You are on page 1of 14

2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista

EconomiaeSociedade ServiosPersonalizados
versoimpressaISSN01040618versoOnlineISSN19823533
Journal
Econ.soc.vol.25no.1Campinasjan./abr.2016
SciELOAnalytics
http://dx.doi.org/10.1590/19823533.2016v25n1art6
GoogleScholarH5M5(2016)
ARTICLES
Artigo
AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretao novapginadotexto(beta)
*
institucionalista Portugus(pdf)
Portugus(epdf)

ArtigoemXML

Refernciasdoartigo
TheinflationandCruzadoandRealPlans:aninstitutionalist Comocitaresteartigo
interpretation
SciELOAnalytics

CurriculumScienTI

Traduoautomtica

Indicadores
HertonCastiglioniLopes**
Linksrelacionados
OctavioAugustoCamargoConceio***
Compartilhar

**
ProfessorAdjuntodaUniversidadeFederaldaFronteiraSul(UFFS),Chapec,SC, Mais
Brasil.Email:herton.lopes@uffs.edu.br.
*** Mais
ProfessorAdjuntodoDCE/UFRGSedoProgramadePsGraduaodeEconomia
daUniversidadeFederaldoRioGrandedoSul(UFRGS).Email:octavio@fee.tche.br.
Permalink

RESUMO

OtrabalhoobjetivaapresentarumainterpretaoinstitucionalistadainflaoedoresultadodosPlanosCruzadoeRealapartirda
teoriadaregulaoedoantigoinstitucionalismodeVeblen.Comateoriadaregulaoobservaseacontribuiodasformas
institucionaisdeestruturaparapersistnciaefimdainflaonoBrasil.DopontodevistadoinstitucionalismodeVeblendemonstra
sequeasformasinstitucionaiscontriburamparaconsolidaroquesedenominoudehbitoinflacionrio,presentenoBrasilaolongo
desuahistriaequeganhoumaiorrelevncianadcadade1980,inviabilizandooPlanoCruzado.Poroutrolado,comanova
configuraomacroeconmicaeoPlanoRealfinalmenteaconteceuasupressodohbitodereajustarpreos,oqueproporcionoua
estabilidademonetria.

PalavrasChave:InstitucionalismodeVeblenTeoriadaRegulaoInflaoPlanoCruzadoPlanoReal

ABSTRACT
ThispaperaimstopresentbothaninstitutionalistinterpretationofinflationandoftheresultoftheRealPlanandtheCruzadoPlan
fromthetheoryofregulationandtheoldinstitutionalismofVeblen.UsingtheTheoryofRegulationweobservehowtheinstitutional
formsofstructurecontributedtothepersistenceofandtheendofinflationinBrazil.FromthepointofviewofVeblen's
institutionalismweshowthattheinstitutionalformshavecontributedtoconsolidatingwhatiscalledthe"inflationhabit",presentin
Brazilthroughoutitshistory.This"habit"increasedinrelevanceinthe1980's,andderailedtheCruzadoPlan.Ontheotherhand,with

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 1/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
thenewmacroeconomicconfigurationandtheRealPlan,thesuppressionofthehabittoadjustpricesfinallytookplace,whichinturn
providedmonetarystability.

Keywords:InstitutionalismofVeblenRegulationTheoryInflationCruzadoPlanRealPlan

INTRODUO
Oshbitosmentaisdoshomenshodiernostendemapersistirindefinidamente,excetoquandoascircunstnciasobrigamauma
mudana.Essasinstituiesassimherdadas,esseshbitosmentais,pontosdevista,atitudeseaptidesmentais,ousejalo
quefor,so,portanto,umelementoconservadoreesseumfatordeinrciasocial,deinrciapsicolgica,deconservantismo
(ThorsteinVeblen).

Estamosderrubandoosmurosdafortalezainflacionria.Aindaenfrentamosaforadoshbitoshtemposarraigados.Basta
lembrarqueainflaoeacorreomonetriafazempartedavidaedoshbitosdenossasnovasgeraes,quenoconhecem
outraeconomiasenoessa(PresidenteJosSarney,nolanamentodoCruzado).

AhistriadoBrasilfoimarcadaporumainflaoacentuadaqueteimavaempersistirmesmocommuitosplanosdeestabilizao.
Asinterpretaesparaoproblemadedescontroledepreosforammuitas,perpassandoporvriasabordagenstericasque
inspiraramosPlanosdeestabilizaodosanos1980e1990.Diantedisso,oobjetivodessetrabalhoproporumareinterpretao
dainflaoedoresultadodosPlanosCruzadoeRealapartirdeumavisoinstitucionalista.Paraisso,utilizamsedoismarcos
tericos:aTeoriadaRegulao(T.R.)eaconcepodeinstituiespresenteemThorsteinVeblen.

Ateoriadaregulaoconsisteemumaabordagemmacroeconmicaquepermiteanalisarasmudanasobservadasnaeconomia
nacionalaolongodosanos1990quetiveramreflexossignificativossobreaestabilidademonetria.Nosanos1980aformade
regulaotratoudeimporsriasrestriesestabilidadedevidosespecificidadesdaformadeadesoaoregimeinternacional,
daformaconcorrncia,darelaosalarial,dagestomonetriaedopapeldesempenhadopeloestado.Aargumentaoexposta
nasequnciaprocurademonstrarqueaconfiguraodasformasinstitucionaisnesseperodocontribuiuparaconsolidaodoque
sepropschamardehbitoinflacionrio.Essehbitoformouseapartirdeumambientedeseleoeadaptao,impedindoa
estabilidadedamoedanacional.Aopassarseaanlisedosanos1990,oartigoobservacomooPlanoRealfoibemsucedidono
controledepreos.ComanovaconfiguraomacroeconmicaeoPlanoReal,quedariacontinuidadestransformaesem
curso,finalmentealcanousexitoemprocessarsupressodohbitoinflacionrio.

Comvistasaatingiroobjetivoproposto,almdestaintroduo,aseo1apresentaateoriadaregulaoeoconceitodeformas
institucionais.Emseguida,observamsecomoasmudanasnasformasinstitucionaiscontriburamparaestabilidadedepreos
(seo2).Aseo3trazateoriainstitucionalistadeVeblencomosconceitosmaisimportantesparaestaanlise.Aseo4
aplicaessesconceitosparaainflaoeresultadodosPlanosCruzadoeReal.Enfim,tmseasconsideraesfinais.

1Ateoriadaregulaoeoconceitodeformasinstitucionais

Apropostadateoriadaregulaoemergeapartirdosproblemasobservadosnaseconomiascapitalistasnosanos1970
(estagflao),criandoanecessidadedemaioresestudossobreascriseseregularidadesqueacontecemaolongodareproduo
docapital(Conceio,1987).Oobjetivodessesestudoseradesenvolverumreferencialtericoqueexplicassenoapenasa
manifestaodobaixocrescimento,masosperodosderegularidadepelosquaispassavamaseconomiascapitalistas.Assim,a
partirdeumainterpretaomarxista,desenvolveusenaFrana,naAlemanhaenosEstadosUnidos,umarcabouotericoque
permitiuavanarnacompreensodacriseedaprosperidade.Atualmente,aT.R.estvinculadaaumasriedeautores,tais
comoR.Boyer,A.Lipietz,M.Aglietta,B.Coriat,entreoutros.

ConformeBruno(2004,p.18),emtermosestritamenteeconmicos,ateoriadaregulaoprocuraexpressar"[...]omodocomoum
processoessencialmentecontraditriooprocessodeacumulaodecapitalconseguereproduzirsecomumgrau
suficientementeinteligvelderegularidade[...]".Exatamenteporveremosistemacapitalistacomoinerentementeinstvel,dotado
decontradieseantagonismosqueocorremdevidorelaoentreoshomens,osregulacionistasenfocamopapeldas
instituiesnareproduodosistema.

Emsuasanlisesdocrescimentoedosperodosdecrise,osregulacionistaspropemoconceitodeformasinstitucionais.Elas
viabilizamumatransiodamicroparamacroeconomiasemanecessidadedeserecorreratradicionalconcepodeindivduoe
racionalidadepresentenopensamentoneoclssico.Paracompreenderoconceitodeformasinstitucionais,precisoobservaro
queosautoresentendemcomoregimedeacumulaoemododeregulao.EmBoyer(1990),oregimedeacumulaoo"[...]
conjuntoderegularidadesqueasseguramumaprogressogeralerelativamentecoerentedaacumulaodecapital,ouseja,que
permitemabsorverourepartirnotempoasdistoresedesequilbriosquesurgempermanentementeaolongodoprprio
processo"(Boyer,1990,p.72).Jummododeregulaoumconjuntodemediaesinstitucionaiseorganizacionaisque
mantmasdistoresproduzidaspelaacumulaodecapitalnoslimitescompatveiscomacoesosocialeacoernciamacro
dossistemassocioeconmicos(Aglietta,1976).

ParaBoyer(1990),oregimedeacumulaoconsistenainstnciamaisagregadadasregularidadesdosistema,enquantoomodode
regulaoomaisdesagregadomedidaquesancionaasnormaseregrasdecondutadosagentes.Entreumanooeoutra,
estoasformasinstitucionais.Assim,asconfiguraesespecficasdecadaregimedeacumulaoconformeasrelaes
sociaiseparticularesdecadapasexigemumainstnciacapazdecaptlasedetraduzilasparaocomportamentocoletivo.
Estasconfiguraesasseguramoaparecimentodeformassociaiscompatveiscomomododeproduodominante,visando
substituirateoriadadecisoindividualeoconceitodeequilbriogeralcomopontodepartidaparaoestudodosfenmenos
macroeconmicos.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 2/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista

Anoodeformaestrutural,segundoBoyer(1990,p.73)"[...]temoobjetivodeelucidaraorigemdasregularidadesquedirecionam
areproduoeconmicaaolongodeumperodohistricodado",sendodefinidapeloautorcomo"[...]todacodificaodeumaou
vriasrelaessociaisfundamentais".Dadoomododeproduocapitalista,Boyerdemonstraaexistnciadetrsformassociais
fundamentais,quesoextrapoladasparacinconamedidaemquerefletemofuncionamentodaseconomiasavanadas.

Emprimeirolugarestaformamoedaougestomonetria.Suacaracterizaoaltamenteimportanteporqueestabelecea
conexoentreasdiversasunidadeseconmicas.ParaBoyer(1990),aformamonetriadizrespeitosmaneirasquearestrio
monetriasemanifestanosdiversossistemasexistentes,desdeosurgimentodocapitalismoindustrial.Apartirdomomentoem
queMarxchamouamoedadeequivalentegeral,podemserobservadasdiferentespossibilidadesparaagestomonetria.Nesse
sentido,sedefineaformamonetriacomo:

[...]amodalidadequeabarca,paraumpaseumapocadada,arelaosocialfundamentalqueinstituiosatoresdaeconomia
mercantil[...]amoedanoumamercadoriaespecial,masumaformaderelacionamentoentreoscentrosdeacumulao,os
assalariadoseoutrosatoresdaeconomiamercantil(Boyer,1990,p.74).

Nasequnciatemsearelaosalarial,responsvelpelarepartiodosganhosdeprodutividadecomosassalariadosnoimediato
psguerraedeterminandoaestabilidadedademandaagregadaemconsonnciacomaspolticaskeynesianas.Emsuadefinio,
Boyer(1990)afirmaquearelaosalarialtemligaocomumtipoespecficodeapropriaodoexcedentee,porisso,essencial
emeconomiasdemercado.Adefiniodarelaosalarialcondizcomacaracterizaodosdiferentestiposdeorganizaodo
trabalho,domododevidadostrabalhadoresedasmodalidadesderelaoqueocorremnareproduodosassalariados.

ArelaosalarialeagestomonetriasoanalisadasnostrabalhosdeMichaelAglietta,quecontribuiriamsignificativamentepara
odesenvolvimentodateoriadaregulao.NaobraRgulationetcrisesducapitalisme:l'expriencedestatsUnisde1976,o
autorprocuraanalisaracrisedofordismo,queocorreentreofinaldosanos1960einciodosanos1970,dandoincioaumanova
formaderegulao,articuladanosentidodemodificaroscondicionantesdaacumulaocapitalistadopsguerra.Oregimede
acumulao,antessustentadopelasuperioridadedarelaosalarialondeimperamokeynesianismoeaparticipaoestatal
comopromotorasdageraoderendaeempregoabreespaoparamoeda,umanovaformaderegulaoemqueoregime
monetriofinanceirosesobrepesdemaisformasinstitucionais.AsanlisesdeAgliettavotersequencianotrabalho
desenvolvidoemconjuntocomOrlans,ondeamoedaocentrodeanliseenoummeroagregadomonetriocom
caractersticasdeneutralidade.Exatamenteporsuatendnciaemsesobreporsdemaisformasinstitucionaisosautorescunham
aexpresso"violnciadamoeda"(AgliettaOrlans,1990).

Enfim,temseaconcorrnciaintercapitalista,quedefineotipoderelacionamentoentreasunidadesdeacumulao.Estaforma
podetendermaisparaconcorrnciaoumonoplio.Oprimeirocasoocorrequandoavalidao(ounovalidao)dostrabalhos
privadossedefineposteriormentenomercado.Osegundo,quandoprevalecemdiferentesregrasdesocializaopreconcebidas
antesdaproduoequevenhamaatenderumademandasocial.Hollard(2002)mencionaqueaformadeconcorrnciapodeser
identificadaapartirdeinmerasvariveis,taiscomootamanhodoproduto,aescaladascompanhias,asrelaesenvolvidas
entreasempresasnosdiferentesestgiosdoprocesso,arelaoentrecompradoresevendedores,etc.

Emconjuntocomastrsformasinstitucionais,ateoriadaregulaodemonstraanecessidadededelimitaodoespaoemque
asmesmasoperam,sendonecessriodefinirduasoutrasformas:otipodeinserodeumpasnoregimeinternacionaleaforma
estado.Estasduasbalizameinteragemcomasdemais(relaosalarial,concorrnciaerestriomonetria).

AadesoaoregimeinternacionalestrelacionadaconjunoderegrasquedelimitamasrelaesentreEstadosNaoeo
restodomundo.Taisregraspreocupamsecomastrocasdemercadoriaselocalizaodaproduo,sejaviainvestimentodireto
oufinanciamentodefluxosesaldosexternos.Umaanlisedoperodocontemporneodemonstraqueinmerasespecificidades
caracterizamaadesodecadapasaorestodomundo,sendoaindanecessrioobservarasforasqueasseguramacoesode
todooregimeinternacional,alteramsuascaractersticasessenciaisnahistriaemoldamosdiferentesregimesdeacumulaoao
longodotempo.

Aquintaenomenosimportanteformainstitucionalserefereaoestado.Osestudosderegulao,segundoBoyer(1990),tratam
dassuasdiversasformaseseuefeitosobreadinmicaeconmica.Nessecaso,oestadoaparececomoatotalizao,mesmo
contraditria,dediversoscompromissosinstitucionalizados."Umavezestabelecidos,estescompromissoscriamregrase
regularidadesnaevoluodasdespesasereceitaspblicas,apartirdealgunsquaseautomatismosque,aomenosemprincpio,
soradicalmentediferentesdalgicamercantil"(Boyer,1990,p.78).Aformaestadoassumerelevnciapreponderantenateoria
daregulaoporquesuaconfiguraocapazdealterarasdemaisformasinstitucionais.Ouseja,oestadoagenadefinioe
redefiniodaformadegestomonetria,relaosalarial,concorrnciaeinserodopasnoregimeinternacional.

2Asmudanasnasformasinstitucionaiseaestabilidadedepreos

Operodoentreofinaldosanos1980einciodosanos1990foimarcadoporsignificativasmudanasnasformasinstitucionais.
Nesseperodoalteraseaformadeadesoaoregimeinternacional,comdestaqueparadoisaspectos.Oprimeiroserefere
liberalizaocomercialcomreduodatarifamdiadeimportaoqueerade104,97%noperodode19851988caindopara34%
entre19891993.ApsoReal,perodode19941997,atarifamdiachegaaatingir13,37%.Aconsequnciafoiumsignificativo
aumentonasimportaes,quegiravamemtornode20,7bilhesdedlaresem1990,passandopara31,1bilhesem1994,e
atingindoopicode61,3bilhesem1997(Bacen,2011).Osegundoaspectofoiaaberturafinanceira,quetrouxeconsigoumforte
aumentonadisponibilidadedecapitaisexternos.Apesardasrecorrentescrisesqueseseguiram,asreservasinternacionaisque
giravamemtornode6,8bilhesdedlaresem1986chegarama23,7bilhesem1992eeramdaordemde38,8bilhesem1994
(Bacen,2011).

Emfunodaaberturacomercial,aprimeirametadedosanos1990experimentouumafortemudananaconcorrncia.Como
resultadodoaumentonaquantidadedeprodutosimportados,asempresasbrasileirastiveramqueprocurarmaioresganhosde
1
produtividadeecompetitividade .Comvistasabeneficiarasfirmasestabelecidasemsolonacional,aindaprocurousereduziro

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 3/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
custodotrabalhoeosencargostrabalhistas,tidoscomocomprometedoresaodesempenhodosetorprodutivo.Alterase,ento,a
formaderelaosalarial,fenmenotratadocomoumaflexibilizaonasrelaestrabalhistas.Krein(2001)observaqueas
mudanasforamasseguintes:a)Flexibilizaodaremuneraocomadoodapolticadeparticipaonoslucroseresultados
(PLR)b)Flexibilizaodotempodetrabalhoc)Flexibilizaodacontratao,compreendendomedidasquevisavamincentivaro
empregodetrabalhadorescommenorescustosefacilidadesburocrticas(ex:contratoporprazodeterminado,contratoparcial,
cooperativasdetrabalho,entreoutras)d)Flexibilizaodasformasdesoluodoconflito,comincentivoaresoluodiretados
problemasentretrabalhadoreseempresrios.

Comojseobservapelasreformasanteriores(aberturacomercial,financeiraeflexibilizaotrabalhista),oestadomodificasua
participaonaeconomia,passandoasermenosinterventoremaisreguladordasrelaesdemercado.Odestaquedoperodo
ficouporcontadaforteondadeprivatizaesiniciadanogovernoCollor,queprocuroualiviaraspressessobreooramentoe
amenizaroproblemafiscaldoestado.Umdiaapsasuaposse,opresidenteeditou20medidasprovisriasdentreasquais
estavaan.155/90que,sendoaprovadaem12deabrildoanodesuaposse,setornouaLein.8.031/90,instituindooPrograma
2
NacionaldeDesestatizao(PND)(Souza,2008) .

Porfimestoprprioprocessodeestabilizaode1994que,ancoradonanovaformadegestodamoeda,esteverelacionado
inserodopasnoregimeinternacional.Bruno(2004)afirmaquetodoregimefinanceiro,comparticularidadesquevodesdea
transformaodamoedaataevoluodosistemafinanceironacional,sofremsubstanciaismodificaes.Dessaforma,a
estabilizaopassaabalizarosobjetivosdapolticamacroeconmica,consolidandosecomumregimemonetrioaltamente
restritivo,prejudicialaocrescimentoequeobjetivouapenasmanteraconfianadosinvestidoresinternacionais.

Combasenoquefoisinteticamenteapresentado,podesedarumprimeiropassoparaexplicarosresultadosdoPlanoCruzadoe
Realnocombateainflao.Afiguraaseguirsistematizaasmudanasconcretasnasformasinstitucionaisquecontriburampara
estabilizaodepreosjquesuaconfigurao,almdedeterminanteparaocrescimento,foifundamentalparaapersistnciaeo
fimdainflao.

Fonte:ElaboradopelosautoresapartirdeBoyer(1990).

Figura1Mudananasformasinstitucionaisdeestruturaesuarelaocomaestabilizaomonetria.

Primeiramenteestoefeitodaaberturacomercialsobreospreosinternos.NoCruzado,seguiuseestabilizaoum
3
superaquecimentodademandaquefoiapontadocomoumadasprincipaiscausasdofimdoPlano .SegundodadosdaFundao
GetlioVargas(FGV),disponveisnositedoBancoCentral(Bacen),autilizaodacapacidadeinstalada,quegiravaemtornode
77%noprimeirotrimestrede1985,chegoua86%noquartotrimestrede1986(FGV,2011apudBacen,2011).Comaeconomia
maisprximadoplenoemprego,qualqueraumentodademandairiaserefletirempressesinflacionrias,comodefatoaconteceu
noperodo.NoReal,adinmicafoioutra.Emfunodamaioraberturaparaoexterior,apressodedemandafoiamenizada
pelasimportaes,queaumentaramsubstancialmenteentre1994e1997.Oprocessodeaberturaeconmica,portanto,teria
comeadoatrazerefeitoeseintensificarianosanosseguintes.

Emsegundolugar,comodeterminantedaestabilizaoedancoracambialadotadanoPlanoReal,temse,apartirdosanos
1990,umgrandevolumedecapitalexternoquecomeafluirparaaeconomiabrasileiracomodecorrnciadasriedereformas

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 4/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
4
aindaemcurso .Comissoamenizouseoproblemacambialqueconstantementepressionavaainflaointerna.Deacordocom
BelluzzoeAlmeida(2002),oBrasilpassoudedoadordepoupanaexterna,conformeseverificounosanos1980,paraumpas
receptorderecursosfinanceiros.Aliquidezinternacional,aatratividadedosinvestimentosnospaseslatinoamericanos(com
estoquesdeaesdepreciadas,governosendividadoseempresaspblicaspassveisdeprivatizao),astaxasdejurosreais
elevadaseaperspectivadevalorizaocambialsomadasreformasfinanceirasfezcomqueoBrasil,antesmesmode
experimentaraestabilizaomonetriadoPlanoReal,aumentassesignificativamenteseuvolumedereservas.

Emterceiroestodiferenciadoefeitodosgastospblicosnainflao.Duranteosanos1980,defensoresdateoriadainflao
inercial,comoAridaeLaraResende(1986),acreditavamqueodficitnoeraoprincipalproblemadadoqueainflaoresultavados
mecanismosformaiseinformaisdeindexao.Poroutrolado,trabalhosmaisrecentes,comoodeCastro(2005a),tmapontadoo
dficitpblicocomoumdosmotivosdefracassodoPlanoCruzado.Enquantonosanos1980asituaofiscaldoEstadoera
problemtica,noPlanoRealeramenoscomprometedora.SegundoBelluzzoeAlmeida(2002),em1993,ascontasdogoverno
5
registravamsupervitprimrioeoperacionaleadvidalquidatotalemobilirianuncaforamtobaixas .AprimeirafasedoPlano
RealtratousejustamentedeumabuscapeloajustefiscalcomoPlanodeAoImediata(PAI),lanadoemmaiode1993eo
FundoSocialdeEmergncia(FSE),defevereirode1994.Porisso,Castro(2005b)afirmaqueomritodoRealfoiexatamente
atacarodficitantesdecomearoprocessodedesindexao.Paraaautora,diantedeumainflaoelevada,aexistnciadeum
baixodficitoperacional(menosde1%namdiaentre19911993)nodeveriaserconsideradaprovadefinitivadequeascontas
dogovernonoeramcausadoaumentodepreos.CitandoBacha(1994apudCastro,2005b),aautorademonstraapossibilidade
deum"dficitpotencial"queocorreriaporqueasdespesasdogovernoeramcorrodasaolongodoanopelainflao,enquantoas
receitaseramprotegidaspelosmecanismosdeindexao(efeitoTanzisavessas).Almdisso,oMinistriodaFazenda
costumavaadiaraliberaodasverbasparaseuvalorrealsercorrodopelospreosaltistas.

Emquartolugarestaflexibilizaodasnormastrabalhistas.Enquantonosanos1980aspressessalariaiseramdeterminantes
paraosaumentosnospreosdosprodutos,nosanos1990aformaencontradaparacontornaroproblemafoia
desregulamentaodomercadodetrabalho.Aindaqueaclasseassalariadatenhaaumentadoseupoderaquisitivonoperodo
PsPlano,aconteceuumadesestruturaodomercadodetrabalhocomampliaododesemprego,reduodaparticipaodos
empregosassalariadosnototaldaocupaoegeraodepostosdetrabalhoprecriosecombaixaprodutividade(Pochmann,2003).
Nessecenrio,diminuiuoconflitodistributivoeaspressesdecustosquepoderiamimpulsionarosnovosaumentosdepreo.

Finalmente,noquedizrespeitogestodamoeda,cabedestacarqueaintroduodoPlanoRealtrouxeconsigoalteraes
significativasnasdemaisformasinstitucionais(Conceio,1999).SegundoBruno(2004),oPlanoReal,diferentementedoCruzado,
intensificaeconsolidaumasriedereformas.Nessecontexto,aaberturacomercialefinanceira,asnovasformasde
concorrncia(desestruturandoummercadoaltamenteoligopolizadoeprotegidodaconcorrnciainternacional),acontenosalarial
eaelevaododesempregoforamprocessoscomplementaresqueproporcionaramaefetivaodoPlano.Nesseprocesso,o
estadoimplantaumasriedemedidas,taiscomoareformamonetria,adesindexaodaeconomia,ancoracambiale
monetria,entreoutrasestratgiasquecontribuiriamparapressionarospreosinternos.

3OinstitucionalismodeVeblen

AteoriadaregulaoeasideiasderivadasdeVeblenpossuemasimilaridadedereconheceropapelqueoshbitosde
pensamentodesempenhamnadefiniodasinstituies.Porisso,aanlisequeseguetratadadefiniodeinstituies,da
mudanainstitucionalesuarelaocomaspolticasmacroeconmicas.

3.1Instituiesemudanainstitucional

Comoprincipalexpoentedo"antigoinstitucionalismo",Veblen(1919)defineinstituiescomohbitosestabelecidospelo
pensamentocomum,deformageneralizadapeloshomens.Paraoautor,oshomenscriamhbitosquedeterminamosmeiosa
seremutilizadosparasatisfaodosseusdesejosinstintivos.Quandooshbitosgerampadresdecomportamentorepetidos,em
respostaaumestmuloexternoedeacordocommetasimediatas,formaseumhbitodevida.Umavezformadososhbitos,
reforamseoscomportamentosrotineiros,quesedesencadeiammediantedeterminadassituaes(Hodgson,2007).

Oshbitossoprdisposiesadquiridasderesposta,oqueosdiferenciadeatitudestipicamentedeliberadasereflexivas.Os
hbitosnoseevidenciamapenasnasatividadesdosindivduos,poisfazempartedesuareflexo.Nessecaso,formamseos
hbitosdepensamento.Estestambmsoresultadodocomportamentocotidiano(hbitosdevida)epodemsertratadoscomoa
representaomaisprofundadeumhbito,fazendocomqueoprpriopensamentosetorneconvencional(Dewey,1950apud
Monastrio,1995).

ParaHodgson(2007),oshbitossoasmatriasqueconstituemasinstituies,proporcionandolhesmaiordurabilidade,podere
autoridadenormativa.Aosereproduzirhbitoscompartilhadosdepensamentocriamseinstituiesfortes,mecanismosde
conformismoeacordosdecarternormativo.Paraoautor,oshbitossoadquiridosprincipalmentenocontextosocialeno
transmitidosgeneticamente.Apesardisso,Hodgson(2007)reconhecequeoscomportamentosrepetidospodemser
desencadeadosporcaractersticasinatasresultandoaindadapropensoaimitarosoutrosdiantededeterminadassituaes.

Apartirdoconceitodeinstituies,podesecompreendercomoocorreoprocessodemudanainstitucional.Paraisso,tornase
necessriorecorrersideiasdarwinistasdeevoluopresentesemVeblen.Segundooautor,assimcomonaBiologia,os
fenmenoseconmicospodemseranalisadossobumenfoqueevolucionista.ParaRutherford(1998),Veblenprocuroudesenvolver
umaanliseevolucionriaemcinciaeconmicademonstrandoqueoprocessodemudanainstitucionalocorreemumcontexto
deseleoeadaptao.Ouseja,umprocessodemudanainstitucionalcumulativo,seautorrefora,e,comounidadede
seleoemumambienteemevoluo,estsujeitomutaoeseleo.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 5/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista

Frenteaessesconceitos,edaaceitaodequeametforaapropriadaemeconomiadeveriaserencontradanaBiologia(Hodgson,
1997),Veblenoferececonsistenteexplicaoparaofatodealgumasinstituiespermanecerem,enquantooutrasevoluemouat
mesmodesaparecem.Paraele,aevoluodaestruturasocialtemsidoumprocessodeseleonaturaldasinstituies
(Hodgson,1993).Emsuaconcepo,otericonorteamericanoassumequeaevoluosetratadamudanadehbitosmentais
dasvriasclassesdacomunidade,emnveldecadaindivduo.Porisso,aevoluoeamudanaacabamporsetornarema
evoluodohomemesuasinstituies(Veblen,1983).

GrandepartedaanlisesobremudanainstitucionalemVeblenrelacionasecomamudanadehbitos,jqueestesso
definidoresdasinstituies.Noentanto,emsuaobraclssicaAteoriadaclasseociosa,afirmaqueoshomensprocuram
preservarosseushbitosindefinidamente,excetonosmomentosemqueascircunstnciasosobrigamamudar.Assim,observa
queaalteraodoshbitosestabelecidosincmoda,jqueenvolveumesforomentalparaencontrarumnovopadrode
comportamento.

3.2Oconceitodereconstitutivedownwardcausationeaspolticasmacroeconmicas

CompreenderoresultadodaspolticasmacroeconmicasedosPlanosdeestabilizaorequerumaanlisedecomoocorrea
interaoentreindivduoseinstituiesecomoaspolticasagemsobreambos.Essacompreensopodeedeveacontecera
6
partirdaideiadereconstitutivedownwardcausation presentenopensamentodeVebleneresgatadaporHodgsonemseus
diversostrabalhos.

Parachegaraoconceitodereconstitutivedownwardcausationprimeiramentenecessrioexplicarotermoupwardcausation.
SegundoHodgson(2002),esseconceito,jamplamenteaceitonasCinciasSociaiseNaturais,dizqueelementosdeumnvel
inferiorexercemforteinflunciasobreoselementosdenvelsuperior.Acausaoascendentepodeaindaserreconstitutiva,ou
seja,elementosdonvelinferiorpodemalterarprofundamenteumaestruturasuperior.Utilizandoexemplosdoautor,como
afirmarqueasepidemiasdegripepodemreduziraprodutividadeeconmicaouqueovotoindividualpodemudarosgovernos.
Portanto,admitemsecasosemqueonvelindividualexerceforteinflunciasobreosuperioroucoletivo,muitasvezes
transformandoocompletamente(Hodgson,2002).

Oprocessodedownwardcausation,porsuavez,demaisdifcilaceitao,especialmentenosautoresreducionistas.Paraeles,
issoimplicariaaceitarqueaspartessoindeterminadas,oquetornadifcilaexplicaodotodoapartirdeindividualidades
estticas.Apesardepoucodifundidoeaceitonomeioacadmico,Hodgson(2002)afirmaqueoprocessodedownwardcausation
estpresenteemtodasassociedades.Deacordocomoautor,existeumfortesentidodecausadosnveismaiselevadospara
osnveisindividuais,levandoacrerqueasinstituiesafetamosindivduos,mas,damesmaforma,osindivduosexercem
influnciasobreasinstituiesapartirdoshbitosmentais.

Assim,apartirdavisodeVeblen,podeseencontrarumaexplicaoconsistenteparaasfalhasdaspolticasmacroeconmicas.
Quandooautorconsideraoprocessoevolutivocomonointencionalounoplanejado,noestnegandoqueosindivduosso
atoresimportantesnoprocesso,masreivindicandoqueaevoluoinstitucionalouculturaldeveserconsideradacomooresultado
involuntriodeprocessoscausais.Nessecaso,nosepodeprevercomexatidooresultadodeumapolticamacroeconmica.
Aindaqueamudanapossaserinduzida,seuresultadonemsempreoesperado.

Oimpactodeumapolticasobreoindivduoeasinstituiespodeserimprevistoporqueoprocessodemudananopodeser
efetivadoporumasimplesdecisogovernamental.Tratasedeumprocessoquesurtirresultadoseoambienteestiveraptoa
receberamudana.MaisumavezvalelembrarHodgson(1992),quedescreveoprocessodemudanainstitucionalcomo
cumulativoeresultantedediversosfatores.Emsuma,osindivduosformamasinstituies,easpolticasagemsobreambos,
sendoosresultadosdeterminadosporessainteraoe,muitasvezes,inesperados.

4APLICAODOSCONCEITOSINSTITUCIONALISTASVEBLENIANOSAOPROBLEMA
INFLACIONRIOEAOSRESULTADOSDOPLANOCRUZADOEREAL
ApartirdeVeblenapresentaseumaanliseinstitucionalistaparaainflaoeparaosresultadosdosPlanosCruzadoeReal.A
ideiaqueasformasinstitucionaisteriamreflexosobreoshbitosdosindivduoseseucomportamento,afetandooresultadodos
planosquepodeserexplicadoapartirdoconceitodereconstitutivedownwardcausation.

4.1Ohbitoinflacionrio:umapropostaconceitual

Ainstabilidadedospreosnaeconomiabrasileiraesteverelacionadaaoshbitosmentaisdasdiversasclassesdanossa
sociedade.Reajustarpreostornouseumcomportamentogeneralizadodapopulaoquecultivou,porumlongoperododa
histria,aideiadequeainflaoeraumfenmenopermanente.
7
AindaqueestivessepresenteempraticamentetodahistriaindustrialdoBrasil ,apartirdadcadade1960queaparecemos
avanosmaissignificativosnonvelgeraldepreos,comainflaoatingindomdiaanualde40%.Nosanos1950,devidoao
acentuadoprocessodeindustrializao,ainflaonacionaldmostrasdesuafora(mdiade19%aoano),massapartirda
dcadaseguintequeosagentes(eoEstado)areconhecemcomoumfenmenointrnsecoaodesenvolvimentoeconmico
8
brasileiro.ComoPlanodeAoEconmicadoGoverno(PAEG)ocorreainstitucionalizaodacorreomonetria ,confirmando
apresenadohbitoquepermaneceriaatmeadosdosanos1990.

Apsainstitucionalizaodacorreomonetria,ainflaocomeaaatingirproporesaindamaisrelevantes.Nosanos1980e
inciodadcadade1990jeraumfenmenoestabelecidonasociedadee,porisso,dedifcileliminao.Apsdcadasde

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 6/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
convivnciacompreosdescontrolados,osagentespassaramareagirscrisesouaquaisquerelementosdeincerteza
9
aumentandoovalordosprodutos .

Ofenmenoinflacionriotransformouseemumhbito,constitudoapartirdeumprocessohistricocaractersticodeuma
economiadeindustrializaoretardatria.Nessecontexto,aindexao(eateoriadainflaoinercial)emergecomoumreflexo
doshbitosmentaisdeumasociedadequeaprendeuaconvivercomelevadosndicesdeinflao,especialmenteapartirdos
anos1980.SegundoModenesi(2005):

[...]ainstauraodeamplosistemadeindexao,formaleinformal,foraarespostanatural,forjadapelosistema
econmico,quepossibilitaraaconvivnciadoPascomtaxasmensaisdeinflaodedoisdgitosaolongodetoda
adcadade1980,tendoalcanadoacifrade80%a.m.noinciodosanos1990.Aindexaoconsistiraemuma
reao,oumelhor,umasoluodadapelosprpriosagenteseconmicosparaoproblemadainflaocrnica
(beirandoahiperinflao),soluoque,paradoxalmente,aperpetuava[...](Modenesi,2005,p.304).
Modenesi(2005)constataqueacausaprincipaldainflaoteriasetornadoaprpriainflao.Tradicionalmente,essefenmeno
ficoucaracterizadocomoinrciainflacionria,mas,aprpriainflaoinercialsomenteexistedevidoaohbitodereajustarpreos.
Dessaforma,apartirdeVeblenpodesedefinirohbitoinflacionriocomoanecessidade,conscienteouno,presenteno
pensamentocompartilhadodosindivduosdeaumentaroudesejarqueospreosdosprodutosaumentem.Tratasedeumhbito
10
queserespaldanaconfiguraomacroeconmicaenaexpectativadebenefciosindividuais .

Indispensvelafirmarqueaformaodohbitoinflacionrioaconteceapartirdeumprocessodeseleoeadaptao.Em
convergnciacomoexpostoporVeblenedescritoporHodgson(1997),podeseremeterideiadarwinianadeevoluoparaexplicar
ofenmeno.Enquantonanaturezaasespciespassamporprocessosseletivoseadaptativosemrelaoaoambiente,na
economiasoosindivduos,oshbitoseasinstituiesqueestosujeitosaomesmoprocesso.Dessaforma,nosanos1980,
aconteceuumprocessoevolucionriodosagentesedasinstituies(hbitosdepensamento),deformaqueohbitoinflacionrio
11
determinouaseleoeadaptaodosindivduosqueacabaramporperpetuarofenmeno .

Aoconviveremcomumainflaosignificativa,osagentescriarampadresadaptativosedesenvolveramoscomportamentos
necessriossobrevivnciaemumambientedepreosaltistas.Depoisderotinizadoessecomportamento,ficoudifcilparaos
agentesaceitaramouseremospromotoresdamudana.Aspessoasacabaramcriandoresistnciastransformaes,mesmo
queelassignificassemmelhorescondiesfuturas(umambienteseminflao).Assim,compreendeseperfeitamenteacitao
deAbranches(1993),queafirma:

Osatoressociaisbrasileirostornaramseumaespciedesereconmicoplenamenteadaptadoaoambiente
inflacionrio.Desenvolverammecanismosdedefesarelativamenteeficientes,algunsinstitucionalizados.Adquiriram
enormetolernciaparacomosndicesdeinflao,reagindonervosamenteapenass"mudanasdepatamar"[...]
(p.80).

Eisagrandedificuldadedeacabarcomoproblemainflacionrio.Quandoosagenteseconmicosoaceitameaprendemaviver
emumaeconomiacompreosascendentes,acabamcriandomecanismosquerestringemamudana.Emaisgrave,osprprios
indivduosnodesejamqueamudanaseconcretizeporqueissoimplicasairdeumazonadeconforto.

4.2.OresultadodoPlanoCruzado

Vistoopapeldesempenhadopelohbitoinflacionrio,odestaqueficaporcontadocomportamentodosagentesedomecanismo
reconstitutivedownwardcausationqueexplicaafalhadoCruzado.

4.2.1Ocomportamentodosagentescomoreflexodohbitoinflacionrio
Hodgson(2010)afirmaqueoshbitossoinfluenciadospeloambientesocioeconmico,afetamoprocessodedeliberaodos
indivduose,pordecorrncia,seucomportamento.Assim,sustentadopelaconfiguraomacroeconmica,ohbitoinflacionrio
fezosagentesassumiremcomportamentosprejudiciaisestabilizaopropostanoPlanoCruzado.

Procurandoobterganhosoumesmoseprotegerdaspossveisperdasdeumainflaoacentuada,osconsumidores
condicionaramsuamentearaciocinaremumcontextodepreosaltistas.NabreveestabilizaoqueseseguiuaoCruzado,e
devidoaocongelamento,osconsumidoresimediatamenteaumentaramseupadrodeconsumo.Guiadospelacrenadequeos
produtosestavamsubvalorizadosenaexpectativaquevoltariamasubir,passaramaformarestoquesparaevitarasperdasdeum
possvelretornodainflao.Tratousedeumreflexohabitualquecontribuiuparamaiordemandaquepressionariaainflao
futura.Osassalariadosaindaacreditavamquedeveriamreceberaumentoscontnuosderenda,mesmoqueosreajustesse
12
tratassemapenasdereposiesreaisdevidosperdasinflacionrias .Osabonosconcedidospelosempresriosdurantea
pocadocongelamentosoumbomexemplo.Tratousedeumartifcioparaevitarasgrevesnumperododegrandeaumentoda
procura.

Ocomportamentodosempresriosfoisemelhante.Comfortedemandaagregadaepoucacapacidadeprodutivaso
compreensveisosreajustes,comoaconteceunoimediatopsplano.Contudo,osempresriostambmcompartilhavamodesejo
implcitodegerarinflao,ambienteaoqualestavamhabituados.Abranches(1993),porexemplo,observaqueosempresriosse
adaptaramaoambienteeaprenderamavivernele.Ofenmenodogioilustracomoaspressesinflacionriassemanifestavam.
Nopodendoreajustarpreosdevidoaocongelamento,tornouseasadaencontradapelasempresasparamantero
13
comportamentoinflacionrioativo .

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 7/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
Finalmente,aaodasautoridadesmonetriasdeveservistanamesmaperspectiva.AntesdoCruzado,autoresdefiliao
ortodoxaargumentavamquenenhumplanodeestabilizaoteriaxitoenquantooproblemadodficitnofossesolucionado.J
autoresheterodoxos,emespecialosdefensoresdainflaoinercial,afirmavamqueodficitpbliconoseriamaisoproblema
porqueainflaoeraresultadodosmecanismosdeindexao.Mesmocomadiscussopresente,observasequeoestado
brasileiro,semelhanadeempresrioseconsumidores,procuroumanterocomportamentoinflacionrioativo.Osetorpblico
nofoionicoresponsvelpelofracassodoPlano,masacaboucedendopressodeaumentarpreosqueprovinhados
14
agentes .AocompartilharohbitoinflacionriooEstadoaindaobteveganhosfinanceirosdevidoaoefeitoTanzisavessas.

4.2.2Ainteraoindivduoseinstituies:reconstitutivedownwardcausationnoPlanoCruzado

ApartirdeVeblen,ofracassodoCruzadopodeserexplicadoviaconceitodereconstitutivedownwardcausation.Aideiade
causaodescendentereconstitutivamostraqueopapeldesempenhadopelamoedanacionaldependedoshbitosdosindivduos
esuascrenas.Esseprocessoestapresentadonafiguraaseguir,queincorporaaconfiguraodasformasinstitucionaiscomo
fatorrestritivoparaestabilidade.

Fonte:ElaboradapelosautoresapartirdeHodgson(2007)eBoyer(1990).

Figura2Reconstitutivedownwardcausationparaumaeconomiainflacionria

AindaqueoPlanoCruzadotenhaprocuradoalterarasformasinstitucionaisnosanos1980,astransformaesnoforam
suficientespararestringirocomportamentoinflacionrioconformeviriaaacontecernoPlanoReal.Destaforma,ainstituio
moedanacionalafetadapeloambientemacroeconmico(mercadointernoprotegidoepoucoconcorrencial,baixofluxode
capitaiserecorrentesdesvalorizaescambiais,ideologiadesenvolvimentistaquepressionavapormaioresgastos,relativarigidez
trabalhistaegestomonetriapoucorestritiva)aomesmotempoemque,noplanomicro,recebeforteinflunciadohbito
inflacionrio,resultandonofracassodoPlanodeestabilizaoeretornodainflao.

Oambientemacroeconmicoeohbitoinflacionriocontribuemaindaparaconsolidaracrenadequeamoedanacionalpassaria
porconstantesdesvalorizaes.Almdisso,outrasconvicesforampreponderantes,taiscomo:apossibilidadedeganhos
especulativossimplesmentecomreajustesdepreoseaplicaesfinanceiras(porpartedasempresas)acrenadequenovos
reajustessetornariamumafontederiqueza(assalariados)anecessidadedacorreomonetrianasaplicaesfinanceiras(ex:
poupana)porpartedapopulaoemgeral,etc.Mesmooprprioestadoviaaexistnciadainflaocomoumfatorbenfico,pois
setratavadeumafontedefinanciamentoparaseusgastos.

AfalhadoEstadonapropostadeestabilizaofoinocompreenderanecessidadedeumaamplatransformaodehbitose
rotinas.Comooshbitossoadquiridosemumcontextosocial(Hodgson,2007),aestabilidademonetrianopodesurgirdo
simplesdesejodeumaequipeeconmica,comaimplantaodeumplanoquenoserelacionacomoshbitosecrenas
estabelecidas.Daumaconclusofundamental:nenhumaregraformalpodetersucessosenotiverrespaldonoshbitos
compartilhados.Porisso,congelarospreosdosprodutossemostrouumamedidasemsucesso.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 8/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
Quandoaspolticasmacroeconmicassoimplementadassemadernciamicroeconmicacriamumadicotomiaentreoambiente
formaleinformal.Sedopontodevistaformalexistiaodesejodeestabilizao,nombitoinformalapolticadeestabilizaose
chocavacomamentalidadedosindivduos.comoseoprocessodereconstitutivedownwardcausationnofuncionasse.Diante
dissopodeseexplicarasriedeanomaliasqueaconteceramnastentativasdeestabilizao:osabonossalariais,osgiosnos
produtos,oaumentodepreosnaeconomiainformal,etc.Ouseja,denadaadiantaseremcriadasregrasdecongelamentode
preos,desubstituiodamoeda,dereajustesdepreosesalrios,oumesmodedesindexaodaeconomia,seohbito
inflacionrioestiverpresenteeforsustentadopelaformaderegulaoestabelecida.

4.3OresultadodoPlanoReal

Comanovaconfiguraodasformasinstitucionaiseacontinuidadedetransformaesqueseseguiram,oPlanoReal(sua
medidadedesindexao,apolticamonetriarestritivaeosoutrosmecanismospsicolgicospostosemprtica)eraoelemento
quefaltavaparasupressodohbitoinflacionrio.Aseguirprocurasedemonstrarcomoasmuitasmudanasmacroeconmicas
(emcursomesmoantesdoplano)eaintervenoestatalmodificaramhbitosecomportamentos.

4.3.1OambienteinstitucionaldoPlanoRealeocomportamentodosagentes

SegundoVeblen(1919),amudanaumprocessodifcilequeseconcretizaapenasquandoascondiesobrigam.Nofoipor
acasoquenosanos1990aconteceramumasriedemudanasqueresultaramdainconformidadedasociedadecomo
desempenhodoperodo.Nasdcadasde1950,1960eatmesmo1970,oBrasilvivencioutaxaselevadasdeinflao,masque
vinhamacompanhadasdendicesmaissignificativosdecrescimentoeconmico.Jnosanos1980einciodosanos1990,
observaramsetaxaselevadasdeinflao,mascomumpfiocrescimento.

Duasforascontraditriasprecisamseranalisadasnasduasltimasdcadasdosculopassado.Aprimeiradizrespeitoao
processodeseleoeadaptaosofridopelosagentesaoatuarememumaeconomiainflacionria.Nessaperspectiva,a
mudananoerabemvindaporqueosindivduosestavamacostumadosaoperaremumaeconomiacompreosinstveis.A
segundadizrespeitoconstanteinsatisfaocomobaixocrescimentoeacrenananecessidadedeumasriedereformas.
Inclusiveaprpriaestabilidademonetriapassouaservistacomoprecondiopararetomadadodesenvolvimentoeconmico.
Assim,enquantonosPlanosanterioresaoRealanecessidadedemudananofoiforteosuficiente,nosanos1990erasuperior
aocomodismodosindivduos.

Oshbitoscompartilhadoseocomportamentodosagentesnovamenteseriamfatoresfundamentais.Aocontrriodoambientedo
PlanoCruzado,ondeosempresriosformaramacrenadequeoreajustedepreoseraumfenmenonormalenecessrio,no
PlanoRealpassaramaterprioridadeosganhosdeprodutividadeecompetitividade.Enfim,ganhosmonetriosqueestariammais
relacionadosproduoeefetivacapacidadegerencialdosempreendedores.Dopontodevistadosconsumidoreseassalariados,
acrenananecessidadedeconstantesreajustessalariaisparamanteropoderdecompraaospoucosdesapareceu,fenmeno
influenciadopeloseumaiorpoderaquisitivoepelaaberturadaeconomiaaoexterioroquegarantiumaiorespossibilidadesde
consumo.Almdisso,ocomodismodasautoridadesgovernamentais,queganhavamduplamentecomainflao(viaimposto
inflacionrioeefeitoTanzisavessas),foianuladopeloajustefiscaldaprimeirafasedoPlanoReal(criaodoPlanodeAo
ImediataeFundoSocialdeEmergncia).Ofatocontribuiuparaeliminarocomportamentogovernamentaldefinanciarseusgastos
comauxliodainflao,reforandoacrenadasociedadenaestabilidadedepreos.

Dessaforma,amudananasformasinstitucionaiseoPlanoRealcomeariamaexercerforteinflunciasobreosindivduos,
inibindoocomportamentodereajustarpreos.Comoasaesrepetidassoimportantesparareforaroumodificaroshbitos
(Hodgson,2010),amudanadecomportamentodosempresrios,consumidoreseestadofoifundamentalevitaracontinuidadeda
inflao.

4.3.2OconceitoreconstitutivedownwardcausationeosucessodoPlanoReal

OPlanoRealtevesucessoporqueoEstado,almdeimporumasriedemedidasformaisqueatingiramoshbitose
comportamentos,intensificouastransformaesqueseprocessavamnoBrasildesdeoinciodosanos1990.Aabertura
comercialefinanceiratrouxeumnovorelacionamentodopascomoexterior,impondomaiorconcorrnciaaumsetorprodutivo
historicamenteprotegidopeloprocessodesubstituiodeimportaeseincentivandoummaiorfluxodedivisas,queaumentouo
nveldereservasinternacionais.Anovaordemglobalestabeleceuaindaanecessidadedemodificaesnarelaodoestado
comaeconomiaetransformaesnasnormastrabalhistas.Finalmente,asmudanasemcursoaindaestimularamumanova
gestomonetriofinanceira.Comisso,oPlanoRealinibiuohbitoinflacionrioealterouacrenadequeamoedanacional
sofreriaconstantedesvalorizao.

Deacordocomoconceitodereconstitutivedownwardcausation,dessavezapolticadeestabilidadepassariaaencontrar
respaldonoshbitosecrenasdosindivduos.PodeseutilizaromesmoesquemaapresentadoemrelaoaoCruzadopara
demonstrarcomooPlanoRealtratariadecontinuarasmudanasmacroeconmicas,inibindoohbitoinflacionrioe
proporcionandoaperseguidaestabilizaodepreos.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 9/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista

Fonte:ElaboradapelosautoresapartirdeHodgson(2007)eBoyer(1990)

Figura3Reconstitutivedownwardcausationparaumaeconomiacompreosestveis

Ailustraodemonstraque,diantedanovaconfiguraomacroeconmica,oPlanotevexitoemeliminarohbitoinflacionrioe
transformaramoedanacionalemumainstituiocapazdecumpriradequadamenteasfunesindispensveisparauma
economiacapitalista(meiodetroca,unidadedemedidaereservadevalor).Aoinvsdohbitodereajustarpreosprocurando
obterganhosoumanteropoderdecompradamoeda,osindivduospassaramaprocuraroutrasformasderendimentos.

Finalmenteoestadobrasileirofoibemsucedidoaopromoverasubstituiodamoedaapartirdeumaforteintervenoque
manteveopoderdecompradoReal.EstratgicafoiadesindexaodaeconomiamedianteaUnidadeRealdeValor.Aoser
institudaemmarode1994,dandolugaraoRealapenasemjulhodomesmoano,permitiuaosagentesorealinhamentode
valoresevitandoosproblemasdedistoresnospreosrelativoscomoaconteceunapocadoscongelamentos.AU.R.V.foium
indexadorqueprocurousimularosefeitosdeumahiperinflaocomencurtamentonosprazosdereajustes(indexaodiria)e
serviucomotticaparapromoverasubstituiogradualdamoeda.Essaquasemoedafezcomqueosagenteseconmicos
finalmenteacreditassemqueanovaunidadedecontaeraestvel,dadoquesevalorizavacomparativamentemoedaem
15
circulao .

ArelaodaU.R.V.comocmbiofoioutromecanismopsicolgicoimportanteparacrenadeestabilizao.Apolticade
manutenodaparidadeentreodlareaU.R.Ve,depois,doRealcomodlar(ncoracambial),apesardemantidaatravsde
umfluxofinanceiroinstveledereceitasdeprivatizao,pressionouospreosinternos,trouxeconcorrnciasempresas
situadasnoterritrionacionaleaumentouaspossibilidadesdeconsumo.Nessecontexto,avalorizaocambialamenizouum
dosgrandesproblemashistricosdoBrasil:oefeitodoestrangulamentoexternosobreospreosdomsticos.

AcrenadeumamoedaestvelfoiaindareforadaporumadiversidadedepreosquesetornarampropagandadoPlano.Em
1994,R$1,00eraopreodeumquilodefrangoou10pezinhos.Anovapercepoderealidade,queapontavaparaumgrande
poderdecompradamoeda,aliadaapolticasfiscaisemonetriasrestritivas,contribuiuparapressionarospreosinternos.
Assim,oestadopeemfuncionamentoumasriederestries,tantomacrocomomicroeconmicas,quemodificamoshbitose
crenasemrelaomoeda,fazendocomqueomecanismoreconstitutivedownwardcausationentreemfuncionamentoe
determineosucessodoPlanodeestabilizao.

ComoRealaconteceuumfenmenodiferentedosdemaisplanosimplantadosnaeconomiabrasileira:apolticadeestabilidade
teveadernciadoambienteinformale,centradaemnovoshbitosmentaisdapopulao,foicapazdecontrolarainflao.O
Planotevexitoporseroelementoquefaltavaparaeliminaradicotomiaentreoambienteformal(propostadeestabilizao)eo
informal(hbitos).Apartirdasreformasdoplano,consolidaramseastransformaesnoshbitosmentaiseosindivduos
desenvolveramnovascrenas,compatveiscomofimdainflao.

Destavez,aspolticasdeestadoeasnovasregrasacabaramseenraizandonasociedade.Enfim,noPlanoReal,asnormas
formaistiveramadernciaaoshbitos.Areformamonetria,asobrevalorizaodoRealemrelaoaodlar,onovoambiente

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 10/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
macroeconmico,aestratgiadasautoridadesdeseremmantidasduasmoedascirculando,entreoutras,impactaramnosagentes
restringindoseumpetoinflacionrio.

CONSIDERAESFINAIS
OobjetivodotrabalhofoitrazerumacontribuioinstitucionalistaparacompreensodainflaoedosresultadosdoPlano
CruzadoeReal.Paraisso,foiutilizadaateoriadaregulaocomoconceitodeformasinstitucionaiseaconcepode
instituiespresenteemVeblen.

ComateoriadaregulaodemonstrousecomoasformasinstitucionaisdificultaramaestabilizaonoPlanoCruzadoe
contriburamparaoresultadopositivodoPlanoReal.Aofornecemumaligaodonvelmicroparaomacroeconmicoe
representaremasregularidadesqueseexpressamentreumnveleoutro,asformasinstitucionaisestoemconvergnciacoma
noodeinstituiesemVeblen.Nessecontexto,observousequeaperpetuaodainflaonoBrasilporumperodo
considerveldetempofoiresultadodaformaodeumhbitoinflacionrioque,presentenopensamentocompartilhadodos
indivduos,estimulouosaumentosdepreos.Oargumentodesenvolvidonotrabalhoexpressouque,duranteosanos1980,
aconteceuaafirmaodessehbito,fenmenoqueficouconhecidocomoinflaoinercial.

Nosanos1980einciodos1990aformaderegulaoextremamentefavorvelparaconsolidaodoproblemainflacionrio.
ComelevadaparticipaoEstatal,constantementeainflaoerapressionadadevidoaosgastosexcessivos.Arelaosalarial
eramaisrgidaeosaumentossalariaiseramfacilmenterepassadosaospreosdosprodutos.Aadesoaoregimeinternacional
facilitavaainflao,poisaconcorrncianomercadointernoerabaixaeosetorprodutivonacionalaproveitavasedo
protecionismoparaelevarpreosdiantedequalqueradversidade.Almdisso,existiamosprpriosdesequilbriosnobalanode
pagamentosquesetransmitiamaospreosinternos.

nessecontexto,masapartirdeumenfoquevebleniano,queserenemelementosparaexplicaroresultadodosdoisplanos.
Diantedaconfiguraodasformasinstitucionais,oPlanoCruzadofracassouemgrandeparteporque:1)nofoicapazde
modificarocomportamentoinflacionriodosagentes(empresrios,assalariados,governo,etc.)2)apropostadeestabilidadeno
eracompatvelcomoshbitoseascrenasdosindivduosquenoreconheciamamoedanacionalcomoestvel3)comoas
formasinstitucionaisrepresentamapassagemdonvelmicroaonvelmacroeconmicodeanlise,semumamudanadehbitos
mentais,oqueincluiaconfiguraodasformasinstitucionais,noseriapossvelaestabilidademonetria.

OresultadodoPlanoRealfoiexplicadoapartirdeumaanlisesemelhante.Comastransformaesobservadasnoinciodos
anos1990,amenizaramsemuitosproblemasresponsveispelainflaobrasileira(presenadeoligopliosemonoplios,
desequilbrioexternoecapitalismoexcessivamenteestatal,etc.).Diantedessasmudanas,quecontemplammenorparticipao
doestadonaeconomia,exposioconcorrncia,atraodefluxosinternacionaisdecapital,flexibilidadetrabalhistae,claro,
umanovagestomonetria,criaseumaformaderegulaoquerestringeompetoinflacionriodosindivduos,inibindoohbito
dereajustarpreos.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
ABRANCHES,S.Asociologiapolticadainflao.In:VIEIRA,JosR.etal.(Org.).Nacordabamba:dozeestudossobrea
culturadainflao.RiodeJaneiro:RelumeDumar,1993.p.6394.[Links]

AGLIETTA,M.Rgulationetcrisesducapitalisme:l'expriencedestatsUnis.Paris:CalmannLvy,1976.[Links]

AGLIETTA,M.ORLANS,A.Aviolnciadamoeda.SoPaulo:EditoraBrasiliense,1990.[Links]

ARIDA,P.LARARESENDE,A.Inflaoinercialereformamonetria.In:ARIDA,P.(Org.).Inflaozero:Brasil,Argentina,
Israel.RiodeJaneiro:PazeTerra,1986.[Links]

BANCOCENTRALDOBRASIL.Sistemagerenciadordesriestemporais.Braslia,2011.Disponvelem:
https://www3.bcb.gov.br/sgspub/localizarseries/localizarSeries.do?method=prepararTelaLocalizarSeries.Acessoem:17ago.
2011.[Links]

BELLUZZO,L.G.ALMEIDA,J.G.Depoisdaqueda:aeconomiabrasileiradacrisedadvidaaosimpassesdoReal.Riode
Janeiro:CivilizaoBrasileira,2002.[Links]

BIER,A.G.PAULANI,L.MESSENBERG,R.Oheterodoxoeopsmoderno:ocruzadoemconflito.RiodeJaneiro:Paze
Terra,1987.[Links]

BOYER,R.Ateoriadaregulao:umaanlisecrtica.SoPaulo:Nobel,1990.[Links]

BRESSERPEREIRA,L.C.Ascontradiesdainflaobrasileira.In:BRESSERPEREIRA,L.CNAKANO,Y.Inflaoe
recesso.SoPaulo:Brasiliense:1980.p.119145.[Links]

BRUNO,M.A.P.Crescimentoeconmico,mudanasestruturaisedistribuioastransformaesdoregimedeacumulaono
Brasil:umaanliseregulacionista.2004.711f.Tese(DoutoradoemEconomia)UniversidadeFederaldoRiodeJaneiro,Riode
Janeiro,2004.[Links]

CASTRO,L.B.Esperana,frustraoeaprendizado:ahistriadanovarepblica(19851989).In:GIAMBIAGI,F.VILLELA,A.
(Org.).Economiabrasileiracontempornea.RiodeJaneiro:Elsevier,2005a.p.116140.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 11/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
CASTRO,L.B.Privatizao,aberturaedesindexao:aprimeirametadedosanos90.In:GIAMBIAGI,F.VILLELA,A.(Org.).
Economiabrasileiracontempornea.RiodeJaneiro:Elsevier,2005b.p.142165.[Links]

CONCEIO,O.A.C.Criseeregulao:ametamorfoserestauradoradareproduocapitalista.EnsaiosFEE,PortoAlegre,v.
8,n.1,p.155l74,1987.[Links]

________.DesvalorizaodoReal:aagoniadeumaestabilizaoinacabada.IndicadoresFEE,PortoAlegre,v.27,n.1,p.90
107,1999.[Links]

FRANCO,G.H.B.OPlanoRealeaURV:fundamentosdareformamonetriabrasileirade199394.In:FRANCO,G.OPlano
Realeoutrosensaios.RiodeJaneiro:FranciscoAlves,1995.p.2778.[Links]

GREMAUD,A.P.VASCONCELLOS,M.A.TONETOJNIOR,R.Economiabrasileiracontempornea.4.ed.SoPaulo:Atlas,
2002.[Links]

HODGSON,G.M.ThorsteinVeblenandpostDarwinianeconomics.CambridgeJournalofEconomics,Oxford,v.6,n.3,p.285
351,1992.[Links]

________.Thehiddenpersuaders:institutionsandindividualsineconomictheory.CambridgeJournalofEconomics,Oxford,v.27,
n.2,p.15975,Mar.2002.[Links]

________.Downwardcausationsomesecondthoughts.Watford(UK),2011.Disponvelem:http://www.geoffrey
hodgson.info/downwardcausation.htm.Acessoem:26ago.2011.[Links]

________.Economiaeevoluo:oregressodavidateoriaeconmica.Oeiras:Celta,1997.[Links]

________.Choice,habitandevolution.JournalofEvolutionaryEconomics,v.20,n.1,p.118,Jan.2010,[Links]

________.Institucionaleconomics:surveyingthe"old"andthe"new".Metroeconomica,Oxford[s.l.],v.44,n.1,p.128,1993.
[Links]

________.Institutionsandindividuals:interactionandevolution.OrganizationStudies,ThousandOaks(USA),v.28,n.1,p.95
116,2007.[Links]

HOLLARD,M.Formsofcompetition.In:BOYER,RSAILLARD,Y.RegulationTheory:Thestateoftheart.Paris:La
Dcouverte&Syros,2002.[Links]

KREIN,J.D.AsmudanasinstitucionaiseasrelaesdetrabalhonoBrasilapsoPlanoReal.Campinas,2001.Disponvelem:
http://www.emprego.sp.gov.br/downloads/.../mudancas_institucionais.doc.Acessoem:7nov.2010.[Links]

MARKWALD,R.A.Oimpactodaaberturacomercialsobreaindstriabrasileira:balanodeumadcada.RevistaBrasileirade
ComercioExterior,RiodeJaneiro,n.68,p.128,2001.Disponvelem:http://www.funcex.com.br/material/rbce/68
Integra%C3%A7aoRM.pdf.Acessoem:26out.2010.[Links]

MODENESI,A.M.Regimesmonetrios:teoriaeaexperinciadoReal.Barueri(SP):Manole,2005.[Links]

MONASTRIO.L.M.AeconomiainstitucionalevolucionriadeThorsteinVeblen.1995.173f.Dissertao(Mestradoem
Economia)UniversidadeFederaldoRioGrandedoSul,PortoAlegre,1995.[Links]

INSTITUTOBRASILEIRODEGEOGRAFIAEESTATSTICA.EstatsticasdosculoXX.RiodeJaneiro,2003.Disponvelem:
http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/29092003estatisticasecxxhtml.shtm.Acessoem:10ago.2010.[Links]

POCHMANN,M.EfeitosdainternacionalizaodocapitalnomundodotrabalhonoBrasil.In:GARZATOLEDO,E.SALAS,C.
(Org.).NAFTAyMercosur:procesosdeaperturaeconmicaytrabajo.BuenosAires:CLACSO,2003.p.185214.Disponvelem:
http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/ar/libros/nafta/pochmann.pdf.Acessoem:4jul.2007.[Links]

RANGEL,I.Ainflaobrasileira.3.ed.SoPaulo:Brasiliense:1978.[Links]

REGO,J.M.MARQUES,R.M.(Org.).Economiabrasileira.SoPaulo:Saraiva,2005.[Links]

RUTHERFORD,M.Veblen'sevolucionaryprogramme:apromiseunfulfilled.CambridgeJournalofEconomics,Oxford,v.22,n.4,
p.463477,1998.[Links]

SHAFIR,EDIAMOND,P.A.TVERSKY,A.Moneyillusion.QuarterlyJournalofEconomics,Cambridge(USA),v.112,p.341
374,1997.[Links]

SICS,J.Aeconomiamonetriaeregionaldaaltainflao:umestudosobreoacessomoedaindexadanoSul,Sudestee
Nordeste.RevistaNovaEconomia,BeloHorizonte,v.13,n.1,p.143164,jan./jun.2003.[Links]

SOUZA,N.A.Economiabrasileiracontempornea:deGetlioaLula.2.ed.SoPaulo:Atlas,2008.[Links]

YANO,N.M.MONTEIRO,S.M.M.Mudanasinstitucionaisnadcadade1990eseusefeitossobreaprodutividadetotalde
fatores.In:ENCONTRONACIONALDEECONOMIA,36,2008,Salvador.Anais...Disponvelem:
http://www.anpec.org.br/encontro2008/artigos/200807211610100.pdf.Acessoem:10jan.2010.[Links]

VEBLEN,T.Ateoriadaclasseociosa:umestudoeconmicodasinstituies.SoPaulo:AbrilCultural,1983.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 12/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista
________.Theplaceofscienceinmoderncivilizationandotheressays.NewYork:Huebsch,1919.[Links]

*Artigorecebidoem8desetembrode2013eaprovadoem8dejaneirode2016.

(1)Disseminaramsenaliteraturanacionaltrabalhosqueprocuravamapresentarosefeitosdessetipodepoltica.Markwald
(2001),porexemplo,trazumasriederefernciassobreautoresquetrabalharamarelaoentreaberturacomercialnoBrasildos
anos1990eosganhosemtermosdeprodutividade.

(2)Ograndeincentivoscomprasdasempresasestataisfoiaaceitaodoqueficouconhecidocomomoedasdeprivatizao,
que,nadamaiseram,doquettulosrepresentativosdadvidafederal(RegoMarques,2005).Aindaassimissorepresentouum
ingressodedivisascapazdegarantiraparidadedoRealfrenteaoDlar,tambmcontribuindoparaamenizarapressosobreo
oramentogovernamental.

(3)BelluzoeAlmeida(2002)afirmamqueoefeitoriquezaqueseseguiuaestabilizao,juntamentecomaexplosodocrdito
bancrioforamosprincipaisdeterminantesdoresultadodoPlanoquefracassouemnoacomodaroritmodecrescimentoda
demandaagregadaparalelamenteaumaofertaparalisadadevidoaosbaixosinvestimentos.

(4)ParaYanoeMonteiro(2008,p.7)foifundamentalparaentradadecapitaisaeliminaodebarreirasaosinvestimentos
estrangeiros,aentradadeinstituiesfinanceirasinternacionais(viacompradeaese/ouinstalaodesubsidirias)eoacesso
deresidentessnovasmodalidadesdefinanciamentoexterno.

(5)EmconformidadecomasafirmaesdeBelluzzoeAlmeida(2002),Castro(2005a)demonstraqueoresultadofiscaldo
governonoperododoPlanoCruzadofoicomprometedor.Emboraoenfoquetenharecadosobreocarterpredominantemente
inercialdainflao,devidoaoresultadoprimrionasvsperasdoplanoserpositivo(2,7%doPIBem1985e1,6%em1986),logo
asituaodeteriorouseeosupervitprimriotornousedficit(1%doPIBem1987,0,9%em1988e1%em1989).Em1989o
dficitoperacionalchegoua6,9%doPIB.

6Recentemente,Hodgson(2011,p.1)esclareceuquepassarautilizarotermoreconstitutivedownwardeffectaoinvsde
reconstitutivedownwardcausation,oquenoalteraosentidooriginaldotermo.Maioresdetalhesestodisponveisnawebsite
doautor:http://www.geoffreyhodgson.info/downwardcausation.htm.

(7)DesdeonascimentodaindstrianoBrasilatoPlanoRealobservasequeainflaoapresentatendnciaexponencialao
crescimento.Ataxamdiadeinflaoanualfoicrescendode6%nosanos30para12%nosanos40,19%nosanos50,40%nas
dcadasde60e70e330%nosanos80.Entre1990e1995chegaa764%efinalmentecomeaacaircomoPlanoReal,
chegandomdiade8,6%de1995a2000(IBGE,2011).

(8)NoPAEGobservousenitidamenteofatodequeainflaonacionalera[...]ummalinevitveldoaceleradodesenvolvimento
econmicobrasileiro(GremaudVasconcellosTonetoJnior,2002,p.391).

(9)SobrearelaoentreaincertezaeinflaosugeresealeituradeBieret.al.(1987).Osautoresfazemumaanliseps
keynesianadaformaodepreosnaeconomiabrasileiraeobsevamque,emcondiesdeincerteza,asempresasprocuravam
protegersuasmargensdelucroaumentandoospreos.

(10)Existemrefernciasnaliteraturaarespeitodosganhosdediversosagentescomoproblemainflacionrionacional.Sics
(2003)apontaosganhoscomfloatingdosagentesfinanceiros,BresserPereira(1980)osbenefciosdoestadoviaemisses
monetriaseBelluzzoeAlmeida(2002),assimcomoBruno(2004),descrevemosganhosdasgrandesempresascommarkups
maiselevadosnosperodosdeinflaoalta.

(11)Oprocessodeseleoreferesesupremaciadosagentesmaisadaptadosaumaeconomiainflacionria.ocasodas
empresasqueaprenderamaespecularfinanceiramenteeelevarpreosparaaumentarlucros,doestadoqueaprendeuase
financiarcomemissesedosdiversosindivduosqueseprotegiamdainflaoatravsdeespeculaesfinanceiras.

(12)Oproblemadeatribuirvalorexcessivoareajustesqueapenasrepemperdascomainflaopodeserexplicadopelo
fenmenodailusomonetria.Nateoriaeconmica,otermoestpresenteemKeyneseIrvingFisherem1928.Recentemente,
foiestudadoporShafirDiamondeTversky(1997)erevelaumagravefalhaderacionalidade,comoadescritadeacordocoma
teoriatradicional,poisosagentesraciocinamemtermosdevaloresnominaisenoreais.

(13)Evidentementeodesajustenospreosrelativos,devidoaocongelamento,tambmseriafatorqueinfluenciouosgioseas
pressesinflacionrias.

(14)Conceposemelhanteideiademoedaendgenaapresentanosestruturalistas,especialmenteemRangel(1978).

(15)GustavoFranco(1995)observaqueaU.R.V.foiumpassofundamentalnaconstruodaestabilidadeporquereestatizoua
funodeunidadedecontaqueestavasobocontroleprivado,poiseramosdiversosndicesdepreososresponsveisporessa
funo.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 13/14
2017512 AinflaoeosPlanosCruzadoeReal:umainterpretaoinstitucionalista

Recebido:08deSetembrode2013Aceito:08deJaneirode2016

EsteumartigopublicadoemacessoabertosobumalicenaCreativeCommons


RuaPitgoras,s/n.CP6135.
13083857CampinasSPBrasil
Tel.:+551935215769
Fax:+551932893580

public@eco.unicamp.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010406182016000100147&lng=pt&nrm=iso 14/14

You might also like