Professional Documents
Culture Documents
com
Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi
Guatemala, 2001
Impreso en Guatemala
Poqomchi Komonil.
Comunidad Lingstica Poqomchi
Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi
Guatemala, 2001
14
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Aa
Aa. Pierna. Ti i waa. Me duele la Aansil. Fuerza. Wilik raansil. Tiene
pierna. fuerza.
Aab. Hamaca, orina. Rejaaw hilik Aaq. Culebra, serpiente, lengua.
iruban pan aab. El seor est Rax riij i aaq. La culebra es de
descansando en la hamaca. color verde.
Aaj. Capetate. Xojwirik chi ruwach Aaqsaa. Intestino. Nim rooq i
aaj. Dormimos sobre el capetate. raaqsaai atit kixlaan. El intestino
de la gallina es largo.
17
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
19
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
21
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
23
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
25
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
1
6
26
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
28
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
29
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
1
0
1
!
I
Hubuuj. Comer tortilla sin comida.
Rema Siin suq reh i hubuj wik.
Don Jacinto le gusta comer tortilla
sin comida.
Huhlujik, butlujik. Hundirse la
tierra. Ayuxbutlujik i akal. Aqu
se hundi la tierra. Ibooj. Viga. Xqehbik i ibooj. Se
1
$
33
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
vimos para todos los lados. Ikaanbees. To (a). Xooj i wikaan pan
Ihq. Carga, responsabilidad. Ahl i kaybal. Mi to se fue al mercado.
rihq jaaw. Pesa la carga del seor. Ikaaq. Sobrino (a). Seen bihnaal i
Ihqanik. . Cargar. Xqihqaaj i sii. wikaaq. Mi sobrino se llama
Cargamos la lea. Vicente.
Ihqbal. Instrumento para cargar. Ikej. Hacha. Xkahnik i ikej ruuk i
Kisiin i ihqbal. El cargador es ikaanbees. Con el to se qued el
pequeo. hacha.
Ihqen qiij. Venus. Holohik i ihqen Ikom. Tinaja. Harupaam ikom. La
qiij. Venus es bonita. tinaja tiene agua.
Ihqoom. Cargador (persona). Xojponik Ilbal. Ojo (enfermedad en recin
ihqaneel. Llegamos a cargar. nacidos), instrumento para ver.
Ilbal wilik reh i halakun. El nio
Ija. Semilla. Ija kinaq. Semilla de tiene mal de ojo.
frijol.
Ilhujinik. Leer. ReWaan ilhujinik
Ikaal. Pasajero (momentaneo) iruban. Juan est leyendo.
vencido. Xa ikaal i yabilaal. La
enfermedad es pasajera. Ilibbees. Nuera. ReParan riliibi
tu Lus. Francisca es nuera de
Ikik. Pasar. Xojkiksaj pan beeh. doa Luca.
Nos pasaron en el camino.
Ilij. Ver, cuidar. Ilij halakun. Cuidar
Ikranik. Sentir. Rehoj xqikraaj i nios.
yihk. Nosotros sentimos el temblor.
Ilooj. Visto. Ilooj chik ruwach i huuj.
Iksaneel. Pasador (persona que Ya est visto el libro.
sirve algo). Rei Waan iksaneel ha
pan nim qiij. Juan es el que sirve Ilool. Comadrona, el que cuida, el que
agua en la fiesta. ve. Xooj i ajilool. Se fue la
comadrona.
Iks anik. Pasar, rebasar. Xqiksaj i
sii. pasamos la lea. Ilwik. Mirar. Xojilwik chi runaah
yuuq. Miramos sobre el cerro.
35
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Ii
Tiene flor el durazno.
Ixmakinik. Florear. Ixmakinik i tik.
Flore el duraznal.
Ixooqbik. Adultez (mujer). Ixooqbik
i Roos. Rosa es adulta.
Ixoq. Mujer. Re ixoq xooj pan Iih maam. Nieto (a). Baler rubihnaal
kaaybal. La mujer se fue al i iih maam. El nieto se llama
mercado. Valerio.
Ixowaneel ,tzahineel. Enemigo. Iik. Chile. Raah i iik. El chile es
Xnuqoreej i wixowaneel. Le habl
picante.
Iiksbal. Pasarela. Xojikik pan iks bal. Pasamos en la pasarela.
Iis. Camote. Kii iis. El camote es dulce.
J
Jaas kinaq. Tipo de frijol. Kih tzaaq
i jaas kinaq. Es muy caro el frijol.
Jaaw. Seor. Laas rubihnal i jaaw. El
seor se llama Francisco.
1
&
38
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
2
=
40
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
42
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
43
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
44
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
45
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
2
6
46
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
48
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
49
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
50
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
L
R e kusb kow chi chiit. El
tasiscobo es duro para horcn.
Kutaaj. Conversacin, pltica,
dilogo. Jinaj kutaaj xbiraj.
Escuch una conversacin.
Kutinik, kuhtinik. Notarse, Lawachinik. Tener pesadilla,
2
!
51
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
M
Lleg a comprar.
Luhbisanik. Entibiar. Luhbisanik
muux aj. Entibiar atol de elote.
Luhch, puux. Cuchara de guacal.
Ruuk luhch inqesaj i kinaq. El
frijol lo sacamos con cuchara de Ma ich, jaaw. Seor. Kolaax
guacal. rubihnal i maiich. El seor se
Luhluh, luhik. Tibio. Luhluh i kikow. llama Nicols.
El cacao est tibio.
2
#
53
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
55
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
56
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
N
Mutzwach, sot. Ciego. Mutzwach
i jaaw. El seor es ciego.
Muuch. Chipiln. Xqakux i muuch.
Comimos chipiln.
Muujrik. Resguardar, nublarse.
X o j m u u j r i k r i s i l c h e e . N o s
2
/
57
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Naah tileb. Hombro. Wilik siichi Najtir. Hace tiempo, antiguo. Najtir
naah rutileb i winaq. Hay lea qohponik Kobaan. Hace tiempo
sobre el hombro del hombre. que llegamos a Cobn.
Naah tuuqis. Cadera. Nim i naah Naq. Pepita de fruta. Naq kuum.
rutuuq. Su cintura es grande. Pepita de ayote.
Naahool. conocedor, apresurar. Re Naqwachiis. Ojo. Kaq paam i
jaaw naahool chi riij Taqab.. El naqruwach i ixqun. La nia tiene
seor es conocedor de la Ley. el ojo rojo.
Naahoom. Encargado, responsable. Naqaaw. Regao, llamar la atencin.
Naahoom reh i kamanik. Encargado Xojrunaq i qamaam. Nos rega
del trabajo. nuestro abuelo.
Nabinik. Conocer, saberlo. Nebail. Pobreza. Wilkooj pan
Xqanabeej i Paxiil. Conocimos nebail. Estamos en la pobreza.
Guatemala. Nebaa. Pobre. Hoj nebaa. Somos
Nah chehk. Rodilla. Xqaqoj i naah pobres.
qachehk. Golpeamos nuestras Niich, sootz, chikoj, tzuhuum, pej
rodillas. xik. Murcilago. Pan tiknah kiwirik
Nah kamnaq. Cementerio. Xojponik nah i niich. Los murcilagos duermen
kamnaq. Llegamos al cementerio. de cabeza.
Nahis. Cabeza. R u n a a h i x u n . Niimbik. Crecer, agrandarse.
Tapadera de la olla. Xojniimbik ruum i qawa qahaa.
Najt. Lejos. Najt wilik i qatinamiit. Crecimos por nuestros alimentos.
Nuestro pueblo queda lejos. Niimbisanik. Agrandar. Niimbisanik
Najtir qiij. Antiguamente, tiempo paat i xqaban. Estuvimos
remoto. Najtir qiij ayuxipatinik i agrandando la casa.
qamaam qatit. Antiguamente Nikinik. Probar. Nikinik rusuqkiil
2 nuestros antepasados vivieron kikow inqaban. Estamos probando
(
aqu. el sabor del cacao.
O
n i m b eeh. Hay piedras en la
carretera.
Nimha. Ro. Xojitinik pan nimha.
Nos baamos en el ro.
Nimlaj mahk. Delito. Rewinaq re
renimlaj mahk i xuban. Ese seor Ohch. Jilote. Ohchchanik i wabiix.
cometi un gran delito. Jilote mi milpa.
Nimlaj tinamit. Ciudad capital. Ojik. Ir. Ojik qeh pan tinamit.Iremos
Xojponik pan nimlaj tinamit.Fuimos al pueblo.
a la ciudad capital. 2
)
Nimqiij. Fiesta. Xojponik pan
59
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Oo
Oqnaah. Gorra. Wilik roqnaah i
akun. El nio tiene gorra.
Oqbal. Huella. Wilik taqeh oqbal
pan beeh. Hay huellas en el
camino.
Oqis. Pi. Ti rooq i ixqun. A la Ooj. Aguacate. Suq i ooj ruukwik.
muchacha le duele el pi. La tortilla con aguacate es rico.
Oqxam a j . Recomendado, Oom. Malanga. . Reoom inkuxarik.
encomendado. Oqxamaj i ixiim La malanga es comestible.
ruuk i tuut. El maz est
recomendado con la seora. Ootwanik. Desear. Qeinwootwaaj
Oqxan. Encomienda. Re wilih
roqxan i R u x . Esta es la
3
=
P
Palik. Parado. Palik i tzi chi
runaah i pohp. El perro est
parado sobre el petate.
Patz. Cuache (cosas u objetos). Patz
i tulul. Bananos cuaches.
3
1
Q
P u h b anik. Disparar, fusilar.
Xojkipuhbaaj. Nos dispararon.
Puhkanik. Repartir. Xojpuhkanik
tumiin. Repartimos dinero.
Puhkoom. Repartidor. Ajpuhkoom
pan nim qiij. Repartidor en la fiesta. Qaban. Hagamos. Qaban i qakamaj.
Puhranik. Quebrantar (maz, arroz Hagamos nuestro trabajo.
en la piedra de moler). Puhranik Qachaaq. Nuestro hermano menor. 3
buuch iruban i Kalar. Clara est 5
Xkulik i qachaaq. Vino nuestro
quebrantando nixtamal.
65
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Q
Nido de pjaro.
Qeh hoj. Nuestro. Qeh hoj i kulk. La
taza es nuestra.
Qerenik, mekwik. Halar. Xojqerenik
3 chee. Halamos palo.
6 Qaaab. Escalera, puente. Nim i
Qikaan. Nuestro to. Xkulik i
68
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
R
chakach. La masa est en la canasta.
Qorbal. Idioma. Reqaqorbal re
poqomchi. Nuestro idioma es el
Poqomchi.
Qorbirbal. Radio. Holohik i
Qorbirbal.. El radio es bonito. Raa chumaah. Ichinta. Saq saq i
Qorik. Palabra, hablar. Pan korik raa chumaa. La ichinta es bien
xojqorik. Hablamos con la verdad. blanca.
Qorooj. Decir. Qorooj qeh. Nos lo Raa risil. Principio, antepasado,
han dicho. origen. Raa r i s i l k acharik.
Principio de la vida.
Quhtik. Cansancio, agotamiento. . Xoj
quhtik chik chi behik jaaw. Ya nos Raa. Raz. Raachee. Raz de rbol.
cansamos de estar caminando seor. Raab suutz. Neblina. Raabsuutz
Q uhtisanik. Cansar. R e hoj rupaam i beeh. En el camino hay
xojquhtisanik reh i tzi. Nosotros neblina.
cansamos al perro. Raah. Picante. Raah i iik. Pica el chile. 3
Q uninik iib. Enamorarse, 9
69
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
3
"
72
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
74
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
75
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
T
agua est en el tecomate.
Suhbik. Reducirse, encogerse.
Xsuhbik i nuweex. Se redujo mi
pantaln.
Suhtanik. Sonarse la nariz. Rejaaw
xusuhtaaj i ju. El seor se son la Tablik. Esttico. Tablik i winaq pan
nariz. beeh. El hombre est esttico en
Sujeew. Cancula. Inkutinik i sujeew el camino.
chi ruwach i yuuq kixkaab. La Tachanik. Acostar boca arriba.
cancula se observa en los cerros Xutachaai paanku. Coloc boca
y valles. arriba la banca.
Suluj. Estrenar. Suluj paat. Estrenar Tachlik. Patas arriba, puesta boca
casa. arriba. Tachlik i waakax. La vaca
Suq. Sabroso, rico. Suq i kuxbal. La est patas arriba.
comida est sabrosa. Tahchanik. Empujar (para atrs).
Suqkiil kuxliis. Felicidad, alegra. Xojrutahchaaj. Nos empuj para
Ruuk suqkiil kuxliis xqaban atrs.
qanimqiij. Con alegra hicimos Tahkay. Cabecear por el sueo.
nuestra fiesta.
3
&
76
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
78
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
79
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
80
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
T
T oboj. Perforar, agujerear.
Xqatob i chee. Perforamos la
madera.
Tohr. Pequeos pedazos. Juntohr
chi tiib. Un pedazo de carne.
Tahxanik. Salpicar. Xojrutahxaaj T olotzinik. Gotear de lluvia.
chi hai Bumbehbal. El carro nos Intolotzinik i jab chi naah i paat.
salpic de agua. La lluvia gotea sobre la casa.
Taqsanik. Mojar. ReMar irutaqsaj
i akal. Mara moja la tierra.
Tehranik, kutjanik. Platicar.
Xojte h r a n i k p a n k a a y b a l .
4
1
81
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
TZ
Tzinaj. Alacrn. Kow inkuxwik i
tzinaj. El alacrn pica fuerte.
Tzuhb. Grupo. Juntzuhb c h i
kachanam. Un grupo de personas.
Tzuhbbaqil. Esqueleto. Rujunpaliik
Tzamiy. Pelo de maz. Tzamiy rubaqil waakax. Esqueleto de vaca.
rupaam i wik. La torilla tiene pelo
de maz.
Tzihqlinik. Renquear. Intzihqlinik
4
2
TZ
Tzabteesbal ha. Calentador
para agua.
T z a h p e e l , p r e e x o . Preso,
encarcelado, recluido, encerrado.
Re tzahpeel yowaab. El preso
est enfermo.
Tza. Caliente. Tzai ha. El agua
est caliente.
T z ab isanik. Calentar.
Tzabisanik kuxbal. Calentar
comida.
4
3
U
qawach. Estamos tristes.
Tzituj, tzutuj. Jilote. Tzituj chik
taqeh iwan. La milpa ya est
jiloteando..
Tzok. Zanate. Wilik chi runaah iwan
i tzok. El zanate est sobre la Uch june h t . Semejanza (en
milpa. conductas, actitudes despectivas).
Tzuk. Esquina, rincn. Pan rutzuk Kuch juneht kiib ruukkibanooj.
paat wilik i yokaab. En la esquina Son semejantes en sus actitudes.
de la casa est la cama. Uchihil. Compaero. Wuchihil chi
T z uhkrisanik. Germinar, tijinik. Es mi compaero de estudio.
engendrar. Xtzuhkrik i ijakuum. Uchihlinik. Acompaar. Qohawuchihleej
Germin la semilla de ayote. iqal. Acompanos maana.
Tzuhmal. Piel, cuero de animal. Uhl. Paredn. Chi ruwach i uhl wilik i
Xkahtik i rutzuhmal tilebi Roos. rusuuqtzikin. En el paredn esta
A Rosa se le quem la piel del el nido del pjaro.
brazo. Uhlanik. Escarbar (con el hocic),
Tzuhr. Gota. Juntzuhr chi iqoom. derrumbar. Reahq xruhlaaj paam
Una gota de medicina. akal. El cerdo escarb la tierra.
T z u h r a n i k , t z urik. Gotear. Uhq. Corte Indgena. (vestimenta). Kih
Intzuhranik i itzihy. El trapo tzaaq i uhq. El corte es muy caro.
gotea. Uhtik. Agravarse. Xuhtik i yowaab.
Tzuhuum. Cuero de animal, chicote Se agrav el enfermo.
u objeto para pegar. Re jaaw Uhtzinik. Oler. Uhtzinik uhtzub
iruqil i rakuun ruuktzuhuum. El iruban i pehpem. La mariposa est
seor corrige a su hijo con chicote. oliendo la flor.
Tzunun. Colibr. Retzunun wilik Uhtzu b . Flor. Holohik taqeh
chi runaah uhtzub. El colibr est
sobre la flor.
4
5
85
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Uu
Ukainik. Cornear. Qeinukainik
i wakax. Como cornea la vaca.
Ukaa. Cuerno, cacho. Nim i rukaa
i wakax. Los cuernos de la vaca son
grandes.
Uksanik. Levantar, hacer progresar. Uuh. Collar, cadena. Wilik ruuh i
Xquksaj i akun. Levantamos al ixqun. La muchacha tiene collar.
muchacho.
Uktik, xwuktik. Levantarse,
desarrollarse intelectual y
materialmente. Wahqeq xojuktik.
Temprano nos levantamos.
Ulainik. Visitar. X o j u l a i n i k
W
yowaab. Visitamos enfermos. Waabal. Comedor, objeto para
comer. Pan waabal wilik i was. Mi
Ulaa. Visitante, husped. Wilik hermano (a) mayor est en el
wulaa. Tengo visita. comedor.
Utz. Mosca. Maatoobtaj i utzchi Wach kacharik. Embarazo. Wach
runaah i kuxbal. Las moscas sobre kacharik wilik i Lus. Luca est
la comida no es bueno. embarazada.
Uxeel , chiqoq. Hijillo. Uxeel i kisa Wachbal. Foto, efigie. Wach tzaq
ixqun. La nena tiene hijillo. wilik i waachbal. La foto est en la
Uxlaab. Aliento, respiracin. Xooj i pared.
ruxlaab. Se le fue la respiracin. Wachiis. Cara, rostro. Chuwa i
Uyinik. Esperar. Xojuyinik pan ruwach i halakun. La cara del
qatbal qorik. Esperamos en el nio est sucia.
juzgado. Wahuht. Arrayn. Rekuuk wilik chi
4
6 runaah wahuht. La ardilla est
sobre el arrayn.
4
7
seora. reunin.
Warsanik. Adormecer. Xqawarsaj Wii. Estado, ser, posicin, forma,
taqeh halakun. Adormecimos a los sentido de ser. Maholohik ta wilik
nios. wii. No est en buen estado.
Was. Mi hermano (a) mayor. Xooj i Wilih. Aqu est. Wilih a tumiin jaaw.
was. Se fue mi hermano (a) mayor. Aqu est su dinero seor
Waxaqijer. Hace ocho das. Waxaqijer Wilik. Est, hay. Mi wilik atuut?.
xikulik wuuk. Hace ocho das Est tu mam?
vinieron conmigo. Wilkaat naak cho? Tuweey. Primer
Waxaqlaj. Dieciocho. Wilik chik qeh saludo al llegar a un hogar.
i waxaqlaj haab. Ya tenemos Wilkaat naak tuut. Suq naak akuxl.
dieciocho aos. Est usted?. Est usted bien?.
Waxiqiib. Ocho. Waxiqiibkahaam i Wilkeeb. Estn, se encuentran.
qayeaab. Nuestro terreno es de Wilkeeb pan paat. Estn en la
ocho cuerdas. casa.
Wayeeb. Ao nuevo maya. Qelooq Winaaqbik. Adultez. Winaaqbik i
i Wayeb. El Wayebes sagrado. Seen. Vicente ya es adulto.
Weex. Pantaln. Xih i ruweex i jaaw. Winaq. Hombre. Re winaq xponik
Se le rompi el pantaln al seor. kamanoom. El hombre lleg a
Weh. Mo, de mi propiedad. Weh i trabajar.
paat. La casa es ma. Wirik. Dormir. Xojwirik cho pan
Weqej, weqinik. Romper. Weqej abiix. Dormimos en la comunidad.
itzihy. Romper tela. Wohbanik, wohwanik. Ladrar.
Wik. Tortilla. Suq i tzawik. Las Xwohbanik i tzi chaqab. El
tortillas calientes son sabrosas. perro ladr de noche.
4 Wihik. Estar, permanecer. Xojwihik Woqxanik. Hacer espuma. Woxqanik
8 pan moloj iib. Estuvimos en la i boj. Hizo espuma el jugo de caa
X
da pasos ligeros.
Xam. Despus, posterior. Hoj xam chi
riij i Seen. Somos despus de
Vicente.
Xaq chaj. Hoja de pino. Xaq chaj
Xojobrik. Tosi. Xojobrik i rupaam i paat. La casa tiene hoja
halakun. Tosi el nio. de pino.
Xa minmin. Necio, Metiche. Xa Xaq chiis. Labios. Kaq i xaq chii i
minmin i akun. El muchacho es ixqun. Los labios de la muchacha
necio. son rojos.
Xa re la. Pero. Ne qohponik xa re Xaq. Hoja. Xaq iqoob. Hoja de
la ko iqaal. Llegaremos, pero liquidmbar.
hasta maana.
4
9
89
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
91
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Y
ajabees. La autoridad nos puso
atencin.
Xukutjaaj. Habl sobre algo, lo
cont. Xukutjaaj i kaxkilal. Habl
sobre el problema.
Xukaab. Rodillera, reclinatorio. Yal. Red. Rejal wilik pan yal. Las
Holohik i xukaab. La rodillera es mazorcas estn en la red.
bonita.
Yaak. Gato de monte. Xikik i yaak.
Xuketelaaj. Tuvo compasin de. Re Pas el gato de monte.
jaaw xuketelaaj ruwach i tzi. El
seor tuvo compasin del perro. Yabilaal. Enfermedad. Kow ruwach i
ruyabilaal. Es grave su enfermedad.
Xukohlaaj. Termin, finaliz. Re
tuut xukohlaaj keem. La seora Yahik. Detenerse, dar plazo,
termin de tejer. aplazar. Xyahik i rukamaj i jaaw.
Se detuvo el trabajo del seor.
Xumoohrisaj. Lo enmoheci.
Xumoohrisaj i ixiim.Enmoheci el Yak. Negocio. Reyak maxta reet. El
maz. negocio es bueno.
Xuqor. Dijo. Xuqor chi ne qojiik. Yakooj. Negociado, comprado.
Dijo que nos furamos. Yakooj chik i kinaq. El frijol ya est
negociado.
Xurum. Caries. Xurum taqeh reeh i
Toon. Los dientes de Antonio Ye aab. Terreno, Lugar, sitio.
tienen caries. Xojponik pan qayeaab. Llegamos
a nuestro terreno.
Xuub. Silbido. Xuubiruban i akun.
El muchacho est silbando. Yeej. Dar, proporcionar. Renutuut
xuyeew nuyeaab. Mi madre me
Xuur. Gorgorito, pito. Holohik i xuur. proporcion ( hered) terreno.
El gorgorito es bonito.
4 Yeol chii. Testigo (a). Reajyeol
" Xuut. Cntaro. Xnujik chi hai xuut. chiixponik pan qatbal qorik. El
El cntaro se llen de agua.
92
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
4
#
93
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
95
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
4
/
10 0
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 2
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 4
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
5
8
10 8
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
110
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
112
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
114
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
115
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
116
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
5
/
117
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
119
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
120
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
121
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
122
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
124
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
125
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
126
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
127
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
8
128
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
0
130
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
132
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
#
133
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
135
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
136
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
(
138
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
=
14 0
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
14 2
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
3
14 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
14 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
14 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
8
14 8
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
150
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
!
151
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
#
153
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
155
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
156
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
157
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
158
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
159
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 0
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
1
16 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
3
16 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 6
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
7
16 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 9
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
170
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
!
171
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
173
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
174
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
175
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
&
176
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
/
8
)
179
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
Y
Yagual. Pechek, chitnah. El yagual Yo lo hice. Rehin xinba nik. Estoy
de la seora es grande. N i m enfermo. Hin yowaab.
rupeche k i tuut. Yo. Rehin. Yo fui. Rehin xinbanik.
Yerno. Jiib ees. Valerio es yerno de Yuca. Tzi in. La yuca cocida es
doa Mercedes. ReBaler jiibe es sabrosa. Suq i tziin chi chaq.
ruuki tuMer.
9
=
9
1
Guatemala, 2001
Impreso en Guatemala
Poqomchi Komonil.
Comunidad Lingstica Poqomchi
Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi
Guatemala, 2001
14
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Aa
Aa. Pierna. Ti i waa. Me duele la Aansil. Fuerza. Wilik raansil. Tiene
pierna. fuerza.
Aab. Hamaca, orina. Rejaaw hilik Aaq. Culebra, serpiente, lengua.
iruban pan aab. El seor est Rax riij i aaq. La culebra es de
descansando en la hamaca. color verde.
Aaj. Capetate. Xojwirik chi ruwach Aaqsaa. Intestino. Nim rooq i
aaj. Dormimos sobre el capetate. raaqsaai atit kixlaan. El intestino
de la gallina es largo.
17
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
19
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
21
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
23
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
25
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
1
6
26
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
28
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
29
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
1
0
1
!
I
Hubuuj. Comer tortilla sin comida.
Rema Siin suq reh i hubuj wik.
Don Jacinto le gusta comer tortilla
sin comida.
Huhlujik, butlujik. Hundirse la
tierra. Ayuxbutlujik i akal. Aqu
se hundi la tierra. Ibooj. Viga. Xqehbik i ibooj. Se
1
$
33
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
vimos para todos los lados. Ikaanbees. To (a). Xooj i wikaan pan
Ihq. Carga, responsabilidad. Ahl i kaybal. Mi to se fue al mercado.
rihq jaaw. Pesa la carga del seor. Ikaaq. Sobrino (a). Seen bihnaal i
Ihqanik. . Cargar. Xqihqaaj i sii. wikaaq. Mi sobrino se llama
Cargamos la lea. Vicente.
Ihqbal. Instrumento para cargar. Ikej. Hacha. Xkahnik i ikej ruuk i
Kisiin i ihqbal. El cargador es ikaanbees. Con el to se qued el
pequeo. hacha.
Ihqen qiij. Venus. Holohik i ihqen Ikom. Tinaja. Harupaam ikom. La
qiij. Venus es bonita. tinaja tiene agua.
Ihqoom. Cargador (persona). Xojponik Ilbal. Ojo (enfermedad en recin
ihqaneel. Llegamos a cargar. nacidos), instrumento para ver.
Ilbal wilik reh i halakun. El nio
Ija. Semilla. Ija kinaq. Semilla de tiene mal de ojo.
frijol.
Ilhujinik. Leer. ReWaan ilhujinik
Ikaal. Pasajero (momentaneo) iruban. Juan est leyendo.
vencido. Xa ikaal i yabilaal. La
enfermedad es pasajera. Ilibbees. Nuera. ReParan riliibi
tu Lus. Francisca es nuera de
Ikik. Pasar. Xojkiksaj pan beeh. doa Luca.
Nos pasaron en el camino.
Ilij. Ver, cuidar. Ilij halakun. Cuidar
Ikranik. Sentir. Rehoj xqikraaj i nios.
yihk. Nosotros sentimos el temblor.
Ilooj. Visto. Ilooj chik ruwach i huuj.
Iksaneel. Pasador (persona que Ya est visto el libro.
sirve algo). Rei Waan iksaneel ha
pan nim qiij. Juan es el que sirve Ilool. Comadrona, el que cuida, el que
agua en la fiesta. ve. Xooj i ajilool. Se fue la
comadrona.
Iks anik. Pasar, rebasar. Xqiksaj i
sii. pasamos la lea. Ilwik. Mirar. Xojilwik chi runaah
yuuq. Miramos sobre el cerro.
35
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Ii
Tiene flor el durazno.
Ixmakinik. Florear. Ixmakinik i tik.
Flore el duraznal.
Ixooqbik. Adultez (mujer). Ixooqbik
i Roos. Rosa es adulta.
Ixoq. Mujer. Re ixoq xooj pan Iih maam. Nieto (a). Baler rubihnaal
kaaybal. La mujer se fue al i iih maam. El nieto se llama
mercado. Valerio.
Ixowaneel ,tzahineel. Enemigo. Iik. Chile. Raah i iik. El chile es
Xnuqoreej i wixowaneel. Le habl
picante.
Iiksbal. Pasarela. Xojikik pan iks bal. Pasamos en la pasarela.
Iis. Camote. Kii iis. El camote es dulce.
J
Jaas kinaq. Tipo de frijol. Kih tzaaq
i jaas kinaq. Es muy caro el frijol.
Jaaw. Seor. Laas rubihnal i jaaw. El
seor se llama Francisco.
1
&
38
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
2
=
40
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
42
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
43
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
44
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
45
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
2
6
46
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
48
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
49
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
50
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
L
R e kusb kow chi chiit. El
tasiscobo es duro para horcn.
Kutaaj. Conversacin, pltica,
dilogo. Jinaj kutaaj xbiraj.
Escuch una conversacin.
Kutinik, kuhtinik. Notarse, Lawachinik. Tener pesadilla,
2
!
51
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
M
Lleg a comprar.
Luhbisanik. Entibiar. Luhbisanik
muux aj. Entibiar atol de elote.
Luhch, puux. Cuchara de guacal.
Ruuk luhch inqesaj i kinaq. El
frijol lo sacamos con cuchara de Ma ich, jaaw. Seor. Kolaax
guacal. rubihnal i maiich. El seor se
Luhluh, luhik. Tibio. Luhluh i kikow. llama Nicols.
El cacao est tibio.
2
#
53
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
55
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
56
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
N
Mutzwach, sot. Ciego. Mutzwach
i jaaw. El seor es ciego.
Muuch. Chipiln. Xqakux i muuch.
Comimos chipiln.
Muujrik. Resguardar, nublarse.
X o j m u u j r i k r i s i l c h e e . N o s
2
/
57
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Naah tileb. Hombro. Wilik siichi Najtir. Hace tiempo, antiguo. Najtir
naah rutileb i winaq. Hay lea qohponik Kobaan. Hace tiempo
sobre el hombro del hombre. que llegamos a Cobn.
Naah tuuqis. Cadera. Nim i naah Naq. Pepita de fruta. Naq kuum.
rutuuq. Su cintura es grande. Pepita de ayote.
Naahool. conocedor, apresurar. Re Naqwachiis. Ojo. Kaq paam i
jaaw naahool chi riij Taqab.. El naqruwach i ixqun. La nia tiene
seor es conocedor de la Ley. el ojo rojo.
Naahoom. Encargado, responsable. Naqaaw. Regao, llamar la atencin.
Naahoom reh i kamanik. Encargado Xojrunaq i qamaam. Nos rega
del trabajo. nuestro abuelo.
Nabinik. Conocer, saberlo. Nebail. Pobreza. Wilkooj pan
Xqanabeej i Paxiil. Conocimos nebail. Estamos en la pobreza.
Guatemala. Nebaa. Pobre. Hoj nebaa. Somos
Nah chehk. Rodilla. Xqaqoj i naah pobres.
qachehk. Golpeamos nuestras Niich, sootz, chikoj, tzuhuum, pej
rodillas. xik. Murcilago. Pan tiknah kiwirik
Nah kamnaq. Cementerio. Xojponik nah i niich. Los murcilagos duermen
kamnaq. Llegamos al cementerio. de cabeza.
Nahis. Cabeza. R u n a a h i x u n . Niimbik. Crecer, agrandarse.
Tapadera de la olla. Xojniimbik ruum i qawa qahaa.
Najt. Lejos. Najt wilik i qatinamiit. Crecimos por nuestros alimentos.
Nuestro pueblo queda lejos. Niimbisanik. Agrandar. Niimbisanik
Najtir qiij. Antiguamente, tiempo paat i xqaban. Estuvimos
remoto. Najtir qiij ayuxipatinik i agrandando la casa.
qamaam qatit. Antiguamente Nikinik. Probar. Nikinik rusuqkiil
2 nuestros antepasados vivieron kikow inqaban. Estamos probando
(
aqu. el sabor del cacao.
O
n i m b eeh. Hay piedras en la
carretera.
Nimha. Ro. Xojitinik pan nimha.
Nos baamos en el ro.
Nimlaj mahk. Delito. Rewinaq re
renimlaj mahk i xuban. Ese seor Ohch. Jilote. Ohchchanik i wabiix.
cometi un gran delito. Jilote mi milpa.
Nimlaj tinamit. Ciudad capital. Ojik. Ir. Ojik qeh pan tinamit.Iremos
Xojponik pan nimlaj tinamit.Fuimos al pueblo.
a la ciudad capital. 2
)
Nimqiij. Fiesta. Xojponik pan
59
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Oo
Oqnaah. Gorra. Wilik roqnaah i
akun. El nio tiene gorra.
Oqbal. Huella. Wilik taqeh oqbal
pan beeh. Hay huellas en el
camino.
Oqis. Pi. Ti rooq i ixqun. A la Ooj. Aguacate. Suq i ooj ruukwik.
muchacha le duele el pi. La tortilla con aguacate es rico.
Oqxam a j . Recomendado, Oom. Malanga. . Reoom inkuxarik.
encomendado. Oqxamaj i ixiim La malanga es comestible.
ruuk i tuut. El maz est
recomendado con la seora. Ootwanik. Desear. Qeinwootwaaj
Oqxan. Encomienda. Re wilih
roqxan i R u x . Esta es la
3
=
P
Palik. Parado. Palik i tzi chi
runaah i pohp. El perro est
parado sobre el petate.
Patz. Cuache (cosas u objetos). Patz
i tulul. Bananos cuaches.
3
1
Q
P u h b anik. Disparar, fusilar.
Xojkipuhbaaj. Nos dispararon.
Puhkanik. Repartir. Xojpuhkanik
tumiin. Repartimos dinero.
Puhkoom. Repartidor. Ajpuhkoom
pan nim qiij. Repartidor en la fiesta. Qaban. Hagamos. Qaban i qakamaj.
Puhranik. Quebrantar (maz, arroz Hagamos nuestro trabajo.
en la piedra de moler). Puhranik Qachaaq. Nuestro hermano menor. 3
buuch iruban i Kalar. Clara est 5
Xkulik i qachaaq. Vino nuestro
quebrantando nixtamal.
65
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Q
Nido de pjaro.
Qeh hoj. Nuestro. Qeh hoj i kulk. La
taza es nuestra.
Qerenik, mekwik. Halar. Xojqerenik
3 chee. Halamos palo.
6 Qaaab. Escalera, puente. Nim i
Qikaan. Nuestro to. Xkulik i
68
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
R
chakach. La masa est en la canasta.
Qorbal. Idioma. Reqaqorbal re
poqomchi. Nuestro idioma es el
Poqomchi.
Qorbirbal. Radio. Holohik i
Qorbirbal.. El radio es bonito. Raa chumaah. Ichinta. Saq saq i
Qorik. Palabra, hablar. Pan korik raa chumaa. La ichinta es bien
xojqorik. Hablamos con la verdad. blanca.
Qorooj. Decir. Qorooj qeh. Nos lo Raa risil. Principio, antepasado,
han dicho. origen. Raa r i s i l k acharik.
Principio de la vida.
Quhtik. Cansancio, agotamiento. . Xoj
quhtik chik chi behik jaaw. Ya nos Raa. Raz. Raachee. Raz de rbol.
cansamos de estar caminando seor. Raab suutz. Neblina. Raabsuutz
Q uhtisanik. Cansar. R e hoj rupaam i beeh. En el camino hay
xojquhtisanik reh i tzi. Nosotros neblina.
cansamos al perro. Raah. Picante. Raah i iik. Pica el chile. 3
Q uninik iib. Enamorarse, 9
69
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
3
"
72
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
74
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
75
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
T
agua est en el tecomate.
Suhbik. Reducirse, encogerse.
Xsuhbik i nuweex. Se redujo mi
pantaln.
Suhtanik. Sonarse la nariz. Rejaaw
xusuhtaaj i ju. El seor se son la Tablik. Esttico. Tablik i winaq pan
nariz. beeh. El hombre est esttico en
Sujeew. Cancula. Inkutinik i sujeew el camino.
chi ruwach i yuuq kixkaab. La Tachanik. Acostar boca arriba.
cancula se observa en los cerros Xutachaai paanku. Coloc boca
y valles. arriba la banca.
Suluj. Estrenar. Suluj paat. Estrenar Tachlik. Patas arriba, puesta boca
casa. arriba. Tachlik i waakax. La vaca
Suq. Sabroso, rico. Suq i kuxbal. La est patas arriba.
comida est sabrosa. Tahchanik. Empujar (para atrs).
Suqkiil kuxliis. Felicidad, alegra. Xojrutahchaaj. Nos empuj para
Ruuk suqkiil kuxliis xqaban atrs.
qanimqiij. Con alegra hicimos Tahkay. Cabecear por el sueo.
nuestra fiesta.
3
&
76
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
78
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
79
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
80
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
T
T oboj. Perforar, agujerear.
Xqatob i chee. Perforamos la
madera.
Tohr. Pequeos pedazos. Juntohr
chi tiib. Un pedazo de carne.
Tahxanik. Salpicar. Xojrutahxaaj T olotzinik. Gotear de lluvia.
chi hai Bumbehbal. El carro nos Intolotzinik i jab chi naah i paat.
salpic de agua. La lluvia gotea sobre la casa.
Taqsanik. Mojar. ReMar irutaqsaj
i akal. Mara moja la tierra.
Tehranik, kutjanik. Platicar.
Xojte h r a n i k p a n k a a y b a l .
4
1
81
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
TZ
Tzinaj. Alacrn. Kow inkuxwik i
tzinaj. El alacrn pica fuerte.
Tzuhb. Grupo. Juntzuhb c h i
kachanam. Un grupo de personas.
Tzuhbbaqil. Esqueleto. Rujunpaliik
Tzamiy. Pelo de maz. Tzamiy rubaqil waakax. Esqueleto de vaca.
rupaam i wik. La torilla tiene pelo
de maz.
Tzihqlinik. Renquear. Intzihqlinik
4
2
TZ
Tzabteesbal ha. Calentador
para agua.
T z a h p e e l , p r e e x o . Preso,
encarcelado, recluido, encerrado.
Re tzahpeel yowaab. El preso
est enfermo.
Tza. Caliente. Tzai ha. El agua
est caliente.
T z ab isanik. Calentar.
Tzabisanik kuxbal. Calentar
comida.
4
3
U
qawach. Estamos tristes.
Tzituj, tzutuj. Jilote. Tzituj chik
taqeh iwan. La milpa ya est
jiloteando..
Tzok. Zanate. Wilik chi runaah iwan
i tzok. El zanate est sobre la Uch june h t . Semejanza (en
milpa. conductas, actitudes despectivas).
Tzuk. Esquina, rincn. Pan rutzuk Kuch juneht kiib ruukkibanooj.
paat wilik i yokaab. En la esquina Son semejantes en sus actitudes.
de la casa est la cama. Uchihil. Compaero. Wuchihil chi
T z uhkrisanik. Germinar, tijinik. Es mi compaero de estudio.
engendrar. Xtzuhkrik i ijakuum. Uchihlinik. Acompaar. Qohawuchihleej
Germin la semilla de ayote. iqal. Acompanos maana.
Tzuhmal. Piel, cuero de animal. Uhl. Paredn. Chi ruwach i uhl wilik i
Xkahtik i rutzuhmal tilebi Roos. rusuuqtzikin. En el paredn esta
A Rosa se le quem la piel del el nido del pjaro.
brazo. Uhlanik. Escarbar (con el hocic),
Tzuhr. Gota. Juntzuhr chi iqoom. derrumbar. Reahq xruhlaaj paam
Una gota de medicina. akal. El cerdo escarb la tierra.
T z u h r a n i k , t z urik. Gotear. Uhq. Corte Indgena. (vestimenta). Kih
Intzuhranik i itzihy. El trapo tzaaq i uhq. El corte es muy caro.
gotea. Uhtik. Agravarse. Xuhtik i yowaab.
Tzuhuum. Cuero de animal, chicote Se agrav el enfermo.
u objeto para pegar. Re jaaw Uhtzinik. Oler. Uhtzinik uhtzub
iruqil i rakuun ruuktzuhuum. El iruban i pehpem. La mariposa est
seor corrige a su hijo con chicote. oliendo la flor.
Tzunun. Colibr. Retzunun wilik Uhtzu b . Flor. Holohik taqeh
chi runaah uhtzub. El colibr est
sobre la flor.
4
5
85
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Uu
Ukainik. Cornear. Qeinukainik
i wakax. Como cornea la vaca.
Ukaa. Cuerno, cacho. Nim i rukaa
i wakax. Los cuernos de la vaca son
grandes.
Uksanik. Levantar, hacer progresar. Uuh. Collar, cadena. Wilik ruuh i
Xquksaj i akun. Levantamos al ixqun. La muchacha tiene collar.
muchacho.
Uktik, xwuktik. Levantarse,
desarrollarse intelectual y
materialmente. Wahqeq xojuktik.
Temprano nos levantamos.
Ulainik. Visitar. X o j u l a i n i k
W
yowaab. Visitamos enfermos. Waabal. Comedor, objeto para
comer. Pan waabal wilik i was. Mi
Ulaa. Visitante, husped. Wilik hermano (a) mayor est en el
wulaa. Tengo visita. comedor.
Utz. Mosca. Maatoobtaj i utzchi Wach kacharik. Embarazo. Wach
runaah i kuxbal. Las moscas sobre kacharik wilik i Lus. Luca est
la comida no es bueno. embarazada.
Uxeel , chiqoq. Hijillo. Uxeel i kisa Wachbal. Foto, efigie. Wach tzaq
ixqun. La nena tiene hijillo. wilik i waachbal. La foto est en la
Uxlaab. Aliento, respiracin. Xooj i pared.
ruxlaab. Se le fue la respiracin. Wachiis. Cara, rostro. Chuwa i
Uyinik. Esperar. Xojuyinik pan ruwach i halakun. La cara del
qatbal qorik. Esperamos en el nio est sucia.
juzgado. Wahuht. Arrayn. Rekuuk wilik chi
4
6 runaah wahuht. La ardilla est
sobre el arrayn.
4
7
seora. reunin.
Warsanik. Adormecer. Xqawarsaj Wii. Estado, ser, posicin, forma,
taqeh halakun. Adormecimos a los sentido de ser. Maholohik ta wilik
nios. wii. No est en buen estado.
Was. Mi hermano (a) mayor. Xooj i Wilih. Aqu est. Wilih a tumiin jaaw.
was. Se fue mi hermano (a) mayor. Aqu est su dinero seor
Waxaqijer. Hace ocho das. Waxaqijer Wilik. Est, hay. Mi wilik atuut?.
xikulik wuuk. Hace ocho das Est tu mam?
vinieron conmigo. Wilkaat naak cho? Tuweey. Primer
Waxaqlaj. Dieciocho. Wilik chik qeh saludo al llegar a un hogar.
i waxaqlaj haab. Ya tenemos Wilkaat naak tuut. Suq naak akuxl.
dieciocho aos. Est usted?. Est usted bien?.
Waxiqiib. Ocho. Waxiqiibkahaam i Wilkeeb. Estn, se encuentran.
qayeaab. Nuestro terreno es de Wilkeeb pan paat. Estn en la
ocho cuerdas. casa.
Wayeeb. Ao nuevo maya. Qelooq Winaaqbik. Adultez. Winaaqbik i
i Wayeb. El Wayebes sagrado. Seen. Vicente ya es adulto.
Weex. Pantaln. Xih i ruweex i jaaw. Winaq. Hombre. Re winaq xponik
Se le rompi el pantaln al seor. kamanoom. El hombre lleg a
Weh. Mo, de mi propiedad. Weh i trabajar.
paat. La casa es ma. Wirik. Dormir. Xojwirik cho pan
Weqej, weqinik. Romper. Weqej abiix. Dormimos en la comunidad.
itzihy. Romper tela. Wohbanik, wohwanik. Ladrar.
Wik. Tortilla. Suq i tzawik. Las Xwohbanik i tzi chaqab. El
tortillas calientes son sabrosas. perro ladr de noche.
4 Wihik. Estar, permanecer. Xojwihik Woqxanik. Hacer espuma. Woxqanik
8 pan moloj iib. Estuvimos en la i boj. Hizo espuma el jugo de caa
X
da pasos ligeros.
Xam. Despus, posterior. Hoj xam chi
riij i Seen. Somos despus de
Vicente.
Xaq chaj. Hoja de pino. Xaq chaj
Xojobrik. Tosi. Xojobrik i rupaam i paat. La casa tiene hoja
halakun. Tosi el nio. de pino.
Xa minmin. Necio, Metiche. Xa Xaq chiis. Labios. Kaq i xaq chii i
minmin i akun. El muchacho es ixqun. Los labios de la muchacha
necio. son rojos.
Xa re la. Pero. Ne qohponik xa re Xaq. Hoja. Xaq iqoob. Hoja de
la ko iqaal. Llegaremos, pero liquidmbar.
hasta maana.
4
9
89
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
91
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
Y
ajabees. La autoridad nos puso
atencin.
Xukutjaaj. Habl sobre algo, lo
cont. Xukutjaaj i kaxkilal. Habl
sobre el problema.
Xukaab. Rodillera, reclinatorio. Yal. Red. Rejal wilik pan yal. Las
Holohik i xukaab. La rodillera es mazorcas estn en la red.
bonita.
Yaak. Gato de monte. Xikik i yaak.
Xuketelaaj. Tuvo compasin de. Re Pas el gato de monte.
jaaw xuketelaaj ruwach i tzi. El
seor tuvo compasin del perro. Yabilaal. Enfermedad. Kow ruwach i
ruyabilaal. Es grave su enfermedad.
Xukohlaaj. Termin, finaliz. Re
tuut xukohlaaj keem. La seora Yahik. Detenerse, dar plazo,
termin de tejer. aplazar. Xyahik i rukamaj i jaaw.
Se detuvo el trabajo del seor.
Xumoohrisaj. Lo enmoheci.
Xumoohrisaj i ixiim.Enmoheci el Yak. Negocio. Reyak maxta reet. El
maz. negocio es bueno.
Xuqor. Dijo. Xuqor chi ne qojiik. Yakooj. Negociado, comprado.
Dijo que nos furamos. Yakooj chik i kinaq. El frijol ya est
negociado.
Xurum. Caries. Xurum taqeh reeh i
Toon. Los dientes de Antonio Ye aab. Terreno, Lugar, sitio.
tienen caries. Xojponik pan qayeaab. Llegamos
a nuestro terreno.
Xuub. Silbido. Xuubiruban i akun.
El muchacho est silbando. Yeej. Dar, proporcionar. Renutuut
xuyeew nuyeaab. Mi madre me
Xuur. Gorgorito, pito. Holohik i xuur. proporcion ( hered) terreno.
El gorgorito es bonito.
4 Yeol chii. Testigo (a). Reajyeol
" Xuut. Cntaro. Xnujik chi hai xuut. chiixponik pan qatbal qorik. El
El cntaro se llen de agua.
92
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
4
#
93
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
95
Poqomc
hi Kax
lan Q 'orik
4
/
10 0
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 2
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 4
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
10 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
5
8
10 8
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
110
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
112
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
114
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
115
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
116
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
5
/
117
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
119
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
120
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
121
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
122
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
124
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
125
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
126
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
127
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
8
128
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
0
130
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
132
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
#
133
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
135
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
136
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
6
(
138
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
=
14 0
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
14 2
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
3
14 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
14 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
14 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
8
14 8
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
150
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
!
151
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
7
#
153
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
155
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
156
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
157
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
158
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
159
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 0
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
1
16 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
3
16 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 6
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
7
16 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
16 9
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
170
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
!
171
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
173
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
174
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
175
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
&
176
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
8
/
8
)
179
Kax
lan Q 'orik Poqomc
hi
Y
Yagual. Pechek, chitnah. El yagual Yo lo hice. Rehin xinba nik. Estoy
de la seora es grande. N i m enfermo. Hin yowaab.
rupeche k i tuut. Yo. Rehin. Yo fui. Rehin xinbanik.
Yerno. Jiib ees. Valerio es yerno de Yuca. Tzi in. La yuca cocida es
doa Mercedes. ReBaler jiibe es sabrosa. Suq i tziin chi chaq.
ruuki tuMer.
9
=
9
1