JMR

ULUDAG UNIVERSITY JOURNAL OF MOSAIC RESEARCH

AIEMA - TURKEY

SCIENTIFIC COMMITTEE / BILIMSEL KOMITE

Catherine BALMELLE, Jean-Pierre DARMON,

Mara de Jesus Duran kremer, Michel Fuchs, Werner JOBST,
Demetros MICHAELIDES, Asher OVADIAH, Mehmet NAL,
David PARRISH, Grcan POLAT, Marie-Pat RAYNAUD, Derya AHIN,
Mustafa AHIN, Y. Seluk ener, Em I ne tok, Patricia WITTS,
Licinia N.C. WRENCH

OFFPRINT / AYRIBASIM

VOLUME 6 2013
 Uludag University Press Uluda niversitesi Yaynlar
Uludag University Mosaic Research Center Uluda niversitesi Mozaik Aratrmalar Merkezi
Series - 3 Serisi - 3
JMR -6

JMR


ULUDAG UNIVERSITY
Prof. Dr. Kamil DLEK
ULUDA NVERSTES
University Rector / Rektr

Volume 6 AIEMA TURKEY AIEMA TRKYE

Mustafa AHN Director / Mdr
2013 Derya AHN Associated Director / Mdr Yardmcs
A. Ali ALTIN Associated Director / Mdr Yardmcs

JMR PERIODICAL JMR SREL YAYINI

Mustafa AHN Editor / Editr
Derya AHN / A. Ali ALTIN Assistant Editor - Redaction / Yardmc Editr - Redaksiyon
Nur Deniz NSAL Redaction / Redaksiyon

BOARD OF REFEREES OF THIS VOLUME BU SAYININ HAKEM KURULU

Hseyin S. BAKAYA, Akn ERSOY, Michael GREENHALG, Gven GMGM, Abuzer KIZIL, Mehmet NAL,
Hatice PAMR, Bar SALMAN, Derya AHN, Mustafa AHN, Emine TOK, Patricia WITTS

AIEMA - Turkey is a research center that aims to study, introduce
and constitude a data bank of the mosaics from the ancient times
to the Byzantine period. The best presentation of the mosaics of
Turkey is the ultimate goal of this center functioning depending
on AIEMA. A data bank of Turkey mosaics and a corpus
including Turkey mosaics are some of the practices of the center.
Additionally, this center also equips a periodical including the
art of ancient mosaics and original studies namely JMR.
The JMR (Journal of Mosaic Research) is an international
journal on mosaics, annually published by the Uludag University
Mosaic Research Centre. The aim of this journal is to serve as a
forum for scientific studies with critical analysis, interpretation
and synthesis of mosaics and related subjects. The main matter of
the journal covers mosaics of Turkey and other mosaics related
to Turkey mosaics. Besides, the journal also accommodates
creative and original mosaic researches in general. Furthermore,
together with articles about mosaics, the journal also includes
book presentations and news about mosaics.
JMR is a refereed journal.
JMR is indexed by EBSCO since 2009
JMR is published each year in November.
It is not allowed to copy any section of JMR without the
permit of Mosaic Research Center. Each author whose article
is published in JMR shall be considered to have accepted
the article to published in print and electronical version and
thus have transferred the copyrights to the Journal of Mosaic
Research.
Journal of Mosaic Research
ISSN 1309-047X
AIEMA - Trkiye, Antik adan Bizans dnemine kadar
uzanan zaman sreci ierisindeki mozaikler hakknda bilimsel
almalar yapmay, bu mozaikleri tantmay ve sz konusu mo-
zaikler hakknda bir mozaik veri bankas oluturmay amala-
yan bir aratrma merkezidir. AIEMAya bal olarak, Trkiye
mozaiklerinin en iyi ekilde sunumu, bu merkezin ileyiinin
nihai hedefidir. Trkiye mozaik veri bankas ve Trkiye moza-
iklerini de ieren bir Korpus hazrlanmas almalar, merkezin
faaliyetlerinden bazlardr. Ayrca, bu merkezin, antik mozaikler
hakknda zgn almalar ieren JMR (Journal of Mosaic Re-
search) adnda bir sreli yayn vardr.
JMR (Journal of Mosaic Research) Dergisi, her yl Uluda
niversitesi Mozaik Aratrmalar Merkezi tarafndan, moza-
ikler konusunda yaynlanan uluslararas bir dergidir. Bu dergi-
nin amac, mozaikler hakknda eletirel bir analiz, yorumlama,
mozaik ve onunla ilgili konularn sentezi ile bilimsel almalar
iin bir platform oluturmaktr. Derginin temel konusu, Trkiye
mozaikleri ve Trkiye mozaikleriyle ilikili mozaiklerdir. Bunun
yannda, dergi yaratc ve zgn mozaik aratrmalar ieren di-
er mozaiklerle ilgili makaleleri de kabul etmektedir. Ayrca der-
gide, mozaikler hakkndaki makalelerle birlikte, kitap tantmlar
ve haberler de bulunmaktadr.
JMR hakemli bir dergidir.
JMR, 2009 ylndan itibaren EBSCO tarafndan taranmaktadr.
JMR, her yl Kasm aynda yaynlanmaktadr.
Mozaik Aratrmalar Merkezinin izni olmakszn JMRnin her-
hangi bir blmnn kopya edilmesine izin verilmez. JMRde
makalesi yaynlanan her yazar makalesinin elektronik ve bas-
l halinin yaynlanmasn kabul etmi, bylelikle telif haklarn
JMRye aktarm saylr.

2013 by Ege Yaynlar

Publisher Certificate No: 14641

Printed by / Bask For detailed information please visit website / Detayl bilgi
Matsis Matbaa Hizmetleri iin ltfen web sitesini ziyaret ediniz:
Sefaky / stanbul
arkeoloji.uludag.edu.tr/JMRe
Tel: 0212 624 21 11
www.matbaasistemleri.com
Certificate No: 20706 Address / Adres:
Uludag University / Uluda niversitesi
Production and Distribution / Yapm ve Datm Faculty of Art and Sciences / Fen Edebiyat Fakltesi
Department of Archaeology / Arkeoloji Blm
Zero Prodksiyon Kitap-Yayn-Datm San. Ltd. ti. 16059 - Grkle / Bursa TRKYE
Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, 34433 stanbul/Trkiye
Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 Tel: + 90 224 2941891
E.mail: info@zerobooksonline.com Fax: + 90 224 2941892
www.zerobooksonline.com/eng E.mail: mosaicsjournal@gmail.com
 CONTENTS

JOURNAL OF MOSAIC RESEARCH

1 mer ELK
ncirli Ky I Mozaikleri
The Mosaics at ncirli Village I

9 Mehmet NAL Mslm ERCAN Alain DESREUMAUX

Nedim DERVOLU
Restore Edilen ki Adet Edessa Mozaii 2011
Two Edessa Mosaics which were restored in 2011

23 Zeliha GDER Aytekin BYKZER

A Wine Press with Mosaic Pavement from Belentepe
Belentepeden Mozaik Demeli bir zm Presi

33 Mustafa AHN
PASIPHAE Daidalos Mozaii zerine Yeni Dnceler
New Assessment on the Mosaic of PASIPHAE Daidalos

45 Y. Seluk ENER Derya AHN

Bursa Orhan Gazi Trbesi: Opus Sectile Taban Demesi,
Mevcut Korunma Durumu ve Restorasyona Ynelik neriler
The shrine of Orhangazi / Bursa: Opus Sectile Floor Mosaic;
Its State of Preservation and Suggestions about Its Restoration

59 Emine TOK Ahmet TALAMAN Mahir ATICI

Nymphaion (Kemalpaa) Yaknlarnda Bir Roma Villasnn Mozaikleri:
Eski Ahit ykleri stne Bir Yorum
A Roman Villas Mosaics from near the Nymphaion (Kemalpaa):
An Interpretation on Old Testaments Narratives
 JMR 6, 2013 45-57

Bursa Orhan Gazi Trbesi: Opus Sectile Taban Demesi,

Mevcut Korunma Durumu ve Restorasyona Ynelik neriler
The shrine of Orhangazi / Bursa: Opus Sectile Floor Mosaic;
Its State of Preservation and Suggestions about Its Restoration

Y. Seluk ener Derya ahn*

(Received 15 April 2013; accepted after revision 29 June 2013)

zet
Bursa Bykehir Belediyesinin talebi zerine 21 Eyll 2011 tarihinde Orhan Gazi Trbesi ziyaret edilmitir.
Mozaik deme zerinde yaplan incelemeden sonra deme zerindeki baz problemler tespit edilmitir. Bu
makalenin amac Orhan Gazi Trbesi iinde bulunan mozaik demeyi arkeolojik adan tanmlamak ve hava
ve kullanm artlarna bal oluan problemleri tespit etmektir. Makale ayrca mozaii restorasyonu ve kon-
servasyonuna dair neriler iermektedir.
Anahtar Kelimeler: Opus sectile, Bizans sanat, Konservasyon, Restorasyon, Mozaik.

Abstract
The shrine of Orhangazi was visited at the demand of the Bursa Municipality on September 21, 2011. After
the examination of the mosaic floor, some problems was identified on it. The aim of the paper is to descibe
the shrine of Orhangazi mosaic pavement as an archaeological feature and determine their problems which
depends on wheather condition and using. The paper also includes recommendations about the conservation
and restoration of the mosaic.
Keywords: Opus sectile, Byzantian Art, Conservation, Restoration, Mosaic.

Giri
Bursa Orhan Gazi Trbesinde yerinde yaplan bir incelemede trbede ve taban demesinde hem evre artlarndan
hem de kullanmdan kaynaklanan sorunlar bulunduu belirlenmitir. Bu makalede trbe taban demesinin arkeo-
lojik ynden tannmas ve deerlendirmesi, mevcut bozulma nedenlerinin belirlenmesi ve sorunlarn giderilmesine
ynelik zm nerilerine yer verilmitir. Hazrlanan almayla nemli bir ziyaret merkezi olan yapnn, taban
demesiyle birlikte mevcut durumunun iyiletirilmesi ve daha salkl bir ziyaret alan haline dntrlmesi y-
nnde gerekletirilecek giriimlere katk salamak istenmitir.

Arkeolojik Deerlendirme
Orhan Gazi Trbesinin zemininin orijinalde Ge Roma Dneminde eski bir Bizans Manastrna ait olduundan
sz edilir (Eyice 1962: 141 vd.). Sz edilen yapyla ilgili baz bilgileri Arap Seyyah bn-i Batuta (1325-1349),
stanbul Elilii Papaz Stephan Gerlach (1573-1578) ve 17. yzyl seyyahlarndan Jacop Spon, George Whelerin
yazlarnda bulmak mmkndr. 19. yzylda Charles Texierde trbede daha eski bir yapya ait kalntlar bulundu-
undan bahsetmitir. Bu yaplardan yuvarlak olannn Peygamber lyas (Elias) iin ina edilmi olabilecei iaret

* Prof. Dr. Y. Seluk ener, Sanat Tarihi-Konservatr, Gazi niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Kltr Varlklarn Koruma ve Onarm Blm
retim yesi. E-mail: ssener@gazi.edu.tr
Yrd. Do. Dr. Derya ahin, Arkeolog, Uluda niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm retim Grevlisi. E-mail: dsahin25@hotmail.com
46 Y. Seluk ener Derya ahin

Resim 1

Resim 2

edilmitir (Texier 1862: 130). 20. yzyln ilk eyreinde ise Shultze burada
Pythia Saraynn bulunma olasl zerinde durmutur (Shultze 1922: 337 vd.).
Shultze ayrca Iustinanos tarafndan Ba melek Mikael adna yaplan kilise lo-
kalizasyonu iinde ayn yeri gstermitir. Ancak farkl beyanlara ramen Orhan
Gazi Trbesi zemin demesinin Ge Roma Dneminde bir mabede ait olduu
tartma gtrmez bir gerektir.
Eyice, trbenin yerindeki olas yapdan bahsederken Orhan Gazi Trbesi ola-
rak bilinen yapnn daha nce, dar takn apsisli, iinde drt stun bulunan,
kubbeli yani Orta Bizans Devrinin tipik drt stunlu Yunan Ha Planl bir kilise
eklinde bir bina ifadesini kullanr (Eyice 1962: 142). Ancak devamnda mi-
mari tipinin tam anlalamadn ve olas bir Pareklesion (kilise eki yaps)olma
ihtimalinin yksek olduunu zikreder. Trbe mevcut grnmn Osmanl Sul-
tan Abdlaziz zamannda (1868) almtr (Resim 1). Bugnk ekli ile dardan
her bir kenar 16.80 m uzunluunda olan kare biimli bir yapdr.

Taban Demesinin Tanm ve Deerlendirilmesi

Kiliseyle ilgili tek kalnt, trbenin zemininde yer alan ve ksmen korunmu in
situ opus sectile demedir (Oku 2009: 41-48). Zeminin farkl yerlerinde ap
35 cm olan adet ayn stundan kesilerek elde edilen stun gvdesi yer almak-
tadr (Resim 2). Bunun yan sra ok sayda dikdrtgen formlu daha erken bir
yapya ait olduu aikr devirme mimari malzeme de deme iinde bulunmak-
tadr. Orhan Gazi ve Osmanl Hanedanna ait mezarlar antrolac formlu tasarm
yer yer evrelemektedir.
 Bursa Orhan Gazi Trbesi / The shrine of Orhangazi/Bursa 47

Resim 3

Demede kullanlan malzeme; sar-pembe ve krmz-pembe oalitli kalker, ter-

ra-cotta, yeil serpantin ta, krmz beyaz benekli porfir, krmz-beyaz-siyah
kireta, beyaz mermer, siyah mermer, krmz pembe bre, gri damarl beyaz
mermer, soan tr istikten olumaktadr.
Opus sectilenin gneybat, bat ve kuzey ksmlarnda bir blm korunabil-
mitir. Demenin gneybatsnda ortas beyaz renkli karelerden oluan 10 cm
geniliinde 133 cm uzunluunda ha formlu (?) bir bordr yer almaktadr. Bor-
drn st kesinde 120 x 120 cm llerinde 12 cm genilikte bir bordrle
evrelenmi kk bir antrolac (dm) tasarm yer almaktadr (Resim 3). Sz
edilen bu tasarmn kuzeyinde dier antrolacl ikinci bir ksm daha mevcuttur.
Tasarmn bu alannda adedi net olarak tespit edilebilen 19 cm apnda toplam
dokuz adet plakann evresi, iki mermer erit arasnda lozange ve aralar siyah
piramit biimli tesserea ile sarlarak oluturulmutur.
Bir blm Orhan Gazinin mezarnn altna doru devam eden merkez pano en
dtan ie doru gri damarl beyaz mermer bir plaka, ayn dzlemde byklkle-
ri farkl dik duran drtgen krmz beyaz ve krmz beyaz-siyah opus sectile ve
tekrarlayan drt sra mermer dz plaka ve dik duran drtgenlerden oluan bordr
tasarm ile evrelenmitir. Bu bordrlerin genilii ortalama 50 cm, korunan
uzunluu ise 163 santimetredir. Burada yer alan antrolaclarn ana merkezi tm
tasarmn en bydr ve olduka girift bir grnm tekil etmektedir.
Olaslkla, yaklak drtte biri gnmze kadar gelebilmi opus sectile deme-
de yer yer byklkleri 0.50 cm ile 3 cm arasnda deien tesserea kullanlmtr.
Farkl ereve tasarmlar gsteren panolarn i ksmlar teknik olarak antrolac
ad verilen dm motifleriyle oluturulmutur. Kullanlan bu motifler zellikle
6. yzyl Ge Roma Kilise Zeminleri iin son derece tipik bir tasarmdr. Ayn
48 Y. Seluk ener Derya ahin

zemin planlamasn znikte Koimesis ve Ayasofya kiliselerinde, Trabzondaki

Ayasofya kilisesinde, stanbulda Ayasofya, mrahor, Zeyrek Fenari sa gibi ki-
lise orijinli camilerde de izlemek mmkndr.
Orhangazi trbesinde imdilik herhangi bir arkeolojik kaz yaplmas sz konusu
olmadndan, yukarda bahsi geen karlatrmal rneklerden yola klarak
Orhan Gazi Trbesinde bulunan zgn taban demesinin yaklak 6. yzyla
tarihlenmesi mmkndr.

Koruma Sorunlar: Bozulmalar ve Nedenleri

Orhan Gazi Trbesinin, her yl neredeyle elli bini akn ziyareti arlad bilin-
mektedir. Binann drenaj sisteminin bulunmay ve yal havalardaki ziyareti
younluu taban demesinin youn neme maruz kalmasna neden olmaktadr.
Ayrca, deme yzeyinde izlerle geirdii anlalan bir yangn, hatal malzeme
kullanmn gsteren deiik onarm uygulamalar ve deme yzeyinde sre
giden kontrolsz ziyareti dolam gibi nedenler taban demesini tahrip eden
ciddi tehdit trleri arasnda saylabilir.
Yerinde yaplan incelemelerle tespit edilen sorunlar, kendi ierisinde yaplan
bir snflamayla yapsal sorunlar, malzemede gzlemlenen bozulmalar ve hatal
onarm mdahaleleri olmak zere alt balk altnda incelemek mmkndr.

Yapsal Sorunlar
En nemli yapsal sorunlardan biri, bina taban demesinde ve duvar alt blm-
lerinde etkileri, izleri ve sonular grlebilen nem sorunu ile buna bal olarak
gelien tuz kristalizasyonudur.
Neme bal meydana gelen tuz klar (efflorascenza/ieklenme/tuz kristali-
zasyonu), bina ierisinde, duvar alt blmlerindeki sva yzeylerinde ve taban
demesinde mevcut rengin/renklerin koyulamasyla ayrt edilebilmekte ve/
veya beyaz, krem, kahve renkli lekeli alanlar veya beyaz pul eklinde bir tabaka
oluumlaryla grlmektedir (Resim 4-5). Nemin varl ve tuz klarna bal
olarak duvardaki sval yzeylerde svann kabarmas, imesi, dklmesi, sva
yzeylerinde ufalanma, dklmeye bal lakuna oluumlar (para kayb), sva
katlar arasnda ve sva katlarnn alttaki tayc duvardan ayrlmas/kopmas
eklinde bozulmalara yol amtr.
Nem ve buna bal oluan tuz klar, taban demesini oluturan mozaik ve
opus sectile malzemesinde eitli sorunlar da beraberinde getirmektedir.
Nem, mozaik ve opus sectile deme dekorasyonunu oluturan ta rgde, ince
taneli ve zellikle killi mineral bileenleri bulunan ta trlerinde killi yapnn
yumuamasna neden olmu; dolaysyla da malzemede anma, ufalanma, ka-
buk halde dklme, atlama ve gzeneklerde genileme eklinde grlen bo-
zulmalarn olumasna yol amtr. Bu bozulma ayrca, dekorasyonu oluturan
mozaik ve opus sectile dekorun st tabakasn oluturan tessellatumun alttaki ya-
tak harcndan (setting bed) koparak yerlerinden ayrlmas/kmas ve sonrasnda
kaybolmalarnn da sebebidir. Nitekim nemle yumuama ve kurumaya urayan
harcn gevrek hale gelmesi; ayrca tuz kristalizasyonu oluumuyla oluan meka-
nik basklar, bu bozulma oluumlarnn nedenleridir.
Bina evresindeki toprak (zemin suyunu tutan /barndran zelliiyle) ve ya
suyu nem ve tuz k oluumlarnn balca nedenidir. Ayrca trbe evresinin
neredeyse giri kotu seviyesinde (ve i mekn zeminine gre bir miktar daha
yksek kotta kalan) dolgu toprakla kapl olmas, bina evresinin parke ta ile
 Bursa Orhan Gazi Trbesi / The shrine of Orhangazi/Bursa 49

Resim 4

kaplanmas ve yamur suyunun cephe duvar stlerindeki alnlklar sayesinde

dorudan duvar diplerine yakn topraa aktarlmas ve yap evresinde bir drenaj
sisteminin bulunmay bozulma etkilerini arttrmaktadr (Resim 6).
Bozulma mekanizmas, ya suyunun nemli bir tuz kayna olarak bilinen
topraktaki eriyebilir tuzlar zmesi, temeller tarafndan (talar ve harlardaki
kapiler yap/ince kanallar/gzenekler yardmyla) emilerek ykselmesi, tabana
ve mekn duvarlarna sirayet etmesi, i mekn duvar alt ksm yzeylerinde ve
taban demesinde buharlamasyla ierisindeki tuzun katlamas, bu srada da
malzeme (duvarda sva ve ta /zeminde taban demesi) yzeyinde ve yzeye
yakn ksmlarda bask ve basnlar oluturarak bozulmalara yol amas eklinde
meydana gelmektedir (Torraca 1988: 32-36).

Taban Demesi ve Malzemesindeki Bozulmalar

Taban demesinde tespit edilen balca bozulmalar ve nedenleri unlardr:

Para kayb ve lakuna oluumlar

Opus sectile, mozaik ve mermer plaka kapl demede eitli nedenlere bal
meydana gelmi eksik alanlar ve para kayplardr1. Bozulma trleri ve neden-
leri u ekilde sralanabilir;
Resim 5

Resim 6 1 Bozulmalar iin yaplan snflamalarla ilgili daha geni bilgi iin bkz. www.Getty.edu./conservation/
Mosaics in Situ Project, Illustrated Grossary, Getty Conservation Institute and the Israel Antiquies Aut-
hority, December, 2003: 1-15 ve Anonim, Alterazioni, Macroscopiche dei Materiali Lapidei: Lessico,
Normal 1/88, CNR ICR, Roma 1980. Bozulmalar iin ayrcaBkz. Akll 1989: 165-172.
50 Y. Seluk ener Derya ahin

Resim 7

Resim 8

1- zgn yapnn trbeye dntrlerek yeniden kullanlmas srasnda ta-

banda mezar hcrelerinin almas (ve belki de 1855 byk Bursa depremi)
zgn taban demesinin ksmen tahrip olmasna neden olmutur. Ortadaki
sandukalar evresinde grlen kayp alanlar, muhtemelen Osmanl dnemin-
de (bu boluklara yerletirilen mermer ve renkli ta plakalarla dolgulanarak)
tadilata uramtr (Resim 7).
2- Trbedeki ziyareti younluu ve ziyaretilerin mevcut taban demesi ze-
rinde dolam, nem ve tuz kristalizasyonu gibi sorunlarla birlikte alttaki ki-
re balayc bir harla (setting bed-yatak harc) tabana bal olan plakalarn
ve daha kk boyuttaki mozaik tesserealarnn yerlerinden kopmalarna/
ayrlmalarna ve/veya yerlerinden karak kaybolmalarna neden olmutur.
 Bursa Orhan Gazi Trbesi / The shrine of Orhangazi/Bursa 51

Resim 9

Resim 10

Yaplan inceleme srasnda lokal alanlar halinde ok sayda tesserea ve k-

k plaka kayplar tespit edilmitir. Tessera ve plaka kayplarnn grld
baz blmlerde alttaki har katlarnda da (yukardan aaya setting bed,
nucleus, rudus ve statumen) alma ve kayplar grlr; lakunalar muhteme-
len serbest ziyareti dolamyla derinlemi, kayp oran bu sayede artmtr
(Resim 8).
Tesserea rgl alanlarda, ta plakalardan oluan opus sectile blmlerinde
ve bunlar kuatan mermer ve renkli ta plaka kaplamal alanlarda bazlar
20-30 cm. genilik llerine kadar varan, eitli karmlara sahip (beyaz
imento, gri imento ve kire balaycl trlerde) har dolgularn bulun-
mas, para kayplar ve lakuna oluumlarnn zaman ierisinde sreklilik
52 Y. Seluk ener Derya ahin

gsterdiini, sorunlu blgelerdeki bozulmalarn har dolgusu/tamamlama

eklinde yaplan basit onarm mdahaleleriyle telafi edilmeye alldn
gstermektedir (Resim 9).
3- Taban demesinde daha kk paralar oluturan tessera kenarlarnda ve
yzeylerinde para kopmalar grlmektedir. Bu tr bozulmalar talarn
daha ok nem younluu nedeniyle yumuayarak zayflayan yzeylerinde
tuz kristalizasyonu ve ziyareti basklaryla beraber kenar, ke ve yzey
blmlerinin kopmas, krlmas ve ezilmesi eklinde meydana geldii anla-
lmaktadr. Oluan bozulmalar, yapmda perdahlanan ta yzeylerinde, za-
manla biriken toprak ve kirler nedeniyle lekeli alanlar ve matlam blmler
olarak aka dikkati ekmektedir (Resim 10).

atlak, yark ve krklar

Demede dekorasyonu oluturan renkli ta plakalarn oluturduu zgn mal-
zeme yzeylerinde eitli byklklerde klcal ve derin atlaklar ile en az iki
paraya ayrlmasyla belirlenebilen krk oluumlar eklindeki grlen bozul-
malardr. Bozulmalarn, har katlarnn youn nemle yumuamasyla ve dal-
masyla, har katlarnn slanmayla su emmesi ve kurumasyla nem kaybetmesi
ve tuz kristalizasyonuna bal oluan i gerilimlerle ve ziyareti hareketliliiyle
oluan d basklarla meydana geldii anlalmaktadr (Resim 11).

Anma
Taban zerinde yrnmesiyle meydana gelen fiziksel anmalar (erozyon) ve
nem- tuz kna bal oluan mikro basnlarla meydana gelen ypranma - y-
zey kayplar eklinde grlen bozulma biimidir. Bozulma, genelde yzeysel-
dir; ancak baz blgelerde yzeye gre derinleen anmalar olmak zere farkl
nitelikte de karmza kmaktadr. Anma oluumu, dekor btnln etkile-
yecek lde, formlarn siliklemesine neden olmutur (Resim 12).
Resim 11

Resim 12
 Bursa Orhan Gazi Trbesi / The shrine of Orhangazi/Bursa 53

Mikrobiyolojik patina oluumlar

Bozulma, yapnn d cephelerinde, trbe yaps temel seviyesine yakn dzgn
kesme ilenmi traverten ta yzeylerinde farkl renkleriyle dikkati eken alge
ve liken tr su yosunu oluumlardr. Srekli slanmann bulunduu cephe alt
ksmlarndaki ta yzeylerinde gri-siyah-yeil renkli ince bir tabaka eklinde
youn olarak rtmtr. Mikrobiyolojik geliim, zgn malzeme yzeyini ks-
men kapatmasyla estetik bir sorun oluturmas yannda, nem tutucu etkileri
ve organizmalarn geliim mekanizmalarndaki andrc salglaryla kimyasal
deiime (anmaya) de yol amaktadr ve zgn malzemelerde (rnein g-
zeneklerin genilemesi ve deliksi kurulularn meydana gelmesi gibi) bozulma
srecini hzlandrmaktadr (Resim 13). Bozulmann ilerlemi rneklerinde ta
yzeylerinde ufalanma, para kayb ve petek gzllk olarak adlandrlan farkl
bozulma oluumlarna neden olmaktadr.

Yangn zleri /lekesi oluumu

Bozulma, binann veya meknn meydana gelen bir yangna maruz kalmasndan
dolay taban demesini oluturan tessera ve eitli byklklerdeki ta plaka-
lar yzeyinde, atee bal yksek scaklkla meydana gelmi yank izleri/leke-
leri eklinde grlmektedir. Bozulmann grld yzeylerde zgn renklerde
soluklama ve/veya kararma ve grileme gibi renk deiimleri grlmektedir.
Resim 13 Yksek sya bal kalma (pimi ta sendromu), bozulma etkilerinin bu malze-
melerde daha youn ve kolay olarak ortaya kmasna, yani talarda zayflam
Resim 14
bir bnye olumasna neden olmutur (Resim 14).

Yzeysel birikim/ kirlenme

Yzeysel birikim/kirlenme, yapnn srekli ziyarete ak olmas, ziyaretile-
rin dolamlar gibi etkilerle ta yzeylerinde oluan kirlilii tanmlamaktadr.
Talarda zellikle anma, ufalanma grlen blmlerde oluan gzenek ve
boluklarda koyu gri ve siyahms renklerdeki toz, toprak vb. gibi kirlenmeler,
bir taraftan grnm (estetik algy) etkileyen (Resim 10), dier taraftan su
tutulmas-nem ve tuz oluum tehlikesiyle yeni bozulmalara yol aabilecek teh-
ditleri oluturmaktadr.

Hatal Koruma-Onarm Mdahaleleri

Yapda, hatal malzeme kullanmna dayanan, genelde basit onarm uygulama-
larn kapsamaktadr. Uygulamalar, bir taraftan estetik grnm ve onarmda
birlik/btnlk ilkesine aykr bir eitlilik olutururken, dier taraftan malzeme
seimindeki hatalaryla da demede dekorasyonu oluturan elemanlarn korun-
mas asndan da sorunlar oluturmaktadr.
Onarm mdahalelerinin birincisi, taban demesi rgsn oluturan tesserea
ve plakalarda para kaybyla eksilen ksmlarn har ile tamamlanmas uygula-
malardr. Uygulama, bazen bir tata kk bir alan bazen de birka ta blm-
n kapsayacak genilikte, kayplarn olduu blmlerin hazrlanan bir imentolu
harla tamamlanmas eklinde grlmektedir (Resim 8-9, 15) . imentolu har
dolgu-tamamlama uygulamas farkl genleme ve geirgenliiyle tala uyuma-
yan bir malzeme nitelii tamaktadr ve zamanla tatan ayrlarak dklme ei-
limi gstermektedir. Ayrca imentolu har, tabandan ulaan zemin suyu/nem
etkisiyle, zamanla rgde tuz oluumuna yol aarak, evresindeki rg talarn-
da ufalanma, ayrma ve dklmeyle grlen para kayplarna neden olan bir
faktrdr (ener 2012: 339-340).
54 Y. Seluk ener Derya ahin

Resim 15

Onarm mdahalelerinin dieri, dekorasyonu oluturan rgdeki ta aralarnda

gerekletirilen derz (dolgu) yenileme uygulamalardr. Yenilenen dolgular, ag-
rega (iri kumlu, ince kumlu/taneli) yaps ve bazen kireli, bazen de imentolu
balayclar kullanlmasyla farkllk gsteren har trlerinde, dzenli/dzensiz
ve zenli/zensiz iilikte olmak zere eitlilik gstermektedir.

Koruma Yntemleri
Yapsal Sorunlarn Giderilmesi
Orhan Gazi Trbesinde en nemli yapsal sorun nemdir. Neme kar nlem
alnmas, trbe ve taban demesinde yap ve dekorasyon malzemelerinin ko-
runmas bakmndan nem arz etmektedir. Alnmas gerekli nlemleri u ekilde
sralayabiliriz:

Zemin ve ya suyunun uzaklatrlmas ve drenaj sisteminin tesisi

Trbe evresindeki toprak dolgu, yap ve mekn taban iin nemli bir nem
kaynan oluturmaktadr. Mevcut yap malzemelerinin yalar ve nemden
korunmalar iin bina evresindeki kaplamalarn kaldrlarak kaz almalar-
nn yaplmas, bylece mevcut toprak dolgunun makul seviyede indirilmesi ve
beden duvarlar-toprak ilikisinin mmkn olduunca kesilmesi; ayrca zemin
ve ya suyunun yapdan uzaklatrlmas iin drenaj sisteminin tesis edilmesi,
bu sayede zemin suyunun taban demesine ve duvarlara ulamasnn nne
geilmesi gereklidir.

Ziyareti etkilerinin kontrol

Ziyaretilerin yal havalarda ya suyunu deme zerine tamalar ve ta-
ban demesi zerinde dolamlarna bal oluan bozulmalarn nlenmesi iin
trbe ierisinde kontroll ziyaret salanmaldr. Bunun iin mekn dokusunu ve
btnln bozmayacak bir ziyaret/yrme platformu/bandnn oluturulmas
 Bursa Orhan Gazi Trbesi / The shrine of Orhangazi/Bursa 55

gereklidir. zme ynelik uygulama, yerden ok yksek olmayan (20 cm gibi),

kenarlar trabzanla evrili, ahap veya paslanmaz elikten (rnein 80 cm ge-
nilikte ve kap aklndan balayp yine kap aklnda son bulacak ekilde
dolalarak klmasn salayan) bir platformun yerletirilmesiyle zmlenebi-
lir. Yrme bandnn tabanda bast ayak/destek blmlerinin alt kee benzeri
tamponlarla desteklenmelidir. Platform altndaki dekorasyonunun grlebilme-
si/izlenebilmesi, yrme band zemininin krlmaz zel camla kaplanmasyla
zmlenebilir. Gerekletirilecek bu uygulama sayesinde;
1- Ziyaretilerin yal havalarda taban demesi zerine tayacaklar ya
suyunun zemine ilemesi kstlanacak,
2- Kontrolsz ziyaretle taban zerindeki yrmeyle oluabilecek tessera kma-
s, ta kenar ve kelerinin krlmas gibi tahribat etkileri engellenebilecek,
3- Taban deme st tabakasndaki malzeme anmas nlenebilecek,
4- Trbe zemininde yaplacak aktif (aadaki blmlerde aklanacak olan)
koruma ve onarm mdahalelerinin kalc olmas salanacaktr.

Taban Demesi ve Malzemesinin Korunmas ve Onarm

Gerekletirilmesi gerekli grlen koruma almalar, daha ok mevcut bozul-
malarn ve etkilerinin giderilmesini ve mevcut durumun iyiletirilmesini hedef-
leyen aktif konservasyon mdahalelerden (ener 2005: 5366; ener 2012a:
201-220) olumaktadr. Bu amala, yaplacak almalarn srekliliinin salan-
mas iin, yapsal sorunlarn giderilmesinden sonra gerekletirilmesi nemlidir.
ngrlen almalar u ekilde sralanabilir:

Temizlik
Taban demesi yzeyinde ve derz aralarnda grlen birikimler ile d cephe
duvarlar alt ksmlarndaki talarda gzlemlenen mikrobiyolojik patinann te-
mizlenmesi zgn renk ve dokunun ortaya kartlmas, yeni bozulma oluum-
larna yol amamas iin gerekli ve nemli bir koruma ilemidir. Uygulamada
farkl yntemlerle temizlik yaplmas mmkndr: Bu yntemlerden trbe iin
geerli olabilecek kolay ve etkili yntem mekanik temizlik yntemidir. Mekanik
temizlik ilemi, konusunda deneyimli koruma eleman tarafndan uygun nitelik-
teki fra ve sngerlerle yzey andrlmadan yaplabilir.
Orhan Gazi Sandukasnda grlen boyalarn temizliinde kimyasal (boya -
zc kullanlarak) yntemlerle temizlenmesi mmkndr. Boya zc olarak
metil klorr ierikli rnler jel kvamnda kullanma hazr bir zc olup, ya-
lboya fra yardmyla boyal yzeylere uygulanabilir. Bu ekilde yumuayarak
kabarmas salanan boya tabakas orta sertlikteki bir fra ile fralanarak, pa-
muk ve snger yardmyla silinerek yzeyden alnabilir. lem sonrasnda yze-
yin suyla ykanmas ve kimyasal etkiden arndrlmas gereklidir. Uygulamann
koruma meslek elemannca yaplmas ve uygulaycnn maske ve eldiven kul-
lanmas gereklidir.

Salamlatrma
Salamlatrma, lakuna bordrlerinde, yapm katlarn oluturan har katlar ara-
snda ayrlma/boluk bulunan alanlarda ve taban dekorasyonunu oluturan ta
plaka yzeylerinde olmak zere farkl uygulama biimleri eklinde gerekle-
tirilmektedir.
56 Y. Seluk ener Derya ahin

Bordr salamlatrma uygulamas, lakunalarda kenarlarn, toz boya pigment-

lerle renklendirilmi uygun renk ve dokudaki kire balaycl har karmlar
kullanlarak yaplmaldr. Uygulama lakuna tabanndan balayarak kenardaki ta
seviyesinde ken kesit oluturacak ekilde kenarlarn dolgulanmas biiminde
gerekletirilmektedir. Bu uygulamayla lakuna kenarlarn oluturan tesserea ve
ta plakalar har dolgu ile desteklenmekte ve zemine balanmaktadr. Bordr
harc uygulamas lakunalarda daha sonraki aamada yaplacak har dolgu ta-
mamlama ilemleriyle birlikte mevcut kenarn almasn engelleyen ve kenarla-
rn dayankllklarn arttran bir uygulamadr.
Taban deme katlar arasnda ayrlma oluan alanlardaki boluklar sv har
enjeksiyonu yaplarak salamlatrlmaldr. Bunun iin ncelikle har katlar
arasnda boluk/ayrlma bulunan alanlar belirlenmeli ve izim zerinde iaret-
lenmelidir. Uygulamada taban st blmnden kartlan birer tesserea yuva-
sndan ince keskilerle alacak birer kanalla bu boluklara ulalmas gereklidir.
Arkasndan hidrolik kire balayc hazr enjeksiyon har zeltileri bu boluk-
lara aktlarak- dolgulanarak salamlatrlma yaplmaldr. Uygulamada har
enjeksiyonu sonrasnda, kabaran ksmlara kuruma srasnda stten arlk yer-
letirilerek bask yaplmas tam birleme iin nemlidir.
Ayn uygulama yark ve atlaklarn salamlatrlmasnda da kullanlabilir. at-
lak ve yarklar bu ekilde dolgulandktan sonra, yzey rengine gre hazrlanan
kireli har ile kapatlmaldr. Hazrlanan dolgu harc, kullanlaca alann yzey
rengine gre pigmentlerle renklendirilmelidir.
Taban demesinde yzey salamlatrma ilemleri ancak ufalanma grlen ta
yzeyleri sz konusu olduunda yaplmaldr. Bu uygulama iin dk youn-
lukta akrilik reine uygulamas (aseton iinde % 4-6) tek uygulama halinde ne-
rilebilir.
Yukarda belirlenen tm uygulamalarn mozaik koruma konusunda deneyimli
uzman korumac denetiminde, koruma meslek elemanlarnca yaplmas zellik-
le hatrlatlmaldr.

Lakunalarda har dolgu ile tamamlama

Taban demesi dekorasyonunda eksik alanlar mevcuttur. Gerek byk gerekse
kk alanlarda har dolgu uygulamasyla tamamlama yoluna gidilmelidir. Ta-
mamlanacak alanlarda, orijinal doku ve renge uygun kire esasl har kullanl-
maldr. Yark/atlak onarmlarnda nerilen har karm oranlar (tane tr ve
boyutu deitirilerek) plastik tamamlamalar iin de uygulanabilir. Har dolgu
ile tamamlama uygulamalar, alma ncesinde yaplacak ok saydaki deneme
ierisinden, renk ve doku uygunluuna gre seilen tek bir har rneiyle ger-
ekletirilmelidir.

Sonu
Bursa Orhan Gazi Trbesi taban demesi, zamanla ve evresel etkilerle olu-
an bozulmalarla ksmen tahribata urayarak gnmze ulamtr. Tahribat
etkilerini gidermek-durdurmak-engellemek iin yukarda aklanan nlemlerin
alnmas, yapsal sorunlarn zlmesi ve etkin/nleyici koruma mdahalelerin
yaplmas gerekmektedir.
Koruma onarm uygulamalar, mevcut taban demesinin belge yann zedele-
meden, durumu iyiletirilerek yaatmay amalamaldr. Bu dorultuda zgn
yapma ve malzemeye zarar verecek gereksiz uygulama, ek ve mdahalelerden
 Bursa Orhan Gazi Trbesi / The shrine of Orhangazi/Bursa 57

kanlmas gereklidir. Olas hatalarn nne gemek iin taban demesindeki

tm aktif uygulamalarn koruma uzmanlar denetiminde meslek elemanlarnca
yrtlmesi, uluslar aras kabul gren etiklere uygun olmas gereklidir. Ayrca
bahsi geen bu koruma almalarnn kalc olmasn salamak ve yeni bozulma
oluumlarn nlemek iin de yap ve taban demesi periyodik olarak kontrol
ve bakm altnda tutulmaldr.

Kaynaklar - Bibliography
Akll 1989 H. Akll, Mozaik Tahribatlar, Anadolu Aratrmalar XI: 165-172.
Eyice 1962 S. Eyice, Bursada Osman ve Orhan Gazi Trbeleri, Vakflar Dergisi 5: 135-148.
Oku 2009 R. Oku, Prusia ad Olympum Mozaikleri, JMR 3, 31-51.
Shultze 1922 V. Shultze, Alt-christische Staedte und Landschaften II Kleinasien Gtersloh I.
ener 2005 Y. Seluk ener, Side Antik Kenti Stunlu Cadde Mozaiklerinin Konservasyonu 26. Uluslararas Kaz
Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu, 20. Arkeometri Sonular Toplants, 2428 Mays 2004 - Konya (An-
kara): 5366.
ener 2012 Y. Seluk ener, Arkeolojik Alanda Taban Mozaiklerinde Karlalan Bozulmalar, Trkiyede Arkeometri-
nin Ulu narlar/Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey, Prof. Dr. Ay Melek zer ve Prof. Dr.
ahinde Demirciye Armaan/To honour of Prof. Dr. Ay Melek zer and Prof. Dr. ahinde Demirci, Ali Akn
Akyol Kameray zdemir (Eds.) (stanbul): 339-340.
ener 2012a Y. Seluk ener, Arkeolojik Alanda in Situ (Yerinde) Mozaik Koruma Yntemleri, JMR 5: 201-220.
Texier 1862 Ch. Texier, Asie Mineure, ev. A. Suat (Paris).
Torraca 1988 G. Torraca, Porous Building Materials, Meterials Science for Architectural Conservation (Roma)