam mercedis vocabulum latius pa
tet. Qui mundo militant, quid non ferunt, ut censum
aliquem aut magistratum praefecturamve sibi parent
temporariam ac mox auferendam? ' Quanto praestam
tiora sumt, quae moster dux promittit suis militibus?
Centuplum in hoc seculo, et vitam aeternam in futuro.
Imcomparabile bonum est tranquillitas animi sibi bene
conscii, et seeura mens, ut ait ille, quasi juge couvi
vium. ' Summa dignitas est, esse filium dei: summus
 I.

*
I. C CLESIA S T A E L IB R I I. 265 ! $

honos est, cooptatum esse in ordinem omnium samcto '.

rum, esse templum sancti spiritus. . Summae divitiae -

sunt, haeredem esse regni coelestis. . Vera solidaque

felicitas est, contemplari vultum supremi numinis,
Haec tam multa, tam eximia bona mobis pollicetur F

deus, cumque his omnibus se ipsum, si hostem bono *

rum omnium devicerimus. ;; !1

- - _ ' ,: ' | |
CAP. LXVII. A caeteris item affectibus licebit ' ' || .' i
admovere stimulos, velut a miseratione, ab odio, b
amore, invidia sive aemulatione. A misericordia sub- !
dentur stimuli, si periculum, si calamutatem et inno
centiam eorum, ad quos tuendos hortabimur, ob ocu
los posuerimus, plaesertim si quos nobis , maturalis
etiam commendat affectus, veluti parentes, liberos,
uxorem, patriam, quibus tamen potentiores, decet esse - . .
spiritus affectus. Ethnici: pro sibi carissimis nec fer
rum timent nec ignem: vos putate, uuiversos senes
.
vobis esse patres, universos, aequales esse fratres,
universos juvenes, esse filios, hos omnes una voce si
mul cum ipsa matre ecclesia, in ; extremis constitu
tos, vestrum implorare, praesidium. . Qui fieri pot
est, ut horum opplgratu mon commoveantur viscera
vestra? Ab odio , si ponamus ob oculos , quantam
quamque, miserandam animarum in ecclesia stragem!
edant haeretici. Ah amore simul et odio sic: in vestra
virtute situm est, uter gloriam auferat, deus, cui vos
|| ||
tolos debetis, an Satanas, perpetuus et capitalis hostis.
Nec vos exstimulat alterius tanta benignitas, alterius
tanta malevolentia ? Invidiam quidem oportet abesse a
Christianorum; moribus, tametsi est quaedam aemula
tio laudata in bonum, quae maxime locum habet in
exemplis, praesertim insignibus, imparibus, ac cele
bratis, de quibus suo dicetur loco. Si res postulat, ut *
exhortatio leniatur, ne quid offeudat (nam quidam sic
exhortamtur , quasi exprobrent timiditatem aut socor
*

;
-
-
 266 EccL 2 s 1 A s T AE L 1 B ER 1 r.

diam), id incommodi vitabitur, si specie gratulatio

mis adhortabimur, non ut exstimulemus cessantes, sed
ut sponte ad honesta currentibus gratulemur, agamus
que gratias deo, qui tam egregiam voluntatem inspira
verit illorum animis, ut nuHius egeant exhortatione.
Hoc temperamento potissimum egent animi principum
ac divitum, quibus interdum ob publicam utilitatem
obsequendum est, sed citra adulationem.

CAp. LXVIII. Nec segnes aculeos habet obsecra

tio et obtestatio, qua non infrequenter utitur et divus
Paulus, velut ad Romanos duodecimo: Obsecro vos,
fratres, per misericordiam dei, ut exhibeatis corpo
ra vestra hostiam vivam , sanctam, ac deo placentem
etc. Rursus Ephes. quarto: Obsecro itaque vos ego
vinctus in domino, ut digne ambuletis in vocatione,
qua vocati estis etc. Similiter ad Thessalonicenses
(ep. I. c. IV. v. 1.): rogamus et obsecramus vos , fra
tres in domino Jesu , ut, quemadmodum accepistis a
nobis, quomodo oporteat vos ambulare et placere deo,
sic et ambuletis. Et Philemonem pro Onesimo servo
obsecrat triplici momine, et quod Paulus, et quod se
mex, et quod vinctus ob evangelium. Itidem ad Ti
motheum (ep. II. c. IV. v. 1 et 2.) : obtestor coram
deo et Iesu Christo, qui judicaturus est vivos et mor
tuos , et per adventum ipsius, et regnum ejus, prae
dica verbum. Iterum ad eumdem (ep. I. c. V. v. 2 1.):
testor coram deo et Christo Iesu et electis angelis
ejus , ut haee custodias sine praejudicio. Haec ob
testatio fieri potest per epilogum hoc pacto: obtestamur
vos per egregiam laudem antehac apud deum pariter
atque homines vestra pietate partam, per calamitatem
et pericula fratrum indigna patientium, per fidem,
quam imperatori Christo, per caritatem, quam eccle
siae, quae vos in Christo genuit, debetis, per aeter
mam felicitatem , quae vos pro rebus bene gestis mamet
 -

E C C L E S I A ST A E 1. I B E R I I. , 267

in coelesti patria, ut in hoc pulcherrimo negotio ani

mos vobis dignos praestetis.< Mitigat et illud exhorta
tionem, quemadmodum et admonitionem, si exhorta
tor suam personam admisceat hoc pacto : agedum fra
tres carissimi, satis hactemus indulsimus carni, post
hac e luto rerum mundanarum erigamus animos, mili
teraus bonam ac fidelem militiam , quam Christo in
baptismo professi sumus, et, contemtis hujus vitae fal
sis juxta ac fallacibus bonis, toto pectore ad atermum -

illum triumphum feramur. Tantum de genere exhor

tatorio.

CAp. LXIX. Restat consolatorium, cujus frequens

usus incidit tum privatim , tum publice; velut in per
secutione impiorum ,. in bello et obsidione , in pestilen
tia et fame. Quo de genere illud in summa praecipi
potest, duplicem esse consolandi ratiomem: alteram,
qua simpliciter ostendimus, aut omnio non dolendum;
aut moderatius esse dolendum : alteram , qua fatemur,
esse justissimam dolendi causam, eumque affectum in
nos ipsos transferimus , quem alteri conamur eximere.
Vehemens enim dolor respuit omnem medelam, et
odit dissentientem. Cum his igitur arte agendum est,
quod solent periti medici cum iis, qui certo dementiae
genere laborant, ut existiment se mortuos esse, eoque
molumt cibum caper , meque cmm quoquam vivo collo
qui, aut qui sibi videntur habere masum prodigiosae
longitudinis, aut taurina in capite cornua. His non
aliter mederi queas, quam si te quoque fingas 'mor
tuum, et hoc fuco ad colloquium admissus, cibum in
conspectu laborantis capias, aut ingressus simules, te
mirari tam immania cornua. Fictus assensus facit fi
dem , et qui laborat vicissim in recipiendo remedio, as
sentitur. Non haec est hypocrisis, sed christiana ca
ritas, quae omnia fit omnibus, ut aliquos Christo lu
crifaciat. Boma spes samitatis est, cum vulnera patium
 268 E C C LE & IA S T AE I, IIB 1ER I,

tur mdicae manus contactum. ' Hoc impetrato, pri-^

mum lenienda sunt mala :. mox ostendendum, quae
mali specie discruciant, non esse mala, sed bona. Hic
prudenti ecclesiastae dispiciemdum est, quae res effici
ant, ut molesta aequiore feramus animo.. Moderatius
ferimus, quae nobis sunt omnibus aut cum quam plu
' rimis communia, veluti mortem, quae neminem habet
eximium , sive humilem, sive regem, sive senem, sive
juvenem. Hanc igitur impotenter ferre, quid aliud est,
uam indignari hominem, quod homo sit natus, mom
angelus. Item morbum : paucissimis enim contigit,
mom aegrotare. Praeterea, quae licet atrocia sint, ta
wmen diuturna esse non possunt. Im hac autem vita mi
hil potest esse diu, cum ipsa vita mihil sit, nisi tempo
ris punctum ; sed illa praecipue, quae non solum finem
accipiunt, sed pro brevi moerore diutinam afferunt
voluptatem. Talis est poenitentium dolor, et marty
rum in' tormentis certantium, aut animam agentium.
Quin et illa minus graviter ferre decet, quae nobis ipsis
arcessivimus nostra sponte propriaque culpa, veluti fe
brim e crapula contractam, aut e scortatione sacram
scabiem... Latronis vox est im evangelio (Luc. XXIII.
41.) : nos digna factis nostris recipimus. Quidam im
dignius ferunt, quod praeter meritum accidit. Imo hoo
moderatius, conveniebat dolere, quod in malis magnum
habet solatium recta conscientia. . Quod emim.immocens
patitur, pedit, in cumulum pietatis,
CAp. LXX. Interdum et necessitas minuit dolo
rem. Ita se ipsum consolatus est David, exstincto puero,
quem adamabat: ille ad nos redibit nunquam, nos ad
illum properabimus. In his igitur, quae nec vitari pos
sunt nec revocari, frustraneo dolore discruciari, quid
aliud est, quam sibi ipsi conduplicare miseriam ? Jam
et consueta. patimur aequiore, animo, quemadmodum
<ait Comicus: mota mala, mala nom sunt. Ad omnium
 *.

E C CLE&IA STA1E L I B E R II. 269

molestiarum allevationem plurimum habet momenti,

si nobis persuadeamus, sicuti res habet, nihil horum
temere accidere, sed divinitus immitti, sive ad pur
gandos mos, sive ad revocandos ad vitam correctiorem,
sive ad exercendam patientiam nostram et augendam
coronam nostram, ut in his omnibus oporteat gratias
agere deo, tantum abest, ut debeamus obmurmurare.
Etenim quae nostrae imbecillitati videntur mala, vera
sunt bona : et absurdum est, amara. medicorum cata
potia fortiter devorare, dei medicantis manum ferre
non posse. Lenit et comparatio aegritudinem. Ita
Teucer apud Flaccum COd. I. 7. 5o.): o fortes pejora
que passi, mecum saepe viri , vino nunc pellite curas.
In tanto gravioribus malis fortem et invictum animum
praestitisti, mon decet, ut in hoc incommodo tui sis
dissimilis. Item comparatio aliorum malorum : quem
admodum narrant de philosopho, qui immoderatius
dolentem jussit in locum editum ascendere, unde tetius
nrbis esset prospectus, et e simgulis aedibus, quod erat
malorum, in unum acervum conferre, ac secum ex
pendere, num ex eo acervo in partes aequales diviso
vellet suam accipere portionem ; quod si mollet, mode
ratius ferret suam fortumam.. Item illa , quae gravibus
honestisque de causis patimur : velut quae pro tuenda
fide catholica, aut reparanda rei christianae tranquilli
tate, aut pro patria, uxoribus ac liberis. Ad haec
juxta sapientis dictum, spes praemii minuit vim fla
gelli. Hic locus erit, illi. Paulino (Rom. VIII. 18.) : non
sunt condignae passiones hujus temporis ad futuram;
gloriam , quae revelabitur in nobis. In summa non
minimum mali levamen est voluntas perpetiendi mala;
quemadmodum ait comoedia: im re mala bonus animus,
-

dimidium est mali. Ab his fere partibus sumitur com

solatio, praeter eas , quas cum caeteris generibus ha
bet communes.

v.

$
 *.

270 EccLE s I A s'i AB LIBER 1 1$

CAp. LXXI. Reliquum est rupuyruxv, sive quod

mollius est verbum, vov9eruxv. Convenit enim hoc
evangelicae mansuetudini, ut ecclesiastes admoneat ve
rius, quam objurget. Quamquam interdum emormi
tas scelerum exigit, ut ecclesiastes faciat, quod facere
jubetur Esaias (c. LVII. 1.): clama, ne cesses, quasi
tuba exalta vocem tuam , et annuncia populo scelera
eorum et domuui Iacob peccata eorum. Idem praeci
pit beatus Paulus Timotheo (ep. II. c. IV. 1.), ut ar
guat et increpet, sed evangelicae mansuetudinis memor,
vino admiscet oleum : obsecra , inquiens, et : cum
omni mansuetudine. Rursus ad eumdem fatetur (ep. II.
c. III. v. 16.), scripturam divinitus inspiratam utilem
esse ad docendum , ad arguendum, ad corrigendum.
et ad eruditionem , quae est in justitia ; mimirum in
dicans, quem oporteat esse scopum reprehensionis ec
clesiasticae, et quo temperamento debeat esse mitigata.
Si scopum quaeris : ut integer sit homo dei, ad omne
*. i ' . . opus bonum apparatus (v. 17.) Nec satis est, arguere
vitia, sed doctrima praemittenda, quae persuadeat, esse
mefarium , quod reprehenditur ; simul ostendenda ra
tio, qua possint corrigi scelera ; postremo revocatis ab
errore commonstrandum, quanto rectius atque etiam
jucundius sit, per viam virtutis hominem deo dicatum
ambulare usque ad perfectionem. Hac quidem in parte
mon leviter peccatur a quibusdam , qui sanctimoniae
speciem apud imperitam multitudinem de se praebent,
libere , me dicam licenter, - taxandis hominum vitiis,
quidquid enormium criminum didicerunt in arcanis
comfessionibus, effutientes apud promiscuam multitu
dinem, ac tum sibi videntur egregie detestati vitia, si
subinde furiosa voce exclament: quo abibitis, miseri?
-in culum diaboli, ad triginta millia cacodaemonum in
ignem aeternum ; haud perpendentes, quasdam esse
scelerum species, quas non expedit apud populum tra
duci, sed expedit ignorari. Quod gemus sunt prodi
 E CC L E s 1 A s T A E L I B ER 1 r. 27.

giosae libidinum formae, artes magicae aliaque, quae

nimis aecurate reprehendisse est docuisse. Est enim
curiosum ingenium hominum. Quorundam flagitiorum
etiam ipsa commemoratio contagium habet, Quam
igitur ineptum est, in concione , quae pueros habet et
virgines ac viros etiam foeminasque quam plurimas
simplices et hujusmodi monstrorum imperitas , descri
bere, quomodo maritus cum uxore triginta modis com
mittat crimem capitale, quid sit praecidere, mastrupare,
irrumare, crissare, aliaeque innumerae species abo
minandarum imrnunditiarum usque ad coitum cum
brutis animantibus. Quanto satius est, eorum consu
lere simplicitati et innocentiae, qui nunquam eramt su
spicaturi, tam horrenda monstra inter Christianos in
veniri. Est his redarguendis locus tempestivior, velut
in secreta confessione aut semotis colloquiis.

CAP. LXII. Quod si scriptura praebet occasionem

de his faciendi verba, nihil necesse est ea sic depingere,
quasi propositum sit, non tam detestari, quam docere.
Audivi quosdam, qui videbantur hinc etiam laudem
captare, quod ista mysteria tam exacte nossent. Satis
est, in gemere crimen proponere, nec id absque hor
rore et abominatione. Exempli causa, si tractandus
esset locus epistolae ad Romanos, ubi Paulus disserit,
quomodo deus tradiderit philosophos Graecorum in re
probum sensum, aut quamobrem subversa sit Sodoma,
satis fuerit apud populum dicere: erat scelus abomi
nandum , quod vix ausim nominare, quomodo praeter
naturam masculus habeat rem cum masculo, foemina
cum foemina ; huc turpitudinis olim pervenerat gem
tium impietas, a qua spero christianam gentem esse
immunem, licet alioqui libidinum sit plus satis. Simi
liter qui detestabitur magicam impietatem , non est
opus describere, quibus modis fiat divinatio ungui aut
cribro, aut quid teramt, misceant dicantve maleficae,
 272 Ec CLES1ASTAE L 1 B R 1 1,

cum excitant tempestates, aut quibus verbis evocentur

impii spiritus aut defunctorum amimae. ~Satis erit,
cum abominatione dicere, sortilegia, incantamenta,
ventriloquia, necyomanticen, pyromanticen. caeteras
que maleficiorum species, quoniam auxilio daemonum
exercentur, habere, si non expressam, certe tacitam
cum illis conspirationem, ac summae trinitatis abjura
{ionem. Idem faciendum in levioribus criminibus,
quae sic reprehendenda sunt, ut vitentur, non ut doce
antur. Recte arguentur, qui in mercibus imponunt
-
emtori, similiter qui farinam, qui vinum et cerevisiam
vitiant: quos ostendet non solum fures esse, sed etiam
veneficos. Furti genus est, pro purpura vendere, quae
non est purpura , aut vitrum pro gemma vendere. Ve
meficii gemus est, vinum ita medicatum vendere, ut
bibentibus morbum aut mortem conciliet. Quibus
vero modis corrumpant, mon expedit docere, ne eve
miat, quod apud Brabantos accidit foemiae cuidam cere
- visiariae. Ecclesiastes declamarat in eos, qui sic impo
merent populo, quod cerevisiae jam vapescenti, quo vi
deretur recens, addito sapone moverent, atque ita spuma
dissimularet vapam. Illa reversa domum negabat, se
wnquam audisse concionem commodiorem. Nam amte
'hac , inquit, multo mihi damno fuit, quod evanidam
I. cerevisiam nemini potuerim obtrudere. Alius acceperat
in exomologesi, se vicino cerevisiario (nec enim figulus
tantum invidet figulo) hac arte corrupisse cerevisiam, ut
scobinae, quae solet alveo canalis imponi, quo per eam
liquetur aqua hausta e flumine, admisceret saponem.
Qua re factum est, ut universa doctio cederet infelici
ter ; atque ita miser ad pauperiem redactus est. Hoc
apud concionem tacuisse praestiterat. Satis erat dicere,
hoc facimus multo dignius esse suspendio, quam furtum.
Adversus furem cautio est, adversus haec nequaquam.
Expedit, in mulieribus detestari fucumv sed quot qui
busque modis rugarum sulcos complanent, quibus in
 E CCL E S I A S T AE IL 1 B E R II. 973

ducant candorem ac ruborem im genis, quibus addant

lucem, quibus lingant capillos, quo pulvere pingant
oculos. mom expedit docere populum.
CAp. LXXIII. Jam sunt , qui frivola ac ridenda
magis, quam insectanda, magnis tragoediis exaggerant,
praetermissis iis, quae vere horrenda sunt crimina.
Me juvene, omnia suggesta perstrepebant clamoribus
in latas crepidas, im longa rostra calceis addita, in flam
mea muliercularum candidata ac durata liquamine, ex
alumine, ni fallor, et similagine temperato, aut in suf
fuscata fuligine. Audivi pastorem quemdam sub pa
schae diem mimitantem populo, se mom praebiturum
corpus domini gestantibus latas crepidas, ni abjiceremt.
Alius clamabat in plumas, alius in magnas rugas, qui
bus inepti vestiarii coeperant omerare miseros foemina
rum lumbos. Quidam excogitarat acre salsumque di
ctum, comparabat eas fistulis organorum musicorum,
addens : istas fistulas inflabit diabolus. Nec deerant,
qui vociferarentur im caudas, quas vulgares foeminae,
magnatum exemplo provocatae, coeperant a tergo tra
here, clamantes, illis inequitare cacodaemones. Inter
dum admonendus est populus, ut vestitus sit Christia
nis dignus, nec specie, mec pretio notabilis. Sicut bea
tus Petrus hortatur matronas, ut verum cultum exi
stiment animum modestia, pudicitia caeterisque virtu
tibus ormatum potius, quam capillos arte complexos,
aut aurum gemmasve, aut alioqui vestes pretiosas.
Rectum est, eas admonere, ut in publico tegant ea, quae
possint eorum oculos sollicitare, quibus placere velle
flagitium est. Satis est, si viris suis domi pulchrae
sint. Porro cum multus luxus sit in vestibus, multa
t|ue etiam inepta, tamem quidam pueros ac puellas
eodem cultu ornant, quo utuntur ipsi. Puellas one
rant caliendris ac vittis, duplici imterula, quarum
exterior habet caudam fibula ad cingulum a tergo re
volutam, addunt caligas et calceos suppactos. At quid
274 eccles 1 A s T A E L 1 B E R 1 r.

inutilius ad valetudinem, quam tenera corpuscula ad

istum onerare modum, me possint succrescere? Sic et
puerorum capita onerant pileo duplici latis marginibus,
'quod virili quoque capiti possit esse molestum, bis pec
cantes, et quod officiunt valetudini infantium, et quod
amte tempus docent eos luxuriem et superbiam. Haec
et hujusmodi multa sunt quidem admonenda, sed a
mamter ac placide. . Ac saepenumero plus efficit sobria
moderataque admonitio, quam furiosa vociferatio.
Illnd potius admonendum, quod in quibusdam Germa
niae civitatibus mulieres incedunt erectae ac propemo
dum resupinatae, simuntque sibi a viris aperiri caput,
flecti genua, ipsae nihilo plus honoris exhibent, quam
si infimae famulae loquerentur. Quid hoc exemplo
deformius? Multo aliud suadet scriptura, atque etiam
ipsa matura, quae viris addit autoritatem, foeminis ve
recundiam ac modestiam. Verum in hunc campum
altius ingressus sum, quam destinaram.
cap. LXXIV. Snt, qui reprehemdendo adulan
tur praesertim mulierculis delicatis, quae tacita cum
voluptate audiunt praelongas caudas, quas a tergo su
stinet aliquis bene matus, alioqui nefas esset, tam splen
didum occupare munus; item latas mamicas ad terram
usque porrectas, mec in aliud utiles, quam ut omerent
brachia, lautas mensas, elegans famulitium, pedise
quas fuco pictas, coemas in multam noctem productas,
somnos in multum diem, multum temporis et operae
comsumtum in comendo. Tandem progreditur magna
stipante caterva, tum oculos lubricos, fractum inces
sum, et pedum lusum, aliasque id genus maenias de
pingunt non sine specie mequitiae. - His admiscent di
cteria quaedam festiva, quae risum moveant citius,
quam poemitemtiam, qnaeque reversae domum heroinae
commemorent in conviviis, ut rideatur. Nam hoc ge
nus hominum quemadmodum gaudet depingi in tabula,
 I>CC L E $ IA STAE. I. 115 ER p. 275

ita amat et lingua depingi. Rursus alii sic reprehen

dunt vitia, quasi invideant, veluti cum depingunt,
quam molliter ac suaviter vivant divites ; rursus alii,
quasi homines oderint , non vitia. Verum oportet
christianam admonitionem procul abesse a supercilio
Pharisaico. Id fiet, si in reprehendendo dicamus, nos
dolere verius, quam irasci, si quaedam mitigemus;
quemadmodum Petrus Judaeorum , qui dominum cru
cifixerant, impietatem elevat, dicens, eos per igno
rantiam peccasse, et culpae partem in ipsa rejicit tem
pora: convertimini, inquit, a gemeratione ista prava ;
sicut et Paulus apud Areopagitas dementiam idola pro
diis colentium , rejicit in tempora ignorantiae hacte
nus a deo dissimulata. Sic quaedam admissa sunt
elevanda nunc aetatis, nunc sexus obtentu, nunc ma
gnitudine temtationis.

CAp. LXXV. Minus autem saeviet in reprehen

dendis alienis, qui secum reputarit, se si non iisdem,
certe paribus aut fortasse gravioribus vitiis obnoxium ;
esse: aut si non est, hominem esse, et fortasse:gravio
ra commissurum, si similis incideret tentatio. Deni
que si res poscet indignationem, talis sit, qualis est pa
tris in filium, non qualis hostis in hostem. ' Sentiat,
qui objurgatur , iram non ex odio , sed ex amore masci,
nec quaeri vindictam, sed correctionem. Sic dejicia
tur increpatione, qui peccavit, ut mox erigatur. Hoc
enim est, quod Apostolus vocat navp$o. Hac
moderatione Petrus objurgavit Simonem. Docet, per
niciosam esse pecuniam, quae datur pro donis spiritus;
quoniam, inquit (Act. VIII. 2o seq.), donum dei exi
stimasti pecunia parari. Dein increpat: non est tibi
pars neque sors in sermone isto; sed mox erigit : poe
nitentiam itaque age. Vix quisquam aequo animo
fert, objurgari ab eo, cujus vita palam contaminata est
aut infamis: sed intolerabilius est, ab eo reprehendi;
S*
276 E C C L k. S lA S '1'. A l> L 1 B l> ll l I.

qui sibi ignoscit in his,'quae castigat in aliis. Hanc im

vidiam mitigabit ecclesiastes, si suam persouam ad
misceat, quemadmodum admonuimus im exhortatione,
hoc pacto : homines sumus omnes, nemo non aliquaudo
labitur, licet alios alia vitia magis infesteut: ipse pec
cator, 'peccatores admoneo : simul erravimus, simul
emendemur, ut, quorum mumc commumis est dolor,
jis reconciliatis sit communis omnium gratulatio. Mi
mus offendit objurgatio a senibus, aut publica autori
tate praeditis profecta, qui quod faciunt, ipso officio,
quod gerunt, coacti facere videntur. Principum aut
magistratuum aut episcoporum scelera apud populum
acrius insectari , seditiosum est. Saepe minore malo
toleramtur horum vitia. Utilius est, his imaginem boni
principis ob oculos ponere, et admonere, ut se quisque
ad hoc speculum intueatur. Quod si videbitur utilis
reprehensio, sit generalis: quod oportet esse perpe
tuum, quoad fieri potest, ut nec certa persona, nec cer
tus ordo videatur impetitus. Haec mihi visum est de
genere objurgatorio admonere, quod ad ecclesiastae
munus pertinet, -

- CAP. LXXVI. Nunc ad id, quod inlermisimus,

redeamus. De statibus sive constitutionibus, quas
Graeci r vocant, prolixa simul et perplexa est
tum apud graecos, tum apud latinos scriptores dispu
tatio: munc breviter ea tantum attingemus, quae vi
dentur usui futura comciomatori mostro. Status est ca
put generale causae sive quaestionis, ad quod , qui di
cit, omnia confert, et quod auditor praecipue spectat:
velut in causis forensibus praecipue spectatur, am sit
factum, quod objicitur, quale sit, et quid sit. Primus
status dicitur conjecturalis sive infitialis, secundus qua
litatis sive jurisdicialis, tertius finis sive definitivus. Im
primo verum quaeritur comjecturis : in secundo, quo
niam de facto convenit, quaeritur, an jure factum: in
 *p.

-,

- EccLE s 1 A stale LI b E R I r. 277

tertio, quoniam de utroque convenit, definitione quae

ritur nomen facti. Quamquam interdum mutato mo
mine crimen quoque tollitur. ~Veluti si Milo caedis reus
megasset, a se Clodium dccisum, faisset status conje

cturalis : nunc quoniam id fatetur, superest alia con

jectura, uter utri fecerit insidias, quae includit statum
qualitatis. Nam in confesso est, per insidias adorien
tem jure occidi. Sic Orestes mon imfitiatur, matrem a.
se occisam, sed nititur statu, qualitatis affirmans, juro
occisam. Item si reus confiteatur, se sustulisse pecu
miam profamam e loco sacro, furti crimem agnoscat, sa
crilegii non agnoscat, dicens, tam demum sacrilegium
esse, cum res sacra tollitur de loco sacro. Aut si qui
rem habuit cum uxore aliena in lupamari, stuprum fa
teatur, adulterium neget. Aut si quaeratur, utrum, quae
amatorium odiivei potionem dedit, teneatur veneficii, - ; -

an injnriae tantum momine. Haec, e rhetorum literis

delibasse, satis est; ad declarandum ,. quid sit status, '
. ' ' * .*. . . . . ::. :. . . . '

CAP. LXXVII. Roget aliquis, quid haec adipfae

conem evangelicum ? Primum ad hoc valent; ut eir
eumspecto argumento, de quo dicturus est, ad caput ve
lut ad scopum omnia conferat, nec supervacaneis amba
gibus a re digrediatur, aut deliranti similis oratiome va
getur, vel aliena vel etiam pugnantia loquens. Et quam
quam statuum praecipuus usus est in camsis forensibms,
quisquis tamen loquitur populo: suadendi, exhortamdi;
consolandive gratia, certum aliquid sibi proponit, quod -

velit efficere. - Id utique status loco est. ' Deinde et haec

frequenter incidunt im argumentis comcionatoriis, fre
quentius in privatis alloquiis aut consultationibus. Vel
uli si quaeratur, ubi terrarum sit paradisus, in quo
$ens collocarat Adam? Et tibi lodorum sit purgatrium,
in centro terrae, an:alibi? Item quo animo Judas tam
exigua pecunia vendiderit dominum, mum hac spe, ut
crederet , illum elapsurum e manibus eorum , quem
$218 EC CLESIA STAE*. I, IIBIER II.

admodum alias fecerat aliquoties: mam probabile non

est, hoc illum egisse, ut occideretur, alioqui mec reddi
disset denarios, nec se ipsum laqueo praefocasset; sta
tus est conjecturalis. Quemadmodum si quaeratur, quo
comsilio Satanas toties temtarit dominum? Item si con
eionator, hortaturus populum ad placandam iram dei,
dicat, pestem aut aliam calamitatem ob impiam homi
mum vitam ab irato deo immissam. Similiter, quo
tempore et quibus signis intellectum. fuerit, deum vo
luisse, Judaeorum caeremonias prorsus abolitas esse,
sic ut crimen jam esset, eas. servare? Praeterea, quo
consilio filiae, Loth patrem ad incestum sollicitarint?
Item an defunctorum animae vere appareant, an totum
hoc fiat: imposturis daemonum? Ad haec, cum causa
legis inquiritur, puta cur in lege deus. vetuerit arari in
bove et asino, aut uti veste ex lana linoque commixta?
Hanc Augustiuus appellat aetiologiam. ; Qualitatis sta
tus musquam non incidit, cum dubitatur, am fas sit,
clericis aut monachis gerere bellum ? An permissum sit
Christianis repudium , quemadmodum Judaeis? An li
ceat, sponsam legitime ductam, licet mondum cogni
tam ; invitam relinquere propter monasticae vitae pro
fessionem ? An aequum sit, ut ' illa maneat innupta,
donec sponsus fuerit professus, etiam si mutato moma
sterio aut religione in ammos aliquot differat, professio
nem? Jam immumeri casus sunt, in quibus definitione
quaeritur, 'usura commissa sit, nec ne? Item an, qui
in diplomate pontificio eorrexerit literam perperam a
notario scriptam, commiserit crimem falsi? Et an, qui
principi populi libertatem tyrannide opprimenti obsti
terumt, admiserint crimem laesae majestatis?
o:;p : ' '- ' :.: . ' . ~. '.
~
-

.:.:CAP, LXXVIII. Praeterea cum scriptura cum scri

ptura, videtur, collidi, status est a contrariis legibus;
veluti cum Mosi tabulae dicunt: Honora parentes ; et
Christus dicit: qui now odit patrem et matrem, non est
 IE, C C I. E S I A S T A IE IL I B E R Ir. 279

me dignus. Cum ambiguitasaut obscuritas estin scripto,

status est a scripto et sententia; veluti cum quaeritur,
quo sensu Paulus dixerit: cupio anathema fieri pro
fratribus meis secundum carnem ; et quo sensu Fran
ciscus interdixerit fratribus suis, ne reciperent pecu
niam, meque per se, neque per alios. Sunt complura
loca in scripturis camomicis, quae vel ex ambiguitate
verbi, vel ex compositione verborum, vel ex varia le
ctione pariunt ambiguitatem. Caeterum quomodo dis
solvenda sit scripturarum contrarietas. aut explicamda
ambiguitas, suo dicetur loco. Denique cum in quae
stionem venit, utrum magis expediat, autoritate, pu
blica sacerdotibus, comcedere matrimonium, an concu
binas reliquasque immumdicies perpeti? Et utrum sit
levius malum, sacerdotem , qui non continet, concu
binam alere, an contra pontificum leges uxorem du
cere? Et utrum utilius sit religioni christianae, cum
Turcis pacem licet iniquam habere, an justo bello con
fligere? Nec ulla res vetat, in eodem argumento, si plu
res habeat partes, varios incidere status. Velut in ar
gumento, quod ante retuli: cum proponemus esse prae
ter naturam, non alere proprio lacte matrem, quod
peperit, status est qualitatis. . Rursum cum propone
mus, non esse matrem, quae tantum gignit et abjicit,
status est definitivus. Cum proponemus, improbae mu
tricis ingemium per lac transire ad infantem, status erit
conjecturalis. Nam dubitari potest, am hoc verum sit,
et a dissentiente potest negari.

CAP. LXXIX. His igitur breviter delibatis, vemi

endum est ad inventionem partium sive propositionum,
de qua supra dicere coeperamus. IHanc Fabius putat
omnium esse difficillimam, et re vera non mimima diffi
cultatis pars in hoc sita est, nisi quod majore periculo
dicit patronus apud judicem,. quam ecclesiastes apud
populum. Adde, quod non est semper mecesse, ut,
280 E c c LE s I Ast Af L i bf Ix r r.

quemadmodum amtea dictum est, concionator expri

mat, quot quibusque partibus sit utendum. Rarum est
autem , concionatorem in gemere judiciali versari, sed
tamem ab hac specie non multum abest, cum e suggesto
disserit adversus Judaeos, baereticos. aut schismaticos,
aut etiam paganos. Hic interdum adversarii ministrant
defensuro propositiones. Veluti si quis ita proponat:
eum alia multa, tum tria praecipue nobis intendunt
Christiami nominis hostes, infamticidium, maleficium,
et rebellionem adversus principes ac magistratus. Hn
his tribus erunt tres status. Cum dicet, nihil alienius
a Christiamdrum moribus, quam infanticidium : status
erit infitialis. Rursum cum ad secundam dbjectionem
respondebit, mon est rebellio, sed pietas, mom obtem
perare principibus impia jubentibus : status erit quali
tatis aut finis. Ad tertiam si dixerit, mom est malefi
cium, sed sacramentum, cum verbis per Christi fidem
efficacibus consecramus aquam, panem et vinum, ac
eccata remittimus, . daemones profligamus, maleficia
elaemonum auxilio fiunt : status erit definitivus. Aut
si quis aliquorum calumniis responsurus, ita partiatur.
Tribus potissimum nominibus nos insimulant adver
sarii. Primum quod fidei parum, operibus plus aequo
tribuamus: deinde quod peccati originalis vim nimium
attenuemus; postremo qnod pontificum constitutiones
aequemus praeceptis dei. Hic partes nom excogitantur,
sed ab adversariis subministrantur. Qualis est illa par
titio Marci Tullii pro Murena , citra exceptionem lau
data. Intelligo, judices, tres totius accusationis par
tes fuisse, et earum unam in reprehensione vitae, al
-ieram in contentione dignitatis, tertiam in criminibus
ambitus esse versatam. Nihil hac partitione lucidius,
neque quid iuam est superfluum , cum umiversam cau
sam complectatur. Quod si confusa sit adversariorum
eriminatio, qui defendit, ingenii laudem merebitur. si
eriminum acervum in certos ordines, digerat, partibus
 E C C LES A S TAF.- LI BIR r t. 281

ta distributis, ut nihil omittatur, quod ad rem perti

met, meque quidquam redundet. Redundat autem,
quod separatim ponitur , . cum in aliqua partium sit
comprehemsum , nisi causam reddat, cur cohaerentia
separarit.
CAP. LXXX. Caeterum ubi adversarius orationem
suam digessit im partes, nom semper convenit, eas eo
dem ordiie repetere, praesertim in partitione, quae
per fictionem gradibus pervenit ad summum. Quod
genus, si quis tyranmi filium occidit, cujus pater dolo
ris impatiens se ipsum interemit, ita dividat. Si tam
egregium facinus voluissem tantum et animo concepis
sem, momne praemio diguus viderer? Si tantam ag
gressus fuissem et hoc animo tyranni arcem ascendis
sem, etiam si defuisset successus, an putaretis negan
dum esse praemium ? Si vel unum satellitem interemis
sem, an non viderer praemio digmus? Si filium tantum
occidissem, patre tyranmo crudeliorem et tyrannidis pa
ratum haeredem , an negaretis praemium? Nunc prae
ter haec omnia ipsum etiam tyrannum occidi crudelius,
quam si mea manu trucidassem. Sed fingite, hunc
exitum mon fuisse consectatum, am nom sustulit tyran
midem, qui tyrannum omni satellitio nudavit, ut jam
nihil possit adversus reipublicae libertatem? Si pepulis
sem tyramnum in exilium, an negaretur tyrannicidae,
debitum praemium?'Exul civitati bellum movere pote
rat, nunc senem filio, in quo tota spes erat, omnique
satellitio nudatum vobis' inermem tradidi, ut impune
posset a quovis occidi. Si non praevidissem, quod
evenit, an ideo viderer indignus praemio, quod virtuti.
meae favit fortuna? munc praevidi, studioque peperci
tyranno, ut morte filii discruciatus periret crudelius.
Hic partium ordo non conveniret contradicenti, ac me
partibus quidem iisdem utendum esset. Sed de hoc
genere partitionis mox dicemus. In aliis commodissi
 282 I. C CL ESIA STA1E LIBER II.

mum est, eodem ordine respondere, quo proposuit ad

versarius, nisi si qua causa peculiaris diversum suadeat.
Aeschines laudavit Philippum Macedonum regem tri
plici nomine , quod esset formoso corpore, quod elo
quens, quod ferret multum vini. Has partes sic elusit
IDemosthenes, ut diceret, primam laudem esse foemi
marum , non regis, alteram esse sophistarum, tertiam
spongiarum , in quibus pro optima habetur, quae est
bibacissima.

CAp. LXXXI.. In argumentis igitur, in quibus

non aliunde suppeditatur partitio, aut non expedit,
iisdem uti partibus, et tamem materiae vel diffieultas
vel varietas requirit divisionem , quomodo ea sit re
perienda, munc tractandum est. Qua de re illud in
summa praecipi potest, propositiones optime reperiri
ex totius causae partibus ac circumstantiis diligenter
circumspectis. ' Ex omnibus autem consideratis mon
magni megotii fuerit, perspicere, quae sint im his prae
cipua, quibus universum nitatur argumentum. Qui
bus animadversis , superest dispicere, qui sit ordo
partium commodissimus. Est autem commodissimus,
quando prior pars quasi gradum praebet sequenti at
que, ut ita loquar , subservit, videlicet praeparans au
ditorum, ahimos ad facilius credendum ea, quae se
quuntur. ' Verbi gratia, si dicturus adversus haereti
cos, hunc in modum partiatur. Primo loco vitae sce
mam aperiam, quam sint fucatis et impiis moribus:
secundo refellam dogmata erronea: tertio schismatica:
quarto haeretica. In his extrema pars summum ar
gumenti caput est, cui caeterae partes ordine subser
viumt. : Error enim intellectus facilius creditur in his,
quorum vita est impura. Et qui in multis turpiter
hallucimantur, im his facilius ereditur schismatis, im
probitas, et schisma fere aut cum haeresi conjunctum
est, aut gignit haeresim. Sic in homine praeferoci,
 rccLEsiAst AE L1b er 1 r. 283

qui multos pulsavit, facilius creditur homicidium , in

huxurioso adulterium, quod illa scelera ad hac quasi
gradus quidam sumt. . Hoc consilio divus Hieronymus
irridet ineptam et prodigiosam phrasim Joviniapi, quo
verisimilius sit, illum in dogmatibus ad eumdummodum
delirare. Nec parum obfuerit im dogmatibus Vigilan
tio, si prima pars divisionis exponat quaestum cau
ponarium in sacerdote, tum hominis impudentiam,
qui in terrae motu territus, ab uxore nudus in tem
plum prosilierit, nonmulla etiamnum libidinis vestigia -

secum deferens ; aut Manichaeis, si primo loco abo

minanda vitae illorum mysteria detegantur, sicut et
Marciomitis, quod illis fecit divus Augustinus, his Ire
maeus, licet extra partitionem uterque. Contra si quis
I.
laudare statuisset vitam monasticam, ipsa propemo
dum argumenti natura praebet divisionem, quod illius
instituti summa in tribus praecipue consistit, in con
tinentia, paupertate et obedientia : im quibus exagge
randis tota consumetur, oratio. Quod si haec partitio
non videbitur complecti omnia illius vitae commoda, ex
partibus gemeris suasorii, de quibus dictum est, repe
rietur alia: nom aliud vitae.gemus esse magis secumdum
evangelicam pietatem, meque tutius, meque jucundius.
Nihil est in ejus instituti commodis, quod his tribus
partibs' non comprehendatur. Nam praeter tria vota
multa alia comtinentur in prima propositione. Tuti
tractatio dure reducetur ad obedientiam, praesertim
cum haec homini promittatur, non deo: jucundi mus~
quam poterit referri. Et tamem , si possent haec ad
illa tria aliquo pacto referri, quoniam tutum, multas
habet partes, multas , item jucundum, commodius est
separari, me turba propositiomum particularium affe
rat confusionem. - f*** $is; et

CAp. LXXXII. Particulares appello, quae pro

priae sunt singularum argumentationum. Admonen
 -.

284 IE C CLIE 8IA S T A E I. IB E R. I I.

dus est enim lector, vocem hanc apud eos, qui de di

cendi facultate conscripserunt, trifariam accipi. Nam
propositio dicitur interdum, quae statim in initio to
tius argumenti summam complectitur, ac tituli vicem
habet, ut cum Ovidius sic orditur : si quis in hoc ar
tem populo non novit amandi, me legat, et lecto car
mime doctus amet. Hanc quidam vocant expositionem.
1cclesiastes item : beatae Agnetis purissimam , vitam ao
fortissimam mortem ad vos affero. Haec unica potest
esse. Interdum declarat partes praecipuas et quasi co
lumnas argumenti , quae promittuntur in divisione, in
qua si pouatur umica, jam non est divisio. Nonnumquam
propositio dicitur cujuslibet argumentationis initium,
qnae post argumentationem repetita dicitur conclusio
sive collectio. Quisquis enim aggreditur argumen
tationem , ostendit, quid destimarit probare: probatio
me peracta, repetit et infigit amiinis auditorum, quod
probavit. Eadem si proponatur ut dubia, quaestio.vo
catur. . Exemplum erit : optimum est, primam statim
aetatem salubribus imbui praeceptis. Haec est propo
sitio. , Sequitur probatio : propterea quod ea temacis
sime haerent, quae rudibus puerorum animis sunt im
pressa, quemadmodum olla fictilis diu servat odorem,
quo primium fuit imbuta ; adde, quod non solum tena
cius haerent honesta, verum etiam facilius imbibumtur
animis vacuis, nec adhuc pravis opinionibus vitiisve
occupatis, quemadmodum tabulae vacuae facilius,
quod volumus, inscribimus : alioqui plus est negtii in
dedocendo, quam:im. docendo. Hic repetitur proposi
tio probata, jam conclusio: itaque sapiunt, qui pueros
suos ab ipsa statim infantia curant liberalibus discipli
mis ao: rectd vivemdi praeceptis erudiemdos. Ergo qui
singulas argumenti propositiones, quae incident in ar
gumentando, diligenter perspectas habuerit, atque eas
etiam, quas dversarius ' aut tacita.auditorum cogita
 *

E c c L E S i A s T A E L I B E R 1 r. 285

tio videatur objectura, facilius ex his seliget gemerales,

quae causam universam coniineant. I.I.

CAP. I.XXXIII. Ad hoc adjuvabit statuum cogni

tio, et quae his cognata sunt , intentionis, depulsionis,
rationis, firmamenti, continentis et judicationis. Quae
res facillime elucent in exemplo, quo utuntur omnes,
licet de verbis pariter ac rebus mira dissensio est.
Orestem parricidii reum ago, quia occidit matrem :
intentio est. Depulsio: occidit, sed jure. Cui pro
tiuus additur ratio: illa enim occiderat Agamemno --

mem, Oreslis patrem , suum maritum , mec hoc con

tenta, pro occiso induxit adulterum. Huic actor op
ponit firmamentum : non ideo tamen oportuit matrem
a filio indemnatam occidi, poterat enim poenas dare
legibus. Firmamento reus opponit comtimens: illa hoc
animo erat im liberos et im totam familiam, ut non de
caerit eam ab ullo magis occidi, quam a liberis ; mec
id citra autoritatem fecit Orestes, sed admonitus ora
culo Apollinis. Ex his commissis nascitur judicatio : cum
Clytemmestra occiderit Agamemnonem , et induxerit
adulterum, ac tali animo fuerit in suos, tum cum A
pollo id admonuerit, am Orestes jure ccidit matrem.
Haec rhetorum praeceptio nihil aliud agit, misi ut dictu
rus vigilanter circumspiciat , quid pro se faciat, quid
pro adversario aut dissentiemte. Et judicatio mihil aliud
est, quain extremus causae status, quo reperto nihil
superest, nisi ut judex pronunciet. Quod autem im
foro facit adversarius, id in comciome facit tacita dis
sentientis cogitatio. Veluti si quis susceperit laudam
dam virginitatem , amimo praecipere debet, quid dis
sentienti aut ambigenti sit venturum in mentem; puta,
virginitas praeter naturam est, virginitas non adjuvat
rempublicam, virginitas multis incontinentiae periculis
exposita est, ut tutius sit, habere maritum. Similiter
cum praedicabit jejunii laudes, reputare debet, multos
apud se dicturos, jejuniis exhauriri cerebrum , debili
-
286 E C CLE S I A S'T A E LIBE R I I.

tari vigorem mentis, reddi homines morosos et iracun

dos, attenuari vires corporis, esu piscium gigni morbos
immumeros, demique ad hoc ipsum esse inutile, cui ju
vando adhibetur. Adhibetur enim, ut amimus expedi
uior sit et alacrior ad exercitamenta spiritualia. At je
junium unica refectione magis aggravat mentem, quam
si tantumdem duabus refectionibus sumeretur. Adver
sus has propositiones aliae sunt inveniendae.
CAP. LXXXIV. Ad partitionis inventionem com
ducet et partium cognitio, quas im genere suasorio, lau
datorio, exhortatorio et consolatorio monstravimus;
conducet et locorum cognitio, de quibus mox dicemus,
quemadmodum et vocum praedicabilium et praedica
mentorum, quod per haec sub oculos venit, quidquid
ad cujusque rei maturam et qualitatem attinet; comdu
cent et circumstantiae rerum ac personarum, denique
quidquid ad argumentationem utile est, idem aliqua ra
tione ad partitionem conducibile est. Cum primis au
tem comducet multarum artium peritia, juris, philoso
phiae ac theologiae. Veluti dicturus adversus usuras,
ita partietur. Primo loco dicam, quid sit usura: se
cundo, qui contractus sapiant usuram : tertio deplora
bo, inter Christianos frequentem esse usuram, quam
ethnicorum quoque leges prohibent: quarto detegam
fraudulentas megotiationes, omnibus usuris deteriores.
Has propositiones facilius reperiet ac tractabit melius,
qui juris utriusque, qui philosophiae ac theologiae fue
rit peritus. Nam Aristoteles quoque scripsit, praeter
naturam esse, ut pecunia pariat pecuniam. Et vete
rum leges certa moderatione probarunt usuras, ultra
vetuerunt. Judaeis permissum erat, alienigenis ad
usuram dare mutuum , suis popularibus nequaquam.
At christianae leges in totum damnamt usuras. Ad
haec extermis pariter ac sacris legibus definitur, qui
contractus sint legitimi, qui mon. Illicitorum autem
 e C CLE SIA S t A I> I. l B E R II- 28.

contractuum cum usuris comparatio recte fieri non

potest sine juris ac theologiae cognitione. Similiter de
matrimonio verba facturus apud populum , si ita di
vidat : primo loco dicam, quibus modis matrimonium
legitime contrahatur: secundo, in quibus casibus mom
rite contractum dirimi oporteat, in quibus non : tertio,
quas ob causas dirimi possit etiam legitime cortrac
tum : quarto, quibus rebus sit opus, ut maritus cum
uxore caste, tramquille ac jucunde possit aetatem agere:
vix haec disserere poterit absque disciplinarum, quas
dixi, cognitione. Tantum fere de inveniendis propo
sitionibus praecipi potest, caetera sunt ingenii et exer
citatiomis.

CAp. LXXXV. Illud superioribus adjiciendum,

esse propositiones primarias et secundarias, quarum
altera principalis est, altera per fictionem assumitur,
ac velut praejudicii loco extra causam adjuvat alteram.
Sic Cicero defendit Milonem, ut principalis propositio
sit: jure occidit, quia per insidias adorientem interfe
cit; subsidiaria sit: etiam si quocunque modo occidis
set pestilentissimum civem , homorem merebatur vir
tus mom poemam. ' Huic propositioni quoniam mom erat
tutum inniti, reditur ad alteram: non occidit per im
sidias, sed insidiantem. Nec tamen altera prorsus est
otiosa. Judex enim aequior fit principali defensioni, si
viderit, illam quoque posse aliqua ratione obtineri.
Hujus generis est, cum fictione per gradum aut plures
gradus ad caput causae pervemitur ; ut si ecclesiastes
populum, rebellionem adversus principem molientem,
hortetur ad obedientiam, ita proponat. Et si princeps
improbus atque adeo etbnicus contigisset, tamen scri
ptura damnat rebellionem. Hic gradus est: nunc cum
habeamus principem christianum atque etiam pium et
clementem, cogitate ipsi, quam indignum sit Christi
anis, illi non obedire. Contra adversus principes ty
|
 -

288 , E C CL E S I A S T A E L IB E R II

rammos ita poterit uti propositione. Si ethnici in eth

micos imperium teneretis, dictat hoc naturae lex, prae
cipiunt ethnicorum edicta, ut principes non ad suam
libidinem, sed reipublicae commodum gerant impe
rium, alioqui tyranuos fore, non principes, et lyran
micidae gentium leges pollicentur praemium. Nunc
cum Christiani imperetis Christianis, quos communis
dominus, communis religio vobis pro seruis fecit com
servos, communis haereditas fratres reddidit, quaiito
magis oportet abesse ab ommi specie tyrannidis. Item
contra filios inobedientes: si vobis contigissent parentes
idololatrae et impii, tamen offenderetis deum, misi il
lis dicto essetis audientes ob hoc ipsum, quod gemue
runt et.educarunt; numc quanto magis obtemperandum
est christianis, qui vos non genuerumt tantum, verum
etiam ad pietatem instituerunt, ut merito bis genuisse
videri possint.

CAP. LXXXVI. Hic unicus tantum gradus est, pot

erunt autem esse plures ; ut si veniat in consultatio
mem, an Julius pontifex debeat movere bellum adver
sus Venetos ob ditiumculas aliquot ab illis occupatas,
hos gradus habere poterit divisio. ' Primum magnis au
toribus, mec levibus argumentis docere possem, sacer
-
dotibus christiamis nulla de causa fas esse, bellum ge
rere, quorum professio est, debellare vitia et armis
spiritualibus pugnare cum aeris spiritibus. Sit hic pri
mus gradus, quem excipit secundus: ut demus esse fas,
arma movere, mon licet ob profanas ditiones, quas nec
habere comvenit viris ecclesiastica dignitate praeditis,
utpote sublimiorem sortitis provinciam, mec est ex usu
christianae religionis. Hunc excipit tertius: ut demus
convenire aliis sacerdotibus, non convenit pontifici ro
mano, qui quo vicinior est Christo, cujus vices gerit,
hoc oportet esse puriorem ab iis rebus, quas Christus
et contemsit et contemnendas docuit. Huic subservit

i.
.
 _--

EC CL E S I A S T A l l lb E l II. 289

quartus gradus: ut aliis pontificibus conveniat, non con

venit Julio , jam seni ac morti vicino, matura clementi
et hactemus pacifico. Hinc ad quintum prosiliet: verum
haec non urgeo in praesentia, deinus convenire, mon
decet summi sacerdotis clementiam , cujus arma sunt
preces et lacrymae, ob mundanam ditiunculam orbem
|
christianum tumultu, caede ac sanguine miscere ; pot
erat enim aegotium mom grave per arbitros transigi.
Hinc transibit ad sextum gradum : ut liceat, ut deceat, -

minime tutum est; periculum enim est, me, dum unam

atque alteram ditiumculam arunis vindicare conatur,
non solum amittat eas , quas tenet, verum etiam umi
versam ecclesiam pernicioso schismate concutiat, ut
varius est eventus belli, et malum ex malo seritur ; ca
rior autem esse dehet summo pastori ecclesiae tram
quillitas, quam paucorum oppidulorum possessio. Sep
timus gradus erit: ut horum mihil sit, tamen haud ae
quum est, ob causas leviculas in eam gentem concitare
reges christiauos, quae toties optime merita sit mon so
lum de sede romana , verum etiam de tota republica
christiana , quae nisi sua virtute Turcam propulsasset
ac munc etiam arceret, fortasse mec Romam suam ha
beret pontifex. Ab his gradibus venietur ad principa |
lem propositionem : haec dicere poteram, etiam si Ju
lius justam haberet causam invadendi Venetos ; nunc
docebo, megotium esse ejus generis, ut Julius magis
debeat agere gratias Venetis pro instauratis, auctis et
locupletatis oppidis, quae megligentia pontificum perie
rant, quam bello lacessere. Haec autem propositio
multas particulares in se complectitur, quemadmodum
et singulae superiores. Veluti, Venetos mom vi, non
armis occupasse aliena , sed in derelicta tanquam vacua
venisse. - Deinde quod occupatum est, praescriptionis
jure cessisse in alienum dominiuin. Postremo tot secu
lorum silentium mihil aliud esse, quam pontificum assem
sum, cum res meque vi neque clam gereretur: cum eo
 -
*.

290 E C C I. E S I A S I A E I. IB ER .

quod necessitatis etiam erat, Venetos ea loca in suam

recipere ditionem, quod fines suos tueri mon possent,
si finitimos haberent derelictos et a mullo gubernatos ;
impudentiae insignis videri, magnis sumtibus alienis
instaurata pro suis repetere, quae cum frigerent. pro
suis mom habuerant. Hoc exemplum tantum docendi
causa propositum esse velim, non ut de jure saserdo
tum pronunciem ; posset emim similibus agi gradibus
pro Julio. Raro tamen incidit, ut in concione proposi
tionibus, quae ex singularibus personae circumstantiis
petuntur, sit locus, nisi forsitan in divorum encomiis,
aut in exhortando populum , ut movo praesuli novove
principi obediat.
CAP. I.XXXVII. Stmt enim propositiones nudae,
quae nullis circumstantiis involutae sunt, ut si quis
suadeat comcordiam im genere, docens, quantum bo
morum hinc nascatur reipublicae, quantum malorum
e discordia. Et sunt, quae ex certae personae cir
cumstantiis sumuntur, ut si quis conjugium dissua
deat Socrati aut Platoni, non tantum quod philosophi
sint, sed quod tales philosophi. ' Sunt mediae, quae
nec plane simplices sunt, nec ex singularis *) personae
circumstantiis sumtae ; quod genus sit, si quis dissua
deat, ne clerici se bellicis megotiis admisceant, aut ne
sacerdotes involvantur matrimoniis. r Primi generis
exemplum erit, si quis dissuadeat omne bellum : secun
di, si quis dissuadeat Julio bellum in Venetos: tertii, si
quis episcopis et sacerdotibus dissuadeat bellum. Prini
gemeris et ultimi frequens : usus incidit ecclesiastae,
ut dixi: secundi perquam rarus. Id magis liquebit ex
argumento, quod in scholis declamatoriis olim jactatum
videtur: Seneca confictum asseverat, aliis dissentienti
bus. Antonius promittit vitam Ciceroni, si Philippi
cas, quas in ipsum scripserat , exureret. Prima et
*) In ed. II. legitur: gingularibur.
-
-
 IE C C L E S I A S T AE L IB R I I. ' 291

principalis propositio sumi poterat a conjecturis, si, dis

suadens assumat, Antonium hoc callide agere, ut to
tum Ciceronem interimat, prius ademta nunquam in
termoritura gloria, quam illi orationes illae conciliatu
rae sunt, si supersint. Haec probabilis reddetur argu
mentis, quae utriusque personae singulares circum
slantiae suggerent. An homo levissimus, temulentus -

et natura crudelis hic servabit fidem, qui nec Octaviae, -

mec reipublicae, nec ulli unquam hominum aut deorum

fidem servavit, et parcet hosti, quem sic odit et a quo
tam atrociter sit lacessitas, qui in innoxios ac socios
tam fuit truculentus? Huic subserviet altera : ut Anto
nius velit ignoscere, quod tamen verisimile non est,
mon patietur Fulvia, in cujus ille potestate totus est.
Tertia potest esse generalis: ut demus nihil esse peri L.
culi. tamen vitae citius faciemda jactura, quam famae
perennis. Haec enim verior est hominis vita, per quam
fit immortalis. Corporis enim vita perbrevis est, ho
nesta fama cum aetate magis ac magis inclarescit. Ex
cellentius enim nunc vivit Demosthenes toto terrarum
orbe celebris, quam cnm Athemis ageret, multis igno
tus nationibus. Huic subserviunt tres, quarum duae
sumentur a propria personae circumstantia, tertia rei.
A persona prior sumetur hoc modo : etsi aliis condo
mandum sit, vitam fama potiorem ducere, Ciceroni
non est integrum, qui tot voluminibus egregiis eloquen
tissime docuit ac persuasit, corporis vitam non esse vi
tam, sed cursum potius ad mortem, nominis immor
talitatem esse veram hominis vitam, qua sibi superstes
est etiam a rogo. Posterior ita: si juvenis esses, ta
men iniqua foret permutatio , famae jactura sexaginta
annorum vitam redimere; nunc sexaginta quatuor an
nos nato quantulum est hoc aevi, quod superesse pot
est: puta jam vitam tibi peractam, nec aliud superesse,
quam vitae portionem, ut brevissimam, ita miserri
mam. Tertia sumetur a re, hoc pacto: si conditioncm
T *
 292 E C C L E. S 1 A S T A I. L I B E R. II.

ofterret, ut alia ingenii tui monumenta aboleres, me

quaquam esset admittenda ; nunc Philippicas jubet ex
urj , im quibus relucet omnibus, numeris absoluta elo

quentia, et in quibus te ipsum longo vicisli intervallo,

cum in aliis caeteros omnes superaris. His adjungetur
alia generalis. Durum est debere vitam, cui nolis.
Testantur hoc cum alii complures, tum Scipio, Petreius
et Cato Uticensis, qui levius duxerunt, sibi mortem
comsciscere, quam Julio Caesari debere vitam. Huic
subserviet alia, a propriis utriusque personae. circum
stantiis sumta: an Cicero vir optimus, qui semper odit
iyramnos, vitam debere poterit Antonio crudelissimo et
omnium hominum teterrimo, huic poterit supplex age
re gratias ac servatorem appellare, poterit sceleratissi
mo latroni ac publicae libertatis oppresseri suam inco
lumitatem acceptam ferre, qui inter pocula exprobret,
quod, dedisse, videri vult, quia per scelus mom eripuit,
qui levissima causa provocatus, quod dedit, eripiat.
At quanto houestior: erat persona Julius Caesar, cui
Cato salutem suam debere: noluit.* His gradibus con
stitutis redibitur ad propositionem omnium firmis
simam, Antonium mon hoc agere, ut Ciceronem ser
yet, : sed ut totum perimat crudelius, quam si ferro
trucidaret. , ' -'

- -

CAP. LXXXVIII. Utor profanis exemplis, ut himc

ecclesiastes aemuletur sua. Quale sit, si exhortams ad
innocentiam sumat has propositiones, quarum primi
sit generalis ac simplex. ' Si nullum praemium esset
virtutis , nulia poena scelerum, tamem ad o virtus est
secundum hominis maturam , vitium conti a mat iram,
ut illa esset amplectenda, hoc fugiendum non ob aliud,
nisi quod homines sumus. Rursus alia generalis, huic
similis. Tanta est pulchritudo virtutis, tamta turpitu
do viliorum, ut illa vel propter se sii expetemda, haec
propter se detestanda, Virtus enim abunde magnum
ae- |

f
 Loe C L E sr A st Af: i, 1 B R I I. 398
sni praemium est. Nullus enim sustineret, habere
figuram suis aut ursi, etiam si nihil inde caperet iii
eommodi: mec aliam ob causam, nisi quod homo est.
Quanto autem absurdius est, animum humanum ha
bere , formam bruti animantis? Tertia sumetur hoc
pacto, non sine circumstantia. - Christianus aliquid ha
bet supra hominem, cognatus angelis. Quo detesta
bilius est, hunc habere mentem diaboli figura defor
mem. Quarta sic : si nulla esset gehenna, si nullae
leges minantes supplicium, si commissa fallerent et
hominum oeulos et dei, addo, si nulla esset post hanc
vita, tamen tanta est interim tranquillitas mentis sibi
nullius mali consciae, tantus cruciatus et carnificina
contaminatae conscientiae, ut felices futuri sint, qui
vivunt innocenter, miseri, qui scelerate. Postrema
erit: munc ejusmodi praemia manent pios, ea supplicia
impios; ut, si pie viventibus in hoc seculo nihil pro
positum esset praeter graves ac perpetuos cruciatus,
impie viventibus omnia jucunda ac prospera, tamen in
gens lucrum esset, amplecti pietatem, ingens damnum,
sequi vitia. Quid igitur nobis faciendum est, qui cer
tissimo autore Christo persuasum habemus, pie viven
tibus et in hac vita parata esse, quae in cor horninis
mon ascenderunt, hoc est, quae superant oimem hu
mamum intellectum , et post hanc vitam beatissimam
illam cum Christo et omnibus sanctis immortalitatem. |
Scio de propositionibus alia multa tradi a rhetoribus
argute nec injucunda cognitu , verum hic ecclesiastem
instituimus, non, patronum causarum , aut sophistam,
aut declamatorem. neq.
----------

CAp. LXXXIX. Repertis igitur propositionibus,

superest argumentatio sive probationes, Graeci ores
appellant, quod rei dubiae faciant fideia. De quibus
illud in genere praefandum est. qnod jndicat Aristo
teles, tres esse, quae dicenti fideim comeiliant, qg
 994 E C CI. E & IA 8TA E L IB E It 11.

ww&iv, oeperrjv xal evoiav, id est, prudentiam, vir

tutem et benevolentiam. - Quarum prima misi adsit,
-
fieri potest, ut, qui dicit, per ignorantiam prava sua
deat pro rectis. Dein mon satis est, perspectum ha
-

bere, quid expediat, nisi sit vir bonus, qui sciens mo

lit fallere auditorem. Jam ut adsit rectum judicium,
ut adsit probitas, nisi adsit benevolentia, fiet, ut ali
quis, quo noceat, sciens ac prudens suadeat perniciosa.
Diabolus cum suaderet esum pomi vetiti, mon ignora
bat, quid esset optimum, sed illi duae res aberant,
virtus ac benevolentia. Potest autem incidere, ut vir
bonus sciens pro utilibus nocitura suadeat, puta hosti
patriae, aut tyranno rempublicam opprimenti. Verum
hoc nihil ad ecclesiastem, quem oportet ea virtute
praeditum esse, ut et amicis et inimicis bene velit.
lllud igitnr studio erit concionatori, primum ne quid
horum absit: dein ut populus intelligat ipsum ea sa
pientia eruditum, ut non fallatur judicio: praeterea
meliorem esse virum, quam ut quemquam sciens velit
fallere : postremo tantae caritatitis, ut inimicis quoque
cupiat prodesse. Tantum praefatus redeo ad proba
tiones, a rhetoribus traditas. Harum duplex est offi
cium, confirmare nostra, et refellere contraria. Con
stat summa divisione probationes distribui in oeroexvovs,
*.
quas inartificiales posses dicere, et vr&xvovs, id est,
- artificiales.Prioris generis sunt praejudicia, rumores,
torinenta, tabulae, jusjnrandum, testimonia. Prae
judicia sunt, ab aliis judicibus in simili causa aut in
eadem pronunciata, quibus continentur et consulta se
matus et principum decreta. Rumores sunt quasi pu
blica populi consentientis testimonia. Tormenta sunt,
quibus corporis cruciatu extorquetur veri confessio.
Tabulae quasi scripta sunt testimonia, quae syngraphis,
chirographis et codicillis continentur. Jusjurandum
accedit ad naturam tormentorum, quod ut haec dolore
cogunt, ita illud metu. Olim enim jurejurando solebat
 -

1. C C I, IESIAST A E L I B E R II. 293

addi exsecratio: me meosque omnes devoveo, si quid

sciens fefellero. Et hodie cum additur: sic me juvet
deus, tacitam habet exsecrationem, quasi dicas : ne
juvet me deus , si pejeravero. ' Testimoniis subjicium -i

tur oracula, quae sunt divina testimonia. Haec licet

ab arte semota sint, tamem arte: confirmantur, aut
refelluntur, aut elevantur. - Verum hae rationes sic a
nobis tractamdae sunt, ut aliquam utilitatem afferant
ecclesiastae. V.

CAp. XC. Praejudicia confirniantur autoritate eo

rum, a quibus profecta sunt ; refelluntur eorum ma
mifesta culpa, aut corruptela judicii, aut dissimilitu
dine causae. Exempli causa, quod Moses censuit fal
sum testem capite pleetendum , praejudicium est, qua
poena dignus sit judex, qui corrupte pronunciavit.
Item quod censuit mulierem adulteram lapidibus ob
ruendam , de viro nihil tale statuerit, praejudicium est,
in divortio non esse par jus uxori ac viro. Hic quo
hiam contra personam dicere fas non est, aliquid inve
miendum est, quod persuadeat diversam esse causae com
ditionem , vel quia Mosi lex quaedam permisit duritiae
virorum, quae lex nova non comcedit, vel quia diversa
est temporum conditio. At si quid statuatur legibus
ethnicorum, non protinus valere debet apud Christia
|
mos. Item si quid principum legibus decretum est,
quod pugnet cum jure pontificio aut divino, par est,
Caesarum leges cedere. Sunt porro quarumdam civi
tatum scita quaedam et comsuetudines, quae jure pos
sunt reprehendi. Nec enim ideo non est usura aut Si
monia detestabilis, quod utraque apud multos abiit in
consuetudinem, mec punitur legibus. Ita rumores quasi
quaedam praejudicia sunt multitudinis. Qui si pro
mobis faciunt, dicemus famam vix umquam temere
masci, aut si quo casu falsa mata sit, protinus evames
cere; et vocem populi vocem esse dei. ldeoque Pau
-
 296 E C I. T. SI A S T A. 1. I, I B E R .

lus mon vult ad episcopi munus recipi quemquam, misi

honesta fama commemdatum, non tantum a Christia
nis, verum etiam ab ethmicis. Simili prudentia nom
admittebamt in mumerum clericorum, qui fama sini
stra gravarentur. Caesar etiam cum uxore fecit di
vortium , non ob crimen, sed quod adulterii suspi
cione esset aspersa, Si rumores contra nos faciant, di
cemus minime tutum esse, credere famae populari,
quae ut nonnunquam vera dispergat, saepe tamen
nentitur. Ea primum ex locutulei cujusquam aut ini
mici fabula mascitur, jincrementum addit vulgi creduli
v. - tas.' Hoc modo constat quam plurimos immocentissi
mos fuisse' oppressos, Proinde non statim pro rectis
ampleclemda , quae populi sermomibus efferuntur *).
Semper optima paucis placuerunt. Exempla passim
obvia sunt. Quae res tot millia martyrum ad mortem
adegit, nisi rumores populi? Imo quid Christum egit
in crucem, misi populi rumor , qui primum a paucis
Pharisaeis ortus est?. Et a seculo Hieronymi usque ad
haec tempora pessime audiunt monachi, cum pium
sit illorum institutum, si, quod profitemtur , servent.
-
Contra vitam aulicorum vulgus miratur, cum mihil sit
miserius. Vix ullum egregium virum reperias, cujus
meritis popularis fama responderit. Sub rumorum
nomine comprehenduntur proverbia semtentiaeque vul
go jactatae, de quibus suo dicetur loco.

'.. CAP. XCI. Tormenta quid ad eoclesiastem perti

meant, mom video, nisi forte tractet daemonum com
fessionem, qui inviti verum comfessi sunt, aut tormen
ta conscientiae, quae si non voce, vultu tamen et ha
bitu corporis extorquent animi secreta, juxta illud:
| conscientia mille testes. Imcidet fortassis locus dicendi
adversus tormenta, quod quidam praetores nimium

-*) In ed, II. et III, pro efferuntur exstat feruntur,

 |

E C C L I S I A S T A F. L t BER I I. 297

parati sunt ad quaestiones; quemadmodum in Actis

Lysias tribunus quoniam ob tumultum populi mom qui .
bat certum cognoscere , hebraici sermonis ignarus,
centurioni mandavit, ut cruciatu verum extorqueret.'
Atqui oportuit prius cum ipso privatim agere, quid
esset rei, quod sic in illum furerent Judaei. Et mo
stris temporibus frequenter emergunt exempla, tum
eorum , qui impatientia dolorum falsa confessi sunt et
perierumt innocentes, tum eorum , qui vel naturae du
ritia vel assuetudine cruciatuum vera pernegarumt et
vixerunt mocentes, delatis et exstinctis innocentibus.'
Tormenti autem genus est carcer, in quem apud quas
dam nationes ob quamvis levem delationem aut su
spicionem detruduntur homines, atque ibi vel pudore
praetorum vel megligentia vel ob quaestum aliquorum
computrescunt. Hac ratione maxime peccatur in bel
lis, aut in latrociniis, quae se belli nomine venditant.
Capiuntur, quicumque habent aliquid, nec dimittun
tur, misi magno se redimant ; atque haec vocantur
pacta militaria. Minus etiam ad concionatorem per
tinent, quae de tabulis praecipiumt, nisi huc detor
queamus , certissimis tabulis mos obligatos ad prae
standum ea, quae deo, quae proximo debemus. Ad
versus tabulas hominis mamu. conscriptas varia est ter
giversatio, adversus eas , quas natura et spiritus san
ctus scripsit in cordibtas mostris, nulla est tergiversa
tio. De jurejurando saepe dicemdum est ecclesiastae,
licet secus, quam dicunt patroni : veluti quoties dete
stabitur temerarium jusjurandum, aut perjurium, aut
cum exaggerandi gratia dicet, omne crimem cum per
jurio conjunctum esse. Omnes emim im baptismo ab
juramus Satanam cum omnibus pompis et volunta
tibus ipsius. Jurat princeps populo, populus vicissim
primicjpi ; uterque perjurium committit, misi praestet
ea, quae juravit. Sic et omnis judex, corrupte judi-
cans, perjurus est ; et cum ita praefatur: mos in ca
 - 998 C CL e , I A. 8 T A E LI B E R I.

thedra justitiae sedentes et solum deum prae oculis

habentes, perjurium pronumciat, si praeter aequum
pronunciat. Eadem est ratio solventium vota. Post
remo decebat, eam esse Christianorum sinceritatem,
ut sermo simplex debeat esse pro jurejurando.

CAP. XCII. De testimomiis jam ex parte dixi.

Adversus testimonia autorum quorundam tergiversari
licet, velut adversus placita philosophorum quantum
vis gravium, adversus doctores ecclesiae probatos,
cum praefatione tamen honoris et reverentiae. Ad
versus oracula scripturae canonicae nulla est tergiver
satio. De germano tamen sensu potest esse dissensio.
Nam haeretici sua dogmata comfirmamt testimoniis scri
pturae camonicae, sed perperam intellectis : nec veren
tur, quibusdam libris autoritatem adimere. Adversus
responsa amgelorum aut animarum aut daemonum,
quae canonicis literis prodita non sunt, fas est excipere.
Interdum ista confinguntur aut simulantur, interdum
secus marrantur, quam gesta sunt : interdum imposto
res spiritus se tramsfigurant in angelos lucis, ut cre
dulos ac simplices alliciant in errorem. Potest tamen
horum omnium rectus usus incidere, veluti si quis
Athanasium , Hieronymum, Chrysostomum defendat
adversus hominum calumnias. Sunt enim et hisce
temporibus, qui Chrysostomi autoritatem comentur ele
vare, quod delatus sit de stupro, quod dictus sit fa
visse Origenistis, quod duris et improbis fuerit mori
-bus, quod illi male convenerit cum Theodosio religioso
primcipe, quod a Theophilo viro docto ac Epiphanio
sancto sit depulsus a munere suo, quod Caesaris jussu
in durum ac longinquum exilium deportatus. Adversus
delationem excipi potest, quod hi rumores ab inimi
cis studio sint sparsi, quum nihil horum de eo probari
quiverit. Hic locum habet, quidquid contra rumores
aut contra testes afferunt rhetores. Adversus praeju
 rcc 1. ss 1 A s't A e 1. 1 b e h 1 r. 299

dicium Caesaris afferri potest, quod, licet ipse sit ha

bitus orthodoxus, tamen uxorem habuit nomine Eu
doxam , re cacodoxam , videlicet Arianam: item quod
aula Caesaris Arianis proceribus fuerit differta, quo
rum improbis instigationibus magis indulsit Theodosius,
quam suo ductus est judicio. Adversus Theophili prae
judicium opponi potest, quod, ut fuit vir eruditus, ita
insincerus, ambitiosus, amans pecuniarum : praeterea
quod non egerit adversus Chrysostomum legitimis ra
tionibus, ut oportuit episcopum cum episcopo agere,
$ed fraude et violentia. Epiphanii judicium sic elevari
Potest, ut dicatur fuisse vir indoctus et simplex, nimi
rum per omnem vitam in solitudine versatus, cujus
opinione et bonitate Theophilus abusus sit ad tegendam
astutiam suam. --

CAP. XCIII. Postremo si nunc samctus habetur,

non protinus rectum est, quidquid sancti gesserunt im
vita; nam ut nihil aliud, falluntur etiam boni. Porro
quod Hieronymus Epiphanium appellat sanctum, non
est sanctimoniae titulus, sed professionis, quemadmo
dum hodie Romanum pontificem appellamus sanctissi
mum. Postremo haec omnia praejudicia sustulit omni
um episcoporum judicium, qui non passi sunt, Chry
sostomi momen e catalogo eradi, et delatorum rumores
abunde refellit totius orbis testimonium. Item hodie
sunt quidem iniquiores Hieronymo, quod, rumore ab
inimicis sparso gravatus, ipsum temeri amore Paulae,
compulsus sit, servum cubicularium ad quaestiones
tradere; praeterea quod senserit cum Origenistis, cu
jus rei ut orbi facerent fidem , sparsa est epistola, sub
Hieronymi titulo conficta, qua deplorat, se aliquando
eum Origene sensisse; rursus quod contra jusjurandum
legeret Ciceronem et poetas; denique quod esset mo
machus. Videmus quosdam et hodie parum aequos esse
Hieronymo, qui contemnunt eum cum suo monachis
mo, Sic et Athanasio multa horrenda crimina sunt
 800, ECC L E S I A S T A E L IB IEIR II.

objecla per Arianos, eliam libris illius corruptis. Et

quoniam Arianorum haeresis tentat rursus attollere ca
put, incidere potest, ut Athanasius quoque sit adversus
istorum calummias defendendus. Origenis quidam vix
momen ferunt, cum Athanasius, vir et doctrina et pie
late tantus, honorificis verbis illum excuset, ingenue
confitens, illum omnium Graecorum ingemia ad divi
marum scripturarum studium excitasse. Errores autem,
qui reperiuntur in monumentis illius, quidam^hoc co
lore excusant, ut dicant ab impiis admixta: alii sic, ut
dicant illum pleraque tantum in hoc proponere, ut le
ctori praebeat dispiciendi materiam. Porro quod obji
citur, non esse fas, de fidei dogmatibus dubitare, sic
excusant : temporibus illis,- quibus mondum expresse
suam sententiam ostenderat ecclesia , licuisse de multis
ambigere, de quibus postea non licuit. . Sed vereor, ne
de his plus satis dixisse videar. Itaque reliqua , quae
videntur alieniora ab hoc instituto , celeriore pede per
Qui'remuS,

CAP. XCIV. His, quae dicta sunt, proxima sunt

imartificialia, quae rhetores ampueioe , id est, signa vo
cant, quod et haec fere mon adhibentur ex ingenio di
centis, sed aliunde subministrantur, ut vestis aspersa
cruore prodit homicidam. . Proprie vero signa sunt,
quae ex ipsa re, de qua quaeritur , mata, veniunt sub
hominum semsus: ut mimae, quae sunt temporis prae
teriti, ut clamor, exauditus e loco, quod est temporis
praesentis, et expalluisse eum, qui de caede rogabatur,
quod est temporis consequentis, aut cruorem exilisse a
corpore recens occisi, accedente eo, qui dicitur perpe
trasse caedem. : Qui signorum appellationem volunt
patere latius, iis signum est, Atalantam mom fuisse vir
ginem, quod cum juvenibus per nemora vagaretur, et
parum virum esse, qui cultior est aut mollius incedit,
quod haec animi corrupti: sint indicia. Rursus signa

--
 E C G. E S I A S T A. I L B i ' I f. 301

quaedam mecessaria sunt, quae rhetores **jgoe Vo

cant, ut vivere eum , qui spirat: quaedam non neces
saria, quae Graeci vocant erra , id est, probabiHia,
ut cruor in veste, qui potuit e naribus profluxisse, aut
ex mactata pecude aliove casu. Hinc aliquis erit usus
ecclesiastae, si comtra temeritatem judicandi dicendum
erit. Nam vulgus e signis nou necessariis judicat. Si
quem viderint non jejumantem aut vescentem carmi
bus diebus, quibus iuterdictum est, illico promunciant
haereticum. Atqui fieri potest, ut quis bona consciem.
tia vescatnr , et haeretici sint, qui jejunant et abstinent
etiam a piscium esu : quales erant Manichaei et Anthro
pomorphitae, et in humc usque diem Judaei. ' Qui plu
mam gestat im galero , aut aulico more cultus est, eum
pronunciant arrogantem et superbum, cum saepenu
mero sub vili tritoque palliolo latent animus Thrasomi
cus. Contra si quem simplicius viliusqne cultum com
spexerint, aut leguminibus vescentem, hypocritam vo
cant ; atqui haec possunt esse religionis , non simula
tionis. Ex hujusmodi itaque signis, quoniam ambigua
sunt, memo debet judicari, nisi certioribus signis aut
argumentis confirmentur. Ut si qui cultu insigniter
vili utitur, prolixe orat, frequenter jejunat, et tameni
obtrectat innocentibus, pronus est ad vindictam, inexo
rabilis ad ignoscendum, attentus ad rem, certo colligitur,
eum esse hypocritam. Quidam natura sunt austerio
res, nec ideo tamen superbi. Alii matura blandiores,
nec ideo statim adulatores. Hic est in caeremoniis me
gligentior, ille superstitiosior, nihil tamen prohibet,
utrumque esse bonum virum. At malitiosa obtrectatio,
turpiloquium , vindictae cupiditas , necessaria sigma
sunt corruptae mentis. Quod si judex ethnicus ex am
biguis signis non audet promumciare in reum, multo
minus decet mos pronumciare de proximo, quibus in
totum interdictum est, de quoquam judicare. Tantuum*
de signis. . - ' ' - . . - - - -
 *
302 * c cL s i A s t A * L 1 B E Iu u r. '

CAp. XCV. Priusquam autem ad argumenta venia

mus, illud praefandum est, quasdam esse propositiones
adeo confessas, ut nulla egeant probatione, praesertim
apud Christianos: quod genus est, deum super omnia
diligendum et colendum esse. Nam qui dubitat, an sit
deus et an sit summe bonus, ethnicus est, non Chri
stianus. Et hunc mundum a deo factum, per se notum
v.
est Christianis, et tamem hujusmodi propositiones im
terdum probandae sunt, si docendi aut redarguendi
sint ethnici. Etiam illa, quae sensibus exposita sunt,
Academici vocant in dubium , sed memo dubitat, am
quinque sint plura tribus, et an semarius contineat qua
ternarium cum ejus dimidio. Rursus quaedam im ge
mere proposita quaestionem nom habent, ad speciem ar
ctata habent: ut nemo dubitat, am virtus sit expeten
da, sed an virginitas sit virtus, fortassis dubitarit ali
uis. Et nemo negat, honestum esse conjugium, sed
am saserdotibus sit honestum, ambigi potest. Jejunium
esse rem laudatam a piis, negari non potest, sed an
hoc jejunii genus, quo discruciantur corpora minusque
salubria redduntur, sit laudamdum, in dubium vocari
potest. Haec ideo visum est admonere, quod animad
verterim, quosdam in confessis probandis multam ope
ram sumere , cum frigeant in his, quae controversiae
sunt propria. Veluti cum multis argumentis docent,
motorios haereticos nom esse audiendos, sed puniendos;
verum illud probandum erat, qui talia aut talia docent,
esse motorios haereticos. Item cum verbosius dispu
tant, in controversis scripturam oportere judicem esse
ac litem dirimere; sed illud erat caput, docere, quid
de praesenti quaestione scriptura pronumciarit. Saepe
tamen, quae probatione mon egent, egent exaggera
*tione. Verbi causa: nemo nescit ebrietatem esse viti
um, at quibusdam incognitum est, quam deforme sit vi
tium, quamtumque malorum agmen secum ducat. Illud

-
tiam in universum praecipi potest, nihil per se pro
 E C CL E S I A S T A E LIB E R I i. 303

bari, sed aliumde arcessendum , quo probetur, quod

eget confirmatione ; e diverso nihil refutari simplici ne
gatione. Et tamen audivimus quosdam apud populum
ita loquentes: quidam negant, confessionem et satis
factionem partem sacramenti poenitentiae, nec esse me
cessariam ad remissionem peccatorum ; id si verum es
set, nostrum sacramentum confessionis nihil esset. At
qui hoc ipsum erat, quod proponunt adversarii. Simili
ter: quidam ajunt, non esse mecesse confiteri sacerdoti,
satis esse confiteri deo ; hoc falsum est. Atqui negare,
non est refellere, opus erat argumentis.
CAP. XCVI. Non me clam est, asseverationem
interdum habere vim argumenti, sed si sola non sit. Sic
nonmihil est momenti in ea, quam quidam sublationem
vocant, tum in confirmando, tum im refutando. Ea
velut exordium est probationis, excitans auditorem ad
auscultandum. Sit haec propositio : nullam aetatem
quamvis teneram esse indocilem ad virtutem. Subji
citur sublatio: * evidens argumentum in promptu est.
Deinde argumentum , quia nulla non docilis est ad
vitia. Mox confirmatio: facilius discimus ea, quae
secundum maturam sunt, quam quae contra maturam ;
virtns autem secundum naturam est, vitium contra
maturam. Item si haec propositio sit refellenda, stu
prum simplex non esse crimen letale. Sublatio :
ethnicorum ista vox est non Christianorum. Argu
mentum cum beatus Paulus (Ephes. V. 5.) omni tuba
clarius nobis resonet: hoc autem scitote intelligentes,
quod omnis fornicator, aut immundus , aut avarus
non habet haereditatem in regno Christi et dei. Cae
terum ad probationum inventionem haud parum con
ducet et nativa vis imgenii. Alius enim alio facilius
videt, quid ex quo comsequatur, et quid cui repugnet.
Omnis autem eonfirmatio constat aut ex eonsequemti
bus, aut ex repugnantibus. ' Quaedami autem mecessa
rio consequuntur, ut coiisse, cum viro, quae peperit,
- -
 -

304 Ecc1. e s i A s T Ar 1. 1 b er 1 1.

aut moriturum , cui cor sit vulneratum. . Quaedam

probabiliter, ut esse impudicam, quae juvemum com
viviis delectatur. Eadem de repugnantibus differentia
est. Necessario repugnant, spirare et mortuum esse;
probabiliter, odisse filium , quae mater est. Interdum
ex iis, quae comcessit adversarius, convincitur, si do
ceamus, inde consequi palam absurda , aut ea repu
gnare manifestae et omnibus confessae veritati. Quem
admodum Ctesippus, apud Platonem cum Euthydemo
disputans, ex iis, quae ille concesserat, colligit, ipsius
patrem esse canem, et eumdem canem esse patrem
ommium etiam gobiomum , echinorum et porcellorum,
hosque esse fratres omnium. Facultas ratiocinamdi fuit
ante proditam artem dialecticam. Est enim de mu
mero animadversorum, quemadmodum omnes disci
plinae mathematicae, non ex eorum ordine, quae ho
-
minum arbitrio sunt instituta , ut leges et loquendi
ratio..

CAP. XCVII. Nom parum tamen conducet in dia

lecticis a puero fuisse institutum, tamtum me quis ibi
tanquam ad scopulos Sirenaeos, ut inquit ille, conse
nescat, et, ut Augustinus admonet, absit libido rixandi.
| Cui vitio propior est. quam hodie vocant. sophisticam,
qua statim rudis aetas apud quosdam inficitur. . Ea
magis docet, mumquam silere, quam disserere. Con
ducunt omnes libri, quos Aristoteles scripsit de logicis,
de quinque vocibus praedicabilibus, qui liber Porphy
nii quidem est, sed ex Aristotele decerptus, de decem
praedicanuentis, de enunciatione, de analyticis priores
ac posteriores, de elemchis, qui tamen omnes ad judi
camdum aut in scholis disputandum appositiores sunt,
quam ad comciomandum , quo magis conducent, quae
de topicis scripsit et rhetoricis, Exercitatio disserendi
in utramque partem , quae Carmeadi placuit, aut tra
ctandi infames materias, quas Graeci vocant dovs,
 E CC I. E SIA8TA E LIB R II. 305

quemadmodum Glauco Platomicus vituperat justitiam,

et nostra memoria quidam laudavit ingratitudinem,
alius ebrietatem, nescio an expediat futuro ecclesiastae.
Ad hanc facultatem quoniam instructi sunt, qui nimi
um operae posuerunt in dialectica aut, quae huic co
gnata est, rhetorica: Plato mom vult eos, qui guber
Ynamdae reipublicae destimati sunt, has disciplinas attin
gere ante annum trigesimum. Causam affert, ne mul
las solidas habeant de honesto et inhonesto opimiones,
assueti, quidvis probare et improbare. Oportet autem
civitatis gubernatorem de expetendis et fugiendis habere
persuasionem adamantinam summamque apud multi
tudinem fidem ; sed multo magis ecclesiastem, qui verus
est demagogus. Quomodo autem confirmabit alios,
qui vacillat ipse, aut quis credet suadenti honesta,
qui sciat, illum pari facultate posse dissuadere, quod
suadet.

CAP. XCIII. Officiunt autem judicio, qui diale

clicam supervacaneis difficultatibus reddidere spinosam
et involutam, perimde quasi ea ars non sit reperta ad
recte judicamdum de veris et falsis, sed ad ostentatio
mem ingemii. In his tricis immodice exercitatis fere usu
venit, quod sdlet iis, qui sub tecto profitentur artem
dimicandi gladiis : res autem agitur certis legibus, ad
solam ostentationem , tantaque est artis fiducia, ut sa
gittam , arcu in se missam, gladio dissecet, si modo
steterit, qui missurus est, quo jubetur loco, nec nisi
jussus mittat. Verum ajunt, hoc hominum genere ni
hil ineptius ad seriam pugnam, velut in bello. Quim
frequenter accidit in ipsis diatribis suis, ut, quoties ira
excusserit legum observationem, fiat cruentum specta
culum. Ita qui in scholis per omnem vitam exercitati
sunt argutationibus secundum placita Thomae aut Sco
ti, secundum viam nominalium aut realium, si quando
vocantur. ad seria suadendum populo aut ad seriam
 306 Ecc 1. E s i A s t A Is L 1 B E R 1 i.

puguam adversus Judaeos vel haereticos, tirones hic

esse dicas, qui illic erant invicti duces. Sobrium dia
lectices studium adjuvat maturae vim , immodicum of
ficit; ut sunt machinae quaedam tantae subtilitatis ac
difficultatis, ut plus aegotii sit in apparanda machina,
quam in re conficienda , etiam si mulla adhibeatur ma
chima. Veluti cum ratiocinatio conficitur ex mixtis, ci
tius explicari quaestio poterit, quam deprehendatur ex
mixtis argumentatio. Atqui ut machina, sic ars adhi
betur, ut per eam citius atque commodius expediatur,
quod venit in quaestionem.
-p.

CAP. XCIX. Argumenta igitur, ut dictum est,

partim ingenio reperiuntur, partim ex arte petuntur,
Citius autem ac facilius invenias, si ex praeceptis loca
moris, unde argumenta petenda sint. Ommis autem pro
batio sumitur ex circumstantiis, quarum haec est sum
ma divisio, quasdam a persona peti, quasdam a causa
sive re ipsa. Si quis, adhortams ad obedientiam, dicat,
foeminas, quomiam natura magis sunt obnoxiae affecti
bus mimusque valent judicio et ratione, periculose suo
permit'i arbitrio, sed virorum ductu gubernari opor
tere: similiter adolescentes, quoniam ob rerum imperi
tiam mondum ex sese sapiunt, et ob aetatis mollitiem ad
vitia proniores sunt, seniorum jussis obedire oportere:
-.|
hic a personis, sumitur probatio, foeminae et viri, ado
lescentis et senis. Rursus si quis dicat, ad pudicitiae
custodiam. necessariam esse sobrietatem et honestas oc
eupationes, eo quod luxus naturae stimulos acuat, vel
ut oleum additum camiiio, et vinolentia pudorem ex
cutiat, praecipuum castitatis custodem , et otium lu
bricis cogitationibus velut femestram aperiat: hic argu
mentatur ab ipsa re, luxu, temulentia et otio. Profue
4
rit igitur , quid cuique personae proprium sit et quid
quaeque res efficiat, in primis habere cognitum. Ad
utrumque conducet comicorum et historicorum lectio,
 IC CI. E $ IA STAE LIBER . 807

philosophiae cognitio, et rerum plurimarum experien

tia. Et hi loci vocantur a rhetoribus, nec prorsus di
versi ab iis , quos tradidit Aristoteles, nec prorsus
iidem : quaedam enim conveniunt, quaedam in illos
recidunt, quaedam diversa sunt. Tradendi ratio di
versa est, quod rhetores patronum instruant, philoso
phus in genere judicium adjuvat. Quae personis acci
dumt, haec fere sunt: genus, natio, patria, sexus, ae
tas, educatio sive disciplina, habitus corporis, fortuna,
conditio, amimi matura, studia, affectatio, antedicta et
facta, commotio, consilium, nomen. Genus admonet,
ut consideremus, quibus quis majoribus sit prognatus;
decet emim et fere fit, ut filii majorum suorum similes
sint, quod hinc interdum ad honeste turpiterve viven
dum causae proficiscantur. Natio admonet, quod sit
cuique genti peculiare ingenium aut mores proprii.
Nec emim eadem est matura Graeci et Scythae, Romani
et Germani, Galli et Angli. Itidem suae cuique civi
tati leges sunt, consuetudines, ingenium ac mores; plu
rimum enim interest inter Sybaritam et Massiliensem,
Atheniensem et Thebanum.

CAp. C. Sexus differentia mulli incognita est. Et

aliis anmis alia conveniunt. Magis autem refert, a qui
bus et quibus rationibus instituantur homines, quam a
quibus progenerentur. Habitus corporis complectitur
speciem aut deformitatem, robur aut imbellicitatem.
In formoso credibilius est adulterii crimem, quam in de
formi, et in robusto credibilius est violentum facinus,
quam in imbecilli. Fortuna pertinet ad opes, propin
quos, amicos, clientelas, dignitatem , honores, et his
contraria. Conditio multa complectitur , clarus sit am
obscurus, magistratus an privatus, pater an filius, ci
vis an peregrinus, liber an servus, maritus am coe~
lebs, parens liberorum an orbus, digamus am monoga
mus. Animi natura multiplicem im hominibus habet
U *
 \
308 IE C CI.E SIA STAE L I BIB R II.

varietatem: alii timidi, alii fortes, alii lenes, alii ve

]hementes, casti, libidinosi, gloriosi, modesti etc. Stu
dia: nam alii sunt mores rustici, quam forensis, mego
tiatoris quam militis, mantae quam medici. His addunt
affectationem : refert enim, qualis qisque videri velit,
sive sit, sive nom sit : ut locuples an disertus, justus an
potens, pius am aulicus , festivus an gravis, popularis
an principum fautor. In persona spectantur et ante
dicta et antefacta ; mam ex praeteritis aestimari solent
praesentia, atque etiam futura. Commotio hoc differt
ab animi matura, quod haec perpetua est, illa tempo
raria, ut ira sit commotio, iracumdia natura animi, et
timor sit commotio , timiditas sit natura, ebrietas sit
commotio, ebriositas sive vinolentia sit natura, hoc est
animi habitus. His addunt nomen persomae, unde ta
mem raro ducitur argumentum apud judices, misi ex
causa sit datum. Aristides dictus est justus, Alexander
mammea, quod mimium obsecundaret matri : aut nisi
nomen occasionem dedisse videatur aggrediendi facino
ris, veluti quod ex libris Sibyllinis aruspices respondis
sent, tribus Corneliis dari dominatum. Hac fiducia
1Lentulus post Syllam et Cinnam ausus est affectare ty
rannidem, quod crederet, se tertium esse Cornelium,
quod jpse quoque Cornelius esset, quemadmodum et
illi. Fabius putat, ex nomine sumi materiam jocorum
potius, quam argumenta , quemadmodum Cicero mul
ta jocatur im Verris nomen , quod homo furax omnia
converreret. Sic jocatur in testem Phormionem, et
Plinius major in historicum quendam, qui bibaculus
dicebatur, et erat inquit.

CAp. CI. Nunc, si videtur, per singula recurrem

tes, tentemrus ostendere, quomodo possint haec eccle
siastae conducere. Nam exempla, quae ab aliis profe
runtur , propria sunt judiciis foremsibus, quae nihil
ad ecclesiastem faciunt, misi mobis permuittimus, quod

--
 E C C L E S I A S T A P. I, i B 1 r I r. , 309

sibi permittit d. Hieronymus in haereticum deploratum,

qui ex Vigilantio facit Dormitantium, et patriam vocat
in crimen, et quod vicinus esset Hiberis, ideo illum
scribere Hiberas naenias. Quin et Augustinus putat,
Manichaeum ita recte dictum, quod imsama effunderet
dogmata. ' Gemus sine controversia valet in genere de
monstrativo, suasorio, exhortatorio et consolatorio.
Eadem enim laudamus in genere demonstrativo, quae
suademus in deliberativo, et ad eadem exhortamur.
Turpe est, a progenitorum laudatis moribus degene
rasse, pulchrum, eos gloria superasse. Hic si recipi
mus anagogen, quicunque per fidem et lavacrum rege
nerationis Christo insiti sunt, filii dei sumt. Quo tur
pius est, in horum vita conspici facta Satanae. Et do
minus Judaeos hinc criminatur, megans, esse filios
Abrahae, cujus fidem nolleut imitari, sed filios esse
diaboli; quem factis exprimerent, necem molientes in
mocenti. Ille enim primus omnium fuit homicida, et
hujus instinctu Cain occidit Abelem fratrem suum. Pot
erit igitur sic exhortari. Si qui juxta mundum e cla
ris magnaeque opinionis viris progeniti sunt, nihil mom
faciunt, ut majorum gloriae respondeant, nos, qui filii
dei vocamur et sumus, tueamur hujus mominis hono
rem, et priusquam aliquod turpe facimus aggrediamur,
circumspiciamus progeniem nostram, intueamur gcne
ris nostri decora. ' Declaremus, nos esse veros ac ger
manos dei filios, ut libera fronte possimus illi dicere,
quod quotidie dicimus: Pater noster, qui es in coelis.
Secundum deum : patres habemus patriarchas et pro
phetas, divimo testimonio laudatos, progenitores habe
mns apostolos, Christum ipsum fratrem, dominum ac
parentem , cumque hoc tot virginum, tot martyrum
millia propimqua cognatione conjuncta. Denique ut
cuique sanctorm pietate similiores sumus, ita quem
que propinquiore gradu cognationis contingimus.

-
310 EC CL E S IA STAE IL I B E R II.

CAp. CII. Quod ad nationem attinet, non est in

Christo neque Graecus meque barbarus, Thrax aut Ro
mamns. Omnes, si volumus, sumus ejusdem mationis,
de qua scriptum est in Deuteronomio (X.): non est alia
matio tam grandis, quae deos habet sic appropinquantes
sibi, quemadmodum deus noster adest nobis. Item
Sapientiae quarto: o quam pulchra est casta generatio
cum claritate. Immortalis enim est memoria illius,
quoniam et apud deum : mota est, et apud homines.
Hanc nationem alloquitur b. Paulus Philip. secundo: ut
sitis sine querela, simplices, filii dei, sine reprehen
sione in medio nationis pravae, inter quos lucetis sicut
luminaria in mundo, verbum vitae sustinentes. Quan
quam citra tropologiam habenda est gemtis ac patriae
ratio. - Aliter emim Paulus agit cum Romanis imperio
tumidis, aliter cum Corinthiis opulentis et avaris, ali
ter cum Galatis stupidioribus, quos liberius objurgat,
aliter' cum Ephesiis, curiosarum artium studiosis. De
patria similiter dici potest, omnes esse cives illius Hie
rosolymae, quae comstruitur in coelis e vivis lapidibus,
de qua Psalmographus; gloriosa dicta sunt de te civitas
dei. Simililer im Christo non est mas, neque foemina.
Plus quam virile robur praestiterunt temerae virguncu
lae. Spiritus vigor marem facit, non corporis habitus.
Nec aetas amnis aestimamda est. Senectus enim vene
rabilis est, mom diuturma, nec annorum numero com
putata : adulti sunt, quicumque perveuerunt ad mem
suram plemitudinis Christi, et scriptura; detestatur pue
rum centum ammorum. Quam multos videmus adhuc
infantes in Christo, quibus ceremoniarum lacte sit
opus, cum annum jam excesserint quinquagesimum.
Valet interim et ad objurgamdum : turpe est enim , mos
secumdm exteriorem hominem adultos esse, secumdum
interiorem vero pueros et infantes. Et praeposterum
est, senes, quorum autoritate juvenes ad, severitatem
erant revocandi, ea committere , quae in juvenibus re
 I.I.

loe C C LES l A 8 T A E L I B E R II. 811

prehendunt. Valet etiam ad admoneudum: aliud enim

praecipitur senibus, aliud juvenibus. Petrus (1. ep. V.)
seniores obsecrat comsenior , ut pascant gregem , in quo
vivunt, providentes ei non coacte, sed sponte ac secun-
dum deum, non turpis lucri gratia etc. Ex aetatis ra-
tione ostendit, quid deceat seniores, et quid sit vitam
dum illi aetati. Officium senectae est, recte instituere '.
juventutem : periculum est ab avaritia, quod aetas illa -

sit ad rem attentior. Sic et Paulus Titum instruit, qui

admoneat senes, ut sobrii sint, ut vemeramdi ac mode -

sti, ut sani in fide, caritate et patientia, quod haec || ;

aetas sit vinolentior, ineptior, ac deliramtior. . . .

GAP.CIII. Similia praecipit aniculis, ne sint vi

nolentae, ne calumniatrices, ut cultus talis, qui prae -

se ferat religionem, ut sermo talis ac mores, qui doce- ||

ant alias sobrietatem. Dedecet anum fucus et cultus
juvenilis, ac pleraeque gemino vilio garrulae sumt et -

obtrectatrices, sexus et aetatis, futiles sunt. Unde et I. -|

aniles nugae dicuntur. Paulus igitur juxta circumstan

tias aetatis jtibet temperari admonitionem., Mox docet,
simili prudentia quid puellis, quid juvenibus sit prae
cipiendum. Quoniam puellae, recens nuptae, ob for- -

mm et adolescentiam ferociores sumt adversus maritos,

interdum ob juveniles lusus ac voluptates liberos ac, fa- _
miliam megligunt, ideo praecipi jubet, ut viros suos di
ligant eisque subditae sint, liberos ament, reliquaeque fa
miliae curam habeant, erga omnes benignae sint, et af
fabiles. Juvenibus, quoniam illa aetas fere rapitur,afTe
ctibus et luxui,indulget, ad vim, et iram pronior , prae
cipi jubet, ut sobrii sint. ' Sobrietas autem omnium cu
piditatum moderationem complectitur, amoris, irae,
odii, voluptatum, Idem Timotheum juvenem admo- -

net, ut fugiat juvemilia desideria , et ita se gerat in offi

cio sacerdotali, me, quis adolescentiam ipsius jure pos
sit contemnere. Eumdem docet, qua moderatione sese

|
-

812 E CC L E 8 1 A 8 T A E I, I Ij E R II.

gerere debeat erga seniores, quorum aetati vult juve

nem hoc habere honoris, ut, si quid admonendi sint,
non objurget, sed obsecret ut patres, quomodo erga
amus, quomodo erga puellas, quomodo erga viduas.
Et alicubi distinguit viduas ; juvenculos vult mubere,
sexagenarias recipit im ecclesiae ministerium. Demique
obsecrando Philemonem, argumentum sumit ab aetate,
quod jam senex esset. In encomiis vero, ut turpius est,
si quid praeter aetatis decorum gestum est, ita pul
chrius est, si quid supra aetatis vatior.em gestum fue
rit. Ut scortatio turpior est in sene, quam in juvene,
et prudentia plus habet laudis in adolescente, quam in
sene. Joanmes item ex aetatum congruentia sumit ar
gumentum laudis. Scribit>filiolis adolescentibus, gra
tulans illis de fide, per quam consequuti sunt peccato
rum remissionem. Scribit senibus, quos patres appel
lat, gratulans, quod ante mortem agnovissent eum, qui
cum ab aeterno sit, numquam tamen semescit. Scribit
juvemibus, gratulans, quod fide robusti- vicerint Sa
tamam. Scribit infantibus, quod agnoscant patrem coe
lestem. Ad multa itaque comducet ecclesiastae nosse,
quid cuique aetati congruat.

CAp. CIV. Jam et educationis consideratio copio

sam dicendi materiam saepenumero praebet. In enco
miis divorum quaedam insignia facta vix invenirent fi
dem , nisi cognita esset illorum accurata educatio.
Proinde de matre beati Bernardi legimus, quod filium
sic educarit, quasi illum eremo, mom aulae institueret.
Sic Athamasium legimus apud episcopum fuisse educa
tum. Olim enim episcoporum domus erant scholae
pietatis, unde et monasteria vocabantur. Hinc copiosa
exhortandi materia, quantum habeat momenti recta
aut perversa educatio a teneris ammis. Hoc nomine
Paulus matronis pollicetur salutem, si filios suos reli
 ... EC CLE SI A S.TAI . I, IB E R I r. 31S

giose eduearint et in fide contimuerint. Et in eligendo

episcopo praeter alia illud etiam spectari jubet, an fi
lios habeat bene institutos. Quid multis? videmus
universam fere morum corruptelam ex corrupta edu
catione provenire. Nec ulla in re magis cessatur a
Christianis. Quid bonae frugis sperandum est ab adul
tis, qui pueri inter lascivas famulas et improbos famu
los educantur ab infantia? Nihil audiunt, nihil vident,
nihil discunt, nisi mollitiem, iuxum et superbiam. Sed
hoc etiam mocentius est contagium, si vitia ab ipsis
imbibant parentibus. Simunt adolescentulos in bellum
procurrere, quid illic discant, pudet hic commemo
rare: simumt illos suo arbitratu vivere, potare, vagari,
otiari, chartis et aleae assuescere, denique amare, pul
chre plumis ornatos incedere, cultu uti militari, donec
omnibus vitiis imbuti adversus bene monentes obduru
erint. Quidam sero expergiscuntur, et jam viginti
natos annos emandant ad scholas, ubi ipsi citius simt
aliis nequitiae magistri, quam probitatis discipuli. Alii
temeros etiamnum relegant in aulas principum, ut dis
cant civilitatem ac mores aulicos. Sed qui tandem sunt
mores aulici? Nihil addam , aestimet apud se quisque.

CAp. CV. Supersunt monasteria, praesertim ea,

quae recipiumt aetatem temeram , quod maxime faci
unt Benedictini; nec enim hoc vetuit Benedictus in
regula. . Et olim , eum im monasteriis vigeret pietas,
erant quasi paedagogia et scholae adolescentulorum
ad eruditionem ac samctimoniam. At nunc in quibus
dam mera tyrannis est, assidue vapulant, mon ob vi
tia, neque enim accipiunt virtutis praecepta, sed velut
ex more, ad libidinem priorum , quasi haec ipsa sit
magna religio, inclementer caedi. Quid ergo discunt
primis annis? Cantiones, easque ediscunt etiam, flc
xiones corporum merasque caeremonias. De studio
|
pietatis verbum mu]lum. Nam qui doccamt, quod ipsi

|
314 E CCL E 8 IA 8TAE LIB IIt t.

nunquam didicerunt. Ubi ventum fuerit ad annum

decimum sexlum , jam ut judicii compotes, habentur
pro professis, hoc est , pro servis ac dedititiis. Quid
autem judicent ad istum educati modum? Toleratur
baec tyramnis spe majoris libertatis, Ea contingit, si
quod officium delegetur. Hoc assequuti, pensant licen
tia retroactam servitutem atque etiam ulciscuntur,
saeviores in pueros, quam in ipsos fuerant seniores.
Vacare sacris literis aut ad sinceriorem pietatem aspi
rare, nec licet, si fors alicui liberet. Mox audiunt:
utere consuetis, si vis esse Benedictinus. Huic tyran
nidi Benedictus ipse quadantemus dedit occasionem, qui
jubet, adolescentes, si mom pareant: monitis, acerrimis
verberibus esse coercendos. Verberandi morem exacte
tenent, ac beme monemdi consuetudinem omittunt. Nec
haec mova est querela, questus est hac de re ante annos
mille divus Chrysostomus , ex monachorum gregibus,
qui desertis in locis vitam agebant, ac citra doctrinam
verae pietatis jejuniis, tantum, saccis, et leguminibus
ac chameuniis ad religionem exercebantur, plerosque,
cum ad episcopi mumus arcesserentur, prodisse moro
sos, iracumdbs, omnis impatientes injuriae, ac plane
furiosos. Verum haec mon persequar longius: sufficit
enim, admonuisse sapientem. ^ .'' )
* _ .
-:..: -..:: r i -'. -* * -

... CAp. CVI. ;; De habitu corporis videor in genere

demonstrativo satis attigisse, quemadmodum et de for
tuna , cum de bonis externis ageremus , ad quae fere
pertinent, quae conditionis vocabulo comprehendun
tur. Illud tamtum addam, ex his multam, sumi. ad
monendi materiam. - Qui corpore valemt, ad indu
striam et officia caritatis sunt exstimulandi ; qui minms
valent, admonendi sunt, ut tanto magis intenti sint
officiis, quae viribus animi praestantur. Ut reprehen
dendi, qui corporis forma sibi placent, mox senio aut
morbo defluxura, cum animum gerant vitiis defor
 rcclle si Ast Ae. L 1 BER. I I 315

mem , ac mentis forma cum aetate magis efflorescat,

ac ne morte quidem marcescat : ita laudamdi, qui cor
poris deformitatem animi pulchritudine pensant. Quo
miam autem splendidiorem fortumam vitia quaedam
comitari solent, ut divitias luxus et voluptatum amor,
mobilitatem ac potentiam fastus ac vidlentia, contra
paupertatem et ignobilittem pusillanimitas: ad haec
temperanda est admonitio, Ad has circumstanlias
vult Paulus Timotheum suam attemperare doctrinam
( i. ep. VI. 17 seq.): Divitibus hujus, seculi praecipe,
non altum sapere , nec spem figere im incerto divitia
rum , sed in deo vivo, qui praestat nobis ommia ab
unde ad fruendum : ut benefacientes ditescant bonis
operibus, quae verae suat divitiae, ut facile commu
micantes opes externas reponant sibi solidum, thesau
rum in futuro seculo, et pro contemtis hujus vitae
divitiis apprehendant vitam aeternam. Idem alibi pau
peres ignobiles et impotemtes consolatur , quod tales
elegerit deus prae caeteris. Et Jacobus admonet, ut
mutatis rerum vicibus dives glorielur in hoc, quod,
qui, juxta mundum, sublimis, erat, religionis causa de
missus sit ad aequalitatem eorum, qui judicio mundi
viles sunt et abjecti., Contra pauper glorietur im hoc,
quod, cum mundi: judicio comtemtus et humilis sit,
dei judicio sit regibus, ac satrapis aequatus.
... r . ! - ** -...*

CAp. CVII. Similiter juxta ea, quae comditionem

solent comitari, Paulus attemperat admonitioiem suam.
Maritis praecipit, ut diligant uxores suas,* Nihil adhuc
novi dixit, sed addit: sicut Christus dilexit ecclesiam.
Et quoniam pronunciavit, virum caput esse mulieris,
jubetque eam viro subditam esse, temprat imperium
mariti : et molite esse amarulenti erga, illas.. Similiter
quia filii sunt in potestate patris, et hanc autoritatem
moderatur, admonens, me provocent illos ad iudigna
tionem, atque ita temperent casligationem ,, ut enien
 516 ae CCLESIA 8 T A E LI B E R I t.

dentur, non ut animum despondeant, existimantes,

sese invisos esse parenti. Nam exstant exempla in ex
ternis historiis, filios amarulentius a patre objurgatos
sibi conscivisse mecem. Filiis praecipit, ut parenlibus
obediant. ' Ita, inquiet aliquis, si aequa praecipiant,
sed habeo patrem morosum et asperum ; ideo addit :
per omnia. Et me hoc videatur iniquum, adjicit: quia
sic placitum est deo. Non debet iniquum videri nobis,
quod deo videtur aequum. Jam quoniam summa po
testas dominorum exit frequenter in saevitiam, adeo
nt profanae etiam leges coactae sint eam refrenare,
quidam enim vix eos habent pro hominibus parcius
que ac vilioribus eos alunt, quam canes suos : Paulus
admonet, ut heri servis, quod justum et aequum est,
praestent meminerintque, sese coinmunem cum illis
habere dominum in coelis, ut jam conservi sint verius,
quam domini, quod illi ex servis * facti sint fratres.
Eadem imculcat scribens Ephesiis, ut remittant minas,
memores, licet apud homines habeantur abjectioris
conditionis, tamem apud communem dominum cpele
stem nihilo pluris essse herum , quam servum, nisi
fuerit fide et caritate superior.' Rursus quoniam ser
vile est, responsare dominis, aut si id non ausint,
elam odisse querique de illorum saevitia, nec ex ani~
emo parere jussis, sed ad oculum servire : admonet
illos, ut heros suos omni honore dignos judint eis
que ex animo: obsequantur, quasi officium hoc, mon
praestent homini, sed deo, unde mercedem exspecta
re debeant, si fors incideriat in heros iniquos et im
gratos. -

CAp. CVIII. Consimilem ad modum admonet pri

vatos, ut iis, qui sunt cum imperio, solvamt ea, quae
debentur, tributum, vectigal, honorem, eisque obtem
perent mom metu supplicii, sed propter conscientiam,
quoniam qui legitimae potestati resistit, deo resistit.
 E C CL ES IA 8TAE L IB E R II. 81.

Nec dubito, quin admoniturus fuerit principes et ma

gistratus, officii sui, si tum temporis civile imperium
fuisset penes Christianos. Plus officiorum debetur ci
vi, quam peregrimo, multum tamen humanitatis debe
tur peregrinis, et hinc toties ab apstolo praedicatur
hospitalitas. Et re vera quotquot sumus Christiani,
ejusdem civitatis sumus, imo domus ejusdem, quae
est ecclesia. Item omnes peregrini et advenae sumus
in hoc seculo. Quod si apud ethnicos Paulo profuit
esse civem Romanum , quanto magis oportet Christiano
prodesse apud Christianum, quod uterque alteri civis
sit, et ambo domestici dei. Adde his, quod latius pa
tet, personae qualitatem mom modo facere ad laudis
aut vituperationis exaggerationem, verum etiam facti
mutare speciem. ' Atrocius est, pulsare patrem, quam
alienum : illa imjuria est, haec impietas. Et occide;e
alienum , caedes est, occidere fratrem, parricidium
est. Laedere privatum, injuria est, laedere principem
aut magistratum, majestatis laesae crimen est. Contra
multa licent patri in filium , quae mon licent in alie
num : multa item marito im uxorerh , quae in alienas
inconcessa sunt. Et solutam cognovisse, stuprum est:
alienam uxorem, adulterium : mulierem deo dicatam,
incestus. Verberasse laicum, imjuria est: sacerdotem
aut monachum, sacrilegium est. Item indignius est,
circumvemisse teneram aetatem aut oppressisse pu
pillum, viduam ac destitutam, quam aliam personam.
De conditionis varietate plura dici poterant, sed tam
tum admonuisse satis est. Ex his facile similia atque
etiam meliora reperiet, qui pollet ingenio.

CAP. CIX. Porro animi maturam permosse, priva

tim ad plurima comducet. In hoc autem tanta est va
rietas, ut citius invenias, quorum vultus ac voces dis
cernere nequeas, quam naturae proprietatem. In hunc
locum pleraque recidunt, quae de natione, patria, sexu

1!
 318 E C CL E SI A ST A E L I BE R I i.

et aetate dici poterant. Verum praeter illa communia

sunt quaedam peculiares ingeniorum veluti notae, quae
mon misi a peritis ac propius intuentibus deprehendun
iur. Quemadmodum autem umedici, nisi, quae suut
cujusque corporis peculiaria , sagaciter animadverte
rint, interdum pro remedio dant venenum, quin et
animorum naturam mosse saepe medico necessarium
est, quod hinc aliquoties fluant corporum morbi : sic
et spiritualis medicus ingeniorum peculiares affectus
nosse debet, quo commodius medicinam singulis ac
commodet, non manu, sed lingua. Quod ut melius
intelligatur, expedit intueri, quantam varietatem co
mici veteres, homines citra controversiam acutissimi
et in observandis mortalium naturis vigilantissirni, per
sonis tribuerint. Scripserunt fabulas, sed tales fabulas,
qnales scripsit Menander, nemo scribet nisi philosophus.
At ne lectorem morer ambagibus, una Andria mobis
ad id, quod agimus, fuerit satis. ' Tres ibi senes in
ducuntur, Simo , Chremes et Crito : Simo vehemens
et submorosus, qui tamen affectet videri callidus:
Chremes placidus et nusquam incandescens, huc tan
tum intentus, quid res postulet, nec ipse tantum pla
cidus, verum alios etiam , quantum potest, placams :
Crito pauper ac vir probus, et ob hoc ipsum contu
meliarum impatiens, quia prbus. Duo item juvenes
multum dissimili ingenio: Pamphilus vehementer a
mans, sed dissimulanter, et in amore quoque corda
tus : Carinus simplicis ingenii , mullius calliditatis aut
consilii. Duo servi : Davus versutus ac pertinacis com
silii : Byrria nullius consilii, sed tantum desperandi
autor. Hoc satis ad specimem rei, quae prorsus imfi
mitae varietatis est. Simile discrimen invenias in vi
ris sanctimonia claris. fn Athanasio admirabilis quae
dam fuit solertia et oeconomia. In Cypriano fidei ar
dor, In Basilio sublimis animus, mira comitate tem
peratus. In Chrysostomo docendi studium, ambitionis
 E C CL E S I.A S T A E L I B E R I I. 819

et ostentationis odium. In Hieronymo fervor amimi

et vitae severitas. In Angustino civilitas et disputandi
libido infatigabilis. - Im Ambrosio mativa suavitas etiam
in reprehendendo. In Bemedicto rusticamae vitae amor,
et hinc severitas. Im Bernardo verae religionis admi
rabile studium, et hinc tantus amor in locis desertissi
mis aedificandi monasteria. In Francisco mirus omni -

um rerum , quae ad mundum pelliciunt, contemtus,

adeo ut nec ipse literas discere voluerit, mec fratribus
suis discendas permiserit, si prius eas nom didicissent. -

Solitudinem autem non affectavit, vel quia cupiebat

ommes ad mundi comtemtum allicere, vel quia non im
stituebat agricolas , sed qui docerent populum , quibus
esset data sermonis gratia, aut manuariis operis vi
ctum pararent, aut si nihil horum sufficeret, ad mem
dicitatem tamquam ad sacram ancoram comfugerent.
Si quis caeteros ad hunc conferat modum , reperiet,
omnes deo fuisse caros diverso vitae genere, cum ani
morum natura fuerit diversa.
|
CAP. CX. ' Quorsum autem profuerit haec mosse?
Primum, ne quem temere judicenus, ignari discri
men esse non in studio pietatis, sed in animorum ma
tura. Antonius amabat solitudinem; Basilius monachos
in civitatem vocabat ; Hieronymus aquam bibebat et le -

guminibus vescebatur ; Augustinus bibebat vinum licet

parcissime, mec delicias ciborum respuebat, si fors a
adessent, nec moleste ferens, si deessent, mec minus
sobrius, quoties aderant. At munc si quis paulo miti
dius vestiatur, aut cibis utatur lautioribus, aut si quis
minus austerus sit, sed comis, illico damnamus pro
--

ximum, omnia depravantes in crimem. Si cui placei

solitudo , inhumanus et ferimus dicitur. Si est affabi -

lis, ad communem vitae consuetudinem appositus, as

sentator dicitur. Si quis natura tristior, hypocrita et
superciliosus vocatur. Si quis hilarior, levis dicitur.

--* - - - - -
--- --- --
 820 EC CL E S I A ST A E LIBEB 1 I.

Tantum de judicio. Jam in consolamdo objurgandove

eandem sermonis formam adhibere omuibus, quid
aliud est, quam quod dici solet, omni pedi eumdum
inducere calceum, aut cuivis corpori eandem adhibere
curam. At christiana caritas ubique speciat, quid cui
que expediat ; et quemadmodum aucupes ac piscato
res mom eadem esca captant quodlibet animantium
genus, sed observatum habent, quibus rebus quod
que genus delectetur aut offendatur, et quod cuique
convenit, admovent: ita illa cujusque indoli studet ea
admovere, quibus ad veram pietatem valeat allici. Fe
licius cedunt ea studia , quae congruunt cum ingeii
proprietate. In pueris deprehendas ingenia quaedam
immodice verecuuda, putidula ac meliculosa: his con
venit blamdior admonitio; alia sunt improba ac sub
agrestia, his jugum asperius est imponendum. Quae
dam sunt erectiora, sed generosa tamen, quae mollio
ribus habemis ad pietatem fingenda sunt. Quaedam
subiracunda, sed minime stupida, et placabilia: haec
matura genuit ad liberales disciplinas. Alia sunt pla
cida ac lenia , ad gerendum magistratum aut aliud
publicum munus mata. Et ne singula persequar, ad
ommium maturas attemperanda est admonitio. Quos
dam si acrius objurges aut verberes etiam , emendas,
alios ad desperationem adigas, quosdam ad contuma
ciam et omnis admonitionis impatientiam. Sic aliis
consulendum, ut ducant uxores ; aliis, ut monasticam
vitam amplectantur; aliis, ut ad theologiae studium
semet applicent; nonnullis, ut agriculturam aut artem
manuariam perdiscant.

CAP. CXI. Sludia vocant rhetores vitae institutum,

cui se quis addixit. Horum proprietates, diligenter
animadversae, efficiemt, ut doctor habeat, quid quibus
praecipiat, et quos a quibus deterreat. Aulicis praeci
piet, ut in deliciis sdbrietatis meminerint, ut simplices

---- -

-- --- - - - -
 'E c CL E s i A s T A E LIBE R 1 r. 321

sint minimeque fucati, ut caveant, me fallantur, ipsi

fallant meminem , ne principibus turpiter adulentur,
me suggerant illis inauspicata consilia, ne sibi plus exi
stiment licere , quod aulici sint, sed, hoc incorruptius
vivant, quod omnium oculis expositi sunt. Militibus,
me rapinis indulgeant, ne praeter belli jus quemquam
occidant ac spolient, ne plus noceant amicis, quam
hostibus, ne transfugae sint aut collusores. . Sacerdo
tibus, ut sobrie casteque vivant, sacros libros pro ve
matu, chartis ac tesseris habeamt, laicis bona vita prae
luceant, verbo dei sint instructi ad docendum alios.
Monachis, ne ventri indulgeant, me cui obtrectent aut
obmurmurent, ne se aliis praeferant ob vestem ac li
tulum, a magicis ineptiis abstineant, libris sacris otium
suum oblectent. Negotiatoribus, ut sine fraude mer
centur, ab usuris abstineant, opum affluxu me inso |
lescant, defluxu ne dejiciamtur ad desperationem aut
blasphemiam, nec in fortuna, sed im deo ponant fidu
ciam. Singulis item opificum generibus praecipiendum
est, me quid suffurentur, ne quid vitient, me ex con
spiratione merredem aequo majorem exigant, ut ope
ram promissam boua fide praestent, mec sibi blandiam
tur hujusmodi causationibus : mihil novi facio , idem
faciunt omnes homotechni, et si pergam, omnia bona
fide gerere, ad miendicitatem mihi redierit res ; sed
id, quod est, secum reputent, apud deum peccata non
-
excusari peccantium multitudine, et mendicitatem ex
cludet frugalitas. Debetur opifici victus, non debetur,
quod profundat in vinolentiam, luxum, otium, tesse
ras et chartas, aut fortassis in adulteria. Affectatio mi
hil ad ecclesiasten, nisi ut hunc hominis afFectum ar
ripiat in occasionem admonendi, ut hoc sit, quod se
videri studet. Nam videri velle, quod non sis, aut va
nitas est, aut hypocrisis. Est tibi cordi, ut inter mo
biles habearis, noli ementitis imaginibus, plumis aut
rapinis id agere, sed eximias virtutes amplectere, quae
X

$.

-.-a
ae- _-------- -- - - - - --- -- --- --
322 E C CIL ES I A STA E L IB E IR II.

veram afferunt mobilitatem. Gratum est, haberi reli

giosum : compendiaria via ad istud est, si sis, quod
haberi vis.

CAp. CXII. De antedictis et antefactis jam di

ctum est nobis superius. Nomen autem , quod non
misi ad jocandi materiam recipiumt quidam, ecclesiastae
ad plurima valebit, quod in scripturis canonicis mo
mina fere divima providentia creduntur indita. Quem
admodum im poetis nomina ex ipsa re videntur afficta;
veluti qui commentus est fabulam de Hippolyto ab
equis dilacerato, idem affinxit momen Hippolyti. Idem
liquet in Bellerophonte, Aiace aliisque innumeris;
quemadmodum et in deorum nominibus, qua de re co
piose disserit Plato in Cratylo. In scripturis non est
fictio, sed providentia muminis, quae voluit nomem
* esse secuturae vitae praesagium , praesertim si persona
typum gerebat ejus, in quem nominis quadraret ratio.
Ut Solomon pacificus dictus, non tantum ob id, quod
vir sanguinum non esset, quemadmodum pater, sed
quod figuram gereret Christi pacificatoris dei et homi
num, quique mobis aeternum templum aedificavit eccle
siam, in qua jugiter inhabitet deus. Abigail autem. quo
placaret David iratum, factam illius rejicit in stultitiam
viri, qui, inquit, secundum nonnem suum stultus est.
Quibusdam legimus immutata nomina , velut Abraham
dictus est pro Abram , Sara pro Sarai. Item in Genesi
Jacob Benimomi vertit in Benjamin. Et Simom dictus
est Cephas, quod graece somat Petrum, latine petram
sive lapidem, quo typus esset mullis malis cessurae fidei.
Item Saulus dictus est Paulus. Nec dissimile veri est,
viris egregiis nomina mom fuisse fortuito indita. Basi
lius quidem im moribus habuit regale quiddam. Atha
masius munc est, quod dicebatur immortalis. Grego
rius a vigilantia dictus est, fuit enim pastor vigilamtis
simus. Quin et vitiis et virtutibus ac plerisque aliis
 E c CI. e. 8 I A S T A E L IB ER II. 828

rebus mom' sine certa ratione nomina sunt indita, unde

peti poterunt argumenta hortandi et dehortandi. Sic
Hieronymus Heliodoro : quid facis im turba, qui mo I.
machus es? Monachus enim solitudinis nomen est. Quin
et episcopi vocabulum admonet illos officii sui. et sa
cerdos' non a saccis, sed a sacris tractandis dictus est.
Itidem rex non a rapina dictus, sed a regendo. De
nique homo Graecis est vgoros. quasi. dicas , dyoe
rporros, ut ipso vocabulo admoneantur , dissimiles
esse brutis amimantibus, quae natura prona ac ventri -

obedientia finxit, et ad coelos attollere vultum ac mem

tem. Pudicitia a pudore dicta est, quod pudor optimus
sit pudicitiae custos. Luxus a laxando, quod laxet et
enervet omnem mentis vigorem. Sed rem infinitam
mon ultra persequar. Admonui, prudens lector intel
liget, quantus hic pateat campus, et ad suadendum,
et ad exhortandum, et ad objurgandum eos, qui mo
mini suo non respondemt, et qui vocabulis rerum su
pra modum offenduntur, cum a factis nihil abhorre
ant. Quis emim princeps ferat se dici tyrannum? Sed
utimam omnes aeque a tyramnicis factis abhorreant!
Nec hunc campum altius ingrediar. Ad reliqua fe
stuno.

' CAp. CXIlI. Demonstratum est, quantam dicendi

materiam ecclesiastes ducere possit ex his, quae acci
dunt personis: nunc indicandum , quid suggerant ea,
quae accidunt rei sive causae ; qui loci sic tractamtur
a Fabio, ut ea locis, quos Aristoteles octo libris com
plexus est, admisceat. Ac primo loco ponit causam,
nimirum finalem sentiens, cum alioqui causae cujus
que rei sint quatuor : efficiens, materialis, formalis
ac finalis. Nihil est emim praeter unum deum, quod
mon habeat autorem , a quo factum sit. Filius et spi
ritus sanctus habent autorem , licet a mullo facti sint.
Deus igitur est universalis ac primaria omnium rerum
causa, efficieus ac fimalis. Item nulla res est, quae
X *
 324 I. c cl E s IA s TA * L1b E R 1 r.

non constet his duobus, materia et forma: materia,

quae veluti receptaculum est ommium formarum : for
ma, quae efficit, ut hoc sit, uom aliud. Velut anima
rationalis dat humano corpori, ut sit homo, et ipsa
> anima, quomiam substantia est, habet suam formam
innominatam, per quam amima est, non angelus.
Quidquid autem conditum est, ad certum finem con
ditum est. Quamquam nihil vetat, ejusdem rei di
, versos esse fines : ut matura foeminis dedit mammas
ad usum laclandi, atque etiam ad decorem corporis.
Quemadmodum limgua ad multos usus data est homini.
Neque quisquam samae mentis suscipit aliquod nego
tium, nisi expetens aliquid ; nihil autem expetitur,
misi sub ratione boni commodive. Adulter voluptatem
bonum aliquod esse judicat, et latro, dum jugulat
homines, habere pecuniam, sub ratione boni expetit,
quamquam re vera, sic habere pecuniam malum est ac
fugiendum. Finis igitur, qui in eventu ultimus dici
tur, in intemtione primus, spectat commodorum ac
quisitionem, incrementum aut comfirmationem : imcom
mnodorum item vitationem , dimimutionem aut depul
sionem. Verum in his eligendis frequenter imponit
multis falsa persuasio, dum errore delusi credunt, hoc
esse pium, quod est impium, veluti si quis in erro
rem iuductus credat, Arianos bene sensisse de sacra
triade. Aliis imponit amimi commotio, velut ebrietas et
ira, quorum utrumque furoris genus est, aut invidia,
odium , amor immodicus. IHic igitur locus ad plurima
valet, ad elevandum aut exaggeramdum crimen : ut si
- quis, impetens hostem, interficiat amicum ; aliud enim
destinarat, quam fecit. Rursus alrocius est, occidere
hominem dolo, ut uxorem ejus abducas, quam si oc
cidas eum , a quo gravibus injuriis lacessitus es. Ali
quam facinoris partem attenuat, provocatum esse. Nec
Petrus excusatur de homicidio, si, quod est probabile,
hoc auimo petiit Malchum ,. mom ut ampularet auricu
*
 ECCL E SI A ST AE L I B E I. II. 325

lam, sed dissecaret illi cranium. Nec enim ab even

tu, sed ab animi destinatione fit scelerum aestimatio.
Verum e diverso sublevatur, quod non spectarit prae
dam aut aliquid simile, sed tantum , ut innocentissi
mum dominum liberaret a periculo, paratus, illi vel
commori. In genere suasorio praecipuas partes agit
fimis, proponens, quid sit expetendum boni, quid vi
tandum mali. - Tamtum autem momenti habet finis, ut
commutet facti nomen. David reprehenditur , quod
occiderit Uriam , quia scelus erat, quod appetebat.
At Phinees duobus occisis laudem meruit, quia mee
odio, nec livore, nec praedae gratia occidit, sed ut
populum a turpi exemplo deterreret, et legi divinae
suam vindicaret autoritatem.
CAp. CXIV. In admonendo praeterea et objur
gando non mediocrem dicendi materiam suppeditabit.
finis. Ad quid factus est homo? ut cognoscat, timeat
ametque conditorem suum. Quidquid igitur agit homo,
ad dei gloriam referendum est. Quam igitur detestan
di, qui sic vivunt, quasi luxui ac temulentiae caeteris
que vitiis mati sint, mon enim dicam , diabolo. Quam
enim turpe est, caetera omnia fungi his muneribus,
ad quae obeunda sunt creata , solem lucere, mubes ir
rigare, boves arare, asinos gestare omera, solum ho
minem mom agnoscere, cui rei sit maius. Sic regi suus
finis est ingerendus, episcopo suus. Ad quid factus
es sacerdos? non ut molliter vivas, aut census censi
bus cumules, sed ut sacris rebus vaces. Cur factus
es scholasticus? non ut licentius lascivias, sed ut libe
ralibus discipliiiis animiam excolas. Cur porro discen- ' --

dae sumt disciplinae? nimirum ut bene vivas, patriae

que et amicis possis esse usui. Cur factus es moma
chus? mom ut vivas in luxu et otio, sed ut, mortuus
mundanis affectibus, totus rapiaris ad coelestia. Cur
factus es judex ? non ut expleas soeinia tua, sed ut
innocentes tuearis, malos coerceas, lites inter cives di
 326 -C CL E 8 I A S T A E L I B E It II.

nimas. Magna felicitas accederet rebus humanis, si

suum quique scopum intueatur, mon. quem proposuit
cupiditas, sed quem deus et honesta ratio praefixit.
Tantum autem momenti habet fimis, ut hinc aesti
mentur omnia, atque ex hoc petatur cujusque rei fe
licitas. Jejunare, ut corpus animo ad pietatis munera
obtemperet, sanctum opus est. Jejunare, ut sanctus
habearis, hypocrisis est. Jejunare ut rem augeas, ava
ritia est. Jejunare, ut corpore rectius valeas, mec
aliud spectes, quam bonam valetudinem, medicima est.
Idem dicendum de orando, de dandis eleemosynis,
deque caeteris operibus laudati generis. Ad eamdem
trutinam , aestimantur fines secundarii, quos vocant.
Das eleemosynam, ut egentem subleves. Cur suble
vatum cupis? ut tibi gratias agat, aut refocillatus in
serviat? Humanum est opus tuum. Ut Christo, obe
dias, eumque in suis membris reficias? scopum attigi
sti. Spectant hoc et ethnicorum leges, quae praemium
megant ei , qui tyrannum occidit, alio spectans, quam
ad liberandam rempublicam. Et peregrinum absol
vumt, qui contra verba legis murum ascendit et ho
stem depulit. Quin etiam legum intellectus ex fine
colligitur, quem qui praestitit, videtur legem implesse.
Extremus autem finis affert felicitatem, ultra quam
nihil desideras. Velut ovis , cum vestit ac pascit ho
minem, suam attigit felicitatem ; ad id enim matum
est hoc animal. Flosculus decerptus, cum oblectat
oculos et nares hominis, si loqui posset, gratias age
- ret conditori, quod felix esset, finem, ad quem con
ditus esset, assequutus. Errant igitur vehementer, qui
felicitatem quaerunt in iis rebus, quae non explent
animum hominis, meque tramquillum reddunt. Qui
vult habere quietum amimum , in deo comquiescat me
SSe est. -

CAP. CXV. Altera rei circumstantia est locus,

cujus consideratio non tantum valet ad probationes
 I C C, E 8 I A S T A E. 1. 1 br.r, 11. . ?

conjecturales.' Quisquis emim facinus aggreditur, lo

cum ad id opportunum deligit. Sed loci qualitas sae
penumero gravat aut sublevat factum, interim et rei
nomen commutat. Tractantur haec et a theologis, qui
docent, quasdam circumstantias tantum aggravare fa
ctum , quasdam etiam mutare speciem. Circa locum
spectatur, sacer sit am profamus. publicus an privatus,
tuus an alienus , frequens am solitarius , pauperis am
, divitis, honesli mominis an infamis. . Turpius erat An
tonio, pro rostris in conspectu populi romani vomere,
quam si domi vomuisset. , Nec indecorum est bono
gravique viro, domi in nuptiis saltare, quod in foro
faceret indecenter : aut in balneo mudare corpus, quod
in convivio turpiter fieret. Item gravior culpa est, iu
templis garrire frivola aut oculis licitari puellas, quam
in foro aut theatro. Pecunia privata sublata est, fur
tum erat: sed quia de templo, sacrilegii crimen inten
ditur. Occidisti adulterum , in uxore deprehensum :
permissum est legibus. Sed occidisti deprehensum in
lupanari, caedes est. Effractae sunt fores privatae, in
juria est: effractae sunt fores publicae, crimen est laesae
majestatis. Evulsisti arbores im tuo fundo, licuit : in
alieno, imjuria est. Reclamasti sacerdoti in convivio,
licuit :' reclamasti in templo concionanti, seditionis est
actio. Domi licet, tuo arbitratu loqui ac silere: apud
tribunal ex quaestoris praescripto loquendum aut si
lendum est. In Italia temulentum esse , turpius est,
quam apud Germanos. Et Athenis. sedemtariam artem
exercere, honestum est, apud Lacedaemonios servile.
Rursus apud Lacedaemonios sophisticam aut oratoriam
callere, contemtum habetur, apud Athenienses pul
cherrimum. M. Tullius pro Milone stultitiam vocat,
Romae dicere, -mom esse fas vivere eum, qui fateatur
hominem a se occisum, cum in urbe tam mulli lau
dati sint, quod seditiosos occiderint. Himc ad tropo
logiam licet assurgere. Si pudor est, in civitatc bene
828 C C L E S I A 8 T A 12 L IB E R II.

morata dissolutius vivere, quanto turpius est, in ci

vitate dei, quae est ecclesia, vivere legibus satanicis.
Et si quovis loco Christianis indecorum sit, gulae et
ventri servire, quanto id absurdius est in monasterio,
sobrietatis et castimoniae schola. His modis loci ratio
valet ad suadendum, ad exhortandum, ad objurgan
dum et aestimandum. Interdum valet et ad affectus,
puta, invidiam aut commiserationem. Qui Milonem
accusabant, hoc ad invidiam impingebamt, quod Clo
dium non quovis loco, scd in monumentis majorum
ipsius occidisset. Et apud Ovidium indignatur Aiax,
quod im conspectu classis, quamu sua virtute defenderat
ab incendio, de virtutis praemio cunm imbelli Ulysse
cogeretur decernere. . Et crudelius est, hominem domi
suae occidisse, quam in via publica, in civitate, quam
in agro. Hactemus de loco,

CAp. CXVI. Nec minorem argumentandi mate

riam subministrat temporis qualitas. Vox autem haec,
tempus, duabus graecis dictionibus diversa significan
tibus respondet, zpvq xal xaip. Prius illud sim
pliciter tempus significat, cujus tres sunt differentiae,
praeteritum , instans et futurum. Ut quondam, nunc,
olim ; annus, mensis, dies, hora ; sub Alexandro Ma
gno, sub Caligula. Posterius indicat etiam opportu
nitatem ad rcm gerendam. Itaque Graeci cum senti
tiunt, aliquem opportume venisse, mom dicumt, &y
zgv 23es, sed v xoerp eg. Nihil omnio fit,
quod non fiat. v zpvgo, at plurima geruntur, quae
mon fiunt, y z, hoc est, opportune. Et Joannes
VII., cum referens verba domini dicit, tempus meum
nondum advenit, non dicit 6zpvos uos, sed d xa
ps 6 u. Et Paulus Galat. VI. (v. io.): itaque dum
tempus habemus : ga ov ojg xatgv . At Jo
ammes V. de paralytico decumbente ad piscinam proba
ticam , quod jam multum. tempus haberet , mom dicit,
 7

v.

E c c r. s 1 A s T Ap. L r B e R 1 1. 829

r ro2vv n aeoepdv , sed roawv zpvov. Ka

p6s igitur eomplectitur has differentias, hyeme, ae- -

state, nocte, interdiu, tempore messis, tempore vin- '

demiae : hae si quidem species aliquid opportunitatis
aut difficultatis afferunt ad rem gerendam ex sese.
Quod idem interdum fit accessione fortunae : ut in - - '

tempore pestilentiae, belli aut convivii. In hujus loci

tractationem ex parte recidunt , quae prius commemo- - -
I .

rata sumt inter attributa personae, ut antedicta, ante- -

facta : ex his emim ducitur conjectura, quae certior

fit, si triplex temporis differentia respondeat, antece
dentis, adhaerentis et insequentis. Ut mortem mina
tus es: ex antediclis est. Noctu existi : ex antefactis -

est et ex temporis opportunitate. Proficiscentem an- -

tecessisti : et hoc ex amtefactis. Sonus auditus: clamor

sublatus : temporis sunt adjuncti sive adhaerentis. La
tuisti, profugisti, livores et tumores apparuerunt :
temporis sunt imsequentis, .

CAp. CXVII. Dicet aliquis: patronum instruis,

non ecclesiastem. Ostendam igitur, quis himc usus sit
concionatori. Ad prqbationem hae conjecturae saepe
valent. Veluti si quis, adversus improbos disputans,
doceat, Christum sua sponte suscepisse mortem crucis :
ex antedictis sumet argumentum , quod ipse dominus
hoc toties discipulis praedixit, et Petrum dehortantem
sit aversatus : ex antefactis, quod se non subduxerit,
nec occultarit, sed in locum solitum abierit: ex ad
junctis sive adhaerentibus assumet, quod mec ipse se | |
defenderit, et-Petrum defensionem parantem cohibue-.
rit : item quod tanquam ovis ad mortem ductus est,
* et in cruce pro inimicis suis oravit: ex insequentibus,
quod redivivus nec per se, nec per apostolos Judaeis |
exprobrarit immane scelus , mec quenquam ultus sit, 1

sed omnibus jusserit praedicari poenitentiam ac remis

sionem peccatorum. - Quomodo vero tempus valeat - i|

|
 330 E c C I. E s I A s T A E I. 1 h e r 1 1.

ad consulendum, suadendum, exhortandum , con~

solandum ac monendum , satis antea demuoustraturn
est im tractatione aetatis. Jam temporis differentia
saepe juris et qualitatis quaestionem explicat. . Multa
enim licuerunt aute legem proditam, quae sub ea non
licebant Judaeis, ut vesci quibuslibet. Et Judaeis
sub vetere lege licuerunt, quae nobis sub lege mova
mon licent, quod genus sunt uxorum pluralitas, repu
dium , et sacerdotum conjugia. Contra a nobis multa
requiruntur, quae a Judaeis non requirebantur, ut ba
p!isinus et certior cognitio articulorum fidei. Quin et
hodie mefas est, dubitare de nonnullis, de quibus in
ccclesiae primordiis dubitare non erat impium. Et
gravius peccant, qui post acceptum baptismum delin
quuut. Ac leges etiam profanae gravius puniunt furem
mocturnum, quam diurnum. Sic tempore famis sce
leratius est, divitem claudere granaria sua aut ultra
justum pretium intendere, . quam cum ammoma est
uberior. Et in publico ecclesiae luctu, in quali uumc
est, turpius est, comessationibus et pompis imdulgere,
quam tranquillis temporibus. Et gravior est culpa , in
quadragesima vesci carne, quam aliis temporibus: et
turpius est, scortari aut inebriari aut ludere aleam die
festo, quam die non festo. Item sanabilius malum est,
quod recens est, Difficilius sanantur vitia, quibus
multo jam tempore assuevit homo.

CAp. CXVIII. Vulgus autem hominum a tempore

frequenter arripit occasionem peccandi, veluti cum
sibi persuadent, nihil non licere diebus, qui quadra
gesimam antecedunt, quasi tum non essemus Christiani.
*
Ilidem alii sibi persuadent, tempore belli nihil non li
. cere. Quod pacis tempore sacrilegium erat, in bello
vocatur jus militare. Rursus sumt, qui turpe ducunt,
in nuptiis mom inebriari. Durat in hunc usque diem
Romae mos omnium absurdissimus: animam agento
 -

r. C C L E 8 I A S t A f I. I e R t t. 381

pontifice (nam exspectare mortem, perlongum est),

quicumque possunt, invadunt ac diripiunt bona cardi
malium , civium ac peregrinorum , quibus est domi,
quod praedomem juvet. Rem tam sceleratam stultissi
ma ratione praetexunt, quoniam pontifice mortuo leges
omnes cum illo mortuae sunt. Tam sceleratam ac plus
quam barbaricam consuetudinem principes deberent
qmni suppliciorum genere coercere. Imo pontifice
moriente magis comvemiret, jejuniis, precibus et elee
nosynis sollicitare deum, ut ecclesiae suae de bomo
pastore provideat. Christiauae mentis est omnem tem
poris rationeum ad bene agendi occasionem accommo
-
dare. Nox imminens admonet silentii et quietis, ad
momet, ut odium aut iram erga proximum ante solis
occubitum ponamus, admomet, nt deo reconciliemur,
si quid eo die peccatum est. Sol oriens admonet, ut.
tanquam filii lucis, in die honeste ambulemus, nemini !
dantes ullum offendiculum. Et pium est quorumdam
studium, qui Christi vitam ac mortem in simgulas diei ;

ac noctis partes distribuerunt, quo facilius occurrat

illorum memoria. Pios dies festus invitat, ut se deo
proximisque recomcilient, ut animum erigant a curis
humilibus ad contemplationem rerum coelestium, et --

quemadmodum caeteris diebus extermis lucris dederunt

operam, ita per ferias spiritualibus lucris ambiant di
tescere: impios invitat ad luxum, libidinem, temulem
tiam et aleam. Sic temporum tranquillitas ac prospe
ritas bonos invitat ad gratiarum actionem , ad cultum
religionis, ad beneficentiam in pauperes; malos ad ob
livionem dei, ut incrassati et impinguati megligant de
serantque deum , conditorem suum et ipsius prosperi
tatis largitorem, erga deum ingrati, erga se ipsos cru
deles, qui sibi quod ad pietatem datum est, vertunt in
materiam impietatis. Contra cum tempora sunt tristri
ora, bellis turbulenta, pestilentia, mortifera, famo
cruciamtia, qui piae mentis sunt, intelligunt se provo
 332 ECC L IF. S I A S T A E L I B ER I I.

cari ad placandum deum sceleribus innumeris offensum,

ad poenitentiam et vitae castigatioris studium ; qui im
probae mentis sunt, ad murmur et blasphemiam con
vertuntur. Beatus Paulus frequenter a tempore sumit
exhortandi materiam (2. Cor. VI. 2.): ecce nunc tem
pus acceptabile , ecce nunc dies salutis. Et alibi
(Rom. XIII. 12.): nox processit, dies appropinquat.
Item Corinthiis ( 1. ep. VII. 29.) commendams coelibem
vitam : tempus, inquit, breve est. Et hanc vitam tem
pori sementis comparat: futuram, messis. Omnia
suum habent tempus. Quamdiu sumus in corpore, se
mentis gnaviter est facienda, mom parce, ut admonet
apostolus, sed copiose. Post hanc vitam non erit tem
pus seminandi, sed quod quisque seminaverit, meten
di. Quid est copiose, sive ut apostolus loquitur, in
benedictionibus seminare ? Est operari bonum erga
n.
omnes quidem, sed maxime tamen ad domesticos fidei.
Et ecclesiastes ille sapiens multis verbis declarat, quid
cuique tempori conveniat, ut homo pius ad omne tem
pms sese accommodet, modo illud sit perpetuum, quod
nullam admittit exceptionem , nimirum ut perseveret
in timore et amore dei.

CAp. CXIX. ' Tempori rhetores subjiciunt casum,

quod exitus rei ad tempus insequens pertineat. Verum
hac de re tempestivius dicetur paulo post, cum locum
tractabimus, qui dicitur ab eventu. Facultas est pote
stas perficiendi, quod suscipitur. Nullus enim sanae men
tis opus aggreditur, cujus perficiendi nulla spes sit, nisi
dixerimus, odium , iram , temulentiam illi judicium
ademisse. Impotens enim affectus non comcedit moram
inspiciendi. In conjecturis autem illa duo spectantur im
primis, an voluerit, an potuerit. Voluntas multis e rebus
colligitur, praecipue ex causis, de quibus dictum est, e
spe perficiendi. Nam spes interdum voluntatem parit.
Probabilior fit conjectura, cum animi natura cum causis
 E C CL ES IA S T AI: L IB I. R II. 383
-

consentit. Ambitiosus et invidusest, non ferebat officien

tem suae gloriae. Et homo matura formidolosus virum
fortem ferro aggredi non est ausus, veneno ' sustulit.
Porro quam utilitatem hic locus suppeditet ad suaden
dum, jam indicatum est, cum de facili et impossibili
loqueremur. Ecclesiastes mom solum ad suadendum,
verum eliam ad consolandum et ad objurgandum ac
commodabit, ut cum jubebit inanem luctum ponere.
Quid enim sibi volunt lacrymae lugentium, nisi ut re
viviscat, qui mortuus est. Atqui stultum est, optare,
quod fieri mom potest. Item bis stulte faciunt, qui in
rebus externis et in hac vita quaerunt felicitatem, cum
in illis nulla sit verae felicitatis pars, nec in hac ulli
contingere possit perfecta felicitas. Item ad increpandum
eos, qui negligunt eximias virtutes, ut continemtiam,
martyrium et voluntariam paupertatem, quod negent
esse in potestate hominis, eas servare ; stultum vero esse,
tentare, quod non possis efficere. Diverso vitio pec
cant, qui sibi persuadent, veram pietatem humanis
viribus praestari posse. Omnis hominum facultas ab
ope divina proficiscitur, quae si adsit, facilia sunt, quae
sensui hmmano videntur impossibilia.

CAP. CXX. Tamtnm de facultate, cujus pars esse

videtur instrumentum. Nam instrumenta praestant
interim facultatem , ut arma, copiae, naves, machimae.
Ex instrumento frequenter expenditur factum. Glo- .
riosius David funda dejecit Goliath, quam si hasta fuis
set aggressus. Et sceleratius est, occidere veneno,
quam ense. Utroque sceleratius est, occidere lingua ;
quod homicidarum genus his temporibus heu nimium
frequens habet mumdus. Excutias illos, inermes repe
ries: inquiras attentius, nullum reperies aconitum ant
cicutam. Et tamem scelerati sunt homicidae. Qui
potest fieri? Non gestant hastas, mon ballistas, non
gladios aut secures. Non habent ullum veneni genus.
 334 E CC L E S I A S T A E L IB ER I t.

Imo habent praesentissimum venemum. Ubi? non im

pyxide, sed im lingua circumferunt. Hoc impune oc
$idunt innocentes quam plurimos. Os, inquit sapiens,
quod mentitur, occidit animam. Hoc aconito infici
unt amimos simplicium, hoc instillant auribus princi
pum, ac per hoc occidunt, quibus male volunt. Ipsi
interim lavant manus suas, et dicunt ; puri sumus ab
homicidio. Adde his , quod corpus animi instrumen
tum est; quod aliis felicius obtigit, aliis minus ad ob
sequia honesta tractabile. Quibus obtigit felix, his
enitendum est, ut alios virtute praecurrant ; quibus
incommodius, cura supplemdum erit, quod naturae de
est, et imprimis cavendum, me naturali inclinationi
suppeditent materiam aut occasionem, verbi causa,
est aliquis ad iram pronior, me quid sibi fidat, aut ne
quid agat iratus, atque omnia fugiat, quae mentis im
petum exasperant, ut vinolentia, contentio cum rixosis;
c saepe suo cum animo philosphetur his remediis, quae
nos olim im Enchiridio militis christiani commonstra
vimus.

CAP. CXXI. Eadem ratione admonendi sunt, qui

maturam corporis habent ad superbiam, libidinem, aut
aliud vitium proniorem. Quod si Socrates potuit ani
mi destimatione atque exercitatione naturam, ad magna
vitia proclivem , in diversum flectere, quidni idem
possit Christianus Christi adjutus gratia, totque insigni
bus exemplis provocatus. Jam artifices morunt instru
memita sua non tantum ad suum quaeque officium ac
commodare, verunm etiam corrigere et ad usum ad
aptare. Quo turpius est, non idem facere animum
nostrum corpori suo. Im summa ad hoc corpus addi
tum est animo, ut per illud deum colat, et proximum
juvet. Singuli item corporis sensus ac membra ad cer
tum usum data sunt, velut oculi non ad lasciviendum,
sed ad prospiciendum omnibus membris; aures non ad

*.
 E C C I. l 8 I A S T A E L I B EIR II. 335

delectationem inanium fabularum, sed ad cognitionem

rerum necessarium ; lingua non ad obtrectandum , ad
rixas aut turpiloquium , sed ad laudandum deum, ad
bene nerendum de proximo. Manus datae sunt non
ad violentiam, sed ad honestam operam. Pedes non
ad saltamdum, sed ad iter necessarium ; membra gemi
talia non ad immunditiem ac lasciviam, sed ad legiti
mam generationem data sunt. Nec venter datus est ad
crapulam et luxum, sed ad concoctionem cibi mecessa
riam. Qui vero membris suis ad inhonesta abutum tur,
nihilo minus absurde faciunt, quam si quis ense pro
scindat agrum, vomere scindat ligna. Expedit autem,
et juxta corporis aptitudinem vitae genus eligere. Qui se
sentiunt immodice propensos ad libidines, ducant uxo
rem : qui ad crapulam, adjungant se in convictum s6
briorum. Nunc multi corrumpunt organa sua, et quae
natura dedit apta, faciunt inepta. Ingenium corrum
pumt otio, somnolentia, memoriam obruunt vino, cor
poris vires exhauriumt vigiliis Venereis ac immodica'
libidine. Hinc tam multi ante tempus lusciosi lippique,
ante tempus surdastri, incurvi, contracti et tremuli.

CAr. CXXII. Vides, quantam dicendi maieriam

ecclesiastae suppeditabit hic locus, quem rlietores ap
pellant instrumentum, cui tam vicinus est modus, ut
prope sit idem. Veluti si quis adulterum deprehensum
ferro necavit, mon punitur veterum legibus, qui vene
mo , cogitur causam dicere: ex imstrumento mascitur
quaestio. Illa magis proprie ad modum pertinent, quae
voluntate excusamtur aut aggravantur. Bona mente
fecit , quia palam : mala , quia ex insidiis, noctu in so
litudine. Sic excusatur medicus, qui mulieri pbarma
cum petenti, quod cieret alvum , qno illa foeium ex
cussit utero, dedit , quod palam dedit, utique non fa
cturus , si scisset, illam esse gravidam. Refert item
plurimaum, quo vultu, quo anime, qnid dicas. Si per
 386 E C C L E S I A S T A E I. I B E It I i.

iracundiam aliquem appelles ganeomem, injuria est: si

idem amico dicas per jocum, familiaritas est. Similiter
in aestimatione commissorum non parum momenti ha
bet modus. Hic constupravit uxorem alienam, in quam
forte incidit, aut etiam sollicitatus fuit ad adulterium,
aut iguarus fuit esse conjugatam : alter malitiosis artibus,
per lemas, per munera, per vinolentiam, per veneficia
denique struxit insidias illi, cui invidebat pudicitiae
laudem, quo gloriari apud suos comgerrones posset,
laudatissimae matronae pudicitiam a se expugnatam.
Uterque commisit adulterium, sed hujus adulterium cen
tuplo gravius est adulterio alterius. Quod exempli gra
tia dictum est de adulterio, per ommes scelerum species
duci potest, stuprum, furtum, ebrietatem, crapulam,
homicidium, haereticum errorem. Verum haec per
sequi nunc non est animus, vel quia est infinitum, vel
quia nobis alias super hac materia satis admonuisse vi
demur, et expedit admoneri saepius , quod in hoc su
: : pra modum vulgo peccatur.
CAP. CXXIII. Jam priusquam ad communes illas
argumentorum sedes veniamus, quas et dialectici r
aeovg appellant, latine locos possis dicere, admonendus
est lector, loci vocabulum quadrifariam accipi. Loci
dicuntur communes, quod ab utraque parte tractentur,
licet non in eadem causa. Veluti qui testimoniis gra
vatur, suadet, mon esse fidendum testimoniis ; contra
qui juvatur, dicit pro testimoniis: atque item de cae
teris, quae supra retulimus, cum de inartificialibus
ageremus. Huic generi finitimae sunt sententiae, quas
velut extra causam exaggeramus, sed ita, ut causae,
quam agimus, serviant; quod genus sunt amplificatio
mes virtutum, et exaggerationes vitiorum. Veluti cum
accusamus aliquem , quod per improbos convictores
pertractus sit ad sceleris consortium. Locus communis
erit, verbis exaggerare , quantum ad innocentiam
 E ccl E s I A t AE I. 1 b E R II. 337

tuendam habeat: momenti cum bonis versari : e diverso,

quantam perniciem moribus afferat improborum com
suetudo. Sed de his quoque postea. Tertio sensu loci
dicuntur sedes argumentorum, quas rhetores ad sin
gula causarum geuera accommodarunt, velut in suaso
rio honestum , utile, jucundum , facile , necessarium
etc. in demonslrativo genus, patria, 'bona corporis et
bona animi : in judiciali, praesertim infitiali genere,
quae modo commemoravimus. Quarti loci sunt ge
merales, qui declarant, quid omnino cuique rei acci
dat, et quemadmodum e singulis ducantur argumenta,
partim mecessaria, partim verisimilia. Hi sunt orato
ribus cum dialecticis communes, quanquam de his Ari
stoteles separatim conscripsit in topicis, in rhetoricis
non attigit. Plurimum autem conferunt et ad judican
dum et ad dicendum. Sed horum tractationem varie
tas autorum reddidit involutiorem , quod inter hos nec
de vocabulis, nec de numero, nec de ordine satis com
venit. De his accuratissime nostro seculo scripsit vir
immortali gloria dignus Rudolphus Agricola : scripsit
autem exactissima cura, phrasi vero, qua uihil esse
potest expolitius, sed acumina quaedam affectata, ve
luti de prima materia , ac digressiones, quibus nunc a
Boeotio, munc ab Aristotele, nunc ab aliis magna qui
dem subtilitate dissentit, satis declarant, illum hoc
opus non cudisse pueris ediscendum, sed eruditis viris
admirandum. Themistium , cujus perspicuitatem lau
dat Boeotius, mobis videre non contigit. Aristoteles
vero sic tractat hoc argumentum, ut vix aliud accura
tius. Itaque factum est, ut ipsa diligentia, qua minu
tissima. quaeque persequitur, nonnihil obscuritatis of
fuderit lectori. Jam satis desudat Boeotius, ut Themi
stium , Aristotelem et M. Tullium redigat in concor
diam. Nos quam simplicissime rem trademus, nec le
ciorem ullis salebris difficultatum remorabimur, neque
Y -
 338 * c clfe S 1 A S T A E L t B R I t

enim hic mihetorem aut dialecticum instituimus sed com

cionatorem.

C\p. CXXIV. Generalis autem omnium quaestio

num divisio haec est: an sit quid sit, quale sit. An
sit aliquid, conjecturis quaeritur ; veluti si quis ambi
gat, an sit deus.' Esse autem deum, etiam ethnicis phi
losophis fuit compertum, non e scripturarum autori- .
tate , quemadmodum nobis, sed e conjecturis rerum
;rum. Eo probato superest, quaerere, quid sit
JA,? Hoc quoque constitulo, am hoc aut illud sit.
Fuerunt enim , qui coelum omnia complectens putave
,;int esse deum; alii maturam rerum comditarum somni
,,,t deum esse; alii etiam magis delirantes putarunt,
animam mundi universalem esse deum. Nos credimus,
deum esse substantiam incorpoream ac simplicissimam,
qua nihil majus neque melius sit aut esse possit; mom
- quod in deum cadat ullum accidens, sed quod haec de
- - deo vere praedicautur, sive concretis sive abstractis
+acibus: deus est immortalis et immortalitas, deus est
sapiens et sapientia, bonus et bonitas, aeternus et ae
uenitas, atque eundem in modum de caeteris. Haec
exempli gratia proposita sciat lector, mom quod fas sit,
Je hi$ ambigere Christiamum. Quoniam autem nemo
quaerit naturam eorum, quae ngn sunt, ideo primum
i,eum obtinet 3pos, quem quidam finem aut finitio
mem, alii definitionem appellare maluerunt. Haec
paucis explicat rei naturam juxta rationem substantiae
$e forma substantialis. Substantiam hic appello non
eam, cui opponitur accidens, sed generalius solidam
ac principalem cujusque rei naturam. Non solum enim
quaerimus: quid est homo? verum etiam, quid est ju
giitia? non quod virtus substantia sit, sed quod sub
ratione substantiae proponatur. Quemadmodum rhe
tores quaerunt, quid sit status, quid schema, quid tro
pus: Jureconsulti, quid actio , quid injuria, cum nihil
~.
 E CCL E 8 IA STAE L I B E R I I. 888

horum vere sit substantia. Et tamen, sicut homini

additur rationale , non in eo, quod quid est, sed sub
ratione qualitatis, ita justitiae prudentiaeque adduntur.
suae formae, per quas ab aliis virtutibus distinguuntur.
Sic interdum substantiae voces sub ratione accidentium
ponuntur , veluti cum Seneca dicit: quoties inter ho
mines fui, minus homo redii. In priore parte homo
substantiae nomen est, in secunda qualitatis.

CAp. CXXV. Et verum est, quod tradunt dia

lectici, veram definitionem constare ex genere et dif
ferentia speciem constituente: ut amimal est substantia
sensibilis. Substantia est genus, animal species, sen -

sibilis additur loco differentiae, quam si quis exactius

excutiat, proprium sit magis quam differentia, et ta
men absolvit definitionem, eo quod cum voce defini
ta convertatur, ut animalis vocabulum in nullam rem
competat, in quam non cadat sensu praeditam esse,
neque quidquam sit sensu praeditum, in quod non con
gruat animalis vocabulum. Ad hoc autem, ut aliquid
dicatur amimal, sufficit unus sensus, cum alioqui sint
quinque sensus animalis perfecti. Sunt enim, in qui
bus unicus tantum semsus deprehenditur, ut in affixis i
sive adhaesis, quae dicuntur animalia, licet imperfecta.
De spongiis et urticis dubitant autores, am sensum ali
quem habeant, et Pythagoras arboribus etiam et her
!
bis tribuit sensum, licet stupidum. Aegyptiis ignis ha
betur pro animali, quod humore comsumto emoria
tur. Nec dubium est, quin unaquaeque res habeat
formam internam, per quam est id, quod est, et non
aliud. Verum ea quoniam fere proprio nomine caret,
abutimur iis , quae proxime ad differentiae naturam ac
cedunt. Nam cujusque genus invenire, non est diffi
cile. ' Veluti si quis quaerat, quid sit homo, facile oc
carrit animal. Sed quid est hoc, quod facit, ut hic
homo sit, aom asimus aut simius? Si respondeas ratio
Y *
340 IE C C L S I A S T A lE L I B E R I I.

male, animalin erunt angcli et daemones: ut enim cor

poribus careant, nom tamen sunt expertes rationis :
quamquam Platonici tribuuut illis et corpora naturalia.
Vitiosa autem est definitio. quae quadrat in aliud,
quam quod definitur : aut defimiti vocabulum in aliquid
compelit, iii quod mon conipetit definitio. Veluti si
dicas : homo cst animal erecto corpore bipes; est enim
siniiarum genus, quod incedit erecto corpore. Rursus
periclitabimur, ne multa animamtia bruta affectent ha
beri pro homiuibus. Conslat enim im multis et simpli
cium agnitionem, esse, et simplicium compositionem,
et discursum, ut dialectici vocant syllogisticum, cum
aliud ex alio colligunt. Adde his memoriam et remi
miscentiam, quae singula in brutornm genere comperi
untur experimentis. Porphyrius addit mortale, cujus
vocis accessio, ut nos separet ab amgelis, mom separat
tamem a brulis animantibus. Rursus si haec definitio
esset absolu(a, Christus, et qui cum eo surrexerunt,
jam desiissent esse homines. Porro risibile, quod ho
mini ceu proprium tribuitur , videtur et canibus et
simiis commune. Sed nihil propius accedit ad vim
differentiae, quam r oyxv eya , id est fandi com
potem ; mullum enim animal proprie loquitur praeter
hominem. Ubi igitur vera differentia nos destituit, ad
ea, quae sunt illi proxima, confugimus, puta ad acci
dens aliquod, quod soli adest homini, et nulli homi
mum non adest, quatenus est homo. Quodsi his quo
que destituimur, multarum circumstantiarum congerie
idem efficimus, quod paucis, sed efficacibus verbis fa
cere non licet. v

CAp. CXXVI. Huic M. Tullius mom indidit nomen

proprium, quidam descriptionem vocant, Graeci ex
tenuantes appellant jroypaqrjv. Quod genus sit illud,
abutar enim exemplo Ciceronis. Haereditas est pecu
nia : hic pecunia genus est , modo priscorum more ac
 v.

EC CLE s I A. S*t A E : I, I B E R i r. 341

cipiatur, ut non nummos tamtum, sed omnem posses

sionem complectatur. Constat enim, a pecu dictam
pecuniam, quod olim divitiae ferme in gregibus et ar
mentis erant sitae; sed genus non absolvit definitionem,
quod multis sit pecunia, quibus mulla est haereditas.
Astringendum igitur genus: quae morte alicujus ad
quempiam pervenit. At me sic quidem absoluta est de
finitio. Multis enim modis res defunctorum sine hae
reditate ad aliquem pervenire possumt. Addatur unum
verbum , jure; alioqui furtum dici posset haereditas.
Videtur jam propemodum suis numeris absoluta defi-
nitio. Haereditas est pecunia, quae morte alicujus ad
qucmpiam pervenit jure. Deest adhuc aliquid : nec ea
aut legata est testamento, aut possessione retenta. Nuiic
perfecta est. Pluribus exemplis mon remorabor lecfo
rem, cui facile erit, ad hanc imaginem alia confingere.
Porro vix reperias ullam descriptionem tm accurate
commumitam , ut non aliqua pateat contradictioni, si
contingat parum commodus ac morosior interpres. At -
I.
oportet sermonem ad materiam praesentem accommo
dare. Jureconsulti sic definiumt furtum : est comtrecta
tio rei alienae fraudulosa invito domino. Poterit ali
qnis cavillari, num adulterium sit furtum, mam illi
fraudem appellant damnum ; aut num si quis inscio
domino contrectet rem illius: aut si non contingat, sed -

intactam alicui vendat tradatve; aut si quis catehlam - ||| ||

Melitaeam alienam manu demulceat invita domina. His
cavillationibus nequaquam oportet esse locum inter ve
ritatis studiosns, non contentionis. Richardus quidam,
cui cognomen a sancto Victore, quem non in postremis
habent Sorbomici, hunc im modum definit articulum fi
dei: articulus est veritas indivisibilis de deo , arctans
mos ad credendum. Haec definitio commodo auditori -
satisfacit , per quam intelhgit rei maturam , quemad
modum in corpore hominis natura divisit bracliiam a
manu, et ipsum brachium im plwrcs partes divisibile
 342 . E CCL E s I A 8 T A E L 1 B E R i i.

est : at digitorum articulos ita conjunxit, ut articulus

quisque amplius dividi mon possit, misi frangas. Fram
gere autem non est dividcre.
CAP. CXXVII. In hac tamen definitione cavillator
multa reperiet, quae calumnietur. Quomodo indivisi
bilis, cum hic articulus : qui conceptus est de spiritu
sancto, natus ex Maria virgine, a recentioribus theo
logis divisus sit? Et cum veteres duodecim tantam ar
ticulos mumerarint, recentiores autem alii tredecim,
alii quatuordecim, in confesso est, aliquos posse dividi.
Si quis respondeat, indivisibiles dici, quosdam, quod
dividi quidem possint, sed divisi mon sint, gemima est
contradictio. Primum indivisibilis aliud significat La
'.- tinis, quam indivisus, et a recentioribus aliqui divisi
sumt ante Richardum, ni fallor. Quis porro illos divi
sit aut conjunxit, misi pictor, qui singulis apostolis
suum attribuit articulum ? Rursus, de deo, non vi
detur in omnes articulos competere, velut ecclesiam
sanctam, remissionem peccatorum, carnis resurrectio
nem, de deo mon loquuntur. Hic si quis respondeat,
et illos ad deum reduci, cujus virlute sanctificatur
ecclesia et cujus spiritu remittuntur peccata, et cujus
, potentia reviviscunt mortui: responderi potest, omnes
virtutes esse articulos fidei de deo, quod absque dei
gratia nulla sit virtus. Postremo quod additur, ar
ctans nos ad credemdum, sic potest convelli. . Fides
fuiidatur in intellectu, intellectus autem liber est, mec
cogi potest, persuaderi potest. Nec hic deest, quod
respondeatur, sed mea sententia frivolum est.* Com
modius ita definisset : articulus fidei est irrefutabi
lis ac divinitus revelata veritas, paucis, verbis com
prehensa, mecessario credenda iis, qui student aeter
nam salutem amplecti per fidem in Christum Jesum;
quamquam haec particula, per fidem etc. poterat
omitti. Jam quibusdam etymologia videtur habere
$peciem definitionis , quod pleraque nomina, ab ipsa

-
 v.
M.
E C CLE&IA & TALE LIBER. tr. 343

rerum matura sumta sunt. Inde enim monem habet

etymologia, quod vera sit aptaque rei mota, quam si
gnificat. Ut rex dicitur a regendo, lex ab eligendo,
quae conducunt reipublicae, rejiciens, quae officiunt.
Et conjuges vocantur, quod, in laetis pariter ac tristi
bus communicantes, velut idem ducunt jugum. Et post
humi dicuntur, qui post humatum patrem mati sunt;
ut caesones, qui vivi ex utero matris execti sunt. Quid
autem differant iter, actus et via, item prospectus et
lumen, ipsae voces indicant. Sed de his antea monmi
hil attigimus, cum de circumstantia nominis tractare
mus, dicturi plura, cum per singula recurrentes usum
cujusque commonstrabimus. Cum Plato sic definisset
hominem : homo est animal bipes, implume : Dio
genes ia scholam illius immisit gallum gallinaceum re
vulsis plumis, em, inquiems, homo Platonis. Hic jo
cus fortassis in Platonem confictus est. Sunt tamen,
qui mbn minus absurde definiunt, dialectices imperiti.
CAp. CXXVIII. ' Jam sunt quaedam elogia sive
semtentiae, quae mommullam definitionis speciem prae
se ferant, cum revera mon sint. Hujus generis variae
sunt formae. Nam cum momen obscurum exponitur
motiore voce, videtur, etymologiae species : vetuti si
quis batuit interpretetur, percutit. Paucioribus enim
motum est, quid sit batuere. Est et typus; cum defi
nitionis loco ponitur exemplum: veluti si quis rogatus:
quid est substantia? dicat, homo, equus, lapis; quod
definitionis genus ridetur a Socrate. Cum quidam in
terrogatus, quid esset virtus, respondit, justitia, pru
dentia , fortitudo , temperantia etc. ; tum Socrates suo
more eipovevov, papae, inquit, hic mobis pro una vir
tute examem virtutum producit. Pitet ex accidentibus
descriptio: ut homo est, quod ad pietatem ac discipli
mas liberales docile est. . Fit ex plribus conjunctis,
cum nullum per sc sufficiat: ut luxuriosus est, qui

 344 r c c.rsrA s TAr.l.rer. I. ir.

victu delicatior est , cultu sumtuosior, in libidinem ef

fusior. Ducitur a fine diverso, rex est, qui in guber
mando spectat reipublicae commodum, mon suum:
tyrannus , qui ad suum privatnm commodum gerit
principatum. Item per similitudinem: ut adolescentia
est flos aetatatis, senectus est occasus vitae, peccatum
est mors animae. A contrariis: damnum est lucro con
trarinm : pater est, qui habet liberos : filius est, qui
habet parentem : mortuus est, qui nom vivit; inter
dum enim alterum e contrariis est altero notius ac ma
gis in confesso. Per analogiam : ut homo est minor
mundus. A causis: dies est, sol supra terram : nox
est, sol infra terram : sonas est, dnornm corporum.
collisio. - Jam et aenigmata ambiunt in definitionum
|
ordinem recipi: ut homo est auimal, pvirnum quadru
pes, mox bipes, deinde tripes. Et ne formas onmes
persequar, quae infinitae confingi psstiiit: est, quae
laudis causa sumitur, ut lex est mens et animus et con
silium et sententia civitatis. Veluti cum Paulus (Ebr.
XI. 1.) dicit: fides est substantia rerum sperandarum,
argumentum non apparentium ; eneomium fidei verius
est, quam definitio. Laudaturus enim fidem , hoc elo
gio praeparat auditorem. Tantam vim habet fides, ut
per eam illa quoque, quae mec ingenio, nec sensibus
comprehendi possunt, certius credamus, quam si sen
sibus haberemus comperta, eaque speremus, quorum
interim nullum apparet vestigium. Alioqui si voluisset
definire fidem, dixisset: fides est habitus divinitus im
fusus, per quem sine ulla vacillatione credimus omnia,
quae ad salutem aeternam necessaria sunt. Sic qui di
xit: comoedia est humanae vitae speculum, non defi
nivit, sed elogio notavit, quod illa habet eximium. Si
militer qui diceret: aurum est pater adulatorum , cura
rum filius, non definit, sed elogium dicit. Sumitur et
a vituperio, qualis est illa Platonis*voluptas est esea
malorum. ' Sententia est definitiomis speciem habens.
 re c q I. es i<a s T A Lin ef i f. 345

CAp. CXXIX. Sequuntur genns ct species. Gemus

quidam malnt appellare totum, speciem forumam. Ge
nus est, quod latius palet et plures species sub se con
timet, de quibus praedicatur in eo, quod quid est: ut
percontanti, quid est homo? apte respondetur, ani
mal: et percomtanti, quid est justitia? recte respon
detur, virtus. Nam animal sub se comtinet asinum,
equum, aquilam, piscem et hominem ; virtus contimet
justitiam , liberalitatem , prudentiam , fortitudinem el
temperantiam. Nihil autem vetat, eandenm vocem, ad
snperiora relatam , esse speciem: ad inferiora, genus.
Quemadmodum idem potest huic esse filius, illi pater.
1xempli gratia : animal si referatur ad substanliam cor
poream , species est : si ad equum , asinum, homi
nem etc., genus est. Ita virtus si referatur ad habi
tum, species est: si ad justitiam, prudentiam , forti
tudinem , temperantiam etc. , genus est. Haec vocan
tur $tdaanaa, quod aliis subsint, aliis praesimt. Por
ro genus, ultra quod progressus mom est, genus gene
ralissimum appellant, ut speciem extremam, quae in
alias species dividi mori potest, sed tantum im- imdi
vidua, speciem specialissimam appellant: quaecum
que in medio sunt, virna sunt. Ut si a corpore
animato transcendas ad substantiam , ad gemus genera
lissimum pervenisti, nisi mavis adens, quod acciden
tia quoque complectitur. Et si ab animali descendisti
ad asimum aut hominem , non est, quo descendas uIte
rius, nisi ad hunc et illum asinum aut hominem. Ho
mo autem ab homine nom differt specie, sed' numero I.
sive mgdis individualibus. Ita si ab habitu transcendas
ad qualitatem, ad suminum genus pervemisti, nisi ma |
vis ad accidens. Rursus si descendas ad liberalitatem, ad
sobrietatem etc., non est, quo descendas amplius, misi
ad hanc et illam. Sunt tamen in his, quae vocamtur
individua, tam insignes differentiae, ut dubites, spe
cie distingnantur, an numero tantum : ut sunt asini
846 us c c L E s I A s T A E I. 1 ber 1 r.

cornuti, et equi praelongo coll, homines unico pede,

sed praelato, Sciapodes dicuntur : aligeri, monoph
thalmi, auribus utrinque ad terram demissis. Quidam
pro sermone slridorem habemt, nec aliter fugiunt cae
terorum hominum consortia, quam ferae. Si dicas,
ralio separat hpminem a brutis: jam dictum est, et in
brutis esse rationem , in aliis stupidiorem, in aliis evi
demtiorem. . Eadem difficultas est in herbis et plantis et
gemmis. Illud admonendum, apud scriptores genus
frequenter usurpari pro specie, interdum et pro diffe
rentia accidentali. Veluti cum distinguunt genera
aquilarum , aut gemus dicunt pro specie, si tamen ulla
aquila ab aquila differt specie: aut genus appellant ad
cidentalem differentiam. Sic medici dividunt apium in
varia genera. Et Virgilius dicit: quod genus hoc ho
minum , cum loquatur de moribus iuhumamis. Ge
nus igitur et species mou hoc suapte matura significamt,
ad quod usurpant dialectici, sed docendi gratia ad hanc
significatiomem a dialecticis sunt accommodata. Id quod
mecessario factum est in omnibus disciplinis : ut saoees,
apud Graecorum populum significat seditionem, apud
rhetores caput, causae, quod idem sonat apud latinos
rhetores coustitutio : cum alioqui constitutio sit lex,
aliquid praescribcns autoritate publica.
CAp. CXXX. Ad definitionem faciunt differenlia
et proprium, de quibus jam per occasiomem dictum est.
Differentia est forma substantialis, quae addita generi
constituit speciem, atque eandem aliis speciebus di
suinguit. Ut rationale (sit hoc interim differentiae loco),
additum animali, constituit hominem, distinguens eum
ab aliis brutis. Eandem vim habet proprium, quod
perfectissima ratione proprium est, hoc est, quod com
venit uni tautum speciei, et dmnibus.sub ea comtentis,
et semper : ut homini potestas sermouis. Nec obstant
impedimenta, quae praeter naturam hominis sunt. Est
 $ C Cl E S I A S.TAE L IB R I i. 347

proprii genus, quod omnibus sub specie constitutis

convenit, at mon solis. Quemadmodum ignis propriuum
calfacere, sed calfaciunt et alia, ut motus, vinum et
-
aromata. Ita nullus est ignis, qui non habeat lucem,
sed non solus iguis lucet. Lucent enim iu tenebris et
gemmae quaedam , et insecta, ut lampyrides, et pis
ces nonnulli, et ligna quaedam putrefacta. Jam sunt
quaedam propria mon speciebus sive formis (nam M.
Tullius horret, speciebus et specierum dicere), sed
nationibus, ut nigror in Aethiope, candor in Germa
nis, perfidia in Poemis, militiae studium in Caribus,
stoliditas in Phrygibus, lepos in Atticis, barbaries im
his, qui sumt ultra Silesiam. Item in personis, ut per
jurium in lenone, blandities in meretrice. . Denique
sunt quaedam singulorum hominum propria: ut in Cae
tone severitas, in Hortensio comitas et elegantia. Sed
de his supra dictum est., Valent enim ad argumenta
probabilia. De propriis autem ac differentiis mon eo
dem modo disseruut rhetores atque dialectici... Etymo
logiae, quam M. Tullius vult esse definitionis genus,
subjicit comjugata, quod utrobique ex ipsa vocum afli
iiitate ducitur, argumentum : sed hoc interest, quod in
etymologia est expositio mominis, in conjugatis ex si
militudine ac derivatione vocum ducitur argumentum.
Neuter locus videtur Fabio multum ad probationem
habere momenti: ut si quis assiduum interpretetur di
vitem , quod, dictus sit ab esse dando, aut philosophum
sapientiae studiosum, notatio est. At si dicas, si ager
compascuus est, licet compascere, conjugatio est, quo
niam compascuus et compascere voces sumt sibi co
gnatae. Et si philosophus est sapientiae studiosus,
nihil aliud est philosophari, quam sapientiae dare ope
ram. -

CAP. CXXXI. His adjungitur locus, qui appella

tur divisio et partitio. ' Haec enim docendi gratia di
stinguunt, ut divisio sit generis in formas; ut animal
 848 eccles 1 Ast AE L1n em : 11.

diducitur in hominem , avem, asinum et piscem. Nam

' genus liaec omiiia in se complectens quasi totum quod
dam, cui quae subjecta sunt, veluti membra snnt.
Unde et Cicero fatetur, species, quas ipse maluit ap
pellare formas, interdum et partes vocari. Partitio :
vero , cum totum , sive (ut quidam appellare malumt)
integrum , diducitur in suas partes, velut in membra,
tum in corporalibus, tum in iis, quae intellectu tantum
percipiuntur, ut cum corpus hominis dividitur in ca
pnt, humeros, brachia, thoracem, ventrem, ilia, cru
ra et pedes, aut domus in tectum , fundamentum et
parietes. Haec semsu percipiuntur : rationis sumt illa.
Jus dividitur in legem, morem et aequitatem. Si rem
<p>nblicam dividas in monarchiam , democratiam , olig
archiam et aristocratiam , divisio erit, qua totum in
formas diducitur. At si rempublicam dividas in pa
tres, equestrem ordinem et populum, partitio erit. In
summa tamen omnis divisio aut est substantie in sub
stantias, nt animalis in hominem et caetera bruta : aut
substantiae in accidentia, ut animalium aliud bipes,
aliud quadrupes, aliud pedibus carens: aut accidenlis
in substantias, ut si votalilia dividas in aquilam, mo
ctuam , et alias species: aut accidentis in accidentia, ut
eruditorum alius ex se doctus est, alius a praeceptori
bus institutus. Divisioni Fabius subjicit locum ab ex
ordio, incremento et summa, quod omnis res in haec
tria dividi possit, initium , progressum et consumma
tiouem : velut in praelio jurgium est exordium, quod
Juvenalis appellat tubam rixae, incrementum caedes,
summa strages. Ex imitiis summa colligitur : ut, non
possum totam praetextam sperare, cum exordium nul
Ium videam. Rursus e summa colligitur exordium:
ut, Syllam non sumsisse arma dominatus causa, argu
mentum est deposita dictatura. ' SimiIiter ex incre
mento ducitur' rei ratio in utramque partem: ut cum
$uaeritur , am ei caedes imputanda sit, a quo jurgium ,
 E C C L E 8 m A s T A E. I. 11% E R II. 349

coepit. Caedes enim incrementum est, medium inter

exordium et summam. Verum haec magis pertinent
ad tractationem temporis, de quo jam dictum est, et
eventus, de quo mox dicetur.

CAp. CXXXII. . Similitudo, quam Graeci vocant

uoo , quoniam non solum facit ad probatiouem,
verum etiam plurimum lucis ac dignitatis affert oratio
ni, inter schemata quoque refertur a rhetoribus. Cui
subest fictio, analogia, exemplum et imago; quam
quam extremum hoc nibil facit ad probationem, sed
tantum ad evidentiam et gravitatem orationis. 'Ouoo
cus erit: ut gravissime peccant, qui fontem publicum,
unde hauriunt ommes, veneno inficiunt, ita pessimg
merentur de republica, qui principis amimum pernicio
sis consiliis depravant. Item, quemadmodum in pericu
losa mavigatione mon ei committitur clavus, qui opibus
aut nobilitate praecellit, sed qui gubernandae mavis pe
ritia caeteris praestantior est : ita non oportet princi
patum tradere ei, qui caeteris ditior sit aut genere cla
rior, sed qui prudentia et fide caeteros anteeat. Fictio
mis exemplum erit : ut stultus sit, qui navim , in qua
vehitur, perforet, ita stulte faciunt, qui patriae mo
liuntur exitium, qua subversa mec ipsi possint esse in
columes. Hujus usus, latissime patet in similibus, exem
plis et comparationibus : , aptissima est concionanti,
quod . ex confessis ac manifestis ratiocimatur, et rem
mire subjicit oculis. . Si Christus visibilis adesset, quo
modo revereremur illius praesentiam, qua religione ter
rae, quam calcasset, figeremus oscula ? At is nobis ad
est in sacris literis , nobis loquitur, nos hortatur, et
illic eum improbe contemmimus. Quis illo praesente au
deret quidquam indecens vel loqui vel facere ? At illius
oculis conspicua sunt omnia , et perinde quasi caecus
sit ac surdus, quod homine teste non auderemus, illo
spectatore audeumus. Si Christus im torris versaretur,
 ,850 1: c clr s 1 Ast AE l 1 n r 1 1.
quid est in rebus nostris, quod illi non gaudentes impar.
tiremur? Et ecce is tibi adest in proximo egeute, et
gravaris illi vestem aut panem porrigere. Quam ab
ominandus tibi videretur, qui Christum in corpore ap
parentem conviciis impeteret, aut colaphis caederet.
At haec non vereris illi facere in membris ipsius. Quid
quid injuriarum ingeris in proximum tuum, in Chri
stum ingeris. Hic juvatur, hic laeditur, cun ipse nec
ullius egeal beneficio, nec ulli pateat injuriae. An noa
hoc ipse manifesto profitetur in evangelio: quod unicui
libet ex his minimis fecistis, mihi fecistis. Christus est
in coelo ; quid refert, posteaquam ille non minus vi
det, audit, sentit , quae facis, quae loqueris, quae co
gitas, quam si astaret proximus? Si qua esset saga,
quae magicis artibus etiam illa sciret, quae gereres iu
occulto, nomme sollicite caveres, ue quid admitteres,
quod malefieani in te irritaret? Et tanta securitate deunm
conueninis, cujus comscientiam fallere non posses, etiam
si te in intima terrae abderes. Videt ingeniosus lector,
-
quam multa posseut ad hanc rationem confiugi.

CAp. CXXXIII. Erit autem paragoge, , si quis,

multis similibus, sive veris, sive confictis, in medium
adductis, asseusinem ejus, quicum agit, eliciat, ac.
deiude inferat id, quod concessis simillimum est, quod
gemus argumentandi Socrati fuit familiarissimum.
1xemplum erit: si in tempestate esset e multis admo
vendus aliquis clavo, utrum admoveres genere proxi
mum, aut formosiorem, aut opulentiorem, am guber
mandae mavis peritissimum ? Responderetur: peritissi
mum. Si periculoso morbo laborares, utrum commit
teres te medico formosiori , aut ditiori, aut propinqui
ori, .am medemdi peritissimo? Utique peritissimo. Si
liberos instituendos haberes, utrum eligeres moderato
rem gemere proximum aut mobilissimum, an eruditione
fideque praecellentem ? Haud dubium, quin instituen
 I$C C L E s 1 A S't A E . L I B E R ' 1 1. 351

dae pueritiae peritissimum. Si equos egregie pulchros

et caros haberes, utrum eos curandos crederes propin -

.
quitate aut mobilitate commendato, an curandi arte
spectatiori? Ulique spectatiori. Si domum aedificare
velles, utrumn eam locares nobiliori, an fabricamdi ar
tem melius callenti ? Nimirum fabricamdi doctiori.
Hujusmodi siniilibus propositis, adderet id, cujus gra
tia haec adhibuit: stulte igitur faciunl, qui im eligendo .
magistratu magis spectant opes, claritatem aut propin
quiuatem, quam administrandae reipublicae peritiam
cum fide conjunctam. Eamdem vim obtinent ficta si
milia : ut, si quis navim perforet, in qua vehitur, non -

ne videatur insanus? Si quis domum convellat, cujus

ruina sit ipse quoque periturus , nonne demens habea
tur? Caeteris item ad hunc modum confictis, inferat;
dementes igitur, qui , quo quosdam ulciscntur, pa
triae exitium moliuntur , quae nisi sit incolumis, ipsi
incolumes esse non possunt. Idem tamen efficiet una
similitudo, quod plures, modo quadret. Hac arte Na
tham illexit Davidem, ut adversus se ipsum pronun
ciaret, proposito simili de paupere et ovicula abducta.
Simile quiddam narratur accidisse apud Zelandos.
Taurus praetoris occiderat vaccam mustici cujusdam.
Is adiit praetorem, ac precatus pauca dicendi vemiam,
ea permissa dixit: meus taurus transiliit fossas et occi
dit vaccam tuam : quid juris? Praetor, mihil metuens
imsidiarum, solves, inquit, hoc jus est. Mox rusticus:
domine praetor, licetne pauca? (mam illic mulcta
praesto est, si quis in judicio loquatur, non praefatus
veniam : id factum est, ne ex multiloquio vel rixa
nascatur, vel tempus snpervacuis teratur.) Concessa
igitur dicendi venia, lapsus sum, inquit, lingua, vo
lebam dicere : tuus taurus occidit vaccam meam, Hic
praetor commotior, isthaec, imquit, alia res est. Tum
rusticus impetrata dicendi venia, imo inquit, eade
res est, et recte pronuntiasti. -

|!

i *- 1 i.
352- EccL Esi A s TAe L i be R 1 i.
CAp. CXXXIV. Exempla idem efficiunt,- quod
similia, nec quidquam interest, nisi quod haec su
muutur a factis cum autoritate. Ut, quemadmodum
equus, si paulatim exerceas, redditur ad- ferendos
sarmmos labores tolerantior, ita corpus hominis, si
per gradus assuescat majoribus, tolerat, quae alius
mom auderet attingere. Simile est. Exemplum erit
Milo Crotomiates, qui, singulis diebus ad aliquod sla
dia gestando vitulum, eundem post taurum faclum ad
tamtundem spatii facile gestavit. Et fictio locum habet
in cxemplis, quemadmodum et in similibus ; veluti si
fingamus aliqua similia facta a Milone, aut ab alio quo
piam. Ad exemplorum genus pertinere videntur mul
ta, quae sumuntur a brutis et inanimis. Ut, elepham
u uou coeunt nisi in- semotissimis locis, et forte inler
venientem occidunt: quanto magis decet in congressu
conjugum , tametsi licito, multum adhiberi pudoris. Et
delphini minores nom sinunt vagari incomitatos, quanto
magis oportet hominem liberis suis adhuc teneris ad
hibere paedagogum. Et umaquaeque arbor alit, quod
gemuit, decet igitur et matres suo lacte nutrire filios.
Analogia vix distinguitur a similitudine. Ut, quae ratio
est ternionis ad dyadem , eadem ratio est senarii ad
quaternarium. Hic amalogia est, an similitudo dici
possit, mescio. Id, quod oculus est in corpore, priu
ceps est in republica : par est igitur, ut, quemadmo
dum oculus prospicit toti corpori, ita princeps consulat
reipublicae umiversae. Hic fortassis utrumque videbi
tur, analogia et similitudo. .
CAp. CXXXV. Jam et ilhud commune est simili
bus et exemplis, quod sumuntur aut ex pari, aut ex
minore, aut ex majori.- A -pari videtur, quod affert
Cicero: si tutor fidem praestare debet, si socius, si cui
mandaveris, si qui fiduciam acceperit, debet etiam
procurator. Nam omnes in hoc videntur pares, quod
 E C C L IE S I A 8 T A E LIB ER I I. 358 .

fiduciarii sint. Quid autem sit, fiduciam accipere, ne

quem hoc remoretur, Boetius exponit: si quis dubio
tempore amico potentiori fundum mancipet, ut eum
amoto periculo remancipet, cui mancipatur fundus,
fiduciam accipere dicitur. Sed ambigat interdum ali
quis, quid sit majus aut minus. Majus est gubernare
regnum, quam domum. Illud igitur qui potest, et hoc
poterit. Rursus majus est regere civitatem, quam na
vem, et tamen non, quisquis civitatem gubernat, pot
erit et mavim gubernare. Et majus est callere philo
sophiam, quam sutoriam, nec tamen statim hamc prae -

stare poterit, qui illam potest. Nec semper oportet ar

gumemtari per posse. Consequens est, ut, si nauta arte
et cura regit mavem, multo magis oporteat principem
consilio et vigilantia moderari rempublicam. Item
majus videtur, quod deus facile gubernat universum
mundum; quam si quis regat civitatem : nec,tamnem com
sequens est, hominem facilius praestare, huod minus
est. Oportet enim et in personis et im rebus esse ana
logiam. Si Semiramis exstruxit ac rexit Babylonem,
consequens est, et virum idem posse. At mon conse
quitur, si mulier parit, idcirco et vir.. Jam accessione
negationis, quod majus erat, fit minus, et contra.
Nec enim consequems est, ^ eum non posse gubernare
domum, qui non potest rempublicam. Sed qui nescit
regere domum suam, multo minus sciet rempublicam.
Sic argumentatur Paulus: qui domui suae praeesse
nescit , quomodo providebit ecclesiae dei? Illud igitur
in genere majus est, quod juxta sensum communem
probabilius est adesse. Itaque deum sine negotio gu
hermare mundum, minus est eo, quod est, principem
facile moderari rempublicam. Porro cum sic argumen
tamur: mundum deus regit providentia, igitur et prin
ceps debet provideutia regere civitatem ; ab exemplo
verius, quam a simili colligimus. De exemplis suo
dicetur loco.
Z
 354 T. C C L t. 8 1 A s TAE LI B E R I I.

CAp. CXXXVI. Argumentatio, quae fit per simi

lia, dissolvitur per dissimilia. Ea M. Tullio differen
tia dicitur. Fallit enim saepenummero similitudo, vel
ut: quemadmodum argentum vetus praeferendum est
novo, ita amici veteres spectatique pluris habendi sumt,
quam novi. Simile est. Dissimile illnd : non ut do
mus aut vestis nova melior est vetere, ita amicus no
vus praeferendus est veteri. Similia videntur, servire
et servum esse , cum multum intersit discriminis. Nam
addicti ad tempus servitutem serviumt, et tanem in
eos non convenit jus, quod im servos proditum est.
Ciceronis exemplum hoc est : non quemadmodnm,
quod mulieri debeas, recte ipsi mulieri sine tutore au
tore solvas, ita quod pupillo aut pupillae debeas, recte
possis eodem modo solvere. Hic similitudinis species
est, quod mulier et pupillus aeque sub tutela simt,
ut idem jus videatur cum utroque agendi : sed inter
est, quod mulieres olim sub perpetua tutela teneban
tur; pupilli monnisi ad certum tempus , et pupillis non
permittitur quidquam agere sine autoritate tutorum,
quod per aetatem mondum idonei sint ad expenden
dum, quid expediat rei familiari, quod mulier adulta
potest. Itaque dissimilitudo magis couvenit refutanti,
quam probanti. In exemplis igitur pariter atque in simi
libus videndum est, ne falsa specie vel fallamus vel fal
lambr. Si patres carmis eruditores habuimus et revere
bamur eos, multo magis obtemperabimus patri spiri
tuum et vivemus: recte adhibita similitudo. Utrumque
dei praeceptum est, obedire parentibus et obedire deo.
At si quis ad hunc colligat modum : praeceptores ami
morum quodammodo sunt parentes, quod si carnis ge
mitori fas non est, filiam suam uxorem ducere, multo
minus licet praeceptori discipulam ducere ; vides fallere
similitudinem. Et tamen ex hac natae sunt tot per
plexae constitutiones de affinitate spirituali, cum tale
nihil vetuerit deus.
 ID C C L IB S I A S T A E L 1 BE R II. S55

CAP. CXXXVII. Maritus, qui uxorem catechis

mo convertit ad Christum , illi quodammodo pater est,
et tamen sine scelere dormit cum illa. Qui sic ratio
cinatur : quoniam anima partibus infinitis praestantior
est corpore . magis metuendum est peccatum, quod
mortem affert animae, quam pestilentia, quae corpori
mortem minatur ; is recte colligit. ' Verum qui hoc
pacto: si mors corporalis liberat alterum conjugum a
viucuio matrimonii, multo magis mors spiritualis; an
recte colligat, nescio. Prius illud evidenter docet scri
plura , hoc posterius nequaquam. Jam si spiritualem
mortem interpretamur mortificationem affectuum mun
danorum, valde metuo, me perpauci sint, qui hac men
te monachorum profiteantur institutum. Sin ipsam
professionem accipimus pro mortificatione, haec ni
mirum est omnium Christianorum communis: et ta
men , si duo conjugati baptismum accipiant, neuter
fit liber ad movandum matrimoiiium , cum juxta sirni
litndinem uterque alterius spirituali morte debeat esse
liber. Quod si dicamus, mortuos mom contrahere ma
trimoniuum , incidimus in haeresim , quae inter Chri
stianos damnat omne conjugium, Praeterea si quis ita
co!ligat: ut ei, cui cor vulneratum est, frustra adhi
betur remedium , quoniam malum est insanabile, ita
qui mentem habet capitali culpa sauciam, non est vo
candus ad poemitentiam , mortuo emim frustra adbi
betur medicina; perperam ratiocinetur a simili. Sed
de his incidet alias plura dicendi locus. Illud ami
madverti, in quibusdam scholis plerosque argumentari
a similitudine, cum in seriis argumentationibus parum
efficax sit collatio. Id primum inde suspicor matum,
ut, quoniam in solemnibus theologorum disputationi
bus invilamtur et jureconsulti et medici, aliquid asper
geretur, quod et diversae professionis auditores agnos
ceremt. -

Z *
 356 k c cl E s IA s T A E L 1 B e R -1 1.

CAp. CXXXVIII. Nunc, quod institui, persequar.

Quaedam non solum dissimilia sumt in aliqua parte,
verum etiam contraria et inter se pmguautia. At haec
in genere Aristoteles appellat dvruxeueva , quae rectius
dixeris opposita ; variis emin modis aliquid alteri op
- ponitur sive adversatur. Est oppositorum gemus, quae
contraria dicuntur. Et horum quaedam sic inter se
pugnant, ut nihil admittant medium, velut luxus et
frugalitas, samitas el morbus, imtegritas et debilitas,
diligentia et socordia ; alia, ut recipiant medium , ut
-

i.
albus et niger
consequitur esse: sapientem,
neque enimitaut,
qui qui stultus
miger non con
non est, est,

W sequitur esse album ; potest enim esse rubidus, palli

|| |i|iii dus, aut croceus. Utrumque est eorum , quae sub
|; - eodem genere continentur, ut sapientia et stultitia smb
v. habitu , album et nigrum sub colore : mutaio enim
genere solvitur contrarietas. Veluti si de voce aut
-

sono loquaris, acuta et gravis contraria sunt : si de

| gladiis aut similibus, acutum et obtusum contraria
sunt. Sumt rursus, quae contraria videntur, cum non
sint: ut amicis benefacere, inimicis male, videntur in
j ter se pugnare , cum utrumque couveniat in bonum
virum; sed amicis benefacere et amicis malefacere, re
.* vera contraria sunt. Quaedam sibi adversantur per
- privationem habitus, umde et sepnraxoe vocantur: qua
lia sunt videns et caecus, audiens et surdus, vivus et
--* ,
mortuus, lux et temebrae, et, si M. Tullio credimus,
ommia, quae habent particulam privativam, qualis est
a Graecis, in Latinis, ut ureupos peritus, reapos im
peritus, et humanus, inhumamus. Alia per relatio
nem, ut pater et filius, dominus et servus, duplum et
simplum, debitor et *) creditor, conducere et *) locare.
Rursus alia per contradictionem, quae Tullius appellat
aientia et negantia: dies est, non est, videns, mon videns;
i.

*) Haec particula et iu ed. I. et III. omissa est.

*

i
 -

1: c C L. E s 1 s r A e l i b r 1 r. 557

inter haec irreconciliabile bellum est, eoque M. Tullius

appellat valde contraria. Reperias enim, quod neque
sapiens neque stultum appelles, item neque mortuum
neque vivum, neque patrem neque filium: uihil au
tem reperias, quod non aut vivum sit aut non vivum,
album aut mon album. Sequitur locus triplex, ab ad
junctis, antecedentibus et consequentibus, juxta tri
plicem temporis differentiam. Quoniam autem de ar
gumentis, quae a tempore ducuntur, satis dictum est:
inter ea, quae accidunt rei, non est consilium, illis
repetendis onerare lectorem. Sequuntur repugnantia
quae sic distinguuntur a contrariis, quod ex illis con
sequantur : velut comtraria, vel contradictoria potius
sunt, recte accipere et non recte accipere; ex horum
tamen priore consequitur, non posse ab invito au
ferri:, ex posteriore, posse auferri. Quod autem te
stamento acceptum est, recte acceptum est, non pot
est igitur ab invito auferri. Quidam repugnantibus
adjungunt consequentia, sive, ut quidam appellant,
plerumque contingentia : ut repugnans sit, si mater
est, mon odit filium, quod praeter communem natu
ram sit, matrem odisse filium, quaemadmodum prae
ter maturam ac morem servilem est, servos ex animo
bene velle dominis. Consequens vero : qui amat, nom
laedit sciens. Nam hoc exemplum affert Fabius, cum
sit ex repugnantibus , quod genus est illud : quod quis
non habuit, non perdidit. A consequentibus erit : si
moverca est, urnale vult privigno. Verum hic locus
unus est, megatio addita mutat titulum. -

CAp. CXXXIX. Sequuntur causae efficientes et

effec ta. Ex quibusdam necessaria argumentatio est;
ex quibusdam probabilis tamtum. Si sol est supra
terram, necessario consequitur, esse diem; si dies
est, necessario consequitur, esse solem supra terram
Et ubicunque corpus est in lumine, ibi umbra est, et
ubicunque umbra est, ibi corpus est in lumine. Rur
358 E c CL r S I A S t AE. L ib ae R II. . ^

sus senectus affert prudentiam, at mon statim prudens

quisquis senex est, neque senex quisquis prudens est.
Hic iocus cognatus est ei, qui dicitur ex consequcnti
bus. Aristoteles refert locum a generatione, quem Boe
tius putat eumdem cum causa efficiente. Jam cum ar
gumentamur: cujus geueratio bona, ejus corruptio
mala est: a contrariis argumentamur verius, quam a
causis. Thermistius hoc loco iuserit causam materia
lem , formalem et finalem. De fiuali jam mobis di~
ctum est inter circumstantias personae. Si quid de
formali dicendum est, continetur in his, quae diximus
de definitione et differentiis substantialibus. Materia
est, ex qua fit aliquid, aut circa quod versatur aliquid:
ut ex argilla fit vas, ex puero rudi fit philosophus;
et circa honestum et imhonestum versaiur philosophia,
et circa reipublicae gubernationem versatur poliuica.
Fit autem fere, ut quaeque res resipiat id, unde con
fecta est, ut olla Jutum , homo terram : et alimonia
mutat ingenium, et decet, ut illi quisque respondeat,
circa quod versatur ipsius professio. Quidam eventa
separant ab effectis, cum illa etiam sub consequenti
bus et antecedentibus comprehendi possint. Ut Sci
pionem fuisse meliorem ducem , quam fuit Amnibal,
argumentum est, quod Annibalem devicerit. Et pe
ritus nauclerus habetur , qui numquam fecit naufra
gium : et pro malo medico habetur, sub cujus cura
tione multi perierunt ; et falso delatum fuisse Cato
nem , quem ajunt quadragies dixisse causam , arguit,
quod semper fuit absolutus.
CAp. CXXXX. Causae affinis est occasio, atque
ut factum imputatur ei, qui causam dedit. ita fre
quenter imputatur ei, qui prudens maguam occasio
mem dedit. Nec immerito dubitatur, uter gravius pec
carit, qui persuasit facimus, aut qui peregit. Sic multi
mariti praeter aeqnum moliuntur divortium cum uxo
re, cum ipsi vel adulteriis suis vel intemperantibus
*
 -
-
-
-

-
I.CCLESIASTAE. - I.IBER.-rr. 350

conviviis huc veluti sollicitarint uxorem. ~Hic oritur

inexplicabilis quaestio, quomodo nec praescientia mec
voluntas dei adigat hominem ad peccandi necessitatem,
ut quidquam malorum ipsi possit imputari. His adji
citur comparatio, quae fit ex pari, majore et minore:
ea, ut dictum est, praecipue locum habet in simili
bus et exemplis, de qnibus jam nonnulla dicta sunt -
nobis et postea plura dicentur. Quamquam ea latius
etiam patet, velut in conjecturis. , Si quis audebit fal
lere patrem, tanto magis audebit et caeteros. Qui
facit sacrilegium , faciet et furtum. Qui mon veretur
committere furtum, non verebitur abjurare furtum.
Haec ex majori. Ex minori illud: qui facile ae pa
lam mentitur, pejerabit. Non periride urget argumen
tum a minore; sed affert tamen aliquam probabilita
tem, quod memo repente turpissimus fit, ut ait saty-'
ricus, sed a levioribus vitiis hmines proficiunt ad gra
viora, quemadmodum facile ac, temere jurando disci |
mus pejerare. Ex pari erit: qui ob reum judicandum -

pecuniam accepit, et ob diceudum falsum testimonium

accipiet. Conducit et ad juris confirmationem, quae
pertinet ad statum qualitatis.* Ex majore: si adulte
rum licet occidere, licet et loris caedere; si furem no
cturnum occidere licet, quidni latronem? Ex pari: -

quae poema adversus interfectorem patris justa est,

eadem adversus matris. Haec tractatio pertinet ad -
P.

syllogismum. In statibus eiiim ratiocinatio vocatur,

cum de re, quam agimus, nulla certa lex prodita est,
sed ratiocinando ex aliis legibus probationem arcessi
mus. Caeterum idem erit ususiim his, de quibus scri
ptura nihil expressit. Postremo . et imdefinitione
et qualitate." Si corporis vobur bnum non est, minus
sanitas. Si furtum scelus, magis sacrilegium. Horum
prius ex majore, posterius ex minore. Ex pari: si
abstinentia virtus, et continentia.
ab- --> p *- si
-
-

|
 360 E c CL p. S I A S t AIe. - L I B E R II.

^* CAp. CXXXXI. ' Superest, ut omnium eatalogo

proposito per- singulos recurramus, adjicientes, si quid
peculiarius ad ecclesiasten pertinebit. Sunt igitur in
summa hi loci : -

a Praejudicia.
Rumoves.
' . . . Tormenta.
Inartificiales Tabulae.
Jusjurandum.
Testimouia.
Divinatio.
--

Oracula.

Quibus nihil addendum arbitror, quod mihi videar

satis indicasse, quis hinc usus esse possit ecclesiastae.
De signis, quae media sunt, nonnihil attigimus. De
exemplis suo loco dicetur. . -

(Gemus.
... - Natio.
* * Patria.
Sexus.
* . . Aetas.
*:. , Educatio. - - -

- - - ': j. . Habitus corporis. .

.- , Perso- i Fortuna.,
mag Conditio.
-* - - - r Animi matura. '
. , -; Studia.
' : 1 : ... - Affectatio.
- - ' Antefacta et
Antedicta.
I- -- " Commotio.
Iiiter arti- *** Nomen.
. . Y" -- - - -

cos sumt ' ' Locus. . -

accidentia. Tempus trifariam consideratum.

- - * Rei Casus. - - - - -

Facultas.
Instrumentum.
\. Modus.
Nec his opus est quidquam addere.
 -

E cc l E s 1 A s r A E 1, 1 b ;: R t i. 86 i

Subjiciam locos, quos ex Aristotele decerpsit Mf.

Tullius ac Themistius. Sunt hi : .
Defiraitio. Exempla.
Descriptio. : Dissimilia.
Etymologia. Pugnantia.
Conjugata. - Opposita.
Genus. Contraria.
Species. Privativa.
Differentia. Relativa.
Proprium. Contradictoria.
Divisio. Repugnautia.
Partitio. Consequentia.
~t
Inductio. ' Casus sive eventa.
Fictio. Causae. |
Exordium. . Effecta. !!
Incrementum, Generatio.
Corruptio.
Summa.
Similia. - Comparatio. ||
Per horum seriem quanta poterimus celeritate recur
rentes, si quid sese offeret, ad conciomatoris usum ac
|!
commodabimus,' si prius illud admonuerimus, locorum
observationem nom tantum valere ad probationes, ve
rum etiam ad docendum. Porro docendi verbum bi
|||| !
fariam accipitur, ut ante dicere coeperam. Nam do
cet, qui probat argumentis , quae prima est oratoris
virtus : et docet, qui tradit artis aut rei cnjuspiam
absolutam cognitionem ; veluti qui laudat agricolandi
studium, docet argumenlis, et qui tradit rationem co
lendi agros, aut qui praecipit de officiis justitiae, do
cet, sed alio modo. Ille docet, ut persuadeat ; hic,
ut intelligas. Ad utrumque docendi genus confert
locorum cognitio. De posteriore paucis obiter dice
mus, mox ad alterum redituri.

CAP. CXXXXII. In hac ratione primas tenet de

finitio cum iis, quae illi sunt affinia, descriptione, ety
362
-
E c Cl. E S I A S t A E L Ib. R I I.

imologia et notatione, quae vocem minus notam ex

ponit motiore. Primus enim docilitatis gradus est, sci
re, quid sit illud, de quo sermo futurus est, et quo
momine proprie vocetur: verbi causa, qui praeceptu
rus est de temperantia, primum definitior : explicat,
quid sit temperantia. Quod si vox est variae signi
ficationis, aut obscurior, aut varie usurpata, aut si
unilium mominum vicinia ambigua, obscuritas explica
tione tollemda est: caetera incommoda distimctione sunt
amovenda. Qui profitentur geographiam, distinguunt
eam a cosmographia. Quale sit: evangelium im ore
habent omnes, at quid sit evangelium , nou omnibus
perinde motum est. Dein apud Graecos varie usur
patur evangelium ; interdum pro praemio, quod da
tur laeta nuntianti, interdum pro monumento in lae
tae rei meumoriam erecto. Ab his igitur, distinguen
dum est, et judicandum, quid nobis proprie sit evan
gelium : promissio vitae aeternae per fidem in Chri
stum Jesum. Atque hic protinus existit distinctio evam
gelii a lege vetere. Similiter symbolum apostolorum
memo mon loquitur, verum non omnes intelligunt, quot
modis haee vox usurpetur, et quid nobis proprie so
met symbolum. Item eucharistiam omnes dicimus,
sed tantum graece periti norunt, quid somet euchari
stia. Proinde videmus Aristotelem , omnium philoso
phorum iaxrtxoe rarov, cnm ubique tum praecipue
in nioralibus fuisse diligentissimum in explicandis ac
distinguendis rerum vocabulis, De quibus nisi conve
niat, caeca est disputatio, ac propemodum, quod dici
solet, Andabatarum pugna.
CAP. CXXXXIII. Expedit interdum , ejusdem rei
diversa explicare nomina, quod aliud sit alio signifi
cantius: velut usura, nobis ab utendo dicitur, et ad
alias quoque res accommodatur, quibus ad tempus
utimur, cum aliud snet usura, cum vetamur proximo
 EC CL S i A s TAE LIBER 1 1. 368

dare ad usuram. Ea Graecis rxos dicitur, id est par

tus, quod pecunia mutuo data pariat lucrum ei, qui
dedit. Foenus autem dicitur a ferendo, quae vox ma
gis quadrat in terram, quae plus reddit in messe, quam
acceperat in semente. Consimilem in modum encae
mia non perinde a multis intelligitur ac dedicatio: grae
ca vox dicta est ab innovando sive imitiando : latina di
citur hinc, quod res aliqua.toto jure destinatur in cer- `
tum usum : quemadmodum mos, dum im baptismo ini
tiamur et immowamur, utique dedicamur Christo, et
ejus cultui. Hinc translata vox ad consecrationem
templorum, qna cultui divino dicamlur. Caeterum
cnm baptismum dicimus, graeca vox notior est latina,
tinctura. Utraque vox ambigua est, ad Jotionem sive
mersionem et colorem. Unde Graecis herba quaedam
dicitur aaerov, quod in eam non haereat huinor a
quae, si vi immergatur : at cum dicunt Aeoeuua capo
wwv, de colore sentiunt, unde et his tincta oeqoe
vocant. Utraque mominis ratio congruit in eos, qui
renascuntur lavacro :. si quidem mersione abluuntur a
peccatis et consepeliuntur cum Christo, revicturi in
vitae movitatem, et qui prius eramt Aethiopes nigri cri
minibus, exuumt veterem hominem, et Christum in
duentes cndido agni vellere aniiciuntur. Ergo per
etymologiam , notatiomom , descriptionem ac definitio
nem cognoscitur ratio momimis, quida proprie declaret
in praesenti argumento. et quomodo differat a finiti
mis, et cui generi subsit, et quam habeat formam,
qua a genere ad certam speciem arctatur, et quid ha
beat proprium. Per divisionem autem cognoscitur,
quas sub se contineat species et quibus accidemtibus ea
dem species differat a se ipsa , aut individuum : ab im
dividuo. Neque parum lucis afferunt admota comtraria.
Fit enim saepenumero, ut alterum contrarium sit al~
tero notius. Veluti malignus est contrarium, camdido,
si de animi rebus loquaris: si de rebus externis, cam
 364 r c c 1. s i A st a * l rrr n t t.
-

dido nigrum oppouitur ; at in liquoribus acri contra

rium est lene, dulci amarum, blando austerum : in
rebus animi lene opponitur iracundo. Interim una
vox utrinque contrario contingitur, ut frugalitati con
traria sumt luxus et sordes, liberalitati profusio et
avaritia.

-
CAp. CXXXXIV. Verum me singulis humc in mo
dum commemorandis fiam prolixior , in uno exemplo
demonstrabo, quot in eamdem sententiam incidant loci,
qui sapienti ministrent occasionem, ut fiat sapientior.
Sumatur' in hoc baptismus, cujus si requiras genus,
-|

est primum e septem novae legis sacramentis. Si quae

| ris genus astrictius, est de numero eorum sacramem
torum , quae semel rite collata mon possumt iterari.
Hujus sit differentia: vis per fidem in Christum gratis
abluendi omnia peccata cujusque generis. Proprium
videri poterat, quod est initerabile, nisi recentiores
theologi voluissent hoc et aliis quibusdam esse com
mune, in quibus constituunt characterem indelebilem,
velut in confirmatione, unctione suprema, et ordine:
arrepta occasione ex Augustini verbis, au recte intel
lectis, nunc non disputo. De nominis interpretatione
duplici jam diximus. Ex genere, differentia et pro
prio constituitur definitio. Dividitur autem juxta ac
cidentia im tres species, in baptismum sanguinis, flu
minis et flaminis. Quamquam potest et aliter dividi
secundum accidens, ut sit unus, qui datur morienti
bus, quos olim per jocum clinicos vocabamt: in as
persionem, unde et aspersi vulgo dicebantur potius,
quam baptizati : in baptismum infantium et adulto
rum. Si causas excutias , finis est vila aeterna. Ma
teria est aqua et verbum , nisi mavis haec instru
menta vocare. Materia, in quam agit vis sacramenti,
est anima hominis: forma est actus sancti spiritus.
Efficiens est sacra trinitas. Nam sacerdos aut alius
 i

IE C C L E S I A S T A E LIBER I I. 865

baptizams mihil aliud est, quam instrumentum vivum,

sive minister. Effectum est innocentia gratis data per
fidem, sive homo rematus. Exordium est perceptio
elementorum fidei : incrementum, perceptio recondi
tioris doctrinae. - Summa est perfectio in evangelica
pietate. Ex antecedentibus est poenitentia vitae pri
oris: ex adjumetis sive continentibus plena fiducia de
promissis Christi : ex comsequentibus vitae innocentis
progressus. Generatio et corruptio est, quia moritur
vetus homo, exurgit novus. Similitudo est: quemad
modum in mari rubro perierunt deo rebelles, et in
columes evaserunt Hebraei, ita in baptismo peccator
occiditur et existit innocens. Dissimilitudo est: non ut
in baptismo gratis citra confessionem, etiam si non ad
sit contritio, remittuntur omnia peceata, etiam origi
nis, ita per sacramentum poenitentiae sime contritionis
nitro et lacrymis abolentur omnia ommissa. Possunt
autem ad eandem rem multa similia ac dissimilia ac
commodari. Analogia fuerit: quod in veteri lege prae
stitit infantibus circumcisio, hoc in mova praestat ba
ptismus. Comparatio : utra res efficacior, baptismus
nobis, an circumcisio Judaeis ; et an idem possit poe
mitentiae sacramentum, qnod baptismi; et am profes
sio vitae monasticae aequet aut superet baptismum.
Consequentia suut: levius amare terrena, vehementius
aspirare ad coelestia, et hujus generis caetera. Re
pugnantia sunt : militare mundo et servire Satanae
eum, qui Christo imperatori dedit nomem. A casu
sive ab eventu ita duci poterit argumentum : baptis
mum non esse rem simpliciter humanam, illud arguit,
quod tanto studio ab universis nationibus jam olim
expetitur, quodque hujus summos etiam monarchos
non pndet esse candidatos. Comparationes innume
rae possunt adduci : si miles ob exiguum compendium
imperatoris jussa facit usque ad vitae jactram, quanto
magis oportet obtemperare Christo duci mostro, qui

*
 366 I. C C I. E S I A S T A E L I B E R i .

pro brevi levique militia promittit vitam aeternam iu

coelis. Comjugata erumt: si quis per baptismum fit
miles Christi, aequum est, sub illius signis bona fide
militare. Contrarium est, servum esse Satanae: rem
magnam praestat baptismus, qui nos ex hac servitute
restituit in libertatem filiorum dei. Privationis erit:
si detestanda res est animus sceleribus maculatus, ex
petendus est baptismus, qui creat in mobis animum
immaculatum. Coutradictio fuerit : si filius dei est,
quisquis cum fide baptizatus est, filius dei mom est,
quicumque baptizatus non est. Relatio fuerit: bapti
zatus si recte patrem .appellat deum, par est, ut illi
praestet obsequenteni filium ; aut si dei filius es factus,
abnegandus est ille pater impiorum. Arbitror, me in
uno exemplo locos fere omnes indicasse.

CAP. CXXXXV. Verum his contentus non est,

|. qui docet, sed omni ex parte arcesit, quae juvant rci
| cognitionem. Velut a tempore antecedemti, quibus
modis deceat hominem ad baplismum praeparari. A
praesenti, qua reverentia quibusque ritibus sacerdotes
- hoc oporteat administrare sacramentum cum qua re
ligione deceat catechumemum suscipere. Mox ad ea
veniendum , quae servant et augent baptismi gratiam :
|| - contra, quae vitiant aut irritam faciunt, et hic aperit
|| | ||| se campus de baptisunatibus inefficacibus aut improba
tis. Quod genus erant baptismi gentium , quae noctem,
ut ait ille, flumine purgabant. Item de lotionibus Pha
.
risaeorum , qui a foro reversi lavabant corpus, domi
subinde calices et aeramtenta proluebant. Habent et
hodie Judaei sua baptismata sabbataria. Hic incidit
locus de baptismo Joanuis, quid praestiterit: item de
baptismis mom rite peractis, de baptismis haereticorum,
rursum de anabaptismis, qua peste munc turbatur
- - ecclesia , deque quorundam opinione, qui putant, ba
ptismum non esse necessarium . ad salutem , tantum
 ae

C CL E8JA STAL L I B E R I I. 367

esse signum honorificum adoptionis: item an fides alie

ma sufficiat infantibus ad salutem. Dicendum interim
et de officio susceptorum, et unde hic mos ad mostram
aetatem devenerit; ad haec, de vitiis ministrantium
baptismi sacramentum , de vitiis ac negligentia susce
ptorum , de culpa eorum , qui male vivendo baptismi
gratiam sibi vertunt in augmentum damuationis, aut
qui ficte et absque fide baptismum accipiunt, tum his
malis quod sit remedium. Adducet baptismum inter
mum et externum , quae ratio locum habet fere in
omnibus, quae tractat ecclesiastes. Quo quidque re
conditius est, hoc praestantius est et efficacius. Velut --

in homine praestantior est amima , quam corpus , et

ut quaeque vis animae maxime semta est a sensibus
extermis , hoc est excellentior. lm extermis crassissi
mus sensus est tactus , praestantiores sunt auditus et
visus. Internorum maxime divimus est intellectus sive
mens, quod a materia corporis sit purissima. In uni
verso mihil est ipso deo retrusius minusque sensibus
expositum, cum nihil sit majus aut melius. -

CAP. CXXXXVI. Est quaedam docemdi ratio, per

gradus incedens ab extremis usque rei primordiis re
petitos. Veluti de religione cultuque muminis dictu
rus, illime exordiri poterit, quod adeo secundum ma
turam est religio, ut hujus manifesta vestigia depre
hendantur et in brutis animantibus, velut im elephan
tis: nec ulla reperta sit matio tam immanis et effera,
quae mon aliqua religione commoveretur. Priscus cul
tus qualis fuerit, declarat Genesis, commemorans sa
crificium Abelis et Caim. Superstitio gentium, quo
niam veri dei notitiam mon habebant, in varios ritus
degemeravit, quosdam etiam prodigiosae absurditatis,
a quibus ut populum israeliticum revocaret Moses, cer
tas colendi dei caeremonias praescripsit, primum in
tabernaculo, domec Hierosolymis exstrueretur magui
 368 E C C L E S I A S T A E L IB ER r ,

ficum illud templum , cujus religio, quoniam umbris

constabat, ad coruscantem evangelicae pietatis lucem
paulatim cessit. Quamquam autem immobilis est evan
gelica veritas, tamen im ritibus progressu temporum
1multa novata sunt, mommulla etiam pro nationum di
versitate. Nam in hodiernum usque diem alius est
cultus apnd Graecos, alius apud Indos, alius apud Ro
manos : per hujusmodi gradus decurret , qui totam rei
naturam volet ob oculos ponere. Itidem de confessio
ne dicet, qualis fuerit sub lege maturae, qualis jnter
gentes: nam apud eas quoque ab initiandis exigebatur
crimimum confessio; qualis sub lege Mosaica, qualis in
primordiis ecclesiae subolescentis, qualis hodie. Haec
aliaque permulta considerat, qui docendi munus susci
| pit. Quamquam autem hoc doctrinae genus magis usui
est iis, qui scribunt libros aut in scholis profitentur,
tamen profuerit, ecclesiasten in hoc quoque exercita
tum esse, etiam si nom utatur; incidit tamen aliquo
ties, ut utatur, velut cum explicandum esl populo,
quid sit usura, et qui contractus ad usurae speciem ac
cedant. Frequentius autem incidit iis, qui argumen
tum aliquod perpetuo tenore exponunt, veluti decalo
gum aut symbolum apostolorum. Huic dicendum, quid
sit ecclesia et quot modis accipiatur : quid fides, atque
; item de caeteris. Similiter cum tractabit de conjugio,
de votis, de jurejurando, et illa proferentur, ex qui
bus initiis haec nata sint, et quae his finitima aut con
traria sint, aut conducibilia , aut noxia : quemadmo
dum medici, cum de bona valetudine disserunt, non
sat habcnt docere, quid sit bona valetudo, sed quibus
rebus ea vel servetur vel vitietur.

CAp. CXXXXVII. Aristotelicum est, primum rei

summam et quasi capita proponere, dein per eadem
vestigia recurrendo ad singulas partes, quae sunt ex
actioris scientiae , adjungere, exemplo artificum, qui
 - I. C C L 1: 8 I A S T A. L i b f. R I I. 369

prima manu deformant rude statuae simulacrum, mox

ad singula membra redeunt iterum atque iterum, do
uec summam imponant manum. His igitur breviter
expeditis, recurro ad seriem locorum. De definitione,
quae iheologis cum primis est necessaria, item de ge
nere et specie, differentia, proprio, satis opinor di
ctum , sane quod ad ecclesiastem attinet. Nam defini
tionem converti cum voce definita tum in tribueudo
tum in removendo, quemadmodum differentiam et
-

proprium cum specie, nemo puerorum nescit ; genus

autem vere praedicari de partibus singulis, et quidquid
sub his comprehenditur, non contra. Ut, quidquid
est homo, idem est animal: at non statim, quod est I.
animal, idem est homo. Haec ratio vertitur in diver
sum in removendo : ut quidquid non est animal, homo
non est: at nou statim, quod homo non est, animal non
est. Praeterea de quocumque praedicatur genus proxi
mum , de eodem praedicantur et superiora: ut quid
quid est justitia, idem est virtus, habitus et qualitas.
Ilic cavendum, ne nobis imponat homonymia et poly
semia. Cum dicimus candidam vestem et candidum
animum , prius candidum proximum genus habet co
lorem , posterius habitum: utrumque tamen contine
tur sub gemere qualitatis. Similiter cum dicimus
canem marinum, et canem terrestrem, et canem
pro sidere. Priores duae voces differunt specie, cum
in animali conveniant, tertia nec cum pisce convenit
nec cum animali latrabili. Tantum est substantia
corporea, quamquam non defuerunt, qui stellas ju
dicarumt esse animalia. Et haud scio, an omnia di
versi generis sint, quae de deo et rebus conditis prae
dicantur , veluti cum deus dicitur poenitere, odisse,
amare, irasci, misereri. Similiter varia dictionis
usurpatio saepe tenebras offundit intellectui, sicuti
Paulus multifariam utitur his vocibus, lex, caro, spi
ritus. Partitio remotis partibus principalibus remo
A a
 370 E c C L E s i A s T A E I. i B E R 1 1.

vet totum, tributis iisdem colligit totum : nt, qui nec

rectum dedit, mec parietes, nec fumdamentum , utique
domum mom dedit : qui haec dedit, domum dedit. Item
qui nec corpus habet humana specie, mec memtem ra
tione praeditam, homo mon est. Rursus qui corpus ha
bet hominis, mentem pecudis, pecus est, non homo.
Praecipua enim pars hominis est animus. -
CAp. CXXXXVIII. Divisio subministrat uberio
rem argumentandi materiam. Remotis enim omnibus
| formis, removetur et genus : ut, ubi non est monar
chia, nec democratia, nec aristocratia, mec oligarchia,
ibi non est civitas. Item si deus nec loco movetur, nec
gemeratur, mec corrumpitur, nec alteratur, constat
omnino mom moveri. Hic cavendum, ne qua pars aut
species, omittatur, quae si proferatur, vel cum risu
solvitur ratiocinatio. . Notatum est ab eruditis dilemma
Theophrasti, ni fallor, dissuadentis matrimomium. Si
duxeris formosam, habebis communem : sim defor
mem, habebis molestiam ; quod in medio sit forma
stata, quae nec taedio sit marito, mec exposita omnium
concupiscentiae. Interdum propositis duobus convin
citur, totum esse falsum, quod assumit adversarius.
Veluti, ut sit civis romamus, aut natus sit oportet, aut
factus; at cum nec natus sit, nec factus, qua fronte se
praedicat civem? Idem* fit interim propositis pluribus
| partibus, quemadmodum in superiore liquet exemplo.
Velut item in illo, quod a Cicerone refertur : si nec
censu, nec vindicta, mec testamemto liber factus est,
non est liber. Hic si proferatur quarta ratio, qua quis
fit. liber, concidit argumentatio. Imterdum duobus aut
pluribus propositis, remotis caeteris, unum relinqui
tur verum. Ut, hic servus, quem tibi vindicas, aut
verna tuus est, aut emtus, aut donatus, aut testamen
to relictus, aut ex hoste captus, aut aliemus. Remotis
superioribus, probatum erit, esse alienum. Tertius
i
modus est, cum duo proponuntur inter se contraria,

i.
 EC C LE8IAST AE L I B E R II.- 871

quprum utrumcumque elegeris, consequitur id quod

probare aut suadere nitimur. Veluti mentietur in tor
muenlis, qui cruciatus ferre poterit, mentietur, qui non
poterit. Rursus quo schema, si intelligitur? quo, si
mou intelligitur? In priore argumentatione utrumcun
que concesseris, sequitur , nom esse. credendum tor
mentis: in posteriore, schematibus mon esse utendum ;
quoniam, si intelligitur , caret gratia novitatis, si non
intelligitur, frustra dicitur, quod non intelligitur. Item
si tibi scelerum conscius es, cur tibi blandiens, im alios
saevus es? Si non es conscius, cogita, tibi posse acci
dere,^quidquid homini accidit. Ex utroque colligitur,
moderatius emendandos, qui peccant. Scitum est il
lud Antigoni regis, qui fratrem petentem, ut lis, quam
habebat cum quodam , non in foro, sed domi cognos
ceretur, hoc dilemmate repulit: si causam habes imju
slam, cur litigas? si justam, cur fugis publicum et
hominum comscientiam ? Rursus, aut vera praedicant
astrologi, aut falsa, aut ambigua ; si ambigua, perinde
est, ac si nihil praedicant: sim falsa. contumelia est,
deludi mendacio: sim vera, aut laeta sunt, quae prae
dicunt, aut tristia : si laeta , sollicitaberis spe, et quae
evenient, aniserint gratiam movitatis : sin tristia, mi
-

ser eris ante tempus et conduplicabitur malum, fre

quenter enim metus est ipso malo gravior. Consequi
tur igitur, inutilem esse futurorum praescientiam. Item
si parum amicus est, stultum est, illi committere ar
canum : sin amicus, memento, posse fieri inimicum;
consequitur, nulli committemdum arcanum.

CAp. CIL. Consimiles formae sunt, in quibus,

duobus aut pluribus propositis, e singulis colligimus,
quod nobis commodum est. Ut, si vir bonus est, de
mus virtuti: sim malus est, demus homini. Item im
primis discendae litterae, quae in rebus adversis erunt
solatio, in prosperis ornamenta, in vita privata hone
Aa *
872. E CC L S S T A t IL I B E R I r.

stam afferemt oblectationem , in magistratu dabunt sa

lubria comsilia , adolescehtiae conciliabunt honestam
famam , senectuti autoritatem. luterdum proponum
tur duo, quorum alterum sit magis eligendum : si
mon litigas, perdis argeutum : si litigas, perdis ani
mi tranquillitatem , sed pecuniae levior est jactura.
Est vitiosum dilemma, quod Graeci vocant oevroerpo
qov, quod in adversarium retorquet utrumque cor
nu : qualc est illud Euathli , qui cum Corace sic erat
pactus , ut tum solveret mercedem , posteaquam
artem rhetoricam perdidicissel : vocatus im jus. ita
proposnit. Rogat Coracem, quis esset artis finis:
cnnm audisset , persuadere dicemdo. mihil, inquit, tibi
do, Corax : nam si persuasero judicibus, nihil debeo
ex judicum sententia: si non persnasero, mihil debeo
ex pacto. quod nondum assequutus sim finem artis.
Id ex pari retorsit Corax: imo si viceris hanc causam,
debebis ex pacto , siu victus fueris, debes e judicum
sententia. - Ad hoc genus pertiment, quos soritas , cro
eodilitas et pseudomemos appellant. Sorites enim col
ligit ex remotione partium. Velut, unus nummus non
facit divitem , nunquam igitur ex accessione nummi
quisquam fiet dives: Velut, unus dies non facit senem,
nullus igitur fiet semex. Hunc syllogismum latine di
cere possis acervalem. - Pseudomenos sive mentiens est,
in quo utrumcumque elegenis, falsum erit, quod dice
tur. Cretenses esse memdaces, dicit Epimemides, ipse
Cretensis. Si Cretenses mon sunt mendaces, mentitus
est Epimenides: si verum dixit, quoniam Cretensis
est, qui dixit, falsum est, Cretenses esse mendaces.
Verum haec argumentatio nom consistit, nisi proposi
tionem indefinitam accipias pro universali. Nam ut
falsum est, omnes Cretenses esse mendaces, ita verum
est, aliquos Cretenses esse memdaces. Ejusdem gene
ris est crocodilites, E fictione dialecticorum nomen in
ditum est. Crocodilus rapuerat filium . mulieris, cui
- *
 E C CI, I S I A S TAIE L IBE R II. 373

supplicanti sic respondit crocodilus: reddam, si verum

responderis: Dic igitur, reddam, an mon ? Non reddes,
inquit, et ideo reddes, quia verum dixi. Atqui si red
didero, verum non dixisti, et ideo non, reddam. Ve
rum haec sumt Chrysippi sophismata, lusus uon illepi
di adulesceniulorum. ..
- - - -- - ---

CAp. CL. Ad Amtistrophorum genus pertinet, quod

Graeci vocant Aauov, : latine violentum possis dicere,
quoties argumentum retorquetur in adversarium, qua
si quis, ab hoste missum telum arripiat, et in ipsum
remittat... Hujus et frequeus et serius usus incidet: ec
clesiastae, praesertim ium refutando. Exemplum aptis
simum est in evangelio. ' Servo causanti austerilatem.
domini sui, herus ita respondet : imo tanto magis.
oportnit meam pecuniam deponere ad: usuram, quia
sciebas, esse me hominem, austerum et lucri avidum.
Succurrit hic quiddam mom inficetum, quod olim ex
Thoma Moro , tum adolescente, numc viro omnium,
quos multis seculis habuit Anglia, ingeniosissimo, ac
cepi. I\ex Henricus, ejus nominis Septimus, prop6sue
rat exactionem precariam , mutui nomine. . Richardus;
episcopus Wintoniensis, cui cognomem Vulpi, vir mini
me stupidus, apud clerum agebat principis, sui nego
tium. Contra sacerdotes hoc ageiaut, ut quam mini
mum darent: idque ut efficerent, duplici via captabant.
Alii veniebant magnifice culli, me videremtur, esse pe
cuniosi: splendidus enim victus exhaurit opes ; rursus
alii vemiebant sordide culti. Utrique se pariter excu
sabant. ... At episcopus utrisque relersit, argumentnm.
Tibi, inquit, nom deesse pecunim, declarat iste, tuus
amictus tam splendidus : et te coiligere pecuniam , de
clarat, quod tam misere cultus es. Verum hoc illi na
tura, non ars rhetornm dederat. Simile est, quod
Plutarchus Alexandri Magni dictum torsit in diversum.
Is a Diogenis colloquio digressus, auicis admirantibus,
374 C CL e s t A 5TA E IL I B E R i r.

quod sordido Cynico hoc honoris habuisset: imo, in

quit, mi Alexander essem, Diogemes esse vellemn. At
ego magis optandum erat, at esset Diogenes, qui Ale
xander erat. Idem hodie responderi posset quibusdam
negantibus, decoram aut utilem principi esse philoso
phiam : imo neminem magis decet aut juvat philoso
phia, quam principem, cujus officium est, tot homi
mum millibus consulere, cujusque pectus tot negotiorum
procellas sustinet. Horatius frequenter hortatur ad
voluptates hoc argumento, quod hominis vita tum bre
vis est, tum incerta. Imo hoc minus aliqua vitae pars
luxu perdenda est, sed ob id ipsum tota virtuti danda,
quod brevis est et incerta. Quidam admiratus est can
toris jmprobitatem , quod , cum artis esset imperitus,
tamen musicam profiteretur. Id alius detorsit im lau
dem, quod, eum talis esset, mallet camendo, quam
latrocinio victum quaerere. Quidam Catomi seniori
vitio vertebant, quod quadragies fuisset vocatus in jus.
Hoc ad laudem hominis retorqueri potest: semper in
visa fuit plurimis eximia virtus, quia pauci boni, et
simile gaudet simili. Rursus e proximo potest arripi,
quo retorqueas: imo hoc arguit insignem Catonis inte
gritatem , quqd toties accusatus, semper judicum sen
tentiis absolutus est. Atque ut domo quoque momnihil
afferam: amicus quidam, a me rogatus, cur tam ma
gnifice aedificaret, ut, inquit, aemulis meis ostendam,
mihi non deesse pecuniam : imo, inquam , isto pacto
declarabis, tibi deesse pecuniam. Sed hic 'jocus erat.
Addam aliud serium. Cum Romae agerem, quidam
non optime sentiens de dogmatibus fidei christianae
quibusdam congerronibus ostenderat in Plinio libri VII.
caput LV., in quo vir ille miserandus deridet eos, qui
putarent, animas hominum a morte superesse secus,
quam aliorum animantium. Accitus sum, nam aderam
in eodem conclavi, cum alio confabulans. Vemi. Roga
tus sum, ecquid haberem, quo tamtum autorem refel
 IE C C I. E 8 I A S T A E LI B E R I I. 375

lerem. Respondi, me nulla re magis confirmari ad

credendum immortalitatem animarum, quam illo ca
pite, quo mihil esset in eo autore stupidius aut indoctius.
Existimat enim vehemeuter absurdum, si quis credat,
aliter spirare hominem , quam ranas aut asinos. De
inde ait, esse quaedam animantia vivaciora homine,
quibus : nemo tamen tribuit *) immortalitatem. Ad
haec, rogat, quomodo auimae, exutae corporibus, co
gitent, videant, audiant, gustent, olfaciant, tangant,
quae si desint, putat, nihil esse boni reliquum. Et II.
quod est omnium stolidissimum, sollicitus est, ubi se
deant tot animarum millia. Nullum autem plausibilius .

vincendi.genus, quam cum hostis suo jugulatur gladio.

CAP. CLI. In contrariis illud est ammotandum, 7

quod prius attigi, non semper esse vere contraria, quae -

prima fronte videntur, sive in singulis vocibus, sive im

proloquiis. Velut, acutum et grave contraria sunt,
sed dumtaxat, si de vocibus aut sonis loquaris: si de
solidis corporibus, acuto contrarium est obtusum, gra
vi leve. Nec vero semper opponitur falsum, sed ve
rum interdum sonat perfectionem et eminentiani : ut -

cum pater de filio bene morigero dicit, hic est verus

filius meus, non sentit, reliquos, esse falsos, sed hunc
esse eximium. Nec veritati semper opponitur falsitas.
Lex habet umbras, evangelium veritatem ; im lege ta
mem mulla erat falsitas, sed in evangelio dilucida veri
tas. Nathanael dictus est verus Israelita, mec ob id alii
erant falso Israelitae : sed hic eximie, qui et genere et
moribus referebat patriarcham Jacob. Ac de se domi
nus : ego sum vitis vera, quod solus ex se daret mem
bris suis, quod radix et stirps vitis dat palmitibus. Ita
domimus, comparatus viti maturali, vera vitis dicitur.
Itursus vitis in agro nascens, Christo comparata, vera

*) In ed. II. legimus: tribuerit.

'* *-- --- --- - - -------- --- - -- ~~~

876 E C C LE SIA S T A E I. I B p R I I.

dicitur, quia sine tropo dicitur, mec ideo Christus falsa

vitis est. Verus deus est, qi condidit universa, nec
tamen falso dii sunt, de quibus (Psal. LXXXII. 6.) scri
ptum est: ego dixi, dii estis , sed mutata est appel
lationis ratio. Ftidem solus, non semper excludit co
mitem, sed aliquoties declarat eminentiam ; quemad
modum singulare et unicum dicimus, non quod solum
sit, sed quod egregium. Divus Augustinus, hujusmodi
vocibus offensus, invertit ordinem sermonis dominici,
sed mea sententia durius : ut te, pater, et quem misi
sti, Jesum Christum, cognoscant solum verum deum.
Sed interim juxta istos excluditur spiritus sanctus, si
solus excludit socios : et spiritus sanctus non erit verus
deus, si verus semper opponitur falso. Non me fugit,
hunc locum recte exponi ab orthodoxis, ut nihil faciat
pro Arianis, citra mutatiouem ordinis, quam induxit
Augustinus, videlicet ut solus et verus mom excludant
filium et spiritum sanctum , sed gemtium deos. Nam
pater , filius et spiritus sanctus, unus deus sumt, et so
lus ac verus deus sunt. Potest tamen locus et aliter
habere sensum catholicum, ut prima persona dicatur
solus verus deus. Pater emim solus est pater et solus
verus deus, quia solus, est foms deitatis, nec ab alio ha
bet, ut sit deus, quemadmodum filius et spiritus san
ctus, eoque in solo patre est perfectissima principii ra
tio, quam illic designat nomen verus, nec tamen ex
hae patris eminentia consequitur maturae inaequalitas.
Hoc dictum velim, ut dictum mom sit, si mon probet
ecclesia. Tantum de singulis vocibus. Im proloquiis
hoc erit exemplum. Amicis bene facere decet, inimicis
male. Contraria yidentur, quod ex verbis contrariis
constent, cum re vera contraria non sint, cum utraque
competant in bonum virum juxta sententiam Aristote
Jis. Sed amicis bene facere et amicis male facere , re
vera contraria sunt.
 E C C L S IA S T A E LIBE R 1 I. 377

CAp. CLII. In caeteris locis non est magnopere,

quod addamus, et si quid erit, post incidet opportunitas.
Jllud in genere admonemdum est, ecclesiasten hos locos
ad usum latiorem accommodare, quam faciunt dialecti
ci, quorum exempla fere suffrigida sunt; mon enim !
magmum est, si persuadeamus, non esse hominem, -

quod mom est animal, sed hujus occasione loci submo

vebit ab hominis cognomine, quicumque mom gubernan
tur recta ratione, sed pravis cupiditatibus aguntur in
omne flagitii genus. Hos dicet ipsis mutis pecudibus
esse magis brutos: nam illae juxta naturam suam mo
derate vivunt: hi rapiuntur ad ea, quae praeter na ~i
turam sunt. Salsum est, quod de Diogene legimus, qui
in foro, conscenso suggesto, clamavit : audite hbmimes,
|
audite homines ; cum accessisset multitudo flagitaretque, |
ut, quae vellet, diceret, jam adesse, quos vocarat: .
ego, inquit, turbam,video, homines non video. ldem
accensa in meridie lucerna obambulabat per forum,
quaerenti similis. Rogatus, quid quaereret, hominem,
inquit, quaero, semtiens, im tam frequenti turba mul
lum esse dignum hominis cognomine. Scitum est illud
Socratis, quem cm adolescens adiisset, dicens, pater
jussit me copvenire te, ut me videas : loquere igitur,
inquit, ut te videam, sentiens, verum hominem intus
esse, qui nom cernatur oculis corporeis, sed in oratione
tamquam in speculo reluceat. Similiter negabit, mobi
litatis titulum competere in eos, qui pudenda commit
tumt, cum vera nobilitas sit honesta fama, virtute |
parta. . Dicet non esse ingenuos, sed turpissimam si
mul ac miserrimam servire servitutem, qui militant
Satanae, qui se manciparunt Mammomae et Veneri
aliisque vitiis : cum vera libertas sit, habere pacem
cum deo. Negabit esse divites, qui rebus extermis ac
mox perituris opulenti sunt, quibus aut non utuntur
ob avaritiam, aut turpiter abutuntur ob nequitiam.
Negabit. esse sanos, qui falsas bonorum imagines pro

-*
- -
 378 IEC CL E S I A S T A E L I B E R II.

veris bonis amplectuntur. Negabit esse virgines, qnae,

corpore intacto, mentem, habent pollutam , cum vera
|| virginitas sit corporis simul et mentis integritas. Ne
gabit esse matrimonium , ubi non est castus pudor ac
religiosa caritas, sed tantum studetur libidini, intem
perantius, quam faciunt animalia rationis, expertia.
Negabit esse Christianos, qui non aguntur spiritu Chri
sti, utcunque baptismo tincti sint. Negabit hanc esse
vitam, quae, tot malis obnoxia, mihil aliud est, quam
cursus ad mortem. Negabit esse principem , qui ad
suum commodum tenet rempublicam. Negabit esse
sacerdotem, qui mihil habet sacri praeter unctos digitos
et rasum caput. Hujus generis infinita exempla pos
sunt adduci. Ex his tamen colliget, concionator, quan
tam dicendi materiam suppeditet definitio. Dialecticus
unam modo semtentiam adducit: de, quo praedicatur
definitio, de eodem praedicatur definitum, et contra.
At ecclesiastes circa quemque locum plurimas imveniet
sentemtias. Nec illud modo spectabit ad descriptionem,
ut ea quadret ad rem descriptam, sed totam rei spe
ciem velut in tabula depictam ponet ob oculos, ut spe
ctatorem vel in amorem rapiat, si virtutis imago de
| scribitur, vel in odium, si vitium depingitur : veluti
si quis describat , quam sit egregium animal verus mo
machus, ac qegojvvuos, aut quam foeda res luxus.
-
- - - "

CAP, CLIII. . Jam nominis etymologia, tametsi

non multum habet ponderis im causis fqrensibus, non
'mediocrem tamen usum affert ad suadendum, laudam
dum et exhortandum. . Homo juxta quosdam a graeca
voce deducitur $uo$ : itaque ubi non est, mutua charitas
ac societas amica, ibi mom sunt homines, * Ecclesia di
citur congregatio sive concio, quae convenit ad audiem
dum verbum dei: proin ubi mon vacatur doctrinae sa
-
crae, ubi sunt discordes amimi, ibi non est ecclesia. Hae
reticus dicitur ab , eligo, quia mavult id se
 E C CL S IA ST AE L 1B R I I. 879

qui, quod ipse suo semsu elegit, quam quod per scri
pturas ecclesia tradidit. Schismaticus dicitur a ay;w,
id est, a secamdo : quisquis igitur inter bene conjunctos,
quippe unius corporis membra, serit discordiam, schis
maticus est. Theologus hinc dicitur,. quod de deo lo
quatur : itaque theologi non sunt, qui mihil crepant
nisi philosophos et sophismata. Dominus in evaugelio
definitione retumdit Judaeorum arrogantiam , jactam
tium sese, quod essent filii Abrahae, negans, eos esse
legitimos Abrahae filios, qui juxta carnem cx illius
stirpe genus duceremt, sed qui fidem ejus ac pietatem
imitarentur. Itidem cohibet suorum audaciam, megans,
eos sibi cognatos esse, qui tantum sanguinis propinqui
tate ipsum contingerent, sed eos deumum vere fratres
ac sorores esse , qui parerent voluntati patris coelestis.
Impios Judaeos appellat diaboli filios, quem factis ex
primerent, calumniantes immocentem, ac beue meren
tem conantes occidere. Consimilem im modum beatus
Paulus dejicit Judaeorum arrogantiam , promuncians,
non Judaeos tantum, sed omnes homines esse filios
Abrahae, qui ad illius exemplum fidem evangelicaru
amplecterentur, hoc est, crederent promissis dei per
filium Jesum Christum : veros esse Judaeos, qui mente
essent circumcisi, non praeputio : veros esse lsraelitas,
qui patriarchae Jacob mansuetudinem ac pietatem ae
mularentur. Definitio fuerit: hypocrita est sanctimo
niae simulator. Descriptio est, cum domimus illos de
pingit suis coloribus: dilatant phylacteria sua, prolixe
orant in angulis platearum et hoc fuco devorant domos
viduarum, exterminant facies suas, dant eleemosynam
praecinente tuba, subinde lavant nom solum, corpora,
verum etiam discos, sellas et aeramenta. Itidem Pau
lus (Rom. XVI.) describit pseudapostolos: hujusmodi
domino nostro Jesu non serviunt, sed ventri suo ser
viunt, et per dulces sermones ac benedictiones sedu
cunt corda innocentium. Et alibi (Philipp. lll.): ini
 , 880 1. ccLE s 1 A $ T A E $. II. f: I. 11.

micos crucis Christi, quorum finis interitus , quorum

deus venter est, et gloria in confusione ipsorum, qui
terrena sapiunt. -

CAP. CLIV. Ab etymologia ductum est, quod

angelus virgini interprelatur nomen Jesu. Item quod
dominus (Matth. XVI.) ait Petro: tu es Cephas, et
super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. Non
nisi super lapidem fundanda *) est domus munquam rui
tura. Tu es lapis, super te igitur: Ab eodem loco
sumtum est, quod Paulus nom apostolos, sed pseudapo
stolos appellat, qui semet in ejus muneris titulum in
gerebant, nec a domino essent missi, mec Christi nego
tium agerent, sed suis servirent commodis; apostolus
enim sonat missum sive legatum. Vides, lector, quam
non parcam dicendi copiam suggerat definitio cum iocis
affinibus. Caeterum etymologiae tractatio admonebit
ecclesiasten, ut interdum exponat idioma seu empha
| sim verborum , quod saepenumero faciunt ecclesiae
doctores, praecipue Hieronymus. Idioma est, quod
Paulus prodesse vocat aedificare, laedere destruere.
Emphasis est, quod idem fraudulentam persuasionem,
qua Galatae fuerant inducli in Judaismum, appellat
fasciuationem. A genere ac toto admonebitur, ad ex
hortandum, ut animos mostros ab his minutis ac singu
laribus, quae semsibus exposita sunt, attollamus ad ea,
quae semper eodem modo sumt, et ratione, non sensu
percipiuntur, usque ad immensum illum omnium re
rum fontem et autorem , in quo sunt aeterna cuncto
1-um exemplaria. Ea res dilatabit angustias animi mo
stri, qui contemplatione singularium contrahitur ac
dejicitur. Sublimius est, mundum hunc umiversum
tanquam unam civitatem contemplari, cui praesidet
monarcha deus: totam ecclesiam esse unum corpus
*) Editio III. habet: fundata.
 I. C C L E S I A S T A E L I B E R- li. 381

aut unam familiam, quae nescit interire. Consi

milem in modum dicendum est de caeteris, me fiam
longior. Nec satis habebit conciouator dicere, rationis
esse compoiem , esse differentiam hominis, aut risibile
esse proprium hominis, eoque non esse hominem, qui
rationis sit expers aut qui non sit risibilis: sed altius
spectans, dicet, eos demum esse homines, qui pro
ratione gubernantur spiritu dei, per fidem erga Chri
stum Jesum : homini proprium esse, conditorem suum
agmoscere et evangelicae philosophiae docilem esse.

CAp. CLV. In quovis argumento juvabit perpen

disse exordium , incrementum et summam. Exordium
humani generis fuit in paradiso: incrementum sub tri
plici lege, maturae, Mosi et evangelica: snmma, secu
li *) consummatio. Similiter ex rebus minoribus: ex
ordium pietatis est, odisse peccata : incrementum, pro
fectus im fide et charitate: summa, perfectio. Item
exordium Christianismi est in baptismo: incrementum
im pietate vitae: summa in morte. Contra in vitiis ex
ordium est lapsus per incogitantiam : incremeulum,
progressus ad deteriora: summa, amimus obfirmatus in
malum, ac traditus in repr obum sensum. Sic insti
tutum monachorum habuit exordium a prophetis, in
deserto parabili cibo viventibus : incrementum accessit
ex his, qui primum Thehaidem , mox alia loca solita
ria occuparumt, donec ad hanc summam perveniret.
Eadem consideratio potest per omnes rerum species
obambulare. Velut, unde coeperit observatio dierum
festorum, unde dedicatio templorum , unde confessio
sacramentalis, unde dignitas episcoporum, unde pri
matus romani pontificis. Quemadmodum Plato docet,
unde primum nata sit civitas, unde principatus, et ju
reconsulti docent, unde mata sit servitus, et quibus

*) In ed. II. legimus: coeli,

 382 I. C C L E S 1 A S t A E. -I. I B E R i .

gradibus ventum sit ad jus civile scriptum. Hic locus

mon tantum valet ad cognoscendam penitus rei cujus
libet maturam , verum etiam ad amplificandam laudem,
si quid a pravis aut parvis initiis ad egregium statum
processit, tum ad exaggerandum crimen, si quid a le
vibiis ac laudatis primordiis ad summam iniquitalem
profecit. A levibus ac moderatis imiis nata est mo
marcharum exactio, vectigal ac tributum , quae res quo
nunc provectae sint , rectius intelliget, qui legerit acta
ceutum aut ducentis annis antiquiora. A bonis imitiis
matum est, quod princeps aut hujus vices gerens occu
pat bona apud furem reperta, quod maris praefectus
occupat navem ac merces e naufragio reliquas. Id enim
agebat ea constitutio, ut publica autoritate singula ju
sto domuiuo restituerentur. Telonia ad hoc sunt insti
tuta, ut, si quid a latronibus viatori fuisset ereptum,
praesidio principis vindicaretur. Numc telonarum nul
lus est modus, cum ab his nihil sit praesidii, molestiae
permultum , et adeo nihil revindicent spoliatis, ut ipsi
interdum praeter omne jus merces eripiant, et ab iis
exigant vectigal, a quibus princeps vetat exigi. Justa
de causa constitutum est, ut hospitis bona princeps
occupet. uimirum in hoc dumtaxat, ut ad justos hae
redes perveniaiit, nec ab aliis diripiantur. '

CAp. CI.VI. Sed profanis omissis, ad sacra re

deo. Templorum *) dedicatio a Judaeis pariter atque
ethnicis ad mos defluxit, sed apud mos res eo devenit,
^ ut minimum absit a superstitione. Quam superstitio
sis ritibus consecrantur molae , exorcizantr, catechi
zantur, induntur nomina, adhibentur susceptores ac
susceptrices, baptizantur, unguntur, respondere ju
bentur tinnitu. Nec solum evocant populum , in quem
usum primitus receptae sunt, sed salutant episcopum

*) Post verbum templorum in ed. II, additum est: dei.

- --_
-----
 Is C C L. S I A S T A E LIBER I I. - 38S

peregre redeuntem , obstrepunt tonitruis, in quibus

dam regionibus cantillant totos dies , obturbant cultui
divino bombis suis, obturbant concionanti. ' Apud
quosdam Corybanticis somis ita complent omnia, ut
non solum aegrotis morbum augeant, verum etiam sa
nos in furorem aut in morbum comitialem adigant.
Quid nunc loquar de consecratis vasculis, lapidibus ac
linteis? Nihil erat, necesse, im hujusmodi ceremoniis
Mosen imitari. Nec ista fiunt gratis : verum hic est
episcoporum a suffragiis quaestus praecipuus. Olim ec
clesiae nihil recipiebant, nisi recitantis aut docentis
vocem. Deinde irrepsit camtus, sed simplex et loquen
tis pronunciationi proximus, qui verba non obscura
ret, sed efficacius imfigeret auditorum animis. Nunc
res eo devenit, ut templa lituis, fistulis ac tubis, atque
adeo bombardis personent, vixque aliud audiatur,
quam varius vocum garritus, ac musices genus tam
operosum atque lascivum , ut simile nunquam habue
rint ethnicorum theatra. ldem accidit im pontificum
condomationibus. Principio pauci dies relaxabantur
de satisfactione ab ecclsia praescripta, mec id misi pia
gravique de causa, puta sicubi basilica necessario foret
exstruenda. Grata erat relaxatio, nec ingratus quae
stus. Exstructa basilica, relaxationes coeperumt esse
anniversariae. Hic pontifices cohibuerunt licentiam,
ne flaccesceret ecclesiastica disciplina. Verum res pau
latim inundavit, ut quamvis levissimis de causis majus
spatium relaxaretur, imo mulla de causa, si vel condu
cticius episcopus moveret manum. Postremo relaxa
tiones dilatatae sumt usque ad purgatorium., Hinc jam
quaestus uberrimus, ac per falsos prophetas persuasum
est populo, . nummo in rubrum scrinium conjecto,
omnes abstersas esse maculas , romanoque pontifici esse
in manu, animas, quas velit aut quot velit, ex igni
purgatorio in coelum eximere. Satis est, paucis exem
 884 IE C C L E S I A S T A I L I IBI I I I.

plis indicasse rationem , ad quam lector prudens cae

tera examinet.

CAp. CLVII. A divisione ductum est illud Esaiae

(Malach. I. 6.): si dominus vester sum, ubi est timor
mei? si pater sum, ubi est amor mei? Dilernma est,
utrumcunque concesseris, colligitur, illos delinquere.
Quamquam hic subest alius locus, a repugnantibus et
consequentibus. Dilemmate Christus occluditos phari
saeis, rogamus , utrum baptisma Joannis esset a deo,
an ex hominibus ? Senserunt illi dilemmatis cornua;
si dixerimus, a deo, protinus objiciet: quare igitur non
creditis ilii, de me testificanti? si dixerimus, ab homi
nibus, turbam in nos exasperabimus. Ejusdem generis
est illud : utrum licet sabbatc benefacere , an male?
Obticuerunt. Si dixissent, male, nemo tuliset impium
responsum : si bene, hoc ipsum erat benefacere, quod
illi calumniabantur. . Rursus illud : si per Beelzebub
| ejicio daemonia , corruet regnum illius , si daemon
ejicit daemonia : sin in digito dei ejicio daemonia,
profecto pervenit in vos regnum dei. Utrumcunque
concesseris, consequitur , iustare reguum dei. Ad di
lemma pertinet illud Pauli: mihi vivere Christus est,
et mori lucrum. Utrumcumque accidat, colligit com
modum : si vivo, Christi megotium ago : si morior, vo
cor ad coronam. Jam inductio non est proprie locus
ab aliis diversus, sed est ratio quaedam tractandi simi
lia et exempla , quae misi plura mumero adhiboantur
ad eliciendum assensum, non erit inductio. Quemad
modum mec fictio locus est specie differens a caeteris,
sed tractandi ratio , dum fingimus esse facta , quae facta
mon sunt. Similiter nec comparatio locus est sui gene
nis, sed similibus et exemplis tractandis adhibetur. Ita
que nihil prohibet, in eadem argumentatione esse si
militudinem , exemplum, imductionem et comparatio
nem , atque etiam fictionem. Velut in hoc exemplo.
 E. C C L 8 IA 8TA I I. IIBER It. 885

Si te asinus aut mulus calce percwssisset, num referi

res? Nequaquam. Si infams 'umgues im faciem injecis
set, mum referres talionem? Minime. Quid si ebrius
te contumeliose compellasset, utrum cederes, an con
tenderes? Nimirum cederes. Quid si fatuus aut mente
captus colaphum impingeret, num referires? Non opi
nor. At qui vehementi ira percitus est, minus habet
mentis, quam asinus , aut mulus, aut infams, aut
ebrius, aut fatuus, aut mente captus.

CAp. CLVIII. Consimilem in modum tractari posset

locus, qui est apud Paulum '1. Cor. IX., ubi rem ean *
dem probat variis similibus, militis, vinitoris, pastoris,
bovis triturantis, arantis, sacrario et altari deservientis,
et quod alibi addit, operarii, quae si Paulus in suam
transferat personam, erit fictio. ' Possunt enim omnia,
nisi forte excipias bovem, quanquam et colonus, qui
circumagit bovem, vivit e frumento , quod excutit.
Potest et comparatio, quae mumc intelligitur, explicari.
Si militaremus vobis externam militiam, monne daretis
stipemdium? Nunc spiritualibus armis tuemur non do
mos aut agros, sed amimas vestras.'' Si vinitores vestri
essemus et vineam plantaremus, sineritis nos partici
pes esse fructuum. Nunc plantamus in vobis Christum,
qui est vitis vera, effundens vimum spiritus. Si mer
cenarii pastores essemus, aequum duceretis, nos de
lacte gregis vestri pasci. Nunc mom oves vestras, sed
amimas vestras pascimus cibo coelesti. Si lex vetat bo
vi obligari *) os, dum in tritura circumagitur , quanto
minus convenit mobis obligari os, qui vobis excutimus
bomum semen: evangelicae doctrinae, quod Christus
seminavit. Si coloni vestri essemus et agros vestros
proscinderemus , utique sineretis nos ex agrorum pro
ventu ali. Nunc evangelico verbo praeparamus ami*
:

*) In ed. II. et. III, legitur : obligare.

- Bb


886 .C 1. E. $ IA s T A E. L t B R : f.

mos vestros ad pereipieudum semem, quod si provene

iit, confert vitatim aeternam. Si in templo lapideo ma
ctaremus:aut coqueremus hostias vestras, aequum ju
dicaretis, ut juxta praescriptum legis ex immolatis vi
ctum caperemus. '. Nunc hoc agimus Christi sacerdotes,
ut pectora vestra templa sint spiritus sancti, ipsi sitis
hostiae deo viventi gratae et acceptae. ' Si fabri esse
mus, a vobis conducti, ut maceriem aut viliam exstrue
remus, nonme pro opera numeraretis mercedem? Nunc
hoc praestamus, ut ipsi sitis domus spirituales Jesu
Christo, in quibus per gratiam inhabitet. Ilamc aequi
tatem si ethmicis praestant ethnici, quanto magis decet
idem facere Christianos? Quod si nos majore periculo
pugnamus pro vobis, quam ullus miles, si majore la
boie et imstantia, quam ullus colomus , aut opifex, si
tamto praestantius est, quod mostra opera praestatur,
ut nulla sit comparatio, si, quod recipimus, miuus est,
quam quod illi: praeter sobrium enim ac simplicem
eumque diurnum victum nihil requirimus, . cum illi
frequemter et divitias colligant: noume aequissimis com
ditiomibus vobiscum agimus? Vides in eadem argumen
uatione similia, inductionem , fictionem et comparatio
mem, quorum omnium fundamentum est similitudo.
Haec a me verbosius dicta mon debent esse molesta le
ctori studioso ; conducent enim ad eruendas opes, quas
in se scriptura habet reconditas rudique populo db ocu
los pomendas.
-

CAP. CLIX. Inter similitudines illa summa est, qtia

filius dicitur similis patri: proxima, quomodo homo
dicatur conditus ad dei similitudinem, et quomodo illius
imagini conformetur per gratiam ; : rursus ' qnomodo
corrupta fuerit imago, im qua conditus fuit homo, et
|| || ; quomodo male vivendo quidam pro imagine Chrisli
H. | sumant imaginem Satanae. Cum hominem pium ama
mus, nihil aliud in eo amamus, nisi hanc hnaginem,
j| | | | || - -

|i|||||j|
|| | |
| I. ||
r. - 1
-
 ... ECCLESIA8TA E LIB ER I. 387

Item cum odimus malos, non, oportet aliud odisse,

quam imaginem Satanae.: Quamquam autem de6
juxta summam maturam nihil proprie simile dicitur,
tamen reperiuntur tenues quaedam velut umbrae, prae
sertim in his, quae deus in creaturis operatur. Deus
aeternus est: et spiritualis homo meditatur aeterna.
Deus omnium summus est: et homo pius humilia ne
gligit, in coelis versatur animo. - Deus est omnium
communis: itidem qui perfectus est, studet de omni
bus bene mereri. Deus immensus est: et spiritus dila
tat piorum animos. Deus omnis mali expers est: ad
hanc imaginem pro sua virili emititur mens pia. Deus
a mullo laedi potest : neque quidquam est damnationis
iis, qui sunt im Christo Jesu. Deus omnipotens est: et
Paulus omnia potest in eo, a quo corroboratur. Deus
omnium dominus est ; et Paulus piis (1. Cor. III. 21.)
ita scribit: omnia vestra sunt, sive Paulus, sive
Apollo, sive Cephas , siwe mundus , sive vita , sive
mors, sive praesentia, &ivexfutura , omnia vestra
sunt, vos autem Christi, Audis divitias plus quam re
gales. Nam quod philosophus non inepte collegit, bo
mos viros esse amicos deorum, amicorum autem omnia
esse communia , diis porro adesse omnia bona, viris
igitur bonis nihil bonorum deesse : multo rectius qua
drat in eos, qui per fidem in Christum unum cum deo
facti sunt. Im deum mulla cadit immutatio aut pertur
batio: perpetuam mentis tranquillitatem meditatur pius,
qui uec successu rerum effertur, mec afflictionibus del
jicitur. Deus immortalis est: et immortalitatem *) me
ditatur pius, non amimo tantum, sed et corpore; si
quidem pleraque corporum corruptio ab animorum vi
tiis fluit. Caetera hunc in modum conjicienda relinquo
lectori, ne fiam longior. Ob has tenues similitudiiies
Bb *

*) In ed. I. t II. pro verbo immortaliuwm legitur: hanc.

- * -
388 1: c cf. Est A s'i'a'is 1. ibi: R 1 r.

omnia per metaphoram praedicantur de deo: sol, vita,

leo, agricola; et caetera. Rursus quoniam illi vere mi
hil simile est in rebus conditis, omnia megantur de eo.

' cxp. CLX. Idem sentiendum de analogiis. Quod

deus in universo, hoc princeps in regno suo, hoc pa
terfamilias in domo suo, hoc episcopus in ecclesia sua,
hoc aiiimus in corpore. Nihil autem necesse est, ut
similitudo aut analogia quadret per omnia, satis est, ea
parte congruere, qua admovetur. In suadendo mire
ducit similitudo, in urgendo non habet tantundem mo
iiieiiti. Proinde cavendum est, ne falsa similitudinis
imagine fallamur aut fallamus. Sunt enim, qui con
fessionem sacramentalem hac asserant imagine. . Judex
mon pronunciat de causa, nisi cognitis mnibus causae
circumstantiis. Sacerdos judicis locum tenet, confitens
duas personas inter se pugnantes gerit, rei et accusa
toris. Sed interim abest patronus. ' Ad haec apud tri
bunalia damnatur confitens reus, hic absolvitur. Prae
terea qui confert baptismum, absolvit ab omnibus pec
catis quamlibet incognitis.' Tum si sacerdos non absol
vit. nisi a cognitis, manent igitur intermissa *), quae
coiifitens oblitus est aut ignorat. Ut me commemorem,
quod sacerdos, quantumvis cognita causa, incertus est,
absolverit, an mon : mescit enim, an adsit contritio
vera: contritis autem verisimile jam condonata esse
peccata , priusquam confiteantur: sacerdos tantum
confirmat dei donum , ac velut obsignat. Simili ratio
me probant satisfactionem. Princeps dat diploma con
donationis, indicit satisfactionem. Proinde nec absol
vendus est quisquam, nisi indicta satisfactione. Atqui
iiifinitis partibus largior est dei clementia, quam homi
mis, et Christus cum dicit paralytico, fili, remittuntur
tibi peccata : item cum mulieri peccatrici : remissa

*) In cd. i. et III. invenitur: irremitia.

 v.

I. C CL E S I A 8 T A E LIB ER 1 r.. 389

sunt tibi peccata, vade in pace : rursus cum adulte
rae, vade et amplius noli peccare : nullam imdicit sa
tisfactionem. Dum haec commemoro, non damno sa
tisfactionem , sed de probatiouis ellicacia disputo. Vi
tandae sunt insuper similitudines, vel falsae, vel ob
scurae et incertae. Falsae exemplum fuerit: quem
admodum magnorum.fluminum .et fontes navigabiles,
ita magnorum ingeniorum indoles statim perfecta prae
stat. Falsum enim est, ullos fontes esse navigabiles.
Obscurae videri possunt, quas quidam afferunt ad pro
bandam unicam essentiam in tribus personis, de meute,
amore et notitia, de intellectu, voluntate et memoria.
Evidentior est, quam affert Origemes, de sole , radio
et calore. Ejusdem generis est, quam afferunt e trian
gulo mathematicorum disciplina, ac omnes fere, quae
ducuntur e numerorum subtilitatibus. Haec frigemt
apud imperitam multitudinem.
- -
. , . . >

CAp. CLXI. Exemplorum omnium pulcherrimum

et absolutissimum est mobis editum in Christo Jesu. Ad
hoc exemplar ut quisque proxime accedit , ita maxime
est imitandus. Proxime ad Christum accedunt exem
pla apostolorum ac martyrum, qui nascentem ac subo
lescentem ecclesiam constabilierunt, et, quod Christi |
passionibus deerat, quadantenus suppleverunt. Quan- '
quam et in vetere lege sunt exempla perfectionis evan
gelicae nonnulla. His autem exemplis potissimum est :
utendum, quae mobis divinis voluminibus sunt com
mendata. ' Porro quomiam exempla imparia plus ha
bent energiae vel ad probandum, vel ad suadendum,
vel ad exhortandum aut arguendum, omnia, exempla,
quae petuntur a Christo, multis modis imparia sunt, in
universum, quoniam aeoe9' wrepo>jv sunt insignia.
Aliorum caritas friget, si ad illam plus quam igueam
Christi caritatem conferatur. Aliorum modestia, -pene
dixerim , superbia est, si rationem ineainus unde, quo
390 e C C I. e. s i A 8 T A F. IL I B E R 1 f,

se demiserit. Deinde quidquid in aliis elevare solet

benefaclorum laudem, id totum a Christo longissime
abfuit, veluti mecessitas, casus, meritum, spes redi
turae gratiae : inmocens, volens, praesciens, gratis vel
passus est, vel praestitit omnia. Impar exemplum est,
quod adducit Esaias (c. I.v. 5.): cognovit bos possesso
rum et asinus praesepe domini sui, Israel autem me
non cognovit, populus meus non intellexit. Primum
non parum discriminis est inter bovem asinumve, et
inter homimes. Subest autem emphasis et in nomine
lsraelis, qui populus erat electus ac lege divina eru
ditus. Deim multum interest inter hominem et deum.
Homo jumentum foemo pascit ad sordidam operam.
Deus in hoc ipsum condidit hominem, ut conditorem
suum agnosceret, ac vitam aeternam consequeretur.

CAp. CLXII. Vehementer impari exemplo retum

dit dominus archisynagogi superstitiosam vocem CLuc.
XIII. 15.): hypocritae, unusquilibet vestrum nonne
sabbato solvit bovem aut asinum a praesepe, et du
cit aquatum? hanc autem filiam Abrahae , quam
alligavit satanas ecce decem et octo annis , non
oportuit ab isto vinculo solvi die sabbati? Primum in
gems discrimen est inter asinum et hominem. Verum
hanc inaequalitatem etiam exaggerat dominus, cum
eam vocat filiam Abrahae, quod elogium perquam ho
morificum erat apud Judaeos, apud deum honorificen
tius, quod ad exemplum Abrahae crederet. Illa non
legitur quidquam proloquuta, sed tacitum animi votum
viderat Jesus. Ad haec nonnulla epitasis est in unus
quilibet. Quod quivis e media plebe sibi permittit, vo
bis approbantibus, in me reprehenditis. Accedit in
`aequalitas ex modo vinculi: bovem alligavit homo fune
canabeo, hamc alligavit salanas misero et cruciabili
morbo. Denique e temporis spatio : non sinitis bovem
aut asinum uno die alligatum esse, et hanc, quae tot

> --- ---

 -

E CC L E SI A S T A E LlBE R I . 891

amuis alligata fuit, non sinitis solvi. Simile est de.bove

et asino delapso in puteum. Hic simile est, quod uter
que periclitatur aqua, bos delapsus in puteum, et hy
dropicus. Nec illis obstabat religio sabbati , quo mi
nus illico brutum animal extraherent. Hic causaban
tur sabbatum, ne fas esset, hominem diu de vita pe
niclitantem eripere. Extrahere bovem aut asinum,
longe servilius opus est, quam simplici verbo sanare
hominem. ' Et illo mom pulabant violari sabbatum, ut
succurreretur asino : hic putabant, si servaretur homo.
lmpar est et, quod affert : Matthaeus XII. . Ninivitae,
populus. barbarus et a dei religione alienus, ad com
minationem Jonae prophetae ignoti conversi sunt ad
poenitentiam: Judaei, \ege edocii, prophetarum vati
ciniis instructi, prophetarum dominum apud ipsos
matum, tot miraculis celebrem, tam efficaci doctrina
provocantem ad poenitentiam , mom modo contemse
rumt, verum etiam occiderumt., Similiter regina Saba,
mulier et mulier barbara, tamtum audita fama Salo
monis, ab extremis Austri finibus profecta est Hiero
solymam, ut coram audiret sapientiam Salomonis, et
auditum immensis, mumeribus honoravit: Judaei, ad
ipsos ultro, venieutem tam admirabilem coelestis sa
pientiae doctorem convitiis et omni- cantumeliarum
genere prosequuti sunt. ... ., .- ,

- ` '' - - r- .

CAp. CLXIII. Pugnantia sive contraria medium mon

recipientia- sunt, servire mundo et servire Christo,
quae duo quidam miscere eonantur. Nulla convemtio
inter lucem et temebras, inter Christum, et Belial. Ita
pugnamt amor deliciarum et amor castitatis. Sunt
quaedam ipsis vocibus palam pugnantia, ut nocens, im
nocens , placere, displicere; quaedam tectius, ut opera
et gratia, lex et evangelium. . Si ex operibus, inquit
(Rom. XI. 6.) Paulus jam non est gratia: si ex gratia,
jam mom ex operibus. Aperte pugnant gratuitum et
392 I. C C. I, p. 5 I A S T A E I, I B E I. II.

debitum, sive debitum et indebitnm. Lex minatuw

poenam, evangelium pollicetur remissionem. Poema
et gratuita condomatio pugnant aperte. Tecte pugnant
caro et spiritus, mundus et deus, fides et operatio, a
quibus beatus Paulus frequenter ducit argumenta. A
privatione negant esse reditum ad habitum. Hoc apud
physicos fortasse verum est, apud Christianos falsum.
Christus enim ut aliquot vita defunctos revocavit in
vitam , ita resurrexit ipse, mobisque reviviscendi cer
tam spem fecit. Infelicius autem caecus est, qui caret
lumine fidei, quam qui oculis corporeis capti sunt: et
miserius. mortui sunt, qui carent gratia dei, quam qui
corpore sunt exanimes : et tamen qui fidem amisit, ad
fidem revocatur, et qui gratia privatus est, gratiam
recuperat, sed neutrum absque miraculo, si miracu
lum accipimus pro peculiari numinis energia. Minus
quidem evidens, sed longe majus miraculum est, pec
catorem in vitiis inveteratum ad bonam mentem re
vocare , : quam cadaver quatriduanum excitare ad
vitam. \ '

CAp. CLXIV. Relativorum consideratio latius pa

tet, per omnes enim locos discurrit relatio, velut inter
definitionem et definitum, inter genus et speciem,
inter totum et partes, inter simile et id, a quo duci
tur similitudo, inter quocumque modo opposita, inter
cousequentia, et id, cui comes est res aliqua, est re
latio.* Similiter nihil repugnat, quod non repugnet
alicui. Si eventa spectant id, unde exstiterumt. Item
inter efficientia et effecta reciprocatio est. Inter ma
teriam et formam, et id, cujus est materia ac forma.
Inter finem, et id, cujus est finis. Jam inter paria,
majer ac minora nemo mon videt esse relationem.
Neque tamen statim, ubi relatio est, ibi et argumen
tatio est a relativis, Veluti cum dicimus : si dominus
est, debes illi:timorem, si pater, debes honorem : mon
est proprie argumentatio a relativis, sed a consequen
 |
r c c 1. ss 1 A s t A e 1. 1 b E R i 1. ' 893
tibus. Jam multa sunt, tectius relativa; velut in dicto
cujusdam regis Lacedaemoniorum, cui neganti, quod
promiserat, cum flagitator diceret: promisisti, o rex :
ita respondit: si justum est, inquit, promisi, si inju
stum , dixi. Cum urgeret flagitator: atqui decet regis
simplex promissum aeque firmum esse atque aliorum
jusjurandum : mon Hercle magis, imquit, quam vos
expendere decet, quid a regibus petatis. Mutuus re
spectus est inter petere et promittere: mec miuus pec
cat, qui temere petit, quam qui temere promittit. Sic
tecta pugna est inter filium et dominum , quod non
consistat, ut quis sit dominus illius, cujus est filius.
Sic colligit (Matth. XXII. 42.) dominus: si Christus est .
filius David , quomodo David, in spiritu loquens,
vocat eum dominum : dixit dominus domino meo. Ad
similem in modum Socrates refellit crimen , quod deos
negaret, cum diceretur habere familiarein daemonem.
Illorum opinione daemones erant filii deorum. Non
consistit igitur, ut daemonem se fateatur habere, qui
deos negat. Tacita relatio videtur et in argumenta
tione domini (Joh. V. 46.) : si crederetis Mosi, cre
deretis utique et mihi, de me enim ille scripsit.
Inter praedicentem et praedictum est relatio. Itidem
relatio est inter orationem et animi sensum : nam ser
mo mentis est signum, unde, qui ficte loquuntur, non
promunt orationem , sed voces tantum. Ita inter
vocabula rerum et res ipsas est relatio ; in quo prae
postere facit hominum vulgus, a vocabulis abhor
rentium , a rebus ipsis mom abhorrentium. Quis
mon excandescat ad furti convitium? * at quotusquis
que est, qui mom furto rem suam augeat ? Atrox
convitium videatur, si quis diabolus aut sycophanta
appelletur ; at quam multi sunt, qui obtrectationibns
tradacumt proximum? E: diverso, principis aut epi
scopi titulum ambiunt omnes, rem tituli fortiter con
temnunt. Sic sacra vestis signum est vitae purioris,
394 I. C. Cl. E S I A. 8 T A E L l B E R- II.

quemadmodum et rasus vertex. Absurdum autem est,

signo gloriari, rem signi negligere.

CAp. CLXV. Consequentia sunt, quae domims

{Marc. XVI. 17.) commemoravit: eos, qui crediderint,
signa haec sequentur, linguis loquentur novis , ser
pentes tollent , et caetera. In quibus si haec secum
dum allegoriam non adsint, colligitur, eos non cre
dere. Ex consequentibus ratiocinatur (Jol. VIII. 59.)
dominus: si Abrahae filii essetis, opera patris ve
stri faceretis. Item (Joh. XV. 19.): si de mundo es
setis, mundus , quod suum erat , diligeret, nunc odit
vos mundus. Ex repugnantibus locus erit, si negemus,
illos vere credere , qui adhuc loquuntur, quae sapiunt,
ambitionem , avaritiam , vindictam et lasciviam, qui
adeo non medentur aliorum moribus, ut ipsi potius
inficiamt alios, quique tantum absunt, ut non corrum
pantur improborum colloquiis, ut aliis sua propinent
venena, atque adeo ex benedictis sugant occasionem
malitiae. A repugnamtibus ratiocinatur Paulus (Gal. I.
1 o): si adhuc hominibus placerem, Christi servus
non essem. Servus et liber contraria sunt. Testimo
mii dictio consequens est libero, servo repugnams, et
si qua alia consequuntur ingenuitatem , quae pugnant
cum servitute. A causa efficiente sive generatione sic
ratiocinabitur. Peccatum gignit mortem aeternam,
proinde qui mortem horret, prius horrere debet pec
catum. Crapula gignit morbos corporis, si a morbis
abhorremus, cur ea sectamur ultro, quae illos pariunt?
\Iulti detestamtur infamiam , at malam vitam non de
testantur, quae gignit infamiam. Jam deus est omnium
causa efficiens umiversalis ; an sint aliquae secundariae,
nihil ad hunc pertiuet locum. Sed ubi causa est ommi
potens, ibi mom oportet de effectu disputare : et ubi
summa bona, colligendum est, in rebus conditis nul
$um esse malum, ldem est umiversalis omnium finis,
 E C CLE SI A S T A p '. I. B E R I I. 305

nt mihil in bonis esse possit, quod alio quam ad ipsum

dirigatur. At saepenumero res praepostere geritur,
cum finis invertitur: veluti sunt, qui vivunt, ut bibant
edantque, cum ideo bibendum sit atque edendum , ut
vivamus. Item praeposterum est, cum animus servit
corpori, cum corpus in hoc datum sit, ut serviat animo.
Jam quidam sic gerunt imperium, quasi respublica sit.
primcipis causa instituta, cum contra princeps sit rei
publicae causa institutus. Hoc nomine Christus repre
hendit pharisaeos, quod ob sabbati religionem sinebant
perire hominem , cum sabbatum hominis causa esset
institutum, non contra. Item sentiendum de consti
tutionibus caeteris, duntaxat externis. Jejunium cer
tis diebus indixit ecclesia, ut corpore extenuato ami
mus aptus sit rebus divinis: quod si jejuuium, debili
tato corpore, animum quoque reddit ad res divinas
mimus idoneum, ad rixas, iram ac vindictam pronio
rem , proferendum est illud Christi: jejunium, propter
hominem institutum est*), non homo propter jejunium.
Ab effectis ratiocinatur Paulus, ex lege nom esse ju
stitiam, sed ex fide : quoniam iram lex operatur, cum
justitia sit pax cum deo, quam per fidem assequimur.
ltem ad Galatas (c. III. v. 2.) : hoc tantum a vobis volo
discere , ex operibus legis spiritum accepistis, an ex
auditu fidei.

CAp. CLXVI. De forr.a nihil dicam, misi quod in

deo sumt omnium rerum exemplaria. Homo juxta sem
sum mysticum nihil r iud est deo, quam materia im
formis, aut lutum ir mamu figuli. Ille in nobis agit,
quidquid est boni, aos per fidem et obedientiam tan
tum praebemus obsequentem materiam, ut nihil sit
laudis, quod nobis proprie vindicare possimus. Jam
si res humanae comparantur humanis , reperies paria

*) Est, desideratur in ed. II. ed, et III.

 896 E CC I, E 8 I A. 8 T A E L I B E It I r.

ac certis gradibus majora ac minora, velut si purpu

ram componas purpurae. At si res animi conferas
cum rebus corporis, vix ulla comparatio est ob im
mensum im medio intervallum, adeo ut, quod per se
videbatur aliquid magnum , collatione nomen suum
amittat. Exempli causa, si mors aut vita animae
vomponatur cum morte aut *) vita corporis, aut si
praesentis vitae longaevitas conferatur ad aetermitatem.
'um enim, quod longum videbatur, vix punctum dici
potest. Id magis etiam accidit, si nostra conferantur
ad divina. Sic humana justitia , comparata divinae
justitiae, fit injustitia, aut humana sapientia, collata
cum increata sapientia, fit stultitia , quemadmodum
lucerna in sereno meridie non est lumem. Tametsi et
haec comparatio longe est inaequalis. Inter finitum
et imfimitum mulla est proportio, quemadmodum nec
inter creatorem et creaturam. - His rationibus eccle
siastes potest dialecticam subtilitatem ad multitudinis
captum accommodare, et quae videmtur humiliora,
ad sensum altiorem evehere.

CAp. CLXVII. Ad haec sunt quidam loci sic inter

se confines, ut iidem videantur : veluti contraria et
repugnantia videntur eadem, ut effecta, eventa, et
comsequentia, causa efficiens et generatio, causa effi
ciens et finis. Nam finis quoniam impellit hominem
ad aliquid agendum, velut effector est operis. Subti
liter tamem distinguuntur , licet admodum tenui dis
orimine. Verum his minutiis mon morabor lectorem,
nec enim refert, si in **) locum finitimum incidas,
modo data occasione hoc inveneris, quod opus erat.
* Interdum accidit, ut idem argumentum diversis locis

*) In ed. I, legimns ac. In ed. II. verba: aut vita animae ~

aut si, omnino omissa sunt.
**) Editio II. habet: in hunc locum,
 Ec c L E S I A S t A E L I B E R II. 397

ua&tari possit. Ut filium non obedire parentibus, ab

conum est. Argumentum est a repugnautibus, sed
idem tractabitur a definitione. Filius, qui rebellis est
parentibus, non est filius. Quae mater est, gaudet
$lere, quod genuit. Argumentum est a consequenti
his. Erit a definitione , si dicas: mulier, quae abji
cit, quod peperit, nec dignatur alere foetum suum,
mater non est, aut matris nomine indigia est. Non
alienum fuerit ab hoc instituto, locorura exempla iii
Aivinis literis indicare, verum ea res infiniti sit labo
ris, fortasse ne magnopere quidem grati ob rerum
ubtilitatem, nec admodum necessarii, quod ex his,
quae momstravimus, lector non stupidus ea facile de
prehendet. Nec magni megotii fuerit, plerasque argu
inentationes, quae sumuntur a locis, redigere ad eas
$rmas, quas in prioribus analyticis tradit Aristoteles,
verum id neque necesse est, neque satis convenit apud
promiscuam multitudinem ; im scholasticis diatribis hoc
t uempestivius, si res postulet. Tametsi puerile est,
mon intelligere vim argumentationis, misi ad formam
analyticam redigatur. Sit haec apta adolescentulis
exercitatio, 'am doctoribus ac senibus decora sit, alii
judicent. ,- ' -

CAp. CLXVIII. Rhetores putant brevissimam

argumentationem constare tribus partibus, lcngissimam
quinque , mediocrem quatuor. . In longissima po
$unt propositionem, rationem, confirmationem , exor
mationem et complexionem. Propositio est, quod assu
mitur ad probandum. Ratio, quae probat, quod pro~
positum est. Confirmatio est ipsius probationis pro
i;.,. Exornatio est, quae locupletandae' rei gratia
Jhibetur. Complexio, quae, superioribus compen
dio repetitis, iterat propositionem. Exempli causa,
sit propositio: optima primutn discenda. Ratio, quo
niam prima aetas ut est: docilior, ita tenacior est eo
rum, quae percipit. Confirmatio, quoniam ingenium
 898 . Ec cl E s IA s T A E L 1 BER 11.

mondum est profanis curis aut vitiis occupatum... Exor

matio: quemadmaodum emim in vacuis tabellis commo
dius scribis, quidquid libet, et ut argilla ceraque mol
lis facilius sequitur fingeniis manum, et nova tesla
diutius servat odorem , quo primum fuit imbuta: ita
temer animus et facilius percipit homestas disciplinas,
et melius per omnem vitam memimit, quod a temeris
unguiculis percepit. Porro quoniam ejusdem propo
sitionis possunt esse variae rationes, et singulae variis
modis possunt confirmari, tum exornatio variam supel
lectilem secum adducit similium, exemplorum, senten
tiarum, proverbiorum , prolixa mascetur argumentatio,
ut merito complexio vice epilogi fungatur. Quodsi
omittatur exornatio, quod fit commodius in causis hu
milioribus, quatuor partibus constabit argumentatio,
sim cum exornatione simul omittatur confirmatio, puta
cum ratio per se firma mom eget alia fultura, tres par
tes habebit ratiocinatio, et brevior erit complexio.
In brevi vero ac dilucida argumentatioue et comple
xio potest omitti, ut quam quisque sibi velut e pro
ximo repetit, - -

CAP. CLXIX. Exempli gratia, principi impia prae

cipienti mon est obtemperandum : haec propositio. Ra
tio, quoniam, quoties ejus generis res est, ut aut dei
praeceptum sit negligendum aut hominis, par est, ut
divina autoritas praeferatur humanae. Hoc dialectici
vocant enthymema , quae est sententia cum adjuncta
ratione. Nec refert, utrum priore loco ponas propo
sitionem, am rationem. Quouiam memo certus est, an
sit im crastinum victurus, non est differenda vitae cor
$pectio : hic ratio praeponitur. Non est tutum, cuiquam
homini fidere, quia animal mutabile est omnis homo:
hic ratio sequitur. Interdum idem proloquium com
mixtum habet utrumque : ut, mulli invidet sapiens.
Nulli invidere, est propositio ; sapiens habet inclusam
rationem : ideo mon invidet, quia sapiens est. Item
 E CCL ES IJS T A E - L I B E R : ri. 399

mater mon.'odit filium , noverca non amat privignum.

Explicueris, si dicas: hanc odisse filium, non est pro
babile, quia, mater est, aut hanc benevelle huic, moti ,
est credibile, quia moverca est: aut hunc cuiquam in
videre, non est verisimile, quia capiens est, nemo enim
sapiens, nisi vir bonus, malus autem est, quisquis in
videt. Interdum et confirmatio commiscetur ; ut, sa
piens, quoniam vir bonus est, nemini invidet. Hunc
in modum rhetores. Aliter dialectici, quibus perfe
ctus syllogismus constat majore, minore et conclusione.
Nec mimor semper est , ratio majoris, sed assumitur
aliquid, quod concessum cum majore evincit, quod
probandum erat. ' Ut, quisquis sapiens est, idem vir
bonus est, sed vir bomus memini invidet, igitur nec
sapiens. Tamen hic syllogismus constat ex proposi
tiome, ratione et confirmatione. . Propositio est, com
elusio : ratio est, quia sapiens est : confirmatio est,
quisquis sapiens est, idem vir bonus est. Illico palam
est, malum esse, quisquis invidet.

CAp. CLXX. Vereor, ne cui videar in his locis

diutius aequo desedisse, proinde de argumentatione.'
dicendi finem facianu, .si prius illud admonuero, mon
nunquam asseverationem probationibus admixtam ha
bere pomdus ac vim argumentorum, eo quod ostendat
miram dicemtis fiduciam , ut auditorem pudeat dissen
tire: velut in confirmando. Evidens argumentum in
promptu est: non postulo, ut quisquam mihi credat,
nisi hoc manifestis scripturae testimoniis docuero. Id
, cum motius sit, quam ut egeat ulla probatione, tamem
ob morosiores non gravabor, et rationibus et eviden
.tibus: scripturarum testimoniis, quod dixi, confirmare.
Hoc si cui videtur ambigendum, faxo sit luce clarius.
Quis est tam caecus, ut hoc non videat, quis tam im
pudens, ut neget? Perfrica frontem, et aude negare.
Elegans. est illud Cypriani: audi mou diserta, sed for

- --
400 E c cl e s i A s t A e 11 boera 1 1. .

tia : qui hoc mon videt, nihil videt, qui dissentit, mi

hil sentit. In refellendo. Quis mom protimus videt,
hoc esse stultius, quam ut sit refellemdum. Numic audi,
quam frivolis rationibus haeretici suum tueantur erro
rem. Quid hoc somnio vanius? Nunc ad adversario
rum venio non rationes, sed meras blasphemias. Stul
tiora sunt, quae afferunt, quam ut absque risu pos
sint commemorari, sed rursum tam impia , ut animus
a commemoratione abhorreat. Nunc accipite adversa
riorum pugiones plus quam plumbeos, quibus invictam
veritatem jugulare conantur. Si propius intuearis,
comperies, meros esse fumos, quae isti adversum mos
jactitant. Venio nunc ad adversariorum non argumen
ta, sed deliramenta. Hujusmodi sexcentae formulae
confingi poterunt, quibus et probationem nostram ad
juvemus, et adversariorum objectiones elevemus..., .
* *

CAp. CLXXI. Apud quosdam plus valet deprecatio,

obtestatio , aut jusjurandum, aut aliquid his assimiie,
quam argumentatio. Exempla frequemter obvia apud
Paulum. Velut 1. Timoth. V.: testor coram deo et
Christo Iesu etc. Item cap. VI. praecipio tibi coram
deo, qui justificat omnia etc.. Et ad Philemonem:
ita te fruar in domino : obtestatio est. Quoties citat
testem deum, aut ita loquitur: coram deo, dominus
novit, et per vestram gloriam : jusjurandum est. Ve
lut 2. Cor. I.: testem invoco deum in animam meam.
Obsecrandi verbum apud hunc frequens est. . Quod si
nostra propositio prima fronte videbitur absurdior aut
parum plausibilis, contra adversariorum probabili specie
blandietur , expedit, praefatiunculis occurrere. Inter
dum enim haeretici e philosophia proferunt argumenta
valde probabilia , et e scripturis afferunt testimomia,
quae prima specie videntur irrefutabilia. Orabimus
igitur auditorem, ne protinus assemtiatur primae fronti,
propius oculos admoveat ; interdum enim usu venire
 - - - - - -

' E C C L E S I A STA E LIBER I r. 401

in argumentis, quod accidit in rebus externis. 'Quae

dam enim , eminus conspectae, multo aliud prae se
ferunt, quam sunt. Nonnunquam, quod procul homo
videbatur, propius accedenti arbor est. Et mulier,
quae procul formosa puella videbatur, propius intuenti
deformis anus est. Quod afferunt haeretici, venenum
est phalerno admixtum. Proinde suspendant tantisper
assemsionem, donec, amota fallaci specie, vera rei fa
cies appareat. Adde, nec impiis, nec Judaeis, nec
haereticis esse scripturas, quae sunt ecclesiae, cujus
illi sunt hostes. Libros habent, scripturas autem nom
habent, qui spiritu carent, sine quo scriptura non in
telligitur ; ' quemadmodum Judaei frustra memoriter
tenent legis volumina, cum verum legis sensum non
teneant. Et Celsus et Porphyrius, quoties adducunt
scripturam, ' nobis ridiculi sunt. Similiter haeretici
pugnant scripturis mon intellectis. Hoc genus'exordio
lis ad causae rationem commode aflictis
dus erit auditor.
praemunien
w-, , .
' ^ **: '< .. . . .:

CAp. CLXXII. . At ne frigida at somniculosa sit

argumentatio, commodis interjectiunculis est excitan
dus auditor.'' Quod frequentissime facit Augustinus,
non infrequenter Chrysostomus. Id autem fit variis
modis.' Tropo; veluti cum per interrogationem effer
tur, quod simpliciter dici poterat. ' Ut, qui totus ad
privatum suum spectat commodum, qua fronte sibi vin
dicat principis titulum ? Simplicius ac frigidius erat:
qui ad suum commodum spectans gubernat rempu
blicam , non est princeps. Item, qui regem suum, de
glubit, nec ullam illius curam gerit, utrum huiic pa
storem dicemus, an praedonem? Interdum per apo
strophen. Ut , qiiid ais, os impudens? Ita Chrysosto
mus adversus Libanium : rt qffls, & rauuag. Et
Paulus : o homo, tu quis es, qni respondes deo? In
terdum exclamatione. Q vocem stolidam ! O linguam
Q o
 402 E CCLESIA S T A E IL I B E R I II.

ferro exsecandam! O sermonem pecudis, mon homi

mis! Postremo percontatiunculis illis, quibus subinde
excitatur auditor. Quis hoc dixit? nom homo, sed deus
per prophetam. Quomodo explicabitur hic modus?
Utrum haec sufficiunt, an quaeritis argumenta soli
diora? Et hujus, generis alia, quae res ipsa melius
suggeret dicturo. Poterunt et affectus et joci nonnul
lis locis aspergi ad exhilarandum disputationis mole
stiam. Eodem conducent crebrae transitiunculae. Au
distis venena haereticorum , accipite nunc antidota.
Audistis, quae suis pollicetur satamas, nunc accipite,
quanto meliora promittat rex noster Christus. Verum
de his plura dicendi locus incidet, cum de schemati
bus agemus. . . . -

CAP. CLXXIII. Superest epilogus, compendio

removans auditori, quod fusius disertum est : Latini
quidam appellant. enumerationem , Graeci dvaxeqoe
ouv. Ea res triplicem affert utilitatem. Prima est,
quod renovat auditoris memoriam. Altera, quod lo
tam causam simul oculis subjicit. Tertia , quod quae
dam argumenta per se tractata videntur imbecilliora,
ea tamen valent in turba solidioribus admixta. . Hic
observandum, ut epilogus quam paucissimis verbis
absolvatur, ne mon tam videatur epilogus, quam nova
oratio. Eoque Graecis dicitur dvaxsqoeaoaus, quod
capila modo rerum repetantur. Haec pars frequenter
etiam necessaria est, videlicet quoties argumentatio
pluribus constat partibus, aut habet ex subtilitate re
rum monmihil obscuritatis : praesertim si verba fiant
apud imperitam multitudinem, quae quoniam non ha
bet sensus exercitatos, et ad percipiendum tardior est,
et ad oblivionem proclivior. Hic igitur expedit sum
matim repetere, quod dictum est, rogareque, ut dicta
penitus infigant amimis, quo possint et aliis commu
micare, quod didicerunt, et ad caetera , quae traden
.

- -- - -- - - - -

----------- -------- - _
 -

1: ccl e s 1 A s TA e L IB ER r r. 408

tur, simt, dociliores: ita futurum, ut ipse quoque con

cionator reddatur ad docendum alacrior, si conspexe
rit, seminandi laborem non fuisse inanem, sed inde
germinare fructum spiritualem. Nec hic multum est
periculi, ne recta dictorum iteratio pariat fastidium,
quando, mon agit patronus sollicitus apud ferocem ju
dicem, sed apud benevolam multitudinem dgctor ve
: nerandus. lu foro autoritas est penes auditorem, hic
penes dicentem. Convenit tamen, ut in epilogo cum
brevitate servetur perspicuitas, et sermo sit vividior
alacriorque, tamquam parta jam victoria, tum, eadem
non eadem facie referantur. De perspicua brevitate
nihil est praecipiendum : dabil hoc usus ac dieentis
prudentia. Vividior erit sermo, si cum asseveratione
proferatur, verbis emphasim habentibus, non sime
schematibus , ad alacritatem facientibus. Varietatem
afferent figurae : veluti si, quae dicta sunt simplici
sermone, repetantur per apostrophen, aut prosopo
poeiarn , aut interrogationem, ut ante dictum est.

Cap. CLXXIV. Est alterum perorationis genus

fusius, quod generali nomine citur conclusio. Id
petissimum constat, affectibus, qui facilius excitan
tur auditore jam persuaso, ac suapte sponte propen
so, vel ad misericordiam, vel ad indignationem, vel f /
ad poenitentiam,' vel ad aliam animi commotionem.
Porro Stoicorum dogma mullos* probantium affectus,
nom a Christianis modo, utverum etiam abi ipsis Stoi
cis paulo aequioribus rejectum atque explosum est.
Nam quod Atheniemses ab actiomibus causarum se
cluserunt affectus, potest aliquo colore defendi. Tum
ad clepsydras dicebatur, molebant aquam nom me
cessariis absumi, nec jadicem nimium dia detineri
cognitione 3 praeterea quomiam a judice religione'
astricto requirebatur incorrupta pronunciatio , malue
rwnt abstineri a movendis affectibus, quod ii saepe
C e*

------
 4,3 I. C C I. E S I A S T A E L I b ER III.

nubilum offundunt judicio, interdum eo rapiunt co

gnitorem, ut mon ex jure, sed ex animi commo
tione ferat sententiam. Verum longe alia ratio est
dicentis apud populum christianum , qui mom in aliud
movet affectus, nisi ut ad ea, quae sunt pietatis, iu
calescant auditores: veluti cum , laudata concordia,
rapiuntur ad unanimitatis amorem , ac schismatis odi
um : laudata eleemosyna, inflammamtur ad liberalita
tem in egenos, ac detestationem avaritiae: laudata
- innocentia, accenduntur ad studium pietatis et amo
rem vitae correctioris. Postremo verum est, quod

| I. Platonem imitatus dixit Augustinus, nihil amari, nisi

quadantenus cognitum , rursus mihil cognosci, nisi ali
<qua ex parte amatum. Sic praeceptoris amor doci
lem reddit discipulum , et admiratio disciplimae facit,
ut lubentius ac celerius eam percipiamus. Ad theo
logiam docilior erit, cui persuasum fuerit, divinorum
voluminum autorem esse spiritum sanctum , cuique
persuasum fuerit, solam esse theologiam, quae homi
nem vere doctum , sapientem atque etiam beatum red
dat. M. Tullius prius in Hortensio laudata philosophia
accendit ad illius amorem , quam eam docuit. Et qui
disciplinam aliquam profitentur, prius inflammant au
ditorem, per amplificationem ostendentes, quanta fit
illius dignitas, a quibus viris exculta, quid magni pro
-
mittat, quantam afferat utilitatem. Haec cui persuasa
| sunt, non prorsus expers est ejus disciplinae, et tamen
docilis est potius illius, quam, doctus. Hic igitur lo
cus erat explicandi, quae sint affectuum differentiae,
et quibus rationibus excitentur in amimis auditorum.
Sed commodius arbitror, prius hunc orbem, quem
institui, absolvere, tempestivius ad hanc partem ac
cessurus, cum de amplificationibus et orationis jucun
ditate vehementiaque dicendum erit. ' '--'

-
-
 e C CI. e 8 A S T A. I. B eI III.

L I B E R T E R T I U S.

CAp. I. Ex quinque artificis officiis unum *per

omnes operis partes absolvimus, inventionem. Nunc
per eadem recurremus, addituri, si quid videbitur
omissum. lnvemtioni proxima est elocutio, de qua
mihi videor admonuisse, quod ecclesiastae satis est.
Tertia est dispositio sive ordo, qui, ut dicere coepe
ram, cum agerem de divisione, quadrifariam intelli
gitur. Est enim commoda verborum dispositio, quae
mon tantum facit ad perspicuitatem et modulationem
orationis, verum etiam ad acrimoniam : incommodus
ac perturbatus verborum ordo semtentiam obscurat, et
interdum involvit hyperbatis, aut dvavraaeodrous
molestam reddit orationem. Ut autem apte modulata
sit oratio, praestat compositio, de qua M. Tullius ac
curatissime scripsit, et post hunc Fabius. Verum
haec pars curiosior est, quam ut conveniat ecclesiastae.
Tametsi divus Augustinus adeo non vitavit comparia,
similiter cadentia, similiter desinentia, adnominatio
nes, et alias id genus figuras, ut ingenue fateatur a se
affectatas : nec psalmum modo adversum Donatistas,
sed justum volumem hujusmodi schematibus floridum
conscripsit. Dedit hoc auribus suae gentis, cui vix
quidquam simplex placebat. Caeterum voces, quae
406 , ECCLESIA S T A E L I B E R III,

emphasim habent, rectius imitio aut in fine collocantnr,

quani in medio. Veluti, tu ista audes in me? in utro
que pronomine emphasis est. Sus doces Minervam ?
acrius est, quam si dicas: sus Minervam doces? Ita
Paulus: o homo, tu quis es, qui respondes deo? ve
hementius est, quam si dicas: quis tu es homo , qui
deo respondes? Est altera ordinis functio, per quam
commodo disponuntur principales orationis proposi
tiones: id fit im divisione, de qua diximus. In his,
quemadmodum ante admonui, maxime probandus est
ordo, cum propositio praecedens velut ex se gradum
praebeat ad sequentem. Quod genus sit: primo loco
dicam, quanta sit virginum dignitas quantaque felici
tas : mox, quantis periculis hic thesaurus sit expositus.
A re laudata ad ejusdem rei custodiam commodus est
gradus: incommodus, si invertas ordinem. Item, pri
mum dicam, quibus virtutibus summum pontificatum
prqmeruerit: dein , qua integritate susceptum gesserit.
Praeposterum erit, si prius dixerit, quomodo gesserit:
post, quomodo sit assecutus. Interdum propositio
praemollit secuturam , - suapte natura duriusculam.
Velut hanc : Milo insidiantem Clodium interfecit;
praemollit illa : etiamsi civem adeo reipublicae pesli
lentem per insidias esset adortus, praemium mereba
tur, non poenam.

CAP. II. Tertius ordinis usus est in singulis argu

mentationibus : frequenter enim eadem propositio plu
ribus argumentis confirmatur, quae mon oportet nullo
delectu velut in acervum congerere, sed ordine quo
dam velut in aciem producere. Caeterum quae qui
bus locis magis conveniant, dicentis judicio consilioque
relinquendum est., Non improbatur cum ab infirmio
ribus itur ad firmissima. Probatur, quae primo ac
Postremo loco collocat efficaciora, infirmiora veluti
gregarios milites in medium agmem conjicit. Sola im

 -

E CC L ESI A 8 T A E. IL Id E a II . 407

probatur, quae a firmioribus pergit ad infirmiora. Ita

natura comparatum est, ut ad ea maxime simis in
tenti, quae primo dicuntur loco, quae si arrident, cae
tera cum favore audimus: quae vero postrema sunt,
maxime haerent animo. Quae in medio sunt, etiam
si per se parum valent, velut in monomachia, tamen
numero et synathroesmo valent. Quartus ordinis mo
dus est, quo tota dividitur oratio: veluti qui libros con
scribunt, hos prima cura torquet, ut totum argumen
tum ordine commodo sit digestum. Veluti si quis de
rebus romanae urbis paret scribere, hanc sequitur or
dinem, ut primo loco referat urbis prinordia, deinde J
Romam florentem, postremo deficientem. Idem ordo
servari posset, si quis describeret ecclesiae statum.
Ante diximus de exordio, incremento et summa. Haec
tria in utraque parte locum habere poterunt. Veluti
quibus exordiis coeperit ecclesia, quibus modis inva
luerit ac propagata sit, denique quomodo effloruerit et
ad pietatis fastigium pervenerit; rursus quomodo pri
|
mum coeperit degenerare, deinde quomodo magis pro
lapsa sit, postremo quomodo sic in augustum coarctata
adeo refrixerit religio, ut vix dicas eandem esse eccle
siam. " Olim quoniam ecclesiastes fere versabatur im
enarramda scriptura sacra, ipsa scripturae series sup
peditabat ordinem. Verbi causa psalmus proponeba
tur: primo loco titulus explicabatur, deinde psalmus.
Si martyr laudabatur, ordo sumebatur ex praeceptio
nibus generis demonstrativi; veluti cum Chrysostomus
celebrat Babylam, Basilius quadraginta martyres. Bea
tus Paulus hunc fere servat ordinem, ut primum do
ceat ac dissolvat difficultates quaestionum, dein subji
cit monita de moribus, quae minus torquent lectorem,
postremo salutationes, commemdationes ac precatio
nes. Hoc videtur imitatus Chrysostomus, qui post ex
planationem scripturae excurrit in locum moralem , ex
iis, quae dicta fuerant, occasiane arrepta. In his vel
408. E d c L E s IA s TAE LIBER I rr., -

ut in viridariis amoenioribus requiescit ac reficitur

auditor. . Facit idem nonnunquam Hieronymus, ut,
cum e scopulis ac locis confragosis enavigavit oratio, ad
amoeniora devemit, vela pandens et qnasi celeuma ca
mens, sic enim ille loquitur.
CAP. III. Recentiores, quoniam a veterum exem
plis recesserunt, varias ordinis formas commenti sunt,
de quibus ante non nihil attigimus. Quidam primum
orant tacite, mox erecti signant se cruce, praefati mo
men patris, filii et spiritus sancti. Dein recitant the
ma , ut vocant, de quo quaedam generalia proloquum
tur, quod improbandum mon est, si modo, quae prae
fantur, auditorem praeparent, vel benevolentia, vel.
attentione, vel docilitate. Post haec comperio morem
apud quosdam fuisse, ut recitaretur evamgelium lingua,
ut opinor, vulgi ; deinde pro impetranda gratia saluta
batur illa gratia plena. Hinc repetebatur thema, mox
divisione facta sermo peragebatur. Vicami, et qui hos
imitantur quibusdam in locis, primum attingunt non
mihil ex evangelio, dein recensent divos, qui vel in
eum diem vel im sequentes incidunt, deque eorum lau
dibus mom nihil attingunt : postea denuntiant, si quae
feriae aut si qua jejunia in eam incident hebdomadem.
Denique si quid monendum est, admonent, veluti si
sublevandi pauperes, aut si quis quid amisit, aut si
quid male premat imminatve, ut pro illius depulsione
deum deprecentur. Compluribus peracta concione re
citatur aliqua pars symboli cum exomologesi et abso
lutione: quod apud Italos fit post recitatum evange
lium, in quo agnoscas aliquod pristimae consuetudinis
vestigium. Nam olim, posteaquam diaconus ad popu
lum progressus, eoque salutato jussu episcopi pronum
ciarat evangelium, episcopus enarrabat, quod lectum
erat, mox reversus intra camcellos peragebat mysteria.
Simile vetustatis vestigium vidimus in ecclesia Ander
 E C C L L S I.A S T AI$ L 1 B E R I II. 409

lacensi , haud procul a moemibus civitatis Bruxellanae :

collegium est canonicorum, pastor extra cancellos sa
crificat populo, sic moderato tempore, ut canonicorum -.

cantiones finitae sint,. antequam ipse recitarit evangc

lium. Mox eodem cultu , quo astabat altari, couscen
dit suggestum docetque populum: eo facto, redit ad
aliare peragitque sacrificium , mec prius dimittitur po
pulus. Haec sunt prisci moris reliquiae. Post ubi jam
sacerdotes imperiti occupaverunt ecclesias, me mihil re
ferremt vetustae consuetudinis, pro emarratione scri
plurae recitant exomologesim et absolutionem. Quod
merito supervacuum videatur, cum exomologesis per
acta sit ante missae exordium, quem introitum appel
lant.
CAP. IV. Sunt,. qui concioni et alteram addant
coronidem. Recitant multa momina defunctorum, vel
aegrotantium, vel parturientium, vel alia quapiam de
causa periclitantium , et pro simgulis nominatim ex
pressis exigunt Pater moster et Ave Maria, ipsi pro
singulis accipiunt assem aut drachmam. Quis meget
esse pium , orare pro laborantibus? sed quid opus est
tot mominibus? Quid mecesse est, ita viritim partiri
precationes? Tum quid opus est, concionem tot appen
dicibus extendere? Audivi, qui, proposito thematc,
praefationis loco quaedam marrarent, quae a themate
erant alienissima : his peroratis et invocata virgine ma
tre, thema repeterent, quod ipsum erat vulgare, id
est, ad quodvis argumentum aeque quadrans; post
haec exponebant ejus diei evangelium , sed in trans
cursu , velut obiter. Tum proponebatur ex abrupto
quaestio theologica : postremo loco addebant marratio
nes vel miraculorum vel fabularum, quibus imperite
fictis affictae sunt similes allegoriae, dignum, ut ajunt,
patella operculum. Hic scilicet est illorum excursus
ad reficiendos jam lassos auditorum animos. Hic ordo,
tametsi non est concionis veluti corporis, tamem tolerari
 410 eccLEsiAs tAe LII EIR r.

poterat, si nihil esset ineptum aut frigidum, si qua

ratione imter se congruerent thema, evangelium, quae
stio et exhortatio. Quaestionis accessio videtur e scho
lasticorum ostentatione orta, -umde et illud inductum
arbitror, quod quidam rei, de qua dicturi sunt, sum
mam latime praefantur, admirante turba non intel
lectam eloquentiam : hoc dicunt se tribuere auribus
eruditorum , in quo bis peccant mea sententia. Quid
enim opus est lingua latina, cum docti, qui ad
sunt, calleant etiam vulgatam ? Praeterea plerumque
frigida sunt, quae praefantur, nihil habentia ponderis
meque subtilitatis, tantum ut consuetudini satisfiat.
Aliquid esset, si, quae latine proloquuntur, ejus gene
ris sint, ut lingua populi vix possint exprimi. Audivi,
qui illud praescripsisse sibi videbantur, haud scio umde
haustum : intermiscebant orationes quasdam elabo
ratius et exquisitis verbis compositas, multumque dis
similes reliquae dictioni, mom aliter quam in Graeco
rum tragoediis admiscetur chorus, ut hinc ducta videri
possit imitatio.
Cap. V. Aliis hoc studio est, ut concionem e va
riis disciplinis velut emblematibus contexant, partem
adferentes e theologia vetere, partem e scholastica,
partem e philosophia, partem e jure pontificio, partem
e jure Caesareo, non nihil aspergentes e poetis: quae
res, praeterquam quod habet speciem inanitatis, im
concinnam reddit orationem, praesertim cum id affe
etatione fieri vel illud arguat, quod perpetuo fiat. Apud
Ilalos quidam partiuntur orationem , non eodem modo,
- sed non minus inepte. Prima pars datur exponendo
- evangelio, altera Judaeis confutandis, si adsint, tertia
prophetiae, quam sibi complures illic publice vindi
cant. Quorum de numero fuit Hieronymus Savona
rola: et ipse Romae quendam audivi tum quidem pri
mi momimis, qui palam cum religiosa testificatione sibi
 -

E C C L E S I. AS TAE L I B ER II. - 411

assereret prophetiae donum. Nonnulla pars dabatur

Danli aut Petrarchae, quorum rhythmi voce canora
plenisque, ut ajunt, tibiis et insigni corporis gesticu
latione promunciabantur. Dixisses, aliquid dici sacra
lius evangelio. Hujusmodi commenticiis novitatibus
magis indulgent, qui religionis titulo commemdantur,
quam ii, quos ideo seculares appellant, quod monachi
mom sint, nimirum gratificantes affectui multitudinis
potius, quam judicio comsulentes. Nihil est indocta
multitudine fastidiosius, cui si quis conetur morem ge
rere, subinde esset novanda conciomandi forma. Com
sultius igitur est, ecclesiasten, quod optimum est, se
qui: idem fiet assuetudine populo quoque gratum. Au
divi quosdam, qui paradoxa im speciem absurdissima
proferrent apud concionem, et in his involvendis ve
rius, quam explicandis venditabaut acumen ingenii,
quo negotiatoribus, quorum liberalitatem sollicitabant,
fidem facerent. se in scholis nom omnino lusisse dpe
ram. Est quidem aliquo usque morigerandum multi
tudini, sed hactenus, ut a sinceritate verbi divini mom
recedatur, semperque meminerimus, plurimum inter
esse inter evangelicum ecclesiasten, et inter patromum
forensem, mihil mom facientem, ut causam vincat, aut
histrionem, solum hoc spectantem, ut theatro placeat
actio.- Quis autem ordo sit optimus, partim ex illis,
quae supra de divisione propositionum diximus, par
tim ex his, quae nunc adjecimus, liquebit.

CAP. VI. De memoria quoque videor admonuisse,

quod ad hoc institutum satis est: artificiun, si quis ex
actius perdiscat et anxie respiciat ad locos et imagines,
meo quidem judicio plus affert impedimenti, quam ad
jumenti. Primum enim hebeiius reddit ingenium ac
dicendi calorem refrigerat anxia cura, deinde nativam
memoriae vim, quae plurimarum rerum est capacissi
una, praesertim si ad naturam felicem accedat intelli
 412 I. CCLESIASTAE. L IBE R II.

gentia, cura, exercitatio et ordo: cum iis, qui anxie

observant artem, iuterdum eveniat, quod solet illis,
qui machimis nimium operosis aliquid moliumtur, ut
plus sit negotiiim apparanda machima, quam futurum
erat in opere vulgari more conficiendo. Ita citius edis
cas, quae velis meminisse, quam singula in locos et
imagines digeras, ut jam duplici sit opus' memoria, re
rum, de quibus paras dicere, et locorum atque imagi
mum, quas subinde novas fingere oportet. Ad studium
igitur infigendi accedit labor inveniendi non mediocris.
Haec incommoda magis semtiunt senes, qui juvenes hoc
artificio valde delectati sunt. ' Quod si usuveniat, ut
plura momina sint recitanda aut prolixior scripturae lo
cus citandus, et memoria vel natura vel senio fuerit
imbecillior, non est turpe comcionatori, descheda pro
nunciare turbam nominum: scripturae vero prolixius
testimonium plus habet^ponderis ac fidei, si de scheda
aut e codice recites, quam si memoriter. Idem censeo.
de testimoniis doctorum celebrium, maxime si locus sit
insignis et animadversione dignus. Nec semper necesse
est, psalmi capitisve numerum addere, atque in prin
cipio sit, an in medio, an in fine, designare : quod in
terdum Jureconsulti faciunt ad ostentationem, titulo
addentes legem et paragraphum , interdum et versum.
Quamquam illi hoc faciunt excusatius, quam si faciat
ecclesiasles. Habet hoc illa professio, exigunt audito
res, quo facilis loca conferant. Priscis satis erat dice
re : quemadmodum docet Paulus, scribens Romanis,
aut sicut in evangelio Matthaei loquitur domimus. Quod
si sententia talis est, ut fide sit caritura, nisi confirmata
certo scripturae testimonio, tum haud intempestivum
fuerit, eam citandi diligentiam adhibere.

CAp. VII. Hic nonnulli bis peccant, qui nihil di

cunt absque scripturae testimonio, etiam si res ejus ge
meris sit, ut nullo egeat testimonio, et musquam mon
 E CC L E S.IA S T A E L i B E R III. 413

addunt:capitis numerum. ' Quae res non solum habet

speciem ostentationis, verum etiam orationis fluxum
intersecat, et caliginem quandam rebus inducit. Id
esse verum sentiet, qui legerit commentarios Aquimatis
in epistolas Pauli: quamquam id nom erat Thomae pe
culiare, sed cum omnibus aut certe plerisque illius se
culi scriptoribus commune. Res, e bono fonta nata,
abiit invitium affectatione. Unde quidam eruditi ma
lunt mumerum marginibus adscribere, quam addere in
contextum, non ob aliud, nisi quod impedit dictionis
cursum et non mihil affert frigoris. Ad memoriam com
firmandam non nihil opis pollicentur et medici, et se
cundum hos Marsilius Ficimus, sed praeter ea, qnae
diximus, plurimum confert perpetua vitae sobrietas.
Nam crapula et ebrietas, ut ingenium hebetant, ita me
moriam prorsus obruunt. Officit etiam curarum varie
tas ac turba negotiorum ; officit et tumultuaria diver
sorum voluminum lectio. ' Hanc praecipuam arbitror
causam, cur senectus sit dbliviosa, quod ea vis amimi l.
maltitudine rerum obruitur. Officit memoriae pudor
immodicus, auditorum movitas et anxia cura. Pudor
et movitas vincitur assuetudine. Demosthenes, apud
Philippum regem orans, excidit sibi, quod illi apud
Athenienses nunquam acciderat. At Aeschimes, orator
multo Demosthene deterior, apud eundem regem di
cens, sibi mon excidit: nam anxium studium officit ad
hoc ipsum, quod impendio affectat. ^.

CAp. VIII. Superest actio sive pronuntiatio, quae

est apta ad rem, vocis, vultus: ac totius: corporis mo
deratio. . Ad haec, quemadmodum et ad alia , format
hominem matura, ratio et usus perficit. Si quidem et
iis, qui prorsus sumt rudes artis, alia vox, alius vul
tus, alius reliqui corporis gestus est, iratis et propitiis,
comminantibus et blamdientibus, admirantibus et con
temnentibus, moestis et gaudentibus, quod de caeteris
 414 - aecclesiaes*t A e liberarim.
-

affectionibus adeundum modum lector intelliget. In his

igitur optimum est maturam sequi, sed adhibita cura,
ut, si quid ea habeat vitii, aut si quid prava imitatio
et usus adjunxerit, corrigatur, si minus ad ingens illud
Demosthenis speculum, certe ad liberi amici judicium.
Frequemter enim fallunt hominem, quamvis alioqui
doctum, quae ceteris vehementer indecoravidentur et
sunt. Interdum et placemus mobis ipsis obea, quae
merito displicent, auditoribus; in quibus non mediocre
praestabit officium amicus admonitor. Sibi quisque
pulcher est, meque quisquam sibi satis motus esse pot
est, nisi se contempletur oculis alienis. Sed optimum
erit, ex aliis exemplum sumere, et quod decorum
conspexeris, imitari, quod indecorum, vitare, habita
tamen semper ratione personae: neque enim eadem
decent omnes, vel ob ingemium diversum, vel ob qua
litatem adjunctam. Neque enim eadem decuissent Ca
tomem et Ciceromem, quod ille matura rigidus ac seve
rus esset, quippe Stoicus, hic popularis et jocis sali
busque gaudens. Ita mon statim decet juvenem, quod
senem:- simplicem sacerdotem, quod episcopum: mo
machum, quod non monachum.
-; *- -**
CAP. IX. Quibusdam vox est natura exilis vitio
arteriae et musculorum, quibusdam rauca, aliis infir
inior laterum debilitate, aliis interrupta et concisa pul
monis aut pectoris vitio, hos medici spirituosos vo
cant: nonnullis parum est articulata linguae faucum
que vitio, unde blesi, balbi, titubantes ac haesitautes.
His incommodis, si mediocria sint, medetur exercita
tio , monnullis vitae sobriets: nam raucitas interdum
e vinoleutianascitur, exilitas aut asperitas vocis inter
dum ejejunio aut vigilia.- Quamtum valeat exercitatio
etiam in magiiis naturae vitiis, luculento exemplo est
Demosthenes, qui cum lingua esset parum explanata,
ut artis, quam profitebatur , primam literam sonare
 IE C C L E S I A S T A E IL I B ER - I r. - 415 A; $.
non posset, sed pro rhetorica letolicam diceret, hoc ^ , -.

vitium emendavit, lapillos sub lingua volvens atque ita , - - *

pronuncians. Spiritus concisiomem ita correxit : ad- -

r

versus montem conscendens, complures versus conti

mua voce sine respiratione pronuntiabat. Vocis autem

infirmitatem devicit, ad mare, cum maxime fremeret,
declamamdo. Vultum ad grande speculum,. cujus mo
do meminimus, composuit. Jactationem humerorum j;
hac arte correxit : in angusto pulpito stans dicebat, ha
i
stae ex alto pendentis cuspide humero imminente, ut,
si dicendi calore excidisset , id vitare offensione admo
meretur. Denique memoriam scripto confirmavit. Ad
hunc modum vir ille, natura pene invita summus orato
rum evasit. ' Hac in parte monnullam opem affert et
medicorum ars. Imcommoda , quae prava consuetudi
ne ascita sunt, diversa corriguntur, Sunt enim, qui
vocem faciunt exilem , qualis est mulierum , spadomum
aut aegrotantium, quod vitium etiam nationibus qui
busdam familiare est. Contra sunt, qui dilatatis fau
cibus grandem, sed, pressam et gravem emittant, vocem,
qualis est musicorum infimam cantionis partem susti- > \,
nentium, non dissimilis asinorum , rudentium. Atqui
:haec vocis granditas vel dyxm9u6s verius, adeo placet
quibusdam, ut eam rupturis sibi arcessant, non sime.
vletudinis periculo: idque potissimum, faciumt in trams
cursu a pueritia, ad adolescentiam , cum matura ipsa
mutat vocem, in qua aetate ut mocet non exercere, ita
oportet moderatissimam esse exercitationem.

CAP. X. Alii toto pulmone distento vocem edunt

immanem potius, quam magnam, quam megalopho
niam Demosthenes objicit Aeschini. Quidam per nares
efflant. Alii, cum volunt intendere vocem, ganmitum
indecorum edunt, mn dissimilem cantui gallinaceo- '
rum. Alii praecipitant verba verius, quam promumt. -

Nonnullos vidi, qui ex gentis, ut suspicor, more com- || |

-- ----- - ~-~_ -- -----

---
 I.
-

416 - E c CI. E S i A s T A D. L I B E R 1 1 1.

volvunt verba, ac magnam syllabarum partem devo

rant intra fauces. Vidi, qui dicturi quippiam priu:
edebait gemitum : admoniti mirabantur, nimirum
ignari, se huic vitio obnoxios esse: adeo assueverant
Snnt, qui sermonem subinde vocibus aut frivolis au
mihil significantibus intersecant, his intervallis velut
quaerentes, quid sint addituri. ' Quidam affectione gra
viuatis singulis pene verbis interponunt silentiam , quc
nomine Hieronymus notat Grunnium quendam : sin
gultire, inquit, hominem dicas, non proloqui. Au
divi, qui, quoties citabant verba scripturae divinat
canerent: quod tamen tolerabilius visum est, quam
quod alii sic eadem recitarent, quasi singulae syllabat
essent dictiones, paribus intervallis inter se disjunctae
Atqui isthuc quidvis est potius, quam loqui. Nam in
cantu servanlur accentus et vocumn distinctio : hic
crepitus est potius, quam sermo, ubi mec servantui
accentus, nec syllabarum quantitas, nec verborum di
stimctio, mec sensuum intervalla. 'Sed multi sunt hoc
imgenio, ut fastidiant, quidquid est multorum commu
me, et, quidquid insolitum est, idem existiment esse
pulclirum. Sunt inmumera hujus generis incommoda,
quae, si ad virilem usque aetatem inveteraverint, aegre
dediscuntur, eoque consultius est, occupare teneriorem
aetatem ; quae cura priscis fuit praecipua, puerorum
os ad rectam formare promumtiationem. - Optima vox
ost, quae lemiter ac procul articulata'verba transmittit
im aures auditorum, qualis fuisse dicitur Thracalo , qui
causam agens in tribus consistoriis facile audiebatur at
que etiam intelligebatur. Nam est quaedam vocis gran
ditas, quae sonum procul emittit, '*verba mom ' emittit.
At conciouator frustra auditur, si non imtelligitur.
Rursus est quibusdam vox exilior, sed quae facile
penetrat in aures auditorum, cum facili intellectu
verborum.
- - ---
 E CC L E S I A S T A E L I B ER 1 1 1. 417

CAP. XI. Nullus autem est ' tam infelici voce,

quin eam possit aliquo pacto ad eorum, quae dicun
tur, rationem immutare, quod animadvertimus et in
equis et canibus. quibus alia vox est iratis, alia blan
dientibus, alia gaudemtibus aut dolentibus, alia timem
tibus aliquid. Verum hic mediocritas servanda est
ecclesiastae, ut nec mortua somniculosaque sit pronun
tiatio, mec rursus ad histrionicam varietatem immute
tur. Olim fabularum recitator ad personae sententiae
que qualitatem vocem attemperabat, et ad hujus vocem
gestas auemperabat histrio. Mimus utrasque partes
obibat, et recitatoris et histrionis. Est imitatio, quae
deceat ecclesiastem , est, quae mon deceat. Rursus est
aequalitas, quae deceat, est, quae non deceat. Quidam
perpetuo vocis tenore velut eadem chorda perficiunt
orationem , quem morem fuisse Pio secundo, loquenti
apud populum, et Guarino profitenti, testati sunt, qui
eos audierunt., Ipse audivi quemdam doctrina pariter
ac religionis opinione non vulgariter commendatum.
qui immotis oculis, eodem vultu , eadem voce, veluti
de libro recitabat totam couciouem. Statua videri po
terat, misi vox ac rictus utcunque declarasset homi
mem. Atqui isthuc me loqui quidem est, cum opor
teat concionatorem aliquid habere supra sermonem
quotidianum. , Nec minus molesta est quorumdam ae
qualitas in arsi aut thesi vocis, quam devolvunt per
ditonium , donec extremum membrum deprimant, ut
ima vox ad summam relata faciat diapente. Caete
rum apta vocis mutatio non tantum ad movendos affe
ctus, verum etiam ad fidem faciendam adjuvat. Non
parum interest, ut ait in comoedia Davus,. ntrum ex
animo quid an de industria facias. Cum enim ipsa
matura juxta affectus mutet vocem ac vultum, non
viden tur ex animo loqui, qui res vehementer diver
sas eodem vultu ac voce promuntiant. Recte ntatus
est a M. Tullio Cailidius quidam, qui res atroces fri
Dd
 '
418 IE C C I, IES IAS A E LIBER II .

gide pronunciarat. Nisi fingeres, inquit, Callidi, tu

ista ad eum modum marrares? somnum me Hercule
isto loco vix temebamus. Legimus dominum quaedam
Alariore voce dixisse, et verisimile est acriore pronun
tiatione usum , cum diceret : vae vobis , hypocritae,
quam cum in convivio. Simoni loqueretur de muliere
peccatrice, aut cum apostolis explicaret parabolam.
----

Rursus cum indignatus ait: o natio perversa et incre

: dula, quousque vobiscum ero , quamdiu vos patiar;
-
et cum diceret; venite ad me , omnes , qui laboratis
et onerati estis , et ego reficiam vos. Quin et Pau
lus optat mutare vocem suam apud Galatas, si liceret
adesse, munc terrendo, nunc obsecrando, numc blan
diendo. Est igitur secundum maturam aliqua vocis
mutatio, mom indecora gravibus viris. Qua quidem
in re maturam sequi optimum est, modo quod naturae
deest aut superest aut vitiatum est, cura corrigatur.
Quidquid autem motabiliter a natura recedit, ut de
lectet, tamen fide caret.

CAP. XII. E diverse vitanda est mimorum imi

tatio, ut, si verba mulieris referas mulierem loquentem
exprimas, si pueri, pueriliter balbutias, si senis, se
jniliter, si ebrii , temulentum agas, si irati, iratum, si
plorantis, plorantem, atque item de caeteris, quod
imitationis gemus et in scenicis improbatur. `Sentias
tamen in oratione facumdi concionatoris facetam quan
dam ac modestam imitationem , quae sic delectet ac
moveat, ut nihil tamem 'habeat theatricum aut simu
latum. Jam sumt plurima rerum vocabula data opera
sic ficta, ut ipso sono rem exprimant, ut gammire, gar
rire, barrire, sibilus, fulmen , tonitru, fluctus, turbo,
murmur, de quibus in Cratylo disputat Plato. Atqui
ridiculum fuerit, si quis, cum grumnire dicit voce rau
ca per nares emissa, porcorum grunmitum imitetur.
Alicubi tamen decebit modiea vocis ac gestus accessio.
I.

jj |

-
~~~~~~ -----

-
 EC CLIES 1A STa I. B E R t I t. 419 -

Apud Italos quorumdam ecclesiastarum pronuntiatio

multum accedit ad pronuntiationem mendicorum aut
circulatorum , qui mensa in foro posita, mira vocis
dexteritate commendamt nugas suas. Vox autem ca
nora est Iemis et explamata, procul resonans, mendi
corum blandior est. Quod si modice fiat, non im
probarim , multiplicem enim ea res affert utilitatem.
Primum dilatato vocis meatu ac . musculis vox exit
grandior, si natura sit exilis: dein lenior, si sit aspera.
Adde, quod hac ratione tollitur aut certe minuitur
vitium titubationis, cui narrant obnoxium fuisse Pom
ponium Laetum im privato sermone, cum, de cathedra
pronuntiams, linguam haberet expeditam. Praeterea
latius diffunditur : ad aures, postremo minus laborat,
uui loquitur. Apud Anglos est simile genus hominum,
quales apud Halos sunt circulatores, de quibus modo
dictum est, qui irrumpunt in convivia magnatum, aut
in cauponas vinarias, et argumentum aliquod, quod
edidice.unt, recitant, puta, mortem omnibus domi
nari, aut, laudem matritmonii. Sed quoniam ea lin
gua monosyllabis : fere constat, quemadmodum Ger~
manica, atque illi studio vitamt cantum , nobis latrare
videntur verius, quam loqui: quod incommodum me
non nihil offendit in quibusdam inibi concionatoribus,
Verumn oportet vocem lenem esse magis, quam mota
biliter canoram , ne quis illud in concionatorem jaciat,
quod audivit canorus recitator : si loqueris, cantas, si
cantas, male cantas. ' .** . - -

. - '

CAP. XIH. - Quidam : utuntur perpetua conten

tione vocis , quam Graeci uovorovov vocant , cui vi
tio se M. Tullius fatetur affinem fuisse, cum primum.
se ad dicendum contulisset. . Nec hodie desunt, qui
pulchrum existiment, StentoremiHomericum nobis re
ferre, atque hunc in modum praedicant se beatum
Dominicum imitari, - quem narrant adeo fuisse voca
-

Dd *
 430 I. C C L E S I A S "I' A l L I IB E R III.

lem, ut ab iis, qui septem millihus passuum aberant,

posset audiri, quod prorsus incredibile videtur iis, qui
iiesciunt, ' Hispanorum milliaria multo esse breviora
Germamicis ; mec levius peccant, qui vocem subinde
tollunt clamore subito, ac repente demittunt, cum res
mihil habeat vehementiae. Quae res mom caret specie
-
- dementiae. Videmus: im- quorundam homiliis scripto
editis locum deligi, quo, quantum possunt, exclament,
mom quod res postulet exclamationem , sed quod sic
aiiimuni induxerint,'' exclamationem esse concionis
partem : ac tum sibi videntur mire vehementes si se
xies aut octies quamta possunt voce clamarint : o de
$testandum vitium avaritiam , o fontem ac radicem
malorum omnium, io morbum pestilentem, o filiam
<}iaboli, o caecitatemi mentis, o subversionem religio
-
nis. ' Atque his clamoribus interdum excitantur lacry
me pueris ac mulierculis, sed quae simul cum cla
-

more exarescant. Caeterum quoniam cordatis per

spicuum est, eos clamores iiou proficisci ab affectu
dicentis, nihil commoventur, sed offendumlar- potius.
Si quidem ea demum vox -gignit affectum in animis
Auditorum, quae ab animo bene affecto venit, prae
sertim vultu gestuque conveniente adjuta. Damnata
est a rlietoribus mimia vocis intentio, quia mee a dicen
te, nec ab auditoribus diu tolerari potest. Damnatur
item nimium : gravis, quod obscrurior est minusque
ferit: hares, Mediocritas decet ecclesiastem, quanquam
in hac quoque multa varietas est, vel quia. id postulat
sententia , vel quia mihil diu ferri potest, quod non
aliqa varietate commendetur. Quae res non fefellit
caritores, qui organis munc dant vocem clariorem, munc
suffuscam, nnc subraucam. Sunt autem praeter acu
tam, gravem et mediam imnumeri vocis flexus. In
terdum est concitatior , velut im.membris: et articulis
ac singulis dictionibus per se aliquid addentibus vehe
mentiae: inlerdum 'lentior ac porrectior, gum aduui
 1ecclesiAs tAr. i.iber Irr. 421

ramur aut expostulamus: submissior, cum rogamus

aut misericordiam quaerimus: clarior, cum indigna
mur, atque item de caeteris, me , quae natura sunt
infinita, persequar. Hujus varietatis vestigia depre
hendas in cantu, qui recitationi simillimus a priscis ad
hanc usque aetatem pervenit, velut im precatioue Do
minica non est prorsus eadem vox, sed varietas mon
excedit diatessarom, misi quod in menos inducas, de
primit vocem , nec id praeter artis praecepta , quae
docent, submissiorem souum convenire metueutibus.
Cum recitatur in templis mors Christi, summa vox
tribuitur Judaeis ac caeteris, ima Christo, media nar
ranli evangelistae; quod et ipsum admonet Fabius,
medium sonum convenire sermonibus. ~Totus autem
cantus volvitur per diatessarom, quae est harmoniarum
-
qbscurissima minimeque exultans. -----
-
------

CAp. XIV. Quibusdam hic imponit prava artis.

imitatio, quod Graeci vocant, Audierunt a.
rhetoribus praecipi, exordium oportere sedatius esse,
nec clamosum, mec acrioribus affectibus , concitatum,
eoque sic ordiuntur, ut ipsi vix intelligant, quid di
cant: quasi referat dici, quod nullus intelligit. Mox
eadem verba paulo clarius efferunt, donec perveniant.
ad somum justum, Alii, quomiam legerunt inter rhe
torum schemata positam exclamationem , statim a cla
more incipiunt, quod est Ajacis et ad imsaniam tenden
tium. Quo vitio motabiles, sunt aliquot sermones, quos
rabula quidam indoctus et impudens Augustini titulo
conatus est nobis obtrudere. Res autem ipsa loquitur.
fuisse ex eorum grege, quos hodie vulgus appellat Au
gustinenses. Hoc fuco studuit suum sodalitium orbi.
commendare, si persuasisset tantum virum ejus insti
tuti fuisse antorem, ipsumque ab Ambrosio cucullam
nigram ac baltheum coriaceum accepisse, apud hos
filiolos diu yixisse, ad hos vehementer adamatos ere
 ~

422 E C C I. E S IAS T A E IL IB EIR III.

mitas scripsisse regulam, hos ut religionis<olumina

frequenter invisisse, apud hos toties fuisse conciona
lum, ad hos scripsisse morientem, Illud debebant af
fingere, quoniam apud idiotas eremitas loquebatur,
illum mec docte, nec latine voluisse loqui, quemad
modum in aliis homiliis loquitur apud cives. Quam
quam in quodam sermone loquitur hunc in modum :
o fratres mei, licet grossi sitis, et subtilia non capia
tis etc. Ubi sic soloecissat Augustinus, ut grossos ap
pellet crassos? sed arbitror, eos ideo fuisse grossos,
quia bibebant cervisiam. ' Nam in his sermonibus cer
visiae quoque meminit Flandricus, ut suspicor, Augu
stinus, qui quosdam sermomes sic orditur: scire mam
que debetis, fratres dilectissimi t et, legimus enim, fra
ires carissimi, Existimavit, namque et emim con
junctiones esse expletivas, quae quovis loco possent
inseri ornatus gratia. Ibidem Augustimus modernos
- dicit pro hujus aelatis hominibus, et bene scio pro fa
cile intelligo, saporosum pro suavi,

CAP. XV. Sed ineptus sum, qui hic soloecismos

quaeram , hoc est, in mari ' aquam. Omnia miram
barbariem crepant, exceptis iis, quae ex aliis scripto
ribus assnta sunt, Etenim ut quaedam argumenta ar
tifex ille sumsit e vita Augustini, ita materiam e va
riis diversorum autorum locis attexuit, licet indocte et
impudenter omnia. Vide autem, quot fucis studuerit
hoc, quod destimavit, persuadere. Primum conficta
i est oratio divi Ambrosii, qui tradiderit movo militi
f migram cucullam et baltheum coriaceum ejusdem colo
. || - ris, illud etiam addivinans, ex eo multas religiones
exorituras, Tum pro una regula, quam foeminis scri
\ psit, tres.facerunt ad viros. His succednnt venerandi
- sermones, adeo flagrantes, ut appareat, Augustinum
i

impotenti
tur ; fratresamore
mei, istorum aegrotasse.
et laetitia cordis meiSic enim ,ordi
, corona mca,
 sc cle s 1 A s t AE 1. In em 1 1 1. 423

et gaudium meum, quod estis vos. Et mox se facit

matrem fratrum suorum, quos iterum parturit, cum
modo tantopere laudarit, Paulum imitatus scilicet. Ac
me quis esset reliquus dubitandi locus, sic orditur ser
monem quendam : ut bene nostis, fratres carissimi,
tria momasteria apud Hipponam dei gratia merui lau -

dabiliter ad honorem sanctae trinitatis construere, quo

rum primum hoc est, in quo jam annis multis mo
dico pabulo contenti hilariter commoramini, bestiis
associati, avibus mimistrati. Ac mox : et ideo non ego
miser, sed vos saepe angelorum assueti estis colloquiis:
aliud quoque monasterium im horto, quem sanctus
noster pater Valerius mihi dedit, aedificatum est: et
quoniam presbyter episcopus factus sum, nec semper
hic vobiscum habitare potui, nec cum fratribus, qui
in praedicto monasterio positi sunt, propterea infra
domum episcopi mecum habere volui monasterium
clericorum etc. Haec ibi. An mom insigniter videtur |
Augustinus mutasse linguam suam apud illos grossos
fratres? Concederem vitio scribarum, Hipponam di
ctam pro Hippome, et infra domum pro intra domum,
nisi reliquus sermo totus ejusdem esst veneris ; vel
uti quod dicit, eos avibus ministratos, quos sentit
avium ministerio pastos, alludens ad Paulum, quem
faciunt eremitarum principem. Sed ubi est illa vasla
solitudo apud Hipponem, in qua ob hominum inopi
am avium ministerio fuit opus ? et quis novit illam
mirificam sodalitatem, quae frequenter confabulaba
tur cum amgelis, cum idem misero Augustino esset
negatum?

CAP. XVI. Praeterea qui factum est, ut Augusti

nus mec in libris confessionum, mec alias usquam com
memoret haec tria monasteria in honorem trinitatis
constructa. Posidonius scribit, illum plura sodalitia
instituisse, mon monachorum, sed Christo concorditer
--
 424 I. G. C L E S I A S T A E I, IIB E R I I I.

servientium , verum ea vocat diversoria. Est alius

sermo mumero XXI., im quo citatur sanctus pater Hie
ronymns, qui scripserit tria fuisse monachorum ge
mera, quorum duo probarit, eremitarum et coenobi
tarum , tertium improbarit , quo duo tresve sine pa
tre vivebant in commune. At primum genus Hiero
mymus non vocat eremitas, sed amachoritas. Nam.
coenobitae non mimus vivebant in deserto , quam ana
choritae, nisi quod plures sub communi patre ac de
canis vivebant. Verum isti ex anachoritis fecerunt
eremitas, ut titulum, quem adoptarunt, redderent ho
norabiliorem. Et ab his sanctis monachis Augustinus
fuit ad pietatem illuminatus. Tam insulsi sermones
|1| inter tractatus Augustini principem obtinebat locum
cum operoso indice, marginariis ammotamentis diligen
ter illustrati, ex his quaedam citantur in pontificum
decretis. Accedunt huc mendaces picturae, in quibus
Augustinus barba ad pubem usque demissa, cuculla et
veste migra , coriaceo cingulo tres digitos lato, tenet
librum dextra, cujus initium : ante omnia, fratres ca
rissimi, diligatur deus ; circum pedes chorus est Au
gustinensium simili panoplia. Non insector monachi
vocabulum , quod apud bonos omnes gratiosum esset,
nisi plurimorum mores fecissent illud invidiosum : tum
facile patiar, quod monachorum sodalitia confictis ex
ordiis commendant institutum suum, aliis Helisaeum
autorem jactantibus, aliis Brigittam , aliis Augustinum,
aliis Brunnonem , modo aemulentur illorum pietatem,
quorum titulis gloriantur. Sed nimis multa sunt, quae
similibus praestigiis irrepserunt in Christianismum.
Perniciosa vero fuit sive civilitas, sive negligentia eo
rum, qui primum ad ista commivebant. His enim de
bemus, quod praecipuos ecclesiae doctores habemus
mutilos , depravatos, confusos et indoctis nugamentis
contaminatos, tum Graecos, tum Latinos. Nec intra
hos tanmem constitit ista temeritas : ad ipsos usque li
 IS C C L E S I A S T A E L I BE R I II, 425

bros divinos processit impunita audacia; meo his im

postoribus quisquam indignatur, mos calumniis pro
scindimur, si quid recte monemus. *

CAp. XVII. Sed longius rapior. Ut ad compen

dinm redeam , Augustimus licet aliquando secesserit,
quod eruditi plerique solent studii gratia,. munquam
fuit monachus eremita. Tametsi finxerunt illum in
quodam sermone id profitentem, nec ipse ullum cer
tum vestitus genus praescripsit aliis. Tantum mulier
culas, quae vivebant sub cura sororis, momet, me se
notabiles praebeant in cultu , cui vitio genus hoc affine
est. Et addit: nec affectetis vestibus placere, sed mo
ribus ; nec pse sibi quidquam novavit in habitu episco
porum , misi quod pileum pyrrhon , hoc est, rubrum,
modestiae causa gestare noluit, quemadmodum ipse
testatur in quadam apud populum oratione. Decet,
inquit, episcopum , at mon decet Augustimum *). Si
monachus fuisset, dixisset: decet episcopum, at non
decet monachum. Quin etiam ex ipsis Augustini mo
numentis perspicuum est, eam regulam, quam sibi
vindicant pleraque monachorum sodalitia, quae mec
Benedicti, mec Francisci regulam profitentur, noii fuis
se seriptam meque clericis neque eremitis, ac ne viris
quidem, sed mulierculis, quae , ut dixi, sub cura so
roris deo serviebant. Hanc aliquot verbis immutalis
ad viros accommodarunt. Eas vero mulieres non fuisse
monachas, vel illud arguit, quod liberum erat illis,
ab eo coiitubernio discedere, et si qua esset inemem
dabilis, cogebatur migrare, Nec ommes erant virgi
mes, quaedam habebant liberos. Nec has usquam mo
machas, mec clericos suos monachos appellat, quibus **)
*
*) In ed. II. post Augustinum haec sunt addita verba : hoc est,
pauperem de pauperibus natum.
**) Pro verbis, quibus et ipsis quam mortuum * in cd. II, haec
 426
- c c L E s 1 A s t A e L 1 BI: R 111.

et ipsis permisit ad alios episcopos commigrare, apud

quos clericis major erat libertas, Malo, inquit, debilem,
quam mortuum. At qui munc recedit a votis mona
sticis, non debilis est, sed plus quam mortuus est, et
revera mortuus est, qui non necessitatis causa, sed
amore mundi recedit *). Porro monasterium olim di
cebatur omnis locus, sive in agris, sive in urbibus,
a populi frequentia semotus. Sed ut ad rem redeam,
qui confixit eos sermones Augustini titulo, non solum
in medio vociferatur, O. O, O, sed frequenter sic ex
orditur : o fratres carissimi, quam timendus ille dies,
o fratres carissimi, o si sciretis, quantum vobis in so
litudine demorantibus mecessaria sit obedientia, o fra
tres carissimi, gaudium meum et corona in domino.
Exstant tot orationes hujus ad populum habitae, quan
do unquam sic orsus est vir ille et samus et sedati in
genii? Imo ubi sic temere exclamat vel in medio ser
| mone? Satyricis fortassis istud convenit, quamquam
Horatius, omnium laudatissimus, a moderata incipit
| -l. admiratione: qui fit , Maecenas: ne nihil haberet vete
| -
ris comoediae, in cujus locum successit satyra. Sic
Aristophanes: o rv. Sumit hoc
interdum et nova comoedia: Quid igitur faciam? oc
- cidi, perii. Id nimium bene imitatus Persius : o cu
iras, inquit, hominum , o quantum rebus inan est,
Aliquanto moderatius Juvenalis, qui tamen satyram
corrupit et vertit in tragicam invectivam: Semper ego
auditor tantum? Sunt et alia vitia, in quae quidam

legimus: quibus antea permisisse videtur, ut extra domum

episcopi deo servirent. IMalui, inquit, habere caecos vel
claudos , quam plangere mortuos. -

*) In ed. II. hoc comma adjectum legitur : Postea clericos de

prehensos habere proprium, ibi non passus est esse clericos,
ubi ipse esset episcopus, sub aliis tamen episcopis pro cle
ricis recipiebantur,
 *

E C C L E 81 A 8 T AI> LI BIER I II, 427

*.

incidant, infeliciter affectantes artis praeceptiones seu

schemata, quae nunc referre non quidem inutile, sed
perlongum fuerit, ac fortassis etiam invidiosum. Quam
quam, quae hactenus attigi, citra cujusquam personae
contumeliam, non debent quenquam offendere, si pro
sunt omnibus, laedunt neminem. Hactenus de pro
latione vocis. a.

CAP. XVIII. Superest distinctio, quae et ipsa juxta -

sententiarum naturam varianda est. Ea servatur et in

.
scriptura. Brevissima respiratio habet hypostigmen.
Paulo longior stigmen, quam mos duobus punctis signa
mus. Hac quoque longior unicum habet punctum.
Longissima tale signum habet; inferiore puncto ad le
vam inflexo. Tametsi de motis variant scriptores, nec
magni refert. Hypostigme convenit singulis asyndetis,
quorum umaquaeque vim habet articuli sive incisi. Ut,
hic totas noctes editur, bibitur, vomitur, saltatur, lu
ditur, subatur. Item, habes in uno multos, quos imi
teris, philosophum, sacerdotem, monachum, episco
pum. Haec amittunt gratiam, si continenter pronun
ties. Paremthesis mom solum respiratiumcula, verum
etiam voce paulo depressiore a contextu separanda est.
Ut, marrant, Circem ( ut aliquid e fabulis admisceam)
veneficiis homines vertere solitam in sues aliasque bru
torum species. Idem fit post vocandi casum. Ut, Ti
tyre , tu, patulae. Quae Fabius tradit hic subtilius ao
'minutius, Grammaticis relinquam : mobis cum eccle
siasta res est. Nec multo plus intervalli postulant in
cisa, praesertim si absit conjunctio, quae amissa non
mihil adddit acrimoniae. Veluti, patrimonium prode
git, pudicitiam prostituit, famam amisit, parentes offen
dit, amicos abalienavit Membra paulo longiore respi
ratione distinguuntur, Quale sit ; cum haec vita tota
sit brevis, cum omnibus incerta, cum tot malis ob
noxia, demiror esse tam multos, qui sic mortem hor
 428:
. E C C L E S I A S T. A E LIB I. R I I I.

reant, congeramt divitias, differant vitae correctionem.

In his tamem est aliqua differentia. Principalius mem
brum paulo longius silentium reqnirit, hoc est ante
demiror. Fortassis hoc totum videbitur alicui unum
membrum, reliqua. tantum esse commata. Verum
esto, ut lubet, quando eadem est ratio in incisis, in
quibus est unum caeteris principalius. Certe periodus
requirit prolixius intervallum. Quod idem concedit
frequenter et interrogatio. ' Velut: audistis involtam
quaestionem? sed quomodo dilicultatem hanc explica
bimus? Hac quoque in parte peccatur a multis, qui
studio affectant ut oratio continuo tenore volvatur,
quasi turpe sit unquam silere, eo usque contimuantes
vocem, donec defecerit spiritus, tubicimum ruore. Ita
que crebro fit, ut illic respirent, 'ubi sententia non dat
respiraudi spatium. Nec levius peccant , qui, ut ante
dicere coeperam , singulis aut binis fere verbis imier
ponunt moras, mon sine auditorum: taedio. Quidam
perorata sermonis parte tussiunt exspuuntve, quos ci
tins probes, quam eos, qui ex prava consuetudine sub
inde tussiunt aut exspuunt. Sunt, qui in sinili inter
vallo ex imo ventre ducunt clarum suspirium, quasi
dicendo lassi. Atqui suspirare, ubi res nihil habet gc
mitu dignum , ineptum est. - Notantur et ii, qui spi
ritum non recipiunt, sed resorbemt per dentes. Cum
oratio longam vocis continuationem exigit, prius est
recipiendus spiritus: Idem tacite faciendum est, quo
ties commata et cola dant respirandi spatium,

CAP. XIX. - De voce hactenus, veniam ad vultum,

in quo est tanta mentis significatio, ut saepenumero
pro sermone sit. Nam moto capite annuimus, renui
mus, interdum et salutamus, minamur, advocamus :
erecto significamus fiduciam, depresso verecundiam aut
dubitationem. Indecorum tamen est viro gravi, crebro
capitis motu loqui... Cqmam vero rotare, fanaticum est,
 EccLes 1 A st Ae - L rb e R 1 rr. 439
Neque mediocris est in fromite mentis- significatio, unde
proverbiis quoque, qui sunt hilariores, frontem ex
porrigere dicuntur, qui tristes, corrugare, et effrontes
appellamus, qui carent pudore. Nec minus agunt su
percilia: sublata declarant arrogamtiam, unde in su
perciliosos convitium : demissa verecundiam, adducta
torvitatem, inaequalia severitatem cum lenitate con
jumctam : quo, habitu in comoediis inducuntur- severi
patres, altero supercilio sublato, altero composito ; qui
tarnem gestus ecclesiastae fuerit indecorus, quando M.
Tullius Pisoni exprobrat, quod in sematu , altero su
percilio ad frontem sublato, altero in oculos: depresso,
dixit, sibi mom placere crudelitatem. Verum hic pri
mas partes agunt oculi, in quibus animus diclus est ha
bere sedem, eo , quod nullus sit aflectus, qui non ex
primatur oculis, amor,' odium , gaudium , moeror,
taedium, solicitudo, metus, spes , simplicitas, fraudu
lentia, suspicio. Frequenter et in scripturis divinis ex
primitur. oculorum qualitas. Dominus in momte se
dens, intuens turbam requirit attentionem, quasi de
rebus arduis dicturus. Adolescentis divitis: responso
delectatus, intuitus est eum. . A Petro ter abjuratus,
intuitu: oculorum admonuit mom praesliii promissi: et
si oportuerit me mori tecum, te non negabo. Idem
patri gratias agit, sublatis in coelum oculis. Petrus
idem iii Actis, sedaturus confusam turbam , defigit in
illam oculos , autoritatem ac fiduciam prae, se ferens.
De sancta Paula refert, Hieronymus, si quam e grege
virginum, conspexisset segniorem ad officia, aut lasci
vius cultam, eam nom objurgatione, sed oculis ac vul
tus: tristitia corrigebat.. Ipse apud Italos, interfui com
vivio, ubi, qui invitarat, ne monendis aut objurgan
dis famulis interrumperet sermonum hilaritatem , ocu
lis omnia peragebat , sive vellet mutari tabellas, sive
addi vinum. sive novari cibum , intuebatur, famulum;
mox deflectebat oculos ad cyathum aut ad quadram aut

ae~--------
 430 ccl E 8 tJ T AE^ L 1 b1e R 1 1 1.
I.
aliud, quod fieri volebat. Verum et hac in parte opor
tet quam . minimum a natura recedere. Damnantur
i. enim oculi rigidi, extenti, languidi, torpemtes, stu
pentes, lascivi, mobiles ae veluti natantes, quasi qua
dam voluptate suffusi, quod in recitatore motat Per
sius: patranti, inquit, fractus ocello ; damnantur et
limi, hoc est, semiclusi, quibus aspici sese indigman
tur leones: item, quos Fabius appellat Venereos. Nam
prisci Venerem paetis oculis fingebant , quod vitium
et hodie in nonnullis deprehendas, qui , quoties stu
dent videri blandiores, limos ac paetos fimgunt oculos.
Contra mimium diducti, stoliditatem arguunt. Nam
quod Itali quidam, si quem videri volunt revereri,
um oculis attonitis imtuentur, nihil ad ecclesiastem.
Indecore quidam in latus detorquemt oculos. Sed im
deceutius faciunt, qui, cum loquuntur, claudumt ocu~
los, quales ipse mommullos vidi, hoc pacto, ut opinor,
; pudori medemtes, qui dicitur in oculis esse, et si im
modicus est, caliginem offumdit animo, modicus et
gratiam et fidem addit dicenti, qualem fuisse ferunt
in L. Crasso oratore. Is potissimum se prodit in ge
$ nis et buccis , suffundente se sanguine, qui refugiens
inducit pallorem, quod in meta nonnullis et in vehe
menti ira solet accidere. ** .

CAP. XX. Jam est et in maribus aliqua affectuum

ignificatio, unde flatus emissus indicat iram. Hinc il
lud Theocriti de Pame 1 peueioe zoaoe rror uv xoe
$yroeu. Item Plautimum illud: fames et mora bilem

l.
in masum comciunt. Corrugamtur ab irridentibus. Unde
Plinius hamc vultus partem irrisioni dicatam dicit; et
Horatius : naso suspendis adunco. Quidam ronchos
edunt irati aut comminantes. Verum in his nihil est,
quod deceat ecclesiastem. Nec multo plus in buccis, quae
inflatae declarant arrogantiam, demissae tristium sunt
animumque despondentium. Unde audit Cain: quare
 C C LIES IA STAIE L1BER t. 431

eoncidit vultus tuus ? Quin et risum oportet in con

cionatore esse rarum ac moderatum, multum a ca
chinno et ab eo, quem Graeci vocant ovyxgovovov,
distantem. Nec minus dedecet risus Sardonius, qui
nudat dentes. Quibusdam hoc vel natura vel prava
consuetudo addidit, ut nihil dicant absque risu, Ipse
novi virum omnibus numeris laudatum, in quo vix
quidquam potuisses reprehendere, nisi quod ad singu
las orationis clausulas, adderet risum. Novi alterum,
quem arbitror adhuc in vivis esse, qui, novi quippiam
dicturus in coneione ridere solet, ut, qui morem illius
observaremt, exspectarent aliquid insqlitum. In di
ductione aut contractione labiorum, quemadmodum et
im rictu, ea moderatio est observanda, ut motus, non
sit major, quam exposcit explanata verborum pro
nuntiatio. Qua quidem im re quosdam vidi immodi
cos, qui, longius aequo porrectis labris, emugiebant
literam u. Contra quidam e labiis semiclusis emittunt
vocem, quod vitium deprehendas in Hollandis, iis
duntaxat, qui nativam promuntiationem non dedidice
runt. Quidam toto vultu loquuntur, unde et vultuo
sos dicimus, etiam auriculas moturi, nisi natura dedis
set immobiles. Pleraque muta animamtia aurium motu
produnt affectus.
CAP. XXI. Descendo nunc ad reliqui corporis ge- :
stus. Attollere cervicem modice, si fiat in loco, non
dedecet, quemadmcdum nec ad humeros demittere :
in alterum humerum deflectere, ineptus est, licet hoc
quidam pietatis indicium esse volunt; ineptius etiam,
munc in dextram , munc in laevam partem distorquere.
Brachiorum prolatio mon improbatur, quoties id exe
git sententia. . Et notantur, qui semper manum ha
bent sub pallio, quod munquam incalescant dicendo,
Quosdam vidi, qui subinde brachium utrumque quan
tum possent, in laevum ac dextrum extenderent vel
 432 - .eccle si Ast Ae li b er 1 11.

projicerent verius, manibus explicatis, mox eodem

impetu adductis, clarum sonum complosione palmarum
ederent, voce interim clamosa, ac totius corporis ge
sticulatione. Im gestibus corporis.loquacissimae sunt
mamus, quorum aliquot sumt omnium gentium com
amunes.. Veluti, dextra mota silentium poscimus. Iiem
cum de nobis iloquentes, manum pectori admovemus,
cum de aliis, ad eos, de quibus verba facimus. Velut
jm evanglio- dominus, de discipulis dicturis : hi sunt
fratres mei et mater et soror, manum in eos exten
dit; et indice pronominum vice utimur, hic, iste, ille.
JManu allicimus, mamu aversamur aut depellimus. Di
gito ori appresso, silentium , indicimus. Commune
forsitam et illud, quod in poenitentiae signum manu
pectus tnmdimus, in admiratione percutimus femur.
Judicum XV. legimus, quod Philistaei stupentes suram
jmposuerint femori... Vetus est, quod hodie quidam
manum osculando adorant. Sumt rursus olim usitati
gestus nunc ignoti. Quis enim munc agmoscit gestum,
quem Fabius festatur fuisse aetate, sua maxime com
amumem omnium, quod medius digitus in pollicem com
trahitur , explicitis reliquis tribus,. cum ait convenire
exordiis, si levi motu modice in utramque partem fe
ratur , simul capite atque humeris sensim in id, quo
manus fertur, obsecundantibus. Eundem convenire
ad fidem marrationis, si motus sit paulo productior:
itlem acer atque instans, in exprobrando atque arguen
do decet, si.longius ac liberius exseratur. Sit unum
hoc exemplis causa positum: * mam Fabius innumeros
manuum ae digitorum gestus immodica pene diligen
prosequitur; quos hic commemorare, nihil refert.
iia
Comstat olim fuisse vulgatissimum, ' pollice presso fa
vorem indicare, quos testes ac memores esse volebant,
eorum aurem contingere, quibus supplicabant, genam
ac genua contingere, cum nihil horum nunc sit ab
liominum usu remotius. Sed quemadmodum haec ex

====-=
~--- . ---- *~
 eC CL S I A S TAE L 1 B E R III. 433

eleverunt, ita quaedam recepta sunt, quae mesciebat

antiquitas, veluti, cum manu dextra in crucis figuram
contra faciem mota miramur , abominamur, ad alios
mota, bene precamur aut valere jubemus. ' Partiri in
digitos causam, quod solet Hortensius, non semper de
decebat. Nam adorare aut invocare deum junctis ac
sublatis manibus, arbitror vetusti fuisse moris. Nec
semper conveniet, indicem in coelum tollere, quoties
coelum mominatur, aut demittere, quoties terra, dece
bit tamen aliquando, cum id poscet affectus. ' Mimus
quidam dictus est mamu fecisse soloecismum, quod,
coelum nominans, digito ostendit terram, terram no
minans, ostendit coelum.

CAP. XXII. Illud indecorum , ieva perfricare fa

ciem , quasi pudorem abstergeas , aut resupinare nares,
aut emungere citra necessitatem , aut scabere caput.
Qui gestus ob hoc ipsum vitio dantur, quod sint otiosi
ac supini, et rem et auditorem contemnentis cujus
modi est, spectare lacunar, aut suspicere basilicae te
studinem , aut statuam aliquam et his similia , quae
singulorum fere sunt peculiaria, adeo ut vix quemquam
reperias tam matura aut arte compositum , quin ali
quem ceu nevum deprehemdas, quo mon nihil offen
daris. Quod autem Fabius ait, quosdam subito nunc
in tergum , nunc iu latus projicere brachia, ut tutum
mon sit proximum astare, ab.:eo periculo munc eccle
siasten liberat suggestum editius. . lllud ad ecclesiastem
pertinet, quod praecipiunt, ne manus ultra sinum eri
gantur aut infra cingulum dejiciantur. Ipse tamen
vidi quemdam , utramque manum longe supra caput
porrigeutem in altum sublatis oculis, cum deum testem
eorum , quae dicebat, citaret,, atque interim vestis de
fluens mudabat brachia. Quamquam nihil non decet,
quoties vehemens ac tempestivus affectus postulat, Ma
num dextram in altum porrectam vihrare in sigmum
-
E'e
434 E cc I. e S i A 8 T A E L I B E Il I i r.
-

laetitiae, militare est. Corporis motus, qui sunt imfra

cingulum, plerosque suggestum occultat, quod gemus
est immodica pedum divaricatio, aut venter contractior
aut porrectior. Quosdam prohibet, velut ambulatio
nes aut procursiones; nec opus est hic linea, quam
Cassius Severus poposcit adversus eos, qui calore im
modico in aliema tribunalia procurrerent. Pfohibet et
ferire femur in indignatione aut dolore, quod primus
apud Auhenienses fecit Cleofi , referente Fabio. Id a
Romanis receptum non improbatur eruditis. Qui ge
stus videtur ab Hebraeis profectus; sic emim Hieremias
capite XXXI. : postquam convertisti me, egi poeniten
tiam, et postquam ostendisti mihi , percussi femur
meum. Decentius munc pro femore verberant sugge
stum. Nam percutere frontem , erat olim receptum,
teste Cicerone, licet improbet Fabius. Interdum se in
latus dextrum aut sinistrum vertit concionator, quo
commodius ab ommibs audiatur, et omues reddat at
temtos. Verum id perpetuo facere, dedecet. Nam qui
dam, dum oratorios gestus affectant, in metentium
habitum se componunt. Sentitur etiam a populo vacil
latio corporis, nunc dextro pedi, mumc sinistro inni
tentis, quasi e lintre, ut ait quidam , conciomarentur.
CAP. XXIII. - Dedecet item immodica totius cor
poris erectio aut incurvatio. Neque enim mecesse est,
ut, si sublimia loquimur ,. ipsi protinus fiamus subli
mes, aut si quid narramus, quod corpore fit inflexo,
statim ad eum habitum nos componamus. In utroque
tamem peccant quidam, cum ntrumque sit mimicum.
Notatus est mimus, qui, cum recitaret im carmine ma
gnum 'illum Agamemnonem, quantum potuit, corpus
erexit in summos pedum digitos ; cui praeceptor, qui
aderat im theatro , reclamavit, longum facis, non ma
gnnm. Is , populo flagitante, ut ipse gestum accom
modatiorem adderet , fecit Agamemnonem cogitabun
 -
-

E C C L E 8 I A S T A E . L I B E R I I I. ' 435

dum. Quamquam et hoc scenicum, neque enim con

venit ecclesiastae, ut, si quem narret cogitabundum,
ipse se fingat in habitum cogitabundi. At ipse vidi,
qui, regi blandientes, adulantur corpus inflecterent:
in episcopos, quos videri volebant contemnere, aliquid
dicentes, corpus attollerent. Quendam audivi, qui,
cum narraret, quomodo dominus onustus cruce inces
serit, in gestum onus grave bajulantis corpus incurva
vit, pedum, quoque strepitu, quantum potuit, imitans
ambulantem. ldem me audiente, cum exaggerasset
verbis, quam horribilis fuisset ille totius populi strepi
tus, cum omnes una voce clamarent, crucifige, cruci
fige, jussit uuiversam concionem, qnantum posset, vo
ciferari, crucifige, crucifige. Cuidam ongere? ri
diculum quiddam accidit. Ipse grandi proceroque cor
pore dicebat e suggesto minus profundo, unde alii so
lent dicere sedentes: cumque vehemens videri studeret,
erectque in altum corpore jactaret brachia, superiore
corporis parte, quoniam plus habebat ponderis, de
pressa, devolutus im turbam vicinam, ostendit ea foe
minarum ac virorum oculis, quae verecundius tegun
tur. Inepta et indecora sunt et illa, quae quidam affe.
ctant ad movendos affectus. De vitae contemtu deque
mortalium fastu dicturi, duo mortuorum capita, e
polyandrio sublata, sub veste in suggestum deferunt,
quae, postquam incaluit oratio, proferunt magnoque
fragore collidunt, ut excussi dentes in populum dissi
liant, vociferantes : quid vobis videmini? hoc estis, mi
seri. Et haec sane movent affectus simplicibus, sed
non, quidquid quocunque movet affectum , statim de
cet ecclesiastem. Tolerabilius, quod quidam, exagge
ratis Christi doloribus, quo majorem excitaret commi
serationem, subito promsit signum crucifixi : ecce, im
quit, Christum indigne tractatum. Quamquam hoc et
hujus generis alia non conveniunt gravi ecclesiastae.
Alioqui probandum esset, si quis , multa loquutus,
Ee *
 486 1. c c LE s IA s T A E L I B E R 1 1 1.

quam tetra bellua sit diabolus, cujus imperio se mam

cipant peccatores, subito proferret hominem diaboli
specie personatum , quales discurrunt in ludis vulgari
bus. Ridetur is, qui pupillum, cujus causam agebat,
sublatum in ulnas deportavit in tribunal, quo judici
bus moveret misericordiam , verum idem admodum
- .

frigide, mec sine populi risu reportavit puerum suum.

CAp. XXIV. Est momenti mon mihil im cultu, de
quo illud in genere praecipi potest, ut bono gravique
concionatore dignus sit. Verum hoc decorum pro loco,
--

tempore, personis ac more variat. Audio munc quos

dam in veste lupina concionari apud populum, quo
corrigant aliorum superstitionem. Atqui istuc mon est
corrigere vitium , sed mutare. Itali decentius vestium
tur, quam Germani. . Nonnulli, religionem professi,
molumt tegi vestem ordinis sui, quasi mulla sit sacratior,
sed iidem tegumt in sacrificio. Quod si diaconus recto
sumit vestem sacram , evangelium recitaturus, quanto
I. nuagis decet idem sacerdotem evangelium enarraturum,
praesertim cum olim evangelii enarratio pars fuerit
missae. Nec cmim episcopus alia veste docebat popu
lum, quam qua peragebat mysteria. Neque vero no
vum est, in sacris functionibus uti sacris vestibus.
Fluxit is mos ab ipso Mose im ecclesiam, et ab hujus
prinordiis ad mos usque demamavit. Porro quemad
modum vestis modesta decensque commendat concio
mantem , ita dedecet indecora veslis jactatio, submis
sio, sublatio, revolutio. Vidi ipse Romae primi mo
minis ecclesiastem , qui, simul atque partem orationis
absolvisset, utraque manu in tergum reflexa , vestem
a postica corporis parte in utrumque laei es revolve
bat, quo gestu cum nihil esse possit foedius , tamen
arbitror hoc illum inscientem fecisse. Illud mirabar,
1neminem illi fuisse amicum, a quo admoneretur. Nam
mihi cum eo semel atque iterum dumtaxat fuit collo

---
 -

I. C C LE SI A 8 T A E F, IB ER III. 437

quium, nondum intercesserat familiaritas. De pro

nuntiatione dicendi finem faciam , si illud adjecero,
ante omnia spectandum , quid quem deceat. Quibus
dam enim natura peculiarem addidit gratiam, ut de
ceat, quidquid agunt, quod de bonis viris proverbio
jactatum est: id mec arte tradi potest, mec verbis enar
rari. In his etiam vitia decent ac delectamt, quae in
aliis essent foedissima : cum contra quibusdam aveama
quaedam addita sit infelicitas, ut virtutes etiam dis-,
pliceamt. - Oportet igitur ecclesiasten sibi motum esse,
mec artem modo, verum etiam naturam suam iu con
silium adhibere. Ab eruditis probatur mora medio
cris initio dictionis, quod ea res exspectationem audito
rum excitat : : sed indecorum est, quod in eo silentio
quidam ter inflant buccas. Decet autem cogitamtis
habitus. - - - - - --- -

CAp. XXV. Redeo nunc ad illa, quae paulisper distuli,

ac paucis ostendam, quibus rationibus fit, ut oratio sit
vehemens, jucunda et copiosa. Ad vehementiam simul
et copiam faciunt loci communes. Locos communes hic
appello sententias freqnenter incidentes, quae, si per
amplificationem adhibeantnr, sive in laudem, sive in vi
tuperium, adjuvant ad persuadendum id, quod destina
vimus. Frequentius tamen incidunt in genere demon
strativo. Veluti si quem principem laudes ob clemen
tiam, per locum communem anplificabitur, quam exi
mia virtus sit clementia, quam detestanda sit crudelitas.
Rursus si quem episcopum laudes ob pudicitiam, exag
gcrandum erit, quanta virtus sit pudicitia, quantum
que bonorum pariat in homine. Item si suadeas,
quempiam arcessendum ad episcopi munus, quod castus
sit, quod pecuniarum contemtor, quod ad docendum
propensas, amplificamdum erit, quanta virtus sit casti
tas, quantam infamiam sacerdoti conciliet impudicitia,
quamtam corruplclam secum afferat : amor pecuniae,
 438 Ie ccL E s i A s T A E LIBER. 1 1 1 '
`< - - -

tm, quam sublime munus sit, quam deo gratum, ad

pietalem erudire populum. Si quem a vindicta deter
reas, locus communis erit, meminem laedi misi a se
ipso. - Similiter in objurgando et comsolando. Si quem
objurges, quod obtrectationibus indulgeat, exaggeram
dum erit, quanlum crimen sit, linguae virulentia pro
ximi famam laedere, quod est homicidii genus. Si
quem aegrolum consoleris, amplificamdum erit, quam
haec vita sit brevis, incerta, malis innumeris obnoxia,
breviter, quam mom sit vita, si ad illam vitam , ad
quam mors transmittit pios, conferatur : amplificam
dum , quanta res *) sit fides, quae sola praestat, ut nec
mortem , mec inferorum regnum timeamus, Atque hi
loci primum ab omnibus virtutum vitiorumque generi
bus ac partibus duci poteruut. Partes appello species,
in quas virtutis genus diducitur. Ut justitia genus est,
cui subsunt variae partes. Nonnunquam genus generi,
aut species speciei adminiculatur. Prioris exemplum
erit: ad suscipienda pro republica discrimina frequenter
opus est prudentia, quae docet, quid vere timeudum,
quid nom : et ad constanter tuendam justitiam adversus
potentes frequenter opus est fortitudine. Posterioris
hoc: pudicitiam alit vitae frugalitas, corrumpit luxus,
igitur, ad castitatem adhortanti profuerit, amplificare
laudem frugalitatis et odium luxus. ' Illud perpetuum
-

est, quod contraria contrariis admotis illustrantur.

CAp. XXVI. Deinde a sentemliis hinc* derivatis,

et huc adjuvantibus. Quod genus sunt; Nemo laedi
tur nisi a se ipso. Et gravius laeditur, qui injuriarn
facit, quam qui patitur. Et fortior est, qui megligit
illatam injuriam , quam qui infert. Et lucrum facit
non mediocre , qui perpeti mavult jacturam , quam lite
aut bello persequi. . Lucrum fraude partum damnium

*) Verbum res in ed. II. et III. nom legitnr,

||;
 e C C LE s A s T. AE. L IB ER 1 II. 489

est, non lucrum. , Nulla speciosior victoria, quam si

quis imperet affectibus. Iram vincere, speciosius est,
quam urbem capere. Nullum certius excelsae mentis
argumentum, quam injuriam megligere. Qui malum
malo pensat, odio mali fit, ipse malus et odio dignus.
Qui contemuit hostem, vir fortis et sapiens est. Qui
pro injuria reponit beneficium, vir evangelicus est.
Quisquis vimdictam meditatur, homicidio proximus cst.
Nullo officio citius flectitur deus ad ignoscendum uobis
commissa nostra, quam si in gratiam illius ignoscamus
proximo. Imjuviarum reciprocatio finem mescit. Si
multas optime finitur patientia. Ira furor est, hoc
tantum differens, quod brevior est. Stultum est, ab
equo conspersum aut calce percussum ferre, ab homine
stulto et improbo nil posse pati. Ebrio nemo fidit, at

cum irae temulentia multo periculosior sit quam vini;

stulte facit, qui sibi irato quicquam credit. Ebrio com
venit somnus, irae quies et mora. ' Quod iva suadet,
mox abit in poenitudinem , quod ratio suadet. semper
placet. Beneficiorum oportet immortalem esse memo
riam, injuriarum brevissimam. Haec aliaque, quae in
mumera vel ex autoribus peti, vel apte ad causam ex
cogitari possunt, conveniunt hortanti ad poenitentiam,
et a vindicta deterrenti. Item , dei est, juvare morta
lem. Beneficium dando accepit, qui digno dedit. Bis
dat, qui cito et alacriter dat. Liberalitatis est, interdum
et perdere beneficium. Qui dat male usuro, non dat
beneficium , sed noxam. Nihil tutius deponitur, quam
quod confertur in bonos viros. Serere me dubites. Qui
dat, ut plus recipiat, non est bneficus, sed negotiator.
Nibil tam perit, quam quod confertur im ingratum, at
qui in proximum amore Christi liberalis est, mon frau
datur gratia. Qui miseretur: pauperis, deo foenerat.
Nemo sibi matus est. Indignus est, qui habeat, qui,
quod habet, sibi uni habet. Haec omnia juvabunt hor
tantem ad beneficentiam. -
 440 E C CLE SIA STAE* L I B E R .

CAp. XXVII. * Tertium genus est, quod sumitur

a communi vita, hoc est, ab his, quae vulgo dicuntur,
aut quae accidunt, praesertim insignia. Nam quaedam
et dicuntur et accidunt. Ut, movercas male velle pri
vignis, matrum indulgentia corrumpi liberos, servos
heris clam obmurmurare, et cuique , tot hostes esse,
quot habet servos. ' Ex. improbis masci improbos, ex
malo corvo malum ovum, Male partum male dispe
rire. Quae subito grandescumt, nom esse durabilia.
Sat cito, si sat bene. Magistratus arguit virum. Quae
dam dicuntur, ut fiant, aut vitentur. Ne quid nimis.
8ponsori praesto est noxa. ' Nosce te ipsum. - Praeci
puum senectutis solatium est, bene vixisse in juventu
tute.---Optimum senectuti viaticum eruditio, Frustra
sapit, qui sibi non sapit. Obscurus est, qui nihil ha
bet nobilitatis praeter imagines, Turpiter pauper est,
qui mihil habet virtutis... Plus vident oculi, quam ocu
lus etc. . Insigniter et paucis accidentium sint haec ex
empla. Insignis longaevitas, vivida viridisque seme
ctus, senilis juventa, admiranda foecunditas. Rara fe
licitas, insigne corporis robur, insignis memoria aut
oblivio. Bara facundia, insignis opulentia aut pauper
. tas. Varia et insignis utriusque fortunae experientia,
subita fortunae commutatio. t l'ormae praestantia, de
| formitas insignis. . Egregius animus im deformi corpore.
Insignis polygamia, insignis tovyoorwa. ' Magnae
prosperitatis tristis exitus. ' Vitam plus aloes habere,
quam mellis. - Mors, subita, mors spontanea, mors
praematura. Nihil est horum, quod mom ad vehemen
tiam et copiam orationis possit accommodari. Veluti
si quis consoletur senem aut aegvotum , ad hujus vitae
contemtum.ex loco de praematura aut subita morte ar
ripieta quot infantes pereumt inter latebras uteri mater
ni, quot in ipso exortm, quot in cunis ! Tum quot adulti
subita morte pereunt, et quam paucis comtimgit ad se
nectae limen pervenire ! Ex insigni longaevitate sumet;
 e C CJL E S r A s T A E L 1 B R r 1 r. 441 |
jam ut contingat longaevitas , quanta contigit Matliu
salem , quid habet haec vita , cur quisquam optet eam
esse longam, cum multi fuerint, qui taedio majorum
mortem asciverint? aut quid est aetas cenfm ammo --|

rum ad aetermitatem , nisi pumctum temporis? Hoc ex

empli causa positum esto, ad cujus imitationem lectur
de caeteris facile judicabit. Hujusmodi sententiae, per
amplificationem tractatae, adjuvant id, quod agimus,
et orationem accessione mon imani locupletant. _

CAP. XXVIII. - Quibus autem rationibus constet

amplificatio, a vetustis rhetoribus abunde explanatum
est, nec ea res nostram desiderat operam, nisi ut forte
quaedam crassiore , ut ajunt, Minerva declarenus.
Non minima pars eloquentiae sita est in augendo ac di
minuendo, praesertim ecclesiastae, cui fere dicendum est
apud imperitam et oscitantem multitudinem. Hoc tan
tum interest, quod forensis orator amplificaudo cona
tur efficere, ut res major appareat, quam est, elevan
do, ut minor, quam est. Utrumque praestigii et im
posturae genus est. Ecclesiastae satis est efficere, ut
res tanta videatur, quapta est, major aut minor, quam
multis videtur. Nam vulgi de rebus fere praeposte
rum est judicium, pessima pro optimis eligit, levissima
bona pro maximis amplectens, rursus summa veraque
bona pro minimis negligens. Quis enim est, qui non
pluris faciat boma corporis quam amimi, temporaria
quam aeterma? Tum odium , dolor et ira facit, ut alie
na mala mobis graviora videantur, quam re vera sunt.
Contra amor saepe facit, ut, quae mala sunt, mobis
boma videantur, et quae bona sunt, majora'videantur;
quam re vera sunt. Id magis accidit in- mobis ipsis<
Quotum enim quemque reporias, qui sibi mom sit adu
lauor ,itia sua extenuams , virtutes plus aequo attol
lens ? Omnis autem amplificatio ao diminutio petitur
aut ex rebus, aut ex verbis, Ex rebus petuntur affe
ctus, ex verbis modi, quos nune proponemus.
 i|
|

| 442 e c c Lf s 1 A s T A E L 1 B E R 1 1 i. *

CAP. XXIX. Prima augendi aut extenuandi ratio

comsistit in commutando rei vocabulo , quod atrocius
| addimus in augendo, mitius in diminuendo. Prioris
exemplum erit, si occisum dicamus, qui caesus sit, si
pro improbo appellemus latronem, si pro impudica
meretricem, si pro fure sacrilegum, si splendidius vi
ventem vocemus ebrium, si iratum fnrentem , si jocis
assuetum scurram, si violentum carnificem , si obtre
ctatorem veneficum, si scelcstum scelus etc. Nam vul
gatissimum est, ut, qui molestior est, occidere aut
enecare dicatur, qui dicto silentium imposuit, jugulasse,
qui discruciavit, exanimasse dicatur. Praeterea cum
delicatius viventes, semiviros, eviratos et effoeminatos
Jicimus. Hujus generis est, quod Saul Jonathae ma
urem pro adultera appellat mulierem ultro virum ra
pieutem, significans, eum mon esse legitimum filium,
sed suppositicium. Posterioris exemplum erit, si, qui
pulsavit, attigisse dicatur, qui vulneravit, laesisse qui
aegrotat, sibi displicere ; in summa, quoties vitium vi
cinae virtutis momine elevamus. Veluti, cum crude
lem appellamus paulo severiorem, imprudentem sim
pliciorem , adulatorem comem et affabilem. corruptam
]icentia civitatem liberam appellamus. Haec species
affinitatem habet cum loco, qui est a fine. Commutatur
enim rei vocabulum, mec id tamen falso; veluti si quis
omne bellum, quod Christiani gerunt cum Christianis,
appellet bellum civile, quod omnes inler se fratres sint
et civcs. Aut si quis omne stuprum, quod Christianus
cum Chrisliana committit, vocet incestum, quod mmes
sint dicati Christo. Aut si quis omnem quaestum mon
expertem fraudis appellet furtum , aut peculatum, aut
sacrilegium. Item, si quis quemvis errorem haereti
cum appellet blasphemiam, quod adversetur, Christo,
qui est summa veritas ; aut si quis cum Paulo avari
tiam vocet idololatriam.
 E C C LE S I A S T A E I, IIB E R I I I. 443

CAP. XXX. Atque hoc fit vehementius acriusque

ferit animos, si per correctionem ampliora verba cum
his, pro quibus ponuntur, conferautur. Exemplo est
illud Ciceronis in Verrem : non enim furem, sed ra
ptorem, non adulterum, sed expngnatorem pudicitiae,
mon sacrilegum , sed hostem sacrorum religionumque,
non sicarium , sed crudelissimum carnificem civium
sociorumque, in vestrum judicium adduximus. IHuic
generi affinia sunt illa, si quis, testimonii pondus am
plificare volens, ita adaugeat: non haec verba sunt homi
num fabulis jactata, sed literis prodita, mec quibuslibet
literis, sed totius orbis consensu comprobatis, nec sunt
cujusvis hominis, sed ecclesiastici doctoris, nec cujus
vis theologi , sed apostoli, nec cujuslibet apostoli, sed
omnium excellentissimi Pauli, imo non Pauli, sed spi
ritus sancti, ore Pauli nobis loquentis. . Item si quis
obtrectalionis crimen exaggeret hunc im modum. Non
spoliasti illum pecunia , sed fama, quae carior est uni
'versis opibus, nec hostem traduxisti, sed fratrem et
amicum, bene te meritum, imo non traduxisti, sed oc
cidisti : fama enim vita est hominis. Nec occidisti gla
dio, sed linguae veneno, ut jam veneficium sit, non
simplex homicidium. Nec unum hominem occidisti,
sed omnes, in quibus linguae tuae veneno fraternam
exstinxisti caritatein. Postremo non hominem occi
disti, sed ipsum Christum in membris suis, quod qui
dem in te est, occidisti. Ab hac specie mon abhorret
hyperbole, quae plus dicit, quam res hahet. Nec hoc
slatim mendacium est cum sacri doctores *) toties in
libris canonicis iudicent hyperbolem ; mullus enim hic
decipietur, sed omnes intelligunt, exaggerandae minu
endaeve rei causa dictum, quod fidem excedat. Ut si
quis de rabula clamoso dicat: hic sua loquacitate postes
et marmora posset rumpere; auditor nihil aliud intel

*) In ed. II. legitur: saeerdotes.

 444 E C C L E S I A S T A P. LI BE R I rr.

-
ligit, nisi loquacitatem insigniter immodicam. Aut si
quis de homine praeter modum sibi placente dicat:
Hic sibi videtur coelum digito ' attingere; auditor ni
hil aliud animo concipit, qum vix enarrabilem ho
minis arrogantiam. Itidem cum psalmus dioit, fluctus
ascendisse usque ad coelos, ac descendisse usque ad
abyssum, hoc est, inferos, nihil aliud intelligimus,
quam immanem tempestatem. ltem cum Paulus Phi
lippensibus'seribit, se omnia habuisse pro stercoribus,
ut Christum lucrifaceret, nihil aliud accipimus signi
ficatum, quam extremum rerum humamarum contem
tum. Sed de hoc in sequentibus plura dicendi occur
vet opportunitas. ' . _ '

' CAP. XXXI. Est alia augendi species per incre

mentum, cum exaggeratis inferioribus per gradum
unum aut plures pervenitur ad summum. Vehemen
ter enim increscit extremum, si inferiora quoque vi
dentur egregie magna. Praesto est evidens exemplum
e Cicerone in Verrcm : facinus est, vincire civem ro
manum, scelus, verberare, parricidium, necare ; quid
dicam in crucem tollere? Duobus gradibus auxit par
micidium , quo cum nullum atrocius verbum posset in
veniri, extremmm gradum auditoris cogitationi reliquit.
Est alter incrementi modus, cum smmo aliquid addi
tur praestantius. Velut apud Virgilium: quo pulchrior
alter non fuit, excepto Laurentis corpore Turmi. Sum
mum erat: quo pulchrior alter non fuit. Ultra sum
mum est: excepto Laurentis corpore Turni. : Simile
-
fuerit: Sallustius omnium facile, eloquentissimus, unum
excipio Ciceronem : Diomedes Graecoram omnium lon
ge fortissimus, Achillem semper excipio : inter univer
sos homines nihil Joanne Baptista sanctius, hristum
semper excipio. Tertius modus est, cum ' non per
gradus itur ad id, quod, est plusquam maximum, sed
ad id tantum , quo nihi} naajus dici possit. Velut ma
 E C C L E S I A S T A E LIIB ER I tr. * 445

trem tuam occidisti : quid dicam amplius ? matrem

tuam occidisti. Quartus incrementi modus est, cunl
citra distinctonem in orationis contextu et cursu sem
per aliquid priore majus. additur, et ad summum per
venitur, mom nixu, sed impetu. Velut Cicero in An
tonii vomitum : in coetu vero populi romani, megotium
publicum gerens, magister equitum. Singula habent
augmentum. Per se foedum erat etiam mon in coetu
vomere, in coetu etiam nom populi, etiam mon rqmami,
etiam si nullum negotium ageret, etiam si non publi
cum, etiam si mom id $aceret magister equitum. Ad
hanc formam haud quaquam difficile fuerit similia fin- \
gere, velut illa. Non puduit illum aleam ludere, cum
scurris in popima publica, sacerdotem, pastorem, theo
logum, monachum. Non erubuit insigniter mentiri,
in sacra comcione, frequentissimo auditorio, semem,
evangelii
pallio praeconem*)., theologiae professorem, camdido
venerabilem v.

) In ed. II. post venerabilem plura adjecta legimns, quae e

locis similibus in libro I. obviis (cf. c. 89 seqq.) desumta sunt,
nexui autem rerum hic male congruere nobis videntur. Ver
ba sunt haec. ,,Nam juxta Panlum praecipuum ac peculiare
munus episcoporum est, docere plebem Christianam , nec
docere Platonem aut Aristotelem , sed Christi doctrinam,
$implicissimi simplicissimam. Quod magis admirandnm est,
aonnullos hujus tempestatis episcopos hanc pulcherrimam
omnium functionem in qnosdam rejicere , quos ipsi quoque
despectui ac ludibrio liabent, et contumeliae causa fratres
appellant. Nec boc comtenti, quod huic erat proximum,
cramentorum administrationem conductitiis quibusdam, ad
pene dixerim, factitiis episcopis delegant, causarum cogni
tionem , et pecuniarum rationes, rem omninm sordidissi
mam et vel infimis committendam , sibi servant, perinde
quasi nihil aliud sit magno episcopo dignum. Videamus
igitur, quibus coloribus Chrisli doctorem depingat hic pro
pheta. Beatus, inquit ; ille. meus et perfectus, quem ei iu- -

iendo populum destinavit deus ; primuum mulli- pestiferi - | i

 446 D c c I. E s I A S T A E I. I B E R I 1 t.

CA p. XXXII. Est aliud amplificandi genus, quod

constat comparatione, et petit augmentum ab inferio
ribus , quae si magna sunt omnium opinione, maxi
mium appareat necesse est, quod amplificatum volu
|| mus. ld plerumque fit per fictionem , de qua superius
]
tlietum est. Interdrtm umo gradu , interdum pluribtis.
' Nec refert, quod fictionem et comparationem inter lo
| cos argumentorum commemoravimus; mihil enim ve
tat ex iisdem locis peti amplificationem aut ornatum,
ex quibus petitur probatio. Neque novum est, res
easdem ad diversos usus accommodari. Velut ex omni
bus circumslantiis tum rei tum personae ducuntur ar
gumenta, sed ex iisdem petuntur affectus, sive exag
gerationes, quod manifestum est in genere demonstra
v.
tivo. Velut cum in juvene laudamus pudicitiam, non
hoc agimus, ut persuadeamus, eum fuisse pudicum,
sed ut ea virtus major appareat in florente aetate. In
eumdem usum adhibentur interdum et genus et species,
et differentia, et proprium , et similia, et exempla, et
causae, et definitio, et eventa, et consequemtia, et re
pugnantia , et contraria. Quod genus est illud apud
Esaiam (c. 1. v. 5.) : cognovit bos possessorem suum,
et asinus praesepe domini sui, Israel autem me non
cognovit. Bovis et asini exemplum mon in hoc adhi
betur , ut probet, Hebraeos mom agnoscere deum suum,
sed ut amplificetur illius gentis impietas ac stoliditas.
Ad probatiomem hoc ipsum accommodari poterat hoc
niodo : si bos et asinus agnoscunt dominos suos, a qui
$.

opinionibus sit infectus oportet. Qui bene docebit, qui male

senserit? Deinde procul esse oportet ab omni vitiorum
comtagio, et usque adeo vacare culpa, ut ab omni specie
quoque mala sit alienus, hoc est , adeo integrum esse, ut
et famam pudeat in hunc quidquam mali criminis confin
gere. Eteninm quo tandem ore insectabitur aliorum vitia,
ipse vitiis obnoxius ? '
 1: c c L E s i A s T A E I. I B ER 1 1 1. 447

bus aluntur, iisque inserviunt, quanto magis convenit,

ut homo agnoscat deum conditorem et altorem suum,
eique corpore pariter atque animo inserviat. Contra
Paulus, cum ait (2. Tim. 2, 4.): nemo militans impli
catur secularibus negotiis , a simili probat, non decc
re, ut, qui militant evangelio, cogantur esse solliciti
de victu. Ad amplificandum accommodasset, si sic
proposuisset : qui militant homini duci, mon sumt solli
citi de victu, sed ab imperatore exspectantes alimcniam
tantum hoc student, ut illi fidelem ac strenuam maverit
operam ; quanto turpius est, quosdam , qui Christo
militiam professi sunt in evangelio, de tali imperatore
diffidere, et congeremdis opibus incumbere. Simile est
illud, quod ex M. Tullio refert Fabius de vomitm An
tonii: si hoc tibi inter coenam et in immanibus illis
poculis tuis accidisset, quis non turpe duceret? in coetu
vero populi romani etc. Hic a mimore captata est am
plificatio. Quemadmodum et in illo, quod dixit in
Catilinam : servi me Hercule mei si me isto pacto me
tuerent, ut te metuunt omnes cives tui, domum meam,
mihi relinquendam putarem. Et hoc a minore ductum
est. Pauci servi comparantur universis civibns, et li
beris non liberi, et herus Catilinae , qui civium suo
rum nom erat dominus, et donuus comparatur civitati.

CAP. XXXIII. IHactenus uno tantum gradu in

crevit oratio. Plurium illud erit exemplum. Si quis
homo gratis tibi donaret in singulos annos censum mille
drachmarum, nou hune ex animo diligeres, ac pro virili
tua gratiam referre studeres? Si qnis hospes te suo aere
redemisset e misera servitute barbarorum, aut e tetro
carcere liberasset, am non eum virum adamares ac per
omnem vitam coleres? Si quis in proelio aut in naufra
gio periturum sua virtute servasset, an non eum ho
minem numinis loco coleres, professus, nullam un
quam parem illi gratiam abs te referri posse? Qnae igi
 448 E cc I. E s 1 A s TA e I. IB e n 111.

tur ingralitudo est, Christum deum, et hominem, qui

te condidit mobilissimam secundum angelos creaturam,
cui totum debes, quidquid habes, qui tibi praeter cor
poris alimoniam gratis donavit justitiam, gratis imper
tit sui spiritus dona, qui pro te cum Satana depugnavit,
qui te totum non aere, sed suo sanguine redemit, qui
super haec omnia ad coelestis regni consortium invitat,
sic megligere, aversari , sic quotidie criminibus osten
dere , ac pro tanta benevolentia tantam contumeliam
reponere? Hic pluribus gradibus increvit oratio a mi
moribus. Interdum et paria comparantur, sed tum
verbis efficiendum est, ut, quod exaggeramus, majus
esse videatur, quam prima fronte apparet. Paria vi
dentur , si muliem accepta pecunia procuravit abortum,
et alium dedisse pharmacum , quod cieret abortum.
Atqui hoc posterius Cicero facit atrocius hoc modo:
quanto est opianicus iu eadem injuria majore supplicio
dignus; si quidem illa, cum suo corpori vim attulisset,
se ipsam excruciavit; hic idem illud fecit per alieni
corporis vim atque cruciatum. Paria videbantur, quod
fecit mulier et quod fecit opiamicus, nisi Cicero verbis
effecisset inaequalia. Inaequalitas autem sumitur ex
omnibus locis ac circumstantiis.

CAP. XXXIV. flic frequenter iiicidet, ut, qui di

cit, abutatur opinione vulgi. Quis enim non existimat
turpe facimus , furto tollere pecuuiam alienam ? Aut
quis tam patiens est , ut ferat furis convitium ? Sed ob
trectatio aut non habetur pro crimine, aut pro culpa
levi habetur. Ecclesiastes igitur hic abutetur opimione
populari, et ordinem invertens declarabit, longe sce
levatius esse, obtrectare famae alienae, quam alienam
pecuniam furto tollere. Id efficiet variis circumstan
tiis et argumemtis. Primum a loco definitionis osten
*
det, ct obtrectationem esse fui tum, et obtrectatorem
esse furem aut praedonem. Uterque tollit alienum
 Eccl. Ae si A s t A e 1. i b et 1 r 1; 449

Mox addet, obtrectationem quovis furti genere deterio

rem esse. Primum hoc argumento, quod bona fama mul
tis partibus melior sit pecunia. Deinde quod pecuniae
damnum facile recuperabile est, famae damnum non ita.
Quiu ipsi furi in manu est, quod eripuit, reddere; at ob
trectatori in manu non est, famam, quam eripuit, resti
tuere. Ad haec, qui furatur vestem aut pecuniam, unum
tantum hominem laedit; at obtrectator omnium animos
inficit, ad quos dimanat malus rumor ab ipso sparsus.
Item adversus furem cautio est, adversus obtrectatorem
nulla est. Ea porro facinora legibus puniuntur atro
cius, quae clam peraguntur ac dolo. Veluti veneno
occidisse, gravius est, quam ferro ; et per insidias oc
cidisse gravius est, quam aperta vi. Ab instrumento
sive modo sumetur augmentum. Fur manu peragit
scelus, obtrector lingua, telo muliebri. Praeterea
omnium consensu turpe facinus est veneficium, sed qui
pravis consiliis inficiunt animos principum, turpius ve
nefici sunt: quippe qui idem faciunt, quod solent, qui
fontem, unde hauriunt omnes, veneno corrumpunt.
Jam gravius est, animnm inficere, quam corpus. Wul
gare est, nec habetur pro scelere, vina infecta pro sin
ceris vendere, cum in uno facto multa sint atrocia cri-^
mina. - Furtum : mihil enim refert, manu an dolo tol
las alienam pecuniam, nisi quod turpius est, fidentem
fallere. Veneficium : si quidem ejusmodi vina plurimos
homines imi graves morbos conjiciunt, valetudinarios
autem et senes etiam ih mortem : unde et homicidium
est longe crudelissimum, vel quia multorumh, vel quia
saepe tollit eos, quibus debetur honor et pietas. Non
nunquam haec comparatio fit inter ea, quae prorsus
eadem videnttir. Veluti coitus soluti cum soluta, quem
admodum loquuntur Jureconsulti, stuprum appellatur.
Verum circumstantiae faciunt, ut hujus stuprum sit
gravius alterius incestu, si unus per occasionem lapsus
est in impudicam, alter blanditiis , muneribus , vino;
Pf
 450 , E c cL E i A s T AE L 1 BER II I.

denique per lenas insidiatus est simplicitati pudicae vir

ginis. Si quidem hoc etiam veneficii genus est.
CAp. XXXV. Ad hanc amplificandi speciem per
timet, cum contraria inter se componuntur, quo fit,
ut utrumque majus appareat, aut evidentius. Veluti
si purpuram insignem admoveas purpurae deterioris
uincturae, et illa videbitur ardentior, et haec langui
dior, aut si puellae insigniter formosae adjungas defor
mem, et illa videbitur formosior, et haec deformior.
Ita si ecclesiastes, cupiens attollere frugalitatem , ex
adverso subjiciat oculis, quam foeda res sit luxus ac
remulentia, mox vitii deformitas exaggerata virtutis de
cus augebit. Item si adhortans ad placabilitatem, ampli
ficaret iracundiae ac truculentiae vitium. Ad liberali
tatem invitans, ostendet, quam deforme vitium sit ava
ritia. Ad studia literarum exstimulans e regione de
monstrabit, quam miserum sit amimal homo, imo quam
homo non sit homo et vita non sit vita, absque literis.
Similiter ad pacem exhortans, ostendet , quam foeda,
quam misera , quam scelerata res sit bellum. Idem fit
im conferendis similibus, exemplis ac personis, quae
-
virtute quapiam , aut huic contrario vitio, mobiles sunt.
Velut imago comstantiae est in sole, palma, quadrato la
pide: inconstantiae in luma, arumdine et Euripo mari.
Rursus in ciconiis est exemplum pietatis erga parentes;
in viperis exemplum impietatis. In gallinis exemplum
sollicitae educationis, quo usus est et dominus in evan
gelio ; im aquiiis diversum, quae ova protrudunt e nido,
si plura sunt tribus, idque taedio nutricationis. Itidem
in Jacob exemplum est mansueti et patientis ingemii; in
Esau ferocis ac violenti.

GAP. XXXVI. Ad comparationem mihi quidem

pertinere videtur et illud, quod subjiciam. Paulo ante
sigudi quaedam increscere, cum, quae paria videutur ,
 v

C CI. E S I A S T A E L I B E R I I I. 451
v

aut etiam inferiora, demonstrantur esse majora. Cui

diversum est, cum , quae omninm opimione gravia sunt
et a nobis exaggerata, rursus extenuantur, collata cum
eo, quod augemus. Ad hujus rei intellectum nullum
exemplum accommodatius confingi potest, quam quod
affertur e Cicerone in Verrem : levia sunt haec in hoc
reo, metum virgarum nauarchus nobilissimae civita
tis pretio redemit, humanum, est: alius me feriretur,
pecuniam dedit, usitatum est, Atrox quoddam et im
mane facimus exspectat auditor, ad quod collata, quae
per se sunt crudelissima, humana dicuntur et usitata. De
personis hoc erit exemplum. Omnium judicio laudatis
simus imperator fuit Trajanus, laudatior Antoninus
philosophus, quorum virtutes non sunt extenuandae
(nam id est invidum laudandi genus, quae clara sunt,
obscurare, ut elarius appareat, quod admoveris, quod
solent pictores), sed attollendae potius: tum eum, quem
ornandum suscepisti, facere illis superiorem. Nero
sextus *) omnium consensu princeps sceleratissimus
fuit; at plusquam sceleratissimus videbitur, cui colla
tum Neronem dicas bomum principem posse videri. Ea
dem ratio valet im amplificandis virtutibus ac vitiis. Ve
lut si quis ad pietatem adhortetur, posteaquam extulit
caetera commada, quae pietatem comitantur,. tranquil
Iiauem mentis sibi bene consciae, libertatem spiritus,
habere pacem cum deo communionem cum omnibus
sanctis, pro servo diaboli factum esse filium dei, sola
tium spiritus, quod propheta megat ab homine posse
comcipi; subjiciat: quid his majus, quid homorificem
tius? quid felicius cogitari optarive potest? et tamen
haec levia videri possunt, si conferantur ad illam bea
u, immortalis vitae haereditatem , quae certo mane;
omnes, qui hic pietatem columt- Eadem ratione poterit
F f *

*) In ed. iu. legitur Domitius Nero.

'
 -

v.

4:52 E CC LIE S I A S T A E L I B E R I i I.

augeri impietas, imo quidquid est fugiendum aut ex

petendum.
CAP. XXXVII. Est rursus alia amplificandi ratio,
quam Fabius appellat ratiocimationem, cum ex his,
quae sequuntur ac antecedunt aut conjuncta sunt, col
ligit auditor, quantum sit hoc, quod amplificatum vo
lumus. Ex antecedentibus est, cum Homerus im bel
lum armat Achillem , Hectorem ac Martem , ex quo
apparatu ratiocinamur, quam atrox sit futura pugna.
Quod genus est illud Maronis de ventis, ab Aeolo emis
sis: ac venti velut agmine facto, qua data porta ruunt,
ac terras turbine perflant. Ex tam violenta omnium
ventorum eruptione colligimus, quam saeva sit futura
tempestas in mari. Ex insequentibus est, quod est
apud M. Tullium de vomitu Antonii: tu istis faucibus,
istis lateribus , ista gladiatoria totius corporis firmitate
Videntur haec otiose dicta, cum fauces, latera, et gla
diatoria corporis firmitas mihil faciant ad ebrielatem,
sed nequaquam otiose sunt addita. Si quidem hinc ra
tiocinamur, quanto vino se ingurgitaverit in Hippiae
muptiis Antonius, quod illa totius corporis firmitate
non potuerit concoquere, sed, ubi minime decuit, vo

mitu coactus sit rejicere, idque postridie. Nam recem

tem cibum aut potum erumpere, nom usque adeo ra
rum est.
CAp. XXXVIII. Ex conjunctis videtur illud Ma
romis de Polyphemo: trunca manum pinus regit. Hinc
emim colligimus animo, quanta fuerit totius corporis
magnitudo, cum manus pro scipione haberet pinum
arborem. Quod si quem magis delectant exempla ec
clesiastica, unum illud erit. Ad gemus humamum a
satanae tyrannide liberandum deoque vindicamdum dei
filius, factus homo, crucis supplicium pertulit. Hinc
enim ratiocinamur, quam horrenda res sit peccatum,
-- quam misera servitus, mancipium esse satanae, quam
metuenda ira dei, quanta dei caritas erga genus huma
 E CCL E 8 I A 8TAE L I B E III. 453

mum , quod tam admirabili ratione servare voluerit.

Verum hoc exemplum si referatur ad nos, est ex am
tecedentibus: si ad eos, qui praecesserunt adventum
servatoris, erit ex consequentibus. Velut illud, cum
exaggerannus gehennae supplicia nunquam babitura fi
mem, auditor mon imprudems animo colligit, quam te
tra res sit peccatum , quod deus natura clementissimus
tam acriter pumit. Ex conjunctis erit, quod evangelica
peccatrix invocala irrupit in convivium superborum
Pharisaeorum, illisque spectantibus umxerit pedes Jesu,
ac lacrymis rigatos, capillis suis exterserit. Hinc ae
stimamus, quanta fuerit illius poenitentia, quae pu
dorem ac metum ommem excusserit foeminae. Ex im
sequentibus erit, quod David tam dolenter defleuit in
teritum Absalonis. Hinc ratiocinamur, quamta fuerit
illius erga filium pietas, quem impium et patri exitium
molientem sic desideraverit. . Est ratiocinationis spe
cies, qua aliud ex alio augetur hoc pacto. Homerus
attollit in immensum virtutem Hectoris, ut majorem
faciat Achillem, qui solus illum potuerit occidere. Et
Virgilius amplificat virtutem Turni, quo fiat illustrior
virtus Aemeae victoris. Et historici, dum exaggerant,
quantus in rebus bellicis fuerit Annibal, attollunt Sci
pionis gloriam , qui illum devicit. Interdum augmen
tum pelitur ex aliis per ratiocinationem, hoc pacto;
veluti, si Bassum dicas ventris onus excipere auro, unde
colligitur, quanta fuerit in, conviviis caeterisque rebus
luxuries; aut si quem dicas in soleis calcare gemmas.
Tale est illud Ciceronis in luxum Antonii, cum ait, in
hujus servorum cellis lectos stratos conchyliatis peri
stromatis Cn. Pompeii. Hic protinus auditor colligit,
quam prodigiosa fuerit Amtonii luxuries in rebus caete
.ris, cum im cellis, et im cellis servorum , non mensae,
sed lecti strati: essent peristromatis, non quibuslibet,
sed conchyliatis, iisque Cn. Pompeii, tanti: principis,
- - -* - - -
454 E c cl r. 8 1 A s T A P. L 1 B r R 1 1 1.

quem onmnia eximia decebant. Singula faciunt ad au

gmentum, et quae diminuuntur, et quae augentur.

Cap. XXXIX. Jam si recipimus et illas amplifi

camdi formas, quoties ab instrumento et occasione et
per sonia petuur augmentam, vereor, me eatur in imfi

nitum. Ab instrumento, ut cum ex Ajacis clypeo, quem

narrant septem boum tergoribus fuisse coutextum, et
ex hasta Achillis, quam nemio Graecorum ferre potuit,
praeter unum Patroclum , colligimus, quamtarum vi
rium fuerit ipse. Ex arcu, quem memo procorum
tendere potuit, colligitur robur Ulyssis. Sic in libris
Regum describitur pondus loricae Goliatli et clypeus
aereus et pondus ferri, quod additum erat hastae, ex
quibus animo concipimus, quanti roboris fuerit vir
ille, quem dejecit David. Et rursus Davidis victoria
fit illustrior diminuendo, quod adolescens fuerit, quod
non assuetuts gestaedis armis, quod modica statura,

quod nulla re instructus, misi suada et quinque lapillis.

Ab occasione, ut cum Soerafis invicta contimentia col
ligitur ; quod tarn obvia. voluptate, quam plerique am
biebant, flecti non potuerit. A persona, ut cum, quam
iusigmis fuerit Helenae forma, ex eo conjicimus, quod
Primtis pud Homerum appellat eam filiam, negans
illam sibi causam tam fumesti belli ; nec hoc dixit Pa
ris,' aut alitis juvenis, sed Priamus senex, tt afflictus
cladibus, tot liberis orbatus. Sic a loco sumi poterit
augmeiitum, veluti si quis dicatur Athenis fuisse pro
bus et in aula principis frgaliter vixisse. A tempore,
si quis 'dicatur triginta annis in saeris ferventi studio
versatus, ' quod de se- scribit Hieronyrnus, unde com
jicimus, quanta fuerit illins in divinis voluminibus ex
perientia. * Ab aetate, quod admirabilior est in juvene
pudicitia',' quam vim seie. A sexu , plausibilior est in
foemin frtitudo, quaih in viro. A conditione, admi
rabilior est in servo fidelitas erga dominum, quam in
 Ec c LE s 1 A s TA L r B E R 1 1 1. , 455

amico erga amicum, et laus ab inimico profecta. plus

habet ponderis. ' A difficultate, exaggeramus. quam
difficile sit, in carne angelorum more vivere, quo spe
ciosior appareat virginitas. A raritate, quemadmodum
M. Tullius hinc colligit, quanta res sit eloquentia, quod,
cum in caeteris disciplinis tam multi exstitissent .
lati, in hac tam pauci excelluissent. Breviter ab omni
bus circumstantiis peti poterit amplificatio, de quibus
autea dictum est, aut si quae praeterea reperientur.

CAP. XL. Velut illustrius est praeclarum facinns,

quod quis solus peregit, aut primus , aut cum paucis,
aut in quo praecipuas egit partes, aut quod idem cre
bro cum laude gessit. Tum emim eo niagnum vide
bitur , quod mon casu, sed virtute prudentiaque ge
stum est. Speciosius omnino est, quod non tam for
tunae favore, quam consilio animique praesentia ge
ritur. Laudatur Enos, quod primus invocaverit no
men domini. Laudatur Christus, quod solus ab omni
labe fuit immunis. Praedicatur Noe , quod cum pau
cis servatus sit. Praedicantur Lacedaemonii, quod
trecenti infiniiam Xerxis multitudinem apud Ther
mopylas remorati sint. Auget Pauli gloriam, quod,
toties gravissimis casibus afflictus, mihil refrixerit in
promovendo Evangelio. Jam in contrariis eadem est
ratio. Abdminabilior est Caim, quod primus induxerit
exemplum parricidii, quemadmodum notatur Lamech,
quod primus violarit monogamiam. Et iPaulus crimen
ejus, qui patris uxorem duxerat, hac nota exaggerat,
quod solus tale flagitium perpetrasset, quale nec, inter
gentes audiretur,.quamquam hic et a personae quali
tate aineis est... Gravius punitus, est Ananias cum
uxore Sappbira , , quod e discipulorum numero, ausus
sit mentiri spiritui sancto. Nec e circumstantiis solum,
verum etiam e locis, nisi quod ipsae circumslantiae loqi
sunt. Velut Cato senior quadragies scribitur vocatus
 456 eccL E sr A s t A E L I B E R I I I.

in jus, et semper judicum sententia absolutus. Ah.

hoc eventu duo colligimus, et quam incorrupti fuerint
Catonis mores, et quantae invidiae fuerit obnoxia il
lius severitas.

CAP. XLI. Augmentum addit et emphasis, quod

fit verbis significanlibus, quae plus tradunt cogitatio
pi, quam si res simplicibus verbis exprimeretur, Qua
quidem in re regnat metaphora, et quae hinc constant
schemata, parabola, allegoria, abusus, imago, Cum
enim audimus: frendebat homo; plus animo concipi
mus, quam si dixisset: indignabatur. Et cum audimus:
hic nulli bomo non oblatrat; plus intelligimus, quam
si dictum esset: obtrectat. Emphasis est, in illo Virgi
liano: dum Caesar ad altum fulminat Euphratem. Plus
enim animo concipimus, quam si dixisset : bellat. Rur
sus Hierenias, exprobrans Judaeis adulteria, non sine
emphasi dixit (c. V. v. 7.): emissarii facti sunt, unus
quisque ad uxorem proximi sui hinniebat. Et Paulus
cum ait (Phil. III. 19.): quorum deus venter est, signi
ficantius loquutus est, quam si, dixisset: qui serviunt
suo quaestui, Verum de his et supra diximus monnihil,
et post incidet dicendi locus, quando quidem haec sche
mata fere primas tenent im omni virtute dictionis, sive
copiam spectes, sive evidentiam, sive probabilitatem,
sive vehementiam, sive splendorem et amplitudinem,
sive jucunditatem et gratiam. -

CAp. XLII. Fabius ' addit vv9poteudw , sive

congeriem , quam tamem distinguit ab ejusdem nominis
figura. Est autem hic congeries multiplicatio verbo
rum aut sententiarum rem eandem velut inculcantium,
hoc differens ab incremento, quod illic per gradus in
crescit oratio, hic velut acervo, qua forma mirifice
usus est M. Tullius in oratione, quam 'apud Caesarem
habuit pro Ligario: Quid enim tuus ille Tubero distri
ctns in acie Pharsalica gladius agebat? cujus latus ille

|
|
.
 zcclesiastas 1. 1 b en 111. 457

muero petebat? qui sensus erat armorum tnorum?

quae tua mens, oculi, manus , ardor animi? quid cu
piebas? quid optabas? Ad hanc orationis partem tra
dunt Caesarem immutasse clorem. Quam multae vo
ces hic sunt idem significantes, gladius, mucro, arma,
sensus, mens, animus, cupiebas, optabas. Tum quot
sententiae eodem spectantes, distringere in acie gladi
um, latus petere, sensus armorum. Mitius est, sed ta
men ejusdem generis, quod est apnd Virgilium : Quid
puer Ascanius, superatne, et vescitur aura aetherea,
nec adhuc crudelibus occubat umbris? Nihil aliud quae
rit, misi an adhuc supersit Ascanius, sed affectus est
quod rem eandem ter expressit. Superatne? satis erat ;
sed addit : et vescitnr aura aetherea? Nec hoc conten
tus adjecit: nec adhuc crudelibus occubat umbris? Hoc
genus amplificandi frequenter usui erit ecclesiastae,
quoties res poscit affectum. Non moror lectorem exi
emplis, quod ad hanc formam sibi quisque facile con
finget similia. Et frigent hoc genus exempla, misi
praecedant, quae auditorem affectui praeparent. Com
simile quiddam mobis evenit in praeceptis, quod aliis
in declamando. Si quidem ambulatio, procursio, dex
tri brachii rotatio aliaque, quae in causis agendis de
cebant, im declamatione speciem habebant insaniae et
ridebantur. -

- . ^ . -

CAp. XLIII. Quidquid autem hactentas dictum est

de augendo, idem valet ad diminuendum.' Efficacissi
mum vero amplificandi genus est, cum aucta ac dimi
nuta inter se componuntur, seque vicissim illustrant.
Veluti si, amplificatis dei im mos beneficiis, extenue
mus nostrum in illum cultum. Quamquam omnis fere
diminutio secum affert incrementum ,* licet non ejus
dem rei. Velut elevatus cultus noster erga deum au
get ingratitudinem, alque idem efficit amplificata erga
nos dei beneficentia. Est alius usus contrariorum ad
458 ' E-G C L E S I A S T AE LIBER I II.

vehementiam faciens, veluli si- quis, malos sacerdotes

taxans, quod vivant in otio, luxuque, quod concubinas
alant, quod aleam ludant, quod venentur ac bellige
nentur, quod avaritiae serviant, idem faciet acrius, si
his adjungat contraria. Pro studio pictatis ac sobrie
tate iliis est luxus, pro maceratione carmis concubimae,
pro nocturnis precibus, alea , , prq concionibus venatus
et arma, pro scrutinio scripturaruin avaritia... Hujus
formae est illud Esaiae III. (v. 24.): et erit pro suavi
gtlore foetor, et, pro zona funiculus et pro crispante
griae calvitium , et pro fascia pectorali cilicium: Ad
haec e. verbis pariter atque rebus petitur, dimiuutio,
quemadmodum amplificatio. Utriusque exemplum uno
Ciceronis sermone pqtest ostendi. De oratione Rulli
ita loquitur : i pauci tamen , qui proximi astiterant,
nescio quid illum de lege, Agraria voluisse dicere,
suspicabamtur. . Quod ait, pauci et proxime astamtes,
e rebus petit diminationem.,. Kursus quod ait , mescio
quid, et voluisse dicere, et suspicabantur, e verbis
petita est diuninutio. Atque eadem diminutio auget
obscuritatem orationis. Suut et aliae figurae complu
res, quae faciunt ad augmentum aut diminutionem,
sed id tempestivius fiet, cum breviter ostendemus, quae
schemata ad quas orationis virtutes conducunt. :

CAP. XLlV. Nunc ipsa rerum vicinia monet, ut

de affectibus, aliquid, dicamus: de quibus et quomodo
distinguantur, et quibus modis,moveantur, quoniam
accurate copiqseque tum a Graecis tum a Latinis prae
ceptum est,:mon est consilium, huc vulgata repelere;
tantum per.summa; rerum capita dcurrentes admone
bimus, quod ecclesiastae. nqstro conducat. Rhetores
huic parti, palmam tribuunt, posse dicendi viribus ju
dicibus vim facere, eosque sibi, ipsis eripere, ut lacry
mis totoque, vultu jam de causa pronuntient, antequam
pronuntient... Hoc in judiciis Aristoteli non probatur,
 JEC CL E S I A 8TA E L IB ER I Ir. 459

promnmtiaturo temebras offundere, praesertim cum, qui

dicit, raro vir bonus sit, hoc unum spectans, ut cau
sam vincat. ' Atqui apud, rudem et imperitam multitu
dinem dicenti haec facultas peme necessaria est. Pri
mum quod crassam et oscitantem turbam citius inflam
mes quam doceas, trahas quam ducas. Deinde quod
bona pars vulgi magis peccet affectu corrupto, quam
ignorantia veri.: Veluti ebrietatem, adulterium, lu
crum fraude partum , esse crimina memo nescit, sed
pravae cupiditates tramsversos rapiunt ad ea, quae nom
probant. Hic comveniet, affectus affectibus, veluti cla
vum clavo, pellere.. Praeterea: plurimi sunt, qui suis
vitiis blandiuntur, et pro levibus culpis ducunt, qui
bus assueverunt. Hic erit usui amplificatio. Postremo
nonmulli vix dociles sunt, ad omnia dormitantes, nisi
velut excitantur affectu. Unde mom absurdum est,
quod scripsit ille peripateticus, affectuum stimulos ceu
paedagogos a natura, mobis additos ad virtutem, velut
iram ad fortitudinem, o amorem et misericordiam ad
beneficentiam , pudorem* ao metum ad iunocentiam.
Himc est, quod patronus, si modo vir bomus est, sta
tim imitio sibi reoque comparat benevolentiam, non ut
fallat judicem, sed ut affectus, veluti lenociuio reddat
eum ad causam magis attentum ac docilem. Hac ra
tione:Joamnes Baptista terrore praeparavit Judaeorum
animos (Matth. III. 7 seqq.) ; prgenies viperarum,
quis vos submonuit fugere aventura ira ? Et, jam se
curis, adoradicem arboris posita est.. Similiter exorsi
sumti discipuli (Marc. VI, 12.): poenitentiam agite, quo
miam appropinquat regnum:, coelorum. . Et dominus
(Matth. VII. 19.): omnis arbor, quae, nan fecerit fru
ctus bonos , excidetur, et in.ignem mittetur... Hinc
est, quod pueros primum dolore, gaudio, pudore, lau
de, spe metuque ad virtutem instituimus. ', Docendo
consequimur, ut auditor intelligat, affectu, ut amet
aut oderit$ verum juxta beatum Paulum (1, Cor. VIII.
 460 E C C LIE SIAS TAE * L I b E R . I .

2.): scienti inflat , caritas' aedificat. Intelligentia,

-|I.
~ si nihil accedat, ad mihil aliud valet, nisi ut homo
sciens, mec faciens voluntatem domini, plagis vapulet
pluribus. Adde huc, quod ad judicandum nemo con
stituitur, nisi mediocriter peritus legum ac megotiorum,
-
ae-
Sed apud
loqnor quos dicendum
de turba vicamorum est concionatori? sed
et agricolarum, non
dejam
ci
vili comcione, e pueris, semibus, virginibus ac mere
tricibus, nautis, aurigis et sutoribus permixta; inter
| quos sunt, qui, quod ad docilitatem attinet, non ita
multum absunt a pecudibus. Ad hos corrigendos aut
erudiendos. plurimum momenti afferent affectus.

CAP. XLV. Constat autem imprimis duplex esse

affectuum gemus, alterum mitius et quasi comicum,
} alterum vehementius ac tragicum. Nec quidquam ve
tat inter hoc collocare medium, quod a Fabio factum
video. Prius illud Graeci vocant ;9n, Latini mores.
'Posterius hoc Graeci vocant; Latini, quoniam
propriam vocem mon inveniunt, alii generali nomine
-

-.
abutentes pro specie vocant affectus, alii perturbatio
mes aut motus animorum, alii cupiditates, alii morbos.
Quamquam nec j9os Graecis, nec mores Latinis hoc
v
proprie sonant, quod hic sentimus; si quidem j9m
Graecis mores sunt, a quibus boni malive dicimur et
sumus. Sed ea vox, ut illis, ita et nobis deflexa est
docendi gratia, ut declaret affectus commumes ac mo
deratiores, quibus nemo mon afficitur, quod sint se
cundum maturam, et ab: omnibus. agnoscantur, ac de
-
lectent verius quam perturbent. ' Movent tamen inter
dum vel nsque ad lacrymas. Hujus generis snnt, quod
parentes amamt liberos, matres tamen indulgentius, ut
aviae mepotes, unde delicatius educati vulgo dicti sunt
mammaethrepti.'' Patrui severiores in nepotes. Socrus
iniquires in generos, quam soceri, movercae in pri
vignos. ' Foeminei sexus incon$tantia, futilitas et infir
 E C C I. E S I A S T A E I. I 8 e R I If. 461

mitas. In virili ferocia. In meretrice rapacitas et blam

dicies. In servis furacitas et odium in dominos, Favor
omnium erga pubescentem aetatem. Semum morositas,
parsimonia, et in reprehendendis juvenum moribus
censoria severitas. lu milite profusio et jactamtia ; in
lenone perjurium. In Italo- civilitas et eruditio, in
Germanio belli studium ; atque item de caeteris, quae
sunt imfinita. Tales affectus commode aspersi cum re
liquis orationis partibus, tum praecipue narrationibus,
reddunt eam et probabilem et jucundam , et si minus
eomeitatam , tamen nec languidam. Non enim in tra
goediis tantum, verum et in comoediis, si bene mora
tae sint, videmus interdum spectatoribus, erumpere la
crymas. Quod si accidit in argumeniis , quae scimus
arte conficia, quanto magis id usu veniet in veris et
indubitalis, atque aded ad nos pertinentibus. Hoc af
fectuum genus plane regnat im comoediis, tametsi fre
quemter incidit et im tragoediis, Graecorum praeser
tim, in quo tractamdo felix est Homerus, mominatim
in Odyssea, unde putant novam comoediam esse de
sumtam. Hujus tamen mom leves aculeos agnoscas, et
in sacris voluminibus , velut in historia, quae refertur
Geneseos cap. XLII. et aliquot sequentibus. Similiter
in parabola filii prodigi resipiscentis apud Lucam ; ex
quo quidem argumento posset mon inelegans texi co
moedia. -

CAP. XLVI. Ad declarandam ;96v xal xa%v

differentiam caritatem Fabius ponit inter m, qualis
est inter parentes ac liberos, inter amicos et affines:
amorem inter aeoe8y, qua voce putat declarari vehe
mentem affectum, qui nos discruciet, ac judicium men
tisque tranquillitatem eripiat, qualem fingunt Phaedrae
in Hippolytum, Medeae in Jasonem, Didonis in Aeneam :
quod figmentum cum divus Augustinus sciret falso a
Virgilio de muliere pudica compositum, tamen fatetur
se juvenem absque lacrymis non potuisse legere. Hujus
 *

462 Ecc LI s IA s t A e L1b1: R 1 rr.

generis affectus praecipui sunt misericordia, indigmatio,

amor et odium. Utriusque generis affectus : plerum
que petuntur ex iisdem locis, de quibus amte per occa
sionem iionnulla diximus, hoc est, ex omnibus circum
stantiis tum rei, tum persomae ; nec ex his modo, unde
petuntur probationes, verum simpliciter ex omnibus.
Nam circumstantiae, quae, cum nihil faciant ad pro
bationem, ad affectus tamem conducunt. Velut indi
gnior est contumelia in bene meritum , quam in mihil
promeritum, et miserabilior est afflictio innocentis,
-
quam nocentis, et detestabilius est, fallere simpliciter
fidentem, quam fallere cautum ac diffidentem : cum ta
+ men meritum esse, aut innocentem esse, aut confidere,
mom faciant ad probationem. . Horum omnium si quis
requiret exempla, petat e rhetorum libris, praecipue
ex Macrobio, qui libro Saturnaliorum quarto ea dili
genter exsequitur, cum ex aliorum monumemtis, tum
| Virgilii Maronis : quem locum umde Macrobius hause
| rit, demiror, nisi forte e libris, quos de rhetorica scri
psit Plinius. Nam Macrobio mos est, cum nihil afferat
ex sese, tamen miro studio celare autores. Constat,
illum multa ad verbum decerpsisse ex noctibus Atticis
A. Gellii, sed citra nomcnclaturam , ut omnia.
|
CAP. XLVII. Porro quemadmodum utilius est eccle
siastae sollicitare effectus auditorum , quam patronis,
ita non paulo facilius est, eo quod pleraeque res, de qui
bus illi dicendum est, primum sint indubitatae verita
tis, his quoque certiores, quae oculis et omnibus sen
sibus percepta tenemus: deinde tam magnae, ut prae
his omnia, quae vel accidunt in rebus humanis, vel a
facundis hominibus in hoc ipsum conficta sunt, ut
moveant affectus, frigeant meraeque nugae videantur.
Primum quae de diis ethnicorum prodidit theologia,
$.
quid aliud sunt, quam somnia, si ad evidentcm sacrae
triadis cognitionem divinitus nobis patefactam confe
 CC I. E S i AS t A L I n E R 1 1 i. 463

rantur ? Ad Christum vero gemeris humnami servamdi

gratia factum hominemr, matum ex virgine, mortuum
in cruce, sepultum , a mortuis redivivum , ascenden
tem im coelum , sedemtem ad dextram dei patris, quid
illa sunt misi amicularum fabulae: Jupiter Amphitryonis
specie cum Alcmena concumbens et fabulosum gignens '
Herculem, supparasitante Mercurio, aut hominis falsa
imagine tectus, apud Lycaonem diversams? Illorum
vero mysteria quid sunt, misi impia deliramenta, si ad
ecclesiae sacramenta ritusque conferantur, velut ad
baptismum, aut ad coenam dominicam ? Quid Cereri
aut Baccho initiamdis praescribebatur, nonne mera su
perstitio? Quid autem in illis mysteriis , peragebatur,
nonme praestat silere? In nostris vero praescribitur su
perioris vitae poenitentia, et per fidem confertur im
mocentia , adduntur varia doma spiritus, nom alio spe
ctantia, quam ad gloriam dei et salutem hominum.
Quid Pythius Apollo suis vatibus insaniam immittens
ad coelitus emissum spiritum sanctum, qui discipulos
non im furorem egit, sed aucta mentis sanitate coele
stium arcamdrum conscios, et adversus omnia mundi
Satanaeque terriculamenta invictos reddidit? Tum quid
Sibyllae folia aut versiculi magna ex parte conficti ad
irrefutabilem autoritatem prophetarum. apostolorum,
ac totius scripturae canonicae? Jam confer philosopho
rum sapientiam ad evangelicam prwpheticamque doctri
nam, nonne tantum interest, quantum inter lucem et
caliginem ? Exaggerent, quantum volent, suos Codros,
Decios et Curtios, quid sunt nisi frigidae narrationes, ut
jam fabulae non sint, si componas cum tot martyrum
' millibus, qui magna alacritate per immanes cruciatus,
per mille mortis genera Christi rempublicam, eccle
siam, constabilierunt. Confer illorum prodigiosa men
dacia cum mostris miraculis. Daphne mutata in ar
borem laurum, Apollinis delicias, Jo mutata in ju
vencam, Cadmus in anguem, rustici in ranas, Arachne


464 c ci. E s IA s t A i, 1 I i t.

in araneam, quid sunt misi puerilia ludibria, si confe

rantur ad tot mortuos excitatos, tot morbos ac daemo
nes impios verbo profligatos?
CAP. XLVIlI. Dubitant illi, num omnino sint
dii, et qui credunt, dubitant, am illis curae sint res
humanae. Nobis persuasum compertumque est, me
passerculum quidem cadere in laqueum sine numinis
providentia. Quid porro promittunt illi deorum culto
ribus? Saturnus certis diebus dat vincere talis: Jupiter,
quo nihil majus meliusve, ut fingunt, largitur opes et
imperium , Ceres frugum copiam. - Quamquamn nihil
horum dant illi. sed omnia bona fluunt ab uno deo:
verum ut dent, quid ad illa, quae suis promittit deus
per filium suum ? Centuplum in hoc seculo, et vitam
aeternam in futuro. Longe minus dixit ipsa re, qui
dixit centuplum. Minus dixisset, etiam si dixisset mil
lecuplum. Tanta res est mens sibi bene cotiscia, et
aeternae felicitatis spe sgmper alacris ac secura. Diana
irata immisit aprum Calydonium, Jumo Trojanis infensa
tempestatem : ut ista vera sint, quid ad gehennam?
Quid multis? in his, quae tractat conciomator, tam
grandia, tam certa, tam insignia, tam ardentia sunt
omnia, ut vel citra exaggerationem simpliciter narrata
quamlibet duris excutiant lacrymas. Adde, quod im
his nihil est, quod non ad uuumquemque mostrum per
tineat ; omnia enim nostra sunt, mos autem Christi.
Cum agitur Alcestis mariti sui vice parati mori , erum
punt lacrymae. Atqui ut haec vere acciderint, quid
ad mos attinet? Mulierculae caritas erga maritum sic
movet, et Christi servatoris erga nos caritas mom per
iude movet? Atqui is noster totus est, et mos illius.
Dominus est, frater est, caput est, amicus est, qui,
cum tantus essct, se totum mobis impendit. ' Olim plo
rabant mortem Adonidis ab apro extincti, et Carthagi
nis reginam sibi vim afferentem siccis oculis vix legere
possumus, et iidem tot innocentium virorum tot pia
 Ccr. est A s T AI I.IBER III. 465

rum virginum duros cruciatus nimiumque veros absque

fletu legimus et audimus, mec cogitamus, istos omnes
esse fratres ac sorores nostras in Christo et ejusdem
eorporis membra, quibuscum in coelis speramus beatam
societatem. 'Nec hoc tamen agendum ecclesiastae, ut
vel Christi mortem, vel samctorum duros agones vul
gari more deploremus, qui jam victores triumphant in
coelis, sed ut illornm admiratio mos rapiat in aemulan
di stadiam. Frequenter insignis hominis in hominem
pietas narrata compellit mos ad lacrymas, veluti pu
ellae, quae matrem captivam diu aluit lacte suo, non
quod illa sit miserabilis, sed favor et gaudium quoque
suas habet lacrymas.

CAp. XLIX. Misericordiae quidem affectus crebro

tentandus erit ecclesiastae , sive cum exhortabitur ad
subveniendum egenis , sive ad sublevandos aut conso
landos vel morbo vel hominum injuria vel alia quapiam
calamitate afflictos, sive eriminum conscientia de de
speratione periclitantes. Christus flevit Lazarum, et
misericordia motus est, comspiciens plebeculan impe
ritam, ovium more disjectam ac palantem inopia pasto
ris, Caeterum hic affectus latius patet, quam vulgus
existimat. ' Cum videmus hominem morbo luridum,
ulceribus plenum , egentem, ejulantem prae cruciatu,
|
-

merito indolescimus ipso naturae semsu. Sed hoc lon

ge miserabilior est, qui mentem habet haereticis erro
ribus leprosam, virtutum omnium imopem , amore,
avaritia, invidia, odio, caeterisque capitalibus morbis
emortuam, infamia ulcerosam, conscientiae stimulis
discraciatam. Videmus hominem captum oculis, et
miserescimus, reputantes, quam acerba res sit, in per
petuis tenebris vivere, imo non vivere, sed degere,
nec unquam intueri lumen solis: at infimitis partibus
miserabilior est, qui, carmis cupiditatibus excaecatus,
impingit iii tenebris, nec attollere potest oculos ad lu
- Gg

*
466 EC C I, 1ESIAS I A E 1. I B E HR III.

cem aeternae veritatis. Item si conspicimus : hominem

$im telro carcere ferro vinctum, illacrymamus, repu
tamtes, quam dulcis sit libertas, quantum ille taedii
perferat : at'quanto miserius captivi sunt, quos detinet
Salamas inexplicabilibus peccatorum catenis alligatos ac
gehemmae destinatos. Et quemadmodum mulli aegro
tant insanabilius, quam qui se mesciunt aegrotare, quod
accidit mente captis ac famaticis, eo quod hi utroque
laboremt homine :. ita nulli miserabiliores, quam, qui,
traditiim reprobum sensum, sedent in cathedra pestilen
.tiae, conquiescunt in vitiis suis, aut etiam exultant in
rebus pessimis, quorum typum gerit Lazarus ille qua
triduamus, quem deflens dominus mos admonuit, quam
sint miserandi, qui peccandi assuetudine obduxere cal
Jum , ut mali sensu, careant, aut qui, dogmnatibus im
piis infecti, sibi videntur pie sapere. Caelerum ut est
quaedam crudelitas hominis erga se ipsum, ita est et
misericordia. Qui negligit famam, suam, crudelis est,
inquit sapiens IHebraeus ; et, miserere animae tuae,
placens: deo. Quod si crudeles dicimus, qui corpori
suo vim afferunt, quanto crudeliores sunt, qui se totos
tradunt, Satanae, corpus et animam praecipitantes iu
sempiternum exitium, In hoc igitur ecclesiastes profe
.ret svo6uv suam ,, ut, qui tam misere miseri sunt,
*sui misereantur , et a crudeli domino profugi, confu
*.

giant ad domini misericordiam. . .

'. .: .::- .: . . . .
. . ., CAP, L. , Hic autem, affectus potissimum movetur
ab imnocentia, ab aetate, ab impotentia, a magnitudi
me calamitatis, a propinquitate, a potentia violentiaque
et crudelitate eorum,~qui Haedunt , a priore fortuma.
Vehementius mos commovent mala eorum , qui praeter
.culpam dira patiuntur , aut etiam pro benefactis refe
runt afflictionem... Ita puerorum aut senum malis faci
lius indolescimus, quemadmodum et pupillorum, im
-opum ac destitutorum, , denique foeminarum magis
-


B c c L E s IA s t A e L t B e R r I r. 467

quam virorum. Itidem si nova, si subita, si enormis

calamitas , citius ad misericordiam flectimur. Unde
fit, ut facinorosorum etiam atrocioribus suppliciis illa
crymemus, Est et illud natura mobis insitum, ut, quo
quisque vel cognationis vel amicitiae gradu propinquior
est,.hoc vehementins commoveamur, adeo ui libero
rum ,. uxorunm , aut, fidelium amieorum afflie,;
gravius afficiamur, quam nostris. Ab innocenti, <*
plificata concionator movebit misericordiam erga eos,.
qui non per luxum ad inopiam devenerunt, .8
bello, vel maufragio , vel morbo, vel, alio simili casu ;
magis etiam, si a iiberis , cognatis, aut ab iis, de qui
bus fuerant bene meriti, affligantur, In senes item li
benter est conferenda liberalitas, quoniam aetas , ma |
turae viribus destituta, alieno eget praesidio :' libentius |
in teneram aetatem, quae, , variis injuriis obnoxia,
nondum intelligit sua pericula. Ita Paulus indulgen
tissime tractat ac denuo parturit Galatas adhuc infr-,
in Christo, Solitudo autem et impotentia facit, ut pro=
pensiores. simus ad opitulandum orphanis, vid,,
advenis. Sic exaggerata peccatorum calamitas, efficit,
ut illis facilius ignoscamus, ac majore studio suhve,,;,.
conemur. Non poterit autem aliorum malis non eo,,.
moveri , qui secum reputet, omnes Christianos inter
fratres esse, omnes ejusdem corporis membra, omnes
ejusdem domini conservos, et innumeris amicitiae (;.
tulis foederatos. . Eorum vero, qui vel erroribus invo.
luti sunt vel criminibus implicati, citias miserebimur,
si consideremus, quam astutus sit, quam potens, quot
artibus instructus Satanas ad illaqueand, hominesj
nusquam enim ille non insidiatur imbecillitati ,
humanae. Adjuvat huc prioris fortunae cousideratioa
Quemadmodum enim magis patent invidiae, qui ex
humili loco ad summam dignitatem evecti sunt ; ita: ci
tius commiseramur eos, qui e magna felicitate ad ma
gnam calamitatem devoluti sunt. -

_ Gg * t
 468 ' e cc 1. esr Ast A e l. 1 B E r 1 1 r.
CAp. LI. Ab omnibus autem his locis sollicita~
mus dei misericordiam , praeterquam ab innocenti,
quam apud illum nullam allegare possumus. Citius
id effecerimus, amplificantes nostra commissa. Depre
cationis : status apud rhetores omnium est infirmis
simus, confessio periculosa'; apud deum non alius
est status efficacior. Ab aetate, quod hominis vita
* sit brevis ac fugax ; ab impotentia, quoniam nullam
habemus spem salutis , misi in sola dei misericordia,
cum homo ex se nihil valeat nisi ad gehennam. A ma
gniludine calamitatis, quod haec vita tot malis undique
tumditur ; a propinquitate, quod illius figmentum su
mus, illius servi licet inutiles , illius filii licet immori
geri. A violentia adversarii, quod mostra imbecillitas
undique oppugnatur, a carne, a mundo, aSatana: a car
me, per innatam nobis ad vitia proclivitatem : a mundo,
per improborum vexationem , ac vexatione mocentio
res illecebras : a Satana, per impias suggestiomes. A
priore fortuma, quod e tanta amoenitate paradisi in hoc
luctuosum exilium aliema culpa sumus ejecti.

CAp. LII. Porro ira, odium et indignatio mom

tam sunt excitamda in homines , quam in ipsa vitia et
|| vitiorum parentem , Satanam. Haec indignatio parit
|| vitae correctionem , cum in aliis, tum in nobis ipsis,
Sic medicus indignatur morbo , cum hominem salvum
cupiat. Quod si qnando nsu veniat, ut ecclesiastes im
dignetur homini, talem esse decet objurgationem , qua
]is est paremtis in filium , ut, qui reprehenditur, intel
ligat, illam ipsam iram hom aliunde quam a benevolen
tia proficisi. Caeterum 'earitatis affectus omnibus mo
dis inflammandus est : caritatis inquam christianae,
qua deus tanquam summum bonum super omnia dili
gitur, et hujus causa diligitur, quidquid omnino dili
A. gitur in rebus conditis, ut ipse deus ametur et glorifi
cetur in omnibus. Quidquid autem excitat amorem
2
 E C CLE S IA S T A E L I B E R I I I. 469

in nobis, id in deo summum est, et inenarrabile. Na

tura quod eximie bouum est, amatur, ille est summa
bonitas. Quod egregie pulchrum est, allicit ad amo
rem. Nihil *) illo pulchrius, quem intueri felicitatis
summa est, ipsis etiam angelis, quibus secundum deum
uihil est pulchrius. Jam juxta proverbia simile sinili
amicum est: homo ad dei similitudinem conditus est
juxta meliorem sui partem , et quo plenior esset simi
litudo, ipse deus homo factus est. Corpus et animam
humanam assumsit ex virgine, non ut phantasma aut
involucrum', sed re vera ac juxta maturam, quo vel
hominem amaremus homines, carnem nostram et spi
ritum mostrum. - Nulla virtus veliementiorem populi
benevolentiam conciliat primcipi, quam clementia ; ille
nobis gratis condonavit omnia peccata, pro nobis ipse
dependit. Amor gignit amorem, et gratia gratiam pa
rit; ille sic prior dilexit mos, non tantum alienos, ve
rum etiam inimicos, ut filium suum daret pro nobis.
Caritatem etiam conciliat cognatio et familiaritas ; ilie
nobis bis pater est, quos primum genuit, ut essemus,
dein verbo vivifico per unigenitum suum regeneravit, ut
cssemus filii regni. Nos illius servi sumus, Christi fra
tres et amici, domestici dei, , qui per spiritum suum
habitat in mobis. Super omnia vero conciliat amorem
beneficentia, quae tantam vim habet, ut amimamtia
natura fera et homini inimica praeter natram reddat
amica. Quae pprro lingua proloqui, quae mems homi
mis valeat cogitatione consequi, quanta sit, beniguissimi
dei in nos munificentia, quamtum largiatur in hoc se
culo, quantum promittat in futuro. Hoc quantum sit,
tam nemo potest pro dignitate comprehendere, quam
nemo potest comprehendere, quantus sit ipse deus, qui
se totum nobis donavit: pro his omnibus mihil ille re
poscit gratiae , misi ut ipsum vicissim amemus. Quis

*) Po8t nihil in ed. JI. adjectum legitur est.

470 Is C C L p. S I A & T A E L I B R 1 r r.

quis autem amat deum, deum habet. Nihil igitur aliud

ille quaerit, misi ut in illo beate vivamus. Quisquis au
tem flagrat igni caritatis erga deum , mon potest non
ardere erga proximum, tot nominibus conjunctissi
mum. Sed est improbus, est haereticus, est Judaeus
aut paganus. Ama in eo, quod homo est, quod ejus
dem gratiae capax, qua tu donatus es. Ama vel ho
stem ob hoc ipsum, quod ille jussit, cui debes te ipsum.

CAp. IIII. De caeteris affectibus concitandis non

extemdam orationem , ne fiam prolixior. Tantum re
petam, quod in superioribus dictum est, et quoniam
hujus rei caput est, expedit frequenter repetere, nihil
esse efficacius ad concitandos pios affectus, quam si ipse
fueris pie affectus, neque quidquam tilius ad sedandos
jmprobos affectus, quam si ipse fueris ab his alienus.
Scite dictum est, mihil incendere nisi ignem, Mems
ignea linguam facit igneam. Nec ignis aliud potest quam
urere, si propius accedas. Nemo efficaciter inflammat
ad pietatem, nisi qui fere pius est. Nemo potentius re
vocat a vitiis, quam qui ipse ex amimo odit vitia. Per
humc enim spiritus ipse loquitur, suumque donum
transfumdit in auditores. Nec id mirum, quando vera
pietas in oculis, vultu totoque corporis habitu relucens,
etiam si non accedat quasi vehiculum oratio, rapit et
afficit intuentes. Habitus enim, qui semel fixit radices
im animo, nusquam se non profert, sive loquaris, sive
taceas, sive quid agas, sive quicscas, sive edas aut
bibas, sive dormias, sive vigiles, denique, sive ludas,
sive tractes seri. Dixerit hic aliquis : qui fit igitur, ut
quidam palam improbae vitae in concionibus dicendi
vehementia lacrymas extorqueant etiam invitis, quidam
et ipsi collacryment? Non alienum fuerit hic referre,
quod de Roberto Liciensi narrant Itali, qui illum au
dierunt. De vita hominis nihil effutiam, tantum illud
dicam , quod ad hanc rem pertinet, si vera sunt quae
 IE C C L'E S I A S T. AJ. LII3 ER 111. 471.

de illo rumore publico jactantur: nihil aliud erat, quam.

homo miris naturae dotibus ad dicendum instructus.
Ac primo fuerat de sodalitio eorum, qui se plausibili
observantium titulo secernunt a caeteris : quibuscum
posteaquam illi parum conveniebat, denmigravit ad eorum
contubernium , qui vulgo dicuntur conventuales, quod
horum vita videretur esse liberior. ls cum in convi
vio, in quo simul accumbebat vicarius de grege obser
vantium , vir eruditus, pius et gravis, jactaret se posse,
qnoties vellet auditoribus excutere lacrymas, ex eo re
futare cupiens, quod alter objecerat infrugiferas esse
conciones illius, quod mec oratio ex animo proficisce
retur, nec vita congrueret cum oratione , quibus, in
quit vicarius, tu excuteres laciymas, nisi forte pueris
aut ineptis mulierculis. . Ad quae Robertus: tu igitur, *

vir tantus, cras adsis concioni meae, eo loco consistens, -

quem tibi designabo, ut mihi sis in conspectu ; si nom
excussero lacrymas, victus dabo lautam coenam : sin , |
excussero, tu victus nobis eam parandam curabis. Nam.
illi generi contingere aes signatum, religio est. Et com-;
modum repertus est inter convivas Francisco bene vo-.
Jens, qui vicarii monmine fide juberet. Conventum est.
Adfuit vicarius, stetit, ubi jussus erat. Ibi Robertus.
cnm multis modis amplificasset dei erga homines cari-,
tatem ac beneficentiam, rursus hominum erga deum:
ingratitudinem duriciemque, qui nullis invitmentis.
emolliri possent ad poenitentiam atque amorem mi
tuum , fecit apostrophen ad cor homimis dei nomine :
o cor plus quam ferreum, ' oi cor adamante durius,
ferrum igni liquescit, adamas sanguine hircino vinci
tur, ego cum nihil non faciam , mon possum ex te vel.
unarp extundere lacrymulam. Nec desiit hanc urgere?
apostrophen magnis clamoribus, donec vicario erum
perent lacrymae. Id simul ut vidit Robertus, porre
eta dextra, vici, inquit. Hoc populus sub persona dei
dictum existimabat, quod aliquot essent in ea concione,

{
472 E CC I, ES IAS TA E LIBE R l1

qui lacrymas non temerent. In convivio vero epinicio,

cum Robertus jactaret suam victoriam, mom inscite ter
giversatus est vicarius. . Nom tua , inquit, facundia
mihi excussit lacrymas, sed mea misericordia, repu
tanti, quam indignum esset, quod tam felix natura
mundo serviret potius, quam Christo.

CAp. LIV. Hos affectus temporarios, qui mox

refrigescunt, nom captat ecclesiastes. Non enim est hi
strio aut patronus forensis. Histrioni satis est, si slet
actio, et auferat populi plausum. Patrono sufficit, si
tantisper commotum habeat judicem, donec pronum
tiarit, minime sollicito, quid animi postea sumat po
matve domi. At pius ecclesiastes illud spectat, ut tema
ces aculeos relinquat in amimis audilorum, et in eos
velut im bonam terram bonum semen inspergat, quod
paulatim vim suam exserat, donec erumpat in fructum
pietatis. Hoc citius efficiet incondita, sed ab animo
flagranti proficiscems oratio, quam omnibus rhetorum
machinis iustructa, sed e labiis, mon e corde profluens.
Fortasse non absurdum fuerit, hic referre, quod mar
ratur in historia ecclesiastica. Aliquot episcopi pulchre
docti comferebant cum quodam insigniter erudito, hoc
agentes, ut, illi persuaderent baptismum. Cumque in
longum proferretur disputatio, nec philosophicis illis
et acutis rationibus quidquam proficeretur adversus
hominem iisdem armis instructum, quidam ex episco
pis AE pius, sed imperitus, assurgens, sermone indo
cto brevique flexit hominem. Quid, inquit, credisne
dominum Jesum pro nobis factum hominem et crucifi
xum? Cum respondisset se credere : quid igitur hic,
inquit, terimus tempus supervacaneis cavillationibus;
quin potius imus ad basilicam, et illic aocipis insignia
principis ac redemtoris tui. Assensus est, itum est ad
baptismum, et dispulatio versa est in professionem.
Post rogatus, quomodo tam facile cessisset uuui impe
 ISC CL E $ IA S T A E L IBER III, 478

rito, qui a tam multis eruditis flecti uon poterat: do

mec, inquit, audiebam rationes humamas, humanis ra
tionibus, repuguabam : caeterum simul atque audivi
spiritum loquentem, cessi spiritui.

CAP. I,V. Proinde nihil potentius ad excitandos

bonos affectus, quam piorum affeetuum fontem habere
in pectore. Expedit tamen interdum mentis habitum
veluti dormitantem expergefacere, quo major sit ora
tionis emergia, quamdoquidem, qui spiritus domo afflati
sunt, habent quidem pretiosum thesaurum, sed in va
sis fictilibus; id tribus potissimum modis effici poterit.
Piimum per imaginationem sive phantasiam, qua sibi
rerum, de quibus verba facturus est, imagines attenta
cogitatione repraesentat. Vehementius mos commovent,
quae spectamus oculis, quam quae tantum audimus,
Quis enim non acrius animo perturbetur, si conspiciat
hostem ardentibus oculis, districto gladio, immani cla
more irruentem, supplici ac pavitanti ferrum im pectus
impingere, collabi saucium, et magno gemitu efflare
animam, quam si tantum audiat hominem crudeliter
occisum? Scio esse virtutem orationis, quam Graeci
hypotyposin sive emargiam, M. Tullius evidentiam ap
pellat, quae totam rei speciemm ita subjicit auditoris
amimo, ut geri sub oculis, non marrari videatur: sed
plurimum interest inter visa dormieutium, et conspe
ctum vigilantium : ut dissimulein, quod haec ipsa virtus
evidentiae ab imaginatione proficiscitur. Nec opus hic
est, ut ecclesiastes sibi fingat, quae fieri potuerint, etiami
si facta non sint, quod solent causarum patroni, sed
ipsa scripturarum propior ac fixior inspectio veras spe- '
cies abunde suppeditabit. In hisyoriis tamen humanis,
velut in martyrum agonibus explicandis, ut licet ser
mones aptos affiugere personis, modo id fiat verecum
de, ita mon est mefas, quasdam circumstantias addere,
quas verisimile est in megotio gereudo adfuisse. ln
 474 E c cL r:s 1 A s t A 1. 1. 1 der 1 1 r.

utroque mirus est artifex Chrysostomus. Si quidem.

scriptura similis est insigni picturae, quam quo diutius
contemplere, hoc plus videas, quod admireris. Ad
hanc, qui artifices et exercitatos admoverit oculos,
longe alia videbit, quam videret imperitus aliquis pa
num attente contemplams. Proinde concionator,' ubi
simgulas partes attenta cogitatione lustrarit, et ipse
magis commovebitur, et alios vehementius inflam
mabit. Ante quorum oculos Christus crucifixus est,
ait Paulus. Atqui Galatae nunquam viderant Christum
jn cruce, sed ex evidenti praedicatione Pauli sic erat.
repraesentatus animis illorum, quasi vidissent, qod
audierunt. Sic Chrysostomus ex omnibus circumstan
tiis amplificat hospitalitatem Abrahae, mansuetudinem
Davidis erga Saulum, aliaque fere omnia, quae tractat.
Atqui isthuc non est affingere mostra phantasmata scri
pturae, sed ipsam scripturam, velut insigne peristroma
explicare et oculis subjicere. - -

CAp. LVI. Plusculum veniae datur humana mar

rantibus. Velut Basilius non sat habet, narrare qua
!raginta martyres frigore interfectos, sed ob oculos
ponit, quid accidat talibus, qui frigore pereunt. Ne
que quidquam omnino praetermittit, quod vel ad evi
dentiam , vel ad amplificationem facit. Mililes erant
et juvenes erant: hic protinus personae qualitas admi
nabiliorem reddit ardorem fidei. Nec unius regionis
omnes, sed ut in delectibus alii aliunde asciti: atque
hoc mirabilior erat tantus in professione Christiamismi
consensus. Eodem facit, quod mon erant duo tresve,
sed numero quadraginta uno ore eademque menle.
Erant in rebns bellicis eximii suaque virtute primos
honores promeruerant apud imperatorem. Nec pro
tracti snnt ad professionem , sed ultro sese Christiamos
esse professi sunt; nec minus loquebatur pro omnibus,
velut ex conspiratione, sed singuli suum momen pro
 fc c l. I: s i A s t A e 1. 1 h e R r 1 r. 475

fessi sunt, idque cum viderent ad 'terribile Caesaris

edictum paratos ignes, gladios, cruces, foveas, rotas,
flageHa. Quorum terrore complures profugerant, quod
est abnegandi genus, monnulli perstiterunt in profes
siome. Aliquammulti certamen ingressi, cum impares
essent perferendis cruciatibus, coronam amiserunt, ac
jam portui vicini fecere naufragium. Nihil horum de
terruit egregios juvenes, atque adeo nec blandis prae
fecti dictis nec splendidis promissis flecti potuerunt.
Spreta, ut lit, praefecti humanitas in furorem versa
est. Excogitavit immame mortis gemus. Regio erat
hatura fiigida, tum boreae exposita, ad haec praecipi
tiis ac rupibus inaequalis. Electa nox est, qua ut cum
maxime saeviebat boreas. Inter praecipitia lacus erat
in media'ivitate, adeo gelu concretus, nt tutum esset,
super glaciem non aliter quam in terrae solo ambulare,
atque etiam equos et plaustra agere. In eum lacum
jussi sunt milites descendere, ibique nudi totam noctem
sub dio agere.. Quo cruciatu mihil horribilius. Cor
pus enim, congelasoens rigore, primum fit totum livi
dum , videlicet concrescente sanguine. Mox corrum
pitur ac refervescit, eum dentium collisione venarum
que ruptura, donec tota corporis moles invitis contra
hatur, Atque hinc dolor acris et crueiatus imenarrabi
lis, ad medullas penetrans, sensum gignit in frigore
concretis miuime tolerabilem. ' Post haec tendit corpus
im fastigium , summis partibus velut igni concrematis.
Si quidem calor depulsus ab extremis corporis et uni
versus refugiens ad intima. quennadmodum eas partes,
unde discedit, relinquit mortuas , ita , ad quas fertur,
graviter excruciat, morie paulatim ex rigore accedente.
Nec ista solum ponit ob oculos, verum etiam attribuit
sermonem cum decoro, quid dixerit praefectus blan
diens, quid martyres blandienti responderint, quid re
sponderint minitanti, quibus verbis sese invicem co
fiortati sint lacum ingredientes, quid deprecati sint in
 476 Id C C L E S I A S T A IE LI BIE R III,

ipso cruciatu. Verum ne singulis repetendis fiam mo

Jestus, sic vir ille facundissimus exaggerat ac depiugit
omnia, ut plus videas iu illius narratione, quam si co
ram spectasses. Sed hamc miserandam rerum faciem
ipse prius repraesentavit animo suo, et ante se ipsum
commovit', quam alios ad misericordiam accenderet.
-
Itidem Chrysostomus in Babyla quanta evidentia depin
git imperatorem, saevum ac praepotentem cum suo sa
tellitio magno fastu ingredientem , episcopum mom alia
I.| re armatum quam verbo, ire im occursum vultu intre
pido , manum appomere in pectus tyranni , denuntiare,
ut impius a sacris se subducat. Haec exempli gratia
produxisse sufiicit.

CAP. LVII. Ad concipiendas autem phantasias

alii matura sunt propensiores, alii usu promptiores :
veluti pictores quidam faciem semel visam exprimunt
coloribus, si diligentius fuerint intuiti, quod totam vul
tus imaginem, secum animo deferunt. Sic in obser
vandis scripturis ahius est alio oculatior, aut etiam
exercitatior. Audimus enim quosdam sic exercitatos
in hujusmodi comtemplatione rerum, veluti, Christi su
dantis im horto aut distenti in cruce , ut aflirment, se
similia quaedam pati, qualia perpessus est ile ; quidam
illud etiam asseverant, tantam esse vim imaginationis,
ut res in ipsum etiam corpus transeant : verbi gratia,
vestigia vulnerum dominicorum in manibus, pedibus
et pectore. Hic tamen afiectus naturae iu nonmullis us
- que ad vitium procedit. Sunt enim, quibus ad alterius
vomitum conspectum illico vomitus stomachi oboriatur,
aut, audita voce morbo comitiali laborantium, corri
piantur eodem. Quosdam et mentio rei immundae, aut
w morbi atrocis, aut seclionis, sic offendit, ut graviter
afficiantur. Haec imbecillitas nom convenit ecclesiastae,
quemadmodum nec medico. Neque emim idonens est
` , ad medendum, qui statim morbo corripitur: mec aptus
 E C C 1, E s I A S t A e I, te fr rtr. 477

ad dicemdum, cujus voeem singultus interrumpunt,

vultum distorquet inpotens ploratus. ' Quemadmodum
Paulus ait, prophetarum spiritus prophetis esse subje
ctos, ita affectus oportet esse in potestate concionatoris,
ut morit erumpentes lacrymas lacrymas reprimere, et
immodicos animi motus pro re praesenti temperare.
His igitur duobus modis excitatur ardor animi tempo
rarius. : - - - -- -

CAp. I.VIII. Tertius est, ut concionaturus, si sem

serit animum Hamguidiorem, locum aliquem scripturae
legat quam maxime appositum ad inflammandum, ei
immoretnr , donec sentiat : animum incalescere, et
priusquarn calor ille refrigescat, conscen ggestum.
Quartus est mea sentemtia omnium efficimus, ut
sub horam concionis ecclesiastes det se profumdae de
precationi, et ab eo postulet sapientiam, linguam et
orationis eventum , qui linguas infantium facit disertas.
Incredibile dictu , quantum lucis, quantum vigoris,
quamtumque roboris et alacritatis hinc accedat ecclesia
stae, imo cumctis hominibus ad quodcunque negtium
arduum peragemdum. Dexterius loquentur eum ho
minibus, qui prius tota mente cum deo fuerint collo
quuti. Nec alia res potentius excutit pudorem aut tre
pidationem humanam, qui affectus frequenter obstant
dicenti. Quod si ad id mom datur spatium, saltem dum
ascendit, dum se componit, preces ejaculetur ad denm,
et deprecatio, quae ex more fit in suggesto, fiat ex
animo potius, quam ex more, et fiat votis brevibus,
sed ardentibus. Absit autem , ut pio ecclesiastae pla
ceat quorundam ambitio, qui , quo videantur imgeniosi,
a laicorum fabulis et risu , nonnunquam et e parum so
brio convivio procurrumt in suggestum , hoc fuco ex
temporalitatis gloriam captantes. Boni ecclesiastae
unicum studium est, unica gloria , si senserit, spiri
tum satictum per ipsius organum aliquos inflammasse
ad amorem pietatis. - - *

*------- --- ------------ - - - ~~

 478 boecles 1 Ast Am I, 1 bisa 11t.

CAP. LIX. Illud eliam hujus mundi rhetores sa

pienter perspexerunt, acribus illis affectibus, qui to
tum hominem concutiunt, non esse diutius immoran
dum , sed quemadmodum non oportet ad illos subito
prorumpere, ita sensim ab illis ad moderatiores de
scendendum. Nec enim natura fert, , ut, quae summa
sunt, sint diutina. Ne expedit quidem , frequenter et
immodice concitare animos auditorum, me, quemad
modum ad assidua verbera corpus serviliter oboeurescit,
ita mens nimium acribus mimiumque crebris commo
tionibus obrigescat. Repetendum est hoc, de quo jam
ante coepimus dicere, mon esse boni ecclesiastae, quo
vis modo concitare affectus, mon immodica distortione
vultus, non scurrili corporis gesticulatione, sed potis
simum verbis, mec tam verbis, quam rebus. Res enim
quaedam ejus, generis sumt, ut simpliciter ac dilucide
narratae aut etiam lectae ex se moveant affectus. Nar
rant, qui viderunt, hunc Hieronymo Savonarolae fu
isse morem , ut interdum sic excandesceret in populi
scelera, ut subito se proriperet e suggesto , et imper
fecta concione , suspensoque populo domum abiret.
Quam hoc illum decuerit nescio, mon arbitror tamen
arripiendum im exemplum., Improbius est, quod nar
rant de Roberto Liciensi, qui, magna dictionis vehe
mentia principes ac populum adhortatus adversus
Turcas aliosque Christiami nominis hostes, ubi ad sum
mum impetum , efferbuisset oratio, deplorare coepit,
qued nulli se ad rem tam piam duces offerrent. Si ist
huc, inquit, obstat, ecce me, qui nihil verebor hanc
Franscisci vestem abjicere, et vel militem vel ducem
vobis exhibere. ,, Simulque cum dicto summam vestem
| abjecit, intus plane miles erat byssino sago, accinctus
praelongo gladio. Hoc habitu dimidium horae sub
persona ducis concionatus est. Accitus a Cardinali
-
| bus, quibuscum habebat familiaritatem, quid hoc esset
novi exempli, respondit id esse facium in gratiam ami
|

>-- --- - - - -
-
-

-- --- --- ---

 r cc l E si A s.TAf 1. 1 BER 111. ;479
eae; quae familiariter fuerat confessa, nihil in Roberto
displicere praeter vestem frateruanu. . Tum ille, in quo .
cuitu, sunm tibi totus placiturus? . iu, militari, iuquit.
Cras igitur fac adsis in cqncione. . -
----

- - - . . - ''' ' _*
CAp. LX. Simili movitate fertur Cardinalibus ac
summo pontifici exprobrasse fastum ac, delicias. Erat
apud illos dicturus, quos cum videret strepitu, plus
quam regio ingredi, denique et pontificem;gestari he
xaphoro, et ab omnibus adorari, ubi tandem consedis
sent jamque exspectaretur vox hominis, is, nihil aliud
proloquutus, phy sanctum Petrum, phy samctum Pau
lum. subinde cum exsecrantis voce exspuens, muuc in
dextrum , munc in sinistrum, nec aliud addens, e me
dio prripuit sese , relinquens omnes attonitos, aliis
suspicantibus, eum esse versum in furorem, aliis du
bitantibus, mum in haeresim quampiam aut Judais
mum paganismumve prolapsus in eas: blasphemias eru
pisset. , Cumque ageretur, de homine conjiciendo in
vincula, Cardinalis quidam , qui propius noverat. ejus
ingemium atque etiam amabat,.persuasit, ut prius ad
powtificem evocaretur , paucisque Cardinalibus testibus
audirelur. Rogatus, quomodo in tam horrendas blas
phemias erupisset, respondit, sibi lqnge aliud argu
mentum fuisse, praeparatum , et paucis summam ora~
tionis exposuit. Caeterum ubi spectarem, inquit, vos
tanto strepitu tantisque in deliciis vivere, simulque re
putarem, quam humilem, laboriosam et inamoenam
vitam egerint apostoli, quorum vices geritis, collige
bam , aut illos fuisse dementes, qui tam spinoso itiuere
contenderint in coelum, aut vos recta ad inferos pro
ficisci. . Sed de vobis, qui temetis claves , regni coelo
rum, mihil malac suspicionis in amimum inducere po
tui. Supererat, ut illorum stultitiam detestarer, qui.
cum licuisset ad istum, modum splendide, suaviterque
vivere, malueriut per qmnem vitam jejuniis, vigiliis
-
r.
'480 * ECCLES I A S T AE LIB It I rr.

ac laboribus discruciari. ' Antonius eum oratione fune

'bri C. Caesarem laudasset apud populum, ejusque prae
clare gesta, quantum potuit, verbis extulisset, osten
dit chlamydem illius multis vulneribus pertusam, mul
toque sanguine contaminatam. En , inquit, qualem
virum , quam crudeliter mecarunt conjurati. Oratio
nem sat aequis animis audiebat multitudo, sed com
specto pallio, tamtus exortus est tumultus, ut conjura
tis, qui aderant, fuerit profugiendum, me discerpe
rentur. -

CAP. LXI. Verm hujusmodi rationibus non de

cet ecclesiasten sollicitare multitudinis affectus, quod
hic conatus saepe vertatur in risum. Ut is, qui multa
loquutus de demeutia eorum, qui serviemt Satanae, su
bito ostendit hominem diaboli specie personatum, flam
meis oculis, adunco rostro, dentibus aprugnis, oculato
pectore, aduncis unguibus, uncina terribili, vocem
immanem emittentem. Talis est, inquit, dominus, cui
vosmet ipsos, contempto Christo, in servitutem tra
didistis. Expavere complares, sed mox ea trepidatio
versa est in ludibriuum. Populus est admirator rerum
hovarum, et externa specie facilius commovetur, quam
verae pietatis exemplis aut sana doctrina. Nec hac in
parte magnates multum a vulgo differunt. Hoc huma
mae maturae vitio quidam praeter modum abutuntur, ad
suam gloriam verius, quam ad multitudinis salutem.
Suspectum enim esse debet, quidquid prae se fert pere
grinam et affectatam movitatem, prasertim cum nul
lum hujusmodi exemplum nobis porrectum sit a Chri
sto et apostolis. Vidi, qui, per turbam ad suggestum
euntes, cuculla tegerent faciem, quasi vir pius nom
posset habere vltum et oculos compositos, nisi tegan
tur utrimque , quemadmodum equis petulamtioribus
aurigae solent affigere coria, me quid videant nisi viam
<a fronte. In suggesto' sic procumbebant oraturi, ut
illisione genuum ederent clarum strepitum. De alio
 E CC L E 8 IA. 8 TAE LIB1EIR. I t. 481

audivi, qui, suggestum petens, pallio totum contexit

caput, mec huic quicquam placebat, quod esset cum
aliis commune. . Non lignabatur in templis concionari,
sed sub dio, nec cuiquam faciebat sui copiam privatim,
etiamsi a princibus rogaretur : humi cubabat, nec vi
ctus erat dissimilis, mempe panis et aqua, corpus ma
cie confectum, cadaveri quam vivo homini similius :
per inlerpretem loquebatur, mirisque gestibus et cla
moribus territabat multitudinem, interdum fune di
stringens collum, oculisque stupentibus praefocatum
imitans, pectus subito nudatum pugno tundebat, incla
mans misericordiam , misericordiam, misericordiam,
nam Italus erat. Ad tam insolitum spectaculum etiam
e longinquo, confluebant, mon amore pietatis, sed stu
dio novitatis. Acerrima vociferatio erat in aleas, in
chartas, in tympana et plumas. Haec igni cremaban
tur. Cuidam aulico, qui forte proximus astabat sugge
sto, plumam e galero detraxit, et dilaceratam sparsit
in populum, horribiliter vociferans in saperbiam.
CAp. LXII. Hunc quidam nimium bene imitatus,
posteaquam strenue clamarat in hominum scelera, qui
bus Christum iterum ciucifigerent, proferebat imagi
nem crucifixi, sed affixis folliculis, e quibus attactis
sanguis erumperet, et in turbam spargeretur. His et
hujusmodi gestibus, ne dicam praestigiis, moventur
qnidem affectus simplicibus, sed fere temporarii. Ipse
familiariter movi quemdam ejusdem ordinis, qui nec
ambulabat nudis pedibus, mec humi cubabat, nec pane
et aqua vivebat, nec ulli negabat sui copiam, pariter
expositus omnibus, magnis et pusillis, bonis et malis,
ubique venams lucrum Christo, breviter mihil habebat
in rebus externis eximium. Is tamen doctrina non
clamosa, sed evangelica, tum moribus ab omni vitio
puris, innumeros viros innumerasque foeminas perdu
xit ad verum mundi contemtum. Hic si quis excuset,
H lu
482 E C CLESIA8TA E - LIBIEI III. -

quosdam esse tam brutos, ut aliis ratioribus non que

ant commoveri, huic respondeo, multo aliud esse, ple
bem erudire, aliud , irridere. - Nec est, ullus populus
tam crassus, quin assidua doctrina proficiat. Huic affi
me est, quod quidam per imagines movent affectus, aut
per ostensas sanctorum reliquias, quorum neutrum con
venit gravitati loci, in quo consistit ecclesiastes: meque
enim legimus unquam tale quidquam factum vel a Chri
sto vel ab apostolis. - Alibi plurimum utilitatis habent
imagines vel ad memoriam vel ad rerum intelligentiam,
quaedam enim vix percipiuntur, nisi depicta, velut in
descriptione vestitus, aut locorum, aut arborum: vel
ad infigendas animo phantasias, de quibus modo dixi
mus, qua mimirum in parte conducunt et concionatu
ris. . Verum ea dignitas est concionis , ut ejusmodi ad
minicula, gravatim admitlat. Idem sentiendum arbi
tror de reliquiis sanctorum. ' Utrobique cavemdum est
a superstitione, quia par utrobique periculum. Video,
quosdam ad affectus concitandos abusos narratiunculis
quibusdam , plerisque, ut arbitror, in hoc ipsum com
fictis, de quibus fortasse post incidet dicendi major op
portunitas. . Et hactenus quidem de affectibus videor
admonuisse satis, quod quidem ad ecclesiasten attinet.

... CAP. LXIII. Restat indicare digito, quae schema

ta ad quas orationis virtutes conducant. ' Praecipuae
virtutes sunt probabilitas, perspicuitas, evidentia , ju
cuuditas, vehementia, splendor sive sublimitas. Quo
miam autem inter artis scriptores mon satis convenit de
generibus ac vocabulis figurarum, me quid hic lecto
rem frustra torqueamus hac varietate, ulemur fere
nominibus, quibus usus est is, qui de rhetoricis scripsit
ad Heremnium , sive is Cornificius fuit sive quis alius.
Tametsi vix alius de figuris scripsit negligentius. Ac
primum quae faciunt ad orationis acrimoniam ac ve
hementiam , illam Graeci.>opyywra vocant, hanc e
 /

E CC L E S I A 8 T A E L l B E R r I I. 488

wrpra, nos res inter se finitimas mixtim tractabimus,

Tres primae figurae , Repetitio, per quam eadem dictio
iteratur in initio, Conversio, per quam in fine, Com.
plexio, per quam in utraque parte, ad acrimoniam fa
ciunt. Primae exemplum est: cum nudus sisteris ante
tribunal supremi judicis, ubi tunc divitiae tuae, ubi
deliciae, ubi superbum famulitium , ubi stipatores ar
mati, ubi splendida aedificia, ubi latifundia? Posterio
ris illud: solus Christus est, qui condidit hominem, re
demit hominem , patri reconciliavit hominem, hominis
causa induit hominem , variis spiritus sui dotibus in
struxit hominem, breviter solus beat hominem. Ter
tiae exemplum : Quid eras, priusquam te conderet
deus? nihil. Quid eras , priusquam redimeret Chri
stus? minus quam nihil. Quid nunc futurus esses, si
tibi subdueat gratiam suam? nihil. Quid est autem
ad veram felicitatem conducibile, quod tibi mon largi
ter subministrarit? nihil. Quid habes aut potes ex te
ipso? nihil. Quid igitur est, quod aliunde speres bo
ni? nihil. Haec tria schemata potissimum faciunt ad
orationis vehementiam, videlicet ad objurgandum, ex
hortandum et exprobrandum. Frigebunt autem , si
adhibeas im oratione simplici, quae mihil habeat affe
ctuum.
CAp. LXIV. Exclamatio movet acriores affectus,
sed in loco adhibita. Nam statim, ut dictum est, ab
exclamatione ordiri aut in re frigida tollere vocem , de
mentium est. Verum ubi res magnas persuaseris, ubi
jam animos auditorum inflexeris, tum locus erit excla
mationi, quam tamen nec frequentem esse oportet, nec
diuturnam. - Scite Paulus, qui multa loquutus de in
vincibili carmis imbecillitate , tandem exclamat (Rom.
VII. 24.): infelix ego homo, quis me liberabit de cor
pore hoc morti obnoxio ! Neque ibi tantum exclamatio
est, ubi auditur o , neque satis est ad exclamationem
figuratam, quantum potes, inclamare o, quae vox est.
H h *
-
 484 sccles 1 A s t A E L IB ER 'i i t.

asinorum : sed quoties impotens affectus, erumpit, ibi

demum est exclamatio. Ea nonnunquam inseritur per
;
parenthesim: velut, heu piget ac pudet : aut, deum
immortalem, quam nihil usquam tutum in rebus hu
manis : horresco referens: o tempora, o mores : et,
me miserum : et, vae, duritiae cordis humani: et, o
lutum, o labes. Tale est illud Maronis : quid non
mortalia pectora cogis, anri sacra fames. Conduplica
tur autem vehementia, si accesserit apostrophe, velut
in hoc, quod modo retuli. Non inscite divus Bernar
dus, cum asinum, quem conscemdit domimus, inter
pretatus esset carnem nostram indonnitam ac spiritui
rebellem , exclamat: conscende ac preme hunc asinum
nostrum, domine Jesu.

CAP. LXV. Et interrogatio tempestive adhibita

multum vigoris et aculeorum addit orationi. Im tem
pore autem adhibetur in re vel perspicua, vel argumen
tis jam evicta, unde peculiariter convenit epilogis.
Quamquam in aliis quoque reddit orationem vividio
rem. Eadem enim sentemtia per interrogationem pro
lata plus habet vigoris, quam simpliciter emunciata.
Velut illud ex Ovidii Medea : servare potui, perdere
am passim, rogas? Ardentius est, quam si dixisset : si
potui servare, potero et perdere. Item illud Ciceronis
in Catilinam : quousque tandem abutere patientia mo
stra etc. Nam totus ille locus ardet percontatione. Nec
omnis interrogatio schema est, eoque distinguunt qui
dam has voces, ut interrogatio sit volentis discere et
exspectantis responsum, percontatio urgentis, ad quod
responderi mon possit. Hujus schematis exemplum
commode reddi mom potest, eo quod pendet e superio
ribus. ' Ut si quis exaggerasset obstinatam malitiam
hominum adversus deum, ad poenitentiam invitantem,
commode subjiciet : quid est, si haec ingratitudo non
est? An non ista mentis extrema caecitas est? et utrum
 ECCL e 8 IA & T A E L I B E R III. 485 \

isthuc est comtemnere deum , an mom ? utrum est hoc

abmegare deum, an non? Servit autem haec figura va
riis affectibus, asseverationi, miserationi, instantiae,
indignationi, admirationi, dubitationi, quae Fabius ex
acte persequitur, ut non sit operae pretium hic repe
tere. Illud a tragoedia sumturn est, quod tamen ali- ||
quoties imitatur Hieronymus : quid agimus anime? In
terdum et responsio figuram habet, cum aliud respon
detur, quam exspectabatur. Veluti testis im reum ro
gatus, am ab eo fustibus vapulasset, et innocens, inquit.
Responsionis schemate auxit crimen. Alius rogatus,
an mon occidisset hominem, respondit, latronem, de
clinans crimem. Eadem gratia servari potest, etiam
cum ipsi mobis respondemus. Indignationi ac taedio
servit in evangelio: o generatio incredula et perversa,
usque quo vobiscum ero? quamdiu vos patiar?
CAp. LXVI. Membrum et articulus faciunt ad
acrimoniam orationis, quod veluti crebris vulneribus
feriunt amimum. Hoc auteni interest, quod singula 'i
membra paucis verbis constructionem quidem absol
vunt, at sententiam mon item. Articulus idem acrius j

efficit singulis verbis, brevi respiratiuncula distinctis.

Exemplum prioris erit: vide, quantum infelicitatis uno i .

crimine tibi conscivisti : patrimonium prodegesti, pa

rentes in luctum conjecisti, amicos abalienasti, famam
contaminasti, deum ad iram provocasti. Posterioris
hoc: rem, famam , parentes, amicos, deum amisisti.

Nec unum membrum, mec unus articulus facit schema.

Maxime probamtur, quae tribus constant, quamquam
mihil vetat et duobus uti vel pluribus. In membris pe
rit gratia schematis, si sint longiora, numero et brevi
tate commendantur. In utrisque gratiam addit disjum- . !

ctio, quod Graeci vocant dowero, omissa conjun

ctione: tum enim videntur cum stomacho erumpere
ut patet in exemplis, quae retuli. Quibus si addas con- , . ' I
 ;
',' ' 486 p C CL E 8 I A S T A E , IB ER r I t.

junctionem, erit oratio dilutior : patrimonium prode

||
|!
gisti, et parentes in luctum conjecisti etc. Ardentior
tamen erit oratio, si primo quoque membro aut arti
|| culo addas conjunctionem : et patrimonium prodegisli,
||
*}|
et parenles im luctum conjecisti etc. ltem : et rem, et
famam, et parentes etc. In utrisque illud observan
|||||| dum, ut per gradus increscat oratio, nimirum ut, quod
||||||| grayissimum est, sit postremo loco. Quod si non fit,
|||||||| erit conge ies, de qua diximus in amplificationibus.
|| |
|| || Nam ea' turba premit magis, quam incremento. Mem
bris gratiam addit partium aequalitas, Graeci ,
j Latini compar appellant: quae tamen non digitis , sed
ii. aurium sensu quodam dijudicanda est. Puerile siqui
.f

ji;
t est, numerare syllabas, cum pauciores, si pro
duciae sint , frequenter aequent mumero plures; quam
quam hoc rhythmorum gemus praeter modum irrepsit
|| | ; im ritus ecclesiasticos, quemadmodum similiter cadem
j. i || tia et similiter desinentia, de quibus suo dicetur loco.
H:

'
| ||||||||||j|||,
|| ||
CAP. LXVII, Subjectio, qua nobis ipsis objicimus,
quod ab auditoribus objici poterat, et quasi sit obje
ctum , respondemus : aut adversarios compellamus r ut
respondeant , et quasi responderint, refellinmus : aut
|| | | ' /,
cum quasi deliberantes varia proponimus, ac singula
|| ||||||||||.
;,*|| ||| | !i:; r.
refellimus. Primi generis exemplum hoc erit: dixerit
hic aliquis : scio, quid hic reclamaturi sint : non me
|| ||||||||||| fallit, quid hic plerisque venturum sit in mentem. De
l.
,| |
|| i.

|| ' 'ji'' || ||||, , !|

' ' .
inde illa subnectat ac refellat. Ardentius est cum jux
ta secundum modum compellamus adversarios, Velut,
|||||
||||||
|| i '!j nunc appello vos, Judaei, quibus freti persistitis in ve
:ii ' j,
||, ||||i|||
| | ||;
| stra dementia ? Prophetarum oraculis? ostendimus, eos
dmnes pro mobis facere, Mose? declaratum est, illum
| | ||||||||||||||
'. ,. !'''' ' l. l, |!!
non de alio, quam de Christo nostro scripsisse. Typis
|| 8|ii; |||||| ac figuris? omnes ad unguem in Christum quadrare,
|||||| ||||| | |
|| '''|;||| |||||| | | demonstratum est. Miraculis? majora. nemo potuit
:' || i! || | | | ||| desiderare. Numero consentientium? vos pauci mus
| || | |
''
|| ,|||ij | || | | ||
|||||| |||l||
i ||
|| || | | |
|| ||
| ||| | ||
|||||
! | |
|
 E CCLESIA STAE LIB. I. tt. . 487

satis in angulis: totus orbis Christum adorat. Eventus

vos spes *) lactat? Videtis jam olim eversum templum,
sublata sacrificia, dissipatam civitatem, dispersam et
abjectam gentem, nec eam alio praesidio superstitem, .
quam Christianorum clementia. Quid igitur superest,
nisi ut resipiscatis et nobiscum Messiam verum am
plectamini ?
CAp. LXVIII. Tertius modus hic erit. Dic mihi
quaeso, quid habet mundi cultor, quo turgeat, in quo
spem suam figat? ' In divitiis? neminem reddunt ma
gnum aut beatum, saepe vivum deserunt, tantum ab
est, ut. morientem comiiemtur. In liberis? possessio
est ipsis opibus incertior. In uxore, famulitio, caete
risque commodis? nihil in his neque stabile, neque tale;
ut animum hominis tranquillum efficiat. Ad deum **)
confugiet? eum habet iratum. Ad suum ipsius ani
mum ? illic inveniet carnificem conscientiam. Primus
modus convenit argumentationi: secundus epilogo, quo
et nos usi sumus ih declamatiuncula de morte : uterque
convenit inductioni. Tertius aptus est ad deliberan
dum. Habet autem hoc schema nonnihil affinitatis
cum interrogatione, de qua paulo ante dictum est,
cum sermocinatione , de qua dicemus, cum occupa
tione et cum dubitatione. Nec ad unam orationis
commoditatem utilis est: facit ad perspicuitatem, et ad
vehementiam sive gravitatem, et ad dolicitatem. Est
enim subjectionis species, qua, dum ipsi quaestionem
proponimus ac mox ad eam respondemus, reddimus.
auditorem attentum ac docilem, fitque, ut linguam
nostram animo sequatur. Ita***) Paulus ad Galatas III.:
Quid igitur lex ? propter transgressiones posita est. Et
ad Romanos III. : ubi est gloriatio tua? exclusa est.

*) In ed. II. et III. legitur spe, ' - . .

*) In ed. II. invenitmr iectio : confugiat. . . . . --

***) ditio III. kabet:- ita et.-- ' * ' *'*' ' ' % . '
 488 . ECCLESIASTAE. IL IB EIR. III.

Per quam legem? factorum ? non, sed per legem

fidei. Quamquam haec figura tam frequens est apud
Paulum , ut nusquam non occurrant exempla. Qua
tamen aliquoties usus est et dominus in evangelio, ve
lut Lucae VII.: quid existis videre in desertum ? arun
dinem vento agitatam ? Sed quid existis videre ? ho
ninem mollibus vestimentis indutum ? etc. Ac mox
*
im eodem capite: qui autem assimulabo homines gene
rationis hujus ? aut cui similes sunt ? similes sunt pue
ris sedentibus in foro etc. Item Matthaei VII. : quae est
mater mea , et qui sunt fratres mei etc.

CAP. LXIX. Correctio, quae verbum aut senten

tiam commutat in aliud commodius aut significamlius,
auget orationis vehementiam; cujus schematis exemplum
retulimus ex Cicerone inter species amplificationis.
Eleganter Terentius sub persona Menedemi (cf. Heauton
tim. v. 95) : Filium unicum adolescentulum habeo; ah
quid dixi habere me? imo habui, Chreme. Item, Chri
stus nos gratis redemit, imo mom gratis, sed pretioso
sanguine suo. Summam in mos praestitit caritatem,
qui pro amicis suis vitam impendit, imo plus quam
summam, qni pro inimicis mortem oppetierit. Item,
peccatum morbus est animi, aut ut melius dicam, mors
est animae. ltem, tota hominis vita quid aliud est,
quam temporis pugillus? nimium est, quod dixi ; quid
aliud est, quam temporis punctum ? et hoc quoque mi
mium est ; nihil est, et nihilo minus est haec vita, si
ad aeternitatem conferatur. Fit interdum correctio
absque verbi mutatione, Ut, excauduit homo, si il
lum hominem appellare, convenit, qui mentem habet
belluinam. Huic finitima est occupatio, quae in
transcursu dicit , quod se negat velle dicere. Et haec
. figura pertinet ad eam speciem amplificationis, quae fit
per comparationem. Nam si per se magna sunt, quae
dicimus nos nolle eommemorare, ut citius ad id, quod
 EC CL E s A s t A E L IB EIa I r. 489

gravius est, perveniamus, increscit illud, cujus com

paratione illa megligimus. Velut, nom hic commemo
rabo, quam brevis, quam incerta, quot exposita pe
riculis : ut horum nihil sit, quid est misi somnium, si
ad illam coelestem vitam comparetur. Rursus, non est
mei pudoris, occultorum scelerum lernam movere, si
nam domesticas illorum sordes in tenebris latere, satis
est. ipsos sibi conscios esse, de mahifestis tantum lo
quar , quae nemo nescit, et de qnibus ipsi tantum non
gloriantur. Item, pudet me dicere, quod istos non pu
det facere. Ad leviora veniam. Venit ad nos pastor,
pene dixeram depastor. Haec sumt edicta regis, nolim
enim dicere tyranni. Vertit Aristotelem , ne dicam
pervertit.

CAP. LXX. Comduplicatio, qua verbum aut plu

ra verba iterantur, non habet locum, nisi cum fervet
oratio. Alioqni frigeret battologia. Nihil autem vul
gatius, quam in dolore aut asseveratione similive affectu
bis eadem dicere. Unde illud Ovidianuni : ommia bis
dices vera fuisse mea. Et terque quaterque beatos di
xit Virgilius, quos egregie beatos voluit intelligi. Verbi
conduplicatio est apud Homerum : "Apes, "Aepes, go
rokoy&. Plurium apud Terentium in Phormione: proh
deum immortalem, negat Phania esse hanc sibi cogna
tam Demipho? hamc Demipho negat esse cognatam ?
Item, odio parricidiali fratris pollutus audes deum ap
pellare patrem? patrem inquam audes appellare deum,
fratris odio pollutus? Ab hac figura minimum abest
interpretatio, hoc tantum distams, quod in hac eadem
iteratur sententia verbis commutatis. Cujus usus fre
quentissimus est in literis propheticis, in quibus ple
rumque semsus idem aliis verbis accinitur. Velut (Psal.
XCII. 15.); justus ut palma florebit, sicut cedrus Li
bani multiplicabitur. Id fit vel in uno verbo, velut
apud Ciceronem de Gatalina: abiit, excessit, erupit,
 *

490 C C LESIASTAE L IB e B III.

evasit. . Vel in pluribus, ut: nom te pudet manifestae

vanitatis? non erubescis mentiri palam ?
|
.CAP. LXXI. Permissio simplex non est schema,
verum quoties aut exprobrationem habet aut dissimula
tionem aut assevarationem aut fiduciam , fit schema.
- Veluti cum in Adelphis adolescentes dicunt: imo, pa
ter, permittimus tibi elc., sermo figuratus non est. At
quoties concedimus adversario per ironiam, schema fit;
ut is qui in causa liberi dicemti de quodam, me faciem
quidem habet hominis liberi, cum ipse esset deformi
facie, respondit patronus : ex animi sententia dixisti,
qui non habet bonam faciem, non est liber. Assevera
tionem habet illud Calvi in Vatinium : perfrica fron
tem, et dic te digniorem, qui praetor fieres, quam
Catonem. Fiduciam habet, quod Petrus apostolus re
spondit concilio interminanti, ne postea verba facerent
de Jesu (Act. IV. 19.): an oporteat magis obedire ho
minibus , quam deo, vos ipsi Judicate. Vehementer
euim confidit causae suae, qui non veretur adversario
permittere judicium. Tale est illud Esaiae I.: venite
et arguite me , dicit dominus. Et dominus in evan
gelio (Joh. VIII. 46.): quis ex vobis arguet me de pec
cato ? Schema quidem non est, sed tamen efficacissima
permissio, si homo se totum permittat arbitrio numi
nis. Quemadmodum David ejectus (2. Sam. XV. 26.);
si non placeo, dominus est, faciat, quod bonum est
i!',: ', || in oculis ipsius. Eadem res interdum non leve mo.
||\ 3||i|| mentum habet et apud hominem judicem, vel ad be
* ' ;
' , ;.' nevolentiam inclinandum vel ad misericordiam, si de
monstremus, nos omncm fiduciam in ipsius aequitate
|| ||; collocasse.
A ||., |
* * i8|
*
' 'i.
-

i.
CAP. LXXII. Ad affectum facit et dubitatio, non
simplex, sed figurata, velut illud: eloquar an sileam?
| ' ' , |:; Item illud Maromis: crudelis mater, magis am puer im
| ||| | ||
probus ille? Rursus illud Terentii ; ubi quaeram , ubi
i. | || ;
|
 ECCLESIA SAE LIB. I III. 49t

investigem , quem perconter, quam imsistam viam , in

certus sum. Item , quo me vertam, quos appellem;
unde implorem opem? Item , copia rerum facit, ut
dubitem , unde exordiar, qnae primo aut ultimo loco
dicam? Utrum illi his malis erepto gratulari debeam
potius, quam nostram vicem deflere, qui tantum ec
clesiae lumen amiserimns, nondum statui. In hoc ho
mine *) quid potissimum admirari debeam, haesito;
malitiamne, an impudentiam, an vecordiam ? In
ipso statim dicendi initio dubius sum, qno nomine 'vos
alloquar , commilitonum an hostium ? Utris potius in
dignamdum , iis, qui te ad hoc facinus instigarunt, an h.
tibi, qui talium improborum consiliis quam bonorum
virorum monitis obtemperare malueris? Huic finiti
mum est schema , quod a quibusdam appellatur com
municatio, qua cum judice aut adversario veluti deli
beramus, quid faciemdum sit, aut quid factum opor
tuerit? Nam id utroque valet. Siiidem casus tibi inci
deret, cedo, quid faceres? In hoc turbulentissimo re
rum statu, daie consilium, quid mihi censetis facien
dum? Te appello, inexorabilis, cui nunc mulla vin
dicta satis, cum ipse paria aut etiam atrociora peccas in
alios, quam facile tibi ignoscis, quam extenuas pecca
tum. Hic tuam appello conscientiam , an ferres hoc ab
alio factum, quod tibi nunc vis esse impune? Haec fi
gura valet ad objurgandum. Disjunctio , quae con
jumctionibus snblatis contimuat orationis partes, hoe
ipso facit ad sermonis acrimoniam, qnod velut impetu.
fertur, de qua nonnihil ante diximus im membris et
articulis. Gravitatem addit praecipienti. Deum time,
regem venerare, parentibus obedi, erga majores esto
reverens, erga pares comis, erga imferiores modestus,
bonos aemulare, malos tolera,
----

) verbum homine in ed. II, et III. omiarum est,

 492 ECCLESIA 8TA E LIBER III.
v.

CAP. LXXIII. Praecisio est, quam Graeci vocant

daeogaoernouv, Cicero reticentiam, cum abrupto ser
mone, quod reticemus, auditorum amimis aestimandum
aut suspicandum relimquimus ; hac ratione saepe res
fit atrocior, quam si proloqueremur. Id fit interdum
alio digrediendi studio, ut apud Virgilium : quos ego,
sed motos praestat componere fluctus. Sed potissi
mum convenit indignationi, ut apud Terentium : ego
ne illam, quae illum, quae me, quae non, sine modo,
Ardentius est hoc, quam si dixisset: ego ne illam feram,
quae illum admisit, quae me exclusit, quae me uon
admisit, sine modo comminantis est, nec eas tamen
minas exprimit. Interdum religionis aut pudoris gra
tia. Quale est illud Maromis : novimus, et quid te, et
quo sacello. Quam multi sunt , qui membris ad pios
usus datis turpiter abutumter, ad luxum, ad rapinas,
ad scortationes, ad, pudet reliqua proloqui. Prono
minatio verum nomen relicet, idque verbis aliis cir
cumloquitur, aut alienum usurpat, vel indignationis
vel emphaseos vel laudis causa. Veluti si quis pro Sci
-
pione dicat Carthaginis expugnatorem, quemadmodum
prq Paulo dicimus gentium doctorem, pro Petro apo
stolici ordinis principem , pro Maria virginem matrem,
pro Jesu generis humani redemtorem. Similiter si quis
turbatorem reipublicae appellet Catilinam , principem
immitem Neronem aut Phalarim. Denominatio et in
tellectio species sunt synecdoches, cum aliud ex alio
intelligitur, quae mom ad ornatum modo, sed frequem
ter etiam ad vehementiam faciunt. Ardentius enim est,
si quem dicas dedititium esse Mammonae aut Veneris,
quam si dicas avaritiae aut libidini deditum. Ita vehe
mentius est, si quem appelles Mavortium, quam si bel
lacem ; item si quem deliciis luxuque corruptum ap
pelles ventris gulaeque mancipium. Similiter acrius
est si dicas, huic Mavors in lingua est, huic Pallas in
palato est. Et acrius est, ferro accinctus, quam si di
 E C C L I S I AS TAIE IL I B E R I I. 493
!

cas, ense aecinctus. Ita cum dicimus, nos gloriari in

cruce domini nostri Jesu Christi, sentimus nos esse re
demtos morte crucifixi. Interdum hoc schema valet
non ad vehementiam, sed ad explicandas quaestionum
difficultates. Veluti cum Christus scribitur resurrexisse
post tres dies, et octo animae servatae in arca, cum
octe homines intelligantur ; et, Christus assumsit car ,
nem , cum totum hominem assumserit. Similiter pa
nis et vinum intelligitur corpus et sanguis domini.
Verum haec quoniam et apud grammaticos et apud
rhetores jactata sumt, nec exemplorum turba, nec di
stinguendi formas diligentia lectorem remorabor.

CAP. LXXIV. Hyperbole vel ipso momine decla

rat augmentum, superans fidem veri. Nec in tempore
adhibetur, nisi cum ipsa res superat nodum. Veluti
cum Cicero dicit Antonium totum tribunal implevisse
vomitu , quod fieri mon potuit, sed hinc intelligimus
immensam fuisse crapulam. Verum mon est, quod di
citur; sed quoniam memo fallitur, nom est mendacium.
Fit interdum per similitudinem; veluti Virgilius: cre
das imnare revulsas Cycladas. Interdum per compara
tionem ; ut cum dicimus: nive candidior, vento insta
bilior, fulmine ocior, oculis et vita carior, morte tristior.
Fit et per translationem ; ut cum ardere dicimus, qui
vehementer amat: volasse, qui magnopere festimavit:
frendere, qui supra modum indignatur: fulminare, qui
minas intentat. Nonnumquam duplicatur hyperbole,
eum per correctionem ei, quod excedit veri fidem, ad
ditur, quod magis etiam excedit. Exemplum est apud
Ciceronem : quae Charybdis tam vorax, Charybdim
dico, quae si fuit, animal unum fuit: Oceanus medius
fidius vix videtur tot res tam dissipatas , tam distanti
bus locis positas, tam cito absorbere potuisse. Hyper
bolem habebat rapacitas hominis Charybdi collata. Huic*
accedit major hyperbole, totius Oceani comparatio.
 --

-
-

494 E CCLIES l ASTAE LIBER III

Idem fit per incrementum, veluti cum Pindarus in hy

mnis impetum Herculis in Meropas non igni, mec ven
tis, nec mari, sed fulmini similem fuisse dicit. Hic
nimirum tribus gradibus increvit hyperbole. Eadem
est mimuendi ratio. De invalido dicimus, vix vivit: et,
ueruncium habere negatur, qui supra modum pauper
`est. De hoc schemuale nonnihil dictum est in modis
amplificamdi.
- CAp. LXXV. Illud hoc loco pluribus testimoniis
confirmandum videtur ob theologos quosdam in argu
tauionibus, quam in sacris literis excercitatiores, qui
bus absurdum existimatur in exponendis scripturis hy
perboles meminisse, quasi noii omnes tropi, quos gram
matici e poetis colligunt, reperiantur in divinis volu
minibus. Primum quod Gen. XIII. dominus promittit
Abrahae, se aequaturum posteritatem illius pulveri
terrae, nisi tropum admittas, sermo non consistit, sive
interpreteris de iis , qui juxta carnem prognati sunt,
aut nascentur e stirpe Abrahae, sive de iis, qui propter
imitationem fidei dicuntur filii Abrahae. Etenim si vel
universum hominum genus accipias ab exordio mundi
usque ad cousummationem , non aequabit tamen pul
verem terrae. - Quamquam hic aliquis tergiversari pos
set, quod in hoc aequarit Abrahae posteros pulveri ter
rae, quod illi pariter atque hic ob immensam multitu
dinem homini sunt inmumerabiles. Sequitur enim, si
quis potest hominum numerare pulverem terrae, se
mem quoque tuum numerare poterit. Caeterum Au
gustinus libro de civitate dei XVI. cap. XXI. non dubi
tat hunc locum tueri per hyperbolem, qua plus dictum
est, quam res erat, nec falsum tamen est, quod intelli
gitur, videlicet illius posteritatem fore numerosissimam
ae per omnes orbis mationes propagandam. Item quod
Gen. XLiX. de Juda dictum est: lavabit in vino stolam
suam et in sanguine uvae pallium suum. Origenes
-

* Illi
 incc LE s i A s TAE LI ER 1 1 r. 495

homilia XVII. negat sensum historicum , quem hoc sane

loco non rejicit, consistere, nisi vreg 8oaeuxs accipia
mus ingentem vini exuberantiam significatam, ut futu
rum sit aqua vilius. Subindicat et illud, quod praece
dit (vers. 1 1.) : alligans ad vineam pullum suum , et
ad vitem , o fili mi, asinam suam ; jumenta enim non
ad vitem. sed ad quemvis palum alligantnr. Similiter,
quod habetur Ecclesiastici X. (vers. 2o.); in mente tua
regi ne maledixeris et in secreto cubilis tui ne male
dixeris diviti, quia volucres coeli aufererit vocem
tuam, et habens pennas annuntiabit verbum ; inter
pres quisquis is fuit, $aeeg Soxs dictum putat: quo
modo, inquit, solemus dicere, ipsos etiam parietes,
quibus consciis loquimur, quae audierint, non cela
turos.

CAP. LXXVI. Divus Hieronymus, enarrans Ezechie

lis caput XXXI., quae ibi referuntur de potentia et su
blimitate regis Assyriorum, vult vreg Souxs accipi.
Neque enim est nlla arbor, aut est, aut fuit, cujus rami
midos praebere potuerint omnibus volatilibus coeli, aut
umbrara emnibus bestiis terrae, aut sedem cunctis gem
tibus; neque quisquam fuit rex Assyriorum , qui popu
lis omnibus imperarit, sed hoc tropo declaratur ingens
lateque patens illius ditio. Quo tropo de Romana gepte
dixit Virgilius : imperium terris, famamque aequabit
olympo. Similis locus est apud eundem prophetam de
principe Tyri. Rursus apud Danielem cap. IV. Vide
bam, et ecce arbor in medio terrae , et proceritas
ejus contingens coelum, aspectus ejus erat usque ad
terminos universae terrae. Juxta rectum sermonem
mulla fuit unquam talis arbor , juxta infimam tropolo
giam mullus princeps umquam tali imperio potitus est,
sed Hieronymus admonet , haec omnia accipienda per
hyperbolen de rege Nabuchodonosor, ne rejiciamus
sensum historicum. Ejusdem schematis est, quod in
Exodo deus promittit Hebraeis, sed educturum eos in

------- ---
 --------

496 EC CLE 8IASTAE. LIBEIl III.

terram lacte et melle manantem : nec enim aliud intel

1igitur, quam insignis rerum fertilitas. Ita Virgilius:
flumina tum lactis, tum flumina nectaris ibunt. Hu
jusmodi tropi complures reperiuntur in veteris instru
menti voluminibus, quos non agnoscentes quidam , re
jecto seusu historico, ad allegorias confugiunt. Nec
in movi testamenti voluminibus raro sumt obviae hy
perbolae. Veluti Lucae II.: exiit. edictum a Caesare
Augusto , ut describeretur universus orbis ; neque
emim Augustus unquam totius orbis imperium tenuit,
quippe qui nec Gothis, nec Armeniis unquam impera
rit, ut fatetur Ambrosius, hunc enarrans locum. Iti
dem Joannis ultimo : nec ipsum arbitror mundum
posse capere eos , qui scribendi sunt, libros , Chry
sostomus et Cyrillus ingenue agnoscunt hyperbolem, nec
refragatur Augustinus, tametsi is alterum quoque com
mentum affert. Mihi videntur et illa ad hyperbolen
pertinere, cum doininus dicit: Capernaum ad coelum
usque exaltatam , ad infernum detrahendam , sen
| tieus eos, qui tum sua felicitate supra modium superbie
bant, ad extremam deventuros calamitatem. Item,
cum jubet, ferienti unam maxillam et alteram porri
gere, cum eo, qui compellit ad mille passus, ire et al
tera duo millia, tollenti tunicam et pallium relinquere,
ab omui vindicta deterrens et ad summam invitams pa
tientiam. ' Alioqui ni tropum admittas, nec ipse prae
stitit, nec quisquam sanctorum , quod jubet. Quin et
in his domini verbis: nesciat sinistra tua, quid faciat
dextra tua, Chrysostomus ac Theophylactus agnoscunt
hyperbolen. Quale est et illud : tu cum oras, intra
cubiculum tuum, cum nihil aliud intelligatur, quam
fugiendam benefactorum ostentationem. Item , cum
jubet nos sine intermissione orare, precandi studium
commendans.
CAP. LXXVII. Hujus generis est, quod Paulus ad
Romanos scribit, illorum fidem praedicalam in uni
 e CC L E s I Ast AE LfB E R r i r. 497

verso mundo, sentiens late sparsam famam; siquidem

id temporis me Christus quidem erat praedicatus in uni
verso mundo. Similis locus est ad Coloss. cap. I., cum
dicit evangelium praedicatum in omni creatura, quae
sub coelo est. Sed infiniti megotii sit, si pergam omnes
e scripturis locos annumerare. Haec sufficiunt ad pro
bandum in sacris libris usitatam hyperbolen, eamque
ad explicandas difficultatas utilem esse. lllud adjiciam,
im probatis ecclesiae docloribus quosdam inveniri ser
mones deterremdi aut adhortandi studio vehementius
dictos, qui citra hyperbolen excusari non possent.
Quod gemus est in epistola Hieronymi ad Heliodorum :
qui dicit se in Christum credere, debet, quomodo ille
ambulavit, et ipse ambulare. Hoc testimonium addu
cit Hieromymus, ut doceat Christiano non esse fas, ha
bere quidquam proprii. Ibidem affirmat, nullum posse
perfectuin esse, cui sit aliquid suum. Rursus, ommis,
inquit dominus, qui non remuntiaverit omnibus, quae
possidet, non potest meus esse discipulus. Nec hoc
exegit ab Heliodoro tanquam a monacho, sed tan
quam a Christiano , quamquam id temporis a monachis
nihil exigebatur praeter continentiam ; quia sequitur,
cur tinmido animo Christianus es? Idem in epistola ad
Nepotiamum clericis interdicit omnem possessionem.
Quod si quispiam, inquit, aliud habuerit praeter do
minum, pars ejus non erit dominus, verbi gratiasi au
rum, si argentum, si possessiones. Sic interdum hor
tatur ad pacem, deterrens a bello, quasi damnet omne
bellum. In hujusmodi si agmoscamus hyperbolen, pios
homines a calumnia liberabimus. Sunt alia loca com
plura , quae veteres orthodoxi per hyperbolem inter
pretantur. Verum haec arbitror esse satis adversus
quosdam, qui derident ceu rem profanam, quoties ad
explicandam scripturae difficultatem advocamus hyper
bolem , aut alium tropuum e grammaticis aut rhetoribus
petitum. -

Ii
 498 e c c L est A 8 T AE L I B E R 1 1 r,

CAp. LXXVIII. Permutatio videtur esse, quam

alii vocant ironiam graeca voce, sed quae latina sit
usitatior. Hac utimur, cum vel irridendi, vel expro
4 brandi, vel refellendi gratia aliud dicimus, quam sem
timus. Irridendi, ut apud Maronem Turnus in Dran
cem : meque timoris argue tu Drance, quando tot cae
dis acervos Teucrorum tua dextra dedit. Simile est,
cum vehementer pauperem appellamus Midam aut
Croesum, semcm decrepitum puerum , pussillum, Gi
gantem. Exprobramdi, cum exaggeratis crudeliter fa
ctis subjicimus : haec est illa tua misericordia. Hujus
generis quidam arbitrantur esse illud evangelicum Mat
thaei XXVI. : dormite nunc et requiescite. Certe
Theophylactus agnoscit ironiam, nec eam Augustinus
prorsus aspernatur, sine qua Origenes, Chrysostomus,
Hilarius et Hieronymus satis sese torquent, et ad alle
`gorias confugiunt. Alioqui qui consistit, ut, qui paulo
ante objurgarat suos, quod dormirent, mumc dormire
jubeat, praesertim cum mox subjiciat: surgite, eamus
hinc. Item citra controversiam est illud Helisaei lII.
'Regum XVIII. : clamate voce majore, deus enim est et
orsitan loquitur , aut in diversorio , aut in itinere,
aut certe dormit, ut excitetur. Similiter Paulus
1. Cor. VI. dum eos, qui contemtibiles sunt, jubet con
stitui ad judicandum, glossa versus dirimens admonet
esse ironiam. Rursus 2. Cor. XII.: nisi quod non gra
vavi vos , donate mihi hqnc injuriam. Augustinus li
bro primo contra adversarium legis et prophetarum
negat simpliciter ab Apostolo dictum, sed ironia po
tius exprobrantis : quale putat et illud in Genesi: ecce,
Adam 'quasi unus factus est ex mobis. Et Virgilius:
egregiam vero laudem. Ita M. Tullius de Milone, cum
hic insidiator. Refellendi, velut illud Pauli eodem
loco : sed esto, ego vos non gravavi, sed cum essem
astutus, dolo vos cepi. .Fit simulatione concessionis
sive confessionis, interdum et laudis et admirationis.
-
 EcCLE8IAS tale: II. 499

In summa, per omnes pene figuras obambulatironia.

Concessio est, cum absurda asseveranti negamus nos
velle repugnare, tacite illi exprobrantes impotentiam. -

Hujus generis est, quod Paulus, Corinthiis scriberis,

fingit se insipientem, oratque, ut patienter ferant stul
tum de se gloriantem. Confessio per jroniam non pro
batur, nisi cum est innoxia. Qualis est illa Cicerouis :
habes igitur, Tubero, quod est accusatori maxime
optandum, confilentem reum. Aut cum alio sensu con
fitemur, quod objectum est. Salvius Liberalis in de
fensione divitis rei dixit: quid ad Caesarem, si Hip
parchus sestertium millies possidet? Vespasianum no
tans, quasi divitum bonis inhiaret. Id Caesar appro
bavit, tamquam recle dictum sic interpretans, quasi
simpliciter esset dictum. Sed ab exemplis, quae pas
sim obvia sunt, discedo. Illud admonendus est eccle
siastes, ut hoc schemate parcius utatur; neque enim
deceret christianum concionatorem ad Socratis exem
plum passim egovevetv. In scripturis tamen canonicis
atque etiam in monumentis orthodoxorum frequenter
adhibetur hoc schema, cum irrident deos gentium ri
tusqne superstitiosos, velut apud Esaiam, Cyprianum,
Tertullianum, Augustinum et Prudentium. Quaedam
eminatam absurda sunt, ut magis traducantur irriden
do, quam refellendo. Hujusmodi sunt et quorundam
haereticorum dogmata, Ophitarum, Basilidis et Mani
chaeorum. -*

Cap. LXXIX. Licentia, quam Graeci parrhesiam

vocant, non facit ad orationis acrimoniam, sed in hoc
adhibetur, ut mitiget liberius dicta, me offendant au
ditorem. Velut, ignoscite, si videbor aequo liberius
dieere. Ft, si vos offendit sermo liberior, illis magis
aequum est indignari, quorum improbitas, ut haec di- | ||
cerem, perpulit. Si molesta est orationis acerbitas, *. |

cogitate, graves morbos non sanari lenibus pharmacis.

Drius loquor, sed huc me compellit vestri caritas. - -I -

Ii * - Illi
 500 t C c LESIASTAE LIBER III.

Dicam invitus, mequaquam dicturus , misi esset in rem

vestram. Usus est hoc schemate Petrus in Actis: viri
fratres, liceat apud vos audenter loqui de patriar
cha David etc. Nec raro Paulus mitigat asperius dicta.
Mitigatur etiam libertas extenuatione mali, aut admix
ta laude. Sic Paulus Galatarum crimen per se atrox
elevat, culpam rejiciens in pseudapostolos, qui illo
rum imposuerant simplicitati, mec fraudem tamen, sed
fascinationem appellat. Latet interdum sub hoc sche
mate adulatio, hoc mocentior, quod libertatis fuco dis
simulata. Velut is, quiCaesarem im publico appellavit,
petens, ut liceret libere loqui. Eo concesso, nullus,
inquit, audettibi dicere, ego tacere nom possum: com
ficis te ipsum vigiliis ac sollicitudine pro republica, ne
que parcis tibi. Hoc populo moleslum est. Salse vero
unus ex iis, qui Caesarem comitabantur, vereor, im
quit, me hunc sua perdat libertas. Utinam inter Chri
-
stianos nulli sint conciomatores, qui tali fuco adulentur
|
mulierculis ac potentibus.

Cap. LXXX. Porro ut licentia praestat, ne offen

dat libertas, ita diminutio facit, ne, quod mecessario
dicitur, arroganter dictum videatur.- Fastidiosae sunt
.| hominum aures, nec quicquam minus ferunt, quam
ut quisquam aliquid de se praedicet magnificentius.
Exemplis supersedeo, quod res nihil habeat difficulta
tis. Descriptio, quae rerum consequentiam ponit
ob oculos, non video, quamobrem inter schemata po
menda sit. Nam hypotyposis eximia virtus est orationis,
sed ad omne tempus pertinet, de qua mox dicetur.
Idem sentio de divisione, quam Graeci nuua vocant,
de quo supra dictum est inter argumenta. Frequem
tatio, quam Graeci vocant ovva9povou6v, quoniam
argumenta fusius ac sparsim tractata velut in unum
fascem collecta subjicit oculis, mltas habet commodi
-tates, de quibus ante diximus. Sed schema non est,
-
-

. .
 E CC L E $ IA SAE I, 4. R. r. 501

nisi cum adhibetur attollendae rei gratia, quemadmo

dum indicavimus, cum de modis amplificandi loque
remur. Expolitio mon est proprie schema, sed ar
gumentandi genus, constans quinque partibus. Quam
quam nihil vetat etiam pluribus locupletare, quod pro
bandum assumsimus. De hac quoniam satis inulta
diximus secundo libro de Copia, non est consilium, hic
lectorem remorari.
|
CAP. LXXXI. Contentio, Graecis antitheton di
cta, fit vel verbis inter se pugnantibus, vel sententiis
contrariis, licet nom sit evidens pugna in verbis. Nola
statim schema est, ubicumque sunt contraria, sed com
moda contrariorum inter se relatio schema facit, vel ad
gratiam orationis, vel ad vehementiam. Wirtutem
praesentem odimus, absentem requirimus: hic pugna
est in verbis. Virtutem praesentem odimus, sublatam
ex oculis quaerimus invidi: hic est in sententiis. In
pace fortis est, in bello ignavus: hic item in vevbis est
pugna. Domi leones sunt, belli damae: hic im senten
tiis est pugna. - Quemadmodum in illo Ciceronis loco
pro Murenas vigilas tu de nocte, ut tuis consultoribus
respondeas, ille, ut eo, quo contemdit, mature cum
exercitu perveniat: te gallorum, illum buccinarum \.

cantus exsuscitat etc. Hic minus evidens est rerum dis

similium comparatio. Jam amte admonuimus, con
traria inter se ex adverso composita sese vicissim illu
strare. Veluti si quis a voluptatibus ad homesta studia
cohortetur, atque inter se committat, quid malorum ex
illis, quid bonorum ex his comsequatur, multum acu
* ieorum accedet orationi. Componuntur et alio modo
-contraria inter se nom sine gratia, qua figura frequen
ter ac feliciter utitur, Paulus, veluti 2. Cor. VI.: per
arma justitiae a dextris: et sinistris, per gloriam et
^ ignominiam, per infamiam et bonam famam, ut se
ductores et veraces, sicut qui ignoti, et cogniti, quasi
- 502 ec CI.ESIASTAE L I B ER III.

morientes, et ecce vivimus , quasi tristes, semper

autem gaudentes , sicut egentes , multos autem locu

pletantes, tanquam nihil habentes et omnia possiden

tes. Illa vulgatissima sunt, cum pro omnibus maxi
mos minimosque, pueros et semes dicimus.
- . -

CAp. LXXXII. Conformatio, quam Graeci aepo

corroaequv, id est, personae fictionem appellant, plu
rimum confert et ad varietatem et ad gravitatem ora
tionis: sed friget, nisi rerum magnitudo postulet hujus
modi fictiomem, tum misi sermo aut actio , quam per
somae affingimus, talis sit, ut verisimile sit, illam, si
adesset, talia dicturam facturamve fuisse. Hoc sche
mate non solum inducuntur hominum absentium per
sonae, quasi adsint, verum etiam jam olim defunctos
e sepulcris excitamus, ac velut in scenam producimus.
Quin et regionibus et urbibus aliisque rebus inanimis
sermonem affingimus. Quin et ipsis virtutibus aut vi
tiis, similibusque rebus personam damus. . Denique
deum ipsum ' ac divos loquentes facimus. M. Tullius
patriani cum Catilina expostulantem imducit. Socrates
apud Platonem in Critome, leges fimgit dissuadentes, ne
se furtim subducat e carcere. Micheas propheta et
deum introducit cum populo suo: expostulantem. Et
Salomon ipsam sapientiam facit exhortantem ad stu
dium sapientiae... Veluti Proverb. oap. VIII. dominus
creavit me initio viarum suarum. . Item, per me
regnant etc. ' Psal. CXIV. propheta aIloquitur mare,
<flumen, montes et colles, atque hos facit respondentes:
a facie domini mota est terra etc. Similiter Baruch.
III. * stellae autem dederunt lumen in custodiis suis et
laetatae sunt; vocatae sunt et dixerunt : adsumus.
Haec liberius fiunt in poenatibus, im tragoediis, co
moediis ac dialogis. ' In epistola Judae citatur libellus,
im quo Michael archangelus contendit cum diabolo de
eorpore Mosi, Exstat dialogus inter opera Augustini,
 r C c 1. e s i A s t A E L 1 per, 1 1 r. 508;
quamquam pseudepigraphus, in quo ecclesia disputat,
cum synagoga. Citatur, licet non exstet, Eunii satyra, in,
qua fingit vitam et mortem inter se contemdemtes, quem-,
admodum Prodicus, ut refert Xenophon , fingit volu-,
ptatem ac virtutem apud Herculem concertantes. Plu-,
tarchus Gryllum porcum cum Ulysse disputantem facit.,
Virgilius et Homerus famae personam attribuumt: Ovi- ,
dius somno ac terrae. Sed impudentius est, quam ut,
imitandum sit, quod Homerus equis Achillis et mavibus,
quibusdam sermonem attribuit, licet in literis mysticis
asina repreheudit dominum suum. Est prosopopqeiae
species, qua persomam incertam introducimus, verbi,
causa : hic forte dixerit aliquis; hic scio reclamaturos
haereticos. Huic figurae cognata est sermocimatio, sive ]
oyueads. Cum personae, quam fingimus, sermo-,
mem perpetuum attribuimus, conformatio est: cum ab,
illa propositis subinde respondemus, sermocinatio est.
Qualis est Gregorii Nazianzeni Theologiae libro primo,
cum dialectico proponit multas quaestiones, et illum
ad singulas facit respondemtem. Verum haec figura,
quoniam magis facit ad jucunditatem orationis, quam
ad gravitatem, suo dicelur loco. .

CAp. LXXXIII. Conformationi affinis est apostro~

phe, quae sermonem ab iis, quibus loquebamur, aver
tit ad aliam personam seu praesentem seu absentem,
aut rem, cui personam affingimus. Ne haec quidem
locum habet, nisi cum fervet oratio. A Caesare ad:Q.
Tuberonem sermonem flexit M. Tullius : quid enim
tuus ille Tubero, in acie Pharsalica gladius etc. Audivi
quendam , qui, cum incidisset sermo de Franciscamis
quibusdam dissolute viventibus, non imelegamter ser
monem avertit ad, divum Franciscum : O Francisce,
utinam videres, quid tui faciant fraterculi, quantum
degenerarint ab eo instituto, quod tu illis praescripse
ras. Sic mundum, peccatum et satanam alloquimur.
-
804 e c c L e s 1 A s t A E L I B E r 1 1 1.

o munde, quam blanda sumt, quae promittis, qnam'

amara, quae reddis. O mendax peccatum, quam dul
cia pollicebaris initio, quanto nunc alia loqueris tuis
cassibus involuto. Et Prudentius : o tortuose serpens
etc. Et dominus in evangelio : oratio incredu/a et per
versa, quousque vos patiar. Et Zachariae XIII. deus
alloquitur phrameam suam : phramea , suscitare su
per pastorem meum. Ad concitandos affectus mire
conducit hoc schema, si iu loco et scite adhibeatur.

CAp. LXXXIV. Demonstratio, quam significam

tius Graeci vocant hypotyposim, quia rem ita subjicit
oculis, ut mom narrari, sed geri videatur, utilis est sive
ad evidentiam orationis, sive ad quoscumque moven
dos affectus. Neque parum confert ad jucunditatem,
si res est comica. Hac figura utimur, si non simplici
ter marramus, quod gestum est, verum etiam quid
praecesserit, quid im ipso negotio acciderit, quid com
sequutum sit, addimus gestum ac sermonem comgruen
tem, et quaecunque cernerentur oculis, si res coram ge
reretur. Jucunditatem habet, quod M. Tullius veluti
depingit, quomodo Antonius noctu desertis castris so
lus obvoluto capite ad amicam pervenerit, eique literas
velut ab Antonio missas reddiderit, quoniam ipsa res
comica est. Aliquanto gravius, sed ''ejusdem generis
exemplum est apud Homerum im Iliade.' Ubi Andro
mache Hectori occurit ad portam, qui locus a me sat
diligenter annotats est in commentario de Copia se
cundo ; quamquam hac virtute praecipue lectorem re
tinet ille poeta. Veluti cum Penelopem, quam pudi
cam haberi vult, mumquam procis loquentem facit, nisi
e coenaculo, quod ille vocat vreg qjov, facie velo tecta,
et pedisequis innitentem. Laudatur ob hoc ipsum M.
Tullii narratio, qua refert , quomodo Milo fuerit ab
urbe profectus etc. In ea sunt quaedam, quae non vi
demtur ad rem pertinere, cum tamen specie simplicita
 ccl. e s 1 Ast Ar. 1. In er 1 1 i. ' 505

tis faciant ad fidem. Velut illa: eo die, quo a sematu

dimissns est, domum venit, calceos et vestimenta mu
tavit, paulisper, dum se uxor, ut fit, comparat, com-
moratus est, deinde profectus etc. Acriores affectus
concitantur, cum in atroci facinore describitur fragor
urbis, ardor oculorum , vox immanis, revolutum aut
abjectum pallium, vibratus gladius etc.

CAP. LXXXV. Hac in parte rhetor multum habet

affinitatis cum pictoribus , quibus studio est, rem
omnem oculis subjicire, ut nihil omnino desit praeter
vocem. Exempla peti possunt a poetis, quibus haec
virtus est peculiaris, si quando describunt praelium,
excidium urbis, incendium, tempestatem , pestilen
tiam, famem, aut terrae motum , aut diluvium, aut
aut aliud simile. Verum illud cavendum ecclesiastae,
ne, quemadmodum pictores imperiti frequenter appin
gumt parum congrua, ita parum decora affingat rebus
ac personis. Velut nonnulli describunt Christum ut
miserabilem, dejecto capite, distortis oculis ob spineam
coromam cerebro impactam , novies in terram toto cor
pore collabentem, virginem matrem sub cruce syncopi
concidenteua. Atqui haec mec in personam Christi ma
trisve congruunt, mec consentanea sunt canonicis lite
ris, aut veterum commentariis. Vehementer probabile
sit oportet, si quid velis addere scripturis. In humanis
historiis aliquanto plus veniae est, ut ante diximus, sed '
citra licentiam, quam sibi usurpant oratores aut histo
rici gentium. Hoc schema ponit ob oculos mon ea tam
tum, quae facta sunt, sed illa quoque, quae futura vi
deantur, si hoc aut illud acciderit. Quem locum sum
mo artificio tractavit M. Tullius pro Milone, ponens
ob oculos, quae facies rerum fuisset consecuta *), si
Clodius praeturam assecutus fuisset. Fingite, inquit,

*) In ed. I. lcgitur: eonteeutura,

506 . zccL oe sr A s TA E L IB e r 1 1 1 :

amimis, liherae emim sunt cogitationes mostrae, et quae

volunt, sic intuentur, ut ea cernimus, quae videmus :
fingite igitur cogitatione imaginem hujus comditionis
meae elc. Exempla frequentia sunt im veleris testa
menti voluminibus, cum ostenditur, quanta felicitas
sit futura, si dei jussis paruerint, rursus quanta cala
mitas, si dei praecepta meglexerint. Huc pertinent Mo
saicae benedictiones ac maledictiones.

CAP. LXXXVI. Epitheta, in pios et impios com

mode addita, non solum faciunt ad orationis ornatum,
verum etiam frequenter ad affectum. Sed passim ap
ponere ineptum est. Jure Aristoteles notat frigida Al
cidamantis epitlieta, quod his uteretur , mom ut condi
mentis, sed ut cibis. Ubi de caritate agitur, recte ci
tabitur flammeus ille Paulus: ubi de sublimibus my
steriis, altiloquus Joannes: et ipsa caritas recle vocabi
tur ignea, sicut invicta fides, spes longanimis, florida
virginitas, sancta pudicitia, simcera sive casta veritas,
Contra spurca libido, sordidus luxus, persomata hypo
crisis. Item fugax hominis, aetas, amara mors, fer
vida juventus , pigra senectus. Duplex erit gratia, si
epitheton tropo commendetur. , Veluti cum dicimus
wiperimam obtrectatiouem, aut quod modo retulimus,
pigram senectutem, triste spectaculum, aut caecum
amorem, aut querulam paupertatem , Pyladeam ami
citiam, clamorem Stemtoreum, caninam rabiem, dia
bolicam malitiam. Hujus gemeris sunt, quod nunc qui
dam dicunt ordinem Seraphicum, ordinem Cherubi
cum. Sed superstitioni proprius est, quod certis per
somis attribuerunt epitheta peculiaria, quasi nefas esset
aliis uti, etiam si qua sint magis accommoda. . Velut
cum Itomamum Pontificem appellant, beatissimum, Car
dinales et Archiepiscopos reverendissimos, Episcopos
et Abbates reverendos, Priores venerabiles, Caesarem
invictissimum , regas serenissimos, principes illustrissi
 scclss 1 As ras 1.1 brsn 11 r. 607

mos. Interdum convenit exclamationi: o scelus abo

minandum, o detestamdam libidinem.

CAP. LXXXVII. Oiiosa epitheta eonceduntur poe.

tis, apud quos mon mediocrem habent gratiam, qui lac
niveum et mivem candidam dicunt, aurum fulvum, li
quidum aerem, solem aureum, lunam argenteam, bru
tam tellurem, vaga flumima, velivolum muare, oculis
captos talpas, timidos damas, vulnificum chalybem, vo
lubilem animam.: Ecclesiastes mon adhibet, misi cum
aliquid efficiunt. Efficiunt autem, cum absque his vel
minus splendidum est vel minus vehemens, quod dici
tur. Quamquam hic quoque modum adesse oportet.
Sunt enim, qui singulis peme verbis addunt epitheta,
quo videantur ardentius dicere. Quod genus sit: fra
tres carissimi, adest optabile sacratissimae quadrage
simae tempus, quod clementissimus dominus saluber
rimo exemplo mobis miseris dicavit, quodque sanctis
sima ecclesia nobis justissima constitutione et irrefuta
bili autoritate indixit. Porro epithetis parum comgru
entibus uti mon minus vitiosum est, quam uti otiosis.
Non injuria divus Augustinus ridet Petilianum episco
pum Donatistam, sed imdoctum, quod, quoties , sen
tiebat impios gehennae tradendos, dicebat illos crepi
tantibus flammis exurendos, idque, quasi bellum esset,
subiude repetebat, scilicet Virgilium imitatus, qui di
xit: atque levem stipulam crepitantibus urere flammis.
Aple quidem Virgilips. Nam slipulae, si accendantur,
vere crepitant. Sed imepte Petiliamus de flammis ge
hennae. Aptius dixisset: sempiternis ignibus,; aut flam
mis.mom exstinguendis exurentur. Nihil emim refert,
utrum illae flammae crepitent, an mon. Jam sunt epi
theta divina, in quibus par est adesse religionem , ve-
luti cum patrem vocamus ommipotentem, ingemitum,
invisibilem, aeternum, filium sapientem, spiritum san
ctum: de quibus suo dicetur loco.
508 p C CI.ES IAS TAE LII E R . I tf.

CAp. LXXXVIII. Hactenus de figuris, quae faci

unt ad orationis acrimoniam et gravitatem , etiam si
sunt in his, quae ad alias quoque commoditates condu
cunt. Metaphora vero cum aliis illi cognatis, quoniam
omnes in se virtutes complectitur, in extremum diffe
retur locum. Numc eas indicabimus, quae jucundam,
perspicuam ac splendidam reddunt orationem. Tra
ductio magis facit ad orationis festivitatem, quam ad
vehementiam aut gravitatem. Ea fit variis modis, cum
eadem vox incertis locis repetitur cum gratia. Quorum
primus est, si eadem repetatur eodem sensu. Ut, nui
mus amat deum , qui aliquid amat praeter deum, quod
propter deum non amat. Secundus, cum eadem qui
dem vox, sed alio significatu repetitur. Hunc vix seria
recipit oratio. Ut, eum hominem tu vita, qui spem
omnem collocavit in hac vita ; contemne res mundi, in
quibus nihil est mundi, eas cura, quae te liberent omni
cura. Tertius argutior est, cum eadem vox per se
quidem ambigua non est, sed in diversum sensum de
torquetur, hanc, Graeci vocant oerva$xaaoeuv. Ex
emplum : Proculejus querebatur de filio, quod exspe
ctaret mortem patris, cumque filius respondisset, ego
vero non exspecto : imo, inquit pater, rogo, ut ex
spectes ; exspectat mortem hominis, qui imminet et
optat, et exspectat, qui nihil molitur ante mortem, sed
aequo animo fert illum esse vivacem. . Quartus modus
plusculum habet dignitatis, cum eadem vox accimitur,
quam aeoepmxa appellant Graeci, latime possis assonam
tiam dicere, quod velut echo sonum referat. Quale
est illud Pauli (Rom. XIII. 7.): cui vectigal, vectigal
eui tributum, tributum , cui honorem , honorem.

CAp. LXXXIX. Huic finitima est adnominatio,

Graecis aegoaovouaoeta, cum vox repetitur non prorsus
eadem, sed aliqua ex parte immutata, vel adjectione
detractioneve literae aut syllabae, vel prductione aut
 Ec c LE s 1 As tA e I. 1 ber 1 1 1. 509

correptiome, vel immutato casu. Primi exemplum erit;

deligendus est, quem diligas. ' llem, videte, patres
conscripti, ne circumscripti videamini. Rursus, sit di
vus, modo ne vivus. Et M. Tullius jocatur im fundum,
quem possis mittere funda. Habent tamem haec quo
que gratiae monnihil, cum incidunt coinmode mon affe
ctata, veluti si quis dicat, eos, qui stupidis divitibus
emolumenti gratia blandiuntur, sic esse arrisores, ut
iidem sint irrisores atque etiam arrosores. Secumdi
hoc : cur ego mom dicam Furia te furiam. Furia, pri
ma syllabe producta, mulieris nomen est, umde et Fu
sii dicti, r mutato in s. Item, hic mon tantum curiam
diligit, quantum Curiam. Curia, prima correpta, me
retricis est vocabulum. Tertii sit illud exemplum: est
tibi pater indulgenlissimus ; patris hujus caritas te de
buit ad obsequium invitare, patri tam aequa praeci
pienti non erat grave morigerum esse ; sic amantem pa
trem par erat redamare; a tam benevolo patre non
oportuit dissentire. Hoc adnominationis genus Graeci
roavnrroorov appellant , parum conveniens de rebus se
riis agenti, praesertim si arcessatur, fugiendum etiam,
si frequenter incurrat. -

CAP. XC. Nec minus frigent similiter cadentia et

similiter desinentia, illa Graeci uoutrora , haec d
uouor&aevra dicuntur, quod illa fiant in vocibus,-quae
per casus variantur, haec in caeteris, mimirum generis
vocabulo pro specie usurpato. Prioris gemeris exem
plum erit: numquam fruetur sapientia, cui invisa est
industria. Posterioris hoc: difficile est, sapere simul
et amare. Hoc schema fit floridius, si contrariis , re
petitione, conversione, adnominatione, aliisque simi
libus commendetur. Mire his delectatus est beatus
Augustinus etiam in seriis concionibus, sive quod apud
Afros diceret, quibus florida erant gratioria quam seria.
<declarant hoc Apulei. florida, sive quod id temporis
v
 510 E C C L F. $ I A 8 TA E L 1 BER III.

adeo fastidiosus erat populus, ut ab episcopo concio

namte exigeret etiam delectationem, quam Tacitus que
1-itur suo secuko et a judicibus exigi solere. Et prorsus
id agendum cst ecclesiastae, ut aliqua voluptate deti
neat auditorem , sed danda est opera, ut delectatio co
mitetur utilitatem non accersita, sitque digna concione
| christiama. Aliqui mihi videtur absurdum , id affectaro
in comcionibus evangelicis, quod in ethnicorum decla
mationibus irridebatur, Verum hujusmodi deliciae,
quae comparibus, similiter desinentibus et adnomina
tionibus constant, tum irrepserunt in studia, cum jam
degenerasset illud mturale dicendi genus, adeo ut vi
-I.
deamnus, etiam divi Gregorii romaui pontificis libros
per has figuras volui membris distingui, periodis absol
vi, similiter desinentibus tinnire. Quid mirum , cum
- eruditis placuerit echo, Ansonius centonibus, oo

syllabis aliisque puerilibus mugis luserit. Res eo tandem

devenit, ut nihil haberetur elegans, nisi rhythmis simi
liter desinentibus astrictum. A quibus beatus Augusti
mus adeo non abhorruit, ut tolos libros his schernati
bus absolverit, et catholicam fidem defendens adversus
Judaeos humc in modum loquatur : vos, inquam , con
venio, o Judaei, qui in hodiernum diem megatis filium
dei. Nec hoc illi rarum est, in tractatibus praesertim
et homiliis, quibus agit cum populo. Nam psalmum
adversus Donatistas vulgo decantandum scripsit. Tri
buuntur illi quaedam hujus generis, quae an ipsius sint,
'nescio, velut in libro meditationum hymnus de gloria
| paradisi. Tradunt rhetores, hujusmodi figuras adime
re fidem dicenti, et hinc partam voluptatem mox abire
in fastidium. At nos quotidie audimus im templis : lau
des crucis attollamus, mos qui crucis exultamus spcciali
gloria etc. Et audimus totas horas, nec semtimus fa
| - stidium , praesertim cum multae sint prosae, sic enim
vocant, et sensibus et verbis ineptae. Et in his ser

yantur numeri, meglecta syllabarum quantitate. Ve

 E CC L IB 8 I A STAE L IB 1 R n u . . 511

rum utcumque hoc alibi- toleratur, ineptissimum sit, si

nnuc concionator vulgari lingua conetur ad istum mo
dum apud populum, dicere, me videatur ineptos quos
dam imitari, qui se rhetoristas appellant.

CAp. XCI. Ratiocimatio, quam Graeci aaoyuo

poe appellant, commodissima est ecclesiastae apud im
periiam loquenti multitidinem. Si quidem et inten
tionem excitat, et ad docilitatem apposita est, et per
spicuam reddit orationem atque etiam vividam non
sime jucunditate. Ea fit, cum ipsi mos interrogamnus,
et iidem ad interrogata respondemus, perinde quasi
duo simt colloquentes. Hoc schemate plurimum usus
est facundissimus ille Clirysostomus, magis etiam Au
gustimus, in his dumtaxat sermonibus, quos habuerunt
apud populum in expouendis scripturis. Unum de im
numeris exempli gratia proteram, quo lector intelligat,
quid velim ; proferam autem e commentariis in psal
mum XXXI. Zelum dei habent, sed nom secundum
scientiam. Quid est , quid dixit: zelum dei habent Ju
daei, sed mom secundum scientiam? Audi, quid sit,
mom secundum scientiam. Et mox: quis est, qui mon
salvatur gratia? in quo non invenit salvator, quod co
ronet, sed quod damnet? Ac paulo post, omnes enim
peccaverunt, et egent gloria dei. Quid est, egent glo
ria dei? ut ipse liberet, uom tu. Quia tu te *) liberare
mom potes, indiges liberatore. Quid est, quod te ja
ctas? quid est, quod de lege et justitia praesumis? Va
riis autem modis adhibetur haec figura, vel cum ipsi
nobis quaestionem proponimus, vel cum alium propo
nentem facimus, vel cum ab auditoribus responsum
exigimus, aut ab alia persona, quam fingimus, inter
dum ab ipso autore, quem interpretamur. . Primae
formae exemplum erit : Haec nonne videntur palam

*) se in ed. II. et III. desideratur.

 612 e C C I. p S I A8 TAE L IB E R I i

inter se pugnare? Atqui tam non pugnat scriptura cam

scriptura, quam spiritus ille, cujus afflatu prodita est,
secuin non pugnat. Quomodo igitur modum humc ex
plicabimus? perfacile id fiet, si distinxerimus tempora
etc. , Item Paulus (ad Rom. VII. 7.): quid igitur? lex
peccatum ? absit ; sed peccatum non novi etc.. Secun
dae lioc : hic nobis objiciet aliquis: si fas est jurare,
cur id Christus tam accurate vetuit. Tertiae hoc: ad
. este, carissimi, mecum quaerite, mecum pulsate, quid
sibi vult hoc loco spiritus sanctus etc. Item, facio vos
hujus causae judices, utrum haec contumelia est in
deum , an non est. Hanc quidam appellant communi
catusnenm. -

CAP. XCII. Quartae illud : quid habes, quod ad

haec respondeas , Judaee? tu scripturam de Davide im
terprelaberis, non de Christo ; sed ipsa res vestram re
jicit interpretationem. Davidis ante tot annos exstincti
;|| sepulchrum exslai, ossa illius continens, sed ostende,
si potes, ossa Christi etc. Frequenter ita Chrysosto
mus: quid ]iic agis, o Paule? prius illa docuisti, nunc
louge diversa videris loqui. Nec minus frequenter Au
gustinus, ut in psaimum XXXI. : Sed ipsum Paulum
ipsi Paulo opponamus et dicamus ci. At nos quodam
modo permittis impnme peccare, cum dicis : credidit
Aebraham deo etc. ; ac mox : te ipsum audi, o Paule
etc. Deinde facit Apostolum respondentem : propterea
hoc tibi dixi, o homo. Ad hujus figurae similitudinem
accedunt interrogatio, subjectio et sermocinatio. Habent
3 gratiam in loco adhibita, sed non sine modo. Immo
dicum autem erit, quidquid addideris Augustino, dun
taxat apud populum disputanti. Non in loco adhibe
buntur, cum sententia nec habet aliquid affectus, nec
difficultatis. Audivi quendam, qui, proposita quae
stione, qua specie corporis essemus resurrecturi, vul
tum et sermonem vertit ad imaginem crucifixi, quae
chori locum ab inferiore templo dividit, et cuculla
 E. C C I. ESIA S T. AE' LI B E R I II. 6{3

paululum a fronte reducta, quid ais, inquit, home vir,

resurgemus, quales numc sumus?... Forte aderant ejus
monasterii moiachi aliquot admodum-pueri.: Comcio
mabatur enim doctor Dominicamus in templo Benedi
etinorum : videte, inquit , quam sint pusilli; mum tam
tilli resurgent? Haec et his fi:igidiora quaedam ad cru
cifixum. Mox composito vultu , quasi pro Christo, rei
spomdit: frater, tu multa quaeris. Hic dialogismus non
uno modo fiigidus erat et ineptus, Is,' qui impudem
tissime atque adeo impie contaminavit Hieronymi com-'
mentarios in psalmos, frequenter affectat hoc schema
tis genus, Augustinum scilicet imitatus, subinde inful
ciens, vide, quid, dicat, cum res nullam exigat at
tentionem peculiarem : bis ineptus, et quod temere ad
hibet, ubi nihil.opus, et quod mon amimadvertit, hoc
sermonis genus nec Hieronymo esse familiare, cum is
Hicronymi personam sibi sumserit : nec in commenta
riis, qui scribuntur eruditis, perinde congruere, quem
admodum apud populum loquenti.' -->

CAP. XCIII. Contrarium hoc differt a contentione,

quod illic vehementiae causa contraria contrariis oppo
nuntur. Hic idem fit probandi gratia, cum argumen
tamur ex comparatione. Proinde hoc comtrarium aut
schema mon est, aui idem est cum contentione. ' Alio
qui omnis commoda collectio deberet esse schema. Tale
est illud evangelicum (Joh. III. 12.): si terrena loquen
ti non creditis , quomodo, si dixero vobis coelestia,
credetis ? Continuatio huic finitima non est figura,
sed vel sententia vel argumentatio, quae, si brevis est,
aut evidens, aut alioqui commoda, non ideo statim
schema est. Subjectio, quoniam non est simplex
argumentatio jure inter figuras recensetur. Tolle, quod
idem interrogat, et respondet, nihil aliud erit, quam ar- .
gumentatio. ' Veluti si loquaris hunc in modum. Iste
divitias, quas possidet, cum nec ex patrimonio sit com
Kk
514 E cc 1. e s 1 A s t A E L I B E R I ir.

sequutus, nam patris boma venierunt, nec ex haere

ditate; cum ab ommibus necessariis sit exhaeredatus,
mec ex industria, cum sit ignavissimus, mec ex dono,
cum nullum habeat amicum, superest, ut eas malis ar
tibus sibi paraverit. Simplex argumentatio est a divi
sione. At si hoc pacto efferas: Quaero, uude iste di
viuias mactus est? Am amplum patrimonium relictum
est? at patris bona venierumt. Haereditas aliqua obve
mit? non potest dici, imo a necessariis omnibus exhae
redatus est etc. Ita demum figurata argumentatio, sed
alia figura. Subjectionis species est communicatio, de
qua supra meminimus, quoties cum judicibus aut audi
oribus veluti 'deliberamus. . Ut, iu hoc rerum statu
quid unusquisque vestrum fecisset, aut quid mihi fa
ciendum censuisset? Recusassem munus, quod princeps
imponere destimarat ? . provocassem in me principis
iram. Suscepissem ? nec ego par eram tanto oneri,
meo ingemio meo congruebat hoc negotii genus. Excu
sassem aetatem , valetudinem, imperitiam? mdu audi
unt monarchae causationes, ubi quid impense cupiunt.
Sed agedum fingite me parem megotio, fingite susce
pisse. Quid potui facere? obtemperassem collegis?
collegis? crudelis fuissem in eos, quos judicabam in
$mocentes: Obstetissem collegis? conjecissem me in
idem discrimem , in quo erant, qui ad supplicium ra
piebantur. Quod unum licuit, feci, verti solum. Hoc
schema si scite adhibealur, non solum ad perspicuita
tem facit, verum etiam ad acrimoniam,

CAP. XCIV. Gradatio Graecis xua$, multum

addit venustatis ac jucunditatis. Ea fit, quoties ita per
gradus oratio distinguitur, ut dictio, finiens particu
lam praecedentem, inchoet sequentem. Quale est il
lud Maromis: Vos haec facietis maxima Gallo, Gallo,
cujus amor etc. Et, juvemum pulcherrimus Astur,
Astur equo fidems; torva leaena lupum sequitur, lupus
- -
- -
 E C C L L. SIA S T A E LI B E R II. 515
*.

ipse capellam. . Haec plus habent jucunditatis, quam

gravitatis. Sed frigidius est, quod affectavit Ausonius
iu monosyllabis; res hominum fragiles alit et regit et
perimit sors, sors dubia aetermumque labans etc. Cae
terum cunm gradatio fit per correctionem, etiam ad
acrimoniam facit. Ut illud Ciceronis: hic tamen vivit?
vivit, imo etiam in senatum venit. Minus offendet af.
fectationis species , si res ipsa gradus habeat, velut in
genealogiis, , aut in serie magistratuum sibi succeden
tium. Atque etiam in rebus. Africano virtutem indu
stria, virtus gloriam, gloria aemulos comparavit. Item,
ver propellit aestas, aestatem excipit autumnus, au
tumno succedit hyems ; pueritiam excipit adolescentia,
adolescentiam juventus, juventutem aetas virilis, viri
lem aetatem senectus, semcctutem mors, mortem im
mortalitas. Item, negligentia parit errorem, error la
psum , lapsus flagitium, flagitium consuetudinem, com
suetudo impudentiam , impudentia mentem reprobam;
mens reproba desperationem. Tale est illud Pauli
(1. Cor. XI. 5.): caput mulieris vir, caput viri Chri
stus, Christi autem deus. Mirum vero, quantopere
Joaunes evangelista sit hoc schemate delectatus : in
principio erat verbum, et verbum erat apud deum, et
deus erat verbum ; ac mox: sine ipso factum est ni
hil, quod factum est, in ipso, vita erat, et vita erat
lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebrae
eam non comprehenderunt. Est tamen hujus schema
tis usus aliquis ad acrimoniam , si sumatur per ampli
ficationem. Quale sit : occidisti amicum , amicum im
quam occidisti, et occidisti non ferro, sed veneno, ve
nemo autem omnium praesentissimo linguae, linguae
tartared veneno tinctae.

CAP. XCV. Definitio per se non est schema, alio

qui omuis definitio, quamvis recta, schema esset. Cum
euim dicimus: justitia est virtus, qua cuique tribuimus,
Kk *
 516 p C c L E S I ^ S T A F. L I'B ER t I I.

quod debetur ; mulla est figura. At cum dicimus: ado

lescentia est flos aetatis, metaphora est ; * ut, senectus
est hyems aetatis. Rursum si dicas: sic amare, ut lae
das, nion est benevolentia , sed impudentia ; correctio
est. Sed hac ratione omnis sententia omnisque argu
mentatio posset inter schemata referri. Transitio
docendi accommoda est, revocams in memoriam, quod
dictum est, et paucis ostendens , quid sit dicendum.
De hac dictum est, cum de divisione loqueremur. Quot
autem sint hujus formae, in conumentario de Copia
demonstravimus. Commutatio plurimum habet
gratiae, inverso sententiae ordine. Non est videndum,
ut eds, sed edendum , nt vivas. Item, mon possidet
pecniam, qui servit pecuniae, sed cui servit pecunia.
Tale est illd evangelicum (Marc. II. 2^.): non homo
propter sabbatum, sed sabbatum propter hominem.
flursus illud Lacaenae, quae, rogata, an am yirum ac
cessisset, non, inquit, ' sed ille ad me. Hujus generis
est illa non sine causa laudata sententia: si quid turpe
facias cum voluptate, voluptas abit, turpitudo manet;
si quid honestum facias cum labore, labor abit, hone
siuin manet. Circuitio, Graecis periphrasis, unum
verbum pluribus circumloquitur ; interdum ornatus
causa, velut illud: Tempus erat, quo prima quies mor
talibus aegris incipit, ei domo divum gratissima serpit.
Sentit imitium moetis. ' Item illud ejusdem : aspice, ara
tra jugo referunt suspensa juvenci, majoresque cadunt
altis de montibus umbrae, et jam summa procul villa
rum culmina fumant (Virg. Ecl. I. 85. II, 65.). Tot
verbis circunmlocutus est vesperam. Interdum verecun
diae causa circumloquimur, ut Sallustius dixit, ad re
quisita maturae. Et nos dicimus exonerare alvum , pro
cacare ; et reddere lolium , pro mingere. Quamquam
interdum obscoenior est 'periphrasis verbo simplici.
Nonnunquam et ad dignitatem orationis facit, velut
apud' poetas: ' Divaiii pater atque hominum rex, pro
 I. ccLE s I A s T AE. L 1 b I. R 1 1 1. 517

Jove ; Romanae facundiae primceps, pro Cicerone. Et

nos pro Paulo doctorem gentium dicinmus.
CAP. XCVI. Distributio, quae singulis personis ant
rebus dispertitur, quae conveniunt, si commoda acce
dat brevitas, non parum affert: decoris orationi, prae
sertim in praecipiendo. Ut, principis est, toti reipu
blicae prospicere; procermm, sahibribus consiliis prin
ipis sollicitudiueln adjuvare : magistratuum cst, injuii
ctum munus bomia fide gerere ;' populi est, principis ac
magislratuum imperata fidcliter obire: cpiscoporum,
quae ad pietatem faciunt, modis' omnibus promovere; ,
monachorum, pro salute omnium deprecari domimium.
Item, mariti est, diligere mitique imperio regere uxo
rem ; uxoris est, reverenter obsequi marito; domini
est, servis uti pro hominibus, non pro jumnentis ; ser
vorum est, timere dominos et eis dicto audientes esse;
patris est, amanter erudire liberos ; liberorum est, ex
animo parere jussis parentum. Hujus generis est illud
Apostoli Rom. XII. : Qui tribuit, in simplicitate , qui
praeest, in sollicitudine, qui miseretur, in hilaritate.
Similiter illud Joamis in epistola cap. II. : scribo vobis,
fratres etc. Gongeminatur schematis gratia, si aliud
accedat schema. Ut, otio corrumpitur ingenium,
industria crescit et augescit. ' Frugalitas servat rem,
luxus dissipat. Divitiae doceat arrogantiam, pauper
tas modestiae magistra est. Imperitia confidentiam p
rit, eruditio timidos reddit ; ceremoniae superstitio
nem alunt, fides et caritas pietatem.
CAP. XCVII. Notatio, quae Graecis: j9oxouioe di
citur, quoniam mores et ingemiuum cujusque suis depin
git coloribus, plurimum habet oblectameuti... Velufti
si describas imaginem luxuriosi, prodigi, parci, avari,
amamtis, meretricis , adulatoris, haeredipetae, temu
lenti, gloriosi, ambitiosi , zelotypi, iracundi, invidi,
superstitiosi, ostentatoris, qui velit haberi doctus, cum
518 t C C I. E S I A S T A E L I B E R III.

non sit, dives, cum non sit, nobilis, cum mon sit , aut
sanctus, cum mom sit. Hujus schematis exemplum
commode reddi non potest, nisi multis verbis. Exem
plorum magna vis est apud comicos et tragicos, nec
pauca apud Ciceronem. Feruntur motae quaedam mo
mine Theophrasti , mon omnino rejiciendae, sed vix
dignae tanto autore. Ecclesiastae vero sic ubique tem
perandus est sermo, ut non tam personas impetere
videatur , quam ipsa vitia.
CAP. XCVIII. - Sermocinatio, quae cuique perso
nae sermonem affingit congruentem cum decoro, velut
viro forti, mulieri, tyranno , semi, puero, juveni, si
scite adhibeatur, est quidem narrationis virtus, schema
cur dici debeat, nom video. Est autem motationis pars,
siquidem illa affingit mores, haec orationem. Utraque
pertinet ad hypotyposin, quae partes omnes complecti
tur. . Video priscos illos , tametsi pios, sibi monnihil
permisisse in affingendis sermomibus, dum loquentes
faciunt non ea, quae vere dicta sunt, sed quae dici po
tuerint. Velut in historia septem Machabeorum sin
gulis adolescentibus et matri sermo tribuitur, non quod
his verbis usi sint, sed talibus aut similibus uti potue
xint. Argumentum est, quod aliter loquuntur in libris
Machabeorum , aliter apud Josephum. Ac me verisi
mile quidem est, inter Agnetem , procum et tyrannum
eos sermones intercessisse, quos illis attribuit Ambro
sius. Idem sibi permiserunt quidam , qui sanctorum
vitas scripto prodiderunt, veluti Pauli eremitae, Anto
mii, Hilariomis et Malchi. Hoc exemplum quatenus
imitandum videatnr, aliis dispiciendum relinquo. In
sacris historiis molim quidquam affingi, quod tamen et
a nonnullis concionatoribus ipse audivi. Affingebant,
quibus verbis Herodes appellarit Christum, quibus
verbis pronuntiarit: sententiam Pilatus, et quae Chri
sti anima ad singulos inferorum circulos fuerit com
cionata, et quid illi ab illic detentis responsum sit. Si
* .
 r cf. e s i A s t A re L 1 h e r 1 1 1. 519

mili fictione ponebat ob oculos extremum judicium.

Erat enim nativa quadam eloquentia praeditus. Audie
bam haec nom sine voluptate, sed puer. Haec fiunt ex
cusatius, si comcionator praefetur ea tradita in humanis
historiis, aut probabilem esse conjecturam, talia et ta
lia fuisse dicta aut dicenda. Quidam appellant pias
comtemplationes, et sunt profecto, si imaginemur ea,
quae rebus et personis congruuut: quod in sanctorum
vitis frequenter deprehendimus parum attente obser
vatum. - Veluti Sulpitius in vita Martini facit illum ita
respondentem imperatori : Donativum tuum militatu
rus accipiat, mihi, qui Christianus sum, pugnare non
licet. Alia:fuerat afferenda causa. Nam id temporis
etiam sub impio Caesare, si justum bellum indixisset,
pugnare fas erat. ' Si nefas erat Christiamo pugnare,
oportuit ante baptismum a militia recedere, nec sti
pendium imperatoris accipere. Dein me videretur igna
vus, mon recusat inermis per medios hostium cumeos
penetrare, hoc est, facere, quod Christiano mefas esse
fuerat professus ; nec tanti erat ignaviae convitium, ut
ad id depellendum fuerit tentandus deus. Nec satis
meminisse decori videtur, qui ex autore, nisi fallor,
Bonaventura, fingebat virginem matrem a filio petiis- '
se, ne subiret mortem : cumque ille respondisset, secus
esse decretum a patre, adiecit illa, saltem eligeret mor
tem minus crudelem minusque ignominiosam , quam
erat crux. Responsum est, tantam esse peccatorum
enormitatem, ut alia morte dilui non possent. Virgo,
hic quoque repulsam passa, saltem, inquit, verte me
in lapidem, quo tantae calamitatis sensu caream. In
hac fictione quantum sit absurditatis, ne dicam, blas
phemiae, non est opus indicare. Res ipsa se ipsam lo
quitur. Ipse haec invitus commemoro, mee in aliud
commemoro, nisi ut vitemtur. * -- - - - - - . ..

' Cap. IC. Significatio, quae aut emphasis est aut

8,uqoeeos species, quoniam plus indicat* auditorum
 520 I ccl E 8 i A 85TA f . L I B E R 111.

cogitationi, quam verbis exptimit, plurimum affert

jucunditatis oratiomi, nonnunquam et dignitatis acri
moniaeque mon parum. . Ea fit variis modis. Per hy
perbqlen , de qua diximus, ut de prodigo : Iste de tam
amplo patrimonio sibi me testam quidem , qua petat
ignem, reliquam fecit. Per ambiguum : ut Cicere, ro
gatus, quamdo fuisset occisus Clodius? respondit, sero;
ancipiti verbp subindicans, tam pestilentem reipublicae
1.|I.- -
civem multo amte fuisse tollendum. Per reticentiam,
de qua dictum est, Ul: Fabius de pueris in majorum
greymio sedenfibus negat se velle, quid timeai dicere.
Nimium est, inquit, quod intelligitur. ' Per consequen
iiam , cum ex posterioribus intelliguntur -priora.. Ut,
hujus pater sese cubilo solet emungere, , :1ntelligimus
fuisse salsamentarium Per similitudinem;, ui, Dionysius
Corinthi, cum tecle monemus, me priuceps ita se ge
rat, ut regno exigatur. ..Tale est;illud Hierouymi ad
Augustinum : memento Dareiis et Entelli, Rursus : bos
-
lassus fortius figit pedem. Huc faciunt pleraque pro
verbia , quae ad aenigmatis maturam accedunt. Quale
est; noctua yolayit; cum significamus, imcomsulte im
| stjtuta feliciter cessise.. Et, sub omni lapide dormit
scorpius, cum significamus, mihil esse tutum ob lalem
ies insidias,... - Per, dccultationem : ut apud Ovidium
* -
Myrrha 1ecte mutrici confitelur amorem patris : o feli
cem conjuge.majrem. . . Simile. est illud in Hippolyto
Semecae,dum Phaedra recusat nomen matris ut super
bum , mavulique, vel soror,vel famula, vocari, sed fa
mula;Rtius... Hujus schematis usus interdum conveniet
ecclesiastae, vel cum tutum mon est rem aperte prolo
quis vel cum id prohibet pudor. . . .
- - ' r. 2g. 2 r. '. . .. : , ; .
: ... , CAP, G., . Eas- duntaxat figuras regensuimus,
<quae visae sunt conciomatoribus evangelicis comvenire.
Superest, sententia, Graecis, $ydum, - quae commoda
brevitate deiiionstrat, quidju yita sit agendum aut quid
 E C C I. E SIA S T A E L I Ij 1 I I II. 521

fieri soleat. Variatur lioc genus per omnes figuras, ct

si in loco apteque interserantur velut emblenia seu
gemmae potius, multiplicern commoditatem afferunt
orationi, fidem et autoritatem, dignitatem , jucundiit.
tem et acrimouiam.. . . Cavendum tamen, me uiimiurii
sint crebrae, honestior emim vestis est gcnmis distin
cta, quam tota gemmis operta : praeterea me futiles
sint aut stultae, me palam falsae, ne quovis loco inful
ciantur. Futiles appello, quae nec sensus arguiia, nec
ullius schematis gratia commemdantur.. Audivi queridam
sub festnm conceptae yirginis sic adhortantem ad jeju
nium : Quidam , inquit, ajunl ecclesiam hodie mulli im
dicere jejunium ; istuc fateor esse vcrum, sed qui iiom ,
eget favore cauponariae,- non est, mecesse, ut jejuuet.
Haec sententia multis vitiis, laborat, simul et futilis
sordidaque, et stulta, et falsa, Palam falsas: velut, ma
gnorum fluminum: etiam fontes sunt navigabiles;, aut,
uumquam ex probo patre mati sunt improbi liberi. Jam
ut magni refert, quas gemmas, quo foco inseras, ita
plurimum interest, quod, seutentiac gemus ubi interte- , :
xas. Vitamdum et illud, me praeter decorum adhibcam
tur. Absurdum emina fuerit, si quis adolescentulo aut
lenoni graves altribuat sententias, aut in re ludicra le
vique Stoicorum adhibeat paradoxa. Quisquis sentem
tias dicit, quodammodo praecipit ac leges praescribit.
Ea res magis congruit personis autoritate praeditis. Sed
Jouge magis movent ac plus habent gravitatis, si e pro
batis ac celebribus autoribus proferantur; vclut e libris
cauonicis, e scriptis philosophorum aut illustrium ee
clesiae doctorum, aut e sermone hominum, qui pruden
tia ac virtute claruerunt. Quod si quando inciderit, ut
improbatae personae dicto velimus uti, vlut tyranni,
scorti aut histrionis, aut tractatione commendabimus,
quemadmodum solemus in exemplis facere , aut argute
quidem, sed improbe dictum, ad sensum commodiorem
delorquebimus. Prioris exempluui hqc esio; , si dele
 522 ec cl e s 1 Ast A e Libem 1 1 1.
steris avaritiam , conveniet illud Publianum : tam deest
avaro, quod habet, quam quod non habet. Sic ergo
commendabitur : non refert, e cujus ore sonet veritas,
ubicunque est, illius est, qui dicit: ego sum via , veri
tas et vita ; ethnicus erat, minius erat, qui scripsit, sed
dictum est quovis Christiano, quovis Apostolo dignum.
Item si adhorteris ad liberalitatem iu pios, sed egenos,
congruet illud ejusdem mimi: beneficium dndo acce
pit, qui digno dedit. Alterius exemplum illud esto.
Hortanti ad fiduciarn de Christi promissis conveniet il
lud : ego spem pretio nom emo. ' Lemonis dictum est,
sed cui res erat cum malae fidei pollicitatoribus. Nobis
tutum est, spem pretio emere, quoniam sponsorem ha
bemus, qui se ipsum abnegare nou potest. Autoritatem
habent et vulgo jactata, praesertim si accedat vetustas.
Nisi enim illa vera essent, non uno omnium ore cele
brarentur, mec tot seculis animos hominum occupas
sent. -

CAp. CI. Porro cum sit infinita sententiarum va

rietas, aliquot species referam, sed praecipuas. Est
$
semtentiae genus, quod universale vocant, mullis cir
cumstautiis implicitum ; ut, omnes sibi melius esse ma
i . lunt, quam aliis. Est'ad rem sive personam relatum.
Ad rem, ut: mihil est tam populare, quam bonitas. Ad
personam : princeps, qui vult omnia cognoscere, me
cesse habet multa ignoscere. Simplex est, cui nihil
i admiscetur; ut, mihil tenacius haeret, quam quod pue
ri didicimus. Si admisceas rationem, fit perfectum
; . enthymema ; ut, quoniam tenera aetas nondum vitiis
pravisque cupiditatibus occupata est, tenacius haeret,
quod pueri didicimus. Item , mon est fidendum per
contatori , quia garrulus idem. Est gemina ; ut, ob
sequium amicos, veritas odium parit. Obsequium et
veritas, amicos et odium ,' voces inter se contrariae
sunt. Duo tamen proloqnia inter se uom pugnant. Ob
sequium parit amicos,-veritas parit ddium. Laudatur
 eccl e s 1 A s t A e 1. r b r. r 1 1 t. ' 528

genus, quqd conficitur ex duabus sententiis diversis.

Quale est illud ex tragoedia Vari : mors misera non est,
aditus ad mortem est miser. 'Mors et aditus ad mortem
mon sunt contraria , sed diversa. Jam est sententia re
oeta, nihil habens tropi aut alterius schematis ; ut, ami
co fideli mihil est quod possit comparari. Est, cui gra
tiam auget additus tropus aut figura. Velut per inter
rogationem : usque adeone mori miserum est? Acrius
hoc, quam si dixisset: mors non est misera. Tale est
et illud ex Ovidii Medea: servare potui, perdere an
possim , rogas? Est, quae transfertur ad personam cer
tam , ut jam sentemtiae faciem amittat. Velnt illud Ci
ceronis : nihil habet Caesar tua fortuna majus, quam
ut possis, mec matur melius, quam ut velis servare
quam plurimos. - -

CAp. CII. Est sententia, quam vocamt epiphonema.

Ea est rei narratae aut probatae summa acclamatio.
Quae si commode accinatur, multum habet aculeorum.
Narrationi accinitur illud apud Maronem : Tamtae mol
lis erat, romanam condere gentem. Probatae rei, ut
illud M. Tullii: Quorum igitur impunitas, Caesar, tuae
clementiae laus est, eorum te ipsorum ad crudelitaterim
acuet oratio? At non statim , quod epiphonema est,
idem et sententia est. Certe quod ex Virgilio prolatum
est, sententia non est , nisi intelligas magna imperia a
magnis difficultatibus habere exordia. Hoc gemus affe
ctari coepit im declamationibus applausus gratia, hinc
demigravit in forum , tandem in omnia studia, ut jam
- post rem denarratam aut probatam auditor aut lector
exspectaret aliquod argutum epiphonema, cui applau
deret. Himc factum est, ut , cum haec figura rar
sit apud Ciceronem et ejusdem aetatis eloquentes,
crebro tamen reperiatur in Hieronymo, Ambrosio et
Gregorio. Velut hoc de Petro, qui dixit': ecce, reli
quimus omnia. Multum reliquit, qui sibi mhil reti
*
*.
-
 524 c cc LE s IA s TAE. L i b B R I i I. -'

nuit. Quin et vulgarcs rhetoristae senseruut hoc.de

cus, qui interdum versibus certo numero coumprehen
sis, pro clausula acciiiunt brevem et argutam senlen
tiam. Velut in rhythmis, quos Gallus quispianu ad
didit in choream mortis. Convenientius adhibetur
in epilogis, in quibus, quae praecipua sunt in toiq
argumeuto, infiguntur auditorum animis. ' Apte ta
men et singulis partibus adhibetur interdum. Veluti
si quis detestatus perjurium , sic acclamel: deum me
gat, quisquis per illum pejerat; aut debortatus a, te
mere jurando, sic accinat : qui sine cau. assuevit ju
arare, is et pejerabit, si qua invitet causa ; aut si imse
ctatus vitium cbrietatis, hoc modo claudat: cui placet
ebrietas, placeat et insania. Item, qui humanitatis
putat, annicum porrectis poculis ad temuleutiam adi
gere, idem humanitatem appeliet, amico dementiae
venemum dare. Similiter adhortationem ad. liberalita
tem in egenos ita licebit claudere: qui pauperem suble
vat, Christum demeretur, mon liominem ; aut ita: mom
donat homini, sed deo foemerat, quisquis opitulatur
egeud. Caeterum ut gratiam habet, si commode inci
dat, ita frequentia et affectatio taedium affert, et, quod
est gravius, fidem abrogat dicenti. . Jam fieri non pot
est, ut, qui ad singulas narrationis aut probationis par
ies conetur , non aliquando fiigidas recipiat
clausulas. - .. .*

CAr. CIII. Est aliud sententiae gemus, quod Grae

ci vqu vocant, mos intellectum dicere possumus, cum
| tecte significamus, quod auditor ex sese divinet. Ex
il
emplum afferam ex declamatione. Soror fratri, quem
saepius e ludo gladiatorio redemerat, dormienti prae
cidit pollicem. Ille cum sorore agit injuriarum. Pro
sorore itaque dicitiar juveni: dignus eras, qui integram
haberes manum. Hic sermo videtur esse commiseran
-
tis, cum exprobret potius servile ingenium, qui, toties
| frustra redemtus, tandem pollice mutilatus, ne posset
 E C C L E S IA S T A E L 1 B EIR III. 525

esse gladiator, tamen cum benevola sorore agat inju

riarum. Qui tali ingenio sunt, digni sumt, qui depu
gmemt in arena. Sed haec species, non video, qui pos
sit esse usui ecclesiastae, qnemadmodum aliquot aliae,
quas a Fabio commemoratas ob id sciens praetereo.
Nisi forte cum dicendam est de flagitio, quod honeste
nominari non possit, sed auditorum cogitationi relin
quitur. Quale est illud Hieronymi de Fabiola : puella
nobilis pati cogebatur, quod nulla ancilla pateretur,
vicinia loquebatur, ipsa tacebat. Ex his facile divinat
auditor non stupidus, quid Hieronymus voluerit intel
ligi. In divinis literis frequeiiter occurrunt sententiae
geminatae, vel subjecta ratione, de quo genere dixi
mus, vel similitudine, vel comparatione, vel contra
rio, vel diverso, vel affini, vel eadem aliis verbis repe
tita. Similitudine : sicut aqua exstinguit ignem, ita elee
mosyna exstinguit peccatum. Comparatione, ut : pre
tium scorti vix unius est pauis, sed pretiosam viri ani
mam rapit. Item , est aurum et mutitudo gemmarumi,
vas autem pretiosum labia scientiae. Contrario, ut :
stultus ut luna mutatur, sapiens autem 'permanet ut
sol. Item, animus gaudens floridam aetatem facit,
spiritus tristis exsiccat ossa. Diverso, ut : peccare hu
manum est, sed in peccato perseverare diabolicum est.
Affini, ut: justus ut palma florebit, quasi cedrus Li
bani multiplicabitur. Eadem, ut: os justi meditabitur
sapientiam, et lingua ejus loquetur judicium. His fere
rationibus pleraeque sententiae duplicantur in libris ca
nonicis. Graeci , quod sic accinitur ad alterius imita
tionem, rapqfflrjv appellant, voce hinc ducta, quod
olim im Canticis aliquid accini consuevit ad prioris mo
dulationis imitationem. Is mos deinde transiit ad poe
tas et oratores. Qnamquam in comoediis diverbia cer
tis modis recinebantur, quo magis infigerentur amimis
auditorum. Constat autem, apud Hebraeos plurimum
fuisse musices usum. Ad multas quidem-commodita
 526 . ECCLESIA S T A E I. I B E R II I.

tes, ut dixi, conducunt sententiae, si graves , argutae

et elegantes in loco intertexantur.
CAp. CIV. Restat metaphora, quae principatum
tenet inter ommes orationis virtutes. Nulla persuadet
^ efficacius, nulla rem evidemtius ponit ob oculos , nulla
| || potentius movet affectus, nulla plus affert dignitatis,
venustatis aut jucunditatis, aut etiam copiae, de qua
| | mumc dicendum est, si prius admonuerimus, exempla
|| magnam habere vim et ad persuadendum, et ad im
flammandos animos aemulatione virtutis. Cum primis
autem ea movent, quae ducuntur ab iis, quorum est
||
irrefutabilis autoritas, quae sic summa est in Christo,
ut bene sit sola. Neque enim , quidquid a patriarchis
aut prophetis gestum est in vetere testamento, aut a
sanctis in novo, protinus ad vivemdi regulam trahendum
est, misi; quod de illis narratur, sit indubitatae verita
} - - tis aut ab ipsa scriptura comprobetur. Veluti, quod
David urgente mecessitate comedit sacros panes, quos
- Hebraei propositionis appellant. Magis item movent
| domestica et imparia. Id autem arte efficiendum est,
ut omuia nobis donestica videamtur, quae sacris volu
minibus prodita sunt. Una enim est omnium piorum
-
civitas ac domus, et nobis illa gesta sunt, nobis prodita
literis. Imparia sunt, quae ducuntur ab ethnicis, a ve
teris testamenti cultoribus , ad evangelii discipulos, a
foeminis ad viros, a pueris ad senes , a laicis ad sacer
dotes et monachos, a patrefamilias ad principem, a mi
lite ad lheologum. Petuntur autem et ab animantibus
brutis, quae naturae ductu plurimas habent virtutum
- imagines. Veluti quod columbae viso milvo conden
sant sese, sicut boves et equi viso lupo, ipso facto nos
admonentes, firmissimum praesidium esse in concordia.
Item quod elephanti non sinunt juniores vagari absque
paedagogo, quodque non coeuut nisi in locis semotis ac
solitariis. Quod columbae servant fidem conjugii; tur

- - -- --- - - - '
 *- Ec cr.es 1 A s TA E L 1 B E R 1 1 r. ' 527

fures etiam a digamia abhorreant, amisso compare.

Praeterea quod pleraquc animantia non ineunt nisi
certis amni temporibus, quodque mec mares appetant
gravidas, nec gravidae mares admittamt, atque his si
milia innumera. Quin et a plantis, ab elementis a cor
corporibus coelestibus virtutum exempla petere licebit.
Velut ordinis, cencordiae, obedientiae, quod leges a
deo praescriptas numquam violent, quod munia a com
ditore delegata constanter obeant. Sed haec fortassis
alicui magis videbuntur ad similitudines pertinere.

CAP. CV. Illud artis est, ut exempla, quae per.

se sunt imparia, per amplificationem ac diminutiouem
magis imparia videantur. Id fit collatis omnibus cir
cumstantiis. Veluti si sacerdotes ad continentiam ex
horteris. Primus gradus est in sexu : Agnes et Caecilia
foeminae erant. Alter iu aetate: puellae erant. Ter
tius ab habitu corporis: egregia forma. Quartus in
educatione et fortuna: e claris et divitibus prognatae,
in deliciis educatae. Quintus in conditioue : liberae
erant, mullis astrictae votis. Sextus in variis circum
stantiis, ut: a parentibus ad matrimonium urgebantur,
a procis egregiis expetebantur, nec ullis tamen machi
mis expugnari poterant, ut virginitatem : licito etiam
matrimonio commutarent. Et isti viri, quidam etiam
provectae aetatis, in literis ac monasteriis educati, vo
tis astricti, dehortantibus amicis, proposita infamia
mom levi, clamant se mon posse continere, sed aut arri
piunt uxores, aut alunt concubinas, aut, quod est
omnium sceleratissimum , vago concubitu contaminant
omnia. Est et illud artis, efficere imparia, quae paria
sunt, aut, quod est majus, imparia in diversum ver
tere, hoc est, ex minore majus, ex majore minus fa
cere. Verbi causa ponamus esse paria, quod Petrus
ter abjuravit dominum , et quod numc quidam deficiunt
ad Judaeos, Turcas aut haereticos. . Haoc fient im
 - -

528 I. C C L E S I A STA $ L t D R I I I.

paria per circuinstautias. Petrus abnegavit, sed ni

hil aliud quam Judaeus, nondum moverat Christum,
misi velut in somnis, nondum hauserat coelestem spiri
tum , et abjuravit subito terrore perculsus, et abjura
vit tantum , nou professus est sectam Christo inimicam,
non obtrectavit domine suo. Denique sui compos non
erat, cum abjuraret. Mox ut ad se reversus est, flevit
auare. Sed quanto tu sceleratior, qui, mullo cogente
melu , tua sponte, post haustum in baptismo spiritum,
post gustatum verbi dei bonum, destimato consilio de
ficis ad hostes, non Christi tantum, sed totius nominis
Christiani., Et illic liaeres, illic ' aequo animo audis
blaspliemias in deum et dominum tuum, quin et ipse
non temperas a convitiis, rursus ilium suffixurns in
crucem, si liceret. Nec post tot annos ad te redis, sed
exultas im malitia tua etc.

CAp. CVI. Inversio fiet hoc modo. Major impie

tas videtur, quod Judas vendidit prodiditque dominum,
quam si pontifex aut sacerdos vendat sacramenta, aut
evangelium praedicet insincere. Sed propius intuenti
nmajoris impietatis est, quod nos facimus. . Illi nondum
erat motus Christas, quemadmodum motus est mobis.
Nondum pro illo mortuus erat, nondum resurrectione
inclaruerat, mondum miserat spiritum sanctum. Nec
Judas hoc animo vendidit Christum, ut occideretur, sed
sperabat elapsurum, quemadmoduln aliquoties se sub
duxerat. Argumeuto est, quod mox, ut vidit captum,
|| confessus est apud emtores , se prodidisse sanguinem
immoxium, abjecit denarios, abiit ac suspendit se ipsum.
Helix, si Christo fuisset confessus, quod Judaeis con
fessus est, et ad lacrymas, ac misericordiam potius,
quam ad laqueum confugisset. Et tamen , quod Judas
fecit cessit in salutem totius orbis. Sic erat decretum,
sic Christus voluit, sic erat necesse fieri. At quanto
Judaum anteeunt impietate, qui Christum, jam orbi
 *"

: E C C IT: SI A 8 TA E LIBER I I r. 699

motum, jam in coelis regnantem , interimunt, adulte

rantes dei verbum, per quod reviviscunt amimae, fidem,
sine qua nulla cuiquam est salus, corrumpentes, eari
tatem, quam ille voluit in animis hominum accendi,
exstinguentes, ' Et cum haec assidue faciant, tamen
mom sibi displicent, ut Judas, mom agnoscumt cvimen
suum, sed ex innpiis factis laudem etiam quaerunt.
Christum' vere produnt, qui id perdumt, cujus gratia
Christus mortuus est. Ab exemplis fabulosis, quam
quam et his ratioue quadam utuntur oratores, eccle
siastae in totumr abstinemdum censeo, duntaxat apud
promiscuam multitudinem. Video quidem fuisse mo
rem nostra memoria , ut comcionatores marrationibus
quibusdam uterehtur sub rationis finem , * quae videri
poterant studio confictae ad terrorem incutiendum rui.
dibus et obduratis, aut ut rem alioqui frugiferam per
suaderent.^ Yeluti de quibusdam impie viventibus, qui
a daemonibus abrepti sunt; aut de archidiacono, qui,
cum audisset in templo recitari, qui se humilitat, ex
altabitur : falsum est, inquit, si me dejecissem, hue di
gnitatis nunquam emersissem. ' Mox fulmen coelitus
immissum, et blasphemam linguam et vitam abstulit.
Simile est de lema, cui diabolus pollicitus est par calceo
rum, si quemdam virum sanctum , quem ipse ' multo
tempore tenlaverat frustra, ad incontinentiae lapsurh
pertraheret. . . Lena perfcit, ac petiit mercedem ex
pacto. At. daemon illi calceos longae hastae praefixos
porrexit ultra flavium, ipso facto confitens, eam mulie
rem esse tam sceleratam, ut ipsis etiam daemonibas es
set abomimamda; c Nom referam plures formas, haec di
xisse satis est, ut lector intelligat, quid sentiam. Et in
his sunt quaedam ab autoribus haud quaquam levibus
prodita et ita verisimilia, ut vera credi possint: rursum ,
quaedam adeo arguta appositaque, ut etiam, si eonficta
sint, pro veris aut certe probabilibus referri debeamt. -
Nam quae pro conficiis narramtur, quoniam fide carent,
Ll
*-
 630 1. C. C I. P S I A S TAE. Ll B Efl; 1 t.

aut frigent, aut ridentur etiam, nisi abeant in maturam

parabolarum. Totum autem hoc genus exemplorum
parcius et cum delectu adhibendum, praesertim apud
eruditos. Tantum de exemplis hic admonuisse satis est.
Nam de his et supra im hoc opere, et in aliis meis lu
cubrationibus satis multa diximus. . . . . . ;

,, CAP. CVII. Nunc ad metaphoram , et hinc deri

vatas, figuras redeo. Melapliora ipso nomine declarat,
quid efficiat. Transfert, emin verbum a propria signi
ficatione per similitudinem ad alienam, alicujus com
moditatis gvatia. . . Veluti cum hominem. ira commo
tum.dicimus excanduisse aut exarsisse, quod ab igni
| translatum est ad 'animum : aut adolescentiam defer
buisse aut despumasse, qaod ab ollis duetum est, ini
tio exundantibus ac spumam rejectantibus. Metapho
rae simillima est catachresis, Latinis abusio: hoc tau
tum inlerest, quod im metaphora, cum vox sit propria,
tamen translaticia malumus uti, quod haec ad efficiem
dum, quod volumus, sit commodior...Ut, qui dicit ani
mum sapientis adamantiuum, dicere, poterat constamtem
et immobilem. : At qui gemmas dicitim vilibus, aut lu
xurem in herbis, laetitiam iu segetibus, abutitur voce
translaticia, quoniam, propria deest., r. Quod si tolus
sermo: constat, translaticiis, r, fit allegoria, i. himc dicla,
quod aliud, loquatur, aliud intelligi velit. Qualis est
4ota oda. Flacci, cujus: imitium: O mavis, referent in
mare, te novi fluctus, etc. Similitudo vero, sive colla
tio, est explicata, metaphora. Veluti, demenis- sit, qui
rempublicam conetur subvertere, qua perdita ipse, im
columis esse nom possit: simplex, est sermo, quia pro
priis constat verbis... At si dicas: manifeslae dementiae
sit, rempublicam velle: demergere, qua demersa ipsi
quoque sit naufragio pereundum : metaphora est, quia
propriis translaticia sumit admixta. Sin ita loquaris pa
triae perniciem molienti: tu quid navem , in qua vehe
 fc c LE s I A s t AE. L 1 B E R 1 1 r. 581

ris, studes pertundere, qua demersa tibi quoque com

muni naufragio pereundum sit? allegoria est. Rursus
si dicas : quemadmodum demens haberetur, qui navem
pertunderet , in qua veheretur ipse, ita extremae stul
titiae sit, rempublicam, in qua vivis, velle perdere,
qua perdita.tu non possis esse incolumis ; collatio est.
Imago minimum differt a similitudine, cum sit simi
litudinis species. Nam similitudo adhibetur ad orna
tum, ad voluptatem, ad persuadendum, ad eviden
tiam, ad gravitatem, et ab omni genere rerum ascisci
tur. Imago, tantum ab animantis forma ducitur, et ad
rem vel amplificandam, vel oculis subjiciendam facit;
ut, si hominem rapacem ac virulentum depingas simi
lem jubato diacqni, qui oculis ardentibus, dentibus
acutis, unguibus aduncis, hiante rictu, per omnia vo
litet, circumspiciens, si quem reperiat, cui possit ali
quid mali faucibus afllare, quem ore attingere, demti
bus dissecare, lingua aspergere , unguibus dilacerare.

CAp. CVIII. , Effictio species est hypotyposeos,

quae non ab alia forma petit similitudinem , sed ipsam
hominis formam pictura quadam ponit ob oculos, ap
posite ad id, quod agit, sive velit invisum reddere,
sive suspiciendum, Veluti, an mon vobis videtur natu
ra mentis turpissimuae imaginem in ipso corpore depin
xisse? Caput turbinatum, oculi strabi, nasus aduncus,,
os viperinum, lingua haesitans, vox gallinacei, gibbus,
in tergo propemodum capite altior, venter prominens, .
crura distorta, pedes utroque claudicantes etc. Porro
quot modis adhibetur similitudo et a quot rerum gene
ribus petitur, quoniam abunde traditum est a Quin
ctiliano, rhetorum omnium diligentissimo, et a me'
quoque in commentariis de Copia, nom hic vulgata
protritaque repetam. Illud tantum admonebo, curan-'
dum, ut similitudo quadret ad id, cui adhibetur, ne
sit sqrdida aut obscoena, me arcessatur a rebus ignotis.
L1 * - - - -
 582. 1. c c 1. E s 1 A s T A I. L i b err' 1 r r.

populo, cui loqnimur, misi natura rei sit tam insignis,

ut hoc etiam ipsum discere sit operae pretium, ne dura
et affectaua, me talis, nt statim in diversum torqueri
possit. Hoc schemate scatet undique scriptura divina,
praecipue sermones evangelici, quae tamen fere non
sumuntur, nisi a rebus vulgo motissimris. Inter eccle
siae doctores miullus largius utitur hac figura, quam Jo
ammes Chrysostomus.
*- -
-

CAp. CIX. Similitudo, sive, qnod Cicero ma

vult, collatio, hac nota differt et ab imagine et ab ef
fictiome, quod praeter alias virtutes frequenter, non
dilutam habet ratiocinandi vim ; veluti quoties., quod
adversarius affert, ad aliquid simile transferimus, in
quo demonstratur evidens absurditas. Arriamus sic ar
gumentatur. Pater utrum gignit volems an uolens? Si
molens, non est deus: si volens. utique verbum est fi
lius voluntatis, non naturae. Hoc simili retumditur.
Tuus pater utrum volens an nolens genuit te? Utique
volens: igitur non naturae, sed voluntatis es filius. At
qui hoc manifestam habet absurditatem. Rursus quod
afferunt: quod gignit, prius oportet sit geuito, pater
igitur est filio antiquior ; ita comfutatur. Utrum est
- antiquius, sol am radius a sole promatians? Quod ibi
videri poterat probabile, hic apparet egregie stultum.
Similiter cum ita ratiocinantur: genitum et ingenitum
inter se pugnant, sed pater solus dicitur ingenitus, pro
inde non est ejusdem naturae cum filio itaque nec deus:
siimili repelluntur. Primus homo non est genitus, sed
ex argilla factus, mon est igitur ejnsdem maturae cum
caeteris hominibus, qui nascuntur. Unde consequitur,
aut ipsum falso dictum hominem , 'aut caeferos, qui
progignuntur e parentibus, non esse vocandos homi
nes ; quo nihil absurdius. Itidem ' ciim filium exclu
dunt a consortio divinae naturae verbis evangelii (Joan.
XVii. 5.): ut cognoscant te solumi' verum deum, et
 f cc LE s I Ast A e L 1 B Er 1 1 1. 538

quem misisti, Jesum Christum; si solus, inquiunt, pa

ter verus, deus, est , quo, ore filius praedicatur deus?
Repelluntur testimonio Baruch tertio : hic est deus no
ster, et non aestimabitur alius ad illum. Id porro
de filio dici declarat id, quod sequitur : post haec in
terris visus, est et cum hominibus conversatus est.
Similia sunt:. solus hic est deus, et, nou est alius :
quae verba si urgemus, solus filius erit deus, excluso
patre et spiritu sancto. ' Hoc argumentationis genere
saepe feliciter utitur Gregorius theologus et Hilarius.
Exemplis congerendis supersedeo, praesertim quod
hoc loco admonemus alieniore, quia prius non veuie
bat in mentem.
-
-

CAp. CX. , Pro qualitate similitudinis variabitur

orationis character. Jucundus erit, si a rebus jucun
dis ducetur, grandis, si a rebus sublimibus, acris, si a
rebus terribilibus, mediocris, si a rebns terribilibus,
mediocris, si a rebus mediocribus, humilis, si ab hu
milibus. Jucumdae dictionis exemplum erit: quem
admodum blandis flatibus, aspirante Favonio, squalor
et trislitia hyemis depellitur, omnisque naturae facies
veluti nova juventa repubescit, arbores movis ornantur
frondibus, gramina blamde virentia variis florum lumi
nibus distinguuntur, amnes labuntur amoenius, sol
ipse totaque coeli species mitiore aspectu delectat ocu
los, ita, simul atque hominis animum afflaverit divini
spiritns gratia, protinus abit: vitae prioris deformitas,
proque viuiis omnis vita decoris virtutibus enitescit, di
cas eum feliciter renatum. Grandis illud, Sicuti
deus, oum nullius egeat, tamen suapte natura gaudet;
omnibus benefacere : ita, qui deum patrem appellant,.
debent gratis de omnibus, quod in ipsis est, bene me
reri. ... Acris hoc. Expallescis ad afflatum aut mor
sum viperae, et ad medicum curris ? Quanto magis
horrenda turpitudo, quae venenum habet omnibus vi
 534 E cc LE s 1 A s t AE l 1 B Er 1 1 r.

peris praesentius, quantoque celerius quaerenda me

icina? Mediocris hoc. Quemadmodum , qui juxta
Hesiodi consilium crebro parva parvis addunt , tandem
evadunt divites : ita, qui in virtutibus semper ad me
liora proficit, tandem perfectus evadit. Humilis sive
submissae illud. Quemadmodum memdici, si quid ha
bent boni, celant, sed pannos et ulcera ostendunt, quo
spectantium benignitatem provocent: sic nos oportet non
jactare nostra benefacta apud deum , sed mala mostra
profiteri, si velimus illius in nos miserieordiam pro
licere. Jam praeter illos tres orationis characteres,
quos rhetores commemorant, et quorum Augustinus
aliquot exempla profert, tum e canonicis libris, tum e
i doctoribus ecclesiasticis, sunt complures aliae differen
tiae. Est acris et mollis, est ardens et placida, est
austera et florida, est dulcis et amarulenta, est elabo
rata et simplex, est dilucida et involuta, est recta et
dbliqua , est fusa et in compendium contracta.

CAP. CXI. Ergo posteaquam ecclesiastici muneris

camditatus haec, quae do amplificationibus et schemati
bus commemoravimus, in promptu ac velut in nume
rato habuerit, hac ration poterit ad usum accommo
dare. Thematis, quod sibi sumsit explicandum, omnes
partes diligenter circumspiciat, facile deprehensurus,
quae splendorem , quae vehementiam , - quae jucundi
tatem aliasve dictionis motas recipiant. Mox ad sin
gulas virtutes artis praesidia accommodabit. Hoc ex
emplo demonstrare perlongum sit. ' Aliquod tamen
qualecumque simulacrum proponam , unde reliqua
- - - conjiciat lector ingeniosus. Sit argumentum concionis
- - paralyticas ille Matthaei IX, Lucae V. Primum si res
gesta commode narretur, multum delectationis ac per
spicuitatis habebit oratio, nonnihil etiam affectunm. In
ipso statim exordio offert sese locus communis, de ad
Amirabili bonitate domini Jesu, cujus tota vita nihil

'.
 E C C LTSI A S T A T , LIBER r I r. 585

aliud erat, quam in omnes homines exposita: benefi

centia. Reperies, quibus ultra comtulerit beneficium,
velut ei, qui manum habebat aridam. Non reperies,
cui petenti megarit opem. Adeo erat inexhausta boni
tas et indefatigabilis caritas. Subinde commutat locum,
at non immutat bene faciendi studium. Obambulat
non animi gratia, sed ut latius diffundat suam benigni
tatem ; aut docet, aut consolatur, aut vivificat, aut
sanat, aut pascit, aut liberat, aut secedit oraturus.
Docendo medetur animis, sanamdo, morbis insaniabili
bus, reliquisque miraculis fidem astruit suae doctrinae,
gratis ommia. Et cum secedit, mobis secedit, nobis
orat, pro mobis gratias agit patri, Nec ab ullo discedit
loco, quim ibi relinquat et suae caritatis : monumenta,
et evangelicae philosophiae semina , et honestae opi
nionis fragrantiam , et paternae gloriae materiam. ' In
Jesu igitur verissimum erat, quod ab ethnico quodam
dictum est: deus est juvare mortales. . Erat, inquit
Lucas, virtus ad sanandum omnes. Erat ipsa virtus,
non ad laedendum , sed ad juvandum , mon hos.aut il
los, (nec enim est exceptio personarum apud deum,)
sed simpliciter omnes. Erat illi naturale , cunctis bene
facere. Quocumque circumferas ignem, calfacit.* Ubi
cumque sol est, lucet. Quacunque dilabitur aqua, ri
gat. Ubicumque diffunditur unguentum , spargit odo
ris gratiam. Servator, erat, : nihil aliud cupiebat, mi
hil aliud poterat, nisi servare. Si quis perit, suo vitio
perit. Talem decebat esse vitam eorum, qui se Christi
vicarios profitentur, et sunt. ' . . *

Cap. CXII. Recedit igitnr a crassis Gerasemis, ro

gatus, ut abiret a finibus ipsorum , qui magis timebant
potentem, quam amabant benignum, ac vehementius
commovebamtur jactura porcorura , quani delectabam
tur salute hominum. Nec: his tamen tam crassis indi
gnatur mansuetissimus servator, tantum abscedit; et

 536 e C CI. E S I A S T A E LIBER 111

rursus tramsmisso lacu redit in civitatem suam Caper

maum, non quod illic matus esset, sed quod ibi tum
Illi temporis perpetuum haberet domicilium : alioqui Beth
leem matus erat, Nazareth educatus. Civitas erat Gali
|| laeae, unde et pro Galilaeo est habitus, littoralis, apta
negotiatoribus, et quod divitias comitari solel, luxu
|| diffluens ac fastu turgida. Haec est euim, in quam ali
bi (Matth. XI. 25.) :. et tu Capernatum , num quid us
que ad coelum exaltaberis? usque ad infernum de
|| traheris... Apud hos tamem. corruptissimos mom dedi
gmatus est habere domicilium agnus ille, mansuetissi
|| mus , qui vemerat, mon ut, vocaret justos, sed pecca

tores invitaret ad poemitentiam. Quaerit miseros ille

||
|| ||
misericors, quaerit aegrotos, tam amicus medicus. So
lus absque fastidio versatur inter peccatores, qui solus
erat ab omni peccati coutagio immunis. Docebat in
f domo quadam sedens. Apparet domum fuisse plebejam,
quae momem mom habet, nec sella quicquam habebat
insigne, cum hisce temporibus Rabini quidam Christo
multum dissimiles mom nisi in templis dicant e sublimi
|| suggesto , quod 'byssiuum aut aureum peristroma ho
moris gratia praetegat. Non improbo studium illorum,
VI. qui hoc honoris deferunt doctoribus, sed improbandi
sunt, qui affectant. ' Caeterum ubicunque Christus esl,
ibi sacra basilica est : ubicunque sedet, sive im colle
quopiam gramineo, sive in sordida navicula, sive in
convivio, ... ibi sublimis calhedra est coelestis philoso
phiae. Hic locus est communis, quomodo deceat eccle
siasten in omni loco de Christo loqui, mon in templo
tantum, Primum docet. Deinde sanat paralyticum.
Potior hominis pars est animus, llaec igitur merito
priorem: curam sibi vindicat, Oratione medetur aui
mis, quorum morbi longe periculosiores sunt, quam
corporum. Ubique dominus ultro docet, miracula nom
edit, misi per occasionem, ac fere rogatus. Nec enim
in aliud adhibentur illa, nisi ut dictis fidem et auctori

- - - -- - - -
 Ec cles 1 A 5 TA & L IB ER I 1 1. 587

tatem concilient apud incredulos. Et ecce, inter lo

quemdum praesto est exserendae virtutis materia. Pa
ralyticus grabato affixus a bajulis aliquot defertur, qui
nihil addubitant, quin dominus et possit salutem dare,
cui nullum morbi gemus immedicabile, quin et velit,
si modo sub oculos misericordis veniat miserandae ca
lamitatis spectaculum. Sed differta turba, fores obsi
dens, non dat aditum misero. Quis emim patiatur di
velli se ab oratore tam facumdo ? Tanta autem vis ho
minum affluxerat, ut, domo plena plurimi ad fores ac
fenestras, inhiarent sermoni Jesu. Tam ardentes animos
oportet afferre Christianos ad ecclesiasticam concionem.
Non est ibi Christus, qui docet, sed Christi verbum
est, quod docet, et spiritus Christi loquitur per os ho
minis. - -

CAP, CXIII. Quid interim exclusi bajuli? Non si

mumt eam occasionem , elabi e manibus. Rem juxta
mumdum impudentem moliumtur, sed juxta Graecorum
proverbia inutilis est pudor viro egeno. . Et hic locus
communis incidit de his, quos pudor deterret a confes
sione criminum. Felix impudentia est, quae per fidem
impetrat totius homiuis salutem. Exemplum simile
est de muliere peccatrice, quae nom erubuit passis ca
pillis in pharisaicum convivium irrumpere invocata,
Magno conatu sarcimam suam in tectum domus subve
bunt. Verisimile est enim, eam domum mullas habuis
se contignationes, nec tectum, uostratibus simile, sed
planius, in quo liceat ambulare, quod genus aedificia
nonnulla videntur apud Italos et Hispanos : ac mudala
tectiparte, pemsilem paralyticum cum suo,grabato de
mittunt ad pedes Jesu. - Roget aliquis, quid exspecta
bant finem comcionis? Sciebant dominum undique a
multis appellari, mec usquam procedere, nisi densissi
ma vallatum turba : se vero cum sua sarcina parum
expeditos ad consequemdum, aut per turbam penetran
lum ad Jesum. Hic amplificanda est admirabilis do
 -

-|

588 ecc LI s I As r A I. L IB ER III.

mini mansuetudo ; mom indignatur sermonem snum fu

mesto spectaculo interrumpi,' non incusat improbitatem
bajulorum , sed fiduciam approbat. Ut vidit, inquit
evangelista, fidem illorum.' Quid? an non videbat
fidein illorum , priusquam paralyticum demitterent?
plane vidit. Quid enim non videt ille, cujus oculis
occultissima cordium sunt conspicua. Sed humano
niore evangelista de Christo loquens, tum ait illum vi
disse, posteaquam omnibus factum est perspicuum.
Sic deus inGenesi (cap. XXII. v. 12.): nunc cognovi,
quod timeas dominum. Poterat dominus et foris ma
menti paralytico salutem dare.* Sed hoc dispensatione
factum est, ut exclusus paralyticus, ac demum per te
gulas in dbmum. demissus, illi theatro perspicuum fa
ceret, quantum apud deum valeat fides nihil haesitans,
simulque declaret, in Christo divinam esse naturam.
Comvemerat enim mumerosa multitudo, mon tantum ex
mnibus castellis Galilaeae, verum etiam ex oppidis
Judaeae atque adeo ab ipsis Hierosolymis, nec jam ple
beja turba tamtum, sed Pharisaei quoque et legis docto
res. - ." ' ! . . . .* ..."

CAP. CXIV. Atque hic locus imsignis incidet, quaem

lam vim habeat fides, posteaquam bajulorum fides adeo
fuit grata Christo, ut ob eam salutem dederit misero.
Nam de fide paralytici nihil expressumn habenius. So
Iet enim is morbus et amimi stuporem inducere.' Habe
bant autem bajuli multiplicem de Christo fidem, de po
tentia, de misericordia, de mausuetudine, quae nulla
imterpellantium importunitate poterat offendi.'' Et hic
nnotandum erit, quod dominus interdum ad alienam
fidem edit miraeuha. Veluti cum Archisynagogo, cui
nuntiata est mors filiae, dicit (Marc. IV. 56.): noli ti
Aenere , tantummodo crede. Itidem cum ejusdem evan
gelistae cap. IX. patri daemoniaci dicit : si potes cre
dere , omnia possibilia credenti. Rursus hic locns
erat hypotyposi, quae ponat ob oculos miserandum il
 r ccl. E s 1 A s r Ar. L 1 br. h 1 1 r. 539
lud paralytici in grabato jacentis spectaculum. Nihii
enim aliud poterat infelix, quam jacere , jam mom ho
mo, sed semivivum cadaver, luridus, squalidus, sit
et carie obsitus, atque in ipsis pene stragulis putrefa
ctus. Hic e libris medicorum describetur morbus, et
per comparationem amplificabitur. Ipsam paralyseos
nomen indicat, ea dissolvi nervos, nervi autem motus
auctores sunt, motus est ipsius vitae vita, ut ita loquar.
Quid emim refert habere membra corporis, si nullus
horum sit usus? Occupat autem hoc malum non modo
corpus externum, verum etiam linguam, denique et
ipsam mentis sedem. Stupet animus, memoria per
fluit, mullum judicium, nullus animi vigor. : Qui sic
vivit, non vivit nisi in poenam suam, si tamen ea vita
dicenda est. Est autem hic morbus imprimis ex illo
rum genere, cum quibus frustra luctatur ars medico
rum , qui, cum maxime expediunt omnia pharmaca,
nihil aliud quam vexant miserum et cruciatum exaspe
rant, frequenter et mortem accelerant. Hoc loco plura
dici poterunt , unde iiascatur hic morbus, et quibus re
bus exasperetur, et quantum malorum afferat homini.
-

. -

, .. * *

CAp. CXV. Dein cum aliis atrocissimis morbis :

comparandus est. Horrendum malum lepra, sed nec
membrorum usum adimit, nec mentis vigorem hebetat,
et foedus magis est , quam cruciabilis. Abominam
dum malum morbus comitialis, sed magnis intervallis
concedit requiem. Ingentes cruciatus habet pleuritis,
sed breves, ut quae aut cito tollit homhiem , aut abiens
optatae sanitati restituit, nec ita contumax est adver
sus medicorum remedia. ' Similiter dicet de caeteris
morbis, ne fiam prolixior. Jacet igitur ad pdes 'Jesu
eadaver infelix, bajulis e tecto prospectantibus. Non
procumbit in genua , mon componit manus, non orat;
omnia membra morbus occuparat, tantum jacet cada
veri sinilis. Et tanto magis procumbit, quia procum
 540 . ae c c L E s I A s TA p. L I B ER 1 1 r.
bere non potuit, tanto magis loquitur, quia loqui mon
---
potuit. . Apud misericordem loquax res est ipsa cala
milas. Hic mihi contemplare promptam et effusam do
mini liberalitatem. Multo plus largitur, quam exspe
ctabant bajuli. Probabile est enim, illos nihil aliud ex
spectare, quam ut homo paralysi liberaretur. At do
minus , qui perspicit intima cordium, vidit, hominem
---
` magis aegrotare animo quam corpore, et pleraque cor
porum mala ab animi vitio proficiscumtur. , Primum
igitur interiorem homimem a peccatis liberat. Vide
porro, qua mansuetudine, qua facilitate condonat uni
versa delicta. Non prodit commissa, non exprobrat, mon
objurgat, mom exigit poenam aut satisfactionem. Sed
quid? Confide, inquit, fili, remittuntur tibi peccata.
Juxta Matthaeum filium voeat, juxta Lucam homi
nem. Ante nec homo erat, nec, filius, utrumque fit
condonatis peccatis. Jubet esse bono animo, pro con
merita objurgatione, consolationem , impertiens. . Et
cum tale exemplum nobis ediderit, summus ille omnium
dominus, in quo mullus erat criminum naevus, non
pudet quosdam tanto supercilio saevire in lapsos, cum
-
r ipsi saepe gravioribus madeant vitiis? Vides, lector,
hic quoque locum esse per comparationem amplificandi
servatoris mansuetudinem, et quorumdam sacerdotum
in peccantes saevitiam. : Nos brevilati studemus.
-
. CAP. CXVI. Nullus opimor erat in eo coetu, cui
liquido persuasum esset, in Christo geminam esse ma
turam , divinam et humanam... Nondum enim venerat
tempus hoc aperte profitendi, sed prius dictis ac factis
potissimum insinuandum erat in animos hominum.
Erant, ut dixi, in ea concione Pharisaei et legis docto
res , quos Lucas ait sedisse veluti domino pares. Ho
rum animos offendit ea vox: remittuntur tibi peccata.
Erat enim inaudita illorum auribus, prae se ferens di
vinam autoritatem. Didicerant. ex Esaia, solum deum
 E cc I, e s 1 A s TA E 1. 1 B E R 1 1 r. 541

esse, qui comdonaret peccata. Sciebamt sacerdotes non

ipsos remittere peccala, sed tantum oblatis hostiis pre
cibms agere cum deo, ut dignaretur populi delictis
ignoscere, cum ipsi quoque delictis obnoxii:egerent ex
piatione. Solus dominus velut ex propria perpetuaque
virtute, sine victimis, sime precibus aut ullis expiatio
mibus, solo verbo condonat: non'has aut illas culpas, sed
universa peccata. Nusquam enim legitur dominus fuisse
precatus, miraculum editurus, quod potestatem habe
ret non precariam , aut certis limitibus circumseriptam,
sed maturalem, propriam, perpetuam: ac plenam. Nec
tamen hie obliviseitur suae modestiae. Sacerdos, qui
mihil aliud est quam homo. dicit : ego te baplizo, ego
te absolvo. Christus non dicit: ego tibi remitto; sed,
remittuntur tibi peccata. - Haec vox esse polerat
prophetae, dei clementiam mmmtiantis. Simili modestia
dicit mulieri peccatrici Luciae VII.: remittuntur tib;
peccata. Et tamen tacitis cogitationibus obmnrmu
rant Pharisaei et legis periti: quis est hic , qui loquitur
blasphemias ? solus demus potest remittere peccata.
Qua fronte sibi vindicat honjo, quod dei proprium est?
Hic incidet locus communis, qnam calumniosa res sit:
supereiliosa scientia. Item alter, nullam esse permicio
siorem impietatem, quam quae se pietatis obtentu vem
ditat. Movet istos siicet gloria dei, et blasphemiae
calumnidm impinguht filio dei, legis coguitio armat il
los ad calumiiandum , ex qua debuerant intelligere,
Jesum esse Messiam at lege promissum , qui liberaret.
populum Israeliticm a peccatis suis. . Cur taciti mur
nmurant? Quia metuebant turbam , quia mondum illo
rumn invidia ad extremm profecerat. Qui nunc intra;
se murmurant, ii sumt, qui post clamant apud Pilatum :
nos habemus legem, et secundum legem nostram de
bet mori ; quiqne: oracifixo exprobrant : alios salvos.
fecit , se ipsum sa/vum facere non pofest. Et hic est; :
locus communis, quo modo pravis cupiditatibus corru
-
 * - 542 $ C C L E S I A S T AE LI BIER III.

ptus animus per occasionem paulalim gliscit ad majo

rem impietatem, ac benefactis etiam magis ac magis
exasperatur, donec rapiatur in reprobum semsum, odi
umque tamdem in rabiem erumpat.
CAp. CXVII. Quid interim dominus? Pergit tueri
autoritatem suam, ac vel hoc argumento declarat, se
mom esse quemlibet hominem , quod ad tacitas illorum
---
cogitationes : respondet, (solus enim deus est. xago
+v$rns,) quas in hoc prodit, ut sanet. Nec blasphe
miae convitium regerit, nec populum in illos concitat,
sed irrefutabilibus argumentis,tuetur autoritatem suam.
Cur, inquit, mnale cogitatis in dordibus vestris? Non
creditis, huic remissa peceata , quia mentis habitum
non cernitis. Sed paralyticum videtis. Quem si verbo
erexero, credite et animum verbo sanatum esse. Quod
ijon cermitis, per se majus est, sed a vobis pluris fit,
-
quod sensibus expositum est, quia, corporis oculos ha
betis, fidei oculos non habetis. Utrum est facilius di
-.
cere, remittuntur tibi peccata : an dicere , surge et
ambula ? Hac vocedominus reddit illos attentos ad futu
rum miraculum, me quid possent tergiversari. Utrum
que i dictu facillimum.est, remittuntur tibi peccata,
et, surge et ambula ; sed ut, sciatis, inquit, filio homi
nis utrumque aeque faclu facile, et oculis vestris faciam
fidem. Et hoc loco annotanda est Jesu, modestia. Nom
ait: ut sciatis, me esse deum ; sed ipsa re divinam matu
ram sibi asserens, verbo se filium hominis appellat. Hic
suspensis exspectatione miraculi omoemium animis atque
oculis, dominus ait paralytico: surge , tolle grabatum
tuum, et abi in domum tuam. Nec mora, surgit alacer,
integris viribus, nullum morbi vestigium prae se ferens,
adeoque non languidus, ut ipsum lectum,.im quo decu
buerat, tolleret in humeros, ac domum deportaret. Ejus
generis, sunt fere Christi miracula, ut subito praesidio
'' - , ' ' .' '
 Eg cLEsiAS T A E LI n ER 1 1 r. 54S

virtutem praesentaneam prae se ferant., Abit ille jam

mon, mutus, sed glorificans deum. Roget quis, cur ju
betur abire domum?, ut suis, qui paralyticum nove
rant, quosque diutinis obsequiis vexaverat, praedicaret
Jesum, essentque certi testes redditae sanitatis, qui mr
bi, fuerant conscii. , Quid, hoc spectaculo gloriosius?
Quid hic habes, pharisaee, quod tergiverseris ? Quid
habes , legis perite? Num adhuc dubitas, paralytico
remissa fuisse peccata? Non erras, dum credis, solum
deum remittere peccata. i. Sed ex ipsis factis intelligere
debueras,,in hqc homine Iatere deum, et eum agnosce
re, quem 'tot. oraculis, promissum exspectabas. Pro
mittis aliis Messiam ex, lege, et praesentem occasione
legis calumniaris. Sed neque turb obstans, meque
pharisaeorum invidia in aliud profecit, quam ut eviden
tiore miraculo Christi divina virtus patesceret. Tacent
interim pharisaei, graviore paralysi correpti, quam
fuerat ille, paralyticus. . Multitudo indocta, religiosius
interpretans ea, quae gerebantur, timore concutitur,
deuinque glorificat, qui talem potestatem dedisset ho
minibus. . Magnus ad pietatem gradus est timor dei.
Videt hominem Jesum, nec ultra id, quod videt, audet
de, illo concipere, sed tamen ex admirandis factis glo
rificat, deum in homine operautem , Hic affectus mul
tun abest a pharisaeorum calumnia. Hactenus indica
vimus, quae partes in ipsa narratione recipiant ex arte
vel jucunditatem, vel affectum, vel vehementiam, ta
metsi lector ipse per se plura dispiciet.
* - - - -

CAp. CXVIII. Allegoriae vero traciatio majores etiam

affectus admittet, si declares, paralysim animi multis
partibus esse miserabiliorem paralysi corporis. Quam
infeliciter paralyticus est, qui manus mom habet ad sub
veniendum egenis, sed habet ad rapinas, qui membra
mon habet ad oflicia caritatis, sed habet ad luxum , ad
libidinem, ad violenliam ; qui linguam non' habet ad
- -
-
 544 r cc I. e s r A s t A f. 1. rh rr 1 II;

docendum et consolandum proxiinum, sed habet ex.

peditam ad nugandum, ad turpiloquium, ad obtrectam.
dum ; cujus animus ad Christi doctrimam stupet, ad
ea, quae sunt hujus mundi, vividus est. Totus jacet,
non in grabato, sed in coeno vitiorum omnium. De
fertur a bajulis mom ad Christum, sed ad omne de
decus. Bajulos autem habet ambitionem, avaritiam,
Iuxum , libidinem , livorem et odium. Atque interim,
cum sit omnium miserrimus, sibi videtur vivere ac flo
rere. Hic locus erit apostrophae. Quousque compu
trescis in 'latebris tuis, infelix? Quin tibi paras alios
bajulos, qui te deferant ad oculos Christi, si pedibus
tuis ingredi mom potes, eo te deferet eleemosyna, ac
piorum hominum preces, deferet proximo condonata
-
injuria, deferet ecclesiae fides. Tantum ut agnoscas
tuam ipsius calamitatem. Nec est, quod desperes, si
diu im vitiis computruisti. lbis ad misericordem medi
cum , unde audies: fili, remittuntur tibi peccata tua,
surge et ambula. Addi poterit etiam exhortatio, cum
ad omnes Christmos , tum vero praecipue ad episco
pos et pastores, nt Chrislum pro viribus imitentur, et,
$i non possunt verbo tollere inorbos corporum, tamen
salubri sermone studeant mederi proximorum amimis
docendo, admonendo, consolando, aegrotos foveamt,
* egenis opitulentur, oppressis patrocinentur, nec ob hoc
ab hominibus captent emolumentum aut laudem, sed a
Christo mercedem exspectent. Caetera lectori conjicien
da relinquo. Nam vereor, me in hoc exemplo diutius
videar immoratus, quam hujus instituti postulat ratio,
CAp. CXIX. Referuntur apud grammaticos et
aiii tropi praeter eos, quos commemoravimus, et sunt,
qui nondum apud rhetorcs aut grammaticos invenere
nomen. Totns enim honiiium sermo tropis differtus
est. Sic aiiteim'visum est divinae sapientiae, nobiscum
vulgatissimi inore quodammodo balbutire. Quod apud
 IE C C L E S I A S T A E 1L I B ER II. 545

Matthaeum (Cap. XXVII. 44.) legitur: id ipsum et la

trones improperabant ei ; Augustinus putat rposuv
sive hypallagen esse numeri, cum alii evangelistae re
ferant, unum tantum Christo fuisse convitiatum, quem
admodum dicimus Romanum militem pro exercitu.
Tametsi non me fugit, esse, qui locum hunc expe
diant absque tropo. Itidem in verbis Pauli, cum, de
se aliisque vivis Christianis loquens, ait (Ephes. II.6.):
qui simul cum Christo nos sedere fecit in coelestibus ;
Augustinus libro de agone judicat, esse temporis enal
lagen. Et vulgo, quod certo futurum credimus, fa
ctum dicimus. Si tales animos praestiteritis in prae
lio, vicimus. Si ista poteris regi persuadere, evasisti.
Ad hunc tropum pertinere videtur, quod habetur. Ge
neseos III. : pulvis es , et in pulverem reverteris. Jam
enim Adam non erat pulvis , alioqui quomodo dicere_;
tur reversurus in id, quod erat? Quanquam hic vi
deri posset symecdoche, quae materiae momine vocat,
quod ex materia confectum est, quemadmodum pro
gladio ferrum dicimus, et retia e lino contexta lima
vocamus. . Eodem tropo Geneseos II. de Eva dictum
est: hoc nunc os ex ossibus meis ; non quod jam esset.
os, sed quod ex osse facta.. .Simili form Exodi VII.,
quod jam serpens erat, adhuc, dicitur virga, quoniam
e virga mutatum erat. Devoravit, inquit, virga Mosi
virgas magorum. - Rursus Hieronymus in Matthaeum
annotavit, esse temporis rgoav, cum Simon dici
tur leprosus, quia fuerat ; et Paulo Erastus dicitur
arcarius civitatis ; et Abigail adhuc dicitur uxor Na
bal, cum jam transiissset in matrimonium Davidis,
mortuo Nabal. Multis autem scripturae locis Jacob
et Israel usurpatur pro gente ex eo prognata. Ut
apud Esaiam (cap. LXIII.): Israel autem me non co
gnovit. Item Matthaei IX. : nunquam apparuit, sic
n Israel. Et in Cantico virginis: suscepit Israel pue
rum suum. Item Psalmo LXXIX.: comederunt Jacob,
Mm

--- ---
546 E C C L E S IA S T AE L I B E R III.

et locum ejus desolaverunt. Ad aliquam synecdoches

speciem pertinent illa (Marc. XIII. 1 i.): non enim vos
estis , qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui
loquitur in vobis. Apostolos fuisse loquutos, Lucas
abunde testatur in Actis, sed tropo is loqui dicitur,
uo autore et cujus dono loquitur homo. Hujus for
mae est illud (Joan. XIV.): sermo meus non est meus,
sed ejus, qui misit me. ' Tropus autorem indicat,
mam alibi dominus saepe vocat sermones suos. Anno
tavit hoc Augustinus in psalmum V., hunc esse mo
rem scripturarum , ut ipsi deo tribuant, quod in no
bis agit. Quale volunt esse illud Pauli Rom. VIII.:
ipse spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarra
bilibus. Neque enim gemitus competit in spiritum
sanctum. " . -

CAp. CXX. Porro quod legimus psalmo LX. : ego

confirmavi columnas ejus; sine dubio metaphora est.
Neque enim terra columnis nititur, quae suopte pom
dere libratur, sed inconcussam illius stabilitatem scri
ptura columnas vocat, annotante Ambrosio. Ad sy
necdochen' et illud mihi pertinere videtur, quod in
evangelio (Matth. VII. 25.), dominus loquitur ad simi
stram constitutis : non novi vos. Nec est necesse, ut
hic mosse interpretemur fecisse, quod facit Augustinus
epistola XLVII. ad Valerianum : quid est, inquiens,
non novi vos , misi vos ego tales mom feci. Ejusdem
schematis esse putat, 'quod de Christo legimus, qui
peccatum non moverat, id est, non fecerat. Quim
potius scriptura sic loquitur, ut dicat, deum illa no
visse, quae approbat, igmorare, quae reprobat. Ita
loquitur psalmus: movit domimus viam justorum ; quasi
viam impiorum nesciat. Similiter Matthaei XXV. fa
tuae virgimes audiunt: nescio vos. Eodem tropo di
ctum est Hieremiae (cap. 2.): priusquam te formarem
in utero, novi. ' Id esse verum, confirmat, quod se
 E CC L E S I A S T A E LIBER lll. 547

quitur : et antequam exires de vulva , sanctificavi te ;

quod prius dixerat, novi , velut interpretans expla
mat sanctificavi. Rursus 2. Timoth. II. : novit do
minus , qui sunt ipsius. Item 1. Cor. XIV. : si quis
autem ignorat, ignorabitur. Quin et vulgo, a quibus
abhorremus, ea dicimur ignorare. Ut, nescit tarda
molimina spiritus sancti gratia. Et non movit adulari,
qui ex animo amicus est. , Postremo notos vocamus
non inimicos, sed amicos. - Eos negamus nos nosse,
quos animo obfirmato odimus , citra spem reditus, in
gratiam. ' Significantius autem dictum est de Christo,
non novit peccatum , quam si dixisset: non fecit, aut
non commisit peccatum. Est species synecdoches, cum
efficientem causam effecti momine donamus, aut contra.
Ut, horrere dicitur, qui friget, et pallescere, qui ti
met, et erubescere, qui pudescit, etiamsi IlOIl nntatet
colorem , et deperire dicitur, qui impotenter amat, et
aversari dicimur eos, quos odimus : contra notos ad~
mittimus et amplectimur.

Cap. CXXI. Adde huc, quod in parabola evange

lica inimicus homo fecisse dicitur, quod fecit diabolus,
ipso domino in hunc modum exponente. Atqui diabo
lus non est homo. Quamquam hic esse potest allego
ria, potest esse symecdoches species, quae signi nomen
ponit pro re designata, ut est idem valeat, quod signi*
ficat. Quo tropo dictum est illud Gemeseos XLI. 1 se
ptem spicae sunt septem anni ubertatis, septem boves
sunt septem anni famis. Eodem schemate Paul9 di
ctum est, petra autem erat Christus, Nam ideo spiritua
lem appellat, quod aliquid sacratius significabat., Itidem
dominus in evangelio (Matth. XIII. 58.): bonum semen.
sunt filii regenerationis, sizania autem sunt filii ma
ligni. Sic de improbo facto dicimus : haec est tua im
pudentia; cum factum non $it impudentia, sed gatu
declarat et ab ea proficiscitur. " Quemadmodum scri
Mm *
 548 1 C CL E S I A S T A E L I B E R 111,

ptura momnumquam concupiscentiae nomine designat

peccatum, non quod omnis concupiscentia sit pecca
tum, sed quod a peccato proficiscatur. Sic infantibs
asscribitur peccatum, non quod proprie sit in illis ullnm
peccatum, sed tantum privatio gratiae originalis, pro
clivitas naturalis ad peccandum, et calamitas humanae
vitae peccatum dicitur, quod haec a peccato primorum
parentum proficiscntur. Quamquam hac de re scio
quorundam variare sententias. Praeterea cum Apo
stolus scribit Corinthiis (2. ep. V.): eum , qui non no
verat peccatum , pro nobis peccatum fecit ; ni tro
pum recipias, sensus absurdus et impius est, sed per
tropum cum ait, peccatum fecit, sentit hostiam pro
peccatis aliorum immolandam. Quod genus est illud
sacerdotibus dictum : peccata populi comedetis , quod
de victimis viverent Praeterea quod Paulus (Gal. I.
12.) megat, se accepisse evangelium suum ab homine
sive per hominem , rectus sermo sensum exprimit im
pium: Christus enim etiam nunc homo est, sedens ad
dextram patris. Vix tamen invenias huic tropo no
mem. Simile est quod scribit Galatis : si adhuc homi
nibus placerem, Christi servus non essem. At idem
Paulus Corinthiis (1. ep. X. 55.) scribit: sicut ego per
omnia omnibus placeo. In priore loco placere dixit
pro assentari, et homines vocat spiritu Christi vacuos.
Secundo loco placere dixit obsequi ac morem gerere,
me quem offenderet. Quid hic memorem de sermoni
: bus, quibus undique redundant sacri libri, praeser
f,
tim veteris instrumenti, per quos, quae mobis vel juxta
corpus vel juxta animum adsunt, deo tribuuntur,
veluti cum dicitur irasci, furere, poenitere, odisse,
oblivisci, reminisci, respicere, avertere faciem, ex
tendere brachium, sedere, surgere, inclinare aurem,
aliaque hujus generis innumera, quae, si simpliciter
-

i. accipias, falsum et impium habent sensum.

-
 1EC CL e 8 IA & AE L IBER II. 649

CAp. CXXII. Sed haec quomodo sint inteHigenda,

dilucide exponit Gregorius Nazianzenus libro Theolo
giae V., et Augustinus cum alias, tum libro ad Simpli
ciamum secundo, multum dissentiens ab istis, qui tropos,
veluti res humiles grammatistis relinquendos arbitran
tur, ceu theologis indignos. At Augustinus, vir tantus,
censet vigilanter attendendos atque etiam memoria te
nendos, quod horum cognitio scripturarum ambiguitati
bus dissolvendis sit, ut ait, praecipue necessaria. Quod
in amnotationibus interdum indico, quomodo medendum
sit hyperbatis, quidam magni nominis theologus, reli
gione Fraiiciscanus, nunc etiam opimi census episcopus,
sic irrisit, non in convivio, sed in publica frequentique
concione: quid nos docet Erasmus? docet construere,
ego dicidi construere ante quadraginta annos ; eadem
opera deridens Origenem , Hieronymum, Ambro
sium et Augustinum, qui frequenter indicamt ordi
nem comtextus et, quod est his minutius, admonent,
quo loco sit pomenda hypostigme, respirandi nota, quo
casu accipienda vox, et quomodo promuntiandus ser
mo, enuntiando an percontando, quibus de rebus Au
gustinus accurate disserit de doctrina Christiama libro
tertio. Alter in convivio, cum responderem, id, quod
citabat, per hyperbolen dictum esse, subsannans, Ja,
inquit, quid est hyperbole? Ea vox satis declarabat,
quam studiose versaretur in evolvendis magnis illis
ecclesiae doctoribus, cum sibi tamen videretur ommi
bus numeris absolutus theologus.

CAP. CXXIII. Constat igitur, scripturam canoni

eam typis, schematibus ac tropis opertam esse. Nul
lus tamen tropus, mec ullum schema plus exhibet ee*
clesiastis negotii, quam allegoria, de qua nunc dicem
dum erat accuratius diceturque, si prius admomueri
mus , illud in primis spectamdum ecclesiastae, me qua
occasione deflectat a germano scripturae sensu , quam
 550 I. C C LESIA S T A P. IL I B E R II I.

et aliis tropis praeter eos , quos recensuimus, variam

esse constat. De quibus illud in universum praecipi
potest, non esse arcessendum tropum , si rectus sermo
pium ac sanum habet sensum, ac reliquis scripturae
locis congruentem , nisi tropus adhibitus subserviat
simplici sententiae. Verbi gratia, cum audimus
deum (Genes. VI. 6.) dicentem : poenitet me fecisse
hominem ; aut cum legimus dei brachium, vultum,
aures et pedes, quoniam rectus sensus palam absur
dus est, necessario tropus arcessitur, quod scriptura
manifeste pronuntiet, deum esse spiritum, nec in hanc
ullum cadere affectum humanum, cum sit immutabi
lis essentia. Ego sum, inquit (Exod. III.), qui sum.
Quamquam absurdus ille sensus non est scripturae, si
proprio velimus loqui, sed verborum juxta simplicem
intelligentiam, At cum dominus, porrigens panem,
Apostolis dicit: accipite , hoc est corpus meum, quod
pro vobis traditur; si per tropum est interpreteris si
gnum corporis, non sunt defuturi, qui tuae recla
ment interpretationi. At si hunc in modum interpre
teris : hoc symbolum, quod vobis exhibeo, significat
indissolubilem unitatem meam, qui sum caput, et
corporis mei mystici, quod est ecclesia; quoniam tro
pus subservit recto sensui, non est rejiciendus,

CAP. CXXIV. Jam sunt quaedam voces aut locu

tiones scripturae peculiares, ut aedificare pro juvare,
destruere pro laedere, placero pro captare laudem ; et
$unt quaedam multifariam usurpatae, ut lex, caro,
spiritus, mundus ; sunt et idiomata quaedam lingua
rum, quae nisi agnoscantur, verba nuda sensum red
dunt absurdum, Interim et in rectis sermonibus vel
ambiguitas, vel obscuritas, aut contrarietas torquet
lectorem, In his omnibus illud oportet perpetuum esse
concionatoris et votum et studium, ut germanum sen
$um assequatur, sive ex vigilanti sagacique locorum

I.
 ECCLESIA S T A E L IB ER III, 551

collatione, sive ex consideratione temporum ac perso

marum, sive ex praecedentium et consequentium te
more, sive ex ipsis scripturae fontibus, aut varia in
terpretatione, sive diutina meditatione, sive ex pura
deprecatione cum fide conjuncta. Procul autem absit
ab illorum affectu, qui se faciunt scripturae dominos,
obtorto collo detorquentes eam ad sensum, quem ipsi
secum afferunt, idque vel gloriae causa, cujus poeni
tet istos, si nihil nisi ab aliis dictum afferant, vel vin
cendi studio, vel socordia quadam, dum ita tractant
divinas literas, quasi tractent cujuslibet hominis scri
pta. Beatus Paulus locis compluribus se profitetur
oecomomum ac dispemsatorem mysteriorum dei, in dis
pensatoribus autem , quoniam tractant rem non suam,
sed domini, praecipue requiri fidem. Et alibi dicit, se
ideo per dei misericordiam a Judaismo segregatum ad
evangelii praedicationem, ut esset fidelis. Timotheum
vero, filium suum in Christo carissimum, ad imitatio
nem sui provocans, hortatur, ut in doctrina evange
lica se deo, cujus negotium agebat, praebeat opera
rium probatum et dvertaexvvrov, hoc est, qui nec
erubescat apud omnes profiteri Christi philosophiam,
licet mundo stultitia aut insania videatur, et adeo
recte tractet veritatem, ut ipse suo vitio nullam invi
diam aut ignominiam conciliet evangelio. Id autem
bifariam solet committi, si vel ecclesiastes inquimatis
moribus fidem abroget sanae doctrinae, vel scripturam
in alienos sensus detorqueat, et ad humanos affectus
accommodet. Utrumque grave crimen, sed posterius
hoc perniciosius. Paulus siquidem mon admodum im
dignatur illis, qui vel ad quaestum suum, vel ad com
flandam Paulo invidiam, praedicabant evangelium,
dummodo alioqui sincere Christum annuntiarent.

CAp. CXXV. Multos alienat doctoris vita palam

improba; at qui sunt aequiores, dum reputant Chri
 552 E C C L E S 1 A STAIG IL I B E R I I I.

stum (Matth. XXIlI. 2 seq.) dixisse: in cathedra Mosi

iij** sedent scribae et pharisaei, quae dicunt, facite, quae
j||
-

| faciunt , nolite facere ; primum si scelera docentis

evidentiora sunt, quam ut excusari valeamt, tamen ele
vant, aut ita secum cogitant: homo est, si munc malus
est, cras fortasse bonus erit, ego Christi doctrinam am
plector, per quodcunque os eam mihi promit domi
nus, coelestis illa veritas nullius moribus potest inqui
mari. At qui scripturam ad humanos semsus detor
queat, funditus tollumt omnem illius autoritatem, dum
divinam faciunt humanam. Fit autem, ut, deprehenso
fuco, etiam tum , cum recte sincereque docent, fide
oareant. Id si studio fiat, detestabilis est impietas et
adversus Christi spiritum exsecranda blasphemia, quae
mec in hoc seculo remittitur, nec in futuro. Huc fere
deferumtur haeretici, dum increscente pervicacia tan
dem tradumtur in reprobum sensum, et obstinata ma
litia nullum refugiunt facinus, modo regnum infelix,
uod occuparunt, retineant. At idem si fiat per in
scitiam, aut incuriam humanam, aut pio denique stu
dio, probandus est animus integer, corrigendus error,
excitanda megligentia, condonandum, quod juvandi
proximi affectu commissum est. In prima culpa nemo
mom haeret aliquando. Nullus enim post apostolos tam
eruditus atque in scripturis exercitatus fuit, ut nihil
omnino resideat, quod diseat. Item nemo tam vigi
lans est, ut per humamam imbecillitatem non dormi
tet alicubi. ln tertio samctissimi etiam ecclesiae do
ctores sibi nonnunquam indulserunt, praesertim ii, qui
sese ad Origenis exemplum composuerunt. Quorum
de numero sumt Ambrosius ac Hieromymus. Caeteri
Graeci parcius ac verecundius usi sunt hac licentia
Sed de his post incidet dicendi locus.

CAP. CXXVI. Nune operae pretium arbitror, ali

quot indicare voces, in quibus recentiores monnihil
 E C C L I. S I A S T A E LIBER I Ir. 558

sibi permiserunt, sive id ignorantiae, sive incogitan

tiae, sive pio studio quis velit adscribere, aut alio quo- .
cunque colore vel tueri vel extenuare. Frequenter in
divinis voluminibus obviae sunt hae voces : mumdus,
religio, religiosus, sanctus, frater, obedientia, apo
stasia, perfectio, eleemosyma, paupertas, aliaeque con
similes, quas videmus multis jam seculis defleeti, mom
dicam , in semsum impium, sed tamen monnihil abhor
rentem a germano sensu spiritus. Quid sit rnundus
nativo significatu, morunt omnes. Caeterum cum scri-,
ptura di it: et mundus eum non cognovit : ego vos
elegi de mundo : si de mundo essetis, mundus , quod
suum erat, diligeret: si mundus vos odit, scitote, quod
me vobis priorem odio habuit : totus mundus in ma
Jitia positus est : item Paulus dum impios daemones
appellat rectores hujus mundi; ad hunc inquam mo
dum quoties loquitur scriptura, non damnat mundum
a deo conditum, nec homines in hoc mundo vitam agem
tes , sed perversum amorem rerum hujus vitae mor
talis, quem comitatur diffidentia erga deum, meglectus
aeternae vitae, et omnium virtutum, quae nos eo con
ducunt. Hic autem mundus non potest ostendi digitis,
quoniam in animis et intimis affectibus situs est potius,
quam in coelibatu, amictu victuve corporali. Com
plures igitur abutuntur hac voce, qui, quomiam Francisci
aut Benedicti institutum professi sunt, ajunt se renun
tiasse mundo, seque mundo mortuos praedicant, cae
teros non absque contumelia mundanos et seculares ,
appellant, cum haec sit professio Christianorum omni
um communis, qui in baptismo remunciant mundo, et
hujus domino Satanae, et omnibus pompis ac volupta
tibus ejus. Qui diligunt ea , quae sunt hujus mundi,
mundani sunt, quocumque censeantur titulo, quacun
que veste tegantur, quocunque cibo aut potu placent
maturae egestatem. Qui mortificaverunt membra,
quae sunt super terram , et cum Christo spiritualiter
 564 E C C LE SIA 5 T AE LIBER III.

resuscitati, quae sursum sunt, quaerunt, quae sursum

sunt, sapiunt, hi vere mundo sunt mortui, quemad
modum gloriatur (Coloss. III.) apostolus: mihi mundus
crucifixus est , et ego mundo. Sed quae sunt ista mem
bra terrena , quae sanctus Paulus jubet mortificari?
Sunt affectus et actus omnes, qui repugnant spiritui
Christi, quorum aliquot nominatim exprimit apostolus,
scortatio, immundicia, libido, concupiscentia mala, ava
ritia, ira, indignatio, malitia, maledicentia, sermo ob
scoenus, mendacium. Nam ambitio sub avaritiae mo
mine potest intelligi. Hos et horum similes affectus,
neque enim omnes recensuit apostolus, qui spiritu
Christi domuit, peremit, exstinxit, ac pro his im se
viventes habet misericordiam, benignitatem, humilita
tem, modestiam, patientiam, ignoscentiam, caritatem,
is demum cum Paulo gloriari, vel quod tutius est; deo
gratias agere potest, quod mundus ipsi crucifixus sit et
ipse mundo.
CAp. CXXVII. Quodsi professio praestat, ut di
camur mundo mortui, haec profecto *) est omnium
Christianorum communis; sin malarum cupidita
tum consopita rebellio praestat istud, excutiant se
ipsos monachi, an ab his affectibus puros gerant
animos, nec iactent se apud homines, me glorian
do perdamt thesaurum suum, sed apud se deo gra
tias agant, ut proficiant. Neque enim omni
um est, Pauli more (2 Tim. IV. 7.) de se prae
dicare : cursum consummavi , fidem servavi etc.
Saltem me caeteris Christianis faciant contumeli
am, cum nullum sit vitae genus, in quo mon de
beat ac possit homo esse mundo mortuus. Nam qui
mundum hunc diligunt, quocumque se titulo venditent,
frustra tincti sunt lavacro regenerationis. Verum ista
quidam mom negant, sed aiunt hunc titulum praecipue

*) In ed. II. pro profecto legitur professio.

 IE C CL E S IA S T AE LIBER III. 555

quadrare in monachos, qui ob hoc ipsum quaedam aliis

concessa abiurarumt, quo facilius possint carmis affe
ctus exstinguere , subtracta illis materia, qua solent
vel ali vel reviviscere. Praestent igitur hanc eminen
tiam, non iactitent, ac tales sese praebeant in omni
bus, ut homines intelligant eos esse vere mundo mor
tuos, atque illorum exemplis ad perfectionis studium
accendantur, ipsi vero de se modeste tum sentiamt,
tum loquantur. Quodsi spectamus, non quid prae
stetur, sed praestari oporteat, in nullos magis compe
tit hic titulus, quam in Episcopos, Cardinales ac sum
mos Pontifices, qui proximas Christo vices occupant,
quo mortalium memo fuit magis huic mundo mortuus.
Ex huius autem dictionis abusu sequitur et aliud imcom
modum. Quodmam inquis illud? Dum laici atque
etiam sacerdotes a monachismo liberi audiunt, solos
monachos ac monachas appellari mundo mortuos , pu
tant ad se non pertinere, quae de mortificamdis affe
ctibus tradunt scripturae, sibique concessum existimant
amare, quae sunt huius mundi. Atqui ad excitandam
omnium pietatem magis conduxerit, si, quae de mor
te spirituali docent arcanae literae, sic tractent, quasi
non ad monachos tantum , nec ad sacerdotes aut epi
scopos, sed ad principes quoque, ad milites, ad con
jugatos, breviter ad omnes pertineant, qui in baptis
mo mundi et satanae contemtum professi sunt. Nunc
non vulgi more tantum , sed pontificum etiam decre
tis, adeo mors haec vindicatur monachis, ut matri
momium quoque dirimat, ratum duntaxat, mom con
summatum commixtione corporum , idque alterutro
etiam reclamante. Quemadmodum imquiunt, mors
corporis in totum solvit omnem matrimonii mexum,
ita mors spiritualis solvit verum licet ac perfectum
matrimonium, nisi accesserit eongressus comnubialis.
Meum non est, pontificum aut theologorum placita
556 E C CL E $ IA STAE LIBER III.

comvellere, arbitror tamen hunc unum esse articu

lum, quem expediret exactius discuti.

CAp. CXXVIII. Apostolus sanctos appellatommes

evangelio initiatos, nom quod omnes essent a vitiis
puri, sed quod in baptismate Christo consignati et, ut
ita loquar, dedicati, unde et loca et vasa sacra sive
sancta dicuntur. Atque huius nominis usus persevera
vit usque ad aetatem divi Augustini. Quemadmo
dum enim divus Paulus sanctos appellat honoris gratia
in Christo rematos, ita illi omnem Christianum hono
ris gratia sanctum appellabant, et fratrem. Nunc
eos tantum sanctos appellamus, quorum memoriam
religiose colit ecclesia, quive pontificum autoritate in
divos relati sunt. Atque haud scio, an hodie quidam
pro divis colantur, quod veterum literis sancti appel
lentur, veluti cum Hieronymus honoris gratia Epi
phanium sanctum appellat, quod esset Christiamus.
Similiter fratrum amabile nomen, quod olim erat om
nium Christianorum commune, mumc usurpatione et
ad paucos contractum est, et pene pro honorifico
factum est contumeliosum. Iudaei sui generis et gem
tis homines tantum fratres appellabant, caeteros mom
dignabantur eodem titulo. At Paulus caeterjque apo
stoli dilatarunt hanc appellationem homoris et carita
tis ad omnium nationum homines, Christi religionem
professos. Non reprehendo, quod monachi sese in
vicem fratres appellant. . Caeterum quod alios mom
dignantur eodem titulo, fortasse non vacat crimine,
cum omnis Christianus Christiano sit frater, et inter
omnes oporteat esse toties ab apostolo praedicatam
quaeqoev. Quo minus probandi sunt, qui, facti
tiis sodalitatibus foederati, se mutuo fratres appel
lant. Si tibi frater est, qui fuit Hierosolymae, ubi
tu fueris aliquando, quanto iustius frater haberi de

T~-_ - - --- ----- ---

 IEC CLIE8IAS TAIE LIBER II r. 857

bet, qui eodem, quo tu , fonte renatus est, per eam

dem fidem eidem Christo dicatus, iisdem imbutus .
sacramentis, in idem corpus, quod est ecclesia, in
situs, ad eamdem vocatus haereditatem. Si divus Am
tonius , Cornelius aut. Georgius conciliat fratres, ni
mirum his omnibus maior est Christus.

CAp. CXXIX. Consimili abusu contractum est

religionis nomen. Religio vera est, cum tremore
servare, quae nobis praecepit deus, et, ut beatus
Iacobus docet, visitare pupillos et viduas in afflictio
ne illorum, quibus verbis continentur , omnia caritatis
in proximum officia , et immaculatum, inquit, sese
custodire ab hoc seculo. Seculum appellat, quod Jo
anmes appellat mundum. . Atqui hanc religionem
omnes Christiani professi sunt, cuiuscunque nationis,
status aut ordinis fuerint. . Proinde qui monachos ap
pellant religiosos, humaniter faciunt, hoc illis tri
buentes, quod esse deberent et sunt fortasse. At qui
se ob hoc ipsum religiosos appellant, quod in verba
Benedicti aut Francisci jurarint (nam hi soli apudLati
nos scripserunt regulam), mihi quidem videntur am
bitiose facere. Nihil enim interest, utrum quis dicat,
ego sum religiosus, an, ego sum pius, ego sum san
ctus. Quis autem ferat ita loquentem? Si professio.
instituti, quod Benedictus aut Franciscus tradidit,
aut amictus, quem illi praescripserunt, si tamen ul
lum certum praescripserunt homines pii, sed quorum
neuter eruditione scripturarum praecelluit, praestat
homini, ut religiosus apelletur: quanto iustius id
praestabit professio, qua nos totos ad fontem sacrum
Christo redemtori addiximus. Quodsi vitae meritis
tribuendus est huius cognominis honos, ne spectemus
pallium aut cingulum homimis, sed in dictis ac factis
observemus contemtum honorum, neglectum pecuniae,
xnodestiam in verbis, benignitatem iu egenos, cle
 558 ECCLESIASTIAE I.IBER II.

wmentiam in delinquentes, caritatis affectum erga cun

ctos. Arrogans igitur sermo est, nos religiosi, mos
mumdo mortui ; nihilo tolerabilior, quam si dicant.
mos sancti, mos perfecti. Verum ad arrogantiam ac
cedit etiam contumelia, quum sacerdotes a monachis
mo liberos ac laicos negant esse religiosos, sed mun
damos appellant ac seculares, quum ex diametro pu
gnent inter sese, mumdanum aut secularem esse, et
esse Christianum.- Iam illa est verae religionis matu
ra, ut, quo magis accedit ad perfectionem, tanto
magis sese deiiciat. Pius itaque monachus, cum ab
aliis honoris gratia audit religiosus, dicat: utinam es
sem, quod audio, sed heu procul absum ab istius
tituli dignitate. Qui parem , aut etiam inferiorem
appellat dominum, civilis est; sed si alter serio se
praedicet dominum, nonne risui futurus est omnibus?
Proinde ad corrigendos omnium mores fuerit condu
cibilius, si ecclesiastes ea, quae scriptura praecipit.
de morte spirituali, de abiiegando mundo, de morti
ficandis secularibus desideriis, de religionis observa
tione, doceat ad omnes Christianos pertinere.
(si
CAP. CXXX. His adhaeret celebre nomen obedi
entiae, quod quidam detorquent ad confirmandam
hominum autoritatem, me dicam, tyrannidem, cum
praecipua veraque obedientia sit, credere scripturis
divinis, obtemperare praeceptis illarum, et in omni
bus omnes cupiditates et affectus humanos submittere
voluntati divinae: quod non tantum pertinet ad prae
cepta credendi ac vivendi, verum etiam ad toleranti
am afflictionum, quas secum adfert haec vita variis
aerumnis obnoxia.*Sic Paulus, scribens Romanis, ap
pellat obdientiam fidei. Similiter ad Corinthios (II.
ep. IX.) scribit, tomes sanctos glorificare deum pro
pter obedientiam confessionis Corinthiorum in evan
gelio Christi. Itidem Petrus (I. ep. I.): in obedientiam
 IE C C L IE SIA S T A IE IL IIBIEIR III. 559

et aspersionem sanguinis Jesu Christi. De Christo

scriptum est, quod patri fuerit obediens usque ad mor
tem. Hinc eluxit martyrum obedientia, ad quorum
exemplum accedunt, quicumque calamitates vel ob ju
stitiae studium adactas, vel ex hujus vitae conditio
ne objectas, tanquam a deo immissas, aequo patium
tur animo. Hic si quis dixerit: quid igitur? non de
bet homo homini obedientiam? Maxime, sed secun
dum deum. Alioqui Paulus nequaquam commemo
raret inter enormia scelera, non obedire parentibus ;
nec toties admoneret, ut servi obediant dominis suis
ex animo, uxores maritis, populus regi ac magistra
tibus. Itaque recte moment, qui exhortantur, ut pa
reamus iis, quibus est in nos legitima autoritas. Quod
ni fiat, non potest consistere pax et tranquillitas. Cae
terum et iis, qui sunt cum autoritate, et iis, qui sub
sunt, commendanda est obedientia dei: qui praesunt,
me iquid praescribant suis, quod dissideat a praeceptis .
dei, cui et ipsi debent obedientiam : qui subsunt, ut
homini pareant, non metu , aut adulatione, aut spe
commodi, sed in homine obediant deo; qui si justa et
aequa praecipit *), sic reputent secum, deum ista po
stulare, mom hominem : sim molesta praeterque mode
stiam , tamen obtemperent , non quod ille dignus sit
obsequio, sed quod ita placitum sit deo, ut amore pa
cis et concordiae inferiores obsecundent superioribus
suis, mom solum commodis ac modestis, verum etiam
morosis ac difficilibus. Haec obedientia patientiae lau
dem promeretur. Verum si superioris autoritas com
pellat ad impietatem aut turpitudinem, primum erit
christiamae moderationis, excusare nefarium obsequi
um. Si precibus nihil proficitur, quaerenda ratio, qua
se subtrahat illius autoritati, vel fuga, si non datur
via commodior. Si nec hoc licet, audiat praescri

*) In ed. II. et III. legitur: ~praecipit. .. . ..

 560 p. CCLESIASTAE LIBER III.

ptor injustus vocem illam apostolicam (Act. IV. 19):

utrum oporteat hominibus obedire potius, quam deo,
tu ipse judex esto. Nunc quidam ita praedicant hu
manam obedientiam , ut summam illam, quam omnes
deo : debemus, obscurent. Ponlifex toties exigit
obedientiam a principibus, Episcopus a clericis ac pres
- byteris suis, Abbas a monachis, additur jusjurandum,
ut perjurii crimen objici possit, nisi per omnia mos ge
ratur hominis voluntati, me dicm, libidini. Nam in
terdum fit, ut praepositus aliquis indoctus, stultus,
fortassis nec sobrius monachum per sanctam obedien
tiam, quasi per rem divinam, obtestetur, ut obtem
peret. In quo ? Non , ut caste vivat, mom, ut absti
meat ab ebrietate, mom, ut fugiat hypocrisim. Sed
quid? me discat Graece, aut ne attingat libros eloquem
tium, aut aliud his etiam ineptius, quod intelligi ma
lim, quam exprimere, Si monachus Baccho servit, si
ventri indulget, si scortatur, si obtrectat, si odio et
invidia madet, si nihil attigit sacrarum literarum, nec
periurus est, nec inobediens. Si negligit imperata non
sobrii ac superciliosi praepositi, horrendum facimus ad
missum est, violata sancta obedientia, scelus carceri
bus et capite plectendum. Tenetur subditus dicto au
diens esse praeposito suo, sed non magis, quam praepo
situs tenetur expendere, quid praescribat subditis suis.
--------

CAp. CXXXI. Sic et perfectionis vocabulum ar

ctamus ad paucos, perfectionem aestimantes rebus ex
ternis; ac proinde monachi, quibus in totum inter
dictus est esus carmium, perfectiores habentur iis, quibus
mom im totum interdictus est, et nudipedes perfectiores
judicantur calceatis. Atqui ad omnes Christianos per
tinet illa vox evangelica: Estote perfecti, sicut et
pater vester perfectus est. In quo igitur sita est per
fectio, inquies? Id continenter explicat dominus: qui
solem , ait, suum facit oriri super bonos et malos, et


ECCLESIA S T A B L IBER III, 561

pluit super justos et injustos. Qui profecit ad eum

caritatis gradum , ut ex animo de omnibus bene me
reri cupiat, sive digni sint sive indigni, is sibi quidem
uon vindicabit, sed tamen promeruit perfecti titulum,
quatenus in hac vita contigit perfectio. Nec ullum est
vitae genus, in quo non liceat esse perfectos juxta su
um cuique modum. Quidam , ubicumque carnem le
gunt in Paulo, putant fieri memtionem de concupi
scentia Veneris, eoque, quod Paulus Corinthiis scribit,
sibi datum stimulum carnis, de libidinis affectu inter
pretantur, cum Apostolus ibi stimulum carnis appellet
externas afflictiones, quibus ob evangelium divexa
batur: in quem seusum et alias eam vocem usurpat,
interdum carnis nomine designams, quicquid ab ho
minis natura proficiscitur, ut jam caro sit non tantum
affectus crassior, puta libidinis aut crapulae, verum
etiam ipsa hominis ratio, imo totus homo cum univer
sis naturae viribus, si desit Christi spiritus. Idem usu
venit in nomine concupiscentiae, quam fere de Vene
ris appetitu interpretantur, cum ejus vocis ratio, mul
to latius pateat. - - i .

CAP. CXXXII. Superest, detestabile nomen apo*

statae, quae vox Graece mescientibus atrocir est,
quam Latina, desertor aut transfuga ; et apostasia
pejus sonat, quam defectio, . Graecis autes et.uxor,
quae divortium, cum marito fecit, oeroorjvoe dicitur,
ac repudii libellus daeooroeoov. appellatur. Ilen cum
miles ab imperatore suo deficit ad hostem , oevosroerrjg
dicitur : et populus, qui desciscit a principe, oetoorj
voeu dicitur, Denique discipulus, qui recedit a placi
tis sui doctoris, daeooroerns appellatur; veluti si quis
ab Stoicis deficiat ad Peripateticos, aut si quis ex No
minali fiat Realis. Hinc veteres Christiami, qui ab
evangelica fide defecissent ad veterem paganismum
aut Judaismum, eos infami vocabulo vocabant dposta
- N n
v
 562 p.ccLEsiAsTAE Ltbaer. tit.

tas, qu&d ab imperatore Christo, cui semel dederant

nomen, ad Satanam, quem abiurarant, descivissent.
Princeps autem omnium apostatarum fuit Lucifer, quo
niam primus defecit a deo, conditore suo, qui primos
humani generis parentes eo pellexit, ut et ipsi, negle
etis dei jussis, serpenti potius obtemperarent. Optimo
igitur jure Christianorum aures exhorrent apostatae mo
men. Nihil enim exscerabilius, quam si Christo semel
initiatus deficiat ad Belial. At hodie plerique nominis
hujus invidiam detorquent in eos, qui Benedicti aut
Francisci deserunt institutum, aut si non deserunt, ta
mem aliquid immutant e sacro cultu. Nolim hie illis es
se patronus, qui, cum aetate matura, mullo metu com*
pulsi, nullis artibus illecti, suapte sponte certoque ani
mi decreto religiso cuipiam coetui semel addixerint,
-
amore hujus mundi deserunt institutum. Nam hi di
gni profecto sunt, quibus inuratur levitatis et incon
stantiae mota. Sed illud notandum arbitror, quod, cum
longe gravius sit mutare professionem, quam in ba
ptismo Christotestibus et angelis et hominibus nuncupa
tis, et*) ad Satanam ac mundum abjuratum relabi, quam
a genere vitae ab hominibus reperto discedere, tamen

momachus, etiam si sit ebriosus, scortator, maleficus,

maledicus, impostor, avarus, modo me mutet amictum;
non audit apostata. Dira minantur illi ab irato Bene
dicto, qu ab hujus praescriptis discesserit: et ab irato
Christo nihil putant metuendum eis, qui in contume
liam imperatoris sui toto pectore mundo Satamaeque
militant.* At qui scripturam sincere tractare volet,
hujus cognominis infamiam docebit in omnes haerere,
qui, cum semel evangelii regulam sint professi, vestem
que candidam innocentiae symbolum ab ecclesiae ma
mibus acceperint, tamen toto pectore mundo et sata
mae serviunt, interdum$.ne a verbis
- **
quidem.blasphe
*) aeaejiaeratur in......
- - - - age---
ea. ii.'& im.*"**""
- -
 s cc LE s IA s TA e L I B E R r 1 r. &68 -

mis et impiis temperamtes. . Proinde si Christianis

omnibus persuasum esset, tales homines quamvis lai
cos verius esse apostatas, ac magis infames magisque
detestabiles esse, quam monachum transfugam, quem
horrent et abominantur, non ita passim vulgus laeta
retur, cum male fecerit, et exultaret in rebus pessi
mis. Quam multi sunt, qui, quod opes per fas nefas
que congerunt , prudentiae volunt imputari, qui con
stupratas virgines , violatas aliorum conjuges in gloria
numerant, ferociam in proximos, saevitiam in vindi
camdis injuriis, fortitudinem ac magnanimitatem videri
volunt, hoc freti, quod laici sint: cumque candidam
vestem , quam in professione baptismi susceperant, una
cum tota Christi regula abjecerint, atque a, totius ec
clesiae contubernio sese subtraxerint, tamen sibi plau
<dunt et apostatam exsecrantur, qui pallii colorem mu
tarit, aut ab humano sodalitio recesserit, si non impio,
oerte humano.

CAp. CXXXIII. Simili errore deo dicati dicuntur, qui

monachismum professi sunt: non hoc reprehendo, illud
reprehendendum est, quod hoc elogium sibi ceu pro
prium ac peculiare vindicant, quasi caeteri Christiani
<leo dicati non sint. Omnes sunt eodem Christi sanguine
consignati, omnes Christo sacri sumt, qui semel evan
<gelii gratiam professi sunt. Itaque qui scripturae lo
:cum (Psal. CV. 15.): nolite tangere christos meos , ad
sacerdotes tantum ac monachos accommodant, rectius
facerent, si ad omnes Christianos accommodarent. Qua
fronte pro profanis habentur, quorum pectora spiritui
sancto pro templis consecrata sunt? Si impium est,
polluere aut violare templum ab homine suffragaiieo
unctum, quanto sceleratius est, violare templum, quod
deus per coelestem sui spiritus umctionem sibi dedica
vit, quod unigeniti sui pretioso sanguine consignavit,
non minio. Hoc pacto si scripturam a sua latitudine
Nn *
-
664 1. cc 1. es I Ast A e L I B ER I r r.

mom contrahemus ad paucos, sed ad omnes applicabi

mus, ad quos pertinet , nequaquam simplex fuerit uti
litas. Primum supercilium adimetur iis, qui titulis
hujusmodi sese venditant; deinde securitatem excu
liemus iis , qui, quod laici dicantur ac mundani, sibi
persuadent, ad se non pertimere, quae scriptura prae
cipit de perfectione vitae evangelicae deque sinceritate
religionis. Exsecrabile flagitium habetur, si quis mo
macham stupro polluat, idque eo habetur exsecrabilius;
si patrator incesti sit monachus.* Nec in hoc sane er
ratur. Atqui cum omnes Christum professi deo dicati
sint, religiose cogitat, qui omnem coitum illicitum pro
incesto ducit, quandoquidem utrumque corpus Christo
dedicatum est. Nunc vulgus levem ac prope nullam
culpam esse putat, quoties solutus stuprum committit
cum soluta, cum nullus Christianus liber sit ad peccan
dum: sed quoniam Christi religionem professus est,
quoties committit, quod fas non est, adversus arctissi
mam professionem suam peccat. Ex eodem errore
imnat, quod inexpiabile crimen vulgus existimat *), si
quis quid eripiat sacerdotibus aut monachis, nec in hoc
sane fallitur: sed ibi fallitur, cum levem culpam ducit,
spoliatis proximis laicis. Sacrilegium est, quandocun
que Christianus fraudat Christianum. Sacrum enim est,
quidquid possidet deo consecratus. Quod monasteriis
datur, deo dari dicitur, et verum est, si modo pieta
tis respectu detur: sed errant, qui putant mon dari
deo, quod liberis, uxoribus et cognatis egentibs da
tur : imo peccatnm enorme, ac Paulo quoque detesta
tum committunt, qui, fraudatis fifiis ac domesticis, fa
cultates suas collegiis ac monasteriis largiuntur. Et
dominus in evangelio taxat eos, qui, fraudatis paren
tibus, ditant Corbomam.
----

*) In ed. II. legitur: aestimat.

 E C C L E $ IA $ TAE. L IB ER III. 665

CAp. CXXXIV. Ut autem ecclesiastes apposite et

ad rem scripturam accommodet, non sat habet, e col
lectaneis aut elenchis sententiolas decerpere, sed ipsos
adeat fontes, atque ex iis, quae praecedunt quaeque
sequuntur, germanum scripturae seusum cimetur. Im
terpretes autem cum delectu judicioque legendi sunt,
in genere tamen Graeci Latinos superant in sinceriter
tractandis scripturis, et amtiqui recentiores. Ad Grae
cos enim prius dimamavit evangelium, quam ad Lati
mos, et ipsa matio semper ingeniis felicibus excelluit.
Vetustas autem gemina est; altera prisca, et apostolo
rum temporibus aut aequalis aut vicina, cujus ordimis
sunt Clemens, Papias, Igmatius, Justinus, Irenaeus,
Origencs et Tertulliamus, Altera media est, quae tu
Jit Athanasium, Basilium, Chrysostomum et Cyrillum,
apud Latinos Ambrosium, Hieromymum: et Augusti
mum , ecclesia jam per imsultus haereticorum satis in
scripturis exercita, et in fidei dogmatibus comfirmata.
Prisci igitur cum reveremtia quidem legemdi sunt, at
mon sine delectu, sed rursum majore cum venia, quam
recentiores, quod illis tmporibus, quoniam de multis
momdum exserte pronuntiarat ecclesia, mom erat im
pium addubitare, modo hic adesset animus, ut, veri
iate patefacta, protinus vel error vel dubitatio ponere~
tur. Simul illud observandum, aliquot libellos vehe
menter priscorum titulo editos, quos illi mon conseri~
pserunt, quod idem accidit in mediae antiquitatis ce
ieberrimis scriptoribus, Ambrosio, Augustimo, Hiero
wymo, ut de Graecis sileam. In hoc ordine primae
iribuuntur Augustino, quod is suis definitionibus plur
wimum adjuverit scholas theologicas- ait ''i Jiis

CAp. CXXXV. , Hos ergo, qui moment, reveren~

ter esse legendos, meo temere, rejiciendum, quod de
finiunt, recte moment: at qui nobis legem praescri
bunt, ut, quod illi in, ambiguis aut obscuris scriptu
566 eccLEsiA sTAE LI* rr

rarum locis interpretati sunt, pro articulo fidei habea

tur, ut jam fas mom sit experiri, an verior magisque
germanus scripturae sensus possit inveniri, et duram
et parum aequam legem nobis praescribunt: quando
nec ipsi doctores sibi postulant hanc autoritatem, sed
solis scripturis canonicis eam deferunt, et illi ipsi, qui
legem hanc praescribunt, quoties res postulat, ab il
lorum opinione dissentiunt. Adde, quod ipsi, quorum
autoritatem mobis inviolabilem esse volunt, frequenter
inter se dissentiunt, interim et ipsi a se ipsis. Dein
in confesso est, eos in enarrandis scripturis frequem
ter haerere, meque raro non assequi verum scripturae
sensum, sed multa perperam interpretari. Ut ne com
memorem, quod illi, quoniam plerumque vel lo
quuntur vel scribunt populo, multa dederunt imperi
tae multitudinis affectibus, cui mon semper conveni
unt, exactiora. Verum in iis, inquiunt, pro oraculis
audiendi sunt, im quibus consentiunt. Fateor, mul
torum celebrium consensum ad fidem vehementer fa
cere, si is sit perpetuus. Verum quid facias, si duo
tresve consentiant, ac totidem dissentiamt? Totius ec
clesiae consensus facit, ut credamus, Christi matrem
numquam a viro fuisse cognitam, tametsi id in scri
pturis expressum nom est, eo quod mullus unquam
orthodoxus hac de re dubitavit. Atqui cum in expo
mendo scripturae loco Hieronymus et Augustinus com
sentiunt, Origemes et Ambrosius dissentiunt, non ar
bitror esse nefas, id sequi, quod videtur esse rectius,
modo adsit christiana modestia, absit pervicacia. Nec
ideo vacillat scripturarum autoritas, si quem locum hic
aut ille non assequitur: nec prorsus abrogatur doeto
rum autoritas, si cum judicio et *) reverentia legan
tur: "si quidem horum commentationes, etiam cum
ambigunt aut errant, praebent occasionem aliquid ex
-----
----

*) Pro et in ed. II. et III, invenitur aut.

 E, C C L E S I A 8 T A E L IB EI I II. 667

actius inveniendi. Tanta autem est tamque inexhausta

scripturarum opulentia in mysteriis recondita, ut nun
quam defuerit, neque , defuturum sit, quod rimetur
~eruatque studiosorum pia. sedulitas, semper inconcus
sis fidei catholicae dogmatibus. Nec turpe est quam
libet magno doctori im quibusdam scripturae locis am
bigere, in quibusdam ingenue fateri, non intelligo,
praesertim cum quaedam illic habeantur, quae spiri
tus sanctus moluit ad plenum intelligi : quod genus
sunt, quae dominus im evangelio vaticinatur de com
summatione mundi. Item quae Paulus scribit Thes
salonicensibus (2. ep. III.): tantum numc qui temet, te
meat, donec de medio fiat. Hunc locum Augustinus.
ingenue fatetur se nom intelligere. .. ' ' ' -.

CAp. CXXXVI. Porro in citandis scripturarum'

testimoniis pro nostra virili annitendum est, me quid
alio detorqueamus, quam habet germanus seripturae;
sensus, praesertim quoties pro fidei: dogmatibus pu-*
gnamus adversus haereticos. Videmus enim et vete
res hac in parte sibi mommihil imdulsisse, et recentio
ribus quibusdam usu venire , ut, cum in scholasticis
palaestris sint exercitatissimi, in allegandis scriptura
rum testimoniis non perimde felices appareamt. In
causa esse suspicor, quod quidam ad certas difficulta
tes, quae plus faciunt ad ostentationem , et eo magis
in dies adlubescunt ingeniosis, quodammodo comseme
scant. Itaque verso rerum ordine fit interdum , ut.
Aristoteles aut humanae rationes serio citentar,' scri
pturarum testimonia pro more potius, quam ex animo.'
Sunt quaedam decantata, ac velut in proverbium versa,
quae a parum attentis frequenter parum in loco ad
hibentur. Quod genus est (Matth. XI. 12.): regnum'
coelorum vim patitur, et violenti rapiunt illud. Hoc
fere detorquent ad vigilias, imedias, reliquasque cor
poris afflictiones, ac pia quidem sententia est, exhor
 568 c c 1, r. s Y A s T A E L IB It 1 I r<

tans, ut vim faciamus cupiditatibus mostris, quae re

bellionem moliuntur adversus spiritum , utque cum
beato Paulo castigemus corpus mostrum, et in servi
tutem redigamus: verum is mon est germanus ejus loci '
sensus. Similiter quod Paulus Romanis (cap. XII. 1.)
scribit: rationabile obsequium vestrum , huc defle
ctumt, quasi apostolus admoneat moderamdam esse
corporis macerationem : et haec interpretatio rectum
quidem habet sensum , sed a Pauli mente longe alie
mum. Rursus locum, qui est Deuteronomii c. XXVIII.:
et erit vita tua quasi pendens ante te , et non credes
vitae tuae , quidam etiam veterum imterpretati sunt
de Christo crucifixo, quem Judaei viderunt pendentem
mec illi crediderunt, cui si credidissent, per eum vi
tam aessequi poterant. Verum ipsa sermonis conse
quentia declarat, alium ejus loci sensum esse : videli
cet deum minari populo, si violent ipsius praecepta,
fore ut ad gentes ignotas dispergantur, inter quas
summa cum formidine, vivant, semper exspectantes,
me occidantur, etiamsi memo paret occidere. Hanc
Moses appellat vitam pensilem , cui diffiderent. Sic
habet locus : erit vita tua quasi pendens ante te , ti
mebis die ac nocte, et non credes vitae tuae s quod
in Ysedio positum est, et quod praecedit, et quod se
quitur, exponit. Porro credere positum pro confidere.
Fatebitur aliquis, humc esse germanum sensum, sed
per allegoriam de Christo intelligi. Vitiosa est alle
goria , cui repugnat sensus rectus. Nam si de Chri
sto accipis, frustra additum est quasi. ' Et Judaei mom
I. in alienis regionibus, sed in Judaea viderunt Christum
im cruce pendentem, mec illi crediderumt. Recentio
tiores, quod habetur in Genesi (II. 24.): propter hoc
relinquet homo patrem et matrem , et adhaerebit
zuxori suae , huc detorquent, quasi his verbis prohi
bitum sit matrimonium inter parentes et liberos. Qui
si vcra praedicant, parum apposite citavit: hac testi
 e c c L e s r A sT A e L I B E R I I I. _ 569

momium Christus in evangelio , in hoc allegans, ut

ostendat, conjugii vinculum esse prorsus indissolubile.
Item quod est in Deuteronomio (IV. 2.) et in Apoca
lypsi (XXII. 8.): nihil addetis ad verbum , quod vobis
loquor, nec auferetis ex eo, quidam eo detorquent,
quasi mefas sit, in editione veteris instrumenti fontes
Hebraeorum aut tramslationes Graecorum consulere,
aut in movo ex Graecis codicibus petere vel lectionem
sinceriorem, vel sensum magis germanum, cum multo
aliud sentiat scripturae locus. Imo qui collatione ]oco
rum ac praesidio linguarum rimatur germanum sen
sum, is vere implet, quod jussit Moses. Contra qui
ex scripturae verbis perperam intellectis aliud pro alio
interpretatur, is demum et aufert non verba, sed quod
est majus, ipsam scripturae mentem, et addit, quod
scriptura mon agnoscit. Ad hanc rem plurimum mo
menti adferet linguarum peritia, variaque diversorum
tramslatio, modo adsit judicium ao delectus non si
mister.
CAp. CXXXVII. Jam, ut dicere coeperam, prisci
doetores sibi monnunquam permittunt, ut scripturae
voces ad id, quod agunt, detorqueant, praesertim ubi
pugnant adversus haereticos, aut exhortantur ad per
fectionem. Exempla erebrius sunt obvia, quam vel
lemus. Nonnulla tamen proferam, partim quo dilucidius
fiat, quod dico, partim quo cautius vitemus hanc li
ceatiam. Origenes in Homiliis, quas scripsit im Lucam,
quod est in virginis Cantico (Luc. I. 48.): quia respe
is huinilitatem ancillae suae, sic interpretatur, quasi
Maria suam praedicet modestiam, qua promeruerit
fieri mater dei, atque hoc commemtum posteriores fere
sequuniur, cum immodestiae sit, suam ipsius praedi
care modestiam. Imo his verbis samctissima virgo
suam profitetur indignitatem, quemadmodum divus
Paulus profitetur se apostolorum infimum, atque etiam
indignum aposloli nomine. Neque enim haec humili _*
 570 eccLESIASTAE* LIBER III.

tas declarat virtutem, sed abjectam conditionem; et,

ut ita loquar, vitilitatem. Id esse verum plane liqae
bit, si quis totius cantici temorem attentius observet.
Qua de re quoniam alias sat diligenter admonuimus,
non onerabimus hic lectorem pluribus verbis. Nom
mentiuntur, qui dicunt, virginem summopere pla
cuisse deo per insignem illam modestiam. Verum illa
modestia magis exprimitur, si accipiamus, ipsam pro
fiteri suam indignitatem. Minus quidem peccatur,
cum aberantes a germano scripturae sensu, quiddam
afferimus, quod aeque pium sit, et aliis scripturae lo
cis contimeatur. Optimum tamem est, si fieri possit,
musquarn avera scripturarum intelligentia *) defle
ctere. Ila cum ejusdem loci variae feruntur interpre
tationes, non ea arripienda est, quae maxime facit ad
praesens argumentum, sed ea, quam judicaris esse
germanam. Veluti cum beatus Hieronymus, adversus
Jovinianum efferens virginitatem, arripit hanc lectio
mem, ueu&gtrae xvvr} xal rapvos, quasi tanta
sit virginum dignitas, ut mulierum nomine non debeant
censeri. Verum alibi fatetur, humc sensum non esse
veritatis apostolicae. Possem innumera hujus generis
exempla proferre, sed admonitionem scribimus, non
reprehensionem. Haec itaque docendi gratia dicta vi
dentur sufficere.
-----
CAp. CXXXVIII. Eadem sinceritas praestanda est
in explicamdis allegoriis, in quo veteres aliquot sibi
plus satis indulserunt, praesertim Origenes, qui nul
tis videtur nimium libenter recedere aJitera, cum ea
sit basis ac fundamentum allegoriae. Ad Origenis ex
emplum frequenter accedunt Ambrosius et Hilarius,
interdum et Hieronymus, cum hujus verba sint in
- Mal. caput primum: Ubi manifestissima prophetia de
-

**) In ed. II. exstat haec lectio: a vera rei intelligentia.

_- -.- __ -.
 CCI.ESIASTAE LIBEIl III. 871

futuris texitur, per incerta allegoriae non oportet ex

tenuare, quae scripta sunt. Origenem nonnihil excu
sat temporum ratio. Olim ingens dissidium erat inter
Judaeos et gentes, adeo ut Judaei indignarentur quem
quam ad evangelii gratiam admitti, nisi circumcisus
Mosi legem profiteretur. Comtra gentes odio supersti
tiosae ac superciliosae nationis etiam a lege abhorre
bant, adeo ut exstiterint, qui Vetus Testamentum im
totum esse rejiciemdum contenderent, nec ab eodem
deo proditum esse crederent, a quo proditum est No
vum , videlicet offensi partim marrationum quarundam
specie, quae parum videbantur consentaneae veris,
aut parum respondentes majestati scripturae divinae.
Qualis est tota fere conditi orbis historia ; item Lya
sponso nocte supposita pro Rachel, et unius noctis con
cubitus mandragora redemtus a sorore; amores ac vim
dictae Sampsonis, acerbitates minarum, quas habet
Deut. cap. XXVIII. Partim multitudine praescriptio
mum de lepra, de sacrificiis, de ciborum delectu, de
vestitu etc. , quae prima fronte videntur ad superstitio
mem temdere magis, quam ad veram pietatem. Partim
saevitia vindicandi, si quid in his praetermissum fuis
set, ac duritia quorundam praeceptorum, quae nom
satis humanitatis prae se ferunt; veluti quod legimus
de diluvio et arca Noe, de tot millibus trucidatis ob
erectum vitulum aureum, de tot millibus, partim terra
dehiscente absorptis, partim igni coelitus immisso exu
stis ob seditionem motam adversus Aaron ac Mosen;
de Acham lapidato, totaque illius familia cum faculta
tibus igni consumta, ob pallium coccineum, nonnihil
auri et argenti clam ex hostium praeda subreptum ; de
hoc, quod jubentur tot gentes internecione delere, per
petuoque aversari odio ; de Oza subita morte percusso
quod arcam lapsuram porrecta manu sustentaverit.
Alia sunt hujus generis innumera, cum in Novo Te
stamento sit simplex ac perspicua veritas, neque qui&*
*
 572 I. cc. eSIASTAT. IL III. It II.

quam, quod superstitionem aut saevitiam sapiat; sed

sinceritatis et mansuetudinis plena ommia. Quemad
modum igitur Paulus, quo simul et Judaeorum super
perstitionem corrigeret, et gentibus persuaderet, legem
veterem.nequaquam repudiandam ,-sed sanctam ac bo
mam esse , si recte intelligatur, post Christum typorum
involucra explicuit, et allegoriarum fontes aperuit; sic
et Origenes, vir pius ac Paulini spiritus, quo Graecis
commendaret veteris instrumenti libros, per allegorias
ostendit etiam in illis, quae in speciem immitia ac su
perstitiosa videbantur , latere sensum evangelicum.
Quo in studio si fuit immodicus, tempori est tri
buendum. Quod sic a me dictum accipi velim , non
ut in totum Origenem culpa liberem, sed ut venia di
gnus habeatur vir alioqui multis magnisque virtutibus
commendabilis. -

CAp. CXXXIX. Quamquam autem in his loeis;

quorum allegoriam nobis mon aperuit canonicae scri
pturae autoritas, mon imputatur crimen impietatis, si
quis sedulo citraque contentionem affert sententiam,
quam ibi fortassis mom cogitabat is, qui scripsit, modo
pietati congruat, quod affertur: tamen, quantum hu
mana industria praestari potest, bona fide cavendum
est, ut, quod interpretamur, quam minime sit violem
tum ac detortum. Id autem fieri nequaquam potest,
nisi sensus historicus sive grammaticus, cui super
struitur allegoria, fuerit exacte perceptus ac perpensus.
Etenim si in fundamento fuerit erratum, mom potest
<quadrare , quidquid superstruxeris. Imo quo fuerit
operosior structura, hoc erit, deformior atque absur
dior. Omnes veteres uno ore mysticum Canticum Sa
lomonis per allegoriam accommodant Christo sponso et
ecclesiae sponsae. Hoc recentiores pertraxerunt ad sa
cratissimam virginem Jesu matrem juxta carnem. Nec
deest, quod tergiversentur, Fatentur canticum ad
- -
-
 ec cl E s 1 A s t A E L rb em 1 rr: 573

Christum et ecclesiam pertinere, mom tamen absurde per

tropologiam applicari ad sponsi matrem, quae inter
Christi sponsas primas tenet. Omnes autem piorum
animae Christi sponsae sunt. Paulus in ecclesiae cor
pore, secundum caput, quod est Christus, primum lo
cum tribuit apostolis, qui fuerunt proximi sodales
sponsi. Praeclarum autem erat, inter sponsi sodales
primcipatum tribuere virgini matri. At sit eximia bea
tissimae virginis dignitas ac cedat huic etiam ordinis
apostolici majestas, multa tamen sunt in eo Cantico,
quae parum verecunde castissimae virgini tribuerentur:
loquor juxta sensum humanarum aurium , alioqui scio
in eo argumento nihil esse non mysticum. Hujus rei
nullum pono exemplum, quod facile sint occursura,
quisquis hoc Canticum vel semel hegerit. . Adde his,
quaedam illic esse, quae parum congruant virgini ab
omni labe criminis immuni. Quod genus: Nigra sum,
sed formosa; nolite me considerare , quod fusca sim;
et quaesivi eum , et non inveni, invenerunt me cu
stodes civitatis etc. Verum utcumque hic tergiverse
tur aliquis, illud im comfesso est, scripturam mysticam
praeter omnium veterum interpretatipnem nonnihil
deflexam a sensu germano. Quodsi nobis permittimus,
ut, quicunque sermones in mysticis libris figurant ec
clesiam , eos ad virginem matrem accommodemus,
quemadmodum dicitur ortus conclusus, foms sigmatus,
ita dicatur et arca Noe, in qua comedebatur phase,
domus Raab, templum Salomonis, caulae ovium, uni
cum altare, coenaculum, im quo Christus celebravit
movum phase, civitas Sion, coenaculum, in quo disci
puli acceperunt spiritum sanctum, et hujus generis
alia. Durius est, quod, quae in libris hagiographis
dicta sunt de sapientia, qui juxta sensum anagogicum
est filius dei , detorquemus ad virginem, matrem : ego
ab initio et ante secula creata sum, et usque ad fu
turum seculum non desinam (Sir. XXIV. 14.) ; domi
574 eccLEsiASTAE. I.IBER III.

nus creavit me initio viarum suarum etc. (Prov. VIIl.

aa.) Nom me fugit, haec commento praedestinationis
detorqueri ad virginem , sed eadem ratione poterant
ad omnes homines pios accommodari. Hujus generis
est, quod divus Ambrosius in oratione funebri multa,
quae in Cantico Salomonis dicuntur de Christo, trans
fert ad corpus Valentiniani defuncti, plura ad animam
illius, quae ibidem dicumtur quae sponsa ecclesia. Fa
teor hoc pio studio fieri, sed ego maluissem impera
iorem absque scripturarum vidlentia praedicari
- -

CAp. CXL. Beatus Augustinus non affectatione,

sed interpretatione parum ~commoda deceptus, dum
enarrat titulum psalmi XXXIV., violentis utitur alle
goriis. Titulus sic habet: psalmus David, cum mu
tavit vultum suum coram Aebimelech , et dimisit eum,
et abiit. Locus, qui est.primi Regnorum cap XXI.
( 1. Sam. XXI. 15.), sic a Septuaginta redditus est:
*jaaoiooe rd nggorov aro vrov avro, xal rpos
eaeoejooero v rj juoegoe xeaeq, xa rvurdw* !
*raig $vpas rs aedeos, xal rroegeqoegero v roeis zep
obv avro. Hunc ex Hebraicaveritate sic reddidit
Hieronymus: Et mutavit os suum coram Achis, et col
Habebatur inter mamus eorum, et impingebatim ostia
portae. Augustinus autem juxta versionem, e Septua
ginta translatione ductam, legit hunc im modum : Mu
tavit vultum suum coram eo, et affectabat, et ad ostia
civitatis tympanizabat, et ferebatur in manibus suis.
Quoniam autem hic erratum est in fundamento, hoc
est, im semsu historico, vide, quot modis claudicat al
legoria, quam Augustinus ad Christum accommodat:
Primum quod est in titulo psalmi: dimisit eum et
abiit, interpretatur, quasi David dimisso rege Achis
abierit, cum sensus sit: Achis dimisit Davidem, atque
ille dimissus abiit. Est enim darvcs. '.4aeoae
vero, qui sinit aut jubet abire quempiam. Et huic
 EC CLE8IASTAE L 1 B E R It. 575

semsui magis congruit allegoria, quod Christus, quem

populus Judaeorum pro insano rejecit, crux enim Ju
daeis erat scandalo, per Apostolos evangelii gratiam
transtulit ad gentes. Deinde quod legit pro aegoserotrj
caro affectabat, accommodat ad Christi desiderium,
qui desiderio desiderabat sua morte redimere genus
humannm, pie magis quam apte. Nam aegoserotjaaro
illic idem est, quod rexpvaro, id est, simulabat;
hoc est aliud prae se ferebat, quam erat res. Rursum
quod legit, ferebatur in manibus suis, interpretatur
de Christo, qui suum corpus et sanguinem in suprema ,
coena suis manibus porrexit apostolis suis dicens: acci
pite , comedite , hoc est corpus meum ; cum juxta
versionem Hieronymi longe sit alius sensus historicus;
videlicet quod David collabebatur inter manus volem
tium eum apprehendere, quasi parum comsistens pe
dibus, quod est furentium et ebriorum. Est enim non
p&gero, sed rapeqoepero, quod est ferri impetu, quo
mon oportet. Jam ut demus verum esse, quod verterunt
Septuaginta, ferebatur in manibus suis, sensus histo
ricus nihil habet absurdi. Cum enim simularet insa
niam , fingebat se destitui pedibus, et manibus suis se
sustentabat, corpore impingens in portam civitatis. At
Augustinus hic recedit a litera. Quomodo, inquit, in
telligitur in ipso David secundum literam, nom inve
mimus, in Christo autem invenimus, quamdo commen
dans ipsum corpus ait : hoc est corpus meum. Ferebat
enim illud corpus in manibus suis.

CAp. CXLI. Intolerabilius est quod quidam arcam

Noe, quae juxta veterum interpretationem typum habet
ecclesiae, detorquent ad virginem matrem Jesu. Au
divi ipse quendam , non theologum, sed sacro amictu,
quem et morientes ambiunt, venerabilem , suo judicio
valde sapientem, in celebri festo virginis, in templo
primario, frequentissima concione, tota' liora miliil
 376 ecclesiAst AElit beftit.
-

aliud agentem vel satagentempotius, quam ut totam

areae structuram , quae refertur in Genesi, per allego
riam ad virginem accommodaret, idque ea fronte eo
que supercilio ac gestu, ut facile agnosceres, hominem
$ibi videri rem egregiam ac praeclaram explicare.
Dictu vero mirum, quam sudarit, ut persuaderet, im
virginem quadrare ligna levigata, eaque intus ac foris
oblita bitumiue, trecentorum cubitorum longitudinem,
quinquaginta latitudinem, triginta altitudinem, fasti
-
gium cubiti umius, femestram additam in summo, in
imo additum ostium, coenacula et triplicem contigna
tionem, aliaque, quae mihil uecesse est singillatim et
ad ecclesiam accommodare., Quamquam beatus Petrus
velut ansam porrexit antiquis, ut arcam interpretaren
tur ecclesiam (1. Pet. III. 2o.): in diebus, inquit, Noe,
cum fabricaretur arca, in qua pauci, id est, octo
animae salvae factae sunt per aquam, quod et nos
nunc similis formae salvos facit baptismus. In ba
ptismo mergitur homo vetus: in arca, quae est eccle
sia, salvi fiunt electi. Non tamen oportet omnes histo
riae partes ad allegoriam pertrahere. Quomodo vero
quadrabit in virginem, quod octo homines cum omni
genere animantium, exceptis piscibus, ingressi sunt
arcam? Quid autem fructus ex ea concione retulit po
pulus? Fructus nihil, taedii permultum. Ibi profecto
sum admiratus christianae concionis patientiam, quae
vir ille satis impudenter abusus est.

CAp. CXLII. Quin et divi. Hieronymus hac

parte nonnihil indulget sibi, praesertim cum omni
armorum genere depugnat cum adversario, aut quo
ties plenis velis fertur in laudem virginitatis, aut, quae
huic proxima est, vituitatis. Unum atque alterum
locum exempli causa proferam. Scribens ad Geron
tiam adversus viduam iterantem conjugium, citat illud
Hieremiae (c. III.): facies meretricis facta est tibi,
 PYC C LE SASTAE . I. i E e I r r. 877

impudorata es tu. . Neque enim illic propheta quic

quam agit de digamia aut polygamia, sed gentem Israe~
liticam, quae ad idolorum cultum et omnem, impieta
tem, neglecto deo, semet averterat, confert mulieri, quae;
relicto. viro legitimo, prostituit se multis amatoribus.
Qua fronte ergo: tam atrox: convitium detorquetur.in,
christianam' foeminam , aquae concessis utitur, . perse*
veraris in samcta religione? , Nec interim, quaecunque
denuo mubit, libidinis causamubit: fieri potest, ut optet;
prolem i fieri potest, ut quaerat, domus suae, guberna
torem , aut inopiae, nutricium. Sed fac incontinentiae
quaeri remedium, longe aliud est obfirmata, impietas,
aliud humanae carmis infirmitas. Denique culpa ve
nialis non divellit nos ab amicitia dei. Alioqui .nulHus;
haberet deum propitium. Huc accommodat et quod
est Geneseos sexto, digamiam inter immunda animalia,
imo inter serpentes ponens. . Non jam excutio, quid,
discriminis sit inter homines et amimalia, rursus inter;
munda et immunda , inter quadrupedia , volatilia et,
reptilia.: Mihi immunda , in quibus sumt, et, reptilia,;
videntur, notare timctos quidem baptismo, sed, corrupte,
viventes, qui tamen in ecclesia largius accepta, servan*
tur in spem resipiscentiae, ut conveniat hic typus cum.
parabola evangelica, qua sogena , referta bonis et malis,
piscibus, trahitur ad littus. Itaque dure dicitur serpens,
mulier , quae nupsit iterum , utens apostoli consilio
(1. Tim. V. 14.) : adolescentiores viduas volo nubere,
Quod si serpens est, quisquis imperfectus est, et vir-,
gines erunt serpentes atque adeo Christiani pariter;
ores - - * ..-. -- -, . .
CAp. CXLIII. Eodem adducit Pauli locum adTi
motheum (2. ep. II. 2o.). .Magnam domum quidam in=,
terpretantur hunc mundum, sed largiamur, per ma<,
gnam domum intelligi ecclesiam. ' In hac vasa, aprea,
sunt insigni pietate praediti ; argentea proebi quidem et,
illi , sed notae inferioris, atque.haec: quidem honestia;
- Q &
 578 ae CCLIE SIASTA. I.IBER r.

usibus deputata sunt. Lignea et fictilia, quae dicun

tur in contumeliam facta, sunt haeretici, schismatici,
et impie viventes, quos tamen tolerat ecclesia in spem
poemitentiae, id quod indicat apostoli sermo, qui sub
jicitur: si quis igitur se mundaverit ab istis, erit
vas in honorem.---Et quemadmodum ollae fictiles ac
matulae vasa sunt ignominiosa, tamen ad totius do
mus usum mecessaria sunt, sic haereticorum impro
bitas et persecutorum saevitia per occasionem muitum
utilitatis attulerunt ecclesiae Christi, dum illi pios
exercent ad eruditionem, hi ad patientiam ac man
suetudinem.-Quo igitur jure, quae bis mubit, matu
lae comparatur? Quod autem Paulus illic agit de hae
reticis, deqlarant, quae praecedunt : ex quibus est
Hymenaeus et Philetus, qui deviaverunt a veritate,
dicentes, resurrectionem jam factam esse , et fidem
quorundam subverterunt. In hunc sensum et gravis
simi doctores apostoli sermonem interpretantur. Ad
mectit his parabolam evangelicam. Nam cum , inquit,
in semente terrae bonae centesimum et sexagesimum
et trigesimum fructum evamgelia doceant, et centena
rius pro virginitatis corona primum gradum temeat,
sexagenarius pro labore viduarum in secumdo sit mu
mero, ' tricenarius foedera muptiarum ipsa digitorum
conjunctione testetur :" digamia in quo erit numero?
Imo extra numerum.' Certe in bona terra non oritur,
sed in vepribus et spinetis vulpium, quae Herodi im
piissimo comparantur, ut in eo se putet esse lauda
bilem, si scortis inelior sit, si publiarum libidinum
victimas superet, si uni sit prostituta, mom pluribus.
Hunc in modum Hieronymus studio castitatis, velut
aestu quodam propemodm abreptus, in Tertulliani
scopulos impingit.- Atqui hujus parablae allegoria
non est eadem apud interpretes. Siquidem Origenes
primum locum tribuit martyribus, proximum virgini
bus, tertium conjugatis.- Quodsi foedera nuptiarum
-
-
 CCL e SI A S T A E I. I B E R 1 r r. 679

tertium. gradum: obtinent, quomodo est extra nume.

rum, quae est in foedere comjugii?
-

CAP.: CXLIV. Jam si velimus ad ordinem, quem

Paulus (1. Cor. XII.) indicat, accommodare parabo
ham, qui primas tribuit apostolis, proximas prophetis,
tertias doctoribus, quartas virtutibus, quintas gratiae
curatiomum , sextas opiiulationibus, septimas guberna
tionibus, octavas generibus linguarum , nonas inter
pretationibus sermonum, ubi erumt etiam monogami?
An in mullo numero? Imo ubi quarti usque ad nonum,
quando?parabola evangelica: tres tantum bonae terrae
gradus habet? Quod si digamia nullo in numero est,
mec oritur in terra bona, sine causa damnatus est Ter
tulliamus , quod digamiam excludere tentarit ab eccle
sia: et rem impiam docet Paulus, qui adolescentiores
viduas: vult mubere, ac matres^ familias fieri et filios
procreare. Ad haec, si mala terra sunt, et cum im
piissimo Herode vulpibus comparantur, quicunque cu
ris seculi distringuntur, eodem titulo censebuntur et
prima nuptiarum foedera, quae Hieronymus bonam
terram appellavit. De utrisque enim ita loquitur apo
stolus C1. Cor. VII. 27 seq.): alligatus es uxori, noli
quaerere solutionem : solutus es ab uxore, noli quae
rere uxorem : si autem deceperis uxorem , non pec
casti , et si nupserit virgo, non peccat : tribulatio
nem tamen carnis habebunt hujus modi. Tribulatio
nem autem carmis appellat curas externas, quas secum
trahit conjugium, velut cum affimibus necessaria com
mercia, marito debitum obsequium , fidem uxori de
bitam, sollicitudinem alemdorum, educandorum et elo
eandorum liberorum. Atqui hae curae adeo non sunt
malae, ut crimem sit eas non obire, modo hactenus ge
rantur, ut non avocent a pietate: tum enim demum
incipiunt esse spinae, quae suffocant verbum, me fru
ctum exserat.---Alioqui et vidua,-si liberos habet, co
Q q *
 580 C C L E S I A S TAE VII EI II*S ' -

gitur hujusmodi curis aliquam sui partem dare: Quod

si ob id digamia comparatur malae terrae spinis ac ve
pribus obsitae, quod externam afferat sollicitudinem,
facit idem virginis conjugium, quod Hieronymus ad
trigesimum fructum existimat pertinere. Simplicior
est allegoriae ratio, si per centesimum fruetum acci
piamus summam pietatem, per sexagesimum medio
crem , per tricesimum infimam. At non statim ma- .
lum est, quod infimum est. Ubicunque enim est ordo,
ibi summum , medium et infimum sit oportet, quae
res sunt et inter angelos et apostolos. Rursum si malae
terrae deputatur, quod imperfectum est, hoc ipsum,
1. si virgo mubat, defluit a perfectione perpetuae castita
tis. Praeterea si generatio et educatio liberorum, quo
miam absque sollicitudine non geritur, ad infrugiferam
terram pertinet, quomodo Paulus dicit (1. Tim. II. 15.)
mulierem fieri salvam per filiorum generationem ac fi
delem educationem ? Nam id subindicat, cum addit: si
in fide permanserint. Minus itaque coactum erat, si
fructum centesimum sexagesimum ac trigesimum, non
ad professionum formas, sed in omni vitae genere ad
amimorum puritatem referamus. Sunt virgines fatuae;
quae a sponsi thalamo excluduntur, sunt virgines squa
-
lidae, quae vix trigesimum afferunt fructum, sunt
conjugatae , quae centesimum afferunt.

CAP. CXLV. Eodem accommodat, quod Lamech

primus omnium memoratur (Gen. IV.) duxisse duas
uxores, atque hunc vult esse typum haereticorum, qui
unicam ecclesiam in plures dividunt. Hoc quid atiinet
ad mulierem, quae defuncto marito nubit alteri, cum
Lamech simul duas duxerit uxores, Ada et Sella? Hie
ronymus appellat illum maledictum, quod unde hause
rit nescio , certe si fuit exsecrabilis, non ob hoc fuit,
quod duxerit duas usores, sed quod fuerit homicida,
quemadmodum Cain. Quod si maledictus erat, qui
 E c C LESIA S T A J> L 1 BE R I II. 581

&aas habebat uxores, quid dicemus de laudatissimis

patriarchis, Abraham, Isaac et Jacob, quid de Davide,
qui, cum haberet plures uxores, Michol Saulis filiam
repudiatam, et post repudium alteri nuptam, rursus *)
ad se revocavit. ' Quomodo autem potuit dici Lamech
maledictus, legitimo conjugio observans praecepium
domini:, crescite, et multiplicamini, et replete ter
ram ? Porro quoniam, ubi semel a sinceritate scriptu
rarum discessum est, pluribus opus est furcis, ut id
quod vi detortum est, suo tueamur loco: ut ostendat,
hoc praeceptum, crescite et multiplicamini, ante dilu
vium etpost diluvium valuisse, post editum evange
lium non item, adducit illud Pauli (1. Cor. VII. 29.),
tempus breve est ; et illud Joannis baptistae (Luc. III.
g.): jam securis ad radices arborum posita est, quae
sylvam legis et nuptiarum evangelica castitate succidat;
item illud Ecclesiastae (c. III.): tempus ampleandi,
et tempus longe fieri a complexibus. Atqui Paulus
mon ideo commemorat, tempus esse, breve, ut abstine
retur a conjugio, sed, qui uxores, haberent, haberent
eas, quasi nom habentes, hoc est, me sic essent uxorii,
ut studium, pietatis voluptatis gratia, negligereut. Atque
hic Pauli sermo pertinet non ad, digamos proprie, sed
ad omne matrimonium , vel ad omnia potius humanae
vitae megotia. . Qui urgent de comjugio quin eadem
opera urgent de ementibus et possidentibus? An hodie
qui se mundo mortuos profitentur, emunt tanquam:
quod emtum est, mon possideant? Nec ulla securis, qua
Judaeos, terret Joannes, succidit, legem et muptias, sed
carnales cupiditates: nec a conjugio revocavit Joannes,
sed ad poenitentiam invitat. Jam si tempus amplexam
di pertinet ad veterem \egem,.tempus abstineradia qom
plexibus, ad movam, mom digamia tantum, sed omne
conjugium interdictum erit Christianis, Hujusmodi
-
- - * . - '...'.'

*). Pro rursus, editio I. habet post. :. . ., , .

-
582 E C C L S I a S T A. l. I.IBE tI

permula sunt in scripturis veterum, quae si pergam

omnia commemorare, nascetur ingens volumem. Quam
quam autem haec scripturas detorquendi ratio excu
sabilior est in exhortamdo, dehortamdo, aut consolando,
quam in docendo, aut in convincendis haereticis, ta
mem optabilius est, musquam a scripturarum germana
sententia recedere. Huc pro viribus ammitenti, si quid
secus acciderit, par est paratam esse veniam : iis,
qui consulto id faciunt, mom item. In antiquis vero,
qui alioqui pleraqne docte ac sincere tractamt in di
vinis voluminibus, aequum est hujus modi maevos dis
simulare potius, quam imitari. Expedit tamen haec
commonstrasse, non ut suggillemus viros optime me
ritos de religione christiana, quorum memoriam opti
mo jure ut sacrosanctam veneramur, sed ut ecclesia
stem ad sincere tractandas scripturas reddamus in
structiorem,

CAp. CXLVI. Nunc, quamdo ipse sermonis cursus

mos huc propemodum deduxerit, non videtur intem
pestivum, de ratione allegoriarum disserere. Quan
quam divus Augustinus abunde de iis tradidisse vi
detur in libris de doetrima christiana, et nos olim in
Methodo nonnulla attigimus, non gravabimur tamen de
iisdem, quantum ad praesens institutum satis erit, ad
monere. Metaphora fons est complurium troporum,
collationis, imaginis et abusionis, anigmatis, allego
riae, proverbii et apokogi, et si qui sunt alii huic affi
mes generi. Metaphora autem, ut in superioribus at
tigimus, est, cum alicujus commodi gratia receditur
a verbis propriis, ac per similitudinem aliunde trans
latitia mutuamur. - Ea potest in umo verbo esse, ut
cum dicimus, juventutem homimis avolare, aut ani
mum ira incanduisse. ' Avolare tantum et incandescere
translatitium est, caetera propria. Quod si fit neces
sitate, quia desit proprium verbum, abusio est, quam
 ECCLE & IA & TAB. L I B E R II I. ;583

Graeci xardxpraev appellant. Veluti cum : Yirgilius

dicit: laetas segetes, et luxuriem segetum. Vix enim
reperias proprias, voces, quibus exprimas, quod seu
sit poeta, misi per circuitionem id efficias, sed incom
modius. Frequenter autem sententia translatitiis ac
propriis inter se mixtis effertur. Quod si tola con
stat translatitiis, erit allegoria. Veluti si quis veterem
dolorem.ac jam tempore consopitum oratione renovanti
dicat: cur,vulnus cicatrice obductum refricas ? Alle
goria est Matthaei III. : cujus ventilabrum in manu
ipsius etc. Huic si accedat commoda brevitas ac pu
blicus usus, erit rapoqula * ut si quis involuto negotiis,
quae nec tueri possit, nec ab iis liberari, dicat: lupum
auribus tenes. Cui si accedat obscuritas, aenigma erit.
uod genus illud (Jud. XIV. 14.): de ore fortis egres
ea est dulcedo; cum sensus esset: in ore leonis reper
tum mel. Huic simile illud Diogenis, qui malum ti
hicinem, quoniam ab omnibus deserebatur, salutabt
gallum. Gallus excitat a somno, et excitari dicuntur,
qui surgumt et abeunt. Ut autem metaphora brevis est
$imilitudo, ita similitudo sive collatio est explicata et
ad rem accommodata metaphora. Exempli causa, ci
tra lectionem sterilescit eloquentia; metaphora est.* Ex
plica: quemadmodum ager, nisi subinde laetamem adr
hibeas, cultu exhauritur ac sterilescit, ita stilus assi
dua scriptione jejunus redditur, nisi crebra autorum
lectione instruatur. Similitudo est. Quae si in hoc
adhibeatur, ut rei faciem ponas ob oculos, erit imago.
Veluti si dicas, virum ferocem ruisse im proelium si
milem draeoni, diducto, victu , ardentibus oculis, ere
<tis jubis. ';

CAp. CXLVII. Rhetores, ut ante diximus, alle

goriam definiunt perpetuam metaphoram , verum in
sacris literis, et apud doctores ecelesiasticos ea vox la
tius usurpatur; interdum pro quovis tropo. Nonnum
 584 e dcLesIASTAE LIBER ll.

quam t pro typo ; velut apostolus Galat. IIII., quae

Genesis narrat de Sara et Agar, deque Isaac et His
maele, vocat allegoriam, cum constet, in narratione
-nullum esse tropum, sed im* ipsis rebus gestis subest
altioris sententiae significatio. Non me clam est,
meotericos in scripturis quadruplicem tradere intelle
ctum , historicum sive grammatioum, tropologicum,
#llegoricum, et anagogicum. ~Hos ita digerunt, ut sin
gulis doctoribus suum tribuamt, Hieronymo gramma
ticum, Gregorio tropologicum, Ambrosio allegoricum,
Augustino anagogicum. Haec distributio non dissimi
Jis est illi, quae singulos articulos symboliim singulos
apostolos- partita est. - Caeterum prisci doctores non
-
-agnoscunt misi duos sensus, grammaticum sive itera
Hem , aut, si mavis, historicum, et spiritualem, quem
-variis appellant momimibus, munc tropologiam, munc
-allegoriam, auncfanagogem , mullo tamen discrimine.
Id quod perspicuum eruditis esse potest, cum ex va
riis doctorum locis, o tum praecipue ex Hieronymi
*commentario im epistolae ad Galatas caput IV., rursus
in Esaiae caput XV., im Ezechielis. XVI., in Amos Ill.;
item Origenis homilia super Numeros undecima. Quin
<et ipse Paulus Galat. IIII. allegoriam appellat, cum
*per Saram ait designatam coelestem Hierosolymam
quae est ecclesia triumphans. Porro recentiores vide
runt in his sensibus esse mon mediocre discrimen, eo
que vocabula, generalia ad species coarctarunt. Ety
mologiae harum vocum diversae sunt, sed eodem
recidunt. Allegoria Graecis dicia est, quod aliud dici
tur, aliud intelligitur , quae ratio competit et in iro
miam: tropologia, quod receditur a simplicitate ser
, monis, et, quod sentimus, figura novamus, a rp&ro.
verto. Unde tropi dicuntur schemata, quod novam
faciem addant orationi. Tametsi quidam et haec di
$tinguunt, licet. parum constanter, Auagoge hin
dicta est, quqd.ab humili sensu subvehat scripturama
 IEC CL E & IA S TAE L IB ER 1 1 r. 586

ad sublimiora. . Neque tamen absurde foeerunt, qui

docendi gratia distinxerunt has voces, ut, tropologia
sit, quoties scripturam ad singulorum mores erudien
dos accommodamus. Nam rpaeos Graecis tria signi
ficat, schema, modum, et vitam ac mores hominis.
Hic autem sensus infimo proximus est, in ipsa obiter
historia indicans, quae ad bonos mores conferunt. Al
legoria, cum scripturam accommodamus ad Christum,
et hujus corpus mysticum, ecclesiam militantem.
Anagoge, cum hinc evehimur ad ecclesiam trium
phantem , et substantias separatas, usque ad trinitatis
fastigium, ultra quod nullus est excessus. .

CAP. CXLVIII. Sumamus verbi gratia Abraha

mum , tres viros excipientem hospitio. Hic historia,
quae narratur Geneseos cap. XVIII., basis est. Hanc
si accommodes ad commemdationem hospitalitatis ,
multa suppetunt;argumenta. Procul visis occurrit Abra
ham, ignotos homines dominos appellat, se ipsum servi
nomine designans : procumbens in terram, obnixe rogat,
ut ad.se : diverterent.. Hoc ubi impetrasset, homo
centenarius curriculo festimat in tabernaculum , man~
dansSarae, ut celeriter coquat o simila pames subcineri
cios. Illa, licet anus mqmagenaria, alacriter obit im
perata. Sic instituerat uxorem suam patriarcha. Ipse
interim cucurrit ad armentum, adducturus vitulum,
non quemlibet, g sed temerrimum et optimum. Alio
qui poterat hoc mandare famulis, quos habebat non
paucos. Vitulum tradit puero coquendum. Currit
et puer, ac sine mora jussa peragit: ut in familia
bene instituta omnes sunt in officio Delectum vitu
li non committit famulo, delectum tradit famulo, non
suffugiens ministerium, sed ut hospitalitatis officium
celerius perageretur. Nec interim a ministerio ces
sat senis optimi sedulitas. Apparat butyrum et lac,
vitulumqwe octum apponit.eis. Ipse interia honoris
 686 e c cl E s I A. 5 Ta - I.IBEIt III.

causa astat vescentibus sub arbore, tamquam paratus

ad ministerium, abeuntes deducit.* Haec omnia nobis
declarant, quanta cum alacritate sint accipiendi ho
spites. Hic incidunt loci morales, talem fere esse fa
miliam , qualis est paterfamilias.- Humanitatem ea
alacritate praestandam hospitibus, quasi beneficium
non des, sed accipias, meque motis tantum ac bene
meritis, verum etiam ignotis et humilibus. ' Abraham
enim nihil aliud existimabat eos esse initio,: nisi ho
mines. Nam quod siugulari mumero ait, ,, Domine,
si inveni gratiam in oculis tuis ,* ob id unum ap
pellat, quod is videretur honoratior, cujus assensum
si impetrasset, de caeterorum animo nom dubitabat.
Ammotanda et verborum modestia, quibus illos invi
tat: lassis, ut putabat, et famelicis nihil promittit,
nisi requiem sub arbore, lotionem pedum et buecel
lam panis, quasi dicat, nihil mihi sumptus aut nego
tii afferetis, cum tamen quam potuit lautissimum
convivium illis destimasset.

CAp. CIL. Item locus est, uxores maritis suis

|| dicto audientes esse debere, similiter et famulos do
minis. ' Ex his multa dicendi materia in eos, qui
cupide utuntur hospitio alieno, ipsi hospitem mon ali
ter quam anguem fugiunt , aut, si quos excipiunt,
tristes et cum taedio id faciunt.Rursus im uxores, per
quas nom licet maritis hospitem im aedes suas indu
cere, alioqui rixis et jurgiis perturbant domum, non
admodum dissimiles uxori Socratis, quae vasa men
sae subvertit, quod convivae diutius sederent, non
jam vescentes, sed philosophice fabulantes. Jam quod
refecti promittunt Sarae sterili partum, significat mom
perire, quod hospitibus impenditur, sed a deo multo
cum foenore reponi, siquidem Abraham pro vitulo
filium accepit. 'Rursns quod pro hominibus accepit
amgelos, significat, quidquid amore dei proximis im
 E C CLE8IA8 TAE L IB ER III;. 687

penditur, ideo impemdi, non homini, juxta Christi

testimonium: quod uni ex his minimis fecistis, mi
hi fecistis. Potest autem et ad frugalitatis exem
plum accommodari, quod homo praedives ac libera
lis,' cum tres exciperet, mihil apparatus.fecit prae
ter vitulum , ac panem subcimericium, neque quid
quam addidit condimentorum, praeter lac et buty
rum , hoc est, caseum. Vini nulla mentio. Tum
enim deliciae erant, haurire de puteo bonae venae.
Quis nunc mon fastidiret panem calidum modo sub
cineribus coctum? aut vitulum coctum, priusquam
a caede refrixisset? Qualis erat domus, in qua nec
panis erat, nisi forte cibarius. ' Nam simila pro de
liciis paratur hospitibus. At hodie in divitum aedi
bus, . inexspectatus : hospes si advenerit, . inveniet
aprugnam arte coctam , ac cervinam crusto, triticeo
incoctam, imveniet capos et perdices similiter in
crusto coctas, succo jam gratiore, quam si recentes
essent. . Inveniet phasianos pridie assos , et, lepores,
hoc palato gratiores, quod sunt teneriores, nihil ho
rum. absque condituris aromatum. Inveniet pretio
sas aves muria conditas aromatica, me quid dicam de
piscium luxu, deque bellariis atticis. Paratius erat
occidere capos aut perdices, atque his teneritudinem
arte asciscere, si occisi dulci vino mersarentur. Ve
rum haec artificia gulae mondum noverat antiquitas.
Frugalitatis exemplum habet et illud, quod tantus
patriarcha pro' domo tabernaculum habet, pro com
clavi arborem, mec, in arcibus habitat, sed in conval
le, nostrorum temporum divitibus exprobrans luxus
et ambitionis intemperantiam.

CAP. CL. .. Pertinet et illud ad mores, quod Sa

ra non prodit im conspectum virorum, sed intra ta
bernaculum manens peragit, quae maritus imperarat.
Maritus stat in ostio tabernaculi, Sara stat post osti
 588 rcclsiastae 1. rbeiarii.

um in tabernaculo occulta, eoque dicunt; ubi est Sa

ra , uxor tua? Solus maritus movit, ubi sit uxor.
Porro quod deducit abeuntes, admonet, hospitem
venientem alacriter excipiendum esse, volentem abi
re mon esseremorandum, sed officiose deducendum,
cum hodie mira videatur hospitalitas, si hospitem
etiam ad seria negotia properantem arte retineant in
vitum, .magno ipsius incommodo, velut occultatis
equorum frenis, aut simili commento, quidam etiam
mom nisi bene potum. Atque ita demum existimant
pulchre expletos omnes hospitalitatis numeros. Dein
<le quod Abraham intellecto periculo Sodomae tam
instanter orat, ut parcatur multitudini, admonet es
se piorum hominum, pro impiis interpellare domini
misericordiam.--Civilitatis cvidetur, quod Abraham
non obtundit hospites percontationibus, unde venitis,
quo tenditis, e quid agitis? Sed tacitus illos deducit,
donec ultro, quid agant, aperiant. Si recipimus neo--
tericorum distinctionem, haec videri potest tropolo
I. gia, velut adhaerens historiae, quae tamen mom mi
mus habet jucunditatis quam utilitatis, ingerens idio
iarum oculis exempla piorum hominum, quorum
actus tam diligenter nobis commendaut scripturae,
ut imitemur. In hac parte explicanda vigilans qui
--
dem ac dexter est Origenes, sed admiscens sensus
retrusiores. - Chrysostomus hanc fere solam tractat,
sed argute juxta ac feliciter.* Id opinor maluit, quod
harum rerum annotatio praesentem affert utilitatem
ad instituendos *) hominum mores, et* ob hoc ma
gis movent; auditorera, quod a singulis agnoscun
tur, et ad singulos pertinent, tum maiore cum fide
audiuntur, quam allegoriae aut anagogae, quae im
, terpretis ingenio reperiuntur, et quodammodo arbia
trariae sunt eoque mullum habent pondus ad confir
- ...
----

*\ Pro instituendas in ed. II. legimus instruendos.

 -~
_
-=---

e CC I. E 81 A 8TATE : I. I18:1$. II1 589

manda fidei dogmata. At tropologicum sensum ipsa

historia secum, defert, *) traditque sensui communi.
Nec tam est semsus a gramimatico diversus, quam hu
jus declaratio.: Veluti cum artifex in tabula magno
artificio depicta ostendit spectatoribus, : quid ibi sit
egregium et, admiratione dignum. - Non omnes aeque
judicant de pictura, sed omnes agnoscunt, : qud in
dicaur, quemadmodum mos tropologiam indicavimus
in hac historia. - - ' . t. . -' - ' '*

, . *** . -

Cap. CLI. Accedet allegoria, . si Abraham , qui

dictus est pater omnium credentium, personam gerat
populi fidelis, quae est: ecclesia: quae Christum, qui
velut hospes venit, in hunc mundum, excepit ho
spitio, sicut ait: Joannes. (cir. v. 12): quotquot autem
aeceperunt eum; cum rincreduli $ audiamtw (Matth.
XXV. 38): hospes eram , et non, collegistis : me,
Huic, ecclesia , mactavit vitulum : tenerimwm. et
optimum , . quicquid in trris : amabile. est;* amore
Christi, contemnens, apposuit cibum ipsit, gratissi~
mum, de, quo testalur in evangelio (Joam. IV. .52.)
ego, cibum habeo manducare, quem vos ne$citis:
Fidem hominum esuriebat, fidem eorundem sitiebat;
cum , diceret.Samaritanae (Joam. IV. 7.): da mihi bi
bere., Deducit, abeuntem , dum, contemtis iis, quae
sumt super terram, desiderio fertur in coelum. Po
siremo, Sara prius sterilis parit Isaac, id est, gaudi
um, dum per fidem:ad spiritum evectis: humanis cu*
piditatibus, quarum typum habet mulier, tota foe
cundatur sobole virtutum , quae gaudium afferunt;
numquam auferendum. Verum haec allegoria tropo
logiae mixta videri potest. Sublimior erit, si vitu
lum optimum ac tenerrimum interpretemur Christum:
immaculatum ac mansuetissimum, qui mactatus est
*) In ed. li. iarenitur affert.
390 ecclesi Ast AeetiBER I. tf* -

pro salute mundi. Deus enim sic dilexit mundum;

$it filium suum unicum tradiderit in mortem pro vi
ta generis humani. Aut si subcinericios panes inter
pretemur reconditum scripturarum intellectum , qui
reg. comeduntur a tribus, mysterio trimitatis, idque
sub arbore Alambrae, quae vox Hebraeis sonat per
spicaciam: proinde non comeduntur aJudaeis, quiMosi
velamenhabent impositum cordibus suis, mee agnoscunt
patrem, filium et spiritum sanctum unum esse deum,
afflixi literae, nec perspicientes reconditos legis sensus.
Superest amagoge, quae nobis 'aperit mysterium im
effabilis essentiae. divinae, quae uma eademque est im.
tribus personis, patre filio et spiritu sancto. Tres
vidit simul stantes, humanam speciem videt; et tamen
procidens im- terram adorat,) etjam mutato numero
jieit: Domine, si invenigratiam in oculis tuis. Ac
mox: iaventur, pedes vestri.*Et cum comedissent,
, usus mauuaturmiumerus.* Cui dixit: revertens veni
aead te... Aclmox: Dixitque dominus, nunquid
celare potero Abraham? Et: seio enim. Rursus
m interceditlpro Sodomis, astamis coram domino,
<ingulari numero dicit: nunquid perdes justum cum
impio? Breviter in tota hac narratione dominus uni
ratis numero refertur, nusquam domimi, in aliis ad
aitur numerus multitudinis, ut agnscas, unum deum
in tribus personis , quem nosse et intueri cominus ec
elesiae triumphantis est beatitudo.-Ultra haec quo
progrediatur interpretatioi scripturae, mom invenies.
de mominibus igitur mom erimus anxii, si de re con
veniat. causae,
ob-
- Cap. CLII.- Notati sunt, qui in scripturis nimi
mm libenter recedunt a sensuigrammatico , sic ample
etentes sensum allegoricum, ut infimum illum ne
gent consistere. E diverso fuerunt, qui sic oderunt
tropos, ut universam scripturam in eum sensum ac
 in CC LIE81A8TAIE LIB1ER I . 69t.

cipiendam putarint, quem ipsa verba simpliciter ex

primumt, Qnorum de mumero fuerunt Authropomor
phitae, qui putabamt, deum esse corporeum humana
specie, quod legerent, hominem esse factum ad imagi
nem dei, praesertim cum scriptura passim deo tribu
at humama membra, faciem , os, oculos, aures, ma
mus, brachia, pedes. Simili errore crediderunt, de
um moveri ac mutari affeclibus humanis, quia legunt,
illum iratum et placari, furere et flecti ad misericordi
am, facere aliquid et.facti poenitere, . nescire et re
sciscere, deniqne odisse et amare, cum in deum mul
la cadat mutatio. Idem error genuit nobis Euchitas,
qui, quoniam in evangelio legerant, semper orandum
et nunquam cessandum , per omnem vitam otiosi psal
mnorum infinitam vim quotidie demurmurabant. .Nec
defueruut, qui se ipsos exsecarent, quod in evange
lio legerent, eos fore beatos, qni se castrassent pro
pter regnum dei. Nec, alia res fefellit Chiliastas,
quam locus Apocalypseos sime tropo intellectus. Erant.
et qui conarentur , quadraginta dies ac noctes sine ci
bo transigere, quod hoc, a domino factum legerent.
Nec hodie desunt, qui lumbis praecinctis incedunt,
quod dominus jubeat suos esse lumbis praecinctis; qui
cruces ligneas manibus gestent, quia legerunt (Matth.
X. 38.): qui non tollit crucem suam et sequitur me,
non est me dignus. In Africa, quae juxta proverbi
um semper aliquid movorum monstrorum gignit, erant,
quia ultro in ethiiicorum convivia incurrerent, non
ob aliud, nisi ut ab eis occiderentur, quidam etiam
minis adigerent alios , ut occiderentur, quia legerant
(Lac. XVII. 55.): qui perdiderit animam suam, in
vitam aeternam inveniet eam. Ejusdem superstitio
mis erat, quod Domatistae, cum jussu Caesaris conve
missent, ut cum Catholicis sub judice delegato de com
troversis dogmatibus conferrent, jussi sedere a comite
Caesaris, . recusarunt tam pertinaciter, ut et judex
 563 fc c L E s I As 1' A E LIBER t tr

praeter morem stans coactus sit causarm rognoscere.

Rogati, cur nollent sedere, responderunt se commo
veri psalmi verbis (XVI. 4.): non sedi in concilio va
nitatis , et: cum iniqua gerentibus non introibos hoc
sermone motantes: catholicos, quibuscum erat dispu
tandum, mam hos habebant pro vanis ac mendaci
bus et impiis. Salse vero superstitionem illorum il
lusit, qui respondit : si vos movebat psalmi versicu
lus, mec introisse iii hoc comcilium oportuit;., ibidem
enim additur: . et cum iniqua gerentibus non in
troibo. : f . iu - - - C >-

: circt. :. . . . . ... :l . -

CAp. CLIII. bicuntur et hodie repnllulascereSab

batarii, qui septimii diei otium incredibili superstitio
ne observant. *Eodem e fonte, manavit Pharisaeorum
superstitio, qui verba legis circumferebant in fimbriis
ac phylacteriis, quo semper essent im oculis, eo quod
dominus ' praecepit Deuteronomii sexto: Eruntque
verba haec, qu ego praecipio tibi hodie , in corde
tuo, et narrabis ea filiis tais , et meditaberis sedens,
in domo tua , et ambulans: in itinere , dormiens at
-
que consurgens; et ligabis ea quasi signum in manu
tua , eruntque, et movebuntur: inter 'oculos tuos etc.
Nimium affixi verbis, abm intellexerunt , hujusmodi
tropis commendari vehemens , studium ac meditatio
nem legis. - Feruntur et his temporibus esse Christia
mi, qui baptizatis frontem inurunt, ferro candenti;
quod in evangelio legunt (Matlh. HI. 1 1.): ipse vos
laptizabit in spiritu et igniy mon intelligentes, per
spiritum et ignem significari vigorem fidei et caritatis
evangelicae. Ab. hac superstitione non videntur mul
tum abesse quidam , qui , verba, ut sonant, ample
ctentes, quoniam legerunt (Luc. XIV. 26.): qui venit
ad me, et non odit patrem suum, et matrem , et
uxorem, et filios, fratres et sorores, existimant se
nihil debere parentibus, nihil liberis, si se abdant in

--

, \
- -

- - - ~~ - _ _. - . _ _ _
 rccl. e si Ast Ae LI b en 1 1 t. 593

aliquod monachorum collegium: ac sponsam etiam de-.

serunt invitam et reclamantem, si nondum intercessit
coitus. Si christianus ethnicis quoque parentibus de
bet honorem et obsequium , modo ne violetur pietas;
quanto magis chrisliamus debet christianis? Et si PauJ
lus iubet uxorem christianam manere in contubernia
et obsequio mariti increduli et idololatrae, si modo illa
non quaerat divortium : quanto minus convenit, ut
ob factitiam religionem sponsus sponsam deserat? Qui
vero consistit, ut dominus, qui alibi praecepit, ut
et inimicos diligamus, hic praecipiat, ut parentes et
uxores odio persequamur? Odium mon est hic male
volentiae perversus affectus, sed fidei robur, quo na=
iuralem pietatem spirituali pietate superamus, quoties
incidit casus, ut alterutra sit deserenda, Alioqui si
fas esset, ob monachismum uxorem aut parentes dese
rere, liceret eadem ratione vitam abrumpere; sed vita
contemnemda non est, nisi cum incidit articulus, ut
aut impietas sit admittenda aut mors oppetenda : ve
luti cum dicit persecutor, aut thus incende Vovi, aut
cervicem praebe securi,

CAp. CLIV. Ut igitur ad Judaismum vergunt,

qui tropos et allegorias excludunt a scripturis, ex le
ge, quae juxta Paulum spiritualis est, reddentes car
nalem : ita scripturae fundamentum et robur subver~
tunt, qui sensum infimum rejiciumt, cum huc mulla
cogat necessitas. Reddunt enim illam arbitrariam,
ut jam humana sit potius, quam divina. In hunc la~
pidem, ut dixi, mimium frequenter impingit Origenes, -
momnumquam tamen et alii, quorum est Ambrosius,
ingens ecclesiae lumem , in quo nihil esset reprehen
dendum , nisi hoc conduceret ad ecclesiastarum erudia :
tionem. Quemadmodum enim Hieronymus prodidit
Origenis errores , quo minore periculo libri illius ab
Pp
694 e c cL e. 8 IA s TAE LIBER III

hodoxis legerentur: ita expedit, in magni nominis

autoribus lapsus quosdam ceu maevos indicare, quo
majore cum fructu, minore cum periculo legantur.
Non tamem hic multis onerabo lectorem, pauca quae
Jam exempli gratia proferam. Divus Ambrosius, tra
ctans locum evangelii, quo narratur Petrus ter abne
gasse dominum, ut crimen apostoii vel excuset, vel
Jevet, rem totam ad allegoriam seu tropologiam de
torquet. Primum quod scribitur stetisse ad prunas;
quoniam frigus erat, interpretatur frigus mentis et
hactenus recte. Etenim in quo refrixit fidei vigor et
caritatis ardor, abnegationi proximus est, neque quic
quam deest praeter urgentem occasionem. At violen
tum est quod addit: frigus erat mentis , mom corpo
ris. Item , quod paulo ante praecessit: si tempus con
sideremus, frigus esse non poterat. Quid enim vetat,
quo minus per aequinoctium vermum nox habeat su
um rigorem , cum Romae noctes etiam solstitiales ha
beant sua frigora? Addit: adeo movum fuisse, Petrum
potuisse peccare, ut peccatum illius nec ab evangeli
stis potuerit comprehendi: ob id, opinor, quod Petri
negationem mom referant eodem modo, aut verbis ob
liquis referant. Jam quis non statim videat hoc vio
lentius dictum? Dein quod Petrus, ab ostiaria com
pellatus, quod esset ex eorum mumero, qui cum Ga
lilaeo, aut cum Jesu Nazareno erant, respondit: ne
scio, quid dicas ; Ambrosius sic interpretatur, quasi
mom sit vox megantis, sed separantis, sese a proditio
me mulieris. Quod si verum est, quomodo constat ve
ritas Evangelistae , qui ait (Matth. XXVI. 7o.) : at ille
negavit coram omnibus, dicens : nescio quid dicas.
Deinde quomodo verum erit, quod dominus futurum
praedixerat: antequam gallus bis cantet, ter me ab
negabis; si haec mon est prima negatio, maxime
cum sequatur apud Matthaeum : et iterum negavit?
 E C C L E S I A S T A E L I B E R III. 595

Si, quod priori amcillae respondit: nescio, quid dicas,

non est negatio ; quomodo, quod alteri ancillae abju
ravit dominum, Mathaeus dicit, et iterum negavit?

CAP. CLV. Rursus aeque violentum est, quod

ci sermonem, abjurantis se fuisse cum Jesu Gali
laeo sive cum Jesu Nazareno, sic interpretatur, qua
si Petrus, megando, se nosse Jesum Galilaeum aut
Nazarenum, professus sit Jesu divinam maturam. Ne
scio, inquit Galilaeum, nescio Nazaremum, quem fili
um dei movi ; habeant homines locorum vocabula,
dei filium patria non potest nuncupare, cujus maje
statem locus mullus includit. Primum certum est, hoc
mom sensisse evangelistas, quod interpretatur Ambro
sius. Alioqui ejusdem impietatis est, negare Jesum
hominis filium, et megare dei filium. Hoc etiam fri
gidius est, quod sequitur. Petrus accusatus quod esset
eX his, qui erant cum Jesu Galilaeo, respondit: non
sum ; huc detorquet, quasi Petrus mon abnegarit
Christum, sed rejecerit verbum aeternitatis, erat.
Non enim , inquit, erant, qui esse coeperunt, hoc est
aicere, ille solus erat, qui in principio erat. Atqui
erat, per se non est verbum aeternitatis, sed hic
sermo, im principio erat, sermo est aeternitatis. Quod
emim fuit ante creaturam omnem , initio careat necesse
est. Simillimum est, quod protinus annectit: non sum,
illius est enim esse, qui semper est. Atqui hoc nec
Petrus semsit, mec evangelista. Hursus cum urgeretur,
quod inter Galilaei discipulos fuisset, juxta Marcum
iterum megat. Hoc sic excusat. Negavit ex illis se
esse, mom Christum megavit ; negaverat hominum
consortia, non dei gratiam ; negaverat ex illis esse se,
qui cum Galilaeo erant, non negavit cum dei filio.
Atqui cum haec sit una: e tribus negationibus, si non
negavit Christum , qnomodo verum est, quod Chri
stus praedixit: ter me negabis ? Denique cum magis
Pp *
596 ecclesiast AE LIbera rrr.

urgeretur a circumstantibus, qui praeter corporis spe

ciem etiam linguam in argumentum adducebamt, ter
tio cum exsecratione negavit se nosse hominem. Be
me, inquit, negavit hominem, quem sciebat deum
Tandem fatetur, Petrum negasse, sed non pejerasse;
id probat arguta quadam ratione, quam non satis
sequor.
CAp. CLVI. Denique, inquit, ubi jusjuramdum est.
ibi cauta responsio est. Nam etsi negavit Petrus, non
tamen pejeravit, quia mec deum perjuraturum *)
memoraverat. Hoc sentit, opinor, quod Petrus se
cumdum Marcum appellatus primum ab amcilla, quod
fuisset cum Jesu, tantum negavit, dicens: neque
scio, neque novi, quid dicas. Rursus appellatus ab
ancilla ac proditus, iterum negavit, mec aliud quic
quam additur: ut scias, inquit, evangelistam veritati
quam gratiae plus dedisse. Veritatem, ut opinor, ap
pellat: simplicem facti narrationem , gratiam sensum
mysticum, quem vult in Petri verbis latere. Tertio
cum ab astantibus urgeretur, cum jurejurando et
exsecratione negavit, dicems: nescio hominem istum,
quem dicitis. Hamc Ambrosius cautionem vocat: non
novi istum hominem, quem vos dicitis. Et ideo non
pejeravit, quia non promiserat Christo, se non nega
turum deum , cum diceret te non negabo, hoc est,
quem dei filium semel professus sum. Igitur homi
nem abjurans, non pejerat. Rursus cum ait, non
sum, excusat, quod non esset hominis apostolus, sed
Christi: quemadmodum Paulus megat se evangelium
suum accepisse ab homine aut per hominem, sed per
Jesum Christum. Atque hunc locum persequens
hoc agit, ut persuadeat, Paulum aeque megasse Chri
stum ac Petrum, nisi quod Petrus texit sensum suum,
Paulus expressit. Atque ut multa transiliam, ne tae
-

*)1a ed. II. exstat pejeraturum.

 E C C L E S I A. S T A E I. I B E IR I i . 597

dio sim haec legenti: quod Lucas scripsit Petrum ap

pellatum respondisse, non novi illum , hoc commen
to tuetur: bene dixit, temerarium quippe erat, si di
ceret, quod nosset eum, quem mens humana non
potest comprehendere. Nemo enim movit filium, mi
si pater. Ita cum juxta Lucam iterum appellatus,
ita respondet , non sum ego, hoc eolore fucat: ma
luit, inquit, se megare, quam Christum. Tertio ap
pellatus juxta Lucam, respondit, nescio, quid dicas,
sic interpretatur Ambrosius : sacrilegia vestra nescio.
Caeterum quoniam objici poterat, si Christum non
negavit Petras, mec pejeravit, abi est fides domini,
praedicentis, ter me negabis; aut quid est, quod ad se
reversus tam amare flevit Petrus? sic elabitur, ut di
cat, Petrum in hoc agnoscere culpam, quod involu
te et ambiguis verbis Christum professus sit deum et
hominem, cum id oporleat ingemue et exserte facere.
Haec quis non intelligit esse coacta. praeter scriptu
rae mentem, ut jam excusemus impietatem, sic acci
pientes, negari Christum esse hominem, qui megat,
eum mihil aliud esse quam hominem. Sed interim
dum commento ludit, excluditur exemplum, quod
in primis erat inculcandum, hominem quantumvis
fortem ex sese mihil posse, si suis fidat viribus, et
nisi totus pendeat a gratia: dei , cum Petrus, qui fi
dei robore et caritate in dominum caeteros apostolos
antecedebat, ac de se tam magnifice professus esset;
haud dubium, quim ex animo, ad mulierculae vocem
tam misere sit exanimatus, quid facturus in tormen
tis et mortibus? -

CAp. CLVII. Tolerabilis est allegoria, quod Pe

trus negavit in domo Caiphae. In synagoga megatur
Christus, in ecclesia sincera constansque professio est
Htem illud, quod Petrus non erupit in fletum, misi;
posteaquam illum respexit Jesus. Rursus illud, quod
piorum hominum insignes.lapsus plus aedificant inter
598 e C C L E S 1 A S T A E L I B E R I I I.

dum ecclesiam, quam aliorum inmocentia. Ita Petri

negatio docuit omnes, ne quis fidat humanis viribus.
IDocuit, memini im crimem lapso spem esse resipiscen
tiae, nisi Christus eum suo dignetur intuitu. Docuit,
mullum esse tam atrox facimus, quod nom abluant
poenitentiae lacrymae. Quemadmodum et peccatri
cis evangelicae exemplum magno solatio est Christia
mis, omnibus. Poterant igitur et.haec et alia multa ad
sensum tropologicum accommodari, quae diligenter
persequitur Origenes, videlicet quod Petrus ideo la
psus est, quoniam Jesum sequebatur e longinquo,
quod Judaeis sese admiscuerit, quod mox esset et
frigus, quod nondum audisset galli cantum, quod mom
fleverit, nisi egressus atrium pontificis. Petri vero
peccatum mon excusat, unico tantum colore extenuat,
quod abjuravit dominum mondum.. accepto spiritu
sancto, cum, ut ait Joannes, memo possit profiteri
dominum Jesum, misi in spiritu samcto. Et ideo Pe
tro fuit parata venia. Caeterum eos, qui post acce
ptum spiritum seu verbis seu factis abnegant Chri
stum , rursus eum sibi crucifigentes et sacrosanctum
illius sanguinem pro polluto habentes, difficile est
renovari ad poemitentiam. Haec, inquam, nec inuti
liter, nec sine gratia disseruntur apud populum.
Quod genus est et illud : Petrus juxta Matthaeum ad
primam appellationem tamtum respondit, nescio,
quid dicas. . Cum ab alia amcilla impeteretur, nega
vit cum jurejurando ; tertio cum urgeretur ab astam
tibus , jurijurando addidit exsecrationem, ac devovit
se ipsum. Ita qui semel recessit a Christo, nisi revo
cetur per domini clementiam, semper ad pejora pro
labitur, donec tradatur in reprobum sensum; quem
admodum Petrus a mendacio devenit ad perjurium,
a perjurio ad exsecrationem, fortasse cum Juda ad sus
pendium denique perventurus, misi mature Jesus in
eum flexisset oculos. Sed Ambrosii violentiam in ex
 *.

I C C L I S I A S TA E L I IB F. R I I . 509

cusando peccato Petri notat , ni fallor, Hieronymus

im commentariis his verbis. Scio, quosdam pii affe
ctus erga apostolum Petrum locum hunc interpre
tatos, ut dicerent, Petrum mom deum megasse, sed
hominem , et esse sensum: nescio hominem , quia
scio deum. Hoc quam frivolum sit, prudens lector
intelliget, si sic defendunt apostolum , ut deum mem
dacii reum faciant. Ita Hieronymus. Similis est
violentiae, quod hunc versiculum Psalmi XXIV. : at
tollite portas principes vestras et elevamini poriae
aeternales, et introibit rex gloriae , attribuit angelis,
qui perstiterant im pristino statu, adhortantibus eos
qui vacillabant, nec adhuc malitiosum a deo desciscen'
di propositum sumserant, ut resipiscerent; et putat,
aliquos resipuisse, et hoc erat introire regem gloriae,
cum tale quiddam nullus usquam memoret scripturae
locus. Hoc hausisse videtur ex Origeme; nam et Hie
ronymus in hunc Psalmum simile quiddam attingit,
etiam si non affirmat, ullos resipuisse.

CAp. CLVIII. Impudenlius peccant, qui comfietam

allegoriam mendacio fulciunt. Cui vitio fuit affinis
ille, de quo refert beatus Hieronymus, enarrans epi
stolae ad Ephesios caput quintum. Is enim apud por
pularem concionem, cui interfuit Hieronymus, perin
de quasi in theatro captaret plausum multitudinis po
tius, quam interpretaretur scripturae mysteria, haec
apostoli verba: surge, qui dormis, et exsurge a mor~
tuis, et illucescet tibi, sive continget te Christus, a$
commodavit ad Christum in cruce pendentem, qui hoc
sermone compellarit Adam ibi sepultum sub ipsa cru
ce, ut sanguine Christi potuerit aspergi. Atque ut ho
commentum redderet probabilius, quasi limum , ut ,
ajunt, lino connectens, addidit aliud figmentum, eum
locum ideo fuisse dictum Calvariae, quod illic sepul
$um fuerit caput veleris homiuis, videlicit Adae cum
600 q CLE s IA s TAE LIBER II.

Hieronymus doceat, Adam fuisse sepultum in Hebroa

Arbae, non in monte Calvariae. Itaque aut vanitas
fuit, asseverare secus, quam habet scriptura: aut te
meritas, pro certo affirmare, quod adeo certum non
est, ut vix sit verisimile.* Deinde mutavit scripturam,
ac pro , id est, illucescet tibi, legit $poe
veroe coj, id est, continget te. Quamquam autem
erant tum apud Graecos tum apud Latinos exempla
ria, quae hanc quoque lectionem aut similem habe
bant, ipse tamen apostolici sermonis temor indicat;
priorem lectionem esse germanam. Huic tamem com
mento mire fuit applausum ab imperita multitudine,
cui saepe gratior est movitas, quam veritas. At nou
convemit, ut ecclesiastes suam orationem ad multitu
dimis voluptatem accommodet, sed illud potius agen
dum, ut populus adsuescat iis, quae sunt optima, de
lectari. ~Haec veterum megligentia * dinaamavit ad po
steros, quorum nonnullis etiam elegans visum est,
scripturam obtorto collo ad sensum quam maxime
alienum pertrahere. Exstant commentarii cujusdam;
nomini parcetur, qui, quod est apud prophetam Aba
uc* turbabuntur pelles terrae Madian , quod juxta
Hiteram dictum est de tentoriis Aethiopiae, juxta mo
ralem intellectum applicari potest ad impios, quorum
conscientia tandem perturbanda sit terrore judicii, de
torsit ad Barthlemaeum excoriatum, nimis impuden
ver, etiaiiisi vera fuisset historia: aunc hoc etiam im
pudentius, quod ecclesia eam ut fabulosam rejicit. Quis
enim sic loqueretur de apostolo excoriato, turbatas es
sepelles illius? Quod numcreferam, nec legi, nec ipse
vidi, sed ab homine minime vano, qui praesens audi
vit, accepi;* locus tacebitur, ne quis offendatur moro
sior.-* E schola quidam prodiit jam aliquem gradum
adeptus in theologia, in urbe totius regionis celeber
rima, in frequentissima concione sui specimem datu
fus. Is edidicerat duodecim signa zodiaci, eaque ma*
 E CC L E s IA STA E L I B E R I I f.; 601

gno studio ad allegoriam detorquebat, multis admi

rantibus , subridentibus monmullis, quibus erat plus
masi. Quam inutili labore vir ille se torserat tribus
aut quatuor mensibus. Nam ante tantum spatii solent
praemoneri, qui certis diebus eo loco dicturi sunt, quo
veniant praeparatiores. Narrabat idem, alium tho
logiae doctorem, non e multis unum , sed ut in scho
fastica theologia, ita im disciplinis liberalibus omnibus
insigniter eruditum (nam mihi familiariter fuit motus),
in eadem urbe, loco omnium celeberrimo, post tri
mestrem meditationem ex infimis grammaticae rudi~
mentis conatum docere mysterium sacrae triadis, eam
accommodando ad congruemtiam morminis et verbi.
Cum eo theologo cum commentarer de variis simili
tudinibus , per quas docti conati sunt aliquam triadis
imaginem ostendere, dixit, nulla ex re aptius proferri
similitudinem unius essentiae in tribus personis, quam
in figura trianguli mathematica, in qua sunt tres li
meae aequales eadem superficie. Quod tamen ridicuki
causa non commemoro, praesertim cum im privata
<onfabulatione dictum sit. Prius illud in tam celebri
requentia mimis erat frigidum. Quid multis? haec
$icentia paulatim eo processit, ut ista a magnis theo*
jogis pro summa laude coeperint affectari.

CAp. CLIX. Ipse audivi theologiae doctorem Pa

risiis laurea donatum, ordinis divi Domimici, profecto
doctum insigniter et humanum, qui per totam qua
dragesimama aliquid admiscuit ex evangelica parabola
de filio prodigo, jucunde magis, quam graviter affin*
gens, quid illi accidisset discedenti a patre, quid re~
vertenti, ad hunc modum. Ubi munc est noster filius
male frugi? Quid rerum gerit? Venit ad molam aqua
$ilem. Ibi restat. Hic proferebantur e scripturis testi
xnomia de rotis molae, versatilis, et ad aberrantem ac~
<ommodabantur. Postero die: ubi mung noster pro*
 602 E C C L E s I A s TAE LIB ER I z r.

digus? Quid agit? Reperit popinam. Quid illic? Ve

scitur. Quid eduliorum ? Appositae sumt illi linguae
incoctae crusto triticeo, artocrea vocant quidam. Hic
adhibebantur testimonia de linguis hominum pernicio
sis. Singulis item diebus tale quoddam figmenlum
afferebatur, nonnulla fortasse cum titillatione aurium
popularium , quanto cum animorum fructu, mescio.
Atqui divina scriptura foecumdior est, quam ut hujus
modi fabulis oporteat horam eximere. Et si delectan
dus est auditor, habet scriptura sua viridaria, in qui
bus liceat decentius reficere animum. Jam compertum
habeo, inter eos, qui vitam profitentur comtemplati
vam, ac sibi tales videntur, haberi libellos, in quibus
simili studio fictis narrationibus addebantur allegoriae.
Unam exempli causa ponam. Viator quidam lassus,
videns arboris truncum, insedit. Nom erat autem ar
boris truncus, sed draco, convoluto corpore dormiems.
At bestia, pondere insidentis et calore excitata, erexit
caput ac viatorem devoravit. Hic affingebatur alle
goria. Viator est omnis Christianus, qui cupit in hoc
mundo conquiescere, sed ubi quietem quaerit, mortem
invenit. Proinde qui tuto vult iter suum absolvere, a
mundo sese subducat, et fiat monachus. Quamquam
hoc quoque tolerabilius, quam quod quidam mani
festo falsis aflingunt allegoricas interpretationes. Ipse
meis auribus audivi quemdam non eruditum, sed re
digionis opinione commendabilem, atque ob muneris
auctoritatem gravem , qui in fine concionis seriae,
erat enim domimicus dies quadragesimae, quo tempus
expleret, adjecit aliquot fabulas, quarum unam exem
pli causa narrabo. Ajebat, in regione, nescio qua,
esse avem dvojvvuov, pulcherrimis plumis decoram,
eas illi certis amni temporibus defluere, ac jam deplu
mem miserabiles edere voces, nec finem omnino facere,
donec plumae renascerentur. Hic allegoria. Avis illa
<lesignat hominem , cujus plumae sunt virtutes, quae,
 E C C L E S IA S T A. L IB I. R III. 603

cum deciderint, lamentis poemitentiae revocantur.

Templum erat auditoribus differtum, inter quos erant
eruditi plures quadraginta, et in his doctores nonnulli.
Evangelium erat ex Joannis capite nono:. quomodo
Jesus caeco nato restituerit oculos. Evangelistae mar
ratio tam prolixa est, ut hujus commoda expositio
potuerit totam occupare horam , ac populum attentum
retinere. Haec si dissimulantur, quid superest, nisi
ut ecclesiastes in suggesto marret interpreteturque sua
somnia? Tametsi non defuerunt, qui fictis sommiis
demulserint aures concionis. Verum ut haec invitus
commemoravi, ita libens ad alia digredior. Quaedam
exempli causa commonstrasse, compulit necessitas.
Prudentis ecclesiastae fuerit, a tali specie quam lom
gissime submovere sese.

CAp. CLX. Proinde ut ad id, quod institueramus;

sese mostra referat oratio, pariter impii sunt, qui vel
typos vel allegorias submovent e scripturis, et qui, se
ctantes allegoriam , .sensum historicum rejiciunt, ubi
nulla cogit mecessitas. Sed in his sbria mediocritas
est servanda. Inter allegoriam autem et typum hoc
interest. Quae facta marrantur, ut aliud significent,
typos ac figuras appellamus: ut serpens aemeus, in sti
pite pendens, typus fuit Christi sublati in crucem in
salutem omnium credemtium. Allegoria magis sita est
in doctrina ac praeceptis, cujus gemeris fere sunt, quae
lex Mosi praecipit, de aedificando templo, de vestitu
sacerdotum, de ritibus sacrificiorum, de circumcisio
ne , deque cibis mundis et immundis. Caeterum quod
ad tractationem attinet, eadem est ratio typorum et
allegoriarum. Bifariam autem ab allegoria a typisve re
ceditur: uno modo, cum, quod marratur factum aut
futurum, simpliciter intelligitur, mec admittitur sen~
sus interior. Veluti si quis per petram, unde Hebraeis
in deserto fluxit aqua, neget significatum Christum
 604 C C I. I. S I A S.TA. . LIBE R I .

aut per Mosi faciem velo obtectam neget significari Ju

daeos rejicientes evangelii gratiam, per Christum omni
bus reseratam. Item si quis, quae de regno Christi
praedicta sunt a prophetis, neget esse completa, quod
juxta sensum historicum non apparent ea, quae pro
missa sunt. Nam prophetae spirituale regnum intelligi
voluerunt, Judaei exspectant regnum mundanum. Sic
a typo recedere, impium est. Cum enim sensus hi
storicus veluti corpus sit seripturae, sensus reconditior
velut anima, nimirum ab ipsa scriptura recedit, qui,
quod illius est optimum, repudiat. Sit hoc exempli
causa dictum de typis. Consimilem im modum impius
sit, qui, quae Moses praecepit de victimis ac ciborum
delectu, putet hodie juxta sensum externum obser
vanda esse: aut quoniam dominus beatos pronunciat
eos, qui se castrassent propter regnum dei, sic accipiat,
quasi deo gratum sit futurum, si quis amore pudicitiae
sibi amputet membra genitalia. Nam juxta domini
sensum exsecuit sese qui Venereae voluptalis affectum
studio pietatis abjecit. His modis imapie receditur a
typis et allegoriis. Altero modo pie receditur, cum
historico sensui tamquam basi substratae suus habetur
honos, sed huic ad majorem auditorum fructum indu
citur sensus mysticus. Veluti qui mon megat, Evam,
serpentis alloquio corruptam, in criminis societatem vo
casse maritum suum, sed huic fundamento, addit alle
goriam sive tropologiam: Satanam fallacibus promissis
sollicitare inferiores hominis affectus, ut a dei prae
ceptis recedat, ab affectibus autem carmis etiam ratio
mem pertrahi in assensum criminis. Eva persuasa co
medit, Adam non persuasione serpentis, sed mimia in
uxorem caritate victus est potius, quam seductus. No
stra Eva caro est, Adam ratio, sive spiritus. Caro in
firm est, spiritus autem promptus. Item quod docet
Salomon (Prov. XIX.): responsio mollis frangit iram,
sermo durus suscitat furorem , juxta sensum gram
 Etc C 1. E STIAS TAE LIBER 11, 605

maticum, quod dicitur, verum est, iratum hominem

placandum esse verbis blandioribus, quem si verbis
asperis exacerbes, jam iram verti in furorem ; mom
peccat tamem, qui sententiam accommodat ad pecca
torem resipiscentem. Deus hominum peccatis offendi
tur, qui si resipiscant, et suam agnoscentes culpam,
ad ejus misericordiam confugiant, frangunt iram ac
minas dei: sin persistant in sua malitia, et admoniti
dicant in corde suo, non est deus , jam ira dei verti
tur in furorem: et qui contemnunt dei patientiam ad
poenitemtiam provocamtis, traduntur in reprobum sen
8.

CAp. CLXI. A grammatico sensu , quemadmodum

superius admonuimus, quem Paulus literam appellat,
recedere interdum cogit necessitas, interdum suadet
utilitas. Necessitas cogit, cum in verbis est absurditas.
Evidens absurditas est in verbis domini, cum jubet
erui ac projici dextrum oculum, qui sit offendiculo;
aut amputari manum et abjici, aut odisse patrem, ma
trem, fratres, sorores, atque insuper animam pro~
priam : cum beatos pronuntiat, qui se castraverunt
propter regnum dei ; similiter cum beatus Paulus ju
bet mortificari membra nostra, quae sunt super ter
ram, ac prumas ardentes congeri in caput inimici.
Utilitas suadet, quoties in verbis scripturae simplici
ter intellectis exigua aut mulla est utilitas, aut si qua
est, tamen in sensu mystico longe est uberior. Hi
storia, quomodo Jacob auxerit gregem suum, quomo
do huic Laban imposuerit, Lya pro Rachele supposita,
mom video, quid habeat utilitatis, si persistas in sensu
grammatico. Nisi forte quis hinc exemplum ducat
temperantis pariter et constantis animi in Jacob, qai,
tanta contumelia delusus, mon recesserit ab amicitia, sed
conditionem quamvis iniquam admiserit: tum quatuor
decim annis abstinuerit a congressu formosissimae vir
ginis, quam supra modum adamabat, cum hodie vix
 606 1. C C L E S I A S'i' A E IL I BIR I I IS

impetrari possit a sponsis, ut unum mensem sibi tem

perent, quin furtim cum nuptis misceantur, interdum
nec aetate exspectata , quae puellas viri patientes red
dit. Rursus cum Salomon hortatur nos ad exemplum
formicae, ut illius exemplo paremus in juventute, quo
alamur in senectute, non inutilis est admonitio, sed
qualem ethnicus ingereret filio suo. Multo autem ube
rior est fructus, si totam hanc vitam interpretemur
aestatem nostram , in qua datum est bene agere. Hanc
opportunitatem qui negligit, post mortem hyems est,
in qua non licet bene operari, sed quisque mercedem
accipit, prout gessit in corpore, sive bonum ,, sive ma
]um. Necessitate igitur depellimur a litera , quoties
scripturae verba, mi tropum adhibeas, manifestam
habent falsitatem aut absurditatem, aut alioqui sen
sum pugnantem cum doctrina Christi piisque moribus.
Veluti cum propheta dicit: sedebit solitarius , et leva
bit se supra se ; sermo grammaticus non consistit.
Nullus enim potest se ipsum levare supra se, sed fides
est, quae mentem hominis attollit ultra naturam ho
minis. Item quod de Christo vaticinatur psalmus: su
per aspidem et basiliscum ambulabis , et caetera ; si
legitur juxta literam, falsum est. Nusquam enim le
gitur tale quicquam fecisse dominus, nec alius sancto
rum quisquam. Haec tamen falsitas non est in scri
ptura, sed in eo, qui perperam accipit scripturam,
cum tale mihil senserit, qui scripsit. Absurditatis ex
empla passim obvia sunt. Quod genus est, cum deus
in Genesi (c. VI. 7.) loquitur: poenitet me fecisse ho
zminem. In deum enim nulla cadit poenitenlia. Rur
sus cum Abrahae (c. XVIII. 2 u.) loquitur: descendam
et videbo, utrum clamor verus venit ad me , an non
sit ita, ut sciam. In deum enim mulla cadit ignoram
tia. Tale est illud Pauli Rom. duodecimo, quod modo
retuli: hoc faciens , carbones ignis congeres super
caput ejus. Hic absurditas cum falsitate conjuncta

--. - - - - . . .
 E C C L E S I A S T A E L IBIER II, 607

est. Qui cibum et potum dat inimico, multum abest

ab eo, qui congerit ardentes carbones in caput hominis;
quod adversus inimicos etiam absurde fieret.

CAp. CLXII. ' Scripturae sermo quadrifariam di

viditur. Quaedam dicuntur, nec sunt. Quaedam
sunt , nec dicuntur. Quaedam dicuntur, et sunt.
Quaedam mec dicuntur, nec sunt. Primae classis
sunt, cum deus dicitur obdormisse, aut irasci, aut
avertere faciem, aliaque hujus generis innumera, quo
rum nihil vere cadit in deum : sed quod sub his verbis
latet, congruit deo. Secundi ordinis est, quod filius
dicitur homusios patri, pater ingenitus et vapxos,
cum nihil horum expressum sit in sacris literis, sed
hinc certa ratiocinatione colliguntur. Tertiae sortis
est, quod Paulus appellat Christum deum et hominem.
Hoc enim citra omnem tropum verum est. Quarti
generis sit, si quis dicat, tres personas esse tres deos
natura diversos, aut mundum caruisse initio, quod
nec scriptum est , nec ullo tropo verum est. In his
igitur, quae sunt primae classis, mecessario recedimus
a verbis, et ad tropologiam confugimus : alioqui litera
occidit. Ut autem ejus, quod tertio loco posuimus;
exemplum aliquod proferatur: quod in Cantico my
stico (c. VI. v. 7.) laudem Salomonis canitur, quinqua
ginta sunt reginae, octoginta concubinae, adulescen
tularum non est numerus , exempli perniciosi sit, si
verba, ut sonamt, intelligantur, et ad Christianorum
mores accommodentur. Huic adsimile est, quod in
eodem cantico sponsa loquitur sponsi sodalibus, quos
invitat in hortum suum: comedite , amici mei, e bi
bite , et inebriamini, carissimi. Rursus Hieremiae
vigesimo quinto: bibite, inebriamini, et vomite. Multo
aliud sentit scriptura, quam verba sonant. Hujusmodi
quaedam reperiuntur et in evangelio. Dominus jubet,
ut ferienti maxillam unam, praebeamus alteram, quod
--
-

608 E cc LE s I A S T A T. L I B ef I It.

nec Paulus nec ipse dominus praestitit, alapa caesus ;

et per injuriam auferenti pallium , addamus et tuni
cam. Atqui praeter bonos mores est, peccanti studiose
gravius peccandi dare occasionem. In hujusmodi ser
monibus hyperbole est , deterrens a vindicta.

CAp. CLXIII. Illud annotandum, quod interdum,

etiamsi constet infimi sensus veritas, nec ulla sit in
verbis absurditas, aut aliud pugnans cum sana doctri
na, tamen occidit litera, si illi adhaerescamus. In
causa est mutata temporum ratio. Tale fuerit, si quis
nunc vitulos imponat altari, quod olim religionis erat,
munc esset impietas. Praeterea si typos legis et vati
cinia prophetarum de Christo venturo, sic accipiamus,
quasi nondum venerit: qui perniciosissimus error ho
diernum usque diem tenet infelices Judaeos. Huic
similis est error eorum , qui, quae ventura promittum
tur suo tempore, sic accipiunt, quasi jam facta sint.
Sic insaniit Phygelus cum suis gregalibus, qui dice
bant, jam resurrectionem esse peractam , excitato
Christo cum aliquot sanctis, qui moriente Christo
revixerunt juxta Matthaeum , cum dominus apud Jo
amnem quinto aperte doceat, omnes resurrecturos:
venit hora , in qua omnes, qui in monumentis sunt,
audient vocem filii dei, et procedent, qui bona fece
vunt, in resurrectionem vitae , qui verb mala , in re
surrectionem judicii. Idem docet Paulus. Simili de
mentia tenentur et hodie quidam, qui asseverant, ve
nisse Antichristum cum pseudoprophetis : contra hos
venisse Enoch et Heliam cum suis prophetis. Quam
quam certo certius est, venturam aliquamdo seculi
consummationem, meque vero pauca jam praecesserunt
indicia, tamen arbitror, istos divinatores insanire. Ve
rum haec utcunque habent, illud consultum est, ut
quisque se paret ad extremum diem , ne, cum vene
rit, inveniat imparatos.
 ECCLESIA STAE LIBER III. 609

CAp. CLXIV.. Jam quod beatus Augustinus in epi

stola ad Vicentium scripsit, insignis esse impudentiae,
si quis fidei catholicae dogmata tentet probare per alle.
goriam , cum exceptione est intelligendum, quam ille
non praetermisit. Addit enim : nisi habeat et maui
festa testimonia, quorum lumine illustrentur obscura. .
Proinde non est fas,. de typis aut allegoriis dubitare,
quarum involucra , nobis aperuit : scriptura canomica.,
Sicut Christus aperuit, quid significaret serpens aeneus,
quid Jonas post triduum e ceti. ventre redditus. Evan-,
gelistae commonstrarumt, quid senserit dominus, cum
diceret : 6olvite templum hoc, et in triduo excitabo,
illud; item, cum juberet eaveri a fermento Pharisaeo-r
rum. Quin ipse dominus parabolas aliquot diguatus.
est explicare. Quemadmodum Esaias exposuit allego
riam de vinea, quae pro uvis:gemuit labruscas? Simi-.
liter Petrus iudicavit, diluvium typum fuisse baptismi,
Christiani, Paulus docuit,: petram unde Hebraeis flu
xit aqua in deserto, designasse Christum. ldem hi-.
storiam Sarae et Agar accommodat ad legem et E.van
gelium. Et velamen, quo Moses locutus populo texit ,
faciem suam, docuit esse typum caecitatis Judaicae,
quae mon perspicit spiritualem legis intelligentiam. ;
Aperuit, et Isaac gessisse figuram Christi (Gal. III. 6.) :
non dixit , in seminibus , sed in uno semine, quod est
Christus, De his et similibus non est fas dubitare, eo ;
quod habeant testimonium ab his, quorum est irre- , .
fragabilis auctoritas.. Haec si Gregorius fuisset inter--
pretatus, ;mon fuisset impium, vel dubitare, vel etiam ;
dissentire, nec ex his quicquam potuisset effi ac, ter
probari, propterea, quod nobis incertum esset .. am hoc
semsisset spiritus sanctus.. Fieri vero mon potest. ut
per id, quad incertum est, aliquid certo probenus.
Quaedam allegoriae vel per se, vel ex ipso sermonis
tenore, vel ex aliis scripturae locis dilucescunt. Quod
genus est illud: Joannis baptistae, Matthaei tertio: jamiw
Q q.
610 C C L E S I A 8 T A E. LIBER-f*

a,,;,,, securis ad radicem arboris posita est. ' Quoniam

praecessit : progenies viperarum , quis ostendit vobis
fugere a ventura ira ? etc. Ne coeperitis di
Aere : patrem habemus 4braham , quia potest deus
de lapidibus istis suscitare filios Abrahae. Perspi
cuum est, quid sibi velit securis metaphora, mimirum
fore, ut, mi mature poenitentiam agerent, populus Is
raeliticus insamabiliter rejiceretur propter obstinatam
incredulitatem , et evangelii gratia Abrahae mepotibus
romissa transferretur ad gentes, Abrahae fidem imi
iantes. Allegoria vero Psalmi LXXX. (v. 9.): vineam
de Aegypto transtulisti, perpetua usque ad psalmai fi
nem, etiamsi parum diluceret ex verbis admixtis, de
Aegypto et ejecisti gentes, tamen ex Esaiae capite
quinto lucem acciperet. Illic enim ipse propheta suam
allegoriam interpretatur : vinea domini exercituum
domus Israel est, et viri Juda germen delectabile ejus.
Quod autem de vinea dixit: exspectavi, ut faceret
uvas, et fecit labruscas , sic explicat: exspectavi, ut
faceret judicium, et ecce iniquitas, etc. Item ex ca
pite tertio, ubi dominus, expostulans cum iis, qui mo
ribus impiis corrumpebant et violentia opprimebant
populum Israeliticum, ait: vos enim depasti estis vi
neam meam. Quemadmodum et Hieremiae duodeci
mo: pastores , inquit, multi demoliti sunt vineam
zmeam. Quoniam autem allegoria vineae frequens est
apud sacerdotes, etiam principes sacerdotum et Phari
saei intellexerunt, parabolis Jesu de comductis in vi
meam, et de colonis vineae, qui occiderunt filium, ipso
rum malitiam denotari, et offensi quaerebant inji
cere manus domino. Parabola vero de tribus, quinque
et decem talentis per se liquet , admonens , ut quisque
facultatem sibi a deo domatam conferat: ad utilitatem
proximi sui, donec veniat tempus judicii.
CAP. CLXV. Rursus sunt, quae tantum habemt
caligitiis, ut nullo humano ingenio possint ad liquidum
 $e cct. E s IA s t L R 1 1 r.' '611

explicari. Quales cum aliae multae sunt apud pro

-

phetas, tum vero apud Ezechielem in initio aenigmata

rotarum, et a eapite quadragesimo descriptiones ac d;
mensiones templi. Igitur ex vehementer obscuris nihil
possis evincere, si incidat controversia, nec ex ambi
guis. Evidens sit oportet, quod coarguat adversarium,
ant confirmet ambigentem. Etenim si cujus interpre
tationem proferas, dicet hominis commentum, si tam
ipsius, ridebit somnium tuum , et locum aliter inter
pretabitur. Itaque nihil agunt, qui confessionem $a
cramentalem asserere comamtur ex Christi verbis. ite,
ostendite-vos sacerdoti. Juxta rectum sermonem, per
spicuum'est, quare Christus ista jusserit, nimirum, ad
evidentiam miraculi, si iidem sacerdotes, a quibus fue
rant judicati, pronuntiarent, eos esse mundos. Quod
isti addunt, allegoria est, juxta quam si lepram acci
pimus haereticum errorem, solis haereticis imposita
est confitendi necessitas. Hic fortassis alicui*veniae :
in mentem, si haec vera sunt, plerasque allegorias esse
inutiles. Nam quo conducunt, si nihil probant? Atqui
longe secus est. Plurimum valent ad excitamdum, lan.
guentes, ad consolandum animo dejectos, ad confir
mandum vacillantes, ad oblectandum fastidiosos. Ne
ue enim ecclesiastae semper res est cum haereticis aut
impiis,'qui mon'allegorias tamtum, verum etiam evi
deiitissimia' scripturarum testimonia, vel rejiciunt, vel
depravant interpretatione. At qui dociles sunt, etiam
piorum hmimum commentationes faventibus animis
excipint.' Adde 'huc, quod, ut non constet spiritum
saiictiii'hoe sensisse, quod affert interpres allegoriae,
mori comistt'tameii spiritum sanctum hoc non sensisse.
Imo prbabilius est, eum hc sensisse, si modo, quod
_ affertur,'coiseiitaneum sit fidei samae dognatibos et
aliis scripturae locis. Et piae mentis est, credere,
doctorem;**itae sanctimnia probatum, divinitus ac
Qq *
 612 EccLEsiASTAE LIBER 1 tr

cepisse, quod interpretatur. Neque enim est abbre

viata manus domini. Nec absurdum est, hoc quoque
$oluisse spiritum sanctum, ut scriptura nonnunquam
varios gignat, semsus pro cujusque affectus sicuti man
ma cuique sapiebat, quod volebat. Nec haec est scri
turarum incertitudo, sed, foecunditas.
CAp. CLXVI., Quamobrcm autem Deus voluerit
scripturam hoc genus involucris et aliis obscuritatibus
opertam et involutam esse, eleganter explicati Augu
stinus in opere de doctrina christiana. Expediebat coe
lestis philosophiae mysteria sic velari impiis, porco
rum exemplo conculcaturis margaritas, ut tamem piis
ac docilibus pateret aditus. Conducebat et humanae
mentis somnolentiae, excitandae. Quod in promptu
est, negligimus, juxta Graecorum proverbium, in fo
ribus hydriam; ad recondita semotaque sumus avidio
res, et ut magis illa juvamt, quae pluris emuntur, ita
cariora nobis sunt, quae cum labore sumus assequuti,
quam quae ultro obtigerunt, Praeterea quemadmodum
| multa per vitrum aut succina pellucemt jucundius, ita
magis delectat veritas, per allegoriam relucens. Po
- o sicut habet plus caloris solis radius speculo aut
aenea pelvi exceptus ita vehementius afficiunt animos
nostros, quae per allegoriam traduntur, quam quae
simpliciter narrantur. Quod idem usuvenit in pictu
is. Altius insidunt animis nostris, quae de Christo
referuntur, quod sua, morte nos liberrit a tyrannide
Satanae. ab ignorantiaveri, a servitute peccati, si
adhibeatur allegoria de phase, Quid quod etiam me
moriam adjuvant. . Nam qui profitentur artificium II
mgriae per imagines quasdam,infigunt animis, quod
molunt per oblivionem excidere, At hujusmodi signis
mulio rectius imprimitur animis nostris, quod non
9p9rtet pblivisci... Propheticum est prius sigmorem ad
umbrare; quam aperte narretur Ea res facit tum ad
---- ~p>
 E C C L E S I A S T A E * I, I B E R I I r. 618

fiduciam, tum ad docilitatem auditorum. Sic evam

gelio fidem astruunt figurae veteris instrumenti, et
oraculorum aenigmata. Denique perspicacissimus ille
Gregorius Nazianzenus libro theologiae quinto demon
strat, im coelesti phikosophia docendi rationem esse
commodissimam , si mom statim aperiantur summa, sed
per gradus quosdam auditores deducantur ad perfe
ctam cognitionem. Ita vetus testamentum typis et
aenigmatibus veluti rudimentis praeparabat mundum
ad lucem evangelicam: sic ipse Christus paulatim suis
aperuit illa sublimia, non protinus, sed parabolis et
ambigue dictis atque admiramdis factis huc praeparavit
ac paulatim formavit animos discipulorum, ut primum
crederent, esse bonum virum, deinde prophetam, mox
im eo suspicarentur aliquid. prophetica dignitate su
blimius, tamdem virtutem et homine majorem in eo
agnoverunt. Sed haec omnia velut in somnis, donec
veniret spiritus ille igneus , qui somnum excussit, ac
deduxit in omnem veritatem. -

Ap. CLXVII. Ne ad fidei quidem dogmata pror

sus inutiles sumt allegoriae. - Non evincumt quaedam,
sed solidis adhibitae testimoniis, lucem, et gratiam ad
dunt. Exemplum esto locus, qui est apud Ezechielem
capite trigesimo septimo, de ossibus aridis, quae ad
vocem prophetae colliguntur, et adductis mervis in
suum quaeque locum reponuntur, mox carne conve
stiuntur, denique spiritu inducto reviviscunt surgunt
ue. Sensus grammaticus mihil habet, misi signum et
imaginem vaticinii. Nee allegoria prima designat re
surrectionem oorporum, quam nobis promisit domi
nus: sed innuit, fore, ut populus dispersus ac de
speratus, quasique mortuus ac sepultus, congregetur
in unum, et ab afflictiomibus;respiret. Id esse verum,
ipsa prophetiae declarat interpretatio. Nec opiis est
hoc testimonio ad probandam resurrectionem, aliia
614 p. CCLESIA8TAE LIBET. *.

scripturae locis abunde probatam. Si tamen aceedat,

non mediocrem gratiam et evidentiam adjumgit, neque
nobis constat, am spiritus sanctus illic geminam allegori
am nobis commemdarit. Similis locus esiJob nono: scio,
quod redemtor meus vivit, et in novissimo die de
terra surrecturus sum, et rursum cireumdabor pelle
mea , et in carne videbo deum , etc. Satis constat,
haec dici adversus amicos Job, qui sic loquebantur,
quasi ob impietatem Job afflictus esset a deo, nec
ulla spes superesset fortunae melioris. Job autem,
sibi bene conscius, respondit, se certam habere spem,
ut deus, qui immisit calamitatem , ab ea redimat, ac
im sterquilimio jacentem erigat, et, cui jam scabies et
fames pellem et carnes exederat, pristinam restituat.
valetudinem, rursusque cum deo propitio colloquatur,
qui tum videbatu aversus. Nam quod dixit, in no
, vissimo die , sentit ante mortem, Impium tamen es
set asseverare, quod ibi spiritus sanctus nom significa
rit mobis veram corporum resurrectionem. Adsimili
tropo dictum est in Psalmo vigesimo septimo : credo
videre bona domini in terra viventium, pro eo, quod
erat in hac vita; quemadmodum Ezechias desperans
vitam (Jes. XXXVIII. 11.) ait: non videbo dominum.
deum in terra viventium. Nom evincit allegoria, con
firmat tamen, mec est a piis rejicienda.
CAp. CLXVIII. Caeterum illud erit prudentis ec
clesiastae , in allegoriis adhibendis habere delectum.
Is autem varius est. Primum quoties eandem allego
riam doctores variis modis interpretantur, eam sumet,
quae ad germanum sensum proxime videbitur acce
dere. Quod si mullius commentum placet, ipse
suum proferet, quod tamen temere fieri iiom
oportet. Nec expedit, apud imperitam multitudinem
$iversas auctorum interpretationes afferre, quod ea res
praeter taedium quo gravantur auditores, elevat al
"
 IE C C I. I 81 A. S I A E I, IB E R I I . 615

legoriarum fidem. Nec necesse est, ommes allegoriae

particulas superstitiose excutere : ea res frigus affert
dictioni ; sed eae tantum attingendae, quae maxime
congruunt, quaeque tractatione magis splemdescunt, et
ad concitamdos affectus sunt conducibiliores. Quem
admodum enim in exponendis prophetarum oraculis
quaedam admixta sunt, non ut aliquid significent, sed
ut marrationem concinnent connectantque : ita in locis
allegoriam habentibus quaedam ad sermonis contex
tum admixta sunt. Nec oportet allegoriam longius
persequi, quam res postulat. Exemplo fuerit ipse
dominus et Paulus, qui summatim attingunt allegorias.
Velut ex eo, quod Christus dixit > solvite templum
hoc, et in triduo excitabo illud, quidam, quorum
fuit Iremaeus, ratiocinati sumt, dominum in carne vi
xisse ammis quadraginta, eo quod templum totidem
annis exstructum legimus. Atqui non eo usque pro
ferenda erat similitudo : alioqui alia plurima, quae tem
plo adsunt, erant ad Christi corpus accommodanda.
Satis erat, per temphum intelligere corpus domini, per
destructionem mortem, per erectionem intra triduum
resurrectionem. Hoc admoneo, quod nomnulli vete
rum hac quoque in parte sibi plus satis indulserunt.
Quodque juxta rhetorum praecepta monet Augustinus,
ne in grandi genere dictionis et in vehementioribus
affectibus concitandis diutius immoremur, idem ob
servandum in explicandis allegoriis, quae veluti eom
dimaenta sunt aspergenda, facile abitura in fastidium,
si pro cibis adhibeantur. In his explicandis eoaciona
tor perspicuitate ac festivitate dictionis, vum crebra
sententiolarum imterjectione, postremo tropis ad pro
babilitatem
taedium ac ac jucunditatem
frigus secludere.facientibus, studebit omne v.

CAp. CLXIX. Jam inter species allegoriaram eae

frequentius sunt adhibendae, quae longius absunta pe
-
616 g C CL E S I ASTAE LIBER 111

riculo taedii, e quibus est tropologia, de qua superius

admonuimus. Origenes, et qui se ad hujus imita
tionem composuerunt, libenter philosophantur de litera
et spiritu, de ecclesia ex gentibus congregata, et syn
agoga. Verum hoc allegoriarum genus tempestivius
erat in ecclesiae primordiis, cum adhuc ferveret com
tenlio inter evangelium et legem Mosaicam , inter Ju
daeos et Christianos, neque pauci ab evangelii gratia
in Judaismum retraherentur. Non desumt tamem hisce
temporibus Judaei, qui in synagogis suis convitiis la
cerant Christum super omnia glorificandum, at cum
his mon est nobis conflictatio. Tolerat hoc obstinatum ho
minum gemus christiana lenitas in spem resipiscentiae,
quam Paulus futuram aliquando praedixit. Plane
Pauli beneficio supersunt illius gentis reliquiae, cui
utinam dominus aperiat cordis oculos, ut mobiscum
-agnoscant verum Messiam, deum et hominem , extra
quem mulla est vera salus. In superioribus ostendi
mus, quantum commoditatis habeat ejus, formae tra
ctatio, quam recentiores appellant tropologiam. Eam
divus Hilarius mon attingit, sed Origeuem, ut opinor,
sequutus, Gerasenorum civitatem , unde dominus
rogatur, ut abeat, interpretatur populum Judaicum,
qui repulit evangelii gratiam : Christi civitatem, ad
quam revehitur, populum fidelium, quae est ecclesia:
paralyticum vult totius gentis humanae habere typum,
qui per fidem in Christum samatur etab omnibus libera
tur peccatis, annotans et illud, quod non dictum est
paralytico, sanus esto : sed dicitur, constans esto,
cum Graece sit 3dpost, quod mihil aliud sonat Latinis,
quam confide , aut bono animo esto. . Mox et literam
comvellit, idque nimis Origenice, quo allegoriae faciat
locum. Non legimus, inquit, aliud peccasse paraly
ticum : ac sententiam violentam testimonio parum con
gruente confirmat, adducens de caeco nato, de quo
dominus pronuntiat, quod nec ipse, nec parentes pec

- - ------~ ~*
 rc c l. e s 1 Ast AE I. 1 p ER 11 r. 617

catis commeruissent, ut caecus masceretur; nec emim

protinus simpliciter peccatis carent, quibus ob peccatum
mom est inflicta calamitas. Ad haec, ut constet, cae
cum caruisse peccatis, nom statim consequens est, et
paralyticum caruisse peccatis. At certo certius est, pa
ralyticum mon caruisse peccatis. Alioqui juxta sensum
historicum vanus erit sermo Christi : remittuntur tibi
peccata. Non enim, inquit, paralyticum peccasse ali
quid accepimus. An non palam dicitur peccasse, cui
dicitur : remittuntur tibi peccata ? Ille bene annotavit,
a Christo per fidem remissum, quod lex laxare mom
poterat, et addit: fides enim sola justificat. Atqui
haec est vox tot clamoribus hoc seculo lapidata, quae
in Hilario reveremter auditur. Porro quod a domino
dictum est paralytico : abi in domum tuam, interpre
tatur paradisum , unde fuit ejectus Adamus , cujus
aditus denuo per evangelium patefactus est homini.
Ista quidem non inepte dicuntur, sed memo mom videt,
quanto sint duriora *) minusque probabilia iis, quae
de tropologia commonstravimus, cum hoc, quod in
ecclesiae primordiis tempestivius dicebantur.
CAp. CLXX. Jamf quemadmodum refert, quam
allegoriae speciem tibi deligas , rursus quam commodis
rationibus eam tractes, ita monmihil refert, umde sumas
allegoriarum fundamenta. Qua de re videor idem ad
monere posse, quod de scripturarum testimoniis, ut
ex his potissimum libris proferantur, de quorum auto
ritate mulla unquam fuit dubitatio, nec apud Hebraeos,
nec apud Graecos, mec apud Latinos. Cujus ordinis
sunt: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deutero
momium , Josue, Judicum, Ruth, Regnorum quatuor
Paralipomenon duo, totidem Esdrae, Hester, Job, Psal
mi, Esaias, Hieremias, Ezechiel, Daniel, prophetae
*) In ed. II. legimus deteriora.
 618 E c C l E 8 1 A S T A E L I B E R III.

duodecim : atque hi quidem veteris instrumenti. Novi

, vero sumt hi : quatuor evangelia, Acta apostolorum,
Pauli epistolae omnes, excepta ea, quae scribitur ad
Hebraeos, prima Petri, et prima Joannis ; non quod
caeteris adimam auctoritatem, sed quod horum praeci
pua sit auctoritas. Quidam impense candidi conantur
omnium auctoritatem aequare, nitunturque nobis per
suadere, etiam tertium et quartum Esdrae, quorum
somnia comlemnit Hieronymus, sncti spiritus afflatu
scriptos esse : et librum, cui titulus Sapientia, quem
plerique Philonis esse credunt, a Salomone fuisse con
scriptum , cum mec stilus conveniat, et ipsa res satis
prae se ferat, hoc opus post Christi tempora esse con
scriptum. . Videbitur haec alicui civilitas, verum ea
civilitas magis elevat pondus scripturae canonicae,
quam confirmat. Nec enim sine causa primores eccle
siae rejecerunt apocrypha, aut certe semoverunt. Tro
pologiae nusquam non est locus. ut interim his voci
bus abutamur docendi gratia. Caeterum allegoria et
anagoge non pari felicitate in quibuslibet scripturae li
bris inducitur. In Genesi, Exodo, Levitico, Numeris,
Deuteronomio , majorem habent gratiam. In Josue,
Judicum, Ruth , Regum, Paralipomemon , Esdrae et
Hester mon item, nisi quaedam e multis deligas. David
enim et Salomon in quibusdam Christi typum gerunt.
Neque nullus tamen delectus esse debet in superioribus
libris. Neque enim mysticum sensum .habent omnia,
et sunt, quae per allegoriam aut anagogen tractata fri
gent. Tametsi non defuerunt, qui omnia deflexerint
ad sensum spiritualem : quorum de mumero est Augu
stinus, et hoc recentior Eucherius, aliique nonnulli.
CAP. CLXXI. Ut autem aliquid exempli causa
proferam : sunt, qui Genesis XXX. Liam deformem,
sed foecumdam, Rachelem formosam, sed sterilem, de
torqueant ad allegoriam ; Augustinus etiam illud, quod
 E CC L E S I A S T A E L I B E R I I I. 619

eodem capite marratur de nocte redemta.mandragoris,

quasi citra allegoriam locus parum haberet dignitatis
aut utilitatis : mihi contra videtur. . Primum hic ami
madvertenda est divinae bonitatis dispensatio, quae di
versis dotibus aequat omnes. Racheli formam dedit,
qua commendaretur marito, Liae foecumditatem usque
ad quartam prolem , ut jam sororem aequarit gratia.
Liam moestam consolatus est. Racheli formosae ad
didit sterilitatem , me nimis adversus sororem insole
sceret. Ad bonos mores pertinet et illud , quod uxores
tanto studio mituntur placere viris suis, mon philtris aut
fucorum lenociniis , sed pariendo. Vigebat adhuc il
lud praeceptum : crescite , et multiplicamini, et re
plete terram. - Rachel invidit sorori suae. Quid au
tem invidit? Non voluptatem concubitus, sed foecun
ditatem. Tantus autem erat amor prolis, ut, prius
quam ipsae concipere possent, ancillas suas utraque
marito subjecerit, quod ante fecisse legitur et Sara :
multo aliter affectae, quam hodie quaedam foeminae,
quae pharmacis arcessunt sterilitatem , ne parturiendi
nutriendive laborem ferant, aut me quid senii formae
concilient, ut me commemorem quarumdam exsecram
dam impietatem, quae foetum jam vivum utero me
cant, aut pharmacis ejiciunt. Annotandum et illud,
quod pro singulis partubus deo gratias agunt, nimirum
intelligentes et sterilitatem et foecunditatem arbitrio
muminis immitti. Frigidius etiam fuerit, si, quod il
lic narratur de versicoloribus virgis, ad allegoriam detor
queamus. Nihilne igitur fructus praeter narrationis volu
ptatem? Est aliquid moribusaccommodum. Eximiae fidei
exemplum est, quod Jacob homini , mec fido, nec com
modo, tot annis ita servierit, ut ipse Labam fteretur,
se Jacob fideli ministerio fuisse locupletatum. Illud
autem agit vir mansuetissimus, ut absque jurgio et cum
bona pace discedat a socero difficili et moroso- l)a
 620 E C C L E S I A S T A E L I BT R II fv

mihi, inquit, ' uxores ac liberos meos, ut prospiciam

domui meae. Nihil petit mercedis praeter uxorem ac
liberos. Hac verecundia vir alioqui durus commotus,
ultro offert mercedem. Jacob autem , me qua in re mo
lestus esset, pro praeterita ac futura servitute mihil
aliud petit, misi ut , quod de gregibus in posterum ma
sceretur varium, ipsius esset, quod unius coloris, so
ceri. Eam conditiomem ut aequissimam Laban cupide
recepit, sciens in pecudibus rarum esse varium colo
rem. Hic vero patescit fiducia Jacob erga deum. Ne
que enim secundum maturam est, ut ex virgis versi
coloribus objectis nascantur variae pecudes. Magni
negotii est, ab improborum commercio sine rixa dis
cedere. Vides in loco, qui videbatur frigidus, et pene
| dixerim, absurdus, non vulgarem latere doctrinam
ethicam. Sit hoc exemplum unum plurimorum loco
positum. In hujus generis locos si quamdo incidet ec
clesiastes, ab allegoriis et anagogis abstineat: aut si
putabit adhibendas, summatim paucis et in tramscursu
attingat: tropologiam tractet accuratius.
CAp. CLXXII. Non ab re fuerit, ob simpliciores

|
' quosdam et illud admonere , nihil obstare, quomi
nus eadem res typus sit plurium , . aut idem sermo
diversas habeat allegorias. Verbi causa, mamma, quod
Hebraeis fluxit in deserto, figuram habet sermonis
evangelici, quo pascuntur animae piorum : et idem ty
pum habere potest corporis et sanguinis dominici im
eucharistia, quemadmodum aperit ipse dominus Joan
mis sexto. Et eadem Hierosolyma munc typum gerit
ecclesiae militantis in terra, nunc triumphantis in
coelis. Item Goliath a Davide prostratus figuram
habet Christi dejicientis Satanae tyrannidem, et ho
nminis pugnantis spiritu adversus carnem. Interdum
unus typus gradus est: alterius , veluti serpens aeneus
in stipite fixus praesignavit. Christum crucifixum. Ac

--. - - - _ --__----------- ---

 r ccLE s IA s TAE L I B E Il II r., 621

rursus Christus in crucem, sublatus admonet mos, ut

abducti ab amore rerum terrenarum spiritu feramur
in altum, ac mundo, carnique moriamur. Idem dici
potest de omnibus, quae dominus gessit in terris, quae
sicuti figuris adumbrata sunt in vetere testamento,
ita nobis typi sumt, quid agere debeamus. Tantum
de figuris. Allegoriae exemplum illud est : Moses
Deuteromomii vigesimo secundo vetat, me quis aret in
bove et asino ; sensus allegoricus esse potest, me mi
sceamus Judaismum cum : Christianismo, . non enim
comveniunt, clamante Paulo (Gal. v. 2.): si circumci
damini, Christus nihil vobis proderit. Ptest et hic
esse: me sic profitearis te, Christianum, ut simul et
muudum, colas et deum. Rursus hic: noli simul et
theologiam profiteri, et pari studio mundanae philoso
phiae deditus esse.. Non onero lectorem turba exem
plorum,, qui ex uno facile conjiciet caetera, Incidet
interdum,, ut videantur diversae allegoriae, cum non
sint., Verbi gratia, Origenes interpretatur siliquas
porcorum, quibus ille parum frugi filius cupiebat ex
plere venitem, carmina poetarum : alius jnterpretabi
tur, eas Platonicam , aut Ari$totelicam philsophiam,
alius honores,aut opes aut delicias. hujus seculi. Ne$
hi sensus, diversi sunt, sed ejusdem, generis species
Solu$ deus, qui est summum bonum, yere sitit ho
minis mentem, a quo si excideris, quicquid illud est;

in quo cupis acquiescere, siliquae porcorum sunt. Po-'

stremo ejusdem plures esse posse typos aut plures al
legorias , quemadmodum et, similitudines , notius est;
quam ut sit admonendum. Videpr mihi de tropis
et allegoriis satis disseruisse, ad alia transiturus,' si
illud adjecero, quod admonet divus Augustinus, ut in
explicandis scripturrum obscuritatibus dilucida sit
concionatoris oratio. Ob causas, quas commemoravi,'
expediebat scriptri canonicain alicubi involucri
opertam esse. At non idem - convenit scripturarua
 -

622
-
I. C c 1. E S I A S T A E L I B E R I It.

;terpreti. Lux sit oportet, quod discutiat tenebras.

Hoc fortasse videri possem sine causa admonuisse, mi
; viderem, quosdam in docendo imitari sermomem pro
pheticum, ut ad intelligentiam aenigmatum opus sit
alio interprete- -

CAp. CLXXIII. Sunt, qui fortiter megent, in ca

,,omicis libris ullam inesse obscuritatem, modo adsit
peritia sermonis et semsus commumis. Quorum
opinioni hactenus certe faveo, ut optarim esse
verissimam. Sed una voce reclamant omnes ecclesiae
doctores, et in his ii quoque, qui mec linguarum pe
ritia, mec sensu communi caruerunt. Obscuritas au
-, non solum ex tropis, sed compluribus aliis ex
ausis nascitur : quas hic summatim commemorare
,, ab re fuerit, simulque commonstrare, quibus ra
omibus difficultates possint expediri: tametsi de his
sparsim in superioribus nonnihil attigimus, et vigilan
$imus ecclesiae doctor Augustinus, cum im diver
;, opusculis suis, tum praecipue in libris de doctrina
i,,;$tiama, multa praecepit. Ut autem ordiamur ab
;,,fimis: interdum remoratur lectoris intelligentiam co
dex scribarum aut depravatorum vitio mendosus, id
quod aliquot locis usu venit beato Augustino: Huic
incommodo remedium erit, si consulueris exemplaria
eastigatiora. Interdum ex eo, quod Graecus aut La
tinus interpres vel perperam , vel obscure, vel ambi
gue reddidit, quod vertit. Huic incommodo quatuor
ationibus licet mederi: si vel fontes ipsos consulas,
Hebraeorum aut Chaldaeorum in veteri instrumento,
Graecorum in novo: vel veterum interpretationes ex
cutias, unde deprehendi potest germana lectio : vel
diversas conferas versiones , fit eiiim frequemter, ut
quod hic obscure aut ambigue vertit, alius dilucide
transferat : vel eorum denique commentarios adeas,
qui in hoc sumserunt operam , ut hujusmodi difficul
 *

E CC L E S 1 ASTAE L t B E R I Ir.' 628;

tates submoverent. Ad id tanmetsi veterum diligentia

non parum adjuverit sacrae philosophiae studiosos,
tamen, quoniam numquam cessat depravatorum impro
bitas et scribarum oscitantia nunquam expergiscitur,
semper erit mecessarius restituentium labor. Qua qui
dem in re et mos praeter alios pro nostra virili sumus
admisi. Utinam tantum praestare potuissemus, quam
tum optavimus. Quot seculis in templis canitur ex
PsaIrfio quadragesimo secundo: ita desiderat anima;
mea ad deum fonte,* vivum , pro t fortem vivum,'
quemadmodum verterunt Septuaginta, et habet hebrai
ca veritas. Augustinus hanc particalam mon attin
git, fortem et vivum appellat, ut distinguat a simu
lacris mortuis, quae non possunt homini: conferre sa
latem , et a malis liberare.-' Quot -seculis ex epistola
ad Hebraeos privatim ac publice legunt: fide quidam,
placuerunt angelis hospitio exceptis , pro: latuerumt
angelis hospitio exceptis. Germanam lectionem scriba:
depravavit, non agaoscems Graeci sermonis proprie-
tatem Et hujus generis sunt innumera. ' * * * * * *
- .. * ' . i: :;. . . .

Cap. CLXXIV. ' Nonnunquam ex proprietate lim

guarum nascitur difficultas. Habet enim unaquaeque .
lingua suas loquendi formas peculiares, quas si trams*
feras in aliam linguam ,' mom intelliguntur ab iis, qui
bus altera tantum lingua cognita est. ' Quod genus:
est, ~Hebraei geminatione vocis significmt rroeou
ut cum dicunt: ficus bonas bomas, pro 'vehememter
bonis: et ficus malas malas, pro vehementer malis.'
Et Graeci dicumt: novi tibi gratiam, pro* hbeo tibi:
gratiam; latuit adversus se ipsum loquutus, pro: in- *
sciens adversus se ipsum loquutus est. Hamc,"inquam, >
sermonis formam queniam non agnovit, quisquis ille *
fuit, depravavit locum apud Panlum: placuerunt an
gelis hospitio, exceptis. ' Habet et sermo latihus idio- -
mala sua, quae perturbant hujus peritia leviter tin- -
 -
-

624 ecclesIASTAE LIBEIt ttf

ctos. Septuaginta multum Hebraismi reliquerant in

sua versione, cujus partem aliquam explicuit Augu
stinus im libris locutionum. Hieronymus autem edi
tione sua peregrinitatem eam adeo submovit, ut pro
pemodum plus sit Hebraici idiomatis in movo testa
memto Graeco, quam in vetere. Idem remedium est
adversus ambiguitatem, sive vocis, sive compositio
nis. Paulus primae Corinthiorum decimo quinto ju
ratper suam gloriam: Quotidie morior pervestram
gloriam. .Verum haec praepositio apud Latinos an
ceps est, eoque, qui tantum Latine sciret, ambige
ret, utrum ea gloria Paulo causa fuisset, cur quotidie
moreretur, iam juraret per eam gloriam. At vox
Graecavjc momiestanceps, sed tantum jurando asse
verantis. Umde apud Latinos perverterunt in pro
pter: et, immonmullis Graecorum codicibus deprehen
ditur pro vj, id quod duplici de causa potuit
acidere: sive quod aliquis codicem Graecum emen
davit, ad mostram depravatam lectionem, quod sane
pluribus in locis factum est verisimile: sive quod
Graeci complures abhorruerint a jurejurando, tam di
ligenter a Christo interdicto, contendantque Paulum
musquam jurasse., Quidam horrent: dei filium juxta
divinam maturam dici creaturam; quod Latinis creari
dicitur, hoc; quod prius non erat, At non horret Atha
masius, meque Gregorius Nazianzenus et Hieronymus,
si modo sic interpretemur creaturae vocabulum, quem
admodum illi,juxta Graecam vocem interpretantur.
Graecis aeroea%ae vox est ambigua, quemadmodum et
zrisus. Neque enim solum ra&ae dicitur, quod in
stituitur aut conditur, sed etiam quod paratur ad ali

quem usum; unde aerijuoe possessio, non quod posses

sor creaverit servum aut domum, sed quod sibi ad
usum pararit. Unde T.ertullianus Graecisermonis pe
ritus aercavfere vocat non creaturam , sed paraturam.
Paratum autem esse, quod est sine initio, nihilominus
----
 E CCLIE S I A S T A E L I B E R I It. ' 625

absnrdum est, qam praedestinatum esse. Porro filius

ab aeterno fuit praedestinatus, ut homine assumto
mundum redimeret. Non est igitur, quod offenda
mur, cum legimus Ecclesiastici vigesimo quarto de
sapientia dictum : et qui creavit me, requievit in ta
bernaculo meo, ao mox: ab initio et ante secula
creata sum, etc. Item Proverbiorum octavo : domi
nus possedit me ab initio viarum suarum ; quod il
lic verterat creavit, hic vertit possedit: Graecis idem
est verbum aeraoev.

CAP. CLXXV. Nonnumquam obscurat intelli

gentiam , antiquitatis ignoratio, plurima siquidem in
rebus humanis novat aetatis diuturnitas. Veluti quod
scripsit Horatius: scriptor utroque tuum laudabit pol
lice ludum: memo fuerat intellecturus, misi veteres
admonuissent, olim qui faverent, pollicem premere
solitos. Itidem quod est in Psalmo centesimo vigesi
mo septimo: adversum me loquebantur, qui sede
bant in porta : juxta sensum grammaticum minus li
quebit, nisi moniti furimus, olim Judaeos in portis
urbium solitos exercere judicia. Ad id facit, quod
Deuteronomii vigesimo primo pater filium contuma
cem jubetur adducere ad seniores illius civitatis et ad
portam judicii. _ Praeterea secundi Regum decimo
quarto : Absalon stans in gressu portae invitat in
gredientes et egredientes, ut suas causas ad se de
ferant. Similiter quod dominus Pharisaeis exprobrat
latas fimbrias et phylacteria , , vix quisquam intelle
xisset, nisi periti antiquitatis admonuissent, Pharisae
os humc morem arripuisse ex Deuteronomii capite
sexto: ligabis ea in manu tua, et erunt immota an
te oculos tuos. Interdum ambiguitatem parit vox di
versa significans, aut certe diversis modis usurpata.
Prioris exempla multa sunt apud Hebraeos dictio
mes quae iisdem literis et iisdem notis res diversas
- R r
626 C CI. E S I A S T A. E. IL I B EIR . It.

significant: rursus, quae iisdem elementis, sed mu

.tatis notis diversa significent. Apud Graecos ros
finem declarat et vectigal, unde dicti telomae, qui
exigunt vectigalia. Celebratur Euripidis sentemtia:
oexavov roudroov r ros vsrvzia, quod ita
vertere quidam mon indocti: effremis oris fimis infor
tunium: at mea sententia rectius vertissent: effrenis
oris vectigal infortumium , ut vectigal perinde valeat,
quasi dicas, fructus. Apud Latinos os aliud signifi
cat, cum paternus casus habet oris, et aliud , cum
habet ossis. Nisi quod juxta grammaticos discrimem
prodit ipsa promumtiatio: si producas os, est illud, umde
ducitur oris : sim corripias, est, unde ducitur ossis.
Produces, si sic efferas, quasi somes os per geminum
oo : corripies, si per unicum, ut munc vulgus pro
mumtiat. Nam longarum ac brevium syllabarum dif
ferentia pene in totum, sublata est, nisi si quam fa
ciat accentus: qua de re disseruimus im libello de
recte pronuntiando. Posterioris exemplum illud esto.
Consummatio in scripturis interdum sonat perfectionem,
ut dominus in cruce : consummatum est. Interdum
rroevoe$p(av, sive internecionem ; velut Esaiae deci
mo : consummatio abbreviata inundabit justitiam.
Item Hieremiae quarto: deserta erit omnis terra,
consummationem tamen non faciam , id est, mon
semel perdam universos. . Ita spiritus interdum pro
flatu ponitur , interdum pro affectu homimis, inter
dum pro spiritu sancto. Idem sentiendum est de
multis aliis vocibus, quarum de numero sunt mun
dus, lex, caro. Exemplis, quoniam plurima sunt,
supersedeo, ne fiam prolixior in re non obscura. De
remedio mox dicam.

CAP. CLXXVI. Huic incommodo finitimum est,

cum vel idem nomem proprium pluribus est commu
me, vel uuus nominibus duobus aut pluribus designa

*----- - - - _ _ ----~_.----*
 E C C LESIA s T A E L I B E R II r. 627

tur. Prioris exemplum est: apud Aegyptios multi

reges dicti sunt Pharaones, multi Ptolemaei, apud
Babylonios multi Nabuchodonosores, apud Jud.
sub Babyloniis multi Jechoniae ; similiter in scriptu
ris plures Darii, plures Xerxes, plures Antiochi,
plures Cyri; et in evangelio leguntur tres aut plures
Herodes, iidem momine, personis diversi. , Ires
etiam im humanis parit minus attentis magnam con
fusionem in quibus occurrunt multi Catones, mul;
Tarquinii, multi Bruti, . multi Scipiones. Idem, ,,
venit in nominibus locorum. Notum est omnibus,
duas esse Galilaeas, quarum altera discretionis gratia
dicitur Galilaea gentium. Ita sunt duae Salem. I
tera juxta Jordanem in tribu Effraim, olim ait;., s;
chimitarum, ubi legitur baptizasse Joannes, Joanni, u,_.
iio: altera, quae notiore vocabulo dicitur Hierosoly
. Eadem difficultas est in humanis historiis,
quam ex parte discussit Stephanus, qui scripsit de ur
bibus. Nunc posterioris exemplum accipe. Libro Pa
ralipomenon secundo, Ochosiam regem trinominem
reperimus, si quidem capite vigesimo primo appella
tur Joachim natu minimus filiorum Jehoram; idem,
mox proximo capite dicitur Ochosias : constitue,,,;
autem habitatores Hierusalem Ochosiam, filium
ejus minimum , regem pro eo. Rursus in capite
praecedenti, cum referuntur nomina filiorum Jeho.
ram, pro Ochosia dictus est Azarias. Similiter qui
apud Matthaeum in genealogia dicitur Jechonias, apud
Lucam III. dicitur Neri. Idem in libris Regum et
Paralipomenon vocatur Joachim. Rursus qui apud
Lucam vocatur Sorobabel, Neemiae III. dicitur: BA
rochias. Sic Matthaeus dictus est Levi, Paulus Sau
lus. . De locis res evidentior est, quam ut opus sit
exemplis. Sed de homonymis et synonymis, quoni
am hoc argumentum plures, habet sinus et anfractus,
non ingrediar altius, Qui volet et cui vacabit, pote
`R r *
628 Is C C L E S I A 8 T A E L IB PIR I I I.

rit super his plemius edoceri libris Berosi, ' Philonis,

Josephi, tum e Hieronymi variis annotationibus, prae- '
cipue e catalogis, quos de locis contexuit, tum ex
commentariis Amiani recentioris. Nec indiligenter
hanc partem tractavit Joannes Driedo. Nos ad reli
qua properamus.

CAp. CLXXVII. Ambiguitas aliquoties nascitur, ex

varia distinctione, velut haeretici sic distinguebant:
In principio erat verbum , et verbum erat apud de
um , et deus erat: verbum hoc erat in principio
apud deum ; me cogerentur verbum profiteri deum,
sed tantum fuisse apud deum. Rursus qui volunt
excludere spiritum sanctum a consortio divinitatis,
ita distinguunt: omnia per ipsum facta sunt , et si
ne ipso factum est nihil, quod factum est , ut spi
ritum faciant creaturam. Simile est ad Romanos
quarto: quid ergo dicemus , invenisse Abraham pa
trem nostrum secundum carnem: haec particula, se
cundum carnem , referri potest ad verbum invenisse,
potest et ad patrem nostrum. Hujus formae in scri
pturis occurrunt innumera. ^ In hoc ambiguitatis ge
nere explicando eadem est ratio, quae in polysemis
dictionibus, aut varie usurpatis. Primum omnis sem
tentia, quae pugnat cum inviolatis fidei dogmatibus,
rejicienda est. Quod si in variis sensibus nihil est
adversum sanae doctrinae, ex ipsa sermonis serie
quaerenda est germana lectio. Observandum, quid
praecesserit eum locum , quid consequatur, umde coe
perit, qui loquitur, quo progressus sit, et quo eva
, serit. Hic nonnihil valebit et aliorum locorum colla
tio. Saepe fit, ut idem sensus, hic verbis ambiguis
enuntietur, alibi sermone perspicuo efferatur. Quin
et pronuntiatio monnunquam variat sensum. Pluri
mum enim refert, utrum enumtiando pronunties,
an interrogamdo seu percontando. ' Quamquam in il
 E C C L E S I A S T A E L I B E R I II. \ 629

lo : a Nazaret potest aliquid boni esse ? percontatio

mon voce tamtum , verum etiam nota scribentis discer
nitur. Sed ironia mullam habet motam, sola promum
tiatione distinguitur. Quod genus est illud : dormite
jam et requiescite. Quod si notae variant, partim
ex ipso sensu, partim e sermonis tenore colligitur ve
ra lectio. Dormite jam et requiescite, si accipias
velut ab imperante dictum, sensus videtur absurdus.
Rursus primae Corinthorum sexto: secularia igitur
judicia si habueritis, contemtibiles qui sunt in eccle
sia , illos constituite ad judicandum : per ironiam
esse dictum indicat, quod mox sequitur : ad verecun
diam vestram dico. Verum de his nonnihil attigi
mus in superioribus, cum de tropis ageremus, et in
Annotationibus non pauca produximus exempla. Ab
ambiguis recedam , si illud admonuero, sermonem
Hebraicum ; et Graecum plus habere ambiguitatum,
quam Latinum. Apud Hebraeos partim in causa est
quorundam elementorum similitudo, quae parum at
tentis praebet erroris occasionem, partim puneta, quae
submotamtur literis: ea in priscis illorum codicibus mom
apponebantur, et tamen ex his mutatis varius nasci
tur sensus. Apud Graecos autem, quod in verbis ea
dem vox frequenter ad diversa genera aut ad diver
sos modos pertinet; ut in eo, quod modo ex Paulo
citavi, ad judicandum constituite , roere, in
certum est, utrum sit constituitis, indicandi modo,
an constituite, imperandi. Item ad Colossenses se
cundo: quid adhuc decernitis , oyuoere ; incer
tum est, activene an passive accipiatur. Quanquam
et apud Latinos saepe per hypallagen modus pro mo
do ponitur. Nom facies furtum: mon est praedicentis,
sed praecipientis. Unicum hoc exemplum pro immu
meris positum esto. Quim et articulus, im alium
translatus locum, diversam parit intelligentiam.
 630 E C C L E S I A S T A E I, IBE R I I t.

CAp. CLXXVIII. Nom mediocre negotium exhi

bet tractantibus scripturas species comtradictionis, va
mitatis aut absurditatis , cum certo certius sit, tale
nihil esse in libris canonicis. Nonne, cum Joannes
(I. ep. I. 8.) scribit: si dixerimus , quod peccatum
non habemus , nos ipsos seducimus et veritas in no
bis non est , pugnare videtur cum eo , quod habetur
in eadem epistola (c. llI. v. 9.): qui natus est ex
deo , non peccat, sed generatio dei conservat illum?
Rursus quod scribit Paulus : viri , diligite uxores ve
stras, sicut Christus dilexit ecclesiam ; et quod
praecipit Moses: honora patrem et matrem contrari
um apparet ei, quod dominus in evangelio promum
tiat, Lucae quarto: si quis venit ad me , et non odit
patrem suum et matrem , etc., non potest meus es
se discipulus. Item quod Christus interdixit Aposto
lis, in viam gentium ne abieritis, pugnat cum eo,
quod iisdem dicit : ite in orbem universum , et do
cete omnes gentes.' Hoc autem incommodum facile
per tropos et allegorias tollitur, aut certe temporum
aut personarum discretione. Ante mortem dixit, in
viam gentium ne abieritis ; post resurrectionem di
$it, ite in orbem. A pluribus ' exemplis abstineo, me
fastidio sim lectori. Vanitatis species turbat lectorem,
quoties eadem res diverse marratur, aut numerus
annorum rationi temporum non congruit. Marcus ca
7 pite decimo quinto scribit , Jesum fuisse crucifixum
hora tertia, cum Joannes decimo mono tradat, Pila
tum hora ferme sexta sedisse pro tribunali. Non
consistit autem , ut crucifixum accipiamus, antequam
esset damnatus. Sudatur etiam a quibusdam, ut,
quae in Actis cap. VII. habetur, Stephani narratio
nem doceant congruere cum ea, quae est in Gene
si : quodque Lucas capite IX. refert de Saulo prostra
' to, videtur cum ipsius Pauli marratione dissemtire.

~e_--------------
 E CCL E S I A S T A E L I B E R III. 631

Nec eadem raro accidit in literis evangelicis. Vani

tas autem videtur, quod discrepat, cum simplex sit.
sermo veritatis. Plurima vero de Messia praedicta
sunt in vetere testamento, quorum mihil apparuit in.
Christo ; veluti cum prophetia dicit (Jes. II. 2.) : ele
vabitur mons, domus domini, super omnes colles
et sedebit super solium David, etc. Item cum deus
legitur imposuisse capiti ejus coronam de lapide pre
tioso, et unxisse eum prae participibus suis. Prae
terea de pugnis et victoriis ex attritis hostibus, de
gladio addito femori, cum nihil horum in Christo
conspectum sit, sed omnia contra. Quae res scan
dalo fuit mon solum vulgo Judaeorum, sed ipsis et
iam apostolis. Ne illa quidem umquam acciderunt,
quae Esaias undecimo futura praedixit in adventu
Christi: vitulus et leo et ovis simul morabuntur, et
puer parvulus minabit eas , et caetera.

CAP. CLXXIX. Absurditatis speciem habent,

quae ante retulimus de eruendo oculo et projicienda
dextra; item de congerendis prunis in caput inimici.
Praeterea: oportet nasci denuo. Et: nisi efficiamimi,
sicut parvulus iste, et caetera. Ad haec: nisi man
ducaveritis carnem filii hominis et biberitis ejus
sanguinem, non habebitis vitam in vobis. Ad redi
genda in concordiam, quae videntur pugnantia, prae
ter alios plurimum adjumenti attulit beatus Augusti
mus multis voluminibus. Idem sentiendum de falsa
specie vanitatis, quam frequenter scripturis impingit
impius ille Porphyrius; absurditatis species tropis et
allegoriis discutitur. Interim et illud juvat ad con
cordiam, si loco diligenter inspecto deprehendas, di
versis verbis eandem esse expressam sententiam. Rur
sus si meminerimus, nec prophetas nec evangelistas
res eo marrare ordine, quo gestae sunt, sed interdum,
ut ipsis in mentem venerunt, ita temperante spiritu
632 E C CL E S I A SATAE L I B E It 1 II.

sancto ob mostram aliquam utilitatem. Quin et illud

amimadvertendum , quaedam eadem videri, cum si
milia sint, mom eadem. Rursus quaedam eadem bis
esse facta ; veluti quod Moses elicuit aquam e petra,
bis factum est, cum plerique credant, tantum semel
factum. Siquidem Exodi XVII. Moses percussit pe
tram Oreb apud Baphidim mamsione undecima, prius
quam ventum esset ad montem Sina, ubi prodita lex
est, cui loco mfbmen inditum tentatio. Idem Numero
rum XX. bis percutit petram in deserto Sin juxta Ca.
des, mansione trigesima tertia post perfectum taber
maculum. In priore loco mon legitur offendisse do
minum , hic legitur offendisse. Et hic locus dictus
est, contradictio. *) Chrysostomus existimat, Chri
stum bis flagello vendentes et ementes e templo de
turbasse, eo quod evangelistae insigniter in temporis
ratione dissonant. Joannes enim capite lI refert fa
ctum statim ab initio miraculorum, postquam domi
mus in Cana Galileae mutarat aquam in vinum; alii
evangelistae marrant, quasi factum sit paulo ante pas
sionem domini. **)

CAP. CLXXX. Quosdam turbat mom animadver

sa persona, sub cujus nomine sermo profertur. Qui
dam enim scripturae canonicae libri constant perso
nis, ut Job et canticum Salomonis. Quanquam et
in his, qui non sunt dramatici, interdum qui lo
quitur, tacite sibi sumit personam alienam , docendi
gratia. Quae Paulus scribit Romanis capite septimo:
scimus enim , quod lex spiritualis est , ego autem
carnalis sum, venundatus sum sub peccato ; quod enim
operor , non intelligo; non enim , quod volo bonum,

*) Verba : Siquidem Exodi XVII contradictio, in ed. J.

plane desiderautur.
**) Joannes enim domini: haec in ed. I. non legimus.
 E C C I. E S IAS TAE LIBE R I I I. 633

hoc ago , sed quod odi malum , illud facio, et cae

tera: quoniam non videbantur convenire in tantum
apostolum, vetustiores interpretati sunt, illic Paulum
docendi gratia in se suscepisse personam hominis Ju
daici et imperfecti, atque adhuc aut carni servientis,
aut ancipiti bello cum carne pugnantis. Similiter in
Ecclesiasta multa dicuntur sub aliena persona, quae
parum congruunt in eum, qui loquitur afflatu divini
spiritus. Tale quiddam et im ipso Christo liceat depre
hendere. Cum enim dicit Chamaueae: non est bonum
sumere panem filiorum, et mittere canibus, sub per
sona vulgaris Judaei loquitur potius, quam ex animi
sui sententia: alioqui peccasset ipse, qui , quod pro
nuntiavit mon esse bonum, fecerit. Eam vero perso
mam induit, ut mulieris fidem redderet evidentiorem,
simulque Judaeis incredulis imagine declararet , quam
efficax res sit fides, quae vel ab invito, ut ita loquar,
Christo miraculum extorserit., Siquidem quasi delas
satus tamdem ac victus dixit : o mulier, magna est f
des tua, fiat tibi, sicut vis. Praeterea cum loquitur
discipulis: quorum remiseritis peccata , remittuntur
eis, et caetera : apostoli episcoporum ac sacerdotum
persomam gerunt, ipse dominus dei et hominis per
sonam gerit. Rursus cum satellitibus dicit: si me quae
ritis, simite hos abire : dominus sub cujusvis episcopi
seu pastoris persona loquitur ; apostoli plebeii gregis
personam gerunt. Est enim fidi pastoris, pro salute
sibi creditae plebis vitam impendere, si res postulet.
Ad haec, quoniam Christus et corpus ipsius mysticum
idem sunt: dominus quaedam in se recipit, quae mom
in ipsum, sed in illius membra competunt. Veluti
quod ex Psalmo vigesimo secundo Christus in cruce
pendens usurpat: longe a salute mea verba delicto
rum meorum, ad Christi corpus 'pertinet, cujus pec
cata in se recepit. - Alioqui Christo tribuere delictum,
extremae sit impietatis. Rursus in Psalmo LXIX,
 vi

634 E C C L E S I A S T A E L I B E R I I r.

quem Christo patienti tribuunt juxta allegoriam, , sub

corporis sui persona loquitur: domine , tu scis insi
pientiam meam , et delicta mea a te non sunt ab
scondita. Simili modo apud Zachariam capite III.
inducitur sordidatus, et a peccatis mundato dantur
mutatoria, diciturque: si ambulaveris in praeceptis
zmeis : quae omnia a membris transferuntur in caput,
eo quod caput et corpus unum sunt, quemadmodum
maritus et uxor una caro sunt, quod mysterium Pau
Jus appellat magnum in Christo sponso et ecclesia
sponsa. Agnoscit hanc individuam societatem etiam
sensus communis et vulgaris loquendi consuetudo. Si
quis laedat pedem aut aliud membrum, lingua cla
mat, cur me laedis? cum ipsa laesa mom sit, sed una
loquitur pro membris omnibus. - Itidem Christus jam
immortalis, nec ullis patens injuriis, clamat : Saule,
$aule , quid me persequeris?

CAP. CLXXXI. Huc confert magnus ille Grego

rius , merito dictus Theologus, quod Paulus primae
Corinthiorum XV. scribit, fore, ut cum deus filio sub
jeerit ~omnia, tunc et ipse filius subjectus reddatur
patri. Atqui Christus juxta naturam divinam mulli
subjectus est, nec erit umquam, cum sit aequalis patri:
juxta assumtum hominem munquam fuit rebellis patri,
, sed obedientem se praebuit usque ad crucem: caete
rum si contempleris caput et corpus unam esse perso
nam , mondum omnia subjecta sunt illi, nec ipse to
tus subjectus est patri, ob nostram rebellionem. Huic
simile est, quod , quoniam im hypostasi sive persona
Christi sint plures naturae , quaedam de homine prae
dicantur, quae illi non conveniunt, nisi secundum di
vinam naturam : rursus quaedam de verbo praedican
tur quae in illum mom congruunt, nisi secundum hu
manam naturam. Prioris exempla sunt passim obvia;
veluti cum apud Joanmem dicit: nemo ascendit in
 E C C L E s IA s T A E I. I p E R I I I. 635

coelum, nisi filius hominis , qui est in coelo. Chri

stus enim id temporis juxta hominem assumtum mon
erat in coelo. Posterioris illud , cum scribit Aposto
lus : sic deus dilexit mundum, ut filium unigeni
tum tradiderit in mortem. Christus mon fuit tradi
tus in mortem , misi juxta maturam humanam nec
dicitur unigenitus dei filius, misi secundum naturam
divinam. Quin hoc ipsum Christus humanae naturae
vocabulum est, neque enim juxta divinam fuit unctus
gratia, ne secundum corpus quidem unquam fuit um
ctus, sed secumdum animam. Fuit enim ille tergemi
mus gigas, e tribus, ut ita loquar, constams naturis,
corpore humano, amima humana, et divina natura.
Unitas autem persomae facit, ut promiscue quaedam de
illo praedicentur, non observata maturarum proprieta
te. Recte dixeris deum pro nobis mortuum, cum nec
juxta divinam naturam, nec juxta animam, sed tan
tum juxta corpus assumtum sit mortuus. Et in Sym
bolo dicitur descendisse ad inferos utique juxta ami
mam , cum .corpus eo non descenderit.

CAp. CLXXXII. His mihi videor non absurde at

texturus, quod, quemadmodum in eadem persona fuit
deus et homo, ita in tota dispensatione , qua versatus
est in terris, deprehendas licet summae illius naturae
pariter et nostrae terrestris manifesta indicia. Conci
pitur in utero foemineo, sed de spiritu sancto, et an
gelo paranympho. Illud hominem decebat, hoc deum
ac dei filium. Statis mensibus gestatus est, et crevit
intra latebras humami corporis, sed nondum natus
agnoscitur dominus ab Elizabeta: agnoscitur a Joanne,
qui tum gestabatur et ipse : praedicatur a Zacharia
oriens ex alto mundi redemtor. Nascitur humano
more, verum ante omnia secula natus ex patre deo
deus : nascitur ex muliere, sed ex virgine: nascitur
sine commixtione viri , ac matris integritatem nom vio
 686 E C C L E S IA STA E LI B E R I It.

lavit, sed consecravit. Fasciis aliorum infantium more

est involutus, sed idem resurgens semet e fasciis evol
vit. In praesepe reclinatus est, sed huic angeli coe
litus decantant hymnum deo dignum. Humc stella luci
da designat: hunc magi spreto Herode adorant ac my
sticis homorant muneribus. Circumciditur infans,
sed ab Anna et Simeone agnoscitur lumen gen
tium et gloria plebis Israeliticae. Profugit in Aegyptum,
sed Aegyptiorum idola profligat. Duodecim matus am
mos cum legis peritis disputat in templo, percontans
vicissim et audiens, sed in puero senes demirantur
quiddam homine majus. Obtemperavit parentibus, sed
mon erat hominis vox, cum ait : quid est, quod me
quaerebatis ? an nesciebatis, quod in his, quae pa
tris mei sunt , oportet me esse ? Lassus ex itinere petit
aquam, sed idem in nuptiis vertit aquam insipidam in
vinum optimum. Idem ut deus clamat *): venite ad
me omnes , qui laboratis et onerati estis , et ego re
ficiam vos. Idem promittit ipsum agnoscentibus aquam
vivam, salientem in vitam aeternam. Promittit in se
credentibus, fore, ut ipsi quoque profundant de ven
tre suo flumina aquae vivae. Fingitur aqua ut homo,
sed aquas ut deus sanctificat, et abluendis omnibus
omnium peccatis efficaces reddit. Orat ut homo, sed
in orantis verticem descendit ac manet spiritus sanctus,
auditur paterma vox: hic est filius meus dilectus. Cum
peccatoribus venit ad baptismum, sed honoratur Joan
mis testimonio: ecce agnus dei, ecce qui tollit pecca
tum mundi; prius illud erat hominis elogium, sed im
nocentis, posterius hoc mon competit nisi in deum.
Tentatur, sed volens, 'sed vicit, et mobis vicit. Esu
rivit, quod est hominis, sed post dies quadraginta:
sed idem e paucis panibus explevit multa hominum
millia.

*) Editio II. habet declarat.

 e C C I. E S I A S T A E LIBER 111. 637

CAp. CLXXXIII. Vehitur navigio, sed idem, cum

vult, ambulat super aquas, et Petrum, simul ut du
bitavit, pessum eumtem levat. Somno gravatus est,
sed excitatus verbo ventis imperat et mari, moxque
pro saeva tempestate facta est tranquillitas magna.
Persolvit didrachmum , sed e pisce monstrato extra
ctum. Audit daemoniacus, sed idem virtute dei pro
pellit omne daemonum gemus. Quaerit, quae sit in
scriptio et quae imago numismatis, sed idem toties re
spondet ad tacitas Pharisaeorum cogitationes. Quaerit,
ubi situs sit Lazarus, sed eundem sola voce evocat e
sepulchro. Impetitur lapidibus, sed non attingitur.
Ducitur ad praecipitium , sed per medias insidias eva
dit intactus. Lacrymatur, sed nostram deplorans mi
seriam. Atque idem, cum vult, ejicit plorntium
turbam, excitaturus archisynagogi filiam, et viduae la
chrymas vertit in gaudium , restituens illi filium pro
mortuo vivum. Sensit humanae naturae incommoda,
sed idem mutu pellit omne morborum atque incommo
dorum genus. Consputus ac flagellatus, non habebat
speciem neque decorem oculis hominum, sed Davidi
apparet speciosus prae filiis hominum : sed idem in
monte transfiguratur, facies resplendet supra clari
tatem solis, vestes superant candorem nivis. Gessit
formam servi,. ut homo, sed ut deus coruscat miracu
lis. Nec est, quod quis hic obturbet, ediderunt et alii
sancti miracula. Fateor, sed mulli tam multa, mulli
tam praesenti virtute, mulli cum simili auctoritate.
Nunquam enim Christus, editurus miraculum, orasse
legitur, aut invocasse patris auxilium. Habebat qui
dem a patre, sed eamdem cum patre, potentiam. Ju
dicatur a Caipha, accusatur, atque ut agnus obmu
tuit ; sed cum adjuratus per deum vivum ait: posthac
videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis
dei, et caetera : divinitatis vocem emisit. Sedere enim
ad dextram, aequalis est. Aequalem esse deo, non
-
 638 E C C LES IA STAIE LIBI. R I I I>

cadit misi in deum. Tollitur in crucem, sed ibi devi

cit Satanam. Pendet inter latrones, sed alteri voce
regia dicit: hodie mecum eris in paradiso. Dira pati
tur ut homo, sed obortae tenebrae declarant deum.
Moritur, sed emisso valido clamore. Deponit amimam
suam, sed, sponte, potestatem habens resumendi eam.
Velamen templi rumpitur, fimdumtur saxa, reviviscunt
mortui. Moritur, sed ea morte mundo vitam repara
vit. Sepelitur, sed idem nom aperto sepulchro resur
git immortalis. Descendit ad inferos, sed rediit tri
umphans, opimam praedam secum abducens *). Sub
ducitur visibili corpore in coelum, sed mittit paracle
tum, per quem inter homines dilargitus est coelestia
donaria. Ad hunc modum si quis in omni Christi vita
philosophetur, ut illius persona e variis naturis fuit
permixta, si fas est eo verbo uti, quo tamen usus est
beatus Augustinus, ita comperiet ubique vicissim emi
cantia dei et hominis argumenta.

CAp. CLXXXIV. Nunc ipse sermonis cursus no

1)is quodammodo vellicat aurem, ut paucis loquamur
de regulis Ticonii, cujus ingenio delectat, _ fuisse vi
detur Augustinus, quamquam hominis dogma dete
staretur. Erat emim in factione Donatistarum sive
IDonatianorum , tametsi in multis ab illis dissidems;
quin etiam . libris editis acerrime cum eis depugnavit.
Contra quos , inquit Augustinus, invictissime scripsit,
et illic invenitur absurdissimi cordis, ubi eos nom. omui
ex parte relinquere voluit. Primam regulam appellat
de Christo et ejus corpore mystico, quod est ecclesia,
ex quibus velut una comstituitur persona. Eoque scri
ptura sic temperat sermonem, ut interdum a capite
transeat ad corpus, contra a corpore ad caput. Ex
emplum affert ex Esaiae capite sexagesimo primo :

*) In ed. PI. exstat lectio: adducens.

 E CCL ESIA STAE LIBER. II; 639

quasi sponsum decoratum corona, et quasi sponsam

ornatam monilibus suis. Sponsi momen ad Christum
pertinet, sponsae ad ecclesiam. Poterit tamen e scri
pturis exemplum depromi hoc congruentius. Secum
dam appellat de corpore Christi bipartito, Augustinus
mavult de permixta ecclesia. Est enim ecclesia quae
dam nobis incognita, in qua non sunt misi pii et ad
vitam praedestinati. Attamen propter sacramentorum
communionem etiam impie viventes et- haeretici to
lerantur in ecclesia bonis permixti, sicut in evangelica
sagema mali pisces bonis admixti trahuntur ad littus,
donec per angelos fiat separatio. Exemplum affert
e Cantico: nigra sum , sed formosa , ut tabernacula
Cedar, ut pellis Salomonis. Quid ait: nigra sum,
sicut tabernacula Cedar, putat ad malos Christianos
pertinere, eo quod tabernacula Cedar sint Hismahelis.
At quod dicit: sed formosa , ut pellis Salomonis, ad
pios Christianos et viva Christi membra refert. Quam
quam et hoc exemplum videtur coactius, et, quoniam
mititur allegoria, mon multum habet pomderis. Aptius
est, quod refert ex Esaiae quadragesimo secundo : et
educam caecos in viam , quam nesciunt, et in semi
tis, quas ignorant, ambulare eos faciam ; ponam te
nebras coram eis in lucem , et prava in recta. Haec
citra controversiam pertinent ad eos, qui Christo ve
mienti ' crediderumt. At subito sermo propheticus ad
eos transit, qui restiterunt evangelio : conversi sunt
retrorsum , et caetera. Quamquam nec hoc exem
plum satis quadrat ad regulam, meque enim dominus
secumdum allegoriam proprie loquitur de Judaeis, sed
de universis gentibus, ex quibus aliquot crediderunt, alii
conversi sunt ad deteriora. Hic igitur locus magis per
tinet ad quartam regulam.

CAp. CLXXXV. Tertiae regulae titulum fecit de

promissis et lege, sive, ut Augustinus mavult, de litera
 640 ecclesi Ast AE L 1 b er 111.

et spiritu, aut de gratia et mandato. Evangelium est

promissio gratiae per fidem absque operibus. Lex
mandatis terret ao dejicit conscientias, exigens opera,
cum gratiam mon addat. Omnia autem bona opera
ex fide velut e radice mascuntur-et alumtur. Hic opor
' tet sacrorum voluminum lectorem esse cautum et vi
gilantem, me, cum videt exigi opera, existimet se suis
viribus implere posse, quod praecipitur: aut, cum le
git eos, qui sumt ex fide, liberos esse a lege, putet se
mom obligari ullis praeceptis scripturarum. Lex prae
lucens commonstrat , quid sit agendum, quid fugien
dum ; gratia praestat, ut, quod jubemur, praestare va
deamus. Neque tamen protinus oportet despondere
animum , si propter carmis , quam circumferimus, in
firmitatem non ad plemum praestamus ea, quae prae
scribit lex, modo perseveremus in fide et caritate. Sup
let enim de suo Christi bonitas, quod mostris deest
viribus. Ipse enim est justitia nostra et perfectio mo
stra, si modo in illo permaneamus. Quartam regulam
appellat de genere et specie, sive de toto et parte. Fre
quenter n scripturis de Babylone, aut alia quapiam
gente dic tur, quod ad universos pertinet. Juxta hanc
rationem , quod in Christum maxime competit, etiam
ad illius r embra transfertur. Contra quod de tota ec
clesia dic wm est, accommodatur ad simgulos homines.
Interdum criptura a specie transit ad genus. . Exem
plum est zechielis trigesimo sexto. Prior prophetiae
pars mom natim convenit in domum Israel : non pro
pter vos : go faciam, domus Israel, et caetera. At
quod sequ ur: et effundam super vos aquam mun
dam, et mundabimini ab omnibus inquinamentis
vestris, etc., ad eos quoque pertinet, qui crediderunt
ex gentibus. Huic affine est, quod scriptura frequem
uer veluti 'de universis loquitur, quod ad certos quos
dam tamtum pertinet; veluti cum dominus loquitur in
evangelio : Cum exaltatus fuero a terra, omnia tra
 ae CCLE8IASTAE 1. 1 B E R rrt. 64

ham ad me ipsum. Nonne videtur promiissa morta

}ium universorum conversio? At pauei crediderunt, si
conferamtur curn his, qui' perstiterunt in incredulitate.
Tale est illd Pauli: omnes, quae sua sunt, quaerunt.
Hic sermo mec in Petrum, iiec in Barmabam aliosque
complures competit. Item: illud Psalmi (LXI,)& omnes
declinaverunt , simul inutiles facti sunt, non est, qui
faeiat bonum, non est usque ad unum. ~Haec, et quae
sequuntur, non quadrant--in amiversos Judaeos. In
omni populo veluti duo sunt populi: alter bonorum,
alter malorum. Geminus est Israel, qui eum lauda
tur quamquam sermone generali, tamnem de piis tan
tum est intelligendum. * Rursum cum aecusatur, de
impiis accipiendum est. Idem sentiendum est de Pha
risaeis, de divitibus, de Christianis, de saeerdotibus,
de monachis, de principibus. Quod in genere dictum
est, ad speciem- est referendum. Haec pluribus dis.
serit, quisquis fuit, qui scripsit duos perquam elegaa- .
tes libros ab
discrepat devocatine
Ambrosiana.gentium; ' nam
--
phy$si$$multum
*' j *', u'-:

CAp. CLXXXVI. ' Adjicit ibidem aliam> regulam

de observatione temporum: In scripturis enim inter
dum, quod ad diversorum temporum homines perli
met, ita promittitur, quasi de una ejusden aetatis
gente dicatur; veluti quod Petrus (1. ep. ff. 9 et io.)
scribiti vos autem genus electum, regale saeerdoi
iium, gens sancta, etc.; qui aliquando non populus,
nunc autem populus dei: 'qui non consequuti miseri
eordiam, etc. Cum haec scriberet Apostolus, jam'illi,
qui dicti sunt non populus, nom erant in vivis; et ta- :
men ita sonat Petri sive prophetae sermo, t'ips* vi
deantur nunc eligi, qui prius ferant derlit:iOde
terum hujusmodi locutines pertinent mon$adoedsdeni
homines;sed ad ejusdem gentis-homines. ABhi$'noii
est prorsus alienum, quod propheticus seriiioitae iion
nunquam est temperatus, ut, cum pleraque pariter
Ss
642 CCL E IA STAE;uI, IBER 111,

et secumdum historicum semsum cqngruant alicui per-:

somae, puta regi, secundum allegoricum alteri, puta
Christo, tamen admisceat quaedam, quae non consi
stunt nisi per allegoriam, neque quadrent in utram
que personam. Exemplum suggerit Psalmus LXXXIX.
(v. 2o.): posui adjutorium in potente, et eaealtavi ele
ctum de, plebe mea;, inveni David servum meum,
oleo sancto meo unxi eum; manus enim mea auxi
liabitur ei, et brachium meum confortabit eum, etc.
Haec simul congruunt, et in David secundum literam,
et in Christum juxta sensum spiritualem. Caeterum
illud (v, 28.); et, ego primogenitum ponam: illum, ex
celsum prae regibus terrae : an in Davidem quadret,
nescio... At illud : et, ponam in seculum seculi semen
ejus, et, thronum ejus sicut dies coeli, non congruit
misi in Christum. . Quemadmodum mec illud: semel
juravi, in sancto meo , si David mentiar: semen ejus
in aeternum manebit; et, thronus ejus sicut sol in
eonspectumeo, et sicut luna perfecta , in, aeternum.
Simile est Esaiae decimo quarto, ubi quaedam admi
scentur, quae juxta literam : non competunt in Nabu
chodomqsorem , eoque de diabolo Lucifero exponun
tur ; veluti quod de coelo, decidit in terram, et quod
dixerit in corde suo :., ascendam super altitudinem
nubium , et similis ero altissimo... Quin in toto hoc
Esaiae valicinio, quod duobus capitibus, XIII. et XIV.
contexitur, quaedam dicuntur, quae palam pertinent
ad Babylomem a Medis evertendam ; sed admiscentur, -
quae. de terrena Babylone mon possunt intelligi, velut
illud; non habitabitur usque in finem , etc. Constat
enim,, Babylonem post illud excidium fuisse' instau*
ratam et habitatam. Sed hujus generis exempla per
multa occurrunt in propheticis literis; a quibus recen
sendis abstineo brevitatis studio. Prudentibus sat est,
specimen indicasse.
- - - - - -
* * * -'
 ECCLESIAST A: LIBETt ttt, 643

Cap. CLXXXVII. Ad Ticonii regulas revertor,

quarum quintam ponit de-temporum quantitate, sive
de mumeris. Quod Matthaeus XVII. scribit, Christum
post sex dies assumsisse tres discipulos ad visionem
montis, Lucas post octo dies, non comsistit, nisi per
synecdochen intelligas partem diei, qua haec dominus
loquebatur, et partem diei post rem peractam, pro
duobus diebus numerari.; Simile est, quod Christus
dicit, se post tres, dies resurrecturum. De. numero
ponit exemplum e Psalmo (CXIX. , 164.) : septies in
die laudem dixi tibi, ut cum: illo conveniata sensus,
semper laus ejus in ore meo-- Tametsi neuter sermo
caret tropo: siquidem et septies positum est pro fre
quenter, et semper positum pro assidue. Petro dictum
est, ut fratri condonaret: usque ad septuagies septies,
cum domimus sentiat toties condonandum fratri, quo
ties peccaverit et resipuerit. Verum haec ratio latius
patet, et in superioribus de hac dictum est. : Sextae
regulae Ticonius titulum fecit recapitulationem. Scri
ptura frequenter dilatis, quae coeperat, redit ad ea,
quae prius dixerat, quo rem explicet evidentius; ve
luti Geneseos capite secundo reditur ad descriptionem
paradisi et hominis in eo collocati, cum in primo ea
pite sit hoe factum. Simile quiddam annotavimus Jo
amnis decimo octavo, de Christo ducto ad Caipham,
deque Petri megatiouibus. :'. Et lia quaedam exempla
profert Augustinus , in quibus fit, occultior ad priora
reditus.. Septima Ticomii regula est de diabolo et cor.
pore ejus, qjuae velut umam personam constituunt,
quemadmodum Christus et ecclesia. Ac simili ratione
quaedam dicuntur in scripturis. de Satana, quae magis
agnoscunturin membris ejus. Retrorsum quaedam- de
malis hominibus, quae verius praedicamtur, de diabolo.
Haec quamto potui compendio perqurri, de quibus la
tius disserit Augwstinus libro de doctrina christiana
vertio, capite trigesimo et aliquot sequentibus. ln au
Ss *
644 1: ccLEs I As tAE LI 11. r.

perioribus varias traditi rationes explicandi difficulta

tes, ad quas in arcamis, voluminibus resistere possunt
parum exercitaii..*. ' .*i : .:.: .et dui.
r . : - - -- -. . ae--

, CAp. CLXXXVIII. . Idem. libro ad Honoratum de

utilitate credendi, . capite, secundo, refert se a nescio
quibus accepisse , neque qnimi: eos nomimat,. scripturam
omnem veleris teslamenti, quadrifariam-tradi: secum
dum: historiam, secundum aetiologiam, secundum. ana*
logiam, seeundum allegoriam. Secundum : historiam,
cum, docetur, quidedictum, quidve gestum sit, aut non
gestum quidem, sed tamen ita scriptum, quasi gestum
sit,' Secundum aetiplogiam vero, quid: qua; de causa
geslum dictumve sit, m o aetr Graecisi causam sonat,
hinc;airaooeoyoe, causae redditioypwoiqua voce quidam
supposuerumt etymologiam.*Secundum analogiam, cum
ostenditur vetus et movm testamentum mulla in parte
discordare, sed im omnibus consentireqiNam divaoy(a
Graecis est rerum diversarum ob aliquam inter ipsas
similitudinem oollatio 3 pro qua quidam mutaramts ana
gogiamus: Secundum allegoriam autem, cum docetur,
multa, quae scripta sunt, iiom juxta semsum gramima
ticum accipienda, sed ut figuratesdieta.uoAd'historiam
arbitratur pertinere,' quod'dominus apud Maithaeum
Judaeis calumniamtibus, quod apostoli sabbato spicas
evulsas manibus gomfficarent, ae'veseerentur,'urgebat
enim fames, respondet: non legistisy inquit, quod
fecit Daid, cum esuriret ipse et qui eum eo. erant,
cum intravit in domum dei et panes propositionis eo
medit, quos nn licebat ei mandueare, neque eis,
qui cum eo, erant, ''sed' tantum solis saeerdotibus?
Hic nullus est trops, sed quod iii hovo testamento
gestum est, veteris testamenti faeto- defenditur. Ad
aetiologiam refert illud, quod eum dminus docuisset
mom licere cm uxore facere divortiim, hisi adulterii
causa, et objeetus e$t a Judaei,
-
quod-Moses per
- ---
 ECCLESIASTA- LIBER 1 nr. 645

nisisset quacumque de causa repudiare uxoreim, modo

daret libellum repudii, Christus: nec rejecit, quod af
ferebatur ex vetere testamento, mec suam sententiam
immutavit, sed reddita causa solvit quaestionem. Hoc,
inquit, Moses propter duritiam cordis vestri permisit
vobis, ostemdens temporarium fuisse, quod concesse
rat Moses , nec idem licere sub luce evangelica. -

CAp. CLXXXIX. Huic simile sit : olim dictum

est, crescite: et multiplicamini, et patriarchae habue
runt plures uxores. At evangelium vocat eos beatos,
qui se castraverunt propter regnum dei. Verum haec
difficultas solvitur reddita., causa, cur illis permissa
sit polygamia, ad generis humani propagationemy
quo satis multiplicato, ad propagandum per orbem
evangelium expediebat ab uxoribus temperare.
Similiter dicemdum est de sacrificiis aliisque ceremo
niis , quae certis de causis Judaeis praescriptae
fuerumt, . sive me prolaberentur im ritus paganorum,
sive ut illa praefigurarent. Christum venturum. Haec
merito sublata samt, velut umbrae , posteaquam per
adventum Christi eluxit veritas. Quaedam praecipi
untur prima fronte ridicula, .nulla reddita causa, ut
Deuteronomii XXII. Moses prohibet usum vestis e liuo
lanaque, contextae : prohibet arari jumcto bove et asino.
Si dicamus, duobus jumentis imparibus incommodnm
esse orationem, causa videbitur levior, quam ut legi
divinae conveniat. Quis autem nescit, bovem et asi
mum non congruere eidem jugo? Si dixerimus, ideo
prohiberi vestem lino commixtam, quod olim linea
fuerint in deliciis, oportuit in totum prohiberi linea.
Interdum causa legi addita non minus , absurda vide
tur, quam ipsa lex.. Non seres, inquit, vineam tuam
altero semine, ne et sementis, quam. sevisti, et quae
nascuntur, ex vinea,: pariter sanctificentur. * Quid
erat-periculi, si utraque pariter sanctificareiitur? In
$46 eccLEsiA 5 TAE LIBER III,

talibus igitur ratio ab allegoria petenda est, quemad

modum Paulus ad allegoriam trahit: non obligabis os
bovi trituranti. Numquid, inquit, boves curae sunt
deo ? Imo et passerculi curae sunt deo; sed praeci
pua causa erat, quam indicat allegoria. Jam per ana
logiam ostenditur veteris et movi testamenti congru
entia, qua in re graviter sudatum est a piis homini
bus, qui conati sunt, prolatis innumeris exemplis, de
momstrare, nihil praecipi in novo testamento, quod
in veteri non praecipiatur, meque quicquam esse ge
stum , quod non sit vel a prophetis praedictum, vel
typis adumbratum. Superest allegoria, de qua videor
in superioribus dixisse, quod satis est. * Verum hoc
opus Augustimus scripsit presbyter, mondum ad ple
mum exercitatus in sacris literis, et scripsit amico, sed
Mamicheo. Possent forlassis ex vetustis ac movis au
toribus plures regulae colligi, sed mihi quidem vide
tur esse regula omnium , efficacissima, si, quod recte
admonet Augustinus, prius amemus sacras literas,
quam discamus, idque certo persuasum habeamus, in
illis mihil esse meque falsum neque leve aut humana
mente scriptum, sed omnia plena coelestis philosophiae
dignaque spiritu sancto, quacumque specie sese offe
rant, si, ut oportet, intelligantur. Mox cum hoc ani
mo totum scripturae : corpus attemte legatur, diutina
que meditatione reddatur familiare,

CAP. CXC. Hic tempus erat, hujus operis li

bro tertio finem imponere, nisi quod in primo libro
polliciti sumus, nos de judicio et consilio quaedam
fusius dicturos, tametsi, si quis memoria temeat, quae
in superioribus sparsim diximus, de utroque, quod
ingenioso sit, satis dictum videtur. Ostendimus enim
ex variis allegoriarum formis, quas potissimum expe
diat eligere, Rursus universo themate cum omnibus
suis membris atque opibus sub oculos posito, eas modo
 IECCLE8IA8 T A E I. IB ER r r. ' 647

partes, seligendas, quae videbuntur et ad docendum

utiliores, et ad commovendos auditorum animos effi
caciores, et ad continendas aliqua voluptate mentes ho
minum magis accommodae, atque in horum singulis
praecipua sumenda, ne turba laboretur. Quod idem
faciemdum in argumentis et sententiis. Quamquam
enim Quinctilianus dissentit ab illis, qui judicium sub
mectnnt inventioni , quod ne invenit quidem, qui stulta
aut inutilia invenit: dein nom illic tantum, sed in
omnibus oratoris officiis, in omamibus orationis partibus
adhibendum judicium et consilium : est tamen et inter
utilia delectus aliquis, et inventionis calore multa mobis
prima specie blandiuntur, quae prqpius inspecta dis
pficemt. Ad haec indicatum est, quae vitia tradu
cenda apud promiscuam multitudinem, quae sileuda
aut summatim attingenda, quae rursus depingenda et
exaggeranda. Praeterea quomodo ad auditorum inge
nium, captum et affectum attemperanda sit oratio. Bre
viter quomodo tota oratione spectandum, quid causa,
quid persona, quid tempus, quid locus, quid consue
tudo postulet, atque interim etiam, quid deceat. Haee
nimirum ad judicium pertinent, quod Fabius putat ni
hilo magis arte tradi posse, quam gustum aut odorem.
Totum enim hoc a natura et sensu rerum praesentium
proficiscitur. Laudatur Demosthenis consilium, quod,
cum suaderet bellum Atheniensibus, mira ratione sic
temperarit orationis colorem, ut et spem faciat meli
oris in posterum suocessus, mec tamen ostendat animos
populi, cujus negligentia factum esset, ut hactenus pa~
rum prospere fuisset pugnatum. Monstrat: igitur ni
hil hactenus ratione gestum esse. Poterat enim enpen
dari negligentia. Alioqui si mihil esset erratum, mom
erat, cur in posterum melior eventus speraretur. Rur
sus si incusasset populi segniciem, alienasset illorum
animos ; difficile est autem, persuadere iratis eoque
inasserenda reipublicae libertate majorum laude uti ma
648 ECGLE8IA8 TAE LIBER III

luit,- qui, rem fortissime administrassent. Siquidem

populus ille, faciles habebat aures, et matura comsequens
erat, ut meliora probantes: pejorum poeniteret. Plura
Fabius refert e Cicerone, sed umum hoc ad id, quod
agimus , satis est. , - '

CAP. CXCI. Hic mihi reputa, an nom majore

consilio. Petrus oraverit apud Hierosolymitas, ante
omnia submovems temulentiae suspicionem, Quis
enim crederet vino delirantibus? Quoniam autem in
vidiosum erat futurum, quod sibi divini spiritus affla
tum vindicarent, non usus est humana ratione, quem
admodum in suspicione temulemtiae, sed apud Judaeos
utitur prophetae testimonio, quod apud illos esset sa
crosancta prophetarum auctoritas. ' Nec de se quid
quam proprie loquitur Petrus, sed de discipulis. Non
enim ait: non sumus ebrii ; sed, hi non sunt ebrii.
Ac Johelis vaticinium ita recitat, quasi: tantum donum
monuin illos paucos tamtum, sed in universos Judaeos
esset, effusum, si modo crederent in Jesum. Et pro
phetabunt, inquit, filii vestri, et filiae vestrae, etc.
Addit clausulam plausibilem : , et erit, omnis , qui in
vocaverit nomen domini, salvus erit. Quod autem
de Jesu crucifixo mecessario praedicandum erat, aperte
quidem narrat, sed absque ullo convitio. Quin po
tius elevat magnitudinem criminis, cum ait rem ge
stam definito consilio et praescientia. dei, cumque ad
dit: per- manus iniquorum, im' cerlos quosdam malos
culpam rejiciens. . Idem evidentius facit cap. IIl. Et
nunc , inquit, fratres ,.. scio , quod per ignorantiam
fecistis, sicut et: principes vestris sed: deus, qui
pronuntiavit per os omnium. suorum prophetarum,
pati , Christum suum, ... sic implevit.. Similiter tam
impii facinoris invidiam in ipsam aetatem rejicit.
Salvamini, inquit, a:generatione ista prava. Mira
culorum autem a' Christo .editorum, quoniam recens
erat memoria, ipsoes:facit: te$tes. In medio, inquit,
 E CC L ESIASTAE - IL I B E R II, 649

vestri, sicut scitis. . Fuit et illud, consilii, quod

apud rudem Judaeorum turbam non pronuntiat aperte
Christum deum : tantum: apellat eum virum approba
tum a deo. Et aliquanto post nihil aliud asseverat,
quam... quod deus hunc, Jesum, quem illi affixerant
cruci, fecisset dominum ac Messiam, quem a prophe
tis, proinissum exspectabant. ' Similiter in altera con
cione appellat Jesum Christum filium dei. ' Judaei,
qui detestabantur gentes, quod plures facerent deos,
ipsi penitus infixum animis habebant, non esse nisi
unum t deum , haudquaquam tulissent protinus. initio
praedicationis hominem in cruce mortuum appellari
deum. Satis erat, quaedam aspergi narrationi, quae
significarent, in Christo fuisse quiddam homine majus.
Nec est, cur hic quidam vociferentur, quod dico, a
compluribus orthodoxis diligenter est : ammotatum, et
hanc docendi rationem probat ingeniosissimus ille
Gregorius Nazianzenus in libris de theologia. Neque
vero probarim, si quis nunc apud Christianos ad istum
modum praedicaret Christum ; sed detur tale auditori
um, quale tumc obtigit Petro, laudabo dicentis pruden
tiam, im suum tempus differentis, quod frustra et cum
offendiculo diceretur ante tempus. Quodsi indignantur
haec a sanetissimis viris annotari, videntur obliti, quod
dominus cum primum mitteret suos ad praedicandum,
interdixit, ne dicerent, ipsum esse Messiam. Eodem
pertinet, quod nom dicit: suscitavit se ipsum; sed,
deus suscitavit illum a mortuis. Atqui vere poterat
illud dicerejuxta dogma evangelicum : solvite templum
hoc, et 'in triduo excitabo illud.

CAp. CXCII. Miracula mon , probat testimonio

scripturarum, ' erant enim sub oculis ommium Judaeo
rum gesta; sed resurrectionem, quam pauci viderant,
probat ex Psalmo decimo sexto: quoniam non dere
linques animam meam in inferno, nec dabis, sanctum.
 650 JEC CL E 8IASTAE I.IBER 1113

tuum videre corruptionem. . Quoniam autem is Psal:

mus titulum habebat, ipsi David, Judaei vaticinium
hoc ad regem David referebant, quod idem faciunt in
aliis multis. . At Petrus evidenti ratiome demonstrat,
prophetae sermonem non competere in Davidem, sed
in Christo fuisse completum , qui non jacuit in se
pulchro nisi partem diei sexti et noctem, sabbatum
item totum cum parte noctis: nec illius caro sensit ul
lam corruptionem. Veritus autem Petrus, me Judaei
parum aequis auribus audirent, David, de quo magni
fice sentiebant, et sepultum et in sepulchro computru
isse caeterorum hominum more, praemollit, quod ne
cessario dicendum erat : liceat, inquiens, fratres, li
bere loqui apud vos. Eumque honorifico titulo appel
lat patriarcham et prophetam. ' Et ut tollat omnem of
fensionem , ostendit, ipsum Davidem de Christo, non
de se loquutum, cum illa scriberet. Ad vitandam of
fensionem facit, quot toties iterat: viri fratres ; sicut
in altra concione: viri Israelitae. Erat hic titulus
apud Judaeos magnopere gratiosus. Tamdem aperit,
cujus gratia haec omnia dicta fuerant, ut resipiscerent,
et in momine Jesu Christi acciperent idem spiritus do
mum, quod in aliis mirabantur : ostendens, Johelisva
ticinium; non ad paucos illos, sed ad omnes pertimere.
Wobis enim , ihquit, est repromissio et filiis, vestris.
Nondum exserte pronuntiat, Johelis promissionem et
iam ad gentes pertinere, tantum dicit: et omnibus, qu
longe sunt, quoscunque advocaverit dominus , quod
Judaei non de gentibus dictum accipiebant, sed de He
hraeis omnibus, qui per diversas nationes eramt disper
si. Paulus aperte pronuntiat, deum non Judaicae gen
tis tantum , sed, omnium etiam gentium esse deum.
Jam enim eluxerat evangelium. Quid Petrus? Deus,
inquit, Abrahae, et, deus Jacob , et deus Isaac, deus
patrum nostrorum: ad Judaeorum affectus ac morem
verba sua atlemperans, Rursus cum docuisset, Jesum
 CCLE8IASTAE , BER III. 651

wom ab uno atque altero, sed ab omnibus prophetis

fuisse promissum, favorabili sermone adjecit: vos estis
filii prophetarum et, testamenti, quod deus disposuit
ad patres nostros, dicens ad Abraham : in semine
tuo benedicentur omnes familiae terrae ; vobis pri
mum deus suscitavit filium suum , misit eum bene
dicentem vobis. Invidiam excitare poterat, si tantum
dixisset, Jesum, quem illi crucifixerant, ad 'tantum ho
moris a deo fuisse subvectum. Nunc ommis invidia tol
litur, cum addit, totum hoc, quod in Christo gestum
est, ad illorum salutem esse gestum. ' Et tamen inter
illos erant , qui Christum toties spreveramt, toties con
viciis affeceramt, interdum et praecipitiam et lapida
tionem molientes, denique qui furiosis vocibus clama
verant, crucifige, crucifige.
* CAp. CXCIII. Annotatum est a piis homini
bus et Pauli consilium prudentiaque, qua primum
Athenis in Martis vico Christum gentibus annuntiaret
ad evangelicam philosophiam prorsus rudibus. In his
erant Epicurei, qui negant ullos esse deos, aut si sunt,
megant illis esse curae res mortalium ; et Stoici, inuti
les auditores gratiae evangelicae, quippe qui sapien
tem suum aequarent diis, atque hominis summum bo
mum in ipsius hominis viribus collocarent; reliqua tur
ba miserabili caligine omne daemoniorum genus pro
vero deo colebat, Apud tale theatrum am nom. pruden
ti judicio sit opus, 'si quis velit cum aliquo audiri?
Quomodo igitur Paulusinsignis ille dicendi artifex ? Ne
cessaria erant, detestari idololatriam, praedicare unum
verum deum, a quo foret speranda vera salus
iis, qui resipuissent, at non nisi per fidem in
Jesum Christum. Caeterum quo consilio, quo tempe
ramento proponit ista? Num orditur ab exsecratione
eriminis idololatriae? , num. appellat deos Atheni
ensium ligna ac lapides, aut quod his deterius est, im
652 $ CCLE8IA8TAE LIBER III. v.

piosispiritus, deo invisos, et generi humano inimicos?

Num exprobrat illis nefaria crimina, per quae traditi
fuissent in reprobum sewum, qualia contexit in epi
stola, ad Romanos? Nequaquam. Nondum enim ex
pediebat,, Sed. moderatissime dicit, se ex illorum si
mulachris ac monumemtis deprehendisse, Athenienses
mon vacare omnino superstitione : superstitionis ver
bum mollius est, quam, idololatriae et hoc ipsum mi
tigat per comparativum , superstitiosiores. Sic enim
scripsit Lucas. Atque hoc ipsum rursus attenuat, ad
dens quasi. ' Quid sibi vult haec apostoli civili
tas? Quo spectat? Quid captat? Num timebat Atheniem
ses ? Nequaquam. Sed lucrum affectat, et ' assecu
tus est. .Sciebat, Athenienses esse deditos cultui simu
lachrorum quemadmodum et caeteras gentes, etiam
antequam veniret Athenas. Verum ne videretur sini
stram de Atheniensibus opinionem secum attulisse, aut
esse, curiosus in republica aliena, ait se superstitionem
illorum deprehendisse e simulachris in publico positis,
idque non studio, sed forte praetereuntem. Nec ea
vocat idola, aut impietatis monumenta, sed mitiore
verbo dedeuora, quod et in bonam partem somat.
Quicquid enim colimus aut veneramur, offlaoguoe dici
potest. Consilii fuit et illud, quod arae titulum non
refert, ut habebat: Diis: Asiae et Europae et Africae,
Diis ignotis ac peregrinis; , volebant enim hanc
aram esse: dicatam omnibus diis, et, me quis deorum im
dignaretur praeteritus, adjecerant: Diis ignotis et pe
regrinis ; sed: ait, se vidisse aram inscriptam Ignoto
deo, e titulo decerpens, quod erat usui futurum. Nec
tamem hic est' ullum memdacium, Titulus enim cum
addit Diis ignotis, fatetur esse aliquem deum Atheni
ensibus ignotum. Quid egit hac prudentia? Nimirum
quo pronioribus uteretur illorum auribus, si mon vi
deretur movae religionis auctor, quod apud Athenien
ses capite plectebatur,. sed eum praedicare deuum,
 JECCLESIASTAE LIBER III* 653

quem ipsi jamdudum, licet inscientes, coleremt. Simi

lis color-habetur etim rhetorum praeceptis, , quo jam
factum;esse docetur, de quo, am fieri debeat, ' consul
tatur. . * Olim lex poenam minabatur exsulibus, si ad
pomoeria civitatis, umde fuerant ejecti, accessissent.
Exules quidam^admuros civitatis accesserunt, ac, de
pulsis hostibus, patriam obsidiome liberarunt. Deli
beratur , am ob eam pietatem debeant in civitatem re
cipi. ~Qui suadet, hoc scolore utitur, ut dicat,. eos
jam tum fuisse receptos, cum insignipietate, sua decla
rent: sese exsilio indignos, ac ex eo tempore tacitis pa
triae saffragiis fuisse restitutos. . . .. II
-ibiio Cap. CXCVI. Jam illud mihi considera, qui
bus verbis praedicet ignotum... Non ait: Deus Abra
ham, ... deus Isaac, deus: Jacob: quemadmodum Petrus
apud Judaeos verba faciems, sed sermone ita tempera
to, ut posset et ab Ethnicis patienter audiri : Deus,
qui feeit: mundum, - et omnia, quae in eo sunt. De
hoc quoque philosophi disputabant, an mundus esset
conditus:.' Et Plato fatetur, illum conditum a deorum
selectorum filiis, quos ille daemones appellat. : Ovidi
us aulem non veritus est seriberet hanc deus, et melior
litem naturae diremit.^' Et addit Pauls: hic coeli, et
terrae cum sit dominus, non in manu factis habitat,
nec manibus hominum clitur, indigens aliquo, guae
ipse det vitam omnibus et inspirationem et omnia.Hac
tenas nihil dicity quodferri non 'posset. . Nec enim
deerait- apud ethnieos, qui faterentur, unicum esse
summum deumyquem Jovis nomine designari. crede
bant; eujus virtutes variis deorum ac dearum nomimi
bus exprimerenttir, veluti praescientia: Apollimis, sa
pientia Palladis, fortitudo Martis ;*}oeticaetera, Marg
meo, eo * ** i r :
- - -- * . . .' ..
*)'hi' ed. 'f.'legimims praescientiam aep. sapientiani pal, fortitu
dinem M. -* --*- -* 2iuxtu *
 684 ACCLE8IA8TAE LIBE$ r$

dixit, Jovis: omnia plena.: Summi illius, dei provi

dentia gubernari mundum , ethnici complurs et cre
diderunt et scripto prodiderunt.---Quin et primum
hominem ex argilla formatum persommium, illos intel
Hexisse declarat vetustissima Promethei fabula, eoque
mihil offensi sunt, cum audirent: fecit ex uno omne
genus hominum, in hoc, ut habitarent in terra di
versis regionibus; addito lumine maturali, per quod
ex rebus' conditis deducerentur in motitiam veri dei.
Tametsi vel ex his, quae in mobis sunt, liceat numi
mis potentiam, sapientiam ac bonitatem deprehendere.
Hoc ipsum enim , quod vivimus , quod movemur,
quod sumus aliquid , dei munus est,~qui mos condi
dit, et conditos servat. . Nec hic usquam audis testi
momia prophetarum, quibus usus est Petrus apud Ju
daeos. Sed Arati testimonium producit; ipsius et genus
sumus ; mom illum quidem nominans, sed quod erat
ad persuadendum accommodatius, sicut, inquit, ve
stratium poetarum quidam dixerunt. Tametsi vo
eem poetarum suspicor a recentioribus additam, vel
hoc argumento, quod pervetustus, ille Irenaeus, ci
tans hunc locum, mom apponit poetarum, mec Augu
stimus: quasi dicat, non adduco prophetarum testi
momia, quae contemnitis, sed vestrae professionis
scriptores non oportet a vobis rejici. Dein cum umi
us Aratis verba proferat, tamen utitur multitudinis
mumero, dixerunt, quod eadem sententia sit apud
Callimachum, Homerum et Hesiodum, aearrjg oer
$pv re 9e$ re, nec apud poetas tantum, sed apud
alios quoque scriptores. Quemadmodum de Alexan
dro Magno proditum est, quod fueritifilius Jovis, mom
qud ille solus esset, verum cum Jupiter sit omnium
hominum pater, tamen eos potissimum pro filiis
agnoscit, qui virtute praecellunt, et in caeteros homi
nes quam maxime benefici sunt.
 ECCLE8IA8TAE . L IBER 1I1. 665

CAp. CXCV. ' ' Nunc illud observa , quamta

prudentia, Arati testimonium ad id, quod agit, accom
modet. Si deus non abest ab.unoquoque nostrum, cu
jus beneficio spiramus et vivimus, nom est utique, visi
bilis aut corporeus, aut aliquo sensu perceptibilis, mul
to minus quam mostra, cum ille sit animae mostrae ve
lut anima. Dein si genus illius sumus, non decet, ut
filii de tanto parente humilem gerant opinionem.. Com
stat enim, animum longe, praestantiorem esse homimis
partem, sine qua corpus nihil est. Atqui corpus ho
minis longe praestat simulachris ligneis, .lapideis , ae
meis, argenteis, aureis, im quibus nec sensus est ullus
nec motus, nec a deo condita sunt, sed a fabro: proin
de qui simulachra colunt, id habent pro deo, quod est
deteriore hominis parte vilius. Vides, ' quanta cautio
me , quantoque temperamento demonstrarit; culturam
idolorum non esse religionem, sed superstitionem. Hio
certe-erat, locus excaudescendi in Atheniemsium caeci
tatem , qui, cum ista didicissent e suis auctoribus, , ta
mea res;mutas ae mortuas pro deo colerent. Verum
nec hic quidquam acerbius loquitur. . Totam superio
rum;seculorum, amentiam.in ipsa tempora rejicit: atque
in dei dissimulationem, ut, quicquid hactenus gestum
esset, per ignorantiam, in qua deus passus est homines
ad tempus caecutire, excusarelur, tanlum ut muuc ad
coruscantem evangelii lucem resipiscant, , mec. hio, ad
Atheniemses proprie sermomem dirigit, sed quominus
offenderet, in genere loquitur: ut omnes, inquit, ubi
que poenitentiam agant. Ostendit,... praeteritorum
paratam esse veniam ad meliora sese recipientibus:
alioqui instare severum judicium iis, qui tantam numi
mis gratiam aspernarentur., Nec ita loquiiur: mos vobis
annuntiamus instare judicium , et, ad poemitentiam
confugiendum ; sed deus, inquit, annuntiat.Nulla ad~
huc mentio de Christo, cujus illi nullam, habebantjfidm
titiam. . Naturalis autem dogaudi ratio a notis capitini*'
v
656 ae ccr.es 1 A st A* rbe R 1 1 r.

ium. Hic adverte : ' Paulus, qui in epistolis tam sub

}imi tuba Christi majestatera -personat, quam parce il
$um attingit.' De divina natura nulla mentio, de cru
ce item silentium, quae gentibus erat stultitia. Tan
tum virum appellat, quem deas in hoc produxisset, ut
per eum, illustrata veritate, resipiscentibus gratis da
ietur vemia criminum omiuium , increduli jam inexcu
sabiles justas darent poenas. Nec hic adducit prophe
varum testimnia, sed umido, tantum argumento'pro
bat quod dixit, quod deus ilhum a mortuis suscitavit.
Constat, quamplurimis illum fuisse mortuum, et con
stat, resurrexisse. Hoc argumento fides fata est omni
bus. ; Caeterum ' ad resurrectionis' mentionem' quidam
ridebant;. calii modestiores dicebant: audiemus te de
hoc iterum. Aliquousque profecit; qui cupit plenitis
edoceri. Atque hic videtur apostoli sermo fuisse inter
ruptus, deserentibus ipsum auditoribus. ' Nee altra
voluit illos urgere, sed exivit, ' ihquit Lueas, de medio
illorum, exspectans commodiorem occasionem . Atque
hoe ipsum factum est Pauli prudentia, quod nec con
sputus est, nec convitiis affectus, nec manuum injeetione
violatus, sed incolumis diseesserit, non-tamen absque
laero. Quiipsi adhaeserunt, eos plenius edocuit, in quibus
erat Dionysius Areopagita, et mulier nomine Damaris,
et aliiquidam cumiis. Hine liquet, quantam emergiam ha
beati sermo prudenti mansuetudine temperatus. Pos
sem in aliis apostolorum orationibus hoc paeto consili
um iudicare, * sed'molo gravare lectorem. Haee inge
-- -
miosis suffeoerint. ... , - -.

- *** ****"* . . . . .;.. ..' -' - - -

CAp. CXCVI,Dicet quispia*m* ista snt obsoleta,

quid ad horum temporum ecclesiastas? Fatebr, postea
quam Christi homen per universum orbem" inclaruit,
nom est simili- temperamento de illo loquendum. Sed
multa tamn indidunt ehcieratoribus', in quibus-con
similem in raodumf et judiioe* &on&ilio $it opus ; *eluti
 B C C L E S 1 AS TAE L I B E R rrr, {657

cum coguntur suam apnd popnlum tueri auctoritatem,

quod fieri non potest, nisi dicant aliquid de suis laudi
bus. At mulla in re fastidiosius est hominis ingenium.
Nom fert ullam jactantiae speciem , etiam si, dicantur
verissima, . atque adeo confessa quoque. . Imo vix fe
runt, quemquam ab alio laudari; eoque prisci adver
sus fascimationem adhibebant remedia. In hoc igitur
mecesse est eas adhibere rationes, quae monstrant, quo
modo quis se ipsum laudare possit citra invidiam. Pru
denter attenuamdum, si quid virtutis in nobis est, et
hoc ipsum divinae munificientiae tribuamus, a qua da
tum sit ad auditorum utilitatem. Idem si quid egregii
praestitimus, ita mitigabimus, ut dicamus, mos illa vo
luisse magis, quam praestitisse, et voluisse ipsorum
causa, quibus loquimur. Tum, si laudem omnem cum
auditoribus communicabimus, adscribentes illorum pre
cibus aut alacritati, si quid praeclare gessimus. Quo
rumdam vero officiorunm ipsos testes faciemus, et ad
eos judicium, de nobis deferemus. Postremo, si tota
oratione prae nobis feremus, quod inviti, mec sine pu
dore, ad illa dicenda descenderimus. ' Imterim ab invi
diosis comparationibus abstinendum , atque etiam a
pravis submissionibus: qualis sit, si theologiae doctor
et in sacris literis eximius dicat se omnium ignorantis
simum. . Nam hic sermo magis habet ironiam, quam
modestiam. Satis est, dicere : si quid theologicae co
gnitionis, auxiliante dei gratia, diutino studio sum con
secutus , et si quid dominus ad vestram utilitatem mi
hi largiri dignatus est.
CAP. CXCVII. Paulus apostolus, cum cogeretur
apud Corinthios (II. ep. XI.) tueri auctoritatem suam
adversus pseudapostolos, quanta cautione vitat arro
gantiae comitem invidiam. Imponit sibi ipsi personam
insipientis, rogatque , ut haec velut ab insipiente dicta
sapientes ipsi ferant aequis auribus. Solent enim ho
T t
658 E cc L E S I A S A. JL I B E R I I I

mines cordati minus indignri, si quis per aetatem im

peritus aut natura parum sapiens aliquid de se ipso lo
uatur gloriosius. Mos erat olim, ut imperatores, e
$ello reversi, sua gesta apud populum denarrarent.
Militaris ad plausibilis erat oratio, eoque concedebatur
illis aliquid magnificentius de se praedicare; quidni,
quibus dabatur triumphus, res omnium maxime Thra
sonica, et, nisi consuetudo excusaret, ridicula. Et
tamen illis etiam curae erat vitare invidiam, dum lau
Jis maximam partem cum militibus dividunt, omnem
que rerum successum diis suis et populi felicitati ad
scribunt potius, quam saae virtuti aut prudentiae. At
paulus suos egregios laberes, quos evaiigelii causa ex
hauserat, immaniaque pericula, quae subierat, dum
grudet omnibus prodesse ;*vocat infirmitates. Cum ad
visionis commemoralionem ventum est supprimit mo
mem suum, atque aliam supponit personam. Scio, im
quit, hominem. Et clausulam adjicit: factus sum
insipiens ; vos me coegistis.Eosdem facit testes offi
;m. In omnibus , inquit, manifestus sum vobis.
Iaera mire facit I. ad Thess. II. : nam et ipsi scitis,
fratres. Rursus ibidem: et vos testes' estis, et deus,
$. ' Denique dum miracula vocat in testimoniam, vi
ae, quanta utitur submissione. Tametsi, inquit, nihil
sum, signa tautem apostolatus mei facta sunt super
4o, n oni patientia, in signis et prodigiis et virtu
ribas. In priore ad Corinthios capite septimo, cum
certo sciret se dei spiritum habere, tamen ad evitam
dam invidiam ita locutus est : puto autem , quod et
ego spiritum dei habeam. Nec hoc temere adjecit, sed
doetrimae suae assereret fidem let auctoritatem. Nom
tamen , quicquid decuit Apostolum , idem deceat con
cionatorem quemlibet. Ubique autem decori cum
primis habenda ratio est. A juvene requiritur major
$modestia, praesertim si nondum meritis et offieiis er
ga populum sibi paravit gratiam et auctoritatem. Se
v.
 E CC L E S I A STAE L IB E R I II. ' 659

niorum de se commemoratio levius offendit. Tribui.

tur aliquid et amplitudini personae, puta, si loquatur
piscopus aut cardinalis, praeter muneris dignitatem et.
iam doctrina vitaeque sanctimonia commendatur.

CAp. CXCVIII. Similiter, cnm res postulat, ut

vitia quaedam arguantur, quibus populus omnis, aut
e populo proceres sunt obnoxii, consilio nimirum est
opus. Vix reperias quemquam tam placidae mentis,
ut obiurgationem patienter ferat, praesertim inter eos,
qui opibus, nobilitate, honoribus aut principatu tu
ment, quos aculeatis sermomibus irritare nom expedit.
Laudatur:Theodosii patientia , sed unius erga unum. '
Quid hic faciet concionator? Primum ita temperabit
obiurgationem , ut praeseferat, quod invitus ad eam
descenderit, nec suum agat negotium, sed eorum pe
riculo commoveatur, quibus et pro sua caritate ex ani
mo bene vult, et ex officio delegato cogitur eorum sa
luti consulere, ut pro quibus domino sit redditurus ra
tionem. Interim cavendum, me reprehensio sapiat
amarulentiam odiumve, sed multo caritatis et huma
mitatis admixtu condiatur, interdum et, laudis: opta
rim, carissimi, ut, qui tam multis virtutibus estis com
mendabiles, ne sinatis gloriam vestram isto naevo ge
labe contaminari. . Tale est illud in Phormione: Ut
alia facta tua sunt; et illud Pauli CGal. V. 7.): curre
batis bene. . Nommumquam extenuandum crimen aliquo
modo ; veluti si, quod plerosque habet involutos, dicat
esse paucorum, et culpae partem in alios rejiciat, aut
in errorem vel ignorantiam. Sic Paulus Galatarum ab
evangelio defectionem appellat fascinationem, criminis
atrocitatem im pseudapostolos transferens. Simili civi
litate lenit incredulitatem suae gentis (Rom. X. 2.):
testificor illis, quod zelum dei habent, sed non secun
dum scientiam, Ita multa mala bonus excusat animius.
Moderatius fgrimus coiwigi factum, *si probetur affe
T t *
660 E 0. CL 8 I A ST A E L IB R III.

ctus. . Siquid jam ad primcipem pertimebit, poterit vel

occupationibus illius adscribi, per quas fit, ut multa
eum fallant, vel im delatores et infidos consiliarios re
jici. Illud perpetuo observandum, ut personis, quam
tum licet, parcatur. Gratiosa est apud omnes hu
manitas. - - .

CAp. CIC. Cavenduni : autem, ne gentem,

aut civitatem, aut ordinem universum vituperemus.
Veluti quidam universam,Germaniam insimulant temu
lentiae, cum hoc vitium sit paucorum, nec ulla sit ma
tio, quae non habeat intemperantes. Italiam notant
nefariae libidinis, cum illic sint plurimi ab ea labe in
tacti. . Sic quidam incessumt monachos, quasi universi
sint, mali, cum inter eos multi sint boni ; i monnulli for
tassis et inter milites. ' Idem dictum esto de aulicis, ne
goliatoribus, et similibus hdminum generibus, quae
mon improbat ecclesiastica doctrina. Etenim cum mul
lum sit non permixtum bonis ac malis, qui universos
damnat, quoniam odio potius, quam judicio loqui vi
detur,. fide caret, et apud aequos plus invidiae sibi com
ciliat., quam illis, :im quos invehitur. Idem accidit in
unius hominis laude, autreprehensione. Vix ullum repe
rias homimem tam absolutum , in quo mom aliquid desi
deres, rursus vix ullum tam malum , quim habeat ali
quid admixtum, quod laudetur. Proinde qui sic lau
dant aliquem , ut mihil in eo mon mirentur, aut prae
ter modum candidi videntur, aut adulantes, utroque
modo fide carent. Contra qui sic insectantur hunc aut
illum, ut alba (quod ajunt) amussi damnent omnia
bemedicta pariter et maledicta, non de re judicare, sed
hominis odio furere videntur. Adeo quidam favent
Augustino, veterum enim exemplis utor libentius, ut
piaculum existiment quicquam illius convellere. Rur
sus Origenem sic, odere nounulli, ut vix momen ipsum
ferre possint . cum et Augustinus in quibusdam sit
- -
- -
 ec cL s A s T A E L I B R 1 1 1 . 664

alucinatus, * et Origenes, lapsus suos tam multis egre

gie dictis abunde pensarit. ' Eadem impotentia qui
dam utuntur in eos, in quorum scriptis deprehen
dunt, quod prima fronte videtur ab ipsorum placitis
discrepare. Mox saevus clamor, haereticus, haereti
cus: surdis et impotentibus vociferationibus et illa
damnant, quae in, orthodoxorum libris ut pie dicta
leguntur ab orthodoxis. Si doctrinam impiam vel
lent extrudere, majore cum fide id facerent, si be
nedicta a perperam- dictis separarent, atque etiam il
la, quae pium sensum reciperent, commoda interpre
tatione juvarent. Etenim quae recta sunt, * laudari
decet im quacumque perscna. Qui vero in persona
invisa probat ea, quae probari merentur , quae non
probat, integro certoque judicio damnare videbitur.

CAP. CC. Quod rhetores praecipiunt, si quan~

do res compellat, ut contra paremtes, fratres, soro
res, aut alioqui cognatos sit dicendum, ita sermo
temperetur , ut, quoad fieri potest, et pietatis et ca*
ritatis et humanitatis habita ratio videatur : idem mul
to magis observandum ecclesiastae erga populum.
Paulus admomet parentes, me ad amaritudinem pro
vocent liberos suos; et in comoediis a viris inge
miosis observatum est, ut nulla sit , patris tam acerba
oratio, quin aliqua paterni affectus vestigia habeat
inspersa. Talis itaque sit ecclesiastae reprehensio, ut
caritas, mom ira, loqui videatur. Eam mec nimis
acerbam, mec nimis frequentem esse decet, med diu
turmam, sed sic ad placidiora tramseundum, ut ap- .
pareat invitum in mecessariis quidem illis, ' sed suba
maris aliquantisper fuisse commoratum. Est et illa
mitigandae reprehensionis ratio, si mostram personam
admisceamus: satis hactenus indultum huic vitio , ca
rissimi, . mumc: resipiscamus - et ad meliora converta
mur. Quod tamen non faciendum est, nisi aut in
662 E C CL & IA S T A E L I ud ER I I ..

genere, aut in his, quae non tam habent crimem,

quam humanam infirmitatem. Neque enim conveni
ret, ut conciomator, objurgans adulteros, fateatur se
adulterum. Satis est, dicere: ego peccator peccato
res admoneo. *) Item si ipsos, quos reprehendimus,
judices faciamus; quemadmodum fecit Petrus: utrum
oporteat magis obedire deo, an hominibus, vos ipsi
judicate. Consulat quisque suum animum , fratres,
an, quod aliis facit, ' velit, sibi fieri, et quantopere
commoveretur, simili injuria lacessitus. ' Accedant
preces et obtestationes, quae saepenumero vehementi
us movent, quam mimae. Nec pudeat hoc facere ec
clesiastem, quod mon puduit facere Paulum , tam in
<signem. apostolum. - Interim tamem cavendum eccle
siastae, ne, dum vilat admonitionis asperitatem, im
cidat in adulationem, praesertim apud praepotentes.
Ut palam latrare in principes seditiosum est, ita co
ram in, os adulari. scurrile est et abjectum. Priore
modo peccatur a mommullis, , sed posteriore multo
plures delinquunt. : Profuerit hoc quoque, si concio-
mator, delestaturus crimem aliquod, scripturam ipsam
loquentem adducat sic. Audiant, qui talium scelerum
sibi conscii sunt, :. non me , sed scripturam : imo si
mul omnes audiamus deum , per os apostoli sui lo
quentem , sequamur, ad quod invitat, vitemus, quod
comminatur omnium dominus et judex.

CAP. CCI.. Hic vero mom solum persomarum, sed

et rei, loci, ac temporis habenda est ratio. Id qua
temus et quousque sit faciendum, certis regulis tradi
mon ptest, sed ex re praesente perpenditur. Itaque
consilium frequenter pugnat, cum artis praeceptioni
bus. Tempore laeto laeta dicere convenit. At divus

*) Verba: Quod tamen ~ ~ admoneo, in ed. I. mon. inveniun

tur, - -
 E C CL e SI A S T A E L IB E R r r r . 668

Basilius paschalem drationem auspicatur ab objurga

tione, deplorans, quod totius quadragesimae labores,
subito perdiderit, populo ad convivia solitasque vo
luptates revoluto. Reprehensionis oecasionem prae
buit auditorum raritas. Item aliter temperandus est
sermo ecclesiastae in sacra concione, aliter in convi
vio, cui conveniunt hilariora, et molestus est, qui
perpetuo loquitur. Rursus aliter dicendum est apud.
virgines deo dicatas. aliter apud milites ad bellum
accinctos. Apud promiscuam turbam, quae mullum
hominum genus non habet, magno consilio est opus,
ne quid dicat, quod puram aetatem ac mentes inno
centium inficiat: rursus ne quam personam , ... aut , ne
quem ordinem perstringat, :. Quaedam ita dicenda sunt,
ut non intelligantur, nisi ab iis, ad quos ea pertinent.
Quaedam in genere dixisse satis est; veluti. de pudi
citia comjugali. Nec enim expedit apud permixtam
multitudinem singulatim explicare, , quot modis ea
violetur. Idem sentiendum: de virginitate. Imago ca
stitatis ponenda ob oculos, mon est necesse exprimere,
<quot modis contaminetur:virginitas etiam citra concu
bitum. Novi quemdam, qui, populo expositurus, quot
modis maritus abuteretur uxore, jussit e templo dis
cedere, quicquid illic erat virgimum. Discesserunt
autem plurimi non virgines, itaque res im jocum abiit ;
et ii, qui jussi sunt abire, tanto avidius cupiebant ex
aliis discere, quaenarn essent illa mysteria. Hujus ge
meris multa sunt, quae melius admonentur in privatis
colloquiis, aut in sacris confessionibus, quae vel ob
hanc tantam utilitatem mon videntur respuendae, :::
* i .

CAp. CCII. Jam sic est vulgi ingenium , ut multa,

quae bene dicuntur, rapiantur in alium sensum , aut
trahantur im occasionem suis cuique vitiis blandiendi,
Itaque necesse est conciomatorem in omnem partem har
bere vigilantes oculos, Exempli gratia, siquid dicitur
664 e c c L'E s 1 A s T A L 1 B 2 R 1 1 1 .

in detestationem nefariae Veneris, continuo sibi blan

diuntur scortatores et adulteri , sibique sancti ac puri
videntur. Horum igitur arrogantiae protinus meden
dum est, hoc paeto : spero quidem, meminem esse in
hac concione talibus obmoxium morbis, verum non est,
quod hinc nobis placeamus, cum sit alioqui abunde
multum spurcitiarum in nobis, meretriciis amoribus,
adulteriis, stupris virginum et incesto contaminatis.
Eadem cautio adhibenda est in proponendis dogmati
bus,. me similes videamur imperitis medicis, qui sic
opitulantur, hepati, ut perdant stomachum. Imperita
turba cum toties audit, totam legem abrogatam per
Christum, qui nos redemit a maledicto legis, sic inter
pretatur sibi, quasi liceat cuique, quod libeat, facere,
eum nume minus liceat delinquere, per gratiam abroga
talege. ' Sed illis lex. abrogata est, qui fide et caritato
ultro praestant, quod lex praecipit, nec tamen opera
sua sibi arrogant, : sed adscribunt gratiae Christi: in
quibus si quid per humamam infirmitatem praetermis
sum aut imperfectum est, confugiunt ad merita Chri
sti, atque hinc supplent, quod in ipsis diminutum est.

' CAP. CCIlI. Itidem cum audiunt, sola fide justi

ficari hominem , ex operibus nostris nullam esse justi
tiam , * nec referre, qualia sint opera nostra, modo
eredamus: Christum esse justitiam nostram: vulgus eo
rapit; quasi mon oporteat studere bonis operibus; cum
apostoli vix aliud magis inculcent, quam ut, qui Chri
sto commortui sunt in baptismo, cum eo resurgant in
movitatem vitae. Quodsi omnia opera mostra mala sunt,
sicuti docent quidam, multum tamen discriminis est in
ter largientem sua pauperibus et inter rapientem alie
na, inter jejunantem, ac temulentum, inter orantem et
turpiloquio garrientem. Fiduciam operum humano
riiiadimere, pium est, praesertim eorum, quae mon
profici$cuntur ex fide et caritate, quae servit, ubicun
 s c c L E s 1 A s TA e L 1 b e R 1 1 1 . 666

que potest, proximi commodis, sed ad ceremonias acce

dunt : veluti sic vesci aut vestiri , aut currere Compo
stellam aut Hierosolymam. ' Eundem in modum , cum
vulgus audit, non esse opus satisfactione, quod Chri
stus pro mostris peccatis dederit poenas, sic interpreta
tur, quasi liceat impune peccare, et in malefactis se
curum esse. Hic error plus habet periculi, quam si
quis credat, satisfactionem esse tertiam partem poeni
tentiae sacramentalis: cum sit praeter naturam, ut,
qui certo credat deum ultorem esse malefactorum, non
timeat illum judicem : aut- qui, reputans illius in nos
ineffabilem benignitatem, ardeat illius amore , non
sibi displiceat, non indignetur , mon a se poenas exi
gat, qui tantum ac talem suis sceleribus offenderit. Ne
dicam interim, quod mon semper habent fidem justi
ficantem , qui perseverant in vitiis. Fides res est vi
vida, ubicunque est, otiosa esse mon potest. Videant
igitur illi, ne sibi dent verba, et aut vacui sint dono
fidei, aut mortuam habeant et cum impiis spiritibus
communem. An fieri potest, ut, qui pauperes spo
liavit, si vere resipiscat, mon conetur injuriarum be
meficio pensare ? Quidam satisfactionis momem rejici
unt, pensationis admittunt. Patiar immutari vocabu
lum, modo res maneat. Nec his tamen officiis opor
tet prorsus acceptam ferre remissionem peccatorum,
sed misericordiae divinae per fiduciam erga redemto
rem Jesum. Pauca e multis exempli causa produxi.
In caeteris omnibus eandem circumspectionem adhi
bere debet ecclesiastes, me, dum sedulo commendat
virtutem aliquam, quibusdam foveam, in quam inci
dant, aperiat, dumque jacentes conatur erigere, al
lidat eorum capita.
666 E C C L e. S I A S T A E. IL I B R lV.

L I B E R Q U A R T U S.

CAP. I. Supere$t elemchus sive index materiarum,

in quibus potissimum versatur ecclesiastes, quem ta
men sibi quisque rectius finxerit: nos nihilominus vel
occupatioribus, ut vacet, vel pigrioribus, ut libeat
hoc laboris devorare nostra qualicunque opella sal
tem aliqua ex parte auxiliabimur. Primum igitur
personas quasi columnas quasdam totius aedificii sta
tuamus, quo facilius ad suum quaeque locum dige
rantur. , Illud igitur inprimis spectemus, triplicem es
se hierarchiam juxta Diomysium, coelestem, ecclesia
sticam, et politicam. Tametsi politica magis est pars
ecclesiasticae, quam species diversa. Ad praesens
tamen negotium accommodatius est, eam distinguere.
Addi possunt docendi gratia duae, monarchica et spi
ritualis. Coelestis est illa beata societas angelorum,
qui nom mutarunt domicilium suum, et animarum,
quae , vita pie acta in corporibus, meruerunt in an
gelorum ascisci consortium. Hujus reipublicae feli
citas, tametsi vacat omni molestia atque etiam metu
malorum, mondum tamen consummata est, consum
manda in resurrectione corporum. Ecclesiastic est
corpus Christi mysticum, piorum adhuc in terris mi
litantium, et in fide ac spe ambulantium. Quod
rursus bifariam accipitur,. vel ut hoc nomen non
complectatur nisi viva veraque membra Christi ad
beatam immortalitatem destinata, quae soli deo no
 C C L p. S I A S T A E LIB E R iv. 66

ta sunt: vel pro tota congregatione sub communibus

ecclesiae sacramentis viventium, quae malos bonis
permixtos complectitur ac tolerat. Politica est publi
cus civitatis aut regionis status, qui legibus, plebi
scitis, consuetudinibus et autoritate magistratuum tue
tur externam multitudinis tranquillitatem , in his
potissimum, quae ad facultates et corperum incolumi
tatem pertinent. Hanc nihil vetat esse variam in di.
versis civitatibus. Nam praeter quatuor illas, quas
veteres commemorarunt, monarchiam, democratiam,
arislocratiam et oligarchiam, possunt aliae reip. spe
cies existere. Et fieri potest, ut in diversis civitati
bus leges sint contrariae, quarum nulla tamen im
probetur. Velut in quihusdam regionibus lex jubet,
ut haereditas in solidum cedat natu maximo, rursus in
aliis, ut natu , minimo. At ecclesiastica hierarchia,
quoniam divinis regitur legibus et Christi immutabi
libus institutis, semper eodem statu sit oportet; licet
in ritibus monnullis ac ceremoniis sit nonnulla
varietas. Jam politica potest esse penes ethnicos,
quam tamen apostoli propter publicum ordinem et
concordiam contemni vetuerunt, promuntiantes, et
illam potestatem esse a deo, et suo quodam modo
servire justitiae divimae. . Monarchica est sive univer
salis, qua deus veluti rex ac dominus omnium agit
et gubernat universa, quae mon solum complectitur
corpora coelestia, verum etiam omne animantium et
plantarum gemus; ad haec, etiam impios daemones
t amimas aeternis addictas suppliciis. Haec tametsi
Aper se deformia.sunt, tamen admixta illustrant, deco
rum universi, demonstrantque summi monarchae ju
stitiam. Spiritualis est cuique homini peculiaris, per
quam fit, ne caro rebellionem moveat adversus spiri
tum , conlemtis legibus divinis. De hac dominus in
evangelio: regnum dei intra vos est.
668 ' aeccI, m. s 1 A s T A E L 1 bre R iv.

CAP. II. His- omnibus praesidet summus ille mo

narcha deus, conditor, servator et gubernator omni
um, quo uno nihil majus, nihil melius esse possit. Cu
jus natura, ut habet per se, nec ab homine, nec ab
amgelis comprehendi potest. Nec ulla sunt humana ver
ba, quibus proprie de illa loquamur, nec ullae sunt
humanae mentis imagines, quae illam vere repraensen
tent nostro intellectui. Imfusus est per omnia, ipse ta
men in se manet immensus, complectitur omnia, ipse
incomprehensus. Condidit et condit omnia in tempore,
ipse sine tempore sempiternus, conservat et gubernat
mnia sine sollicitudine, eodem intuitu videt omnia,
praesentia, praeterita et futura. Simplicissimus est, necim
eo aliud est sapientia, aliud potentia, aliud bonitas, aliud
scientia, aliud misericordia aut caritas, sed haec omnia
in illo simplicissima est essemtia, ad quam omnia condi
ta quantumvis sublimia, si conferantur, nihil sunt.
Solus enim vere est qui in se ipso est immutabilis, nec
initium habens, nec finem habiturus. Ad humc igitur
ceu fontem omnia referenda sunt, oujus nutu geruntur
omnia. Quod mire fit im veteris instrumenti volumi
mibus , in quibus miliil geritur aut dicitur absque mem
tione dei. Expedit enim, ut dei momen frequenter im
culcet ecclesiastes, ut, quemadmodum ait apostolus, sit
deus omnia in omnibus. ' Secus faciumt mundanae phi
losophiae dediti, qui deum quodam modo faciunt otio
sum, ac maturae tribuunt omnia: atque etiam illa,
quae sacrae literae narrant tanquam praeter commu
mem naturae cursum facta, detorquent ad causas natu
rales, veluti de quinque civitatibus terrae hiatu absor
ptis, quo loco emersit lacus Asphaltites, bitumen fe
rens, quem quidam appellant mare mortuum. Recti
us illi, qui cumcta adscribunt primariae causae, nec ul
lum discrimem esse volunt inter miraculum et ea, quae
fieri videntur naturalibus causis, nisi quod haec quoti
die fiunt, illa rarius. Veluti quod mare certis vicibus

------- ---------
 E CC L IB S I A S T A E L I BIE R. I V . 669

recedit et accedit, quod fontes sursum scaturiunt, quod

sol oritur et occidit, ignis urit, aqua refrigerat, mira
culo tribuumt.

CAP. III. Neque convenit, ut quispiam de illa in~

perscraffabili natura dei minus magnifice sentiat, quod
divima scriptura, nobiscum veluti cum infantibus bal
butiens, ut ita loquar, deo tribuit oculos, aures, mamus,
brachia, reliquaque membra hominis. Item quod tri
buit illi affectus humanos , iram, odium, poenitentiam,
aut quod eum vocabulis rerum conditarum interdum.
designat, veluti cum solem appellat, aut lapidem aut
leonem, qua de re superiore libro nobis dictum est. De
deo proprie negamtur omnia, nihil de eo proprie prae
dicatur, etiam cum vita dicitur, aut mens, aut pater,
aut deus denique, si Diomysio credimus. . At ineffabi
Jis illa majestas, quatenus homini fas est, per fidem
creditur magis, quam intelligitur , sed in illo arcamo si
lentio, ubi conticescunt ommes humami iutellectus ima
gines. Credendo , ut ait quidam, intelligitur, adorando
enarratur. . Rursus non officit simplicissimae matu
rae dei, quod audimus, eam tribus personis esse di
stinctam, patris, filii et spiritus sancti, cum his tribus
sit una eademque individua essentia, ac proinde unus
sit deus. Unum enim sit oportet, quod simpliciter sum
mum est. Patris persona invisibilis dicitur, quod in
nulla specie visibili legitur unquam apparuisse, cum fi
lius apparuerit in corpore humano in eandem personam
assumto, spiritus sanctus in specie columbae et lingua
rum ignearum, licet eas res non assumserit, ut filius
naturam humanam, sed tantum ut signum adhibuerit.
Patris itaque persona simplicissime est simplex. Filii
persoma tribus constat naturis, divina, quam eandem
habet cum patre et spiritu sancto, amima humana, et
corpore humano : sic enim conveniebat, ut medius es
set inter deum et homines. Pater autem, cui summa
 670 C C LESIAS I A E . . B e R IV.

est auctoritas, per filium redemit ecclesiam, per spi

ritum sanctum gubernat. - .

CAP. IV. Deus tametsi mullius eget, tamen om

mia creavit propter se, siquidem hic est finis omni
um rerum , conditarum ut cognoscant et gkorificent
conditorem ; suum.. Praesidet , igitur in omnibus
hierarchiis idem , . sed non eodem modo. In coelesti
praesidet et utitur angelis ministris, ubi sine inter
missione comcordi omnium voce celebratur et glorifi
catur. - , In, ecclesiastica praesidet et, utitur angelis
suis, hoc est, episcopis, prophetis et doctoribus. Haec
autem ut aspirat: ad illam coelestem Hierosolymam,
ita pro viribus. illam imitatur, per fidem contemplans
faciem dei, et si mon jugibus, tamen frequentibus hy
mnis glorificans principem suum : quamquam hic in
terim nostrae cantilenae suspiriis ac lachrymis per
mixtae sunt, aliisque necessitatibus variis interrum
puntur. . Praesidet in hierarchia politica tamquam
extermorum quoque. bonorum auctor, ad publicam
tranquillitatem bonis magistratibus : utens, malis ab
utens. Et in hac est monnulla coelestis illius hierar
chiae imago, licet obscurior, et ut ita loquar, cras ;
sior. Praesidet in ea , quam monarchicam dixi
mus, tanquam conditor et gubernator universi, in
qua etiam illa, quae vocem mom habent, ipso con
spectu suo loquuntur potemtiam, sapientiam ac boni
tatem comditoris sui. Nam juxta sermonem evangeli
cum ille pascit passerculos, ille vestit lilia, ille solem
suum jubet oriri, ille, pluviam foecumdamdis agris ef
fundit. Quin et ipse tartarus et impiorum spiritu
um cohortes ipsa re praedicant invictam ejus poten
tiam, cui nemo potest resistere, veritatem in promis
sis, justitiam in praemiis , bonitatem in eos , quos
a tantis malis misericorditer servavit, et ad tantam
'felicitatem elegit. Denique praesidet singulariter
 E C CL ESI A STAIE L IB E R I v. 67!

im pectoribus hominum piorum per spiritum suum;

consolans eos in afflictionibus, corroborans in tenta
tionibus, perficiens charismatibus spiritualibus. Et
hic laudatur, dum pro laetis pariter ac tristibus agun
tur illi gratiae. Quemadmodum autem universus
mundus velut unum est animal, ita singulus homo
veluti parva quaedam civitas est, sive parva ecclesia.
Quod in illa est episcopus, hic est ratio : quod illic
est populus, hic sunt affectus. Omnes hae politiae
aliqua ex parte referunt imaginem illius coelestis, in
qua summus est ordo , summaque concordia. Ha-:
bemus igitur quatuor personas, patrem conditorem
et autorem omnium, veluti fontem supremum , fili
um redemtorem, spiritum sanctum gubernatorem, et
Christi corpns, ecclesiam. Quamquam enim Christus
et ecclesia una quodam modo persona est, tamen ad
docendum accommodatius est, eam distinguere. Hae
tamen omnes in unum temdunt. Quemadmodum enim
pater, filius et spiritus sanctus natura sunt unum,
ita, qui per fidem et caritatem Christi membra sunt,
per illum in trinitatis unionem, quatenus licet, assu
muntur. Hic igitur habemus exemplum summae con
cordiae. -

CAP. V. Nunc ad contraria veniendum. Deo

momarchae oppositus est princeps tenebrarum, non
rex, sed tyraniius, cujus malitia deus abutitur ad
exercendos electos ac puniendos impios. Quemad
modum autem deus est fons et auctor omnium bo
norum, ita satanas princeps et pater est ommium ma
lorum : non quod sint duo summa principia, quem-
admodum deliroerit Manichei aut quod ulla substantia
per se sit mala : sed quod, sicut ipse satanas, bene
conditus a deo, sua perversa voluntate degeneravit
im malum , ita res alias a deo bene conditas, quam
tum potest, vitiat* et corrumpit. Porro cum unus
672 I. C C L 8 I A S T A E L 1 BPIR 1 V.

sit, tamen tres persomas divinas refert in diversum. Pa

ter condidit omnia bona, hic, quantum potest, corrum
pit omnia comdita. Et sicut ille habet angelos, quorum
ministerio utitur ad salutem hominum, ita hic habet
impios daemones, per quos sollicitat homines ad pec
candum. Filius redemit collapsum genus humanum, hic,
ut primos homines pertraxit in ruinam , ita quotidie
totis viribus in hoc incumbit, ut redemtos retrahat in
servitutem. Item sicut Christus est caput ecclesiae,
ita hic habet sua membra suumque corpus, in quo re
gmat. Jam sicut spiritus sanctus per fidem in Christum
purificat corda mortalium, ita hic per diffidentiam ac
rebellionem inquinat hominum memtes. Rursus patri
tribuitur summa potentia ad servandum , filio summa
sapientia ad redimendum, spiritui sancto summa bo
mitas ad gubernandum. In hoc summa potestas ad
laedemdum, misi mutu dei refrenaretur : item pro
summa sapientia est summa astutia ad perdendum,
summa malitia ad seducendum ac turbandum ordinem.
Spiritus omnia conglutimat ac continet, hic omnia,
quae potest, dissolvit ac dissipat.

CAP. VI. Ad haec in omni rep. bene instituta

primam auctoritatem obtinent leges, quae quo sunt ae
quiores, hoc melior est civitatis ' status. Proximus igitur
locus dabitur legi divinae, qua nihil justius, nihil san
ctius, mihil salubrius. Ab optimo data est optima,
quemadmodum a satana pessimo pessimae leges veni
unt, ex diametro puguantes cum legibus divinis. Haec
est lex carnis, cujus satelles peccatum, stipendium
mors. Legis autem momen multifariam accipitur in
literis arcanis. Interdum pro parte legis , quae typos
et ceremonias continet; velut in evangelio: lex et pro
phetae usque ad Joannem. Neque enim praecepta de
calogi per Christum antiquata sunt, sed quemadmo
dum prophetas appellat non totam scripturam prophe

-
-
--------------- ---
 E C C L E S A S T A E L I B E R IV. 678

tarum, quae multa praecepta continet evangelica, sed

vaticinia tantum de Christo venturo, ' quae mom
aliter cessarunt, quam cessat promissio, eo jam
exhibito, quod promittebatur. Interdum usurpa
tur pro praeceptis supplicium minantibus violatori, de
qua Paulus (Rom. I. 15): lex iram operatur: quam ali
bi vocat legem operum, cui opponitur lex fidei, sive
lex gratiae, quae gratis promittitjustitiam per fidem in
Christum. Dei voluntas certissima regula est honesti
atque inhonesti. - Hanc voluntatem suam expressit no
bis per scripturas canonicas, quarum est inviolabilis
auctoritas. Totum autem hoc scripturarum corpusinter
dum appellatur lex divina, complectens utiusque te
stamenti volumina. Quemadmodum autem Joanaes
baptista clausula fuit veteris legis, duntaxat secundum
eam partem , quam cessare diximus, et initium novae:
ita epistolae apostolorum catholicae novo instrumento
finem imponunt. Hactenus enim consistit irrefutabilis
auctoritas... Caetera cum judicio recipienda sunt, et
ad divinam regulam examinanda.

CAp. VII. Lex dei semper eadem est, quemadmo

dumt dei voluntas est: immutabilis. Varie tamen exhi
bita est pro ratione temporum et personarum. Quod
ad hominem pertinet, quatuor tempora spectanda sunt,
oondjti, lapsi, restituti et perfecti. Condito, data est
lex : ne comedas, si comederis, illico morieris.
Quemadmodum angelis conditis data est lex , ut servi
rent conditori suo : qua violata, collapsi sunt irrecupe
rabiliter. Ac statim in paradiso lex satanae pugnare
coepit cum lege divina: comedite , si comederitis , non
moriemini, sed eritis sicut dii. Hic homo primum
suo ingenti malo expertus est, satanam esse mendacem,
deum veracem: simulque didicit, quid sit negligere
legem.dei, et obtemperare legibus satanae. Secun
dum tempus est exilii, in quo multis seculis vixerunt
U u.
674 EC CL ES IA S T A E L I B E R IV,

liomines absque praescriptis legibus, sed tantum lege

maturae, quae nondum erat tam graviter vitiis obscu
rata , quam fuit progressu temporum. Nec huic legi
defuit gratia dei, suggerems piis, si quid forte maturae
deesset. Lex autem naturae latissime patet. Ea quip
pe viget in omnibus rebus comditis, etiam in his, quae
sensu carent aut ratione, veluti corpora coelestia tot
annorum millibus obeunt praescripta munia. Maria,
flumina, fontes, plantae et omme animantium gemus,
suae quodque naturae legibus obtemperant, quia carent
libero arbitrio. Soli amgeli et homo, quoniam data est
libera voluntas, corruerumt suo vitio, non conditoris.
Quod emim datum erat ad felicitatis incrementum, sibi
verterunt in exitium. Quod si quando caetera creatu
ra videtur oblita legum suarum, hoc est, cum sol lu
nae objectu, aut densis nubibus tectus subducit diem,
cum ex siderum infausto concursu nascuntur pestes
mortalibus, cum mare egressum limites suos exundat
in vicos et urbes, cum aer, ad vitam datus, pestilenti
afflatu affert mortem , cum amimalia, quae dominio ho
minis subjecta sunt, impetunt homines, nimirum hinc
est, quod omnia quodammodo per hominis peccatum
vitiata sunt, simulque cum homine congemiscunt ac
laborant, exspectantia revelationem filiorum dei, quem
admodum docet apostolus. Et tamen quoties creatu
a saevit in homines , quoraiam id facit mutu condito
ris, a quo gubernatur, mon recedit a lege divina.
-
-

Cap. VIII. Post haec jam increscente hominum

malitia, ac lege naturae propemodum obliterata, suc
cessit lex per Mosen data, quae momimatim ostenderet,
quid nefas esset, quid fas, et ab illis poema deterreret,
ad recta praemiis imvitaret. Vulgus enim existimabat
sibi licere, colere varios deos , quos sibi finxerat homi
mum superstitio, quemadmodum et ritus varios sibi
finxit. At lex Mosi clamat: unum deum coles, et co
 \

eccles r Ast Ae LI ber 1 v. 675

les his ritibus. Qui laesus erat, putabat sibi licere, oc

cidere inimicum. Sed reclamat lex: non occides, quod
commissum est, lex ulciscetur, mon homo. Itidem qui
vehementer amabamt, persuaserant sibi licere, quod
libebat. Reclamat lex: mom moechaberis, non facies
furtum , mon concupisces aliena. His cancellis cohibita
est hominis natura, me prolaberetur in omnem impie
tatem. Postquam vero et hoc dei donum hominum
impietas sibi verterat in materiam gravioris damnatio
mis, novissimis temporibus data est lex evangelica, quae
per fidem et gratiam daret salutem, sub qua militamus
auxiliante Christo, domec, parta victoria, ad perpetu~
um triumphum recipiamur in coelos. Illic mulla est in
felicitas, quae pugnet adversus legem dei, nulla est re
bellio. Omnium harum legum auctor est deus, sed ve
tustae legis minister fuit Moses, servus dei, novae legis
minister est Christus, quatenus filius dei. Post hanc
nulla exspectatur alia lex, sed judicium extremum et
consummatio mundi. Temporum omnium dispensatio
spectabat ad Christum, qui vigor est et perfectio; om
nium legum. At sub lege naturae, pene erat ignotus fi
lius, magis ignotus spiritus samctus. Utrumque lexMo
saica insinuabat magis, quam declarabat, umbris et fi
guris delineans, ac prophetarum oraculis demonstrans,
sed velut eminus ac per nebulam. . Christus autem ad
veniens veluti sol, dispulsis omnibus nebulis, tum per
se, tum per spiritum sanctum patefecit omnem veri
tatem, aperiens, quod in cortice literae latebat, et pa
iam exhibens, quod lex typis designarat, prophetae sub
involucris promiserant.

CAP. IX. Lex vetus constat historia, praeceptis;

typis, ceremoniis et promissis. Quamquam ceremoniae
typi sunt, at mom retro quicquid typus est, ceremonia
est; velut serpens aeneus , aut aqua de petra fluens,
typus erat, ceremonia non erat, sed holocautoma, sic
Uu *
676 P. d CI, e S I A S T A E L IB ER I v.

erat ceremonia, ut pariter esset typus. Mundum sie

esse conditum a deo, memo certum sciret, misi docu
isset historia Geneseos. Praecepta duplicia sunt: quae
praecipiumt bonos mores ac pietatem, perpetua sunt:
quae praescribunt ceremonias, juxta literam abroga
ta sunt, juxta semsum spiritualem abrogata non sunt.
Nec enim jubemus immolare holocautomata, jubemur
tamen nos totos in dei voluntatem tradere: nec pro
hibemur vesci suilla, sed a suillis affectibus abstinere
jubemur: nec prohibemur vesci anguillis, sed limo
sis terrenarum rerum curis involvi prohihemur. Pro
ceremoniis autem, quas plurimas habebant Judaei,
quasdam etiam in speciem absurdas, pauca sacramen
ta data sumt ecclesiae, veluti pro circumcisione baptis
mus, pro victimis pecudum sumtio corporis dominici.
Tertium praeceptorum genus est judicialium. Sic enim
appellat divus Augustinus.Velut, lex vetus citra persona
rum exceptionem prohibetadulterium, sola tamen uxor
deprehensa jubetur lapidari, viro nulla poena certa
statuitur. Et viri* zelotypiae lex tristi remedio me
$detur. Viro permittit repudium, si qua turpitudo
offendat in uxore, mulieri nullum divertendi jus con
ceditur. Ad hoc genus pertinent, opinor, et gradus
iii contrahendo matrimonio, et talionis permissa vin
dicta, et supplicia certis facinoribus praescripta, alia
que permulta, e quibus quaedam videmus et hodie
servari a Christianis, quaedam prorsus sublata,
quaedam mitigata, " quaedam : immutata, . contra
cta quaedam,'' rursus alia dilatata. Zelotypiae
remedium , quod Moses concesserat, sublatum est.
Quemadmodum praeter alias et illa lex abroga
ta est, quae Deuteronomii XXII. jubet : lapidibus obrui
puellam, quam maritus mon repererit virginem, ob
stuprum clam in domo parentum commissum.
alterii poena mitigat: e$t, repudii jus contractum Ad est;

*
 IE C C L E s I A S T A E L I B E R IV. 677

quod ad causas attinet, dilatatum, quod ad personas

attinet: quicquid enim juris habet vir ad repudiandum,
idem nunc habet uxor. Immutatum est, inducto no
vo divortii genere , quod, manente comjugii vinculo,
separat consuetudinem connubialem. Gradus item
propinquitatis contraxit ecclesia, quemadmodum dia
conis et sacerdotibus in totum ademit jus ineundi ma
trimonii.

CAP. X. Dixerit hic aliquis : ' est igitur liberum,

in hoc genere tollere, mutare, dilatare, contrahere;
pro cujusque arbitratu. Nequaquam. Quae dominus aut
apostoli confirmarunt aut immutarunt, observanda
sunt, ut ab illis praescribitur. Quae publica ecclesiae,
auctoritas , praesertim conciliis universalibus, prae
scripsit, et usu publico ac diutino comprobata sunt,
decet observare reverenter: nec aspermanda sunt, quae
pontifices justis de causis in publicam utilitatem prae
cipiunt. Tametsi interdum ita sumt inter se confinia,
quae docendi gratia verbis distinxit Auguslinus, ut vix
possis liquido dignoscere, et consultissimum est, a scri
pturae legibus mon temere discedere. Hujus generis.'
sunt illa, quae pertinent ad humanitatem atque aequi
uatem, de jubileo, de veste non tollenda a vidua pigno
ris loco, de veste reddenda pauperi ante noctem , quam
pignori acceperis, de remittendo ex acie, qui sponsam
duxerit, mec eam cognorit, qui domum aedificavit,;
quam nondum dedicarit, qui pavido sit corde. Item
de mon prohibendis, qui spicas colligere velint post
terga metentium. . Inter promissa quaedam sunt, in
quibus idem fit, quod in praeceptis ceremonialibus.
Neque enim hic exspectare decet terram melle et lacte
mamantem , internecionem hostium nostrorum , aut:
omnium gentium dominium ; sed exspectamus terram
coelestem , quae solidam et incomcussam habet tram
quillitatem, mortificationem cupiditatum carmalium,
678 IE C C LIE SIA S T A IE L I BEIR IV

ac victoriam spiritualem de omnibus, quae adversan

tur pietati.

CAP. XI. Nova lex veteris est tum explanatio,

tum epitome. Ea similiter constat historia, doctrina,
praeceptis, sacramentis, exhibitione promissorum,
gratia, et exemplo pietatis omnium absolutissimo. Hi
storia mihil admirabilius , mihil animabilius, nihil cer
tius. Fa continet ortum, progressum et exitum redem
toris usque ad Acta apostolorum , quae nobis tradidit
beatus Lucas. Doctrina plam explicat, quod in lege
fuerit aemigmatibus involutum, eruitque sensum my
sticum im literis abditum , quem absque interprete per
cipere mom poteramus. Quis enim suis viribus divi
mare potuisset, serpentem aeneum, aut petram aqua
scatentem, aut Jonam e ventre ceti redditum vivum,
praesignasse Christum im cruce tollentem peccata mun
di, . aut eumdem suo spiritu reficientem et abluentem
credentium animas, aut post triduum e sepulchro re
viviscentem ? Am evangelica doctrina aliquid addat ve
teri legi, equidem im medio relinquo, quemadmodum
et de praeceptis, aliis concedo judicium. - Sunt enim
viri graves , qui putant ab evangelicis praeceptis ideo
plus exigi , quod copiosior addita est gratia. Alii sen
tiunt nihil exigi novi, tantum explanatius repeti, quae
praecepit lex vetus; verum in his parcissimum est evan
gelium, magis infigens ea, quae sunt spiritus et gratiae,
vereque pium reddunt. Jam si ceremonias accipiamus
generaliter pro omni cultu externo, est et in sacramen
tis novae legis aliquid expositum sensibus. Nam et aqua
videtur ac tangitur, et oleum cernitur, tangitur et odore
sentitur, verba audiuntur. Quaedam autem recepta
sunt a priscis ecclesiae primoribus, quae accedunt ad
speciemo, Judaicarum ceremoniarum. Velut otium
diei Dominici, indictum jejunium iisdem diebus, qui
bus Judaeis indixit Moses, et si qua sunt hujus generis
 eccL es1 A s T A E L I B E It 1 v. *.
679

alia, quae mon ideo valent, quod vetus lex praecipiat,

sed quod ab ecclesia recepta sint, tamquam ab aposto
lis tradita. Quaedam non sunt quidem eadem, sed
similia. Ut quae ecclesia praescripsit de otio dierum
festorum, de discrimine ciborum, de unctione et ra
sura sacerdotum, de formis et coloribus vestium , in
quibus christiana caritas, quantum in ipsa est, vitat
infirmorum offensionem, hac tamem cautione, me supra
modum alat superstitionem.

CAP. XII. Nihil est autem promissum in veteri

lege, quod Christus mon evidentissime exhibuerit, exce
ptis iis, quae spectant ad progressum ecclesiaeetconsum
mationem mundi: et quo certior esset exhibiti, ipse fre
quenter per se,frequentius per apostolos, dignatus estos
tendere, qui typus aut quod vaticinium quo facto fuerit
impletum. Velut aput Lucam VI: cum dominus in syna
goga recitasset vaticinium Esaiae: spiritus domini super
me, propterea quod unxit me , evangelizare pauperi
bus, misit me etc. ; adjecit: hodie haec scriptura im
pleta est in auribus vestris. Sic et Joannes, cum mar
rasset, domino non fuisse fracta crura, citans ex veteri
lege (Exod. XII. al.): os non comminuetis ex eo : si
gnificat, totum argumentum agni paschalis fuisse figu
ram Christi. Et in Actis Philippus Diaconus locum
Esaiae, quem Eunuchus mom intelligebat, ostendit in
Christo completum. Ac Petrus turbam , ad lingua
' rum miraculum attonitam, docet hoc a Johele fuisse
praedictum; quemadmodum quod est im psalmis (XVI.
uo.): non dabis, sanctum tuum videre corruptionem,
docet, non in Davidem competere,' sed im Christum,
' cujus corpus exanime paucioribus horis fuit in sepul
chro, quam ut potuerit putrescere. A gratia vero
nova lex potissimum habet nomen, quae dicitur evan
gelium. Quid enim eo nuntio laetius, quam per fi
dem in Christum gratis condonari omnibus omnia pec
680 e cc I. p. s I A. S T A E L IB ER IV .

cata; solvi inimicitiam, quae prius erat inter deum et

homines, ac pro paradiso terrestri aperiri regnum coe
lorum. Nec tamen absque fide et gratia quisquam deo
placuit in vetere lege, sed in mova cumcta haec et evi
dentius praedicata, et largius effusa, et latius diffusa.-
Habebat vetus lex exempla virtutum egregia, velut fi
dei in Abraham, mausuetudinis im Mose et Davide:
quorum ille deum interpellavit pro seditiosis, hic Pauli
toties pepercit, cum liceret hostem interimere: justiti
ae in Samuele, obedientiae in Isaac: sed im uno Chri
sto virtutum omnium absolutum exemplar ostensum
est, in quo nihil vitii aut defectus fuit adrnixtum.

CAP. XIII. Ex his, quae diximus, loci complu

res oriuntur. De differentia veleris et novae legis, de
sacramentis utriusque , de consonantia utriusque, et
quatenus vetus abrogata per novam, quatenus non : de
auctoritate scripturae canonicae, et quousque porriga
tur. Auctoritas constat indubitabili fide eorum, per
quos prodita est. Primi auctores sunt Christus et spi
ritus sanctus, Moses et prophetae omnium unanimi
comsensu, et quod majus est, testimonio Christi proba
ti: deim apostoli, martyres et confessores, qui vel scri
ptis, vel, omnium rerum contemtu, vel utroque fidem
confirmarunt. Accedunt huc miracula tam evidentia et
iam multa, ut nullam recipiant tergiversationem. Prae
terea consensu scripturarum inter ipsas. Novum testa
mentum comgruit cum vetere, et universa scriptura sic
umdique sibi constat, ut nihil usquam dissideat, modo
recte intelligatur, id quod in nulla humana philo
sophia reperitur. Adde certitudinem : meque enim
scriptura quaerit et ambigit, quod faciunt philoso
phi, dum argumentis variis disputant, sitne mundus
conditus, sitne post corporis obitum superstes anima,
sitne deo cura rerum humanarum : sed de omnibus,
quae cognitu necessaria sunt, certo ac definite promun

- - - - -
 E CCL ESIA S T AE I. IBIEI. Iv, 681

tiat. Adde his consensum tot seculorum ac tot natio

num. Nullus enim philosophus tam exacte scripsit de
rebus divinis et humanis, ut vel unius regionis aut ci
vitatis concordem meruerit assensum , cum per uni
versum terrarum orbem tantum honoris tantumque re
verentiae deferatur scripturis, ut harum fiducia innu
mera virorum ac mulierum, millia mon dubitarint, 'sese
in omnes cruciatus ac mortes tradere. Nam scripturae
majestatem reverentur et impii. Itaque dum hujus
urgentur auctoritate, confugere solent ad adulterinas
interpretationes. Postremo confirmatur effectu sive
emergia. Nulla enim humana scriptura sic rapit ac
transformat totum hominem, cum simplici sermone
sit prodita, nec philosophiae mundamae subtilitate se
venditans, nec rhetorum lemociniis blandiens auribus
hominum. Addam illud coronidis loco, quod nulla
alia doctrina magis consentanea sit naturae, quam
scriptura divina. Quid enim magis secundum matu
ram, quam ut creatura se totam submittat suo con
ditori? Natura per se sui conservationem appetit ao
perfectionem ; utrumque vere praestat scripturarum
obedientia. Summum bonum ac felicitatem matura
desiderant omnia; utrumque sola scriptura divinitus
inspirata docet.
CAp. XIV. Exoritur alius locus de intellectu
scripturarum vestigando, de quo superiore libro sa
tis mihi dixisse videor. Quoniam autem lex per oc
casionem gignit et aggravat peccatum , peccatum au
tem parit mortem, hic locus existit de duplici genere
peccati, deque duplici genere mortis. Sub peccati no
mine continentur omnia vitiorum genera, quorum im
finita est differentia. Vitiis opponuntur virtutes. Sed
ex praecipuis conficiendus elemchus. In quibus prin
cipem locum obtinent fides, spes et caritas, quas
quidam appellant heroicas. Super his existit varia
682 CCLESIAS T A E L IBE R I V.

consideratio, verbi gratia, quid sit fides, et quot mo

dis ea vox usurpetur in sacris voluminibus, , et quotu
plex sit, et cui parti naturae respondeat, et cur inter
heroicas virtutes primas temeat, et quid huic repugnet,
aut quid affine sit, postremo in quibus insigniter elu
xerit. Fides enim est certa persuasio de omnibus, quae
necessaria sunt ad salutem. Interdum usurpatur pro
fide praestantis pollicita. Ita deus dicitur fidlis, quia
non fallit in promissis. Interdum pro fiducia simplici
de promissis dei : ita laudatur fides Abrahae, qui jus
sus mom dubitavit occidere filium unicum, im quo pro
missa erat illi numerosa posteritas. Nonnunquam est
assensio, quae subsistere possit sine spe et caritate. Sic
daemones credunt, pie viventibus per Christum esse
paratam vitam aeternam , quam tamen nec amant, nec
sperant. Similiter multa credunt homines impii. In
terdum fidei nomen complectitur haec omnia simul,
certam persuasionem de iis, quae narrant ac docent
scripturae sacrae, certam fiduciam de promissis dei, ac
plenam obedientiam, qua homo se totum submittit di
vinae voluntati. Jam est fides infusa, et fides acqui
sita, fides praeteritorum, praesentium ac futurorum.
Respondet autem ei parti, quae in nobis dicitur ratio
sive intellectus, per quam cognoscimus et judicamus.
Hanc naturae vim offuscatam perficit fides. Huic ob
id tribuitur primcipatus, quod ostium sit ad salutem :
per fidem enim caetera mobis largitur deus , et absque
fide impossibile est placere deo. .

CAP. XV. Affinia sunt opinio et scientia. Opinie

est probabilium , scientia est evidentium. Probabile
est, tingere infantes institutum fuisse ab apostolis, nom
damnaretur tamen, qui de hoc dubitaret. Hac modera
tionerecipienda sunt multa scholasticorum theologorum
placita, quae per scripturas evidenter probari mon pos
sunt. At totum esse majus quacumque sui parte, non
 IECCIL ESIA STAE LIBEIt IV. 688

eredo, sed scio; et si animal est, quicquid sentiendi

vim habet, scio bovem esse animal. De plantis et ur
ticis dubito. Contraria sunt caro, quae nihil credit,
misi quod videt, ac disceptans curiositas: philosophia
mundana, quae nihil credit, misi quod hominum argu
mentis probatur : Judaica duricies, quae diffidit verbis
dei, misi subinde viderint miracula. Existit alius lo
cus, quid efficiat in mobis vera fides. Ante omnia ju
stitiam affert gratuita peccatorum omnium remissione,
et hinc tranquillam securamque conscientiam, diluci
dam omnium rerum cogmitu mecessariarum cognitionem;
certissimam fiduciam de scripturis canonicis, prom
ptam ac simplicem obedientiam ; verum dei timorem,
religiosam divinae majestatis venerationem, contem
tam mundi , coelestium amorem , infractum animi ro
bur adversus ommia terriculamenta, modestiam in
prosperis, odium sui in delictis, dissidentiam virium
ac meritorum, certam fiduciam de misericordia dei.
Rursus alius, quibus rebus alatur fides, quibus attenuetur:
Alitur frequenti precatiome, crebra gratiarum actione,
erebra corporis dominici sumtione, frequenti scriptu
rarum lectione, ac rerum coelestium quotidiana com
templatione, et indefessis caritatis officiis erga proxi
mum.. His autem contrariis attenuatur, ac tandem
emoritur. In quibus autem haec virtus eluxit in elen
cho tempestivius notabitur. E regione fidei est diffi
dentia, sive incredulitas, cui congruunt, quae supra
diximus fidei contraria. Ac diversa gignit in nobis :
accumulat injustitiam, per hanc enim et bona opera
mala sunt, mec simit umquam requietam esse conscien
tiam, inducit mentis caecitatem, dubia reddit omnia.
De scripturis ambigit, ut jam non omnino comtemnat:
parit rebellionem, docet dei contemtum, aut timorem
cum odio conjunctum. Docet hypocrisim, superstitio
nem et idololatriam, amorem rerum fluxarum , negle
ctum coelestium. Dejicit animum- im adversis, imso
 684 C CI. ESIA S T A E I. BER IV,

lenlem reddit in prosperis, facit, ut homo tandem ex

ultet in rebus pessimis. Docet, hominem suis fidere
yiribus, dei misericordiae diffidere.

CAp. XVI. Spes adhaeret fidei, magisque est fidei

pars, quam diversa species, ac sic interdum loquuntur
scripturae, ut fidem pro fiducia certaque spe videan
tur usurpare. Ita. Paulus, praedicans Abrahae fidem,
qui contra spem, inquit (Rom. IV. 18.), in spem cre
didit. Et ad Hebraeos.(c. X. 18.): fides est substantia
rerum sperandarum etc. Ad Rom. VIII. spem ap
pellat exspectationem bonorum, quae non videntur.
Nemo sperat, quod non credit. At nom statim spera
tur, quod creditur. Ea igitur pars vivae fidei, qua ex
spectamus promissa dei, spes dicitur. Haec praestat,
ne quando delassemur hic seminandis bonis operibus,
certi, in proximo esse tempus, quo messuri sumus vi
tam aeternam : meve defatigemur perferendis malis,
scientes, hasce temporarias afflictiones nihil esse ad fu
turam gloriam, quae revelabitur in nobis. Spei oppo
nitur desperatio, ac temeraria praesumtio sive confi
dentia, qua quis ex suo spiritu sibi promittit, quod non
promeretur, aut qua quis suis viribus, absque dei gra
tia, sperat se consecuturum felicitatem aeternam. Ca
ritas est, qua supra omnia diligimus deum tanquam
summum bonum, eoque frui cupimus, et proximo
` bene volumus propter deum. Neque enim heroica ca
ritas est, si naturali affectu diligamus parentes, uxo
rem ac liberos, nisi simul amemus eos propter deum.
Neque veram erga illos gerimus benevolentiam, nisi
huc spectet affectus noster, ut illis opitulemur pro vi
ribus ad consequendam vitam aeternam. Utraque al
teri sic cohaeret, ut divelli non queant. Nemo vere
diligit deum , qui proximum non diligit. Nemo vere
diligit proximum, si vacat amore dei. Haec autem
sirtus perficit naturae vim, quae dicitur voluntas, qua

-a
-. -- --- --- --- --- --- --- ---
 IE C CI. ESIA STAIE IL IIBER V. 685

expetimus salutaria, ac refugimus adversa, quemad

modum fides perficit intellectum. : In his enim duobus
sita est summa felicitatis, humanae, ut per oculum, ac
lumen fidei citra errorem videat homo, quid sit expe
tendum, quid fugiendum , per caritatem exsequatur,
quod dictavit fides. Fides gignit caritatem, caritas vi
cissim alit fidem bdnis operibus, quod innuit evangelica
parabola. In fatuarum lampadibus fidei Iumen ex
stinguitur, oleo caritatis deficiente. Fit enim frequen
ter, ut mali mores et peccandi assiduitas fidem, si mi
nus exstinguant, certe reddant frigidiorem... Et aucta
fides vicissim alacriorem reddit caritatem. Hi sunt duo
fontes omnium virtutum ac bonorum operum , quae
sunt fructus, per quos dignoscitur arbor bona aut mala.
Fides radix est, caritas : rami, quasi porrigens undique
fructus, i quos alit radicis succus. - Quicquid enim ex
his fontibus mom oritur ,. etsi magnam habeat speciem
pietatis, aut peccatum est, aut si peccatum non est,
non confert ad veram salutem. Quoniam autem per
pietatis viam. ingredientibus multa occurrunt molesta,
spes baculi vice addita est, quae laborantes , sustentat
exspectatione praemiorum, ne delassentur, aut despe
remt, etiam simille mortes: circunstent. -. *

- CAp. XVII. Superest nunc, virtutum omnium ac

vitiorum catalogum texere, ac per locos digerere.: De
quibus non me fugit, cum alios aliquot, tum beatum
Thomam Aquinatem fusissime scripsisse. Ex quibus
cuivis proclive fuerit, quae commoda videbuntur, ex
cerpere, et in elenchum digerere, et ut ante sum testa
tus, satius erit, ut sibi quisque contexat locorum im
dicem. Cujus operae si quem piget huic praecipua
magis, qam omnia curabimus annotare, ut alienam
industriam adjuvisse videamur potius, quam exclu
sisse. Theologicos fontes jam indicavimus. Quatuor.
autem illi fontes omnium xecte factorum, quos acute,
\
 686 E C CL ESIA S T A E LIBER IV,

prodidere philosophi , omnibus sunt noti, prudentia,

justitia, fortitudo, temperantia, ' Ad haec enim genera
species omnes referri possunt. Prudentia cum fide
comgruit, justitia cum caritate, fortitudo cum spe.Tem
perantia justitiae species est, docens, quantum tribu
endum sit affectibus , quantum corpori, quantum ani
mo, et quantum negandum : et hactenus cum fide pari
ter et spe convenit, quod cupiditatibus frenum imponit,
quae tumultibus suis frequenter et fidei judiciis obstre
punt, et caritatis impetum remorantur. . Primus
itaque midus designetur pietati. Hoc nomen comple
ctitur omnem affectum, cultum, omniaque officia, quae
debemus iis, unde vitam accepimus. Summa itaque
pietas debetur deo, cui debemus, quicquid sumus,
proxima patriae, tertia parentibus ac liberis, quarta
praeceptoribus et catechistis, qui sunt veluti mentium
parentes : quinta iis, quorum beneficio. a. morte aut
alioqui gravissimis periculis : servati sumus. Haeo
omnia partes sunt justitiae. Ad primam speciem per
tinet summa illa veneratio, quam Graeci
appellamt. Ea mulli rei creatae communicabilis est.
Hic cultus mom amimo tantum exhibendus est, verum
etiam corpore, quod deus totius hominis conditor
est. Cultus autem divimus in eo primum situs est, ut
de eo digna: ipso sentiamus, ut illum super omnia re
vereamur, super ommia amemus, super omnia glori
ficemus, super omnia obediamus, ab illo petamus
omnia, nec ab alio quicquam verorum bonorum tan
quam ab autore speremus, et in ommibus gratias aga
mus. Hic locus occurrit, quam effusa sit dei erga
humanum genus caritas et munificentia, cujus causa
condidit hanc admirabilem mundi fabricam, cui et
angelos suos addidit mimistros, cujus amore filio pro
prio nom pepercit, sed in mortem tradidit illum etc.
Alter locus adhaeret de immensa , dei misericordia,
placabilitate et clementia erga nos. Confertur eo
 IE C CL e $ IA STAE LIBER IV. 687

dem religio in suscipiendo ac praestamdo jurejurando.

Pietati contraria est impielas, ad quam propius per
tinent idololatria, jusjurandum ob frivola susceptum,
perjurium , blasphemia, murmur in adversis, oblivio
dei in prosperis, artes maleficae, sortilegia, et quic
quid est hujus gemeris, quod vel manifestam, vel oc
cultam cum daemonibus habet conspirationem. Post
remo haeresis. Haeresim autem appello, mon quem- '
vis errorem, sed pervicacem malitiam, alicujus com
modi gratia perversis dogmatibus turbamtem ecclesiae
tranquillitatem. In gemere vero omme crimen cum
impietate conjunctum est. Quisquis emim admittit sce
Jus , aliquam rem creatam creatori praefert, et a deo
ad satamam deficit, unde et Paulus avaritiam idolola
triam appellat. . Incidet et ille loeus de ingratitu
dine hominum erga deum: exaggerabitur, si inter se
conferantur dei benignitas, lenitas ac beneficentia, et
hominum obstinata malitia. Incidet quaestio de variis
ritibus divini cultus, qui plerique nune alii sunt, quam
fuerunt in lege veteri. Item de cultu ac invocatione
divorum, deque usu statuarum et imaginum, deque
superstitioso cultu dei aut divorum. Rursus incidet
locus, quid sit temtare deum.

CAP. XVIII. Ad secundam speciem pertinet, quam

multa debeamus patriae, quae genuit, quae bonis le
gibus educavit, cui et ipsos parentes debemus, pro qua
mors oppetenda sit, si res postulet. Ex adverso, quam
immane scelus sit, patriae bellum inferre, aut aliis ra
tionibus laedere. Tum , quibus modis optime gratia
patriae referatur. Contra, quibus potissimum violetur
patriae caritas. Huic adhaeret locus de ecclesia ca
tholica, quae mon solum est una civitas, verum etiam
unum corpus. Christianus enim omni Christiano mon
tantum civis est, verum etiam frater. Hic tractabitur,
quanta reveremtia debeatur ecclesiae, contra, quamla
 688 E C C L E S I AST A D L IB ER IV.

sit impietas, adversus eam rebellionem ac seditionem

excitare. Adhibebitur amplificatio per comparationem,
quanto arctiora sint vincula spiritus, quam maturae.
Congruit his, quid honoris debeatur regibus ac magi
stratibus, et quanto plus iis, qui muneribus ecclesia
sticis funguntur. -- Ad tertiam pertinet, tractare;
quibus modis servatur praeceptum, quod jubet hono
rare paremtes ; et quas ob causas fas sit, parentum
jussa negligere. Rursum quid parentes debeant vicis
sim liberis suis, et quomodo educandi sint. Ad
quartam spectat, tractare, mon esse veros parentes, qui
tantum corpora gignunt educantque, multo plus deberi
iis, qui formant ingenium, veluti qui bonis legibus, li
beralibus disciplinis ac salubribus praeceptis instituumt
ad bene vivendum, sed ante omnia, qui formant tene
ros amimos ad pietatem. Ex diverso exaggerandum,
multo sceleratius esse, juvenum aut puellarum animos
maleficis artibus, aut impiis opinionibus inficere, quam
si parentes corpora liberorum vi detorqueant ad quae
stum, aut prostituant, aut exponant etiam: quae memo
detestatur, cum illud sit vulgare. Quinta tractabit
locum, esse paria, dare vitam ei, qui non habebat, et
habenti servare perituram : imo hoc esse praestantius.
Neque emim parentes dant vitam liberis, qui frequenter
in congressu me optant quidem, ut nascatur proles.
Rursus cum maxime optent, non provenit tamen. .At
medicus aut amicus sua industria, suoque periculo resti
tuit vitam, alioqui perituram. Hic per amplificationem
accedit locus, quanta pietas sit, convertere impium ad
pietatem : velut ethnicum aut Judaeum ad religionem
christianam , aut haereticum ad columbae consortium,
aut mundo viventem ad poenitentiam ac studium vitae
correctioris. Nimirum hoc amplius est, quam. corpo
ris vitam restituere. -

CAp. XIX. In his, quae hactenus commemoravi

mus, sita sunt officia summae caritalis, juxta gradus
 E CC L E S I A S T A E LIBER IV. 689)

quosdam. Christiana vero caritas non his finibtis inclu.

ditur, sed latissime profert sese usque ad capitales ini
micos, cupiens omnibus prodesse, et dignis et indignis,
videlicet ad exemplum supremi patris, qui solem suum
facit oriri super bonos et malos, ac pluit super justos et
injustos: et ad exemplum Christi, qui pro inimicis mor
tuus, et in cruce patrem deprecatus est pro iis, a quibus
occidebatur, et insuper amarulentissimis blasphemiis
incessebatur. - Reliquae igitur caritatis partes in his
potissimum sitae sunt, ne quem laedamus injuria, be
mefaciamus omnibus, quibus licet, malos amore Chri
sti toleremus, aut etiam corrigamus, si detur facultas.
Obligatio caritatis plerumque sumitur ex qualitate per
sonarum, de quibus jam partim diximus. Verbi causa, -
plus officii debemus fratri aut sorori aut domesticis,
quam alienis, plus bene meritis, quam mihil promeri
tis, plus Christiamis, quam ethnicis, plus pie viventi
bus, quam impure. Nonnunquam ex modo necessita
tis. Alieno de vita periclitanti succurremdum est potius,
quam amico , qui vestem delritam mutare vult hone
stiore. ' Ordo vero sumitur, ex genere rerum, quarum
aliae pertinent ad corpus, aliae ad animum praecipuam
hominis partem. Et in utroque genere ordo est. Ad cor
poris necessitatem pertinent tectum, vestitus, victus, sa
nitas, vita: et his contraria, inopia, domus, muditas, si
tis et fames, morbus, cruciatus et mors. Ad amimum
eruditio, tranquillitas, pietas, et his adversa, inscitia,
afflictio, impietas , quae mors est animi. Majus au
tem beneficium est, eximere malitiam ab animo, quam
morbum corpore depellere. Et gravius laedit, qui
bonam famam eripit homini, quam qui pecuniam sur
ripit. Nam fama.vita quaedam hominis est, et ho
micidii genus calumnia. Hic existit locus, quot mo
dis juvemus aut laedamus proximum. Juvamus sup
peditando vitae necessaria egenis, consolando afflictos,
comsilio perplexos, doctrina ~g. amanter. objur
, X.
690 EccLE s IAST A E LIBER 1 v<

gando aut etiam castigamdo gravius delinquemtes,in quos

obis est auctoritas. Ita caritatis officium praestat ju
Jex, qui punit mocentem moerens et invitus, et pater
flagellans filium. Laedit autem , qui lascivienti aetati
pecuniam suppeditat, peccandi materiam. Laeditur
proximus exemplo vitae perniciosae , sicut juvatur
exemplo bono. ', .

. ' -

Cap. XX. Hic aperit sese latissimus campus de

beneficentia, liberalitate, parsimonia et profusione.
Iam alius de sarciendis incommodis, quibus proximum
laesimus. Quaedam enim restitui possuut, ut facul
tates: quaedam sanari possunt, ut irritatus convitiis
potest molli sermone placari, et in moerorem conje
ctus potest consolatione repomi ad, tranquillitatem.
Quaedam utcunque restitui possunt, ut fama menda
, laesa vera praedicando quadantenus reponitur. Alia
nec restitui, nec samari possunt ; pensari tamen aliqua
ex parte possunt, ut virginitas erepta aut vita. Si du
citur stuprata bene pensata est erepta virginitas: si
aote data elocatur muptum , utcunque pensata est pu
dicitia et sarta fama. Jam circa primum caritatis
gradum qui est, neminem laedere, complures exi
$unt loci de homicidib et furto de rapinis, damno et
injuria, de adulterio de calumnia, de megotiatione li
eita et illicita, de usura de fide et perfidia, velut in
celamdis aut effutiendis arcanis, de sinceritate in com
erciis, de fucis et imposturis in verbis ac factis, de
veriuate, et memdacio, quid sit, et am alicubi sit lici
tum : et ubi dissimulamda sit veritas. Denique omunis
injustitia, adversus deum impietas , adversus hominem
injuria, utraque adversatur caritati.

cap. XXI. Fons autem omnium vitiorum hinc

e$t, quod hominum imbecillitas magis obtemperat car
ni, quam spiritui. Hoc igitur praestat christiana tem

*
 ECCLESIA S T A E L IB ER rv. 691

peramtia, mon ut careamus in totum affectibus, quod

guidam Stoici docuerunt, sed ut, illis devictis, quae
spiritus sunt, sequamur. Haec pulcherrimum virtu
tum chorum secum adducit, verecundiam, virginita
tem, castitatem, sermonis parsimoniam, sobrietatem,
candorem, simplicitatem, ignoscentiam, et animi per
petuam eonstantemque tranquillitatem, cummque his
omnium actionum ormamentum, decorum. Contra in
temperantia teterrimum gregem secum trahit, impu
dentiam, centum impudicitiae formas, futilem garruli
-tatem, quam Graeci vocant dxpropuv9ia, luxum,
temulentiam et somnolentiam , concupiscentiam, iram,
vindictam, avaritiam, invidiam, suspicionem, alias
que immumeras animi perturbationes, et super haec
omnia, ommium actionum dehonestamentum, ro$ @
aegers, id est, indecorum. Quoniam: autem, ut
dixi, pietatem sectantibus, multa perpetienda suat,
quae naturae humanae molesta sunt, atque etiam hor
renda, opus est invicto animi ' robore ac fortitudine,
mom ea, quam somniant philosophi sibique pollicentur
ex propriis maturae viribus, sed, ea, quam in nobis
gignit divinitus data fides et spes, animat excitatque ca
ritas. Nihil non moliuntur in nos impii spiritus, quos
Paulus hujus mundi rectores appellat. Sollicitat caro,
quam, velimus nolimus, nobiscum circumferimus, op
pugnat mundus. Facultates eripit fur aut fraudatr,
hic abjurat creditum, ille depositum, sycophanta fa
mam eripit, violentus pulsat, tyrannus saevit in libe
ros, aut cruciatus intentat, et vitam denique eripit. '
Nulli mortalium res tam prosperae sunt, quin habeat
patientiae materiam. Sed in his omnibus, ut ait apo
stolus, supervincimus per fidem , spem et caritatem,
quae est erga Christum Jesum. Virtutum ac vitiorum
summa genera videor mihi magna ex parte comple
xus. Superest in bonis modestia ac perpetuum pro
ficiendi studium, in lapsis resipiscentia ac poenitentia.
Xx *
692 p. cc LESIASTAE LIB E R IV.

Modestia excludit humamam gloriam, quae perfectis

quoque solet in mediis virtutibus insidiari. Studium
proficiendi duabus de causis necessarium est: vel quia,
quisquis consistit in via virtutis, proximus est peri
culo, ne relabatur: vel quia vere bonus non est, qui
nom cupiat se ipso fieri melior. In hac euim vita mihil
est tam perfectum, ut non recipiat accessionem et in
crementum virtutis. Extrema vitiorum linea est de
speratio pertinax. Extrema virtutum linea est, cum
certa spe resurrectionis ac boma fiducia de misericordia
dei, de meritis Jesu Christi, deque gratia spiritus saucti,
feliciter obdormire in domino.
-. - -* -

*.

CAp. XXII. Reliquum est, ut ex iis, quae pro

posuimus, texamus indicis capita sive titulos, ac de
inde ac singulos sylvam aliquam ecclesiastae suggera
mus, praesertime sacris literis.
T I T U L I.
1) Deus quid, quantus et qualis im se ipso, et quo
modo distinctus in tribus personis. Definitioni
cognata sunt, quot nominibus deus designetur in
sacris literis, et simgulorum etymologia apud He
braeos, Graecos et Latinos: praeterea quot modis
dei momen usurpetur in arcamis literis.
2) Qualis deus in rebus conditis.
5) Quomodo praesideat in singulis hierarchiis, mo
marchica, coelesti, ecclesiastica, politica, et spiri
tuali sive peculiari.
4) Quis satamas, et quale illius regnum, seu tyrannis
potius.
5) Lex divina, et quae circa hanc:
6) Peccatum quid et quotuplex.
7) Fides, spes et caritas.
8) Pietas multiplex. -

9) Caritatis partes seu gradus et ordo.

 E CCLE8IASTAE L IBEIt V. w 698

no). Temperamtiae chorus.

1 1) Fortitudo christiana.
12) Modestia sive humilitas, ac juge proficiendi stu
dium. -

15) Poenitentia et desperatio.

14) Mors ehristiana.
11**

CAP. XXIII. Haec fere sunt summa rerum capi

ta, quae nunc in suas partes dividemus: dividemus,
inquam, non concidemus. Nam si quid erit adjungem
dum, in sylvis adjicietur.
Dei matura sive essentia.
Deus infinitus et incomprehensus universae creaturae.
Deus summe vel infinite potens, sapiens et bomus.
Deus unus et simplicissimus.
IDeo patri quid proprium, et quid illi tribuitur.
Filio quid proprium, et quid illi tribuitur. .
Spiritui sancto quid proprium , et quid illi tribuitur.
Hinc incidet locus, de rebus divinis religiose et sobrie
loquendum.
Item locus contra curiosas quaestiones ac temerarias de
finitiones.

Deus, cum haec vox complectitur tres personas,

quomodo praesideat et gubernet universa condita,
in quibus et daemones cm damnatis, ct bruta et in
anima. Hic incidet locus, quomodo deus reluceat in
omnibus rebus conditis, et ex his cognoscitur.
IDeus quomodo praesideat in ecclesiastica hierar
chia, que est ecclesia et corpus mysticum Christi:
Hic multi incidunt loci: -

Quid sit ecclesia et quotuplex. ' -

IDe mixta, an possit errare.
Quot sunt sacramenta, et quae singnlorum vis;
Qui ministri, et quod illorum officium.
694 pcCLE8IA8TAE . IBER Iv,

Quale ecclesiae exordium, incrementum et comsum

matio.

Quomodo praesideat in politica, et quid haec ab

illa differat. Loci: , , ' -

Quae sunt primcipum mumia erga rempublicam.

Quatenus his obediendum etiam idololatris.
De concordia publica. -

De pace, et bello, et jure belli.

Quomodo deus praesideat in singulis piorum ami

mis. Loci : -

IDe partibus hominis , quae sunt corpus' et amima.

Anima regit, corpas servit, ut in conjugio.
Item vires animae, ratio, appetitus et volumtas.
Ratio rex. Appetitus saepe rebellis, voluntas rationi
obtemperat. Sin secus, intestimum bellum ac sedi
tio. Judex interim et carnifex conscientia. Item
quo modo ob hanc congruentiam in scripturis saepe
de Christo praedicentur, quae ad corpus mysticum
pertinent, et contra, quemadmodum in Christo ob
unitatem personae deo tribuuntur, quae sunt homi
mis, et contra. Interdum quod in ecclesiam univer
sam quadrat, ad singulos homines accommodatur.
Quid sit regnum dei et quotuplex.
Quod sit regnum satamae, i. e. adversarii.
An sit aliquod mali principium , et an ulla substantis
mala ex sese.
Cur huic concessa nocendi potestas.
Quomodo in diversum referat dei proprietates.
Quale corpus illius et membra.
Quomodo a Christo devictus sit, a nobis vinci possit.
Quae regni satanici consummatio. - -
 - c d IjHs rA st AE ' Ij re R I v. $5

- ' , , : L. E. x. - . -

1ex unde dicta, et quid'sit; et quot modis usurpetur

in scripturis. - .

Lex dei et leges hominum; quid ifferant. *'* .

Lex dei in amgelisv, violata
:
peperit

exitium, et ex angelo
-
fecit diabolum.
Lex:dei: expressa in paradiso violata, ex innocenterfe
cit nocentem, e felici miserum. <!
Lex dei servatur in brutis et inanimis; ,
Lex naturae, inscripta cordibus hominum, vitiis sem
per in pejus fruticantibus pene obliterata fuit. :
Lex Mosi, tabulis imscripta lapideis, per occasionem
reddidit:Judaeos deteriores, et iram dei provocavit,
et quo modo. * . . ,

Lex vetus quibus rebus potissimum constet. ' . .. .

uatenus antiquata sit , quatemus non. -. -- 7 ---
Lex nova quibus constet, et quibus veterem excellat:
miraculis: historia sacratiore : doctrina pleniore, evi
dentiore et certiore: praeceptis absolutioribus ac ma
gis spiritualibus: sacramentis.leyioribus, sed effica
cioribus: exhibitine promissorum in vetere: promis
sorum sublimitate: gratia latius et abundantius eff
sa: exemplis mnulto perfectioribus... : ... ,. . . . .
- ': i , . id.. . . . .
- Canonicae scripturae inviolabilis auctoritas quous+
et que se proferat, et quibus rebus constet: . . '''. I
Indubitata fide auctorum : .
Consensu tot seculorum ac mationum t'.-. . . :.::.. _
Approbatione Christi, citantis veterem legem :
Innumeris et evidentibus mirculis : '
Vita et morte apostolorum , martyrum
innumerabilium :
ac... virginuri
': . T (!
Consensu utriusque testamenii: i' . . ,

Consensu totius scripturae*inter sese:* - .

Consensu cum ratione naturali:
.
. ;-
 *

696 Ec QI, E s I A 8 T A E L IBER IV.

Certitudine dogmatum :
Energia sive efficacia in transformamdo.
Quibu3 modis pervenitur ad verum intellectum scri
pturarum. _
Quomodo quidam dicuntur a lege liberi.
-*
- -

I, e x "' s a t a n d e. '
Lex Satamae in omnibus adversatur legi divinae ;
Narrat falsa et impia: , : i : -
Fallit praestigiis pro miraculis ;
Depravat, sanam dootrimam ;
Praecipit absurda ao pestifera:
Sacramentis pestiferis in exitium trahit: initiatos :
Promittit falsa bona , et pertrahit in vera mala:
Pro gratia afflat furorem ; *.

Exemplis abundat pestilentissimis *. . . . '

His praesidiis ac lenociniis conjicit miseros in mor>
, tem: gehemmae, .. i.

- - . - ... i.'

v 1 R T u s E T v 1 T 1 A.
virtutes Heroicae. - '.-: :.' ' ' ' . .
Fides quid, et quot modis usurpetur ...
Fides quid im nobis efficiat.
Fidei cur primae dentur inter heroicas:
Fides, comparata ad opiniomem et scientiam, utraque
certior est. : : ... : :: . '
Quae cadant sub fidem.-t, --, t. i ' . :.: : :
A. d' v e r s a.' '. - - * * *

Fidei quae adversantur. -' ' ' .

- - - -- - * ' ... -

IDiffidentia. : : -

Sapientia mundi animalis,,; ; ; ,,.,,, ,, <*

--- -
Fiducia propriarum virium. '. *** ' '
- * .
. . . . . .

.

Rebellio. -
' :. . * .
'' ' *
-
-
-
*
-
 eccI. es1 A s T A E I. I BeR. 1 w, <697

Murmur et inobedientia.
-~

Spes quid, et quomodo a fide differat. * _ .

Adversantur huic desperatio, et temeraria praesum

tio. ' ' ' ' -

- - -- - -- '
Caritas heroica quid et quotuplex. ;

Aearitas et fides inter se collatae. ' ' , : ... . . ., I

Dona spiritus varia, ." . :

... -

IDe virtutibus im gemere. . . .

Pietas in deum quid.
Latria quid, et quibus modis persolvitur.
Immensa dei in mos beneficientia et bonitas. -
Ad haec est locus, de religiose suscipiendo et fideli
ter praestando jurejurando : item de votis suscipien
dis aut mon suscipiendis. - *.

Quomodo deus colitur in sanctis. . .

Invocatio divorum, et usus imagimum qualis.
Quis optimus cultus dei ac divorum.
IDivini cultus varii ritus.

C o n t r a r a p i e t a t i,
Idololatria. ' y

Quo modo generaliter in omni crimine sit idololatria.

Jusjurandum temere susceptum , et perjurium.
Blasphemia, quae' et facto commitlitur.
Murmur in adversis. . . . f
Oblivio dei in prosperis. - -

Artes maleficae aut curiosae, - -

Haeresis.
Ingratitudo in deum. -

Superstitiosus cultus dei ac divorum, . -

.Tentare deum quid. ---- *,

'' ' ' ' . .
 698 .* C c I.E 8IA8 t A ' I. IB ER rv.

Pietas in patriam, et quot mominibus

huic debeamus. *

Quibus mpdis patriae referatur gratia. ' '

Contra, qibus potissimum violetur patriae caritas,

Hic locus incidet de concordia, pace, seditione et

bello. ' ' ' '

Idem quod officium regum , principum et magistra

tuum. -'

Quid vicissim his debeat populus.

Congruit his de ecclesia locus, quae patria Christiano
rum omuium communis, et quantum honoris huic :
debeatur , et hujus primoribus.

Pietas in parentes.
Quomodo servetur praeceptum dei de honorandis pa
rentibus.
' Quas ob causas liceat parentum imperaia megligere.
Officia parentum erga liberos. Quorum praecipuum
est recta educatio.
Officia liberorum erga parentes,
His congruunt officia maritorum erga uxores, contra,
uxorum erga maritos.
Quid reliquis cognatis debeatur. -

Pietas in praeceptores.
Verius parentes dicuntur, qui gignumt ac formant
animum, quam qui corpora.
De catechistis, episcopis et doctoribus.
De ipsa ecclesia , quae mater est credentium.
*.

C o n t r a r i a. *

Qui mentes inficiunt impia doctrina, sceleratiores sunt,

iis qui distorquent aut exponunt corpora suorum.
 <ec ci, es1 Ast AE I. 1BER rv. 699

- Tietas in eos, qui dederunt vitam.

Paria sunt, dare vitam ei, qui mon habet, et servare
alioqui periturum. Imo hoc posterius esse prae
stantius. . -

Locus de honorandis medicis.

Comparatio medicorum corporis et animorum.
Nihil majus, quam convertere peccatorem.
Occidit, qui pereuntem non servat, cum possit.
- - -,

Caritas in genere.

Qui gradus Christianae caritatis, ne quem laedamus,

ut quibus licet benefaciamus, ut malos, si corrigere
possimus, toleremus ob Christum, aut etiam be
nefaciamus.
ILocus de eleemosyna et liberalitate. -

Ordo caritatis in proximum, et quid homo debeat

sibi. a
-

Quibus modis juvetur aut laedatur proximus.

Quibus modis homo laedat se ipsum.
Restitutio, qua sarcimus incommoda, quibus proxi
mum affecimus.

Contra gr a dus cari tatis.

Primo et secundo adversantur homicidium, quo eri
pitur vita corporis. -

Calumnia et obtrectatio, qua eripitur fama, cui ad

haeret falsum testimomium.
Furtum et hujus species, quibus eripiuntur facultates.
Adulterium, quo homini eripitur, quod ipsi se ipso
carius est,
Homicidium non solum venenis et ferro, verumetiam
et lingua et animo committitur.
Sic adulter est, quisquis concupivit uxorem alienam.
Adulter spiritualis, qui corrumpit animam. /
700 fe C CI.ESIASTAE LIBER rV*.

Ad furti genus pertinet iniqua exactio, injusta: nego

cutio,
Usura,
Abnegatum depositum, aut debitum,
Opera, quae debebatur, mala fide praestita;
Impostura in contractibus, ' -

Fraus in promissis.
Mendacium quid sit, et an alicubi licitum.
- - ' - - -

Cho rus temp erantiae.

Pudor optimus immocentiae custos.'
Locus de pudore hominum et dei cuncta videntis.
Virginitas spontanea et vera.
Virginitatis custodia.
Virginum officia.
Castitas conjugatorum et viduarum:
Horum statuum comparatio.
Sermonis parsimonia et gratia.
Sobrietas perpetua, et quatenus macerandum corpus
jejuniis aliisque laboribus.
Candor omnibus favens.
Simplicitas nihil temere suspicans.
Perpetua animi tranquillitas.
Modestia sive humilitas.
Mansuetudo.
Comitas sine adulatione.' -

Decorum, omnium actionum ornamentum.

Chorus intemperantiae.
Improbitas sive intemperantia. ' - .
Contemtus dei cuncta videntis, etiam abditissima
cordis. -

Virginitas adacta et falsa.

 e c c L E s 1 A st A f L 1 B ER 1 v. 701

Stuprum et reliquae libidinum species.

Impudicum conjugium, etiam citra adulterium.
Lasciva viduitas a Paulo notata.
Futilis loquacitas..
Luxus, otium , somnolentia et ebrietas.
Ebrietas ex aliis affectibus.
Malignitas subinvidens alienis bonis.
Suspicio in malum prona.
Animus variis affectibus vacillans.
Arrogantia et philautia.
Saevitia, morositas et implacabilitas:
Asperitas vultus et morum.
Adulatio, quae perniciosissima est, cum quis sibi est
avroxd2a.
Indecorum sive daper&s, omnium actionum dehone
stamentuum!

Fortitudo Christiana.
Magnamimitas philosophica et christiana quomodo dif
feramt.
Magnamimitatis species: prima, quae tolerat aspera
corpori , ut damna, exilium, cruciatus, mortem, et
negligit his comtraria. -

Secunda, quae contemnit animo molesta, contumeliam,

infamiam , injurias et similia, ac megligit vindictam.
Tertia, quae fiducia : Christi contemnit satanam , et
quicquid potestas illius minitatur.
Mala non sunt arcessenda, sed cum incidunt, patien
ver ferenda: persecutionem quatenus liceat fugere,
An veritas ubique proferenda, et quatenus.
Qua moderatione poena sumenda de nocentibus.
Quatenus suscipiendum et gerendum bellum.
IDe falsa specie magnanimitatis.
IDe catena virtutum.
 (02 EccL E $ IA s T A : LIBER IV :

C l a u s u l a.
Perpetuum proficiendi studium.
Poenitentia tempestiva et sera.
IDesperatio pertinax ac sensus reprobus.
Mors christiama. -

CAP. XXIV. ' Reliquum est, ut ad singulos titu

los sylvam aliquam sibi quisque conferat. Ea consta
bit rationibus, confirmationibus, testimoniis, praeci
pue scripturarum, typis ac figuris, quaestionum so
lutionibus, similibus, exemplis, amplificationibus, sen
temtiis, proverbiis et his similibus.
- De i n a t u r a.
Dei matura explicari mon potest, verbis humanis.
Describi , utcumque potest, veluti si dicas: deus est
summum bonum , deus est infinita virtus, deus est,
quo nihil melius aut majus esse potest. Solus deus
vere est, qui incommutabiliter est sime tempore, qui
est ipsum esse, et ab hoc venit omnibus rebus condi
tis, ut sint aliquo modo. Exod. III. : ego sum , qui
sum; et v misit me ad vos. Et in Apocalypsi sic
notatur aliquoties v. Nec est alia vox, quae pro
pius accedit ad exprimendam naturam divinam. Quod
ab ethnicis quoque animadversum est, qui duabus li
teris in Apollimis templo dicatis, Ei, judicarunt aptis
, sime exprimi dei essentiam, simplicissimam, aeter
nam , et incommutabilem : nam e Graecis somat es.
Huic proximum locum vindicat nomen deus, quod
tamen relativum est, quemadmodum dominus. Dici
tur emim deus Hebraeorum, deus Abraham, deus meus
et deus vester , quemadmodum rex, dominus et prin
ceps. Ens hujus aut illius nom dicitur. Proinde do
minus, in evangelio divinam naturam suam exprimens,
ait: priusquam Abraham fieret, ego sum. Cum dei
matura sit ineffabilis, tamen in scriptura variis nomi
 pc ci. ESIASTAE LIBER I V 703

nibtis designatur. Geneseos XXXII.: cur quaeris no

men meum ? In^ amgelo deus erat. Id arguit, quod
dictus sit pro Jacob Israel, i. e., fortis erga deum. Et
sequitur : vidi dominum facie ad faciem etc. Ad
idem facit nomen loco inditum, Phanuel, i. e. a con
spectu non angeli, sed dei. Similiter Judicum XIII. ;
cur quaeris nomen meum, quod est mirabile ? Rur
sus Exodi VI.: et nomen meum Adonay, non indicavw
eis, loquens de Abraham, Isaac et Jacob. Eodem
facit nomen tetragrammatom, quod quatuor elementis
scribitur, sed quae somari non possint. Eas Judaei
sic dedicarant imeffabili naturae dei, ut nefas esset,
quicquam aliud iisdem litteris describere. Rursum
Psalmo LXV. juxta veritatem Hebraicam : tibi silen
tium laus deus in Sion 3 Sion speculam interpretan
tur : ubi res omnes corporeas et incorporeas usque
ad ipsas mentes seraphicas transgressus, conscenderis
in speculam illamo sublimem, ibi consilescunt omnes
humanae voces, et omnes humani intellectus imagi
nationes. Item Psalmo XVIII.: posuit tenebras lati~
bulum suum. Unde et oedparos appellatur, i. e., in
visibilis, nom quod corporalibus oculis cerni non pos
sit, quod idem competit in animam hominis et imi
quemvis angelum, sed quod a nullo creato intellectu,
ut est, possit comprehendi. Exodi XXXIII.: non vi
debit me homo et vivet. Joan. IV.: deum nemo vidit:
wuquam. Paulus item invisibilem appellat.
CAP. XXV. Id cognominis quidam patri veluti
proprium assignant, cum juxta superiorem naturam
sit omnibus personis commune. Filius assumsit cor
pus visibile, et spiritus sanctus in specie columbae
super verticem domini, super discipulos in specie lin
guarum ignearum, apparuit. At similiter pater Mo
si in rubo ardente apparuit, et Abrahae in amgelo,
et patris vox audita est: hic est filius meus ; item,
704 ' e C CL e S 1 A S T A L 1 B e R. xv.

clarificavi et iterum clarificabo, cum nullo homhinis

sensu percipi possit illa matura. Verum sic pater di
citur solus invisibilis, quemadmodum dicitur solus
sapiens , solus immortalis, quod ab hoc manet filio
et spiritui sancto matura invisibilis, immortalis, et
omniscia. Paulus Coloss. I. filium appellat imaginem
dei invisibilem. Hilarius patri peculiariter asscribit
aetermitatem, non quod ille solus careat initio tem
poris, sed quod solus careat origine maturae. Duae
personae ab ipso sunt, ipse a nullo. Quod Hilarius
appellat aeternitatem, theologi recentiores appellamt
perfectissimam principii rationem. Danielis VII. ea
dem de causa dicitur antiquus dierunu. Filio tribuit
imaginem, quemadmodum facit et Paulus Hebr. I.,
non quod spiritus sanctus minus sit similis patri,
quam filius, same quod ad maturam attinet, sed quod
cum filii momine magis congruat similitudinis ratio.
Cur autem filius dictus sit masgi, spiritus procedere,
satis est credere, etiam si certa ratio reddi non pos
sit a nobis. -

CAP. XXVI. Deus umus praedicatur: et non est,

inquit, alius praeter me. At cum illa summa natu
ra mulli sit commumicabilis extra sacram triadem, ta
men vocabulum in mysticis literis frequenter ad alios
transfertur utroque numero. Velut Exodi VII. Mosi
loquitur dominus: ecce constituite deum Pharaoni,
quod per eum declaraturus esset suam divinam po
tentiam. Unde et magi confessi sunt, im Mosi mira
culis esse digitum dei. Frequenter autem appellatur
deus deorum, ea forma, qua Christus dicitur sanctus
sanctorum, quod omnes infinitis partibus antecellat.
Verum ut sanctus sanctorum mon diceretur, nisi es
sent plures sancti, ita mon diceretur deus deorum,
nisi essent et alii dicti dii. Ut psalmo LXXXII. : deus
stetit in synagoga deorum, in medio autem deos
 c cr. Es 1 A sta E L r BE R T rv . ?i05

dijudicat. . . Item Psalm. XLVII. : dii fortes terrae

vehementer elevati sunt. : Similiter et angeli dicun
.tur dii, ut in Psalmo (XLlI.): minuisti eum paulu
ilum ab angelis. . Hebraice est eloim , uuum ex co
gnomentis dei , tametsi vox est ancipitis numeri. Ex
odi XXII.: diis non detrahes, et principi populi non
maledices. Deos dicit publica dignitate praecellen
tes , quem locum Paulus citat in Actis. Nam si de
simulacris aut diis gentium sensisset scriptura, se
cum ipsa pugnaret, quae toties detrahit diis. Rursum
Psalmo LXXXII.: ego diaei, dii estis , et filii eaece/
si omnes : quem locum in evangelio dominus aperuit
in prophetas competere, dum depellit blasphemiae
crimen, quod, deum patrem appellans , significasset
se esse filium dei. Genes. XXXI. Rachel furatur deos
patris sui, haud dubium, quin idola. Et Paulus If.
or. IV., satanam appellat deum hujus seculi. Idem
fatetur, aliis esse multos deos et multos domimos, cum
Christiani non agnoscant misi unum deum ac domi
mum. Postremo de pseudapostolis dicit: quorum deus
$enter est.

CAP. XXVII. Caeterum scriptura, quoties hoc

cognominis tribuit aliis, addere solet, unde liqueat
discrimem. Mosi dicit: ecce posui sive feci te
deum. At fieri mon cadit in verum deum. Nec ab~
s6lute dicit, feci te deum, sed addit, Pharaoni. Si~
militer in Psalmo addit, in medio autem deos diju
dicat ; dijudicari non competit in deum verum. Item:
Psalmo XLVII, sancti vocantur dii terrae, et dicum
tur elevati. Psalmus monus non potest intelligi de
vero deo, ad quem nulla creatura potest comparari.
At illic homo promuntiatur 'paul inferior. Exodi
XXII., diis non detrahes, scriptura exponit se ipsam : :
et principi populi tui non maledices. Psalmo LXXXII.
cum addit, et filii excelsi omnes ; declarat eos sic'
Yy
06 E CC 1. ESIASTA f . L i B eB 1*

deds vocari , quemadmodum vocantur: omnes sancti,

quos deus adoptavit in numerum filiorum. Itidem Ra
chel non appellat simpliciter deos, sed deos.patris sui.
. Quemadmodum dicuntur dii gentium daemonia. Ita
satanas dicitur deus hujus seculi, hoc est, incredulo
rum et in hac vita collocantium felicitatem. Sic deus
venter est nom absolute, sed illis est, qui quaestum an
.teponunt deo. Item deus dicitur illorum, a quibus di
ligitur et colitur. Psal. XXXIII.: beatus populus, cu
jus dominus deus ipsorum. Ad differentiam alio
rum deorum interdum appellatur deus virtutum, sive
dominus exercituum, dominus omnipotens, conditor .
coeli et terrae, deus Hebraeorum, deus Abraham, Isa
ac et Jacob , deus patrum nostrorum ; ab effectu , deus
pacis, deus comsolationis, deus ultionum. Praebe
bit monnullam dicendi materiam et mominis etymologia
apud Hebraeos, el, eloim, adomay, et mysterium te
tragrammati ; apud Graecos quare dicatur $eog. apud
latinos deus. Nam vulgo god a bonitate dictus vide
tur

CAP. XXVIII. Admotandum et illud, quod haec

vox, deus aut dominus, in divinis literis interdum sic
usurpatur, ut complectatur umiversam triadem ; veluti
cum dicitur omnipotens , aetermus, comditor omnium,
redemtor ac servator, aliisve nominibus, quae perso
marum omnium sumt gommunia. Interdum, ut sit mo
men personae; veluti cum dicitur deus tradidisse filium
in mortem, quemadmodum frequenter usurpatur apud.
Paulum, praesertim, cum mox subjicitur mentio filii,
quem crebro domini nomine designat.Rom. I. : in evan-.
gelium dei, quod ante promiserat de filio suo. Rur
sus in evangelio (Joan. XVII. 5.): ut cognoscant te so
lum verum deum , et quem misisti, Jesum Christum.
Item in Psalmis (CX.): dixit dominus domino meo.
Vox prior patrem notat, altera filium. Item cum in.
 ECCLE8IASTAE* L IBER I v. 107

symbolo filius pronumtiatur deus ex deo, intelligitur fi

lius ex patre.-- Similiter, -cuin dicitur deus natus ex
virgine, aut assumsisse corpus humanum, deus perso
nae nomen est. De spiritu sancto non est perinde in
promptu exemplum, quod et fatetur GregoriusNazian
zenus in theologiae libris ; quamquam certissimis argu
mentis coelligitur spiritum esse deum, nusquam tamen
aperte vocatur deus, misi, recipimus locum, qui est
apud Paulum I. Cor. III.: qui violaverit templum dei,
disperdet illum deus, Praecessit enim mentio spiritus.
Unde quidam magni nominis theologus literis prodidit
- hac proloquium :, Tres sunt dii, in aliquo sensu posse
verum esse, nimirum illo, tres, sunt personae, quarum
unaquaeque deus est. Licet addat, ejusmodi, sermonis
forma nequaquam utendum esse. ' Caeterum an reci
piendum sit, quod theologus ille prodidit, aliorum esto
judicium.--t. Supersunt, nomina, quae ex donis illius
vel ob aliquam similitudinem attribuuntur. Veluti cum
dicitur salus, pax, vita, gaudium, victoria, gloria,
spes, auxilium et justitia nostra, quod haec nobis : lar
giatur. Similiter cum dicitur, deus salutis, deus totius
consolatiqnis etg., operationum ac, donorum illius, co
gnomina sunt. ,, Item cum dicitur sol, lux, fons vivus,
leo, lapis aut aliud simile. Et in his tutius, praedican
tur de, deo, quae minus sunt specie magnifica.,,: Fue
runt enim, qui solem colerent, pro deo, cum leonem
nemo, sanus, pro, deo habuerit., De quibus, quoniam
satis fuse, tractat.Dionysius de divinis nominibus, non
est cur hiq, repetam: Omnia, vero nomina, quae de
clarant, maturam, sublimiorem, sunt;omnium persona
rum communia, quamquam scripturae consuetudo
quaedam certis personis tanquam peculiaria tribuit;.ye
luti cum patri tribuunt omnipotentiam et aeternita
tem, filio sapientiam, spiritui sancto bonitatem.~Pri
nmi generis sunt deus, rex, conditor, lux, vita, salus
et his similia. Excipiuntur ill, que pertinent ad per
Yy *
708 IGCC I, E & A STA I. i BERxV

sonarum proprietatem. Quod genus sunt, pater, ge- >

nitor, principium sine principio, mandams filio, ope
rans per filium, etc. - -

cav. xxix. f i i i u s.
Idem sentiendum de filio, qui pluribus nominibus im
scripturis designatur, quam pater, aut spiritus samctus,
propter triplicem in eadem persona naturam. Juxta
superiorem maturam appellatur deus, lux, vita, ju
stitia, sanctificatio, redemtio, resurrectio, sapientia;
veritas, redemtor, servator: quae cum absolute dicun
tr, eommunia sunt patri et spiritui sancto: cum ad ali
quid,' non item. Veluti' cm dicitur deus deo, lux de
fuce ; sapientia patris. Tale est, quod dicitur filius
verbum aut sermo, quod'patri sit intimus, et ab ejus
mente velut a fomte promanet.' Item quod dicitur ima
go patris,' et splendor et character paternae naturae.
Rursus quod est primcipium 'de 'primcipio, et quod a
se nihil operatur, licet operetur *) per se, quia nul
hus eget auxilio. . Quamquam in his quaedam habet
eum spiritu sancto comiiiunia, licet in scripturis non
evidenter attribuantur spiritui.' Veluti quod dicitur
homasios; tametsi vox haec im scripturis canonicis non
invehitur; est tamen 'a'priseis orthodoxis magno con
sensu recepta; quodsi homusiadicuntur, quaesunt ejus
dem essentiae, trium personarum eadem test essentia.
Secundum''hamc si intelligitur similitdo, omnes inter
se homusii sunt. Sed'an' pater recte dicatur filio ho
inusios, aut similis, dubito: certe nn fecte dicere
tur- imago filii.'' Nonnulla triburitmr filio 'juxta matu
$am assumitam ; quae nec in' patrem, ' nec' in spiri
-i . .. .
; im., 15. i::: : : :: g :=: i ,

: ... cou. :.,:;.;.,. ,.,.-.:-..:.,.. .,., . ., .

;: . ::::* .-.': . toiib;: . ' iii. -it* : :
.*) Iaklerius operatum, sui a-*-i -luaie . ! :
* v

^ _~_
 e c c i. e s 1 A s t A e I. 1 b e R r v . 709
tum sanctum competunt. ' Veluti eum'dicitur filius
hominis, novus Adam , Jesus , Christus, i. e. unctus
a patre plenitudine gratiae, verbum incarnatum, pa
stor, ovis, agnus, pontifex , Melchisedec, sine pa
tre in terris genitus, sine tmatre coelesti nativitate,
filius virginis, obediens, denique hostia, peccatum,
exsecratio et vermis.

CAP. XXX. De spiritu sancto.

Spiritui sancto vix ullum nomen proprium invenitur
in ' ' sacris literis, excepta processionis proprietate.
Nam ipsum spiritus vocabulum toti triadi commune
est. Paracletus, quatenus sonat consolatorem, omni
bus personis convenit, quatenus sonat advocatum,
est spiritui cum filio commune. Christus enim in
tercessor est inter deum et homines, et spiritus san
ctus interpellat pro nobis gemitibus inenarrabilibus.
Similiter sancti ac boni sive benigni cognomen omni
um personarum est commune. Quod vocatur zdpe
opua, hoc est, donum, habet cum filio commume,
quem pater donavit nobis. Dicitur spiritus rectus,
spiritus principalis, spiritus omnia scrutans , digitus
dei, ignis, sanctificator. Sunt et alia ex effectis ac
donis ipsius momina: veluti spiritus adoptionis, spiri
tus veritatis, spiritus libertatis ; et apud Esaiam XI.
spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et.
fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis, denique spi
ritus timoris domini. Hujus divina matura cum ex
aliis pluribus argumentis, tum ex eo praecipue li
quet, quod in plerisque scripturae locis ejus mentio
adjungatur trimitati. ' Statim im Genesi patris vox,
fiat, ad filium pertinet, et factum est ; et spiritus
domini ferebatur super aquas. Baptizatur filius, au
ditur vox patris, in specie columbae descendit spiri
tus sanctus. Pater resuscitat filium, is, in coelum
receptus, mittit spiritum 'sanctum. Dominus jubet
710 C c I, s IA s TAE L I R IV
*

credentes tingi aqua in momine patris et filii et spiri

tus sancti. Similia loca sunt mon pauca,, quae de
clarant, absque spiritu sancto triadem imperfectam
esse. * -

CAP. XXXI, Personarum distinct io. -

Personae nomen non est im scripturis canonicis, hoo

duntaxat sensu. Graeci hypostases appellabant, La
timi quidam tres substantias. Ob Arianos. utraque
vox venit in suspicionem. Subtilitates theologo
rum scholasticorum, quae variis argutationibus dis
putant, quomodo personae inter se differant, mon
sunt objiciendae populo, Satis est profiteri, unum
esse deum, tres personas, ... quarum omnium eadem
sit natura, eadem divinitas, potentia, sapientia, bo
nitas. Nec tutum est, proferre simulacra rerum
conditarum ad declaramdam eamdem maturam in tri
bus personis, quod, quicquid adhibueris, mltam ha
bet dissimilitudinem.. Summae illi naturae nihil est
simile. Quod si videbitur commodum adhibere do
cendi gratia similitudinem , praefandum est, eam non
congruere misi tenui quadam umbra. Pater gignit,
filius mascitur , spiritus procedit, sive emanat, a pa
tre in filium , ut Graeci quondam , a patre et filio,
ut numc tradunt Latini. , Quid autem intersit inter
nasci: et procedere, et quare spiritus non dicatur fili
us, satis est. credere, mon est necesse excutere, Pro
inde mihi videntur vix excusari posse a temeritate,
qui, quicquid de divinis personis credimus, professi
sunt se humanis rationibus demonstraturos, Pa
tris aeternitas statim ostenditur Genesis I. : in prin- .
cipio creavit deus, Qui erat in principio deus, uti
que mullum habuit principium, Auctoritas ejus decla
ratur ibidem, Creat omnia ex nihilo. Creata bene
dictione multiplicat; crescite et multiplicamini. De
signat homini locum, praescribit cibum, injungit opus.
 C C LES I A T A E ILIB e R r V. ' 711

Jungit matrimonio, Genes. II. Praefigit legem: ex

omni ligno etc. Dat prolem ; Gen. IV. : possedi ho
minem per deum. A deo bono nihil nisi bonum.
Vidit deus cuncta, quae fecerat, et erant valde bona.
Deus pater creat per filium. Patris vox est, fiat luge,
et facta est lux, nimirum per filium. Et, initio spiri
tus domini ferebatur super aquas. De quo prius di
ctum est: creavit, mox dicit: faciamus hominem.
Non est colloquium cum angelis, sed patris ad duas
personas.

CAP. XXXII. ID e u s in n o te s c e n s.
' 1) De sublimibus illis divinae naturae mysteriis, vix
tutum est homini loqui. Certe non est fas quibus
libet, nec apud quoslibet, mec quovis loco, nec
verbis quibuslibet. - ..

2) Iis tantum fas est, qui sensus habent ad contem

plationem rerum intelligibilium exercitatos, et
quibus pura mens est, atque ab omnibus humanis
affectibus tranquilla,
5) Atque hoc ipsum etiam religiose, sobrie, multa
que cum reverentia et humanae imbecillitatis te
stificatione.

4) Nec apud crassos et rudes, aut impios citius irri

suros, quam credituros, sed apud tales, apud
quales Paulus aperiebat arcanam sapientiam suam :
caeteris nihil sciebat, misi Jesum Christum et hunc
crucifixum. - - - - - - -- * * .

5) Nunc apud quosdam mos est, ut in fine cnvi

vii apud erassos negotiatores e Scoto aut alio si
mili scriptore tractetur problema de subtilitatibus
rerum divinarum non necessariis, idque verbis fi
ctitiis, quae nec scriptura novit , nec semsus ho
- - minum communis agnoscit. . . 1
712. Id C C LESIAST AE ' ILIB R 1 V

6) Deum esse, etiam ethnicis perspicuum fuit, vide

licet ex rebus mirabiliter comditis et gubernatis.
Quid autem sit deus, hoc est, dei naturam, ut est
in se, aut quomodo generet, aut quomodo spiret
tertiam personam, mulla lingua potest eloqui, mul
to minus intellectus creatus assequi,
7) Angeli multo dilucidius intuentur deum, quam
mos terremis corporibus onusti,' et inter hos aliis
alii perfectius. At ne seraphici quidem spiritus,
qui proximi assistunt, infinitam illam majestatem
ad plenum comprehendunt, sed eam cum tremo
re adorant.
8) Quodsi deus legitur Mosi loquutus facie ad faciem;
nom posse simpliciter intelligi, declarat ipsa sensus
absurditas. Deus enim nullam habet faciem, sed
per comparationem accipiendum est. Moses evi
dentius movit deum , quam caeteri. Item quod
ait Joannes (I. ep. III. 2.) : videbimus eum, sicuti est
per comparationem est accipiendum. Propius ac di
lucidius videbimus, hoc est, imtelligimus, quam
mumc intelligimus: videlicet non per fidem, et in
aenigmatum involucris, atque in speculo rerm
comditarum, sed tum res conditas potius in ipso
deo contemplabimur, quemadmodum faciunt an
geli,

Car. xxxiii.
9) Operae pretium autem est videre, quibus gradi
bus illa incomprehensibilis matura humano gene
ri immotuit, . Ante ommia secula deus pater sihi, ut
ita dicam, loquebatur per filium praesente spiritu
sancto. Sed quamdiu in se manebat, sibi soli no
tus erat, , -

ao) At condito per filium mundo, coepit aliter loqui

per filium, et, ut ita loquar, alio modo genuit fi
 ECCLESIASTAE LIBER IV. 713

lium, quando juxta illam supremam philosophi

am patri promere verbum suum mihil aliud est,
quam gignere filium. - - -

nn) Ex hoc igitur tam mirabili spectaculo etiam eth

nici ratiocinando collegerunt numen sempiternum,
omnipotens et immortale, mom aliter, quam siquis,
spectans tabulam incredibiliartificio pictam, ex iis,
quae videt, animo concipiat egregium ingenium
pictoris, licet alias ignoti, aut si quis, audiens im
signem artificem scite modulamtem cithara, mire
tur ingenium illius, qui citharam temperat, etiam
si mon videat hominem. Sic intelligimus admiira
bilem animae vim agentis in humano corpore. Iti
dem deprehendimus in universo mundo immen
sam dei potentiam, sapientiam et bomitatem, etiam
si dei naturam, ut est, cogitatione consequi non
possimus, Universa enim creatura mobis quodam
modo loquitur deum, et himc divinae motitiae ru
dimenta, qualiacunque, dum curiosa mens homi
nis ex rebus visibilibus deprehendit naturam'invi
sibilium. - Primum animam hominis esse quiddam
praestantius, quam Aristoteles arbitrari videtur in
libris de anima, sic nobis describens animam, ut
eadem finitio quadret in animam asini aut anseris.
Alii deprehenderunt, animam esse rem immorta
lem et a corpore separabilem, et aliquo pacto par
ticipem esse divinae naturae, scintillam illinc pro
fectam suspicantes, non ita multum aberrantes
a scriptura, quae narrat, deum luteo Adae simu
lacro inspirasse spiraculum vitae, Deprehenderunt,
etiam esse spiritus incorporeos et invisibiles. ' De
prehenderunt, umum spiritum esse summum ac
principem, quem Jovem appellabant. Postremo
mumdum hunc . esse conditum. Per hos gradus
venerumt ad aliquam motitiam summae illius mem
tis, unde condita sunt omnia, im quibus tamen
 714 se ccLes I Ast A e 1.1BER 1v.

- mihil est tam egregium, quin infinitis partibus

sit infra primam causam. - -

12) Post haec evidentius immotuit per spiritum su

um, loquentem per ora prophetarum, per aeni
gmata quaedam non minimam significationem
praebens de filio suo, sed paucis, et omnia ty
porum ac figurarum involucris operta.
V.
' 18) Deinde, praeparatis utcumque mortalium animis,
familiarissime nobis loquutus est per filium su
um , natum ex virgine. Jam enim verbum, quod
erat deus, apud patrem deum sine initio, factum
est nobis contrectabile, et omnibus expositum
sensibus,
. 14) Postremo efficacissime nobis innotuit per spiri
tum sanctum , coelitus emissum in discipulos, qui
et hodie requiescit in simu sponsae Christi, quae
est ecclesia sanctorum.
-

CAP. XXXIV.
v

', 15) Qua quidem in re perspicere licet singularema

, ' dei erga mos aequitatem, qui, cum nosset natu
rae mostrae imbecillitatem , nom statim se to
tum nobis aperuit, sed paulatim ac per gradus
... quosdam ad tam sublimem philosophiam perdu
xit. Aliquousque `mos provexit lege maturae,
, quod tibi molis fieri, alteri ne feceris. Atque
: hinc etiam apud ethnicos tot leges prohibentes
. . furtum , homicidium, adulterium. Nec omnino
defuit legum aequitas, quae saepenumero certat
cum quibusdam Christianorum constitutionibus :
nam superat dicere, religio, est. Simt, haec pri
, , ma theologiae colestis elementa.

c. 6) Post haec gemus humanum, eo caecitatis pro

* lapsum, ut pro uno deo colerent innumeros, pro
vero deo daemomos impios, brula animantia; li
 JEC CLE SIASTA E LI B ER I v, ^15

gna et lapides, per legem Mosi promovit a mon

$tris et simulacris ad unius veri dei cultum, nec
- tamen prorsus interdixit pecudum immolationem,
sed hoc permisit cum gentibus idola colentibus
commune. At interim. solus pater agnoscebatur.
De filio aut nulla , aut obscura mentio: de spiri
tu sancto tum rarior, tum obscurior. *

17) A Mosi lege traduxit uos ad evangelium, non

protinus exhibitum , sed promissum : hinc tam ad
mirabilis Messiae exspectatio.
18) Tandem Christus dveniens submovit velamen
legis, et a carnalibus provexit nos ad spiritualia.
Nec id tamen repente, sed quasi per gradus ab
humilioribus ad sublimiora promovit. Hominem
primum exhibuit, deinde magnum hominem, vi
delicet prophetam et prophetis majorem ; deum fre
..., quenter appellavit patrem suum, cum ipse se fi
lium Adae profiteretur, ' et aliis verborum invo
lucris nonnullam divinae maturae significationem
dedit. Sed longe majorem miraculis et resurre
ctione, Ac discipulis jam utcunque edoctis pro
mittit spiritum paracletum, a patre procedentem,
et per spiritum sanctum tribuit apostolis potestatem
remittendi peccata, jubetque eos baptizare in no
mine patris , filii et spiritus sancti, Alibi profite
tur, se plura habere dicenda, sed ea tacuit, quod
mondum essent capaces, Magna coelestis philo
sophiae rudimenta parata sunt, sed haec velut in
sommis omnia adhuc carnem sapiebant, donec, sub
lata corporis praesentia , veniret spiritus ille igne
us, qui carnem vertit in spiritum.
z9). Nec ista fuit muminis invidentia, sed humanitas,
semet ad mostram infirmitatem accommodamtis,
exemplo matrum : quae si simul omnem cibum in
os infantis, immergerent, praefocarent citius, quam
pascerent, eoque lactea quaedam ac praemansa
 16 ae ccLE s I A8 TAE Lfift R iv.

paulatim inserunt, donec aetatis accessu capaces

fiant cibi solidioris. Si Moses , retrahens a cultu
multorum deorum, statim aperuisset patrem, fi
lium et spiritum sanctum pari honore colendos, a
turba deorum ad tres: deos revocasset. Quando
enim illis crassis, quibus aegre persuaderi potuit,
mon esse nisi unum deum, persuadri potuisset,
- - ' tres esse pari homore colendos, et eos tres esse
unum deum?
21) Atque haec ratio et ad docendum aptissima est,
et ad persuadendum efficacissima est. Praescri
. . bere tantum , est quodam modo cogere. At mens
humana melius ducitur persuasine, quam prae
.
: c ptis cogitur.
cap. xxxv.
- 2o) Eodem temperamento usi sunt apostoli in pro
pagando evangelio. Ipse dominus mulla in parte
contemsit legem, sed implevit omnem justitiam,
clamans, se non in hoc venisse, ut legem solveret,
sed ut legem eonsummaret. Apostoli vero non
protinus damnarumt victimas et circumcisionem,
mon ignari, quam difficile sit, ritus, quibus a
progenitoribus traditis jam assueveris, novare.
Beatus Paulus Timotheum passus est circumcidi,
et ipse tonsus suscepit votum in Cenchreis; nec
Petrus audet baptizare Cornelium, nisi viso ad
monitus. Ac probabile est, initio passos aposto
3os, ut per circumcisionem ex ethnico fieret
quis Judaeus, nimirum ab hoc gradu provehen
dus ad Christum. In his apostoli ad tempus im
' . 'dulserunt invincibili Judaeorum pertinaciae. Dein
de - in comcilio Hierosolymitamo Petrus censuit,
gentes ab onere legis esse liberamdas. Quamquam
Jacobus quaedam excepit. Mox Petrus ausus est
vesci'.cibis: quibuslibet; et Paulus non dubitavit
 eccLEsrAs T A E L 1 B E R IV. 717

clamare: si adhuc circumcisionem praedico, quam

ob causam etiamnum a Judaeis patior persecu*
... . tionem. .. . i i - *. . .

'22) Tandem eo profecit haec apostolorum aequitas,

' at non gentes tantum, sed ipsi etiam Jdaei to
'* 'tam fiduciamcbllocarent in gratia Christi, sua
-- que sponte circumcisionem caeterosque ritus pa
'' 'trios negligerent.' ' ' ' - . , I :

, 23) Simili ratione conducit uti, si quis error inve

_, . teratus, aut si qua ~omsuetudo multis, seculis oc
' . , .cupavit amimos... Non statim omnia,. sed paula
$- ! tim, abroganda;sunt, donec persaasi ultro rece~
... , dant a qonsuetis, Sic medici nqn ;statim,adrno
; , vent efficacissima pharmaca , : sed, leviqribus, re-,
:...mediis, morbum, attenuant, ; . . . . . '* *** -' !

-|
.~.
94) Quin 'hoc ipsum 'fuit divinae bnitatis,' mostr
.miecillitati consulentis, quod Christiis corpus.
* suumi'' subduxit in coelum, nec id protiiius,
'sed post resurrectionem frequentibus intervallis
<!ostendens se suorum conspectibus, quo aulatim
* * assuescereiit spiritu non nisi coelesti templa
-''''ri. ' Expedit vobis, inquit, ut ego vadam., Et
-''' enim si deus inter nos assidue visibilis versare
-tl ttir; tantaque lenitate toleraret hominum imma
* miai crimina, quanta nunc tolerat, nonne proti
- nus veniret in contemtum, ac nobis usu vniret,
* quod evenit iri apolog
* missae ihsultantibus? o ramis, '
trabi pro rege , . ,-.

* * -. -

;. 25). Illud frequenter inculcandum, auditoribus, ut

...... omnia gerant tamquam. sub . oculis : dei, cumcta
.. videnti8,. etiam arcana cordium : qui si quando
.,, . dissimulat toleratque mala mostra, timendum est,
..... megraviorem,,ultioieiincparety; si oclementem ne
ra- glexerinufie :& i:i. q .. mu.-iii::cup titiis o*
*
718 ECCLE8IASTAE LIBER IV

. CAp. XXXVI. A n g ei l iv' `: r<r. '

Angeli quoque multis nominibus sumt' mobis amandi,

vel quia domino communi familiariter inserviunt, vel
quia jussu summi principis, ex animo..bene volunt
electis, additi nobis custodes, adversus impios spiritus,
quorum. praesentia nos deberet a. peccando, deterrere.
Contristamus enim illos, et a nobis profligamus, quo
ties, contemtis dei praeceptis, satanae paremus, instin
ctibus. llle cum suis satellitibus nusquam non vigi
}at, ut perdat: hi semper vigilant, ut tueantur. Tot
enim casibus exposita est humana vita , ut pauci in
fanues perveniremt ad adolescentiam, pauci adolescentes
ad virilem aetatem , pauci viri ad semectutem, ' nisi
nostri curam assiduam gererent angeli. Par est red
amare, qui nobis bene volunt : ' par est veherari, qui
naturae snt sublimiorisy et in amore' dei constabiliti.
gferunt mostra vota ad deum, referunt, ad nos il
lis munificentiam, solatium afferunt in afflictionibus;
Nam et Christum in agone confortasse leguntur: inspi
rant sancta desideri, adjuvant in tentatione, bonis
nostris exhilarantur, malis quodammodo indolescunt,
omnes exspectant consummationem corporis Christi.
Adorandi tamen non sunt, licet in veteris instrumen
ti volminibus legamus adoratos angelos, velut Ge
neseos XVII. Sed intelligendum, est, vel illos in an
gelis adorasse deum, vel adorandi verbum positum
pro venerandi, quemadmodum legimus et reges ad
oratos. Quamquam hoc ipsum honoris, angelus re
cusat in Apocalypsi, agnosceus, ad quam dignitatem
per verbum carnem factum subvecta esset natura
humana, seque conservum profitetur, cum in veteri
testamento patiantur se''vocari doninos. ' De ' natura
amgelorum: iion est necesse altius philosophiiri, quam
in camoiiicis libris traditum est.' Angelos esse con
stat, ac perehos- deumqadministrare res hminum.
Ordinum quorumdam tituli proditi suntj-quorndam
 g C C L E 8 I ASTAE LIBER IV. 719

etiam propria momina. Mentes sunt incorporeae, quae

si, quando apparent, assumtitiam speciem exhibent
aculis. Dicuntur viri, mon quod ullus sexus sit in an
gelis, sed quod *) ea specie sese ostendunt. Quomiam
autem humanae mentis hebetudo aegre, credit, . esse,
quod nom videt, expedit illud temeris protinus amimis
instillare, esse spiritus invisibiles, testes omnium actio
mum nostrarum, atque adeo cogitationum quoque
quibus grata est sobrietas, pudicitia, veritas, simplici
tas, et quicquid ad veram pietatem pertinet : ut om
mes excludas homines , angelum tamen habes spectato
rem. - Similiter agendum, ut de sanctis vita defunctis
religiosam imbibant opiniouem.

, CAP. XXXVII. Ex his, quae tantum-delibavimus;

facile conjiciet lector prudens, quot voluminibus esset
opus, si quis singulatim omnia conetur persequi, prae
terquam. quod imeptum atque ingratum etiam esset, om
mia formulis praescribere , ac velut infamtibus cibum
praemansum in os inserere. Quod igitur superest ope
rae, studiosis peragendum relinquo, ut, excussis divi
mis voluminibus, sibi quisque decerpat, quod ad com
cionandum usui fore judicabit, eaque in ordinem com
modum digeret. ' Velut haec, quod prima hominis ma
tivitas fuit e luto, quemadmodum et reliquorum ami
manlium propagatio ex carne. Secunda mativitas e
spiritu, propagatio per verbi praedicationem. Gen. II. for
mavit dominus deus hominem de limo terrae. - Gen. I. .
benedicit illis deus. Crescite, inquit, et multiplica
znini. Sed hanc benedictionem deus prius impartiit.
iscibus, reptilibus, ac volucribus.. Idem repetitur cap.
III. et IX., hominibus et animantibus ad exiguum nu~
merum, redactis. De feliciore generatione propaganda.
, praecepit dominus 3.ite in orbem universum, et prae*

*) Editio II. habet : n ea specie. . . . . . '. . .: : : : ;*

 720 aeCCLE81A $ T A 18, 1. IBEB I vm

dicate evangelium omni: creaturae.: Sic multiplicatus

est novus homo et nova in Christo crealura. De prio
se dictum est: masculum etfoeminam creavit eos ; de
posteriore dixit Paulus: in Christo non est mas et foe
mina, sed nova creatura. Debetur igitur honos con
jugio , quod ipse deus instituit et benedixit, sed major
honor debetur iis, qui se castraverunt propter regnum
dei, hoc est, evangelii praedicationem. Praeterea pri
nua lex erat, ne comederis, alioqui morieris. Ea sta
tim *) declaravit, esse verum, quod scripsit apostolas
(Rom. IV. 15.) : lex iram operatur. Atque hic tota rei
imago ob oculos ponitur, quo pacto ab innocentia pro
lapsus fiat in peccatum. Lex occasio est, instigator
serpens, abutens hominis libero arbitrio ac promittens
impunitatem. Illecebra pomum est. Seducitur Eva,
caro nostra, per hamc ratio pertrahitur in criminis so
cietatem. Peccatum illico comitatur conscientia per
turbata, quae prius erat secura. Erubescunt, abdunt
se fugitantque conspectum dei, cum post lapsum uni~
cum sit remedium, ad oculos dei confugere. Appellati
tergiversantur, Adam in Evam , Eva in serpentem cul
pam rejicit, cum ad placandum deum efficacissima res
sit confessio. Hinc aerumnarum omnium examen, qui
bus vita mortalium affligitur, ' mortis et satanae re
gnum. Eamdem ob causam Cain non meruit veniam,
quoniam, appellatus, parricidium tergiversando dissi
maulare maluit, quam comfiteri. Apud deum, quem
nihil fugit, stulta est: tergiversatio, tutissima confessio.
Ex peccato nata servitus. Gem. III.: sub potestate vi
r eris , et ipse dominabitur tui. Dux fuerat ad de
linquemdum, abrogatur illi auctoritas. Quin et viro ab
rogatum est dominium in omne genus animantium
quae numc variis modis impetumt hominem, palam ,
dolo, vi, vememis, ut vix usquam liceat esse tutum. In

*) In ed. II. legimns: ea statim lex,

 E C C L E S I A S T A IE L I B E R I V. 721

herbis ac fructibus arborum, in terra, in aquis, quot

sunt venenorum species velut insidiantes hominum
vitae, ab his omnibus tuta fuisset innocentia. Jam
matrimonii duo praecipui fructus sunt, jucunda vitae
societas; non est bonum, hominem esse solum : et pro
les. Utrumque bonum vitiatum est per peccatum ;
mulier pro socio dominum habet, et saepenumero ta
les contingunt uxores, ut optabilius sit, hominem esse
solum. Superest pariendi facultas , quae graves affert
nixus, interdum et mortem. Quin et liberi fere uales
contingunt, ut fortunatum videri possit, orbum esse :
quando primogenitus Evae parricida fuit.

CAP. XXXVIII. Ad exprobrandum autem mostri

temporis hominibus luxum et gulae delicias, cui nec
terra, nec maria sufficiunt, faciet, quod Genes. I. nul
lum cibi genus permissum est, praeter fruges terrae et
arborum foetus. Atque hic pastus erat homini cum cae
teris animantibus communis usque ad diluvium. Nec
interim de vind ulla mentio. Primus Noe plantavit vi
neam cap. IX., atque experimento comperit, e vino te
mulentiam, e temulentia omne dedecoris genus nasci.
Quanta vero olim fuerit liberorum erga parentes reve
rentia, declarat, quod Sem et Japhet aversis vultibus
texerunt pudenda patris, quae quoniam viderat Cham,
diris exsecrationibus devovetur. Ab hac verecundia
multum absunt, qui mudi cum filiis ac filiabus in iisdem
lavant balneis. Posteaquam homines coeperunt esse car
nivori, coeperunt et amimantia laniatu vivere, ac vicissim
homines devorare. Per luxum decrevit longaevitas. De~
ceret autem, ut, qui per gratiam evangelicam meditan
tur pristinum innocentiae statum, ad eandem frugalita
tem semet exerceant. Inter tam multos solus Noe praedi
catur, quod fecerit omnia , quae praeceperat illi deus,
eoque cum paucis fide sua servatus est, caeteris diluvio
Z z `
722 E CC L E S 1 A S T A E L I B E R I v.

obrutis. Per solam fidem salus, sed intra arcam, extra

ecclesiam nulla est salutis spes. Ante hunc laudatus
est Enoch, qui ambularit cum deo, nec de hoc scribi
tur, quod mortuus sit, quemadmodum de caeteris, sed
e medio sublatus est a deo, ne quis crederet clam per
insidias interfectum fuisse. Praereptus est seculo, in
dies magis ac magis ad omnem malitiam devergemti.
Jam enim invaserat idololatria, juxta Hebraeorum in
terpretationem, legunt enim cap. IV. tunc coepit in
vocari nomen domini , quod dei nomen soli ac lunae
tribui coeperit. Inundavit et nefaria libido , ut legis
cap. VI.

CAp. XXXIX. Sequitur Abraham evangelicae fi

dei mobilissimum exemplar, qui pro Abram dictus
Abraham, uxoris momine diminuto, significat, per fi
dem evangelicam gliscentem decrescere in mobis carnis
tyrannidem. Nec is genuit Isaac, nisi jam emortuo
corpore, tum ipsius, tum uxoris, cui jam desierant
muliebria. Isaac risum seu gaudium sonat. Hoc ar
canum gaudium mentis sibi bene consciae non nascitur
in nobis, nisi per spiritum, mortificatis carmis affecti
bus. Hinc cap. XII. opulentia notatur discordiarum
parems inter famulos Loth et famulos Abrahae. Sed
Abraham aequitate sua paci consuluit. Interdum dis
junctio melius alit amicitiam, quam propinqua fami
liaritas. Abraham ut vere spiritualis non dijudicat ter
ram, sed ubivis habitat in tabernaculis, veluti pere
grinus in hoc seculo, totus pendens a nutu dei. Loth
quamquam et ipse justus, tamen gradu longe inferiore,
seligit terram amoenam et irriguam, ac civitates non
ipse quidem aedificat, sed ab aliis aedificatas inhabitat
At Abraham in tabernaculis cum amgelis ac deo collo
quitur. Loth in civitate periclitatus est. Abraham
mihil aedificat nisi altaria domino, dei gloriam quae
 E C CI. E 8 I A S TA E L I B E R r v. 728

rems, non suam, nec colit vites , quae res male cessit
Noe, sed effossis puteis quaerit venas aquae vivae. At
impii filii Adam dum comantur exstruere turrim usque
ad coelum pertingentem, ac celebre reddere nomen
suum super terram , ex unica lingua tot linguarum
species nobis pepererumt. Dissidiorum mater est ambi
tio, ambitionis parens superbia. Nec aliunde veniunt in
ter mortales tot bella, tot lites, tot sectae, tot opinionum
dissidia. Si vere quaereremus gloriam dei, unanimes
uma voce deum glorificaremus. Huc prodit Isaac Chri
sti typus, quem iu nobis gignit fides, et cujus gratia
benedictionem meruerumt omnes gentes. Cui respon
det Ismahel ancillae filius, homo ferus et pugnax.
Nam statim a puero pugnare coepit cum Isaac. . Sed
perChristum cessit legis austeritas , contentiosos ac
pugnaces gignens, et vicit gratia, spiritus libertatem
afferens. Ejecta est Agar cum filio suo, nihil viatici
secum deferens misi utrem aquae, videlicet insipidae
literae, donec illam Christus vertit in vinum. Hinc
origo circumcisionis, puritatem evangelicam designan
tis, per spiritum resectis carnis affectibus. Sed quem
admodum Isaac per infantiam lacte alitus est, ita et
Christus in nobis habet infantiam suam, quibus lacte
opus est, nondum patientibus solidi cibi. Verum ubi
crevit puer et a lacte submotus est, apparavit Abra
liam grande comvivium. Interim exprobrantur nostro
rum temporum matribus deliciae, quod Sara, viri
tam potentis uxor, suis uberibus non gravata est la
ctare filium suum, praesertim jam anus. . Sed has
quoque formas desino persequi, ne taedio sim lectori.

CAP. XXXX. Caeterum qui se parat ecclesiastico

muneri, cum im scripturarum hortis assidue versabitur,
hujusmodi sibi decerpet, quo dicenti sint ad manum.
Nec ea solum annotabit, quae faciunt ad virtutum
Zz *
724 , ECCLESIA STAE L I B E R I V.

commendationem ac vitiorum detestationem , verum

etiam illa, quae pertinent ad dogmata theologica, hoc
est, quid sentiendum de deo ac divinis personis, quid
de Christo incarnato, quid de ecclesia, quid de reli
quis fidei articulis. Super haec vigilanter observabit,
quas leges actionibus humanis praescribant arcanae li
terae: veluti quomodo contrahendum matrimonium,
aut quibus de causis dirimendum, qnatemus fas sit, bel
lum suscipere ; quomodo creandi magistratus ; quate
mus obtemperamdum principum edictis; quomodo tra
ctandi haeretici ; quid agendum in persecutione fidei
causa mota. In his tamem omnibus comsulet eorum
lucubrationes, qui sibi diutina meditatione reconditam
scripturarum scientiam pararumt, vitaeque sanctimo
nia ac judicandi sinceritate magnam in ecclesia com
ciliarunt auctoritatem. Huc *) plurimum conducent
scholasticae conflictiones, si sobrie peragantur, et
scripturarum fundamentis potissimum immitantur.
Nec aspernamdum, si quid super his statuit ecclesia
stica symodus. Id ut longe tutius est, quam propriae
inniti prudentiae, ita ad alendam concordiam utilius
est. - -

CAP, XLI. De locis communibus, de typis et alle

goriis, de semitentiis, deque iis, quae insigniter acci
dunt in hominum vita, satis dictum arbitror libris
superioribus. Nihil superest, nisi ut exemplum ali
quod proponatur universa supellectile dicendi perfe
ctum et absolutum ; quod tamen ipsum res esset justi
voluminis. ' Veluti si quis concordiam studeat com
mendare. ' Primum definiet, quae sit vera concordia,
consensus bonorum in re bona. Malorum enim in
malis consensus non est concordia, sed conspiratio,

*) In ed. II. et III. pro huc legitur hic.

*

-
 e C C I. e. S I A 8 T A E L I B E R I Y. ?95

Concordes autem dicuntur, quod omnibus sit cor unum,

quemadmodum dicuntur et unanimes, quod plurium
una sit anima. Quod esse non potest inter eos, qui
duplici sunt corde, et aliud gerunt in ore aliud cae
lant in pectore. Hujus concordiae auctor est coelestis
ille spiritus, omnia conglutinans et connectens. Quem
admodum enim spiritus hominis, quamdiu viget in -

homine, singula corporis membra servat in suis com

pagibus, quae destituta spiritu solvuntur : ita, post
eaquam in discipulos descenderat Christi spiritus, erat
illis omnibus cor unum et anima una, teste beato
Luca. Idem sentiebant, idem loquebantur, nempe
magnifica dei, non opiniones hominum. Ut autem ,
primus ac summus concordiae auctor deus est, ita
satamas primus seminavit discordiam inter deum et
homines. Summum et archetypum concordiae exem
plum est trium personarum eadem matura, eadem
voluntas, eadem potentia. Proximum Christus, cui
sic adglutinata est ecclesia, ut deus, homo et universa.
piorum societas, unam constituant personam, et per
hanc individuam societatem veniunt in, consortium pa
tris et spiritus samcti. Corpus unum est cum capite.
Caput unum est cum patre et spiritu sancto. Ter
tium est in societate membrorum mystici corporis in
ter ipsa, quod exemplum frequenter nobis ingerit.
beatus Paulus. Multa membra sunt variis officiis de
signata, et tamen unum corpus sunt, adeo ut cujus
libet membri injuria ad totum corpus perveniat, et
singulorum gloria, communis sit omnium. Utriusque
concordiae symbolum est in synaxi, hoc est, in com- .
munione corporis et sanguinis dominici. Quartum est
in comjunctione maris et foemimae. Ex duobus fit
una caro, adeoque tenaci caritatis glutimo copulantur,
ut homo citius sustineat a matre ac patre divelli
quam ab uxore. ' ' - -
126 e cc L E s 1 A s t A E L 1 b E R iv.

CAP. XLII. Quintum est in conjunctione corpo

ris et animae, quae et ipsa conjugio quodam cohae
rent. Animus pro viro est, corpus pro uxore. Ani
mus imperat, sed amanter, corpus obsequitur. Porro
quam arcto nexu cohaereant, declarat divulsio. Nihil
enim morte tristius. Quantum amimae debeat corpus,
declarat exanime cadaver. Ubi tunc speeies, ubi vi
sus, ubi auditus, ubi vox, ubi motus? Anima vicis
sim divulsa mon conquiescit, donec ad vetus contu
bernium revocetur. Sextum exemplum est in corpo
ribus coelestibus, quae jussu conditoris, cum varie
moveantur, tamen tot annorum millibus perpetuo foe
dere tuentur concordiam. Septimum est in elementis,
9uae, cum mativis qualitatibus dissideant, tamen ad
mirabili temperamento sibi vicissim inserviunt. Terra
immobilis librat omnia circumfusa, aqua irrigat, aer
refocillat, ignis agit. Octavum est in brutis animanti
bus iisque diversis. Apes et formicae in commune la
borant, admirabili politia inter se concordes. Boves
viso lupo, velut in aciem sese conjungunt. Viso mil
vio, condensant se columbae. Quin et prisci morta
les, quo tutius ac jucundius viverent, civitatum foe
dera repereruut. Nihil enim aliud est civitas, quam
multorum amicitia iisdem legibus concorditer paren
tium, ac inutuis auxiliis sese tuentium. Possunt
etiam ex rebus manimis peti concordiae exempla. Sa
gittas singulas facile frangas, junctas non possis. Iti
dem fila singula fragilia sunt, conjuncta firmissima
sunt. Sic multae res sunt, quae junctae servantur, cor
rumpendae, si separes. Veluti vinum in cyatho va
pescit, in magno vase servat vigorem. Sic et aqua
in hydria vitiatur, in puteo mon vitiatur. Vitis, quo
niam sibi mon sufficit, amplexu firmiorum sese fulcit.
Quod idem facit cucurbita. Huc addendum, quod
mulla tutior acies, quam quae conferta mutuo sese
-
 E c C L E 8 I A s TA L i b e R r V. . </qr

scutis defendit, nec fere vineuntur in bello, nisi cum

milites se segregant desertis ordinibus, aut cum inter
duces discordia est. Adeo res efficax est concordia, ut
latrones quoque ac piratae intelligant, non successu
rum , quod agunt, nisi qualicumque amicitia inter se
foederatis. Quid quod ipsa matura tot lenociniis in
vitat, tot occasionibus cogit ad amicitiam. Addidit
genuinum affectum, inter parentes ac liberos, inter
fratres ac sorores, inter cognatos et affines, inter ejus
dem gentis ac civitatis homines; breviter inter omnes
similes, velut inter pueros, inter senes, inter eruditos.
Hinc est, quod graculi gaudent societate graculorum.
Grues simul devolant. Corporum autem et ingenio
rum atque etiam fortunae dotes, ita partita est inter
homines natura, ut nemo sibi sufficiat, sed omnes ege
ant mutuis aliorum auxiliis. Ex his facile perspicit
lector, quot exempla concordiae possent ex omni ge
mere rerumycomgeri.

CAp. XLIII. Jam ut satanas > tyrannidem suam

discordiis confirmat, ita Christus regnum suum con
cordia stabilit. Hoc est, quod oramus quotidie impre
catione dominica: adveniat regnum tuum, fiat vo
luntas tua , quemadmodum in coelo, ita in terra.
Ecclesia petit universum regnum tranquillum, ab omni
rebellione liberum. Christus erat lapis angularis, qui
commectit utrumque parietem, et Judaeorum et gem-.
tium , qui demolitus est maceriam, quae dirimebat
deum et homines, abrogavit chirographum delicti, quo
mos satanas tenebat obligatos, atque affixit cruci, mo
vumque pacis et gratiae chirographum nobis suo san
guine consignavit, per quod pro inimicis facti sumus
filii dei. Ipse est intercessor et conciliator inter deum
et homines, hodieque regnans cum patre est advocatus
moster, ea loquens, quae ad pacem nostram faciunt.
728 B CCLE8 I A STAE L IB ER IV .

Quam autem fuerit natura pacificus, vel illud declarat,

quod Pilatum et Herodem redegit in gratiam. Cum,
inquit, exaltatus fuero a terra, omnia traham ad me.
Quanta erat turba deorum in mundo, quae portenta
pro numine colebantur. Quot erant nationes, linguis,
ritibus ac moribus dissimillimae, sed omnes ad unius
dei cultum pertractae sunt, ad eandem gratiam voca
tae, et in unam civitatem, imo im umum corpus coa
gmentatae. Hinc distinguendae sunt concordiae species.
Prima est hominis cum deo, quae per fidem et inno
centiam contingit. Secunda est hominis cum homine,
quam conciliat christiama caritas. Tertia est cujusque
hominis secum, quam praestat mens sibi bene conscia,
et caro spiritui obtemperans. Hae sic inter se cohaerent,
ut aut adsint omnes, aut absint omnes. Nemo secum
habet pacem, im cujus pectore tumultus est cogitatio
num sese accusantium ac defendentium. Nemo cum
deo pacem habet, qui dissidium habet cum proximo.
CAP. XLIV. Post haec e libris divinis petentur
exempla concordiae. Veluti Genesis XIII. Abraham,
de jure suo concedens inferiori Loth, exclusit rixas,
et aluit concordiam. Consimilem in modum Jacob,
locum dans furori Esau, deim reversus blandis ser
monibus ac muneribus mitigans eum. Pari comitate
cavit ne inter Laban socerum et ipsum oriretur inimi
citia. - Judicum primo Judas et Simeon junctis copiis
superant Cananaeum, juxta vetus proverbium, frater
adesto viro. Lenitate ali comcordiam. saevitia gigni
discordiam, exemplum est. 1, Regum XII. in Roboam,
qui, secutur juvenile consilium, aliemavit a se decem
tribus. Similium exemplorum magna vis colligi pote
rit e sacris voluminibus, nec pauciora e libris humanis.
Supersumt loca, quae nobis commendant concordiam.
Ac statima in Genesi: non est bonum, hominem esse

- ---
 -

e c c L s 1 A s T A E L 1 B E R 1 v. 7 729
-

solum , faciamus illi adjutorium simile ipsi. Simi

litudo mater est amoris, et amicitia in rebus difficili
bus auxilio est, res prosperas facit jucuudiores. Ec
clesiastes IV. : vae soli , quia si ceciderit, non habet
sublevantem etc. Proverbiorum XVIII. frater, qui
adjuvatur a fratre, - quasi civitas firma. Ecclesia
stici XXV. inter ea, quae probata sunt et apud deum
et apud homines, commemorantur haec: concordia
fratrum, amor proximorum , et vir ac mulier sibi bene
consentientes. In novo testamento tot illa praecepta
de caritate, de diligendis etiam inimicis, tot exhortatio
nes Pauli ad unanimitatem, ad fraternam dilectionem,
quo vocant, misi ad concordiam ? Cum omnibus, in
quit (Rom. XII. 18.), hominibus , quod in vobis est,
pacem habentes , non vos defendentes, carissimi.
Sunt et apud ethnicos semtentiae graviter dictae; qualis
illa : concordia res parvae crescunt, discordia magnae
dilabuntur. Nec hanc partem longius persequar, sat
habens indicasse. Ordinem et argumentorum copiam
suppeditabit divisio. Nihil magis secumdum naturam
hominis, quam amicitia. Ecce, quam bonum et quam
jucundum etc. Nihil deo gratius, quam bonorum con
sensus: nihil ad incolumitatem corporis et animae tu
tius. Ex his declarabitur, quantum commodorum se
cum afferat comcdrdia. Adhaerent istis, quibus rebus
paretur vera amicitia, et quibus alatur confirmeturque,
quibus vitietur atque anmittatur. Hic locus erit expli
candi, quae sint officia christianae amicitiae, et quam
res sit pestilens fucatus amicus atque adulator. Jam
iotidem partes adhibendae sunt ad discordiae repre
hensionem, quot ad concordiae commendationem osten
<dimus adhibendas, quas omnes singulatim persequi,
quam sit infiniti negotii, jam dudum, opinor, per se
liquet, praesertim si, quae veluti per transennam
ostendimus, conemur explicare. Quare visum est,
780 I. C C L E S i A $ TA E. L I B I V.

hic *) quarto libro finem impomere, perquam brevi,

fateor, ut a me est inchoatus, sed abunde prolixo, si
quis sibi ad hoc specimen caetera congeret.

*) hic in ed. III. omissum est.

F i n i s.
 I N ID
RERUM AC VERBORUM INSIGNIORUM.
Aarom exemplar ecclesiastae I.
27. seqq. - Allegoria III. 107. sq. ; allegoriae
Aaronis vestitus I. 32. sqq.
Absurditatis species in $ s. III.
10.
A$. III. 1o7.
Actio oratoris II. 25. III. 8. sqq.
Addere de suo verbis divinis I.
47.
Adhortatio ad capessendum ec
clesiastae inunus I. 67. ad hoc
rite administrandum I. 87. 92.
Admonitorium genus II. 71. sq.
Adnominatio III. 89.
Adolescentes bonae spei ab epi
scopis deligendi I. 53. sq.
Adulantes concionatores I. 46.
_ Aetas II. 99. 1o2. sq. minuit au
ctoritatem [. 1 o4. affert inge
niorum differentiam I. u 1 u.
Aetiologia II. 77.
Affectatio II. gg. sq. 111.
Affectibus omnibus superior sit
ecclesiastes I. 22.
Affectus movendi II, 174.
Affectus III. 44. sq. ; orum du
plex genus 45, 46. ; affectus af
ficit 55. ; aff. temporarii 54. ;
eos orator in se ipso excitat
quatuor modis 55 58. ; aff.
acres, sunt breves 59. ; aff. non
quovis modo sunt concitandi
59. sq. ; aff. ex rei novitate 61.
Agabus I. 85.
Ajax II. 34.
Allebichus I. 73.
E X
Allegorias explicat prophetia I,
86. II. 7.
sincere explicandae 158. ; alle
goriarum detortarum exempla
139. sq. ; all. quid sit 146. sq.;
allegoriis nonnulli nimis indul~
gent 154. sq. ; all. confictae
156. sq. ; per solas all. fidei
dogmata non probantur n64. sq.;
in all. adhibendis delectus sit
168. sq. ; all. diversas habere
potest idem sermo 172.
Amandum tibi, quod suades aliis
I. 26.
Ambire munus eccles. I. 5o.
Ambrosius II. 16. 19. ao. III.
154. sq.
Amor populi erga ecclesiasten I.
loo. lo9. sq. -
Amplificatio III. 28. sq. ; a locis
et circumstantiis 54. sq.
Anachoretis praestat bonus eccles*
I. 76. sq.
. Anagoge III. 147. sq.
Analogia II. 132. 16o.
Angeli IV. 36. ; angelo major est
evangelista I. 81.
Angustia christiamae ditionis I. 62.
Animi natura II.
'Mvrav&xlagus III.99.
88.sq. uo9.
o9. sq.
sq.
Ante dicta et facta II. 99. sq.
Antiquitatis . ignoratio Tobscurat
intelligentiam scripturae s. III.
175.
Antistrophorum genus II. 149. sq.
Antitheton III. 8u.
 782 . . I N D Ex
Apio II. 52.
Aetoaioeftnous III. 73.
Apostatae III. 132:
Apostrophe III. 83.
Arca Noe III. i4n
Argumentatio II. 89. ; arg. bre
issima, longissima, mediocris
i68. sq. ; quomodo exhilaran
da 172.
Aristoteles II. 5. 6. i5. sq.
Arma ecclesiastae I. 74.
artem dissimulare II. 2.
Articulus et membrum III. 66,
Artificialesprobationes II. 89. sq.
artis pravaimitatio III. 14.
Ascenere in montem I. 92. sq.
Asseveratio II. i7o.
Assonantia III. 88.
Athanasius I. 1 1o. II. 11. i5. 17.
3. 1o9.
Attribut dei propria et metapho
rica IV. 3.
Auctoritas scripturae s. IV. 15.'
: Auctoritas apud populum paran
* da I. 1 oo.
Auditores quomodo excitandi II.
7a.
arum tacita cogitatio II.
82. sq.
Augendi rationes III. 29. sq.
Augmentum petitum ab instru
mento, occasione, et persona
III. 59. sq.
Augustinus I. lo7. II. 16. III.
14. sq. go. sq. a4o.
Aures arrectae ad eruditionom
divinam I. 24 sq.
Austeritas vitae immoderata I. 19.
Auxiliator ecclesiastae deus est
I. 25.
B .
Baptismus I. 88. _ II. 145 sq.
BaSilius I. 1 9. 75. 1 o7. 1 1 o. II.
15. 28. 35. 1o9. III. 56.
JBenedictus II. 21. io5.
Benevolentia apud populum I.
1og. sq.
JBernardus II. 16. 21.
Etauov II. 15o.
Bona exterma in sanctis laudan
da II. 87,
RE RU MI
Bona animi quomodo laudanda
II. 58.
C.
Canes muti sunt multi conciona
tores I. 45. ; boni et mali I. 98.
Captatio benevolentiae II. 29.
Caritas christiana vires suppedi
tat I. 49. sq.
Caritatis affectus III. 52. 3 quid
sit IV. 16.
Casus II. 1 19.
Catachresis III. 1o7.
Catalogus omnium virtutum ae
vitiorum IV. 17. sqq.
Catharina Semensis II. 62. 64.
Cato II. t 1.
Causae circumstantiaeII. 1 15. sq.;
c, finalis 1 13. 1 14. ; cc. cujus
que rei quatuor 1 15. ; cc. effi
cientes et effecta 139. 165. ;
. c. materialis, formalis, finalis
159.
Chorepiscopi I. 56.
Christum occidere I. g6. sqq.;
Christus nondum omnibus Twe
unit I. 97. ; ejus corpus mysti
cum III. 18o. ; in eo tres na
turae 181. sq.
Chrysostomus I. 1 io. II. 15. 55.
92. sq. III. 55. 91. io8.
Circuitio III. 95.
Circumlationes I. io3.
Circumstantiae rei et personae
II. 99.
Collatio III. 1o9.
Collectio II. 82.
Colonus est ecclesiastes I. 12.
Commotio II. 99. sq.
Communicatio III. 72. 91. 95.
Commutatio III. 95.
Compar III. 66.
Comparatio II. 14o. 166. ; in am
plificamdo III. 52. sq.
Complexio III. 65.
Compositio vocum II. 8.
Compotationes in templis I. 1 o5.
Concidnes sacrae, ad has quili
bet admittuntur I. 1. ; illae
contemnuntur I. 1 12. sq.; con
cionis variae formae III. 3. sq.
 A c v E R b o R U M I N s I G NI o R U M. 733

concionatores male praeparati I. D.

42.
Conclusio II. 82. 174.
Concordia ecclesiastarum I. 94. i
conc. quomodo commendanda
IV. 41. sq.
IDavid episcop. Traject. I. 54.
IDecimae personales I. io7.
Definitio II. 124. sqq. 142. sqq;
147. sq. III. 95. -

Concubina I. O Definitivus status II. 76. sq.

Conditio II. 99. sq. 1o7. sq.
ft, 156.
Conduplicatio III. 7o.
Conformatio III. 82.
Congeries in amplificando III.42. IDeliberativum genus II. 51.,
Conjecturalis status II. 16. 76.
Conjugata II. 128. 13o.
Consescratio ecclesiastae, tem
pli etc. I. 28. ; schismaticorum
ib. ; rerum inepta II. 156.
Consequentia III. 138. 165.
Consilium ecclesiastae I. 15. ; De
nosthenis III. 19o. ; Petri 191.
sq.; Pauli 193. sq.
Consolatorium genus II. 69. sq.
Contentio in amplificando III. 43.
81. 9i.
Continens II. 83.
Continuatio III. 93.
Contradictionis species in S. s.
III. 178.
Contraria II. 158. 151. 163. III.
IDeformis ne sit ecclesiastes I.
1 Ol.
Delectatio auditorum II. 21. sq.
III. 9o.
Demonstratio III. 84.
Denominatio et intellectio III.
73.
Decatio I. 88. lI. 171.
Depulsio II. 83.
Descriptio II. i26. sq. 152. III.
8o.
Desiderare munus eccles. L 5o.
Deus mittat bonos pastores I.
61. sq. 67. sq.; omnes ei di
cati sumus III. 133.; ejns sum
ma dignitas IV. 2. sq. ; natura
24. sq. ; deus patef 26. sq. ;
guibus gradibus humano genri
iunotuerit 52. sq.
Dialectica rhetoricae cognata II.
2. - -

95. ; in amplificando III. 35. Dialectices utilitas II. 97. sq.

Conversio III. 63. IDialogismus III. gi. ~
Convivia vitanda I. 48. 1o2. Dicendi facultas, ad hanc con
Copia orationis III. 25. sq. sequendam quatuor praecipua
Cor est fons orationis I. 4.; cor sunt accommoda II. u 1.
conciomatoris inhabitare debet Differentia et proprium II. i3o.
spiritus Christi 5.; cor purissi 136. sq.
mum ut a deo impetret ec Difficultates muneris eccles. I.
clesiastes, a pueris anniti de 71. 75.
bet 6. ; cor novum, aethereum, Dignitas muneris sacerdotalis ju
igneum 7. ; cor duplex 9. daici comparatur cum subli
Corporis species conciliat ucto mitate ecclesiastae christ. I. 37.,
ritatem J. 1 oo. ; corporis ge Dignitgs regis cum pastoris com
stus III. 21. sq. ponitur I. 72.
Corpusculum despicabile I. 1o1. Dilemma II. 149. 157. III. 8o.
Correctio , in amplificando III. Diminuere verbum . I. 47
3o. o9.
Cosaagraphia II. 8. Diminuti9 III. 28. sq. 43. .
Dioscorides II. 6
Crocodilites II. 149.
Qrudelis in se ipsiim III, 49. Discenda sunt non plurima, sed
optima I. 41.'
Cultus Aaronis I. 32. sq.
Cultus concionatoris III. 24. Disjunctio III. 72.
Cyprianus I. 4o. 107. II, 16. 22. Dispensator est ecclesiastes I.
uo9 12. sq. - - - -
- - - .-- . -
 784 IN ID E < , R E R UM
\

Dispositio II. 25. III. 1. sq.; 92 sq.; cognitio multarum dis

Chrysostomi 2. ciplinarum ei necessaria est II.
1Dissimilia, locus II. 156. sq. 4.
IDistinctio in pronuntiando III. Ecclesiastica hierarchia semper
18. ; dist. varia affert ambigui eodem statu est IV. 1.
tatem III. 177. Ecclesiastici muneris sublimitas
I)istributio III. 96. denotatur in sc. s. splendidis
Ditio magna episcoporum I. 52. sq. cognominibus I. 2. sq.
Divisio, bifariam accipitur II. Educatio II. 99. uo4. sq.
46. ; d. concisa 47.; multas Effecta II. 139.
partes promittens 48. sq. ; par Effictio III. io8.
tes primcipales promittens 5o. ; Elenchus materiarum, in quibus
vitiosa 5o. sq. ; divisio, locus versatur ecclesiastes IV. i.
II. 131. 143. 148. 157. 22. sq.
TDivitias quaerere I. 48. Elevati commissorum II. 5g.
IDocendi ratio II. 142. sq. ; per Elocutio II. 25.
gradus_146. ; docendi munus Elogia, quae speciem definitionis
est difficillimum et pulcherri prae se ferunt II. 128.
mum I. 89. ; negligitur 9o. Emphasis III. 99.; in amplifi
1Docere, primum est II. 21. cando 4n.
Docilitas populi I. 1 12. Encomiasticum genus II. 19. sq.
IDoctrina Aaronis et ecclesiastae Epilogus II. 173.
evangelici I. 37. sq. Epiphonema }}} lo2.
Dolorem, quae res mitigent II. Episcopi e secessibus et coeno
69. sq. biis evocati I. 19. sq. ; episco
IDomi sae bene praesit ecclesia pi est, verbum div. docere
stes I. 28. 45.3 nomen 5o. ; eorum ditio
IDominicani I. 63. profana 52. ;_ praecipuae eo
Donum dei est, quidquid in mu rum partes 53. sq. ; vitupe
nere eccles. magnificum est I. rantur 56. sq. ; smmus olim
23. honos iis tributus 73. ; negli
IDormitantes auditores excitare unt docendi munus 89. sq.
II. 24. Epitheton III. 86. sq.
Dotes naturales perficit spiritus Etymologia II. 127. sq. 153. sq.
s. I. 4o. Eoyla I. 107.
IDoxologia II. 19. Eventa II. 139.
IDubitatio III. 7a. Evidentia III. 55.
Exaggeratio commissorum II. 59
E. Exclamatio III. 64.
Exempla , impari II. zx. : fa
Ecclesiam dedecorant sacerdotes f g* u. 38. ,
inepti I. 54. sq. xemplum, locus
i6i : sq. III. II. 132.
1o4. 52. rx4. sq.
r54. sq.
Ecclesiastes, haud idoneus I. 1. ;
eccles. sequatur Christum et Exercitatio
1 1.
futuri cclesiastae II.
apostolos 5. ; quibus virtuti
bus instructus esse debeat 5. sq.; Exhortatio a persona II. 65.; a
eccl. probati forma 1. 23. sq. ; spe victoriae 65.; a gloria et
eccl. futurus a primis annis ignominia 66.; ab odio, amore
praeparandus ad munus suum et aemulatione 67.
ifficile 41. 87.; est deligen Exhortatorium genus II. 65. sq.
dus et explorandus 5o. 70.; per Exordium II. 26. ; alienum a6;
e scriptura 26. sq. ; scurrile
petrat miracula interna 83 sq.;
dobet asceudoexe in montem 28. ; cum captatione benevo
 A C v E R IBJO R U M
Hentiae ag. ; ab historia et pa
rabola 5d. sq. ; ab animalibus
52. sq. ; a r6 praesenti 34. sq. 3
a simili 36. ; a transitione 57. ;
a sententia 38. ; quando neces
sarium 59. sq. ; respondens ma
teriae latae 42. ; respondens
materiae tristi 45. ; exordii lo
co propositio cum divisione
44.; cum invocatione dei 44. ;
cuni salutatione virginis 45.
Exordium, locus II. 131. 155.
Experientia in rhetorica II. 5.
Expolitio III. 80.
Externa bona II. 6o. sq.
F.
Fabulis confictis populum dele
ctare II. 22. sq.
Facultas quid sit II. 1 19. '
famam bonam ecclesiastes sibi
conservet. I. 11.
Familiaritas mimia parit contem
tum I. lo4.
Famnlitium ecclesiastae sit pro
bum I. 28.
Fictio II. 132 sq.
Fides, dispensatoris I. 13. sq.;
fidem dicenti tres res conci
liant II. 89. ; fides, quid sit IV.
14.; quid efficiat 15. sq.
Figurae III. 63. sq. ; omnium
exemplum 111. sq.
Filii persona constat tribus natn
risIV. 3. sq. ; filius dei 2g.
Finalis causa II. il3. sq. 165.
Fines secundarii II. n 14.
Firmamentum II. 83.
Fischerus, episc. Roff. I. 59
Forense genus II. 17.
Forma externa , quomodo lau
damda II. 61.
Forma rei II. 125. 166.
Fortuna II. 99. sq. 1o6.
Francisoani I. 63.
Frater christianus III. 128.
Hrequentatio III. 8o.
Frugalitas apostolica I. 67.
Fulgentius II. 16.
Functio, non omnis decet eccle
siasten I. 29.
Functiones sacerdotis variae in
I N S I G N I O R U M. '785
multas personas distributae I.
61. ; f. sacerd. praecipuae sunt
quinque 88.
Funebres orationes II. 55.
G.
Gentes ethnicae ad religionem
christ. adducendae I. 6a. sq.
Genus II. 99. ; ejus tractatio nt.
i47. 154. ; genus et species
129.
Germanorum feritas I. 52.
Germanorum episcopi excusan<;
tur I. 53.
Gestus corporis III. 21. sq.
Gloria vera episcopi I. 91.
Gloriam inanem spernat eccles.
I. 17. 48.
Gradatio III. 94.
Grammatica discenda II. 5. sq.;
gr, complectitur historia, po.
eticem, antiquitatis notitiam et
trium linguarum peritiam 9. sq.
Grammaticum sensum nonnulli
nimis urgent III. 152. ; quan
do ab eo recedendum 16i. sq.
Gratia, per Christum I. 95. ; apu
populum paranda uoo.; gr. 6ra
tionis II. 21.
Gratis docere evangelium I.
105. sq.
Gregorius I. 19. 60. uoo. II. 15.
16. 64.
Guilielmus Uvaramus, boni epi
scopi exemplar I, 58. sq.
H.
Habitus corporis II. 99. sq. io6.
Haereticus obduratur I. 6a.
Hermolaus Barbarus II. 6.
Hermeneuticae regulae Ticonii
III. 184. sq.
Hermon mons I. 22.
Hierarchia est triplex IV. u.
Hilarius II. 16. i.
Honesti species II. 5a.
Honor muneri mali sacerdotis de
bitus I. 77.
Honorificare evangelium I. 4g.
Hieronymns I. 1 io, II. 16. aa,
8a. 95. III, 142. sq. - - -
 736 IN DEX
Hymmi II. 19. - jud. praepostera de difficultati
Hyperbole III. 5o. 74. sq. ; in
script. s. 76. sq.
Hypotyposis III. 56. 84. sq.
I.
Imago II. 132. III. 107.
Inartificiales probationes II. 89.
inmentum II. 131. 166.; in
' amplificando III. 31.
Indicis capita seu tituli IV. 22.
Indocte dicentes nonnunquam
" audiendi II. 13.
Inductio II. 133. 157. sq. Legationem suam glorificare 1.49.
Industria ab .i. end. I. Legatus, dei est eccles. 1. 44. ;
58. sq.
Tngenium sedatius ad' dicendum
appositum II. 1 i.
Ingrtitudo populi erga eccles.
* I. 76.
ift, adversus eas mitis sit
eccles. I. 17.
Intellectio III. 73.
Intentio II. 83.
Interpretatio III. 7o.
Interpretatio S. s. recta III. 123 sq.
Interpretes S. s. veteres, quomo
do legendi III. 134. sq.
Interrogatio III. 65.
Instrumentum II. 12o.
Inventio II. 25. ; partium sou Licentia, III. 79.
' propositionum 79. sq.
'Inversio III. 1o6.
Iiividia, concionatori vitanda III.
196.
Irae affectus III. 32.
Ironia ] I. 21. sq. III. 78.
J.
Jejunia inepta I. 18. sq.
Joannis bapt. institutionem inter
et Christi quid intersit I. 2o. ;
illo major est ecclesiastes 1. 82.
Joannes Gersonens. II. 16. 45. 47.
Joci orationis II. 21. sq. 172.
Jucunditas orationis II. 21.
Judaeus obstinatus I. 62.
Judicatio II. 8:;.
Judicium , ecclesiastae I. i5 ;
-
RERUM
bus muneris eccles. 18. 41. sq.
Jufius I. 73.
Jurisprudenti II. 1o.
Jusjurandum II. 89. 91.
L.
Iandabile II. 52.
audatio, invidiosa II. 59. ; per
comparationem 62. ; per mira
cula conficta 63.
Laudatorium genus II. 55. sq.
Lazarus I. 31.
Jeg: trifariam peccat 45. sq.
I.eo-II. 16. 34.
Lex, multifariam accipitur in S.
s. IV. 6.; legis qutuor tem
pora 7. sq. ; vetus quibus con
stet 9. sq.; nova quid in vetere
mutarit : 9. sq. ; nova quibus
constet 1 1. sq.
Liberos bene moratos habeat sa
cerdos I. 28.
Liberalitas hominum erga pasto
res refrixit I. 67.
Iibertas spiritus I. g3.
Libri, qui conciontri futuro
evolyendi II. 15. sq.
Linguis loqui 1. 7. 81.; 1. hu
manae vis 97. ; l. tres ab ec
cles. discendae II. 12. ; lin
guarum proprietas in S. s. III.
174. sq.
-
Litera S. s. occidit III. 152. sq.
162. sq.
Livimi I. 1o3.
Livius II. i5. 54.
Loci complure$circa rem eam
dem II. 144. ; loci inter se
confines 167. ; loci communes
III. 25.
ILoci probationum II. 89. sq.
Locorum omnium cataIogus II.
i4i.
Locus, circumstantia rei II. 1 15 sq.
Loous quadrifariam accipitur II.
123.
Loqui ad cor I, 95.
 AC V b RI OR UM I N S I C; N I O I U MI. 737

Iluctus sacerdotum I. 5o. eniores redduntur ab ecclesiao

Ludere chartis ac tesseris I. io2. cathol. consortio I. 1 1 . ; mos
Luxus nostri temporis, quomodo mali in ecclesia regenda 61. ;
exprobrandus IV. 38. mali pastoris mox.
Mundicies ecc!esiastae vera et
' M. falsa I. 26. ; m vitae in !ica
tur amictu Aaronis regali 54.
Macer II. 6. Mundus, quid sit in s. s. III.
Mane studere sapientiae div. I. 126. sq.
24. sq. Munera fie rccipiat ecclesiastes I.
Manus, gestus corporis III. 21. sq. c. -

Manuum impositio I. 27. Munus eccles., cur sit difficilli

Martinus II. 64. rnum I. 5o. ; est pulcherrimum
Maximus II. 16. 55. sq. - - -

Mediocritatis oblivio III. 1o. 18. Mysteri, in vestitu Aaronis I.

Memoria II. 25. III. 6. sq.
Membrum et articulus III. 66.
l\Iendicarnnt nec Christus , nec
apostoli I. 67.
Mentis imago est sermo I. 4. ;
mentis habitus relucet in cor
pore II. u.
Mercedes boni eccles. I. 67. ,
Metaphora III. 1 o7. sq.
Militat Christo eccles. I. 9.
Mimorum imitatio III. 1 i. sq.
Minister dei est eccl. I. n5.
32. sq.
N.
Narratio exordialis II. 5i.
Natio II. 99. io2.
Naturae vitia corrigenda I. 1 i o.;
naturae impedimenta quomodo
vinci possint II. ii.
Necessarium II. 55.
Nepotismus vituperatur I. 7o.
Nicander II. 6. -

Miracula non defutura sunt sin
cerae fidei I. 63. ; mir. prophe
tarum et ecclesiastarum I. 85. ;
mir. quid sit I. 83. IV. 2. ;
mir. interna I. 84. ; quatenus
commemoranda II. 64.
Nicolaus Lyrens. II. 47. 63.
Noema III. 1o3.
Nolarum consecratio II. 156.
Nomen personae II. % sq. 112. ;
nominis ratio 143. ; nomina
propria in s. s. III. i76. -

Miscere humana divinis I. 47. Notatio III. 97. - - -

Misericordiae affectus III. 49. sq. Novitatis, studium suspectum III.

Mithridates II. 14. . 61. sq.
Modestia ecclesiastae I. 8. Novum cor I. 6. - -
Modus II. 122. Nubes. I. 22.
Monachis excelIit bonus eccles.
I. 76. sq. ; monachi superbi I. O.
:77. III. 126. sq. -

Monasteria, in iis superstitio pro Obedire, quid sit III. 13o.,

pietate I. 56. II. io5. Objurgatio II. 7 1. sq.; adulans
Montes in script. mystica I. 22. ; ,7+. -

mons heroicas viriutes designat Obscuritates sedecim propheta

92. - - rum I. 8o. ; obsc. in s. s. unde
Mora in pronwntiando III. 18. mascantur III. 173. ,
Mors ob evangelium I. 64., mor l.secratio et obtestatio H. 68.
tis duplex genus IV. 14. Occasio peccandi a tempore ar
Morticinium contingere I. 3i. ., repta II. 1 18.
Mos romanus, pontifice moriente Cccidere Christum I. 97. -

* II. i i8. ; malis moribus gentes, Qccupatio, in laude lI. 59. III.
quae Christum ignorant, ali 69. - -

A a a
 788 I N D E X.
Odii, affectus III. 54.
Offensio auditorum vitanda III.
196. sq.
*Ouodftfwr, &uovor&lsvra III.
9o.
Opera bona, duplex eorum ge
nus I. 17.
Opes venajitur mali eccles. I. 48.
Oppianus II. 6.
Qpposita , locus II. 138.
Orationis partes II. 25.; formae
variae III. 3. sq.; virtutes
praecipuae 63.
Oratoris officia quinque II. 25,
- 9rdinandi munus I. 88. sq.
Ordo partium commodus II. 81.
III. 1. ; ordo quadruplex III.
1. sq. - ;;';;
Qrigenes II. 15. 41. 95.
Qrnatus sacerdotalis T. 52. sq.
Otigsus a negotiis saecularibus
sit eccles. I. ag.
Otium deesse causantur multi
eccl. I. 5g.
P.
Pagi, in desertis praedicandum
evangelium I. 67.
Palma II. 7.
Paragoge i. 153.
Parechia III. 88.
Parochi I. 71.
Parode III. 1o3.
Paroimia III. i46.
Pars, turba partium II. 47. ; par
tes suasorii generis 52.
Partitio, sit brevis et dilucida
II. 5o. ; partt. falsae -5o. ; part.
Ciceronis 51. ; part. omnia
complectens 81. ; ejus inven
tio 84. ; partitio, locus 151.
147.
Pastor, ejus - officium I. 25. ;
past. mali 44. ; idonei ab epi
scopo deligendi 53. ; ad gentes
ethnicas mittendi 62. sq. ; im
pii dantur propter obstinatam
populi rebellionem 69. ; sunt
explorandi 7o. ; pastr exigui
rusticanique pagi 61. 7 i. ; past.
cur hodi vuig6 contemtui ha
betur. 72. sq.; pastoris sala
-
-
*. ' .
i; I: R u Mi
rium 1o8. ; boni past. exemplar
io9.
-
Patientia ecclesiastae I. 1 o. 65.
Patria II. 99. 1o2. ; mou elevat
auctoritatm I. no%.; affert
ingeniorum differentiam 1 1 1 :
Pauli ap. modestia I. 8. ; pru
dentia 14. ; gloria 9i. ; pru
dentia in docendo Ilf. 105. sq.
Peccati genus duplex IV. 14.
Pectus est, quod disertos facit
III. 53. -
Pentecostes dies I. 95.
Perfectionis vocabulum III. 151.
Permissio III, 71.
Permutatio seu ironia III. 78.
Personae circnmstantiae II. 99. sq.;
non animadversa tur
at interpretem s. s. III. 18o.;
personis cncionator parcat
198. sq. ; personae tres in deo
IV. 5. sq. ; earum distinctio
5i.
Petri prudentia in docendo III.
191. sq.
Phamtasia III. 55. sq.
Philippus Maced. I. 9o.
Philosophiae mundanae et evan
. . gelicae diversitas I. 99.
'. Phoenico II., 7,
---
Pietas vera ' suggerit facundiam
II. 1.
Pietas IV. 17. sq.
Pilapii I. 62.
-
Placere omnibus I. non.
Plato II. 15.
Plinius II, 6. 32.
Plutarchus II. 15.
Poetice quid sit II. 9.
Politia duplex I. 1.
Pontificum primaria functio I. 34.
Populus, ejus vel salus, vel exi
tium pendet a principibus et
episcopis I. 68. ; ei abroga
tum est jus eligendi ecclesia
stas I. 7o. ; est admirator re
rum novarum III. 61.
Possibile II. 55.
Praecisio III. 7:;.
Praejudicia JI. 89. sq. -
Praemia ecclesiaste bni I. 64. sq.
J11.
 .
="=_
'A C V ER B O R U M
Presbyteri ab uxoribus conducti Relaxationes II. 156.
55- . ... . Religionis nomem abusu contra
Prestiam Aethiopiae rex I. 62.
Princeps, ei noii licet, obtru
dere malum pastorem I. 57. ;
qnid debeat sacerdoti I. 75.
Princeps tenebrarum IV. 5.
Privativa, locus II. 158.
Probationes II. 89. ; prob. iibi
sit superflua 95. ; prob. ex cir
cumstantiis 99.
Pronominatio lII. 75.
Pronuntiatio II. 25. ; III. 8. sq.;
ejus vitia varia 9. sq. ; variat
sensum scripturae 177.
Prophetae, qui sint 1. 59. 69.;
eorum sublimitas 78. ; veteris
Test. 81. -
Prophetiae duplex genus I. 78.
86. ; muta ac vocalis 86.
Propositio trifariam accipitur II.
82. ; propp. primariae et se Robertus Lic. III. 53
cundariae 85. ; per fictionem
85. ; . per plures gradus. 86.;
simplices et circumstantiis in
volutae 87. sq.; pcr se notae
Pium et differentia II. 13o.
Prosonomasia III. 89.
Prosopopoeia III. 82. ,
Prudentia ecclesiastae I. 14. sq.
Prudentius II. 16. 55. 44.
Pseudomenes II. 149.
Pugnantia inter se II. 138. 163.
Pythagoras II. 41.
Q.
Qualitatis status II. 18. 76.
Quinctilianus II. no.
PR.
Ratiocinatio II. 148. sq.; III.
' qu. sq. ; in amplificando III.
' 57. sq. -
Rationis status II. 85.
Recedere a sacro I. 29.
Recitatio III. 3: sq.
Pkecursus per seriem locorum II.
147. sq.
Regnum divinum I. 94. sq.
Relativa II. 138. 164.,
I N S I G N I U R U M. 739
ctum III. m 29.
Reliquiae sanctrum III. 62.
Repetitio III. 6;.
Reprehendendumi ita, ut non do
ceatur II. 72. -
- Reprehensio, ineptae exempla II.
73. ; adulans 74. ; benevola 75.;
mitiganda III. 193. sq.
Repugnantia II. 156.
-
Res publica profaiia et sacra I.
1:; rerum atura in allegoriis
II. 7.; reicircumstantiae 1 i5 sq.
Reticentia III. 7:;. -
Rex inferior, ecclesiasta I. 72.;
inferior episcopo 74.
Rhetorice quid $it i. 15. II. 2.
7.
ni dedecet oratorem III. 2o.
Ritus populi superstitiosi I. i o3
59. sq.
Rudolphus Agric. Ii. 123.
Rumgres II. 89. sq
Rusticitas sanct I. '21.
S.
Sacerdotio , ab uxoribus conduct;
I. 55. :. eorum copia inutilis
55. ; olim maxime honorati;5.;
sunt monarcharum patres alto
res et doctores 74. sq.; mu
nus suum dedecorantes 77. ;
eorum functiones inter se col.
latae 78. sq. ; allotria ageutes
Co
sadotia plura ambire 57.
Salaria pastorum praescripta I.
105. sq. -
Saltare I. 1o2.
Sanctus , quis sit III, 128.
Sapientia divina non ingreditur
yiyum vitiis contaminatum
'5
ayonarola III. 5. 59.
Schemata III. 6$. j.
Scotus II. 1 o. 16.
Scriptores, qui concionatori sint
legendi II. 15. sq.
< Scriptura s., quoiiodo citanda
III. 136. ; sermo ejus quadri
fariam dividitur 162. ; 'quare
Aaa *
 ;40 1NDEx
v.
involucris et obscuritatibus sit
operta 166. sq. ; obscuritates
qiioinodo excutiendae. 173. sq.;
$cript. omnis veteris Test. qua
drifriam traditur i88. sq.
Seneca iI. 15.
Sensus scripturae s. , germanus
non negligendus III. 1 25. sq. ;
grammaticus in allegoriis ex Tacere bomo pastqri non lioet I.
plicandis spectandus 159. ; qua 96.
druplex 147. '
Sent ntia III. i oo. sq.
Sequenta II. 19.
Sermocinatio III. 82. 98.
Sermoues Augustini spurii III.
14. sq. - -
Severitas in malos pastores I. 53.
Sexus II. 99. sq.
Signa II. 89. 94.
Significatio III. 99.
Similiter cadentia et desinentia
III. qo. , -
Similitutio II. 132. 134. sq. ;
159. sq. III. 1 o7. sq.
Simoiiia I. i 27. sq.
Sobrietas concionatoris I. 27.
Sorites II. 149.
Species et genus II. 129.
Species, a mala abstineat eccles.
' I. lo.
Speotaculis publicis ne iutersit
eccles. I. 1o.
Speculator est eccles. I. 94. sq.
Spe* t V. 16. sq.
Spiri\us, rectum a deo petat ec
cles. I. 6. ; ' coelestis 6. ; tri
plex 5. ; requirit industriam et. Tropologia III. 147.
studium ab ccles. 39. sq. : le-.
mius operatnr in pectore libe
ralibus disciplinis ' praeparato
II. 4. -" .
Spiritus sanctus IV. 5o.
Siatus varii II. 1 8. 51. 76. sq.
Studium seu vitae institutum II.
99. sq. 1 1 1.
Suasorium ' gemus II. 18. 51. ;
eji:s partes 52.
Subdivisio II. 48.
Subjectio II.
Sublatio III 96.
67. sq. g3.
q. 95
Sugge tum , iii id iiisiliunt multi
inepti I 42. - -
Simiiia, Iocus II. 131. 155. sq.
1 ER UM -
Superbia laudabilis ecclesiastae I.
l
-
Supercilium I. 18.
Superstitio I. 18.
T.
Tabulae II. 89. 91.
Tacitus II. 15.
Temeritas in dijudicanda mune
ris eccles. gravitate et dignitate
I. 4l. sq. 5o. sq.
Templi profanatio I. 1 1 2.
Tempus, recta ejus dispensatio
I. 59. sq. ; rei II. 1 16. sq.;
trifariam consideratum n 16.
Tertullianus II. 16.
Testamenta captare I. 48.
Testimonia II. 89. 92.
Thena II. 26.; alienum a7.
Themistocles II. 14.
Theodosius I. 75.
Theologia ethnicorum III. 47. sq.
Theophrastus II. 6.
Thomas II. 1 6. 47.
Ticonii regulae hermeneut. III.
n&4. sq.
Tiimiditas naturalis II. 11.
Tormenta II. 89. 9i. -
Traductio III. 88.
-
Transitio III. 95.
Transitiunculae II. 5o.
Trinitas in deo IV. 5. sq.
Tropus , varii in sc. s. inveniun
tur III. 1 19. ; eos nonnulli
oderunt 152.
Tubae evangelii I. 93.
Tutum II. 53.
Typus I. 86. III. 16o. 17o. sq. ;
eadem res esse potest typus
plurium 172,
U.
Utilitas dialectices et rhetor. II.
2 sq.
Utilit s species II. 53.
Uvinochi I. lo5.
 A c v 1 R l U * 1 N s I GN 1 o I u M. 741

V. tamda 1oi. ; capitalia q6. ; in

Vanitatis species in s. s. III. 173.
Vaticinia prophetarum explicata
I. 8o. 86.
Veheunentia orationis III. 25. sq.
Vcrus in dicendo II. h 1.
Vestitus christianus II. 75. ; com
cionatoris III. 2 1.
Vicarii episcoporum et pastorum
I. 52.
Vigi andum est semper ecclesia
stae l. 94. sq.
Vigilantia boni episcopi I. 57.
Vigiliae I. i 9 sq.
Virgilius II. 1 5.
Vis admirabilis virtutis I. 73.
Vita inculpata ecclesiastae aucto
ritatem praestat I. 26.
Vitia, ecclesiastes abstineat ab
iis inprimis, quae contra
hunt malam famam I. 1 m. ; vi
tia in adolescentia ab eccles.
commissa 1 1. ; ab eccles. vi
vit. vituperandis cautio III.
198. sq.
Vocabula rerum II. 5.
Vocabuli mutatio in amplificando
III, 29.
Voces translatitiae II. 8. ; vel iu
ludicrum, vel in sensum ob
scoenum versae 13;. ; peregri
mae non adiniscendae 14. ;
scripturae alio delortae III.
126. sq.
Vox, ejus moderatio III. 9. sq.;
optima 1o. ; niortua ' 1 1. ; hi
strionica 12. ; vocis monoto
iiia 15. ; . minia intentio 13. ;
prava artis imitatio 14.
Vultus oratoris III. 19. sq.
Z.
Zeno de rhetorica II. 2.
Zeuxis II. 3o.

C O P R I G E N D A.

Pag. 26. lin. 13. pro quod, lege quoad

26. lin. 17. l. e iis
58. lin. i o. pro hominum , l. hominem
82. lin. 12. pro culo , l. oculo
1 1 9. lin. 32. pro spartam, l. Spartam
l 22. lin. 15. pro hae , l. hac
129. lin. 8. pro Aolli, l. tolli
152. lin. 15. l. et pro
15 I. lin. 12. l. ut ad
167. lin. 9. pro cor bonum , l. corbonam
176. lin. 17. pro qno, l. quod
18: . lin. 5. pro oppositam, I. appositam
187. lin. 9. pro litteratoinur, l. 1itteratorum
189. lin. 29. pro vis , l. vi,
195. lin. 2i. post Graeci addendum graece
2oi. lin. 18. et del.
7 42 CO I f I C. I. N ij A.

Pag. 2o5. lin. 29. pro hymnos, l. hymnus

217. lin. i 3. pro sui, l. seu
247. lin. 2 l. post sit addenda sunt haec: ut aut stuprum admit
tendum sit,
258. lin. 19. pro utrarum, l. ut raram
3, i 2. Jim. 5. 1. juvenculas
547. lin. 25. l. asse
538. lin. 6. l. sua
338. lin. 2i. l. irremissa
392. lin. 27. pro si, l. sic
4 i . lin. 29. pro regem , I. gregem
4o6. lin. 8. I. commode
4o3. lin. 26. pro male, I. mali
4i i . lin. 27. 1. adjicimus **

424 lin. i4. l. obtinebant

432. lin. 9. l. dicturus
443. lin. 6. pro totum , I. captum ; lin. 8. l. offendere
5 1. lim. 18. pro suada, l. funda
$. lin. lin. 54. 1. et aviae
487. 2. l. spe
488. lin. 8. pro qui, l. cui
489 lin. 3. post incerta addenda sunt haec : quot malis haee
- vita sit obnoxia,

49o. lin. 9. pro liberi, l. liberali

495. lin. 1 9. I. enim ulla arbor
495. lin. 5. pro sed, l. se
liii. 5. pro oratio, l. o natio
5o4.
516. lin. 7. pro docendi, l. docenti
516. lin. 17. pro an an , 1. an ad
526. lin. 13. pro bene , I. pene.
529. Iin. 14. pro rationis, I. orationis
535. lin. 17. delenda sunt verba: mediocris, si a rebus terri
bilibus, - "

<6. Jim. $. \, alibi clamat:

557. lim. 5o. pro quid, l. quin -

562. lin. 21. pro nuncupatis, l. nuncuparis,

574. lin. 8. pro quae sponsa , l. de sponsa
582. lin. 1 9. I. deduxit
lin. 14. pro quid, l. quod
;;;;
b }7. lin. 27. 1. offendat
651. lin. 27. l. cum aliquo fructu
678. lin. 33. 1. speciem Judaicarum
692. lin. 15. pro ac sing., 1. ad sing.
960. lin. 1 2. 1. non possimus
- 7o5. lin. 18. pro illano , l. illam

- -_ - _-__ _-.
?.
-
-
-
--
-
-