Allah, kendini bildirmek ve lemi

yaratm ak isteyince ku d re t d iliyle

k n fo l)" emrini verdi. Bir lhi name
koptu. Bu name oniki perdede karar
kld. On iki perdeden drt oyun dodu.
(erh, Raks, Muallak, Pertv)
Allah lemi yaratnca, nurunu da
onun zerine brakt. Bu nurun zevkiyle
btn lem gld. O lhi N am eden
drt saz ve szden, oniki perdeden
vcuda gelen drt oyun, bu aleme
nasip oldu.
Anasr- Erbaa (4 eleman), bu drt
oyuna uygun dt...
Akpaa, Raks Risalesi
XV. Yzyl

...V E Y A A M I S R D R E N E T M E N L E R

DNCE SEVG

^ N A N ^ B
n
BESLENME REME
O t

KAPAK: Dnyay yaratan 4 eleman:

Hava, Ate, Su, Toprak.
XIII.yy. Mozaii, Alsace.
 LTFEN DZELTNZ.
SAYFA SATIR YANLI DORUSU
88 SALOMON'UM Ters Altndaki ekil gibi olacaktr..
MHR
107 8 feur Fleur
109 22 eleri eleri
109 23 var-lndan varlndan
115 19 Eksik ifade (x) iareti ise Saint Andre hacna benzer
( + ) ve (x) m atem atikde bir kemiyeti
oaltan iaretlerdir. Bunlarn ayn zam anda
dinsel sim geler olduu dikkate alnrsa
DOLAYLI OLARAK, Tanrnm insanlara verdii
OALINIZ! buyruu, dini inanlarla badatrlarak,
ger e k etiril m ektedir, diye dnyorum !...
N.E.
118 10 ( ) ( r ) olacak
119 2 esine esine
119 20 Bu pencereleri ,
119 24 teotokos teodokos
313 30 Pripos Priapos
323 resim 76. Sayfaya baknz.
457 resim 2. Bl. 78 Sf. Baknz.
476 12 ROMAN ROMA
14 26 sonuna Eski denizciler syle diyorlard:
Beykoz srtlarndaki Yiia Hazretleri
ile Yeni Mahalledeki Telli baba Boazn
giriinde manevi koruyuculuk yapyorlar?!.,,
37 2 1901-1909 1898
37 2 1901 Silinecek
168 Resim ters
baslmtr.
198 14 17 kez ziyaret ettiim bu ren yerine ait
farkl izlenimlerimdir.
 Bu kBabm tm yayn tattan, FBdr ve Sanat
S terleri Kanunu gereince yazanna aB9B. AftnMor
(y a t* ya da szl) kaynak boBriHmek faojutt Be
yapriablBr.

SEMBOLLER
ve
YORUMLARI
Blm 1
B irin c i B ask: N isa n 2 0 0 0
KapcA tasarm: N ecm ettin ERSOY
Kapak izimi: Fatih DURMU
Yazm; Mehmet ERKAL
Resimleyen: Mustafa ERSOY
Basla: Zafer Matbaas. (0212) 512 16 88
Cif: Gven CVtevt. Coafolu
S8N: 976-95540-1-1
letiim iin
Neet m er Sok. No: 19/6 61300 KacMcy-STANBUL
Tel: (0216) 336 95 93 Fa* (0216) 336 63 26
Sevgili torunum Lebrtz ERSOV o thaf ecfyorum ...
 Sayn okuyucum ;

O kuyacanz bu kitap, aslnda 1990 yknda yaymlanm olann ikinci

basks n ite li in i tagn a k to d r Ancak, thaf edeyim ki, o tarihlerin g ve kstr
kodksn ve yaym iin a ce le ci davranlar, kttabm gerek ieriinde, gerekse
teknik m ontpfm da ko rtim a z hata ve ektikMdee neden oldu, im di ise, beni
zen bu olumeuzluldann te k tiitiy le beraber, okuyuculanm a b ir nebze daha
yararl olm a gayreti inde bulunuyorum .

Aradan geen u sekiz inde, yapabidK^im ayn trdeki

aratrm alarla, b irin ci kitabm n SUNU blm nde de deinctiim gibi,
SEMBOLZM1N ANCAK ARALAYABLDM KAPISINI Htp, biraz daha aan
yeni b ilg i, yorum ve vertier setinm i ve esfct ertn i de rotulam akfl) olanam a
s rtip oldum .
SEMBOLZM: Takdk edersiniz, baltbam a b ir UMMAN; insan b ir kez
dahnca, b ir daha km ak islem iyor, dem iyeceim ; bttakis onun derinliklerinde
yatan balklardan baz paralan da beraberinde tayarak, kyor tekrar su
yznel..

Sembolizme dayak yorunsal retim ier yapabilm ede ki baan, mmkn

olduunca, her konuda varolan BLG B M tdM ' nl, hayal gc le harekele
g e irip iler hale koyabilm e yetenei He doru orantik o tm rtto c *. Hayalin
yapam acft b ir ey. gidem ettii yer ve mesafe yoktur. Ne var ki. onun
ayetinde yaptian bu yorum ye zdetirm eler bu yer ve m esafeler iin d e kalan
a kla yakJaym kjria blim lentin ve evrense le mi veriler dorultusunun, en
azndan, paraletinde butunmasma zen g ste rtitin ...

N ecm ettin ERSOY

(ubat 2000)

3
 F B d rtftn ll onaylamyorum, ama

bunlar fada etm e zgrlnze

on nofedm o kadar tayg gstereceim..

VOLTABE(1664-1776)

SUNU
(1990 yttn d a yaynlanan kita pla ilg ilid ir)
Profesyonel Turist R ehberlii kuralarn b itirip bu m eslee yeni atlan
aritodalanm iin Haziran 1998'de, denem e am acyla ve ilk aam ada kalem e
alm olduum *Turtd Rehberleri in Temel BUgi ve Yorumlar* adh kitabm da,
am rm atc nttettkte ve yzeyde olan b a s blgMere ve yap4ocak aklam alarda
yarart d o co ^v um duum bk ko semboln yorum ianna do yer vermitim.
Bu kez, konuya Hgl duyan deerli okuyucularm ve rencilerim in, bu tr
sembottk yaklam larta yaplan sytelehn daha ttgi e kici ve e tkili olduu
yolundaki izlenim leri, bu kinci kttabmrsn KAFtSTn .tem el b ilg ile r yerine sembottk
kavram lar ynnde, biraz daha orkk vermek ureftyle ffip aralam ama ve ona,
SEMBOLLER VE YORUMLARLA GRNENDEN GRNMEYENE ' ismini
verm em e daha uygun dmtr.
j
abmalanm yaparken, Sembotter Szl adh eserdeki, ayn ayn isim lerinin
yontmas olanaksa, 800*0 atan eserden yarariandkiann belirten, 100 kadar
bate ve Islm lkesi yazannn.lO O kadar batk altnda toplanan fikirlerini
zm leyip kstlayarak, anccttt bunlann HgiU en ilg in olanlarna yer verm ekle
yetinm i fcxJunuyorum.
Kitabn erii, aa yukan yzde etti orannda, bu yabanc kaynaklardan
tercm e ve d iim ize uyartanan bilgilerden, ci e r yans ise yerli kaynaklardan
alnanlara Maveten, biraz d a kiisel gr ve katklarm dan olumu bulunuyor.
Doiayts fte ok yi b ilin d i i g ib i, aslnda tm kitaplar -kutsal olanlarndan
tttbarerv g ve cesaret aknacak gizem li duygulan iin d e saklayan,
gerektiinde em lccc*, az veya ok da olsa yararianlaco m it edilen baz
b ilg ile ri edinm ek i in bavurulacak birer barnak olm ulardr..

4
 K apaklar, bu yerlere giri vem n kaplardr; ta yfa la r iin de, bazen gizem i
eyalarla donahlnrv, fikir odalar olm aldr diyoruz...

Biz, hayli kalababk b ir ekip olarak, onun bu odalarna, soyut veya somut,
bazen ansiklopedik b ilg ile re de yer vererek, aklam alar yerletirdik; konu
edilm ek istenen olay ve vartklann, bizi onlarn derinliklerine gtren kaplarna
anahtarlar, m aym uncuklar, sokm aya altk, ayet dHersenlz, manftk ve
dnce yapnza uygun geliyorsa, siz de bu anahtar ve form llerden
yararlanp baka kaplan da a a b ilir, sentezler yapar, hayal gcnz orannda
yeni eyler retip, o la b le ce k nokscrtanm e tam am layabilirsiniz. Bu katklarnz,
gerektiinde eletirinizi, samimi teekkrlerim le karBayocom ...

rdelem eye cfctm z konular bakca iki blm den oluuyor: Birincisi,
tm yle sem bolizm e ffikin verBeri kapsayp, buntam t altnda, karanlkta
kalm olan baka zeliBeleri bazen reef .bazen de yorumsal ve betim sel bir
anlatm la aydrtlatm ay am alyor. D ierleri ise. ou kez somut boyuficm iinde
kalarak, kkenlerine inBmeye gerek duyulm ayan trdedkier. Bir baka ise,
baz olay, o b je ve kavram larn m itolojik d erin lkle rin # kadar nerek, veya Hkei
kan ve geleneklerle badatrarak, yanetm a baz zerine bina
edttm ilerdlr. Ancak, her id konunun o d e ri i ie ve birbirlerine bah bir z
yap gsterm esi, buniann ayn ayn ve zgn balklar alhnda toplarvp fiziki ve
kronolojik b ir sralam a halinde sunuknaena im kn verm em itir.

K itabn yaztnrvnda, belgelerinden, bBgi ve lgilerinden geni a p ta

yararlandm itira f edeceim , kaynakada odlar ya z* deerli yazarlara ve
kiilere olduu kadar .nottanm n kitap haHne getirilm esindeki teknfle hizm etlerde
tm em ei geenlere en ten teekkrlerim i sunuyorum ...
N ecm ettin ERSOY
(Kodrfty:Nisan 1990)

5
 KAPSAM VE AMA
1987 ylndan bu yana, zeMkto rehberfik m erteine yeni karton
arkadalarm a gi olanm za giren konularda b ir nebze de olsa yarckm a
olabilm ek am acyla, bavuru n iteli in de iki kita p yaynlam , ilkine " Turist
R e h b e rle ri in Tem el B ilg ile r ve Y orum lar , brne de "S em boler
v e Y orum la rla G r n e n d e n G r n m e ye n e 1 adtn verm itim .

Bu kez, 1990 ta rih li oian kincisinin sunu m etninin, o 2am anki istek,
ih tiya ve kouNann hatrlanm as ve yaym am acvnm deim ediini
belirtm ek, in aynen yaym iam ay uygun buldum .

imdi yl 1999 so nu ; aradan 10 yl g e ti. Bu sre iin d e ilg i duyduum

S em bolizm ve Ezoterizm atarm da ve buntann at yeni ufuklarda
yaptm aratrm alarda daha farid ve boyuttu gzlem ve saptam alanm
oldu. Ancak itira f etm em gerekiyor ki, ecfndiim bu fikir birikim inin
yorum sal bir tarzda yazya dntrm ede, ayn p aralel ya da do& uttuda
fikir retm i olan baz de e rli yazarlarn yaptlarndan da etkilenm i ve
yararlanm bululuyorum . Keza, Sembolizm1 n Turist Rehberlii i k i de
nem li ve yararl olduuna Jnandridanm fade eden m estektalanm n bu
yndeki olum lu telkin ve nerileri, bana, ayn konulan daha d a gelitirip
genileterek elinizdeki kitab yeniden kalem e atm ak cesaretini verm itir.
A risto,bilm ek mukayese etm ek, ayn zam anda sebepleri bitm ektir
dem itir. te biz .kimi kez, bu iki kavramn erim ek istedii noktaya ve
konuyla ilg ili sem bollerin anlam larm yorum layp a da p te ederek,
ulayoruz. Sonuta kullandm z bu sem boller nce YORUMLAMAYA, sonra
da onlar YANSITMAYA yaryorlar.

Sembol (sim ge), yaktrm ak, benzetm ek, bir araya toplam ak anlamm
ie rir. Ancak bu sim genin ne olduu d e il iletm ek istedii MESAJ nem
tam aktadr.

Kurann Kerim1de A llah' m kelm , onun iin d e gizlenm i olan yce

duygulan, em irleri ve gelecekle lg ili oiaytan...kim i yerde TEFSR (yorum) ve
ERH (ofidam a) suretiyle anlalabiliyor ve a nlatlabilyor. Bu bakm dan
yorum yapm ak ok duyar* b ir giriim olduu g ib i, bu y o la yaplan
anlatm lann da insan yaam m daki rol ve nem i tartlam az bir gerek
olm akta...

6
 Yorumlarn g e e rlilik ve kalcl se onu yaparvn YETKL, YETENEKL ve
YETERL olmas orannda, kabul e d ile b ilir b ir nitelik kazanyor.
Trktyede bugn, somut kavram ya da nesneleri sembolizmin
evrensellemi form l ve kuraltanyta aHdayan ve Trkeye ekilm i derti
toplu b ir yaptna raslamacftm. Varolanlar ise para para kitaplara girmi
bulunuyor.
Kitaplk raflarndaki bu boluu doldurm ak iin ktm yol zerinde Kk
karma kan bir tarihi yapvt, sem bolik verilere dayanarak, bilinm eyen
ynleri ile tantacam :
Bir rehberin stanbul turuna balarken nnde ilk durduu yer Suttan
Ahmet M eydann daki Alman emesi olur genellikle...B u eme hakknda
hemen hereyi biliyoruz. Zaten zerine de yazrrvkzr: Prusya Kral ve Alman
m paratoru olan G uillaum e II' nln IsatanbuT a yapt bir dosttuk ziyaretinin
amsm yaatm ak i in Alm anyoda yaptrp gnderdii, vs...
Ancak im paratorun bu nazik ve dostane yaklamn b ir EME
arm aan ederek gstermek istem esinin gtzfi b ir nedeni otabitir mi? Evet
o la b ilir: M itolojik dnem lerde Avrupa1 da, zeHMde GaHer blgesinde bir
hayli yaygn bir EME KLT sz konusuydu. Kitabn ikinci blm nde
Hipodrom m etninde de yer verdiim iz g to l, Alm an m paratoru, sunaca
arm aan*) bir em e olmasnn, " Osmonknm o devirde SU / SEBL
olgusuna verdii nem ve saygnkkla da badasn diye sem itir (?)
Aynca her ki hkmdarn isim lerini (arm alarn) bu dostluk yaklamnn
bir ifadesi olarak yan yana koydurmutur. Bununla d a katmam, o isim leri
sc g ib i m barek b ir rzk, cam iler g ib i, gkkubbeyi sim geleyen bir semvi
rt esi altna aldrm tr.

Bir rehberin, konusu ne olursa olsun, kendisinden beklenen

aklam alarn akadem ik ve m itolojik dozunu m uhatap olduu kii ve
kiilerin ncelikle ve zelikle o konudaki BLG / KLTR dzeyleri He
renm ek istediklerine gre ayartam as en e tkili yntem olm aktadr.
Kitabmz ierik olarak, daha ok m itoloji, arkeoloji, sanat tarihi...benzeri
bilim dallarnda b e lirli lde b ir altyap1 ya sahip olanlar, ya da en
azndan bu tr konulara lg i duyan / m erakl olanlarn kaynak olarak
kullanabilecekten bir slupla kalem e alnm tr... Konularn akntsna

7
 ka p la rok yaprro olduum yorum ve benzetm eler tam am en kendi
hayal gcm n rndrler. Ancak bunkn sergilerken karlaacoraz
fantezi zdetlrm elerl tz edilen konu ve olayn alm n bir mantk
zem inine oturtm a g ayret ve niyetiyle yaptm kabul ederek, hogr He
karfayoconz umuyorum.
Eski m edelm in hl dum an tten, soumam om larn dlerken,
sembol ve yorum kavram larn aada sunduum u farkl perspektifle
de deertendrm eye aktim :
O rduda TO PU SINIFF n n bizim zamanmzda uygukx* iki tr at
teknii vard: G rerek art, grm eyerek at..G rerek atta atan to p ve
atlan hedef b e tik *. sterlerse birbirlerini grebilirler, bakaca bir araca/
aracya yani, denebilirse, rehbere1e gerek o lm a ya b ilir...
Grm iyerek at ise, b ir stte (tepe) gerisinde saklanm, kendini
gsterm em eye, ne ve nerede olduunu b e lli etm em eye atan hedef ve
hedeflere yneliktir. te o hedefin yerini, ntteklerinl tam ve doru olarak
kefedip BASKI ALTINA alrsak, neyi var neyi yok, datp yok edebHIrtz.

te bu sonucu elde etm ek in topum uzun nam lusuna, at lesap

cetvellerinde b elirtile n gerekil YAN ve YKSEL11 verm ek cap eder. Biz
buna (AnHyenlerin LGN YOUNLATIRMAK diyeceiz. Ancak bu aam aya
gem eden nce o andaki hava (atm osferik) koultaria ve balistik
zoruntuMdann etvertli olup olm adnn test edHmesl uygun olur kl.bu da
onkmn LG DZEYfr nln kontroldr.

Daha sonra be. yi rtnerek korunm aya alan hedef zerinde beklenen
zam i etkiyi salayacak en uygun kapa (tavHt II.ya d a hassas) mermi cinsi ve
barut hakknn seilm esi g e lir ki bu sonuncular yorumumuzun yani ta bir caizse.
atwnmz>n(l) DOZU ve SEMBOLLER olu ria r...

Kitabn b irin ci blm nde yer alan sem bollerin aklam alar, zorunki
olarak, konularn benzertll gz nnde tutulup gruptancbnlm ve
rotanm larcfcr. kin ci blm de be, bir turist rehberinin atlm gzerghlar
zerinde ziyaret edenilen ren yerlerinde, baka belgelerde deinilm em i
okfcjunu tahm in ettiim , baz Hgin grnm lerin aklam as yaplm tr.

Arzu e d k ll l taktirde, bunlarla ilg ili b ilg i (Bkz.) rumuzu le gnderm e

yaplan 1. blm den edinilebilecektir.

8
 zeNikle Meri yaftara gelm i insantanm an, sanatsal ya cta kltrel
deerlere sahip birikim lerini br tarafa g etm eden ( I ) , orun
beklentisi inde bulunanlara btrakjp, paylam ay dnmesi , erdem i ve
insancl b ir davran olur. Sylesin# bir giriim in, bakalar in olmasa b le ,
kendi a ile bireylerinin, zerinde gururla yryecei kaka izler o ta c o ra
itenlikle inanyorum . Bu konuda, yani Ug ve ura atam m aa da yaneyan
ynleri ile , en mkemmel rnekleri verenlerden Prof. Saym Ekrem
AKURGAL ve MTOLOJ SZL g ib i gayet grkem i bk yapt bU ere
hediye ederk g eden A zra ERHAT sayg ve m innetle anyorum ...

Byk bk zlem ve heyecanla baladn bu kitap i k i Idmi yerde

te lif eklinde yararlandm yeril ve ya b a n a yazarlara ve zaman zaman
fikren katkda bulunan m eslektalanm a, aynca klta b n yazm, basm ve
yaym aam alannda em ei geenlere tefekkrlerim i sunuyorum. Ontann
da desteiyle tam am layabildiim bu mtevaz yaptm n satndan
o labilecek modcM g elirin, m kul ldeki b ir ksmn, T.S.K. M ehm etik
Vakf1 na bo^tayocom ifa de edebflm ekten de ayr bk m utluluk
duyuyorum ..

N ecm ettin ERSOV ,K a0$y Arakk 1999

NEDR SEMBOLZM ?
Buna hem en, se m b o lle rin dlN veya evrenseM efm l sessiz b k konum a
lis a n d r dem ekle yetinm eyip,onu bkaz irdelem ek gereini duyacaa.

SEMBOLZM (sfmgebim), daytann, objelerin (nesnelerin) ve kuSanHogeien

deyim ve szcklerin, daha ok dinsel, felsefi ve estetik adan YORUMUNU
yapan bk sistem dir. Sembolizmin am ac, bu saydridanmcz] edebi veya somut
yaktam tardan ok, duygu ve dncenin sem bolik (simgesel) ve soyut rn
g ib i tanrtm ak ve yanstm aktr. D ier bk deyile, d grnlerinin b ir hayli
tesinde, kiinin hayal gc ve kltr yetenei He bak aenm yn ve
boyuttan orannda, ontann iin d e gizli, rtl kalm otan baka anlam lar
arayp bulmas ve bunlar d ile getirm esidir. Bu i, so a n b u lm a k in
ka b u u n u soym aya b e n ze r bk alm a olduu g ib i, eskimi, terkedNmi
m itolojilerden de yararlanarak, yorum lar yapm ak ve ayet cfyebttrsek,

9
trenlerde uygulanm aktayd Bir sem boln anahtanran herhangi b ir nedenle
kaybolm as, onun gerek anlam ve anlatm m zorlatrm aktadr. Ancak,
psikologlar, bllfnatam tzda bulunan ve tarih ncesi derinflklere uzanan bir
ok semboln anahtariannn kaybolm odm ve hala bezleri etkile diini iddfc
ediyorlar. Bunun indir ki. modem sanatrtar fikir ve duygularn, herkesin
anlayam ad bir sembolizmin iinde yanstm aya alm aktadrlar.
Kiisel olarak, sembolizmin, zellikle Turist Rehberleri iin, turistlerin lgisini
ekecek farkt yorum lar retm eye olanak salayan bir ura olduuna
nanyorum.
Elektrik grnm eyen bir gcn grnen tarafdr. Sembolizm se , birtakm
kavram ve ykler arasnda dolanarak ynn alm akta ve bu ynler
dorultusunda yaklam lar yaparak, tpk elektrik s veya t g ib i, kendini
gsterm eye akmaktachr. Dier bir deyile, e lle tutulam ayan eyleri, ruhsal
olaytan, gzle hitap eden sim gelerle anlatm ak istem ektedir.
Sembolik kural ve form tor aracl ile yaplan aklam a ve azdetirm eler,
m uhatap olunan kiinin, bata Bgi duym as, daha sonra ise, onun bgi
d ze yi ve hayal gcyle de orantl olarak, daha gereki ve ho bir sylei
ortam nn olumasn salam aktadr. A lbert Einsteinhin 'H a y a l c b H g kle n
n ce ,o n u n n n d e d fr* dediini antmsyalm.

Sembolizm, zellikle Hmstryan dininde, yzyllar boyu kuanrima olana

bulmu ve am acna ulamtr. Ancak, ilk kiliselerde uygulanan sembolik
betim lem elerin erei, insan figrlerinin yasakland X.yzyla kodar giriHik
iken, O rtaada, din eitim ine yardm c olm a uygulam asna dnmtr.
Gnmzde, zellikle yabana d il renim i iin kullanlageien ve gze-kulaa
hitap eden (audio-visuei) m etot benzeri, bu insanlar d a resimin okum a yazma
bilm eyenlerin yazs olm asndan yola karak. Hristiyanl tantm ak am acyla,
ncil sayfalarn duvarlarda yanstma gereini duym ulardr. Ancak, itira f etm ek
gerekir ki. bunlardan bir ksmm bugn, anahtarsa ve anlatansa
olduklarndan, adeta bir ss, birtakm soyut kavram lar dizisi olarak, karmada
grm ekteyiz.

O rtaan sonlarna doru, her sanat dalnda olduu g ib i, insanolunun

deer yarglan deitiinden renm e m erak, hayal gcne egem en olmu
ve sonuta sembolizm kaybolup gitm itir. Ancak sembolizm gnmzde, falclk
ve rya tabirlerinde zaman zaman bavurulan b ir m alzeme olarak, e tkid i in i

10
srdrm ektedir. G ncei yaantmzda stidtkia kdian<*m tz ksattm aiar da,
astnda birer sem boldrler; O.N.U.lU.N.I.C.E.F..U.N.E.S.C.O.,gibi.
Bugn zellikte Mason Localarnn tertibinde kulanlon bir ok eya ve
obje. Mason feisetesinin gerektirdii yn ve anlam daki sem bollerle ifade
ediim ektecfir.

Asfcnda, bizler b ir sem boller lem inin iinde yayoruz; yada semboller
lem i bizim iim izde yaam aktadr. Sembolizmin yararlan ve geeriflii
konusundaki diyeceklerim izi, "grm em ek . o eyin yo k o ld u u anlarrana
g e lm e z ve g rm e k stem eyenler k a d a r kt b ir kr, duym ak
iste m e yen le r k a d a r kt b ir sar yo ktu r !" zdeyiine balyarak yetinm eyi
yeliyoruz.

SEMBOLZMN GERELER
Bunlar, saylar, renkler, ekHIer ve izgiler, fikir, gr ve yorum lar olup, antik
alardan bu yana hemen her toplum da, kendilerine zg yn ve am alarda
baz farkllklar gstorek. birer itre lisan olmular ve cansz eylerin boyuttann,
kapsamlarm geniletip, onksn btnlem eye yaram lardr. Aynca. tm bu
gerelerin bir ounda, e rke klik veya d i ilik zeiiikieri bulunduu
varsaylarak, bunlar yaplan zeletirm elerde taban olarak kutiamlmlardr.
Erkek ve diilik prensipleri, deha iteri gidilerek, yorumsal retim lerde danlan
bir kural, hatta b ir form l g ib i, benim senmitir. Biz kitabm zda sadece bunlarn
yoruma ak olan rneklerini sunmaya alacaz.

BAZI SZCKLERN AIKLAMASI

EZOTERZM (EZOTERK): Trke karl, batini, irek, irekilik veya i dnya
le ilg ili gizli ve som ut olm ayan olaylarla uraan ve bunlarla iliki kurarak
yorum lar yapan, bir bilim daldv. Eski filozoflarn okulunda, onlarn gezi
doktrinlerine verilen bir ad veya sadece o mezhebin esrarna sahip olanlar iin
kullanlan, bir sfattr.
OKULTZM: Hemen hemen a yn paralelde, gizli, esrarl (m ajik) olay ve
olgularla lgilenen b ir bilim .

11
 SEMBOL: Simge. B elirli b ir insan, nesne, grup yada dnceyi veya bunlarn
birleim ini tem sil eden, ya da bunlarn yerine geen LETM ES* dir.
Osmanlcas, remiz, alm et, bir baka deyile, bir nesnenin mal olan, veya
soyut bir eyi gz nne seren bir yaratk veya objedir. rnein, kpek
sadakatin, terazi adaletin, (Pb) kim yada kurun'un simgesi (sembolndr.
Semboizm'n esasm oluturan bir tanm d a oyfe yapabiliriz: Temsili bir
karla uyarak, bir baka eyi ifa d e eden, hazr olm ayan veya alglanm as
olanaksz olan bir eyi, doal b ir ortam da zihne davet eden her kiisel iaret
(alm et) b ir sem boldr. Bunlar, b ir desen, bir aygt, resim, isim, tertip, diyalog,
bir alegori, hatta bir kii veya kurulu o la b ilir. Sembol (simge) yaktrmak,
yanstmak, benzetm ek, bir araya toplam ak olarakta tanm lanabilir. Bir
sim genin kendisinin ne olduu deil, iletm ek istedii mesaj nem lidir
Masonlukta simgesel anlatm lar ok nem tar.
Simgeler, genel b ir snflam a He u drt trde yapbyoriar:
-G rafik olarak: Hristiyanlk b ir hala, Hritiyanln, uluslararas yardm rgt
Kzlha la, slm lkelerinde ise Kzlay* la tem sil ediliyor.
-Alfabetik olarak: Potasyum elem entinin simgesi (K), hidrojenin k (H) olduu
gibi.

-Temsili olarak: A.B.D.nn kim i zam an bir Sam Am ca1*figr He gsterilm esi.
Kimi zaman sim gelerle, sim gelenen arasnda hi bir benzerlik ve arm a
ba bulunm am aktadr. rnein, m atem atikte sonsuzluun simgesi sekiz
rakam yatk o c .A.B.D dolar ise $ harfi ile gsterilm ektedir.
Sembolizm (Sim gecilik) XIX.Yzyldo bir grup Fransz airinin balatt bir
akm olup, daha sonra resim ve tiyatro alanlarnda da yaylmtr.
Simgelemeyi (Sembolize etm eyi), insanlom herhangi bir dzeyde beraber
yaam alar eklinde de algtlodm z taktirde, sembol eskl de, gene
sem bolik b ir ekilde yle aklayarak tanm konusunu bitirm ek istiyoruz:

14Sembol aslnda iki paraya blnm b ir objedir. Bu paralar, seramik,

ahap ya da m e tal... o la bilirle r." ki ahs, rnein, a la c a k l, borlu, m isafir, ev
sahibi, iki hac (din adam ). Uzun sre ayr kalocak olan ki insan, bu
paralardan birini kendilerinde m uhafaza ederler. Daha sonra bu paralan

12
birbirlerine birletirm e olana bulduklar zam an, konukseverlik, dostluk,
b o r...g ib i balarm tekrar hatrlyacaktardr.
AMBLEM: Bir fileri ifade etm ek, m anevi veya fiziki yarat gstermek iin
kullanlan gze grnr bk figrdr. Buna zel iaret, alm et veya remiz
denilm ekledir . rnein, bayrak vatann, defne dal zafer1 in. kanatl aslan
Markos un am blem idir. Soyut veya somut olan herhangi bir eyin
yokluunda onun yerini tutar.
ATRBU: Bazen bk gerek, bazen de bir m aj o la b ilir. Bir ahsn, birleim in,
m anevi b ir yaratn farkl d a n ynlerini gsteren b ir iaretfk. rnein, kanat
havacln, tekerlek bk dem kydu iletm esinin, topuz Herkfn, terazi adaletin
atribsdr. Atrib, birok eyi bir arada anlatm aya yarayan karakteristik
aksesuarlardr.
APOKALPS: Yeni Ahit1 in son kitab. Havari St. Jean' nm dnyann sonu ile
ilg ili ifadelerini vahiy yduyta a lp d ile getkdii b ir blm . Apokalips1in inde
gelecein gizli ifa d e le r, sem bolik renk . say veya ekillerle aklanm
gereklerine ilikin tm , bazen bir ksm, akim kabul edem edii bulunm akladr.
Hristiyanln olduu g ib i Yahudi dininin de bir Apokalips11 bulunuyor.
KLT: Tapm, tapn.
LTURJK: Dinsel trenlerle ilgin.
FANATK: Banaz.
KON: Grntsel gsterge. Kutsall ve tanrsall olan resim.
KONOGRAF: Bu tr sanat yaptlarnda fade edilm ek istenilen konularn
anlam ve kaynaklarnn ncelenm esi...
DVNtTE: Tanrlk, uiuhiyet.
FALLK: Erkek cinsel organ ile lg ili d a n kavram .

GENLETLM AIKLAMA
(Kaynak:Antklopedtk,Metaf3sik Terimler Szl :Brgn AR9CDAL 1984)

EZOTERZM Yunanca: E so te riko fd an : sel, i .

13
 E to th e o : G ryorum , / te / otan, g iz li otan.

Alm anca : Esot&rismus.

ngilizce ; Esotorism
Franszca : Esotrism e.
O vnanbca: BatrvMk.
Trke : rekMc.
Ruhulua gre:
Trans srasnda grm e ya da iitm e yoluyla bir medyum tarahndan alnan
b ilg ile rin sadece e hille re aktankp retilm esi. Kiisel deneyle salanan isel
b ilg i, herkese anlatlam ayan, buut eki b ir mekan ve zam andan gelen uurlu
etkilerin m eydana g e tird i i b ig i topluluudur. Bu tr b ilg iyi sakyan
tecrbeler, boyutlu mekan ve zam ana a lt, d il He fade edilem ezler. Soyul
karakterli, dinsel n ite likli, sim geseldirler. VeH ve mritler bu d ftse l ezoterik bilgiyi
teiapattk oiorak alrtor; bir tr vaNydk. anmzda ezoterizm , inisiyeierin ilham l
bilgilerine dayal b ir fetsefedk. S im g e ci* tem el fade tarodtr.

Ezoterizm'e gre:
1. Tabiat ve bilim in btn sstanru aklayan b a tit ve evrensel b ir ifaat vardr.
2. Bu sr sadece inislyelere fg ttf MUJan sytorin a*fcvK* rar* saydaki timeeJer,
balayan, m rit) em anet edkebir.

3. Siriann b ig tsir* en yksek ruhani reislere ve dnya* nm g e ici sahiplerine

ayran b ir gelenek kesinSkle m evcuttur.
4. Bu sstan fade eden baa iaret ve geom etrik ekiller srp gelm itir ve
bunlarn sadece inisiyeief biVr.
. OKLT - OKLTtZM
Latince :Occutfus
Alm anca .O kkutf - Okkutttsmus
ngilizce :O ccu tt -O ccutttsm e

Fransaca :O ccu0e - O ccuftizm e

14
 Osmanbca:Gctfp ve g o y p .h a f! -lm i g a y p m e rte i
Trke .G izli - GizHbiHm.gtzNcIttk

G izlibilim ter denilince, eski gelenein devam n salayan ezoterik (bafcni)

doktrin anlalm akladr. Ezoterik, b a tin i kelim esi ya*ra c a ona katianiarta
anlamlan " olarak ele atnmabckr. M esela b ir mezhep, bk tarikat, btn
bildiklerini herkese aklam yorsa, ezoteriktir. Bu g ib i gizli tutulan eylerin
akland kim selere de inistye (balayan, isteyen arUam nda, m rid] derler.
Bu srlara d a ayn b iim lerde "arkan* ad vermektecflr.
GiztibDimcilik halk tarafndan shrbazMc. m neccim lik, normal st
kuvvetlerin kullanl, ckvperi He m nasebet, byclk tarznda anlalmtr.
Asl gizliblmcUk eski geleneklerin retHmeskfir. Bu gelenekler, b ilg ile r,
esasa dayanyordu: 1) Tek Tanr fikri. 2) Reenkamasyon. 3)Tekaml.
Bat dnyasnn ezo^erizmi, inisiyasyonlan eski Msr ezoterizmine dayanr.
ntsvyasyon sade birtakm gizil b ilg ile rin azdan aza naklecm esi deildir.
Okttizimin konusu: G enel olarak, lm tesinde ve berisinde ne vard*?.
Nereden g e lip , nereye gidiyoruz? u dnyadaki hayat taram a ne dmakcfir?
Bunun in m akul b ir l var mdr? Kendi kenefimizi slah ede b ilir miyiz? Doa
kuvvetlerinden yararlanm ay nasd baarrz? lm tesi lem lerin yasatan
nelerdir?
Okttizmin ana esas udur:
1. Afich.Hkeler koymutur.
2. D oadaki tm olaylar bu lhi Bkeler d a h lin d e m eydana gelir.
3. nsan doadaki otayksria h l ilkeler a ra m d aki orantlan (saylan)
tanm aya alarak yasalar aratnr.

Okttizmin aratrm a atarm da: Nekromansi (ruhlara danarak gelecek

hakknda insans kaderini renm e). Kabala (Yahudi mistisizmi), m aji (by,
sihir), alim i (simya Hmi). astroloji (yikfirio r Hmi) konulan da varefir.
SEMBOL:
Y utanca :Symbolon.

15
 Latince rSym bolurn.signuTi.
AJm anca -.Symbol.SinbHd
ngflizce :?ym bol.
Franszca :Symbo*e,
Osm anlca :Hm sal,rem iz,akm et.
Trke :Simge.

Temsili b ir karla uyarak b ir baka eyi eden, olm ayan veya algHanmas
mkansz b ir eyi d o a l bir oranda zihne davet eden her kiisel iaret (dm et),
sem boldr. Bu ifa de , sem bolcln esaem tekl eden tanm dr.
Edebiyat, iir, resim, d ro e l metinler ve mriota semboAckjn en gzel
rnekleri He doludur. Avam dan (bHgisiz topluluktan) sddam ak veya ona derin
b ir mesele ya d a b ilg iyi basit ekilde aktarabim ek iin , zorunlu olarak
em bolcle gidilm itir. Sembolik ifa de le r, yakn ofcvak anlatlm ak islenenin
gerek deeri ile antatam ayoca e netedyti, m eydana g e tirilmitir. Ya da,
cinsel m etinlerde olduu gtol. nsan z tv M pelm eri ve bHgtakin artm a
gznne aknarak m eydana getirikniierdk. nsan zihninin gelim esi ve
bilgisinin artm asna paralel olarak yeni yeni anlam lar kazanan ayetlerin iinde
zfcredtten olaylar, s fa ia r, isim ler vs. birer semboMc fade olabIHr. Aynca,
sem bolik ryalarn yaanrm zda byk b ir yeri va rd r. Rya yorum culuu,
sem bollerin zm lenm esi dem ektir.
Sem bolertn b ir ksm kesin anlam *, zm lenm i ve aklmlv. D ier b ir kum
ise beliniz anlam l, kapak ve yackrganan c instendk. Ofclttam, ezolerizm , kk
eski geleneklere dayanan baz doktrinler, bu sonuncusuna rnek*.
Sem bollerin zlm esi, antalm c* irtedM eri vyt, anlam ortaya *a rtm c*
yzylarca insanlar megul etm i*.
Sem bol* fadelerin kuHanrimasma sebep: gereklerin "te d ri (bk eydsn
dsrtne dereoe dereoe gemek) BomI gereince, derece derece anlarimae,
va rfcktam zihinsel ve ruteal bk kcsmaaya uram ae, genel ve yafcn bk aNakm
yokj olmas, baz gereklerin ankaknaencto vcrt e stn bk a b a sortelmesi
g ereklii nedenlerinden Heri geknektedk.
Sembol daim a, insaran hayal etm e ve kcM am a gcn uyarp kendke

16
uygun tarzda zm lem etee gHmeske sebep olmu, byteoe ta rta antaplor
ve dolaysyla farkl tekam l ynleri ortaya fcm tfhr.

ANKTEDE SEMBOLZM
KAYIP KITA MU
M.. 70.000 yritannda Pasifik O kyanusutaa. bugnk AnM erin bdm duu
blgede, zerinde 64.000.000 kadar Insaran yaam m srdrd byk bk kf
a bulunuyordu. (MU) ad verflen ve dnyaran en eski yerleyim merkezi alarak
kednleyen bu k f a bugn denirin afhna gm l bulunuyor. le ta semboiz m
hareketleri bu la f a zerinde baylamy ve yeermittr. O rada yaayan nsanlar
tm anlafcmtann gk daim leri ve otam am izleyerek. gzlem lerini eM tlgr ve
yekMer yardMmryla dMendkme ve yanetm a abae ita d e yd ie r. Bunlann
tem elinde , bugn bfle g e e rli in i srdren astronom i ve a s trd a i bem lerinin
tem el ta fta m oluturan baz gerekler bulunm aktayd. Le c o n tn e n l p e rd u
d e M u ve ya Le m o n d e o c c u tle d e M u (Kaybolmu ve svtan keyfecSmerrav
Mu la f ae ) a d n tayan eserle r yarckmryta ta n x*frm g bu en edd uygart*
kdntoanndan ele geen tabletlerdeki semboAerin byk b ir kem u m a n la
tarafndan deifre edflm tf ve bu uygarijn 500 ylMc tatk ln tanmmaena
yardvnc olm utur. Elde edilen verfler, bugn andktopedHerde sadece (AJtanUs
veya Attanttt) kayp la f a diye sz ecKen bu k# aran, gerekken nsanolunun
anavataranm MU kf ae olduunu kantlayacak yeterikkecSr. Ad geen
ta b le tle r zerinde sk sk rastlanan ve g aye t b a rit bk biim de flm t olan
Hayat A ac ve ylan m otiflerine dayanarak, Adem ve Havva o fa yn n g e ti i
(Eden Bahesi] nin d e bu k f a zerinde olduu Beri srlm ekfedk...O y*a U, Esld
Ahit ayn olay iin Yukar M ezopotam ya1 dan, yani G neydou Anodotunun
D ide ve Frat nehirleri araenda kalan blm nden, sz etm ektedr..A ncdc. O ta
Am erikoda Yucatan ve G uatem ala arasndaki blgede (320-626) ytfan
arasnda uygarlk kurmu olan M aya1 lordan elde e tfle n ta b le tle rd e Mu laf
asrun sular attm da kertem anlatan ifadelere rasflanrmtr. te yandan, bu
blgeye komu olan oda sakinlerinden Hawatt&er, Tanrmm Mdn iormcz topraktan
erkei yarattm . sonra da burnundan fleyerek; onun kem iinden Havva' yi
yaptm , Tongoiuiar, ilk insann olunun kardeini ldrdn, Polonezienler
ve Yeni Zetandhtar ise, aa yukan Eski A hltte yaz* olduu ekflde, Adem ve
Havva, Habil ve Kabil otaytanm ankrim detodv. M..403 te Yunanl ^am erefler

17
Mu alfabesindeki figrlerden esinlenerek A tina alfabesini yaratm lardr.
Nitekim , bugnk Yunan alfabesinin 12 nci h arfi (Mu) dur.
Mu ktlasnda kullankan sem boller zam an inde, btn lkeleri olduu
kadar zellikle Hristiyan sem bolizm ini bir hayli etkilem i bulunuyor.

M nun co ra fi pozisyonu

SAYILAR
G enel olarak NCELK kavram nn e rd i i tm anlatm lar ifa d e eden bir
szcktr. Buna karn, SAYI, rakam larn sylenii. Rakam, saylarn yazs. ADET
se o saynn Hade e tti i mfictar dem ektir.

G erek baki inanlarda, gerekse by ve tlsm da, saylara byk yet ve
nem ve rild i in i gryoruz. rnein, say a d e d i yerine getirilm ezse baarszlk
nedeni saylr; 3 kere tkrm ek, 4 yol azna gm m ek, 7 evden ip lik topiam ok.
40 gn ykanm ak. 41 kere M aallah...dem ek g ib i, uur g e tiricili in e nanlan

18
aylar rf ve adetlerde adeta kklemilerdir.

G enelde. 3.7,9.40.41 rakam larnda m a|ik (sihri) ve mtotik (taovvufi) gler

olduu kurgulanm tr. Tasavvuf, Tanr konusunda geree k d p yoluyla
ulaHocam kabU eden bir felsefedir. Bu adan, tarih boyunca toplum lar,
kendilerine zg inan ve grenekler dorultusunda, renkler, ekflerie olduu
kadar, saylarnda gizem li derinliklerine inm ek gereini duyup oniaria srakk
har neir olm ularda. Bytece saylarda SEMBOLZMN (StMGEBMN)
bafcca anahtarianndan b iri, yaygn bir felsefenin arac ve aracts olarak
kcvvmza km aktodrior.

iterild sayfalarda oklam alanna ayrntl otarak yer verdiim iz sayftar iinde
3 ve 7 nin daha ya yg n olduunu greceiz. nk 3' n TESLS akidesiyle
kisi bulunm aktodr. 7 saysra gelince, bunu ncelikle gezegenlerin bilinen
adedinin 7 oluundan kaynaklanda belirtm ek ve p d k d o ft yerini, Babil
kltrnde ok gelim i olan astronom ide aram ak gerekiyor. Zira,Sabittiler
bylerinde sem avi [gksel] unsurlarn nem li rol oynadririanm sanmaktaydOar.

BR (1)
Bnyesinde tm saylan barndran bk n ite li e sahipdr ve dierlerinin
oluumunu salar. Hem tek, hem de kiktir; yani Tarm gtoidk, yaratcdr. Pers-
* a p alfabesinde Allah kelim esi, bu alfabenin Hk harfi olan eBf eklnde
yazlm akta olup, b ir ve tek olan kavramn sadece ABah'a zg olduu rotam n*
tar. Ebced hesab yaparken de e lifin deeri b ir olur.
Bir say prensibi ifa de eder ; evrendeki hereyin kayna, dier bir
deyim le, hareket noktas ve kozmik varoluun m erkezidk. Dnyada Ik yaratrlan
insan olan Adem (adam ) de alfabenin ilk harfi d a n (A) He yazlr ve okunur.
Islm felsefesine gre, nasl k bir4 in varln inkr edem iyorsak. Afta hin
varln do inkr etm ek mmkn deildir. Zira O1 nu inkr etm ek, hereyden
nce kendi varinf kabul etm em e anlam na getir. Bu ynden slm ift
saylardan ok, tek d a n saylar benim ser. 3,5,7,33,41 ...g ib i saylar daha ok
dinsel yorum la ifgfti olurlar.

Cami kubbelerinin stndeki alem lerin atfnda 3 kre bulunur. Snnefn tek
yllarda yaptim as gereine zen gsterilir...

19
 C ebirde her saymm b ir halefi (sonra geleni] vardr. rnein, Ikininki .
nk drttr...O ysa d, b ir ays hi b ir aydan olumarmhr.. yani bir selefi
(nceli) yoktur. A ntropologlara gre bir say, bir aya stnde dikine
durabilen yetenekten yaralanan tek yarahk olan NSAN41 yanstm aktadr.
Smer ivi yazwnda(Y) bir dem ektir. ki....aylan ise bu ivi eklnin
oaltlm asyla fade edttiyor.
Hint \ 4 i % H $ t t t O
Arap \t r t O ^ ' V A V.
Latin I II I IV V VI VII VIII IX X Y Y ~ , Y Y Y = 3...
Avrupa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ANahm b irli in e inanm akla bairyarak. slm inancm tem sil eden BR* in
Trkede kullanl yekti ve zettikleri bulunuyor. rnein, "Bir ok gidenin
HERBR, memnun k yerinden, BROK seneler g e ti, dnen yok seferinden "
(Yahya Kemal Bayatt).
Buradaki BROK eklindeki ifade anlam ldr. BRAZ, ah BR gelse, BR 'de
baktm ki, BRAZ1 dan , bunu byk BR honutlukta yaptm , bu ila BREBR
g e ld i. BREY. BRTAKIM, BRCK, BRLK...
Ksacas, BR semboBc adan geni anlam lan ve kuttanm akm olan bir
szck.

K (2)
G enelde iki prensip orasnda sregelen ekim eleri yansttndan, zrtkktar
ve uyumazln sem bol olarakta kullanlr. Birbirlerinin tam kart olan
biim lerin says ikid ir. Tere-yz, yer-gk, rkek-dii. gece-gndz, att-st, aa-
yukan. i-d... Bazen gerekletirilen bir dengeyi, sim etreyi, bazen de bir
tehdidi ifa de e tti i grlr.
nsan ilkllerinde srekli b ir ekilde varolan sa- sol, aaglrk-
stnlk.. srtmeleri iki saytsmn ztlk prensibiyle ilg ilid ir.
zellikle Afrika sembottzminin tem elinde daim a b ir ikilem e bulunm akta ve
evrenin en bata gelen bir yasas olarak kabul edilm ektedir. O nlara gre, insan
toplum lannda daim a iyiler ve ktler, iki yzl insanlar g ib i, hemen her
nesnenin b ir pozitif- gndz ve negatif- g e c e olarak dnlen b ir taraf

20
bulunur.
ki sayts blnm elerin lki ve tem eticfir. Yaratan ve yaratlan , siyah- beyaz,
ruh-m odde. g ib i dier birou hep Md* den doar ve oluurlar DiHHc
prensiplerini ieren iki, antlkede hep ANALIK sem bol olmutur.

Sembolizm tekniinde ift olarak resim lendirilen yarakkkarda. ift bal

kartal, ift aslan d yzl batta ve sfenkslerde grld g ib i, fazlalatrlm ak,
bir kat daha glendirilm ek istenen anlam a yneNk bir am a gizkdk. Bunun
tam tersine, ayet bu yaratklar Hdye blnm g ib i gsterilm ilerse, o rta m
sem bolik deerleri azatNm , gleri tartm ak istenmitir.
Fonkjiyortan baiam tndan yaam iin yeterli olan organlar nsan ve
hayvanlarda tek olarak bulunm aktadr. Bunlar kalp, az , karacier, dalak,
safra kesesi, .vb. ctfrier. D ierleri ise hep ift olarak yaratlm tr. Bbrekler,
akcierler, gz ve kulaklar, burun d elikleri, e l ve kollar, bacaklar, ayaklam
ikier adet veya ift sayda olm as o rta m ilevlerini yapabilm ek iin baz fiziksel
ve biyolojik kurattarm gereklerine uym a zorurtuundcn Heri gelm ekte ve gvde
zerinde bir simetri ve denge unsuru oknaktodriar. Bunlardan birisi yitirtirse ,
d i eri onun grevini stlenir ve yaann srekini salar. Ama kalp ve beyin
tekdir, tm fonkstyonlan dzenleyen, direktifler veren b ir Hder durumundocftr.
Burtann yitirilm esi halinde dzen birden bozulur, yaam sona e re r...
Say Hd olan nesne, b ir ncy yaratmocfc takdkde ksr kakr. ocuksuz
geen evttliklerde olduu g ib i, neslin geliim i noktalanr...
zettikle dou lkelerinin halk kltrlerinde Hd saysnn zelliinden
oluturulmu bir hayli deyim bulunuyor,
rnein, u l m l d n ya n n Hd kaps
va r, b irisi g irm e ktd o m a k), d i e ri ise
tkm a kj im e k) iin ... u n u n urasnda
Hd g n l k m rm z v a r... g ib i lm ve
yaam la ilg ili szcklerde yer atm akla
beraber, czmsabc anlam larda da
kullam lm aktad. rnein,ki p a ra etm ez,
Hd ift la f, ki lokm a ekm ek. Hd adm
y o l, ki satr ya z, IkJ d a k ik a
ck..D eim ez b ir gerei ifa d e etm ek
islersek, iki kere Hdrtn drt e tti in i

21
sylem eyi yeterli buluruz.
Antik a la rd a geleneklem i olan Ubasyonftannlara iki survna)
trenlerinde arap tasnn iki diz zerine kerek iki ette tutulm asnn da kinin
sem bolik arv4ahmlanyta ilg ili olduu ile ri srlm ektedir.

(3)
Antik alardan bu yana tm dnyada tem el b ir say olarak be
nimsenmitir. Tannda, evrende ve insanda varolan bir dzeni ifa d e etm ektedir.
Canl yaratklardaki nitenin sentezini salar. Aritm etik dizide kozmik Hk tek
say olarak yerini alan bir says, GE (Uranos), yani eskiden gkte olduuna
nanlan kozmik tanrya zgdr. ki ise YER TOPRAK (Gala) kr. nk, dnyann
oluum unda en nce gk vard; yaacamz ortam se daha sonra ortaya kt.
Bytece says b ir ve ikT yi birbirine balyarak, YER-GK BRL* ni
oluturdu. inde Taozim felsefesinin tem el prensiplerinde Too' nun biri i, bir" in d
y , ikinin ise * yaratt bulunuyor. Bu nedenle bk, yer ve gn ocuu
d a n NSAN' yansttndan, mkemmel bir say okvak kabul edttk, Greko
rom en m itolojisinde d e u karde var: Kronos1un odlan olan bu karde
dnyay aralarnda paylatlar; ZEU5(Jpiter) gklerin ve yerin,
POSEDON(Neptn) okyanuriann, KAD5(Vulkan) ise yeralt dnyas olan
cehennem lerin tanrsydlar. Poseidon'un atrtbs trnakt bir yabadr. Belden
aas balk, st insan olarak betim lenen olu TRTON1 un da e ln d e tuttuu
bu l yaba, aslnda LAH TRNTF nin sim gesidir. Ayn sem bol Hitit
uygarirKJo d a grm ekteyiz; frtna tanrs d a n Zeus1le zdeletirilen TESHP,
elinde l b ir yldrm dem eti tutar. Hint tannlanndan SIVA* nm elindeki l
mzrak ve eski M artlarn Danderah tapnandaki zodiak (burlar blgesi)
tablosunda d a karlatnz bu kutsal LEME TABLOSU, kim i aratrm aclara
gre de, dunyamn yneticisi saylan SRUS l yldz sistemini ifade
etm ektedir. Sirius astronom ide, kadir gecesi en parlak olarak grnen ve
Kurann NECM suresinde SRA olarak isim lendirilen bir yldzdr.

Efesli A rte rn if in deim ez kutsal sim gelerinden blride 3 saysdr. Bu say He

Artemis' in l karakteri d ile gelm ekte , onun hem kz, hem evli kodn hem de
ana olarak, yaam srecinin btnne olan eem eniii sim gelem ektedir.
Sonu olarak, Tanr kavram slm dndaki btn dinlerde, b e lirli bir faz ve ekil
inde kaidrak, LEME le betim tenm itir. B ilindii zere , Hristiyanlkta Tann

22
 kim lii olan BR* ckr. Bu lem e Babo-Anne ve ocuun rolleri ortaya
km aktadr. TRNTE (Tesis) ad verilen bu esrari prensip monoteizme (tek
Tanrya nanm a) K atalitik mezhebi tarafndan sunularak tantlm bulunuyor.
Ancak. Baba. O ul ve Ruhul Kuds (kutsal ruh) anlam na gelen teslis' in slm
felsefesine aykr dtn, bu nedenle baz yerlerde ve konularda gen
m otifinden karridn gzlyoruz.
HBtt m itolojisinde ba tann Teshp, kana d a n ana tanra Hepatu (Artnna
veya Hepet) le oullar arruma (Telepuni) yi l bir grup olarak bulduumuz
g ib i. Hristiyan ikonografisinde de ou kez adet olarak resim lendirilen ahs
ve objelerde, ayn mesajn verilm ek istendii gzlenir. rnein, sa
peygam berin doum unda onu kutlam ak iin Kuds1e gelen kahinler (bttcer)
kiiydiler. Bu say aynca O1 nun u grevini de sim geliyordu: Dnyann
k ra l, rahip ve peygam ber...
Meryem tapnaa Mk takdim edikSrnde yandayd; (KNCSNDE 7
YAINA GRMT) eytan lde Isa' y C yerde denedi. (Ekmek, tapm ak, kral-
da) Meryem ikonalarda grld g ib i, alnnda ve her iki omuzunda birer
ylda tam aktadr. Bu iaretler O nun bakire, anne ve kodmkk vasftann sim
gelem ektedirler. Ancak, alnnda tad yidam, Hintli kadnlarn gelenekleriyle
ve KRINA efsanesiyle iPintili olduuda leri srlyor. Duyarl ve tartm al olan
bu konunun zerinde fazla eilm eyeceiz.
Freucfie b irik te psikanalistlerin bir ou, sayanm ayn zam anda bir
cinsellik sem bol olduunda ddia etm ilerdir. Davut Peygam berin olu
SALOMON (Hz. Sleyman)1un nl mhrnde de grld g ib i, tepe noktas
aada olan gen suyu ve diilii, tepesi yukarda olan gen ise a le v i,
yani erkek cinsiyeti betim lem ektedir. Nitekim, sembolizm ilkelerine gre su
beyazdr, diidir ve dalm a aaya der; alev ise krmzdr, erkektir ve daim a
yukan km ak ister...
says gnlk yaantmzda bir ans ve denem e say olarak bilinir.
Tanrnn hakk tr denir. ansm defa denem ek nerflir. Bir giriim de
bulunurken b ir. iki, diye saylr; ekirgenin ancak defa srayabilecei,
sylenir...
Kitabn giri blm nde szn ettiim iz ve ile rid e ekenar gen
aklam asnda da deineceim iz g ib i, MU ktasnn saysal sembolnn
olduu,zlen tabletlerden renilm i bulunuyor...

23
 oyann insani oluturan m adde, akl vb ruhla okluu g ib i, onun yafam
t re tin ce g e ird i i d o m a , yaam a ve lm e (dnya, kabir, ahret), fazkartyta
Ufkisi olduunu da sylem ek mmkn.
Seluktu-Osmanl m im ari yapttan kaprianrvn d tf yzeylerinde ou kez
adet ack verilen, yanm kreler bulunur. Krehir Hac Bektai Velfnln
trbetindeki em ede suyun ayn deliklen a k tt n gryoruz.
MHdokde sz e dile n dnyann itte gzettik yarmas, gzel tanra
arasnda yapdd; A frodtt, Hera ve Atheoa...Bu olay Edremit civarndaki bugn
KAZ DA&I olarak tannan, bk d o n d o ru u d a gerekleti. Eski ad DA olan
bu isim de harften oluuyor. K a t n ise aya paraldr...phesiz bunlar
fantezi benzeti ve rastlantlardr; am a nedense, ocuk m asalarnda bir
padiahn Hd veya d rt de il de, hep kznn olduundan sz ecfldiini
dintem iizdir I..
1n dier saylar araandaki yerinin nem ve zettii zerinde tamamen
b ir rastlant rn olm ayan baka rnekler de bdunm aktackr. Nitekim sonuta
says bu yerini, yorum sal retim lere ok ak d a n ve geom etrik atanlarn Bk
ve Ukel d a n GEN1 yezatarak, ona terkedecekttr.
Hristiyan dnyan teslis1te ilg ili olduundan, saysma ve gene dinsel bir
yaklaanla, zel b ir yer ve nem veriyor. Nitekim bu olgu, devlet am blem i d an
bayraklarnda bite yanstlm aya ahMmtH. Bu Nceteri den bazBarmm aaya
karlanlarn bayraktan ya renkli veya stilize ha m otifleri tatm aktadriar.
Bazlarnda yttdc da bulunur; nk ytdc tm ideolojilerde ortak bir m otif
dm utur. Ancak hi birinde hill yoktur. HRl, sadece slm lkelerine zg bk
am lem d a rak kalmtr.
Bu vesile ile Trk bayrann ekillenm esi ile ilg i! olarak yaplan u yoruma
deinm ek istiyorum : B ilindii zere, bayram z Kosova M eydan muha
rebesinden sonra krmz zemin zerine Ay ve Ylda yerietirflerek
gelenekseHetirilm lfttr A ncak bu konuda nem li d a n husus hitr in Allah1a olan
im an, yridmn ise Peygam bere ball ita de etm esidir. Nitekim
Peygamberimizin ismi Arap harfleriyle yaak*da BE kntdan oluan YILDIZ
ekli ortaya kar. HLL ise Allah lafz ile ayn harflerle yazta. Ebcet hesab Be
de ayndr. Kelime' i Tevhcfln rem zidir, 2 la m , 1 e lif ve bir de "he den
olumutur.

24
 renkli bayra otan devletler: H ollanda, Romanya, Lksemburg,
ekoslovakya. Yugoslavya. Fransa, Belika, Amerika , rlanda, M acaristan,
talya. Alm anya. Bulgaristan...H a m otifli bayra olanlar: sve. Norve,
svire, zlanda, Ingiltere, Yunanistan, Danim arka, Finlandiya, Avusturatya,
D om inik...tir.

Ni
N

25
 (a* nr> doum unu kutlam ak iin
k/al H erodn huzuruna gelen
m neccim lerin aytti(3 ) tr.
(Yal,orta yt-l ve gen grnm l)

DRT (4)
ki1 nin karesinden olutu
undan, gelim i bir say olarak
kabul e d ilir. Kare ise m addede
eitlik ve dengeyi
salam aktadr. Bu nedenle, tarih
ncesi a larda drt says
daim a salam lk ve duyarlk
gsteren b ir sembol olarak,
kullanlm tr. Drt ede sarlmak
deyim inde,fazlalatrlm b irgcn yardm yla yaplan bir giriim de koda
salam l ve kararlln varl,vurgulanm ak istenir. Bir m eridiyenie bir
paralelin kesimesi dnya kresini drt eit sektre aymr. Bu nedenle olmakdr
ki. tm dnyay kastettiim izde, dnyann drt buca denz. Eskiden krallar,
im paratorlar, nlerini, drt denizin h a kim i diye, duyururlard. Drt, ilk olarak
kare sonra da, on says de ilikilidir. nk Pitagor drtls u Hk drt saynn
toplam ndan olum aktodr: 1+ 2+ 3+ 4= 10. Kendi konusunda da deinilecei
g ib i, KARE ekil olarak, sembolizmde DNYA KRES1ni sim geler.
Saylar drt olan verilerle, canb ve cansa varlklardan ftk akla gelenler
unlar:
Drt tem el yn (dou, bat, kuzey, gney), drt mevsim, drt tem el zaman
sreci (gn, hafta, ay, yl) ayn drt faz, je o lo jik oluum srasyla, dnyay
yaratan drt tem el elem an (hava, ate, su ve toprak), bitkilerin drt paras
(kk, gvde, iek, meyve), kalbin drt blm esi, canllarn drt tr
(srngenler, kular, drt ayak stnde yryenler), insan yaam ndaki drt
evre (ocukluk, genlik. olgunluk ve htiyarlk), cennetin drt nehri ve kaps,
han drt kolu, drt n cil yazan ve drt halife, Kuds'n drt duvar 12 srail
airetinin drt kamp (bunlarn her l grubu, aslan, nsan, boa ve kartal

26
am blem leriyle beMrtenmitk), Dnyann ilk insan Adem (Adam) szcnde
olduu g ib i, AHah anlam na gelen (YHVH) szcnde de drt harf bulunuyor.
Yahudi geleneine gre, h rtla rd a n (Y) insan, (H) aslan, (V) boa ve (H) katar
tn karridtf. Hgin b ir Hiki kurularak, drt n cil yazan da bu am blert derle
bettm iendlriim iiefcUr : Markos aslan, Matheu insan, Luc boa, Jean ise
kartaldr. Bu 4 hayvan ( insan dahil) zodiak bandnn 4 esas burcuna
tekabl etm ektedir. Boa, astan, insan ve kartal. Tm bu drtt bir
TAMAMtYET ifa d e eder.

ncil nanana gre Tanr dnyada kendisine yardvn etmesi am acyla DRT
m elek grevtendkm i; ve her birini bir ana yne gnderm itir.

Bir ok din adam uzayda kefedilen bu drt noktann birletirildiinde

m utlaka b ir d in i anlam ifade edecei konusunda srar ediyor.
M evlevi dervileri (semazenier) sema1yi drt aam ada yapariard. Bu say*
nm, drt mevsim evresini olduu g ib i, insan oluturan drt ana m addeyi
betim ledii ne srlr.
Drt insan vcudunun sem bolizm inde, ikinci kat oluturur. nsann bu kattaki
beden emas ise b ir dikdrtgen* d r.

Drt, istikrar, oturganlk sakyan bir kem iyettir. Drt duvarn bir eve planik
yapm as g ib i, nsann ikinci kat da onun OLMA kattd*. Drtgen her yan
kapal bir d l ya ta , ya da bir mezar olarak dnlr.

BE (5)
Aritm etik say izisinde lk ift ve tek saysnn toplam ndan olumutur
(2 + 3 *5 ). Kutsal 60 saysnn 1/12 sicSr. te yandan, itk dokuz saynn ortasnda
bulunmas nedeniyle, be saysnda varolan bu birtetiricHik ve merkezilik
zettii, onun m adde ve biim de bir denge ve uyum salad grn
ortaya koyuyor.
Romen rakam ile gsterilen (X) harfinin st ksm (V) be olup, On' un
yarsdr. Dnyann eski uygarMdannn sem bolizm inde, O rta Amerika, Afrika, in,
H indB fan...da yaayan Dogoniar, M ayalar. Aztekler, B am bariar...da
saptand g ib i, genel olarak, tek saylar ERKEK, ift saylar ise hep D olarak
deeriendritm itir. Bu grn atfnda be1 in dii ki le erkek olan 1

27
eletirdiini grm ekteyiz. te yandan, Uci say dii ve dnyevi (dnyaya ait)
ise erkek ve sem avi (ge a it) olduundan, be ayn zam anda yerle g
de birletiriyor.
Bete hem erkek, hem dii prensip bulunduundan Hd cinsiyetti (androgyne)
(androjln) b ir say yani hnsalbn da b ir sembol olarak kabul edUmitir.
Be says le HgiK u yorum ve yaklam lar var: slm da be vakit namaz,
slmm 5 art, perem be gnn haftann 5. gn olm as nedeniyle uurlu
saylmas, ekim m evsim inin balangc olan Mays* m y *n beinci ay olmas,
be duyu organm z, e l ve ayaklarda beer parm ak bulunuu, Insanm 1 ba, 2
kol ve 2 de ayaklar olm ak zere, be yn veya noktasna sahip bulunmas,
sa1 nm a rm h a g erild i in de be yerinden yaralanm as, yaradtk sylencesi
(Genes) ne gre, bahklann ve uucu hayvanlarn beinci gn yaratldktan...
Be saysnn insan sem bolize e tti in i Heri sren gre gre, insan, kollan
ok yatm durum da, dzgn b ir kare iine yertettriiebilm ektir. Birletirme
noktas gsn tam ortasnda bulunan enine ve dikine izilen eksenler bu
kare iinde bir HA oluturduundan, ayet kare dnyann sembol ise
nsan da bu dnya iinde b ir ha, veya bu dnya insan iin b ir ha' ttr
deniyor..
rnek olarak in 'd e hayatm bir begen yani p e n ta g ra m olduu ve
bu begenin her b ir kesinde hayatm devam n sokyan elem entlerin
birinin varolduuna inanlr.

Bu be nem li elem ent yer, su, ate, m etal ve tahtadr. Bu be elem an

da, tpk begenin noktalan g ib i, birbirlerine boKkriar. Yer suyu em er. Su
atei sndrr. Ate m etali e ritir. M etal tahtay keser, tahta ise topraktan
byr.
Eski in ' de doan bu gr daha sonra slm d in in d e de kendine
ta ra fta r bulmu ve kutsal kabul edilm itir.
Ekte bulunan be parm an her biri be slm byn tem sil eder. Bu
kiiler Hz.Muhammed, Hz.Fatma, Hz.Ali, Hz. Haan ve Hz. Hseytn1d ir.
i
Bu iaretin zelikle hazan nlediine dair kuvvetti b ir inan gnmzde
dahi olduka yaygndr.
slm iyette de bein ok nem li bir yeri vardr. zelikte F atm a' nm e l

28
olarak a d la n a n la r ekin btn herkesi tehlikelerden koruduuna tnamUr.
BE rakam doada kendini olduka b e lli eder. rnein ieklerin ta
yapraklan genellikle BE tanedir.

Ak tanrs Eros1 un uurlu rakam nn be olduuna inandr, bir ok edebiyat

eserinde akn tanm yaplrken bir begene benzetilir

Birok kltrde ise ak ve e vlili i tem sil eder. E vlilii tem sil etm esinin en
byk sebebi ise yine bein lciyle n toplam olm asna dayanr.
M atem atikte tek olduundan erkei, iki de ift olduu iin diiyi temsil
ettiinden evlilik de be de evlilik g ib i b ir erkein ve b ir diinin birlemesi
olarak grlr.
nl filozof D f.Jung ise bu rcdcamm insan doasna uyum solryabken tek
rakam olduunu id c ia etm ektedir. A lm an dnr G o e fh e ise b ir yazanda
id d ia ettiinden farkl olarak BEN b ir e vlilik iin en kutsal say olduunu
belirtm itir.
Be, pttogor tarafndan sriem e say olarak tanm lanm tr; nk ekenar
bir begenin iine gene be keli b ir ylda izikJinde. ok sayda genler
retilm ektedir. Btn noktalar birleik olm asna ram en birb irlerine son derece
uzaktrlar ve her trl yabanc ekftle uyum salam aya uygundurlar.
Pttogor ekolnn mistik (gizem ci) lerine gre, be keli ylda yaamn ve
saln bir sim gesiydi. Babilde ise yiyeceklerin konulup korunduu toprak
kaplar zerine be keli bir ylda izilm e geleneinin yaygn bir ekilde
srdrld saptanm tr. Bu biim deki m otifin yiyeceklerin bozulmamasn
salodna inanlyordu.
Begen zerine kurulu ssleme dzeninin M..VI-V. yzyllardan itibaren,
zellikle tapm ak cepheleri ve Likya kaya m ezarlarnn krallar ve nem li kiiler
in yaplanlarnda, uygulanchn grm ekteyiz. A.B.D. deki Beyaz Saray
PENTAGON (be keli) oiarakta adlandrlyor
Alt -ay* en kk yetkin saydr;Kendlal dndaki
tm tanaav arpanlarnn toplamna ittir.rnein:
< 6*x<;x3 1*2+3 )
ALTI (6)
ki ile ' n, bu kez, arpm laryla oluuyor. Alt says GRAFK SEMBOLZM*

29
de b ir altgen ve onun yaratt att keli yldaki zdetirilm ektedlr Satamon
un mhr veya D avkf in kalkan denilen ve bugn sraUin ulusal am blem i olan
bu ylda, ters ynde i ie gem i iki ekenar genden oluuyor ve SU ile
ATE arasndaki dengeyi iaret ediyor. Dier bir deyi^ie, birbirinin kart a eyi
birletiren bir ekil olduu g ib i, dikine duran genin ayna grevini yapan su
zerindeki ters grnm ynetiyor. Saiamon' un mhr eklinde
g rlebilecei g ib i, tepe noktas yukarda d a n gen. Hristiyan
ikonografisinde sa* n n tanrsal karakterini betim lem ektedir. Tepe noktas
aada olan gen ise bu karakterin O* NN fiziki ve insalctl grnmnde
yansdn hatrlatr g ib id ir...

Alt, dier ift saylar g ib i, ay1n evrim sel hareketi ile Hkisi kurularak, D bir
say olarak yorum lanr. A ltgen' in dourtucu-di b ir say olm as nedeniyledir ki,
slm m im ari ve ssleme sanatnda bolca kurtanidn grmekteyiz^Aftgen
metnine batana)

Dnyann att gnde yaratlm olm asndan dolay zei deeri d a n altdan,
Hristiyan m etinlerinde bazen b ir gnah says olarak sz e d ik Bu b a ti inancn,
Neron1 un Romann artm a im paratoru olm asndan kaynakland
sanlm aktadr.
Att, fiziki atan tanras Afrodit(Vens) in de says olmutur.
nsan vcudunda 6 hayati nokta butunm akfod*. Att ile gHi semboBk
deerterin Smer lkesinden kaynakland leri srlyor.
Att, bugn dahi g e e rlili in i koruyan MASONJK YAPICI' y (Grand Batisseur)
betim ler. A yn zam anda istikrana hakbilirtin , saduyunun, adaletin, do
ruluun d a bir iareti dmutur^Bta. G hortt o*tom ost)
Eski sistem lere gre ALTI rakam blenlerin hem toplam , hem de arpm
kendisine eit olduundan dolay d a b ile ce k en mkemmel saydr.
1, 2 ve 3 rakam lar birbirieriyte toptancfcnda ya d a arpldnda ALTI
sonucunu veririer. Ayn zam anda Hc ii rakam d a n kinin ve erkek rakam d an
n arpm lar da alt eder. Bu ksack anlatm la btn geom etrik ekillerin
alannn hesaplanm asnda byk rd oynar.
Din asndan d a ALTI rakam olduka nem lidir. TanrT mn dnyay ALTI
gnde yarattndan yola kan din odom lan bu rakam n en kutsd say olduu

30
konusunda g r; b irli i Itndedtoer. Ama nl b ir dnr olan H rabanus
M aurus konuya yle b ir yorum getirm itir:
"A lt rakam , Tann d n ya y a tt g n d e y a ra tt i in m kem m el
d e ild ir. A tt za te n m kem m el b ir say o ld u u i in Tann d n ya ya a tt
g n d e yaratnm tr."A ugustine ne altnn blenlerinin de bu yaratlta rol
oynadn id d ia etm ektedir. Buna gre Tann ilk gn yaratt. kinci ve
nc gn yeri ve cenneti, son gnde ise canlian, yani btn hayvanlan,
b itkile ri, kadm ve erkei yaratt.
Bu ALTI gnlk yaratl doktrini halen etkilerini srdrm ektedir. Tann1 mn
geriye kalan bir gnde dinlencfii dnlerek haftann att gn hemen
hemen her lkede alm a gnyken geriye kakan b ir gn dinlenm eye
aynlmtr.
Dnyamn b ir ok yerinde ift ile r tartakann alt
yl ektikten sonra bir yl dinlenm eye brakrlar ve
sonraki sene daha fazla ekin alm ay am alarlar.
Hristiyanlkta ALTI rakamnn zel bir yeri v a rd r
nk sa haftann altnc gnnde ve gnn
a tfn a saatinde arm ha gerilm itir.
Gnn altnc saati Latincedeki ism iyle sexta
daha sonra siesta, yani ksa dinlenm e uykusu
anlam nda kuNonimaktadr.

YED (7) 3 + 4 = 7 he t,a raKtutiar yedi harftir I,V,I,L(C,D,K

teden beri yaplan yorum, yaklam ve yaktrm alar, dierlerine oranla bir
hayli kabank. Yedi, dizinin en ok konuan ve konuturan bir says...En bata
yedi Tann ile dnyay birletiren bir say olarak tannyor. nk , TESLS
(lem e) olduu g ib i, YARATAN, YAATAN ve LDREN' in drt se. HAVA,
ATE, SU ve TOPRAK elemankannnn oluturduu DNYA* mn says ve
sim gesidir. Atomik yapnn asal saysdr.

Dier b ir yaklam la, yedi1 nin yerle g birletiren bir say olduunu da
soyliyeblliyoru 2. Bu anlam da, drt dnyann tem el ynleri (dou, bat, kuzey
.gney), ise gk' le balantldr.

31
 Yedi, hareket h aind e ki evrenin olduu g ib i, u z a / n ve zam an' r toptam ru
da sim geler. Bu bakm dan APOKALIPS1 in ifreli bk says olmutur. Yedi ayn
zam anda GNE1 e a it olup ERKEK cinsiyete sahip bk saydr.
Ay norm al devrini tam am larken d rt periyod g e irir; bunlardan herbki
yedier gn olup devir 28 nci gn sona erer. lk yedi saynn aritm etik toplam
olan 28 says (1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 = 2 8 ) a yn zam anda belirti bir srenin b itip
pozitif bir yenilenm enin balangc, yani yeni bk RETM DNEM1 nin
balam asdr ki, ka d m la m ADET GRME dnem i iie badatmknaktacfcr.
Yedi saysna ilikin varlklar, olaylar, aksiyonlar, gelenek ve greneklerden
bazlar da unlardr:
Haftann yedi gn var. Dnya alt
gnde yaratfm ve bir haftann alt
a ktif gn sonunda olduu gibi,
yedinci gn kutsal saytkp, ibadet ve
cinlenm eye ayrlm tr. Nuh pey
B * D gam berin ocuklarm , karam ve
ocuklarnn kanianm da alarak
yapt gem iye bindikten ye d gn
sonra, tufan yam urlarnn yam aya
balam as ve gem isine ye d deiik
cinste hayvan alm as, Tevratta sz edilen b ir efsane olmutur. M itoloji
sayfaiannda ise u ola y ve geleneklere yer veriliyor:

HerkT n ldrm eyi baard Hydra adl canavarn ve cehennem eytan

SATAN m yedi ba vard. G ene HerkT n kopararak lmszl hakettii
elm alarn b itti i cennet bahesinde bekilik yapan ince sesli peri kzlan
(Hesperitler) in says yedidir. ApolkxV a tapnm a trenleri zelHkie ayn yedinci
gnleri yaplm aktayd. nk A pollon b ir gne tanrs olduundan, erkek
cinsiyetti d a n yedi says, gnein olduu g ib i, onun da b ir sim gesiydi. Apollon
tapm aklarnn zerinde na e d ild i i platform (krepis) Didim 1de grld gibi,
yapmm tarafn evirm ekte ve yedi basam ak zerine kurulu bulunuyor.
Broda, tapnan, 4+3* ten oluan ve yerle g birletiren bir kaide zerinde
bulunmasnn, dnya ve ahret (gk) inanc ile ilikili olduunu sylemek her ne
kadar fantezi (dsel) b ir yorum oluyor sa da .sem bolik form l ve kurallara aykr
dmyor. Nemrut Da zerindeki kral Antrokos1un gm l olduu tmlsn

32
 dou ve bat teradarm da. mezarn kt ruhlara kar m anevi koruyuculuunu
yapan tanr ve tannatann ays (7x2) dk.
Anoddu* da ANA TANRIA klt (tapm , badet) ve anaerkN bir toplum
dzeninin egem en olduu ada, Niobe isim i ve yedi olu bdunan bk kocfcn
var. Niobe M anisa yrednde domu ve Ukya1 ran ana tanras Leto ile
beraber byyerek ona arkadalk yapm tr. Ouanm ^ootton, kzlarn ise
Artemis ldrr, sonra kendisi, tanr buyruu ile , ta kesMr. G erekten bugn
M a n in 1d a kadn yzne benzeyen b ir kaya bulunuyor, ad ALAYAN KAYA
;unk gzyertndeki oyidardan su ezm dcta... Bunun biraz Merisinde baka bir
kaya bulunuyor, bu da gene b ir ana tanna olan K K LE ye a it b ir ant.
G eleneksel mesir m acunu bayram lar burada kutlanyor. M erir macunu
atkna, yrede bukjnan t * ftatfanede atai hattakjn veya ztfkee/ zrleri otan
hartalara megukyet yokjyta uygulanan bir tedavi yntemiydi. HaSdar bu
baharattan renkleri, koku ve takanno gm apranc*, oyakjnmcktaydkar.

Hristiyan ve slm toplum lannn geleneklerinde YED UYUYANLAR

efsanesinden sz e d ilir. Bu olay Hetsycnk iin Efes1te , slm iinse, Tarsus
veya Afin1d e gem itk. Yedi tte ttgM ci e r yddatfTttar u n la r:
Hayat aac* nm y e d olduu kabU edNen d a l s a y *, gln dbindeld
tfey yapraklanan say, gn ve yerin y e d kat, m eleklerin ye d
trom peti, gk kuann ye d rengi (sonutcu olan beyaz, d ier attran bk
sentezldr.). mzttc gam ndaki y e d nala (yedW n m addenin btte tem elini
oiuturan bir tttrekn reglatr olduunu kantlar), 7 renk 7 notaya
tekabl eder. nk her notaran ve her rengin fizikte betti bk frekans
va rd r. Mekke1deki cam inin yedi m inare*, Kabe1nin etrafnda yedi kere
dnm ek ve A rafata ye d kere g id ip gelm ek. slm iyet inanana gre 7
ana gnahn bulunuu, Sftzm1e gre Tanrnn insanlar gzetlem esi iin
yedgoze sahip oluu, Anadolu1da kurulan itte y e d Hristiyan cem aat (yedi
kittse), Buda* ran doduktan sonra ye d adm yrm e*, Hristiyan
.ikonografisinde, n cild e sz edknem esine karn, ocuk Meryem' in
ynjm e abas inde att itte ye d adm a ayr b ir nem verilm i ve bu
olay Kariye mzesinde grld g ib i resim lendirilm i bulunuyor.
Yokmd cem aat 7 Nisan1dan balayarak yedi gn sre tte mayasz
ekm ek (hamursuz) bayram yapm cfctodriar. Yed says n cir de birok kez,
Tevratta se 77 kez kuttarakrahr. Zekartya peygam ber Tanr1ran yecji gz

33
gz okluunu fo d e etm i*.
Azb Jean (Yuhanna) n d in anahtar sayw olduundan. bu ncit yedi
m hrle kapatlm tr. Fatiha suresinde yedi ayet bulunm aktadr. Ruhun.
lnn yannda yedi gn beklediine inanrim aktodk. Salomon1 un
tapnandaki kutsal amdann yedi kolu vardr.
Boyun kem iklerinin (vertabra) ve vcudum uzda bulunan deliklerin sayn
yedr dk. O peratrler kann am eliyat yaparken 7 tabakay kestiklerini
sylem ilerdif.

YedT nin ilk ve son peygam berlerden en nem lisi olanlarnn says
olduu d a ile ri srlm ektedir; bunlar, kendilerine zg sim gesel renkleriyle,
Adem (m at siyah). Nuh (m avi). brahim (krmz). Musa (beyaz), sa (parlak
siyah), ve Hz. Muhammet (yei) dir. zellikle namaz seccadeleri yedi
bordrie evrelenir ve cennetin yedi katnn anlatm am oianck gibi
burada 3+4 Tanr He doay birletiren b ir say olur. Eski Roma g ib i, stanbul
(Konstantinopoks) te zellikle yedi tepe zerinde kurulmutur.
Suttan cam ilerim izin bazHanran Sleym aniye(1550*1557), Bursa YeH Camii
(1412-1419), Suttan Ahmet Cam ii(1609-1616). Kahkedekl Muhammed Ak
Cam (l 830-1837) inoaftanmnn yedi yl srm oim ae dHckkat e k fc k fr
Kuds'teki Salomon tapno d a yedi ylda btrHmiti..Kazablanka (Fas) daki
Kral Haan t. C am ilnk inaat da 7 yl srm tr(l 990-1997) ve 120.000 kilUk
kapasitesiyte dnyann en byk cam iisi olarak tanrtlm aktac*.
Islm iyette de yedi olduka nem lidir. Yedinin dii drt He erkek n
toplam olduu gznn alnarak yaplan incelem elerde Fatiha suresinin bu
zeliklere uyduu anlalm tr.
F aflha'rvn YED ayetinden drd nsanln htiyalarn .geriye kalan
ise Tann' ya seslenmeyi ierm ektedir.
. La Nahe illa A lla h M uham m eden rasul
A lla h (A lla h b ird ir,M u h a m m e d onun e l is id ir)
sz de yedi kelim eden olum aktadr.
Kurann K erim 'e gre Allah dnyay ve
cenneti YED kat olarak yaratm tr. Hac mev
sim inde MekkeYe giden Mslmanlarn hac

34
sfat atabilm ek iin K a b e 'yi YED kas tavaf atm ak zorundodstar. skbmiyahakj
bir baka inanca gre sa YED ana gnah vcrd *. in' da haklarnda b ir ok
efsane bulunan YED uyurlar Kuran1da da yer akrotardu.
lkelere gre nanlar d a d e i ik * gsterebm ekledl!. rnein genel
olarak keinin dokuz can olduuna dak kam ra n 'd a YED olarak karm aa
fcm aktacftr. Kediler yavrularn YED ayr yerde em zirirler.

Tartfntn evreni a lt gnde yaratt ve yedinci gnde dinlencii inanc da

dkkatteri bir kere daha bu rakam n zerine eker.

SEKZ (8)
Antik alarda SEKZ rcAarm sadece m atem atiksel alardan nem
kazanmt. rnein birden byk btn tek saylann karesi akncfrmda
sonucun b ir eksiinin sekizin bir kat olduu kefedilm iti. (rnein bein ko m i
olan 251n bir eksii sekizin kah etm ektedk.) SEKZ ke! bir geom etrik ek
olan oktagon ise m im aride her zam an iin nem li b ir form olarak kakmtr.

Daha sonraki y lo rd a SEKZ m atem atiksel b ir kavram olm aktan ok daha

fazla ey ifa de e tti i anlalrmtr. O lduka eskiye dayanan aratrm alarda eski
Babkde sekizin en uurlu say olarak kabul edfcfti ortaya kmtr .Dabh
tapm aklarnda p utla r sekiz penceresi olan karanlk odalarda muhafaza
edhirierdi Sekizin cennetle olan likisinin de bu inantan Heri g e ld i i
sanlm aktadr. Daha sonraki alarda do sekizin cenneti temsk ettiine
d air nan srmtr. Mslman inanana gre SEKZ cennet ve SEKZ
cehennem vardv. Bunun sebebi ise A llah1n m erham etinin gazabm dan
ok daha byk olduuna d air inantr.
Musevi in a na n a gre SEKZ rakam saflam ay tem sil eder. Bunun
ya n m a vcudun sekizinci gnde topraa karmaya baladna da
inanlr.
Hrtryank' ta bu rakkamtn bu derece zen kazanmasmm bir baka
sebebi ise sa* ran Yunanca sylenii olan HESOYS un nmerik
deerlerinin 888' e eit oim asdtr.
Budizm1de de sekiz nem li bir yer tutar. SEKZ yaprakl lotus ieinin

35
gzellik ve an getircfcine <*r inan da buradan gelm ektedir.
in' de de Konfy inancna gre sekizin nem i b ir yeri vardr.
nk SEKZ drdn yani mkemmel yaratlm r dnyay tem sil eden
saynn katdr. in inam ro gre sekiz vcudun evrelerine de nem li ttr
yer tutar. Buna gre, bir bebek sekiz aylkken di karm aya balar.
Sekizinci yanda onlan kaybetm eye balar. Sekizin kat otan 16 yanda
erikinlie ular. Seksel gcn ise gene sekizin kat otan 64 yanda
kaybeder.
Gne nlan dnyaya sekiz dakikada gelm ektedir. Bu bakm dan
kozmik dengenin say atarak kabul edHir. A raba tekerleklerinde dngn
g e ti i merkezi paray tekerlein em berine birletiren dem lerin say
sekizdir. SPT ad verilen bu t rta r, dn srasnda tekerlee denge
salamaktacfer. Sekizgenin ruhunda d a ayn zellik bulunm aktadr. Yan
yatrtm sekiz (D) sonsuzluk, smrsc, bitim siz dem ektir.

Sekizgen (oktogan), biim atarak kare ite daire arasnda b ir grnme

sahip olduundan, dnya (yer) He (gk) arasndaki b a la n tn a gei
evresini de sim geler.
Drd ana, d ier drd ta li (arac) olm ak zere RZGAR GILT n
oluturan ynlerin say sefcizdk.

Sekiz say iki nin kp ve iki ite drdn arpm rsndan olutuundan.
ki ve d rt saytanmn karakterine sahiptir. Ezoterik ekole gre, sekiz
yediden sonra gelen say olm as nedeniyle, REZRREKSYON (dirili, yeni
br yaam n balam as) ve TRANSFGURASYON (ek deitirm e) nin kutsal
sekiz say ve sim gesidir. Bu nedenledir ki, vaftiz teknelerinin bir ou
sekizgen biim dedir.

Hristiyan nanlarna gre ESK AHT n say (yeci), gelecekteki

m utluluu m jdeleyen YEN AHT ink) ise (sekiz) dir.

retim ve bereketi salayan su ve sperm ' in say oluunun yan sra,

Meryem ' i ham ile brakan Tanr' nin kelam (sz) de sekiz sayyka
sem bolize ediliyor. Bu inant her ikisinin de canly yaratm a iin rahmin
etrafnda sekiz kez artm asndan kaynaklanm aktadr...

Son olarak sekiz, organlarnn sekiz eklem le btnlem i b ir iskelet

36
yapsna sahip olm an nedeniyle, intann d a b ir sayw oluyor.
Smer lkesinde Mo k a ve H ittf e geen uygar kftr geleneine
gre Himlerfn say (6) dir. Buniann banda " th e a k 1 (tanr Bml)
bulunduundan (6) kutscri saylmtr.

DOKUZ (9)
Basit soytarn sonuncucusu otan dokuz, ' n karesi olduundan, onun
niteliklerini de tayor. M ftoiojide varluxa inantan gk, yer yz ve yeralt
dnyalarnn tmn sim geleyen b ir say olmutur. Saytar dkzmntn sonuncusu
olm an nedeniyle, b ir sona u ta fta m ve yeniden balam ann haber vericisi
g ib id ir. Dier bir deyile, bitim ve lm olaynn olduu g ib i, yeni b ir doum
veya filizlenm enin gsteric isidir .Yaam em berinin son hoSkasm ktler.
Mason sem bolizm ine gre, (9) rakam grafik olarak aorya doru .yani
m addesel b ir lzlenm eyi, (6) ise bunun tam tersine , yukarya ynettt
olduundan, ruhani (tinsel) bk tztenm eyi skngelem ektedk. Doum olay iin
de bu gr deeriendM rsek. dokuz s a ye m , yedinci aydan Mbaren aa
yukar ekenmi d a n tets (cenin) n tam antanvyta begin hata gekneft iin
gerek! otan srenin karl olduunu grrz. G erekte fe t f n rahim deki
pozisyonu (9) ra ka m ra benzem ektedk. Aft ise insan ckpndal d e r canann
ya ra tkft g ik ta tftgidir. Yaradb efsanesine gre ksan yedkd gnde
yarattm tr.

Yunan -Roma M itolojisinde ise dokuz sayena u olaytarda deiniliyor:

Dem eter, kz Persefone1 y bkm ak iin dnyann etrafnda dokuz kez
dolat. Zeus1tan ham ile kalan Leto, A potan ve Artem isi doururken dokuz gn
sanc ekti. Saylan dokuz olan sanat tandan (Mzter), Zeus* n dokuz ak
gecesi sonunda dodular.
Dokuz galaksiti -sistemin de aari says olarak kabul edilm itir.
1..............9Ay+10Gn*= I
G enel olan kan dokuzun acyla balantl b ir rakam olduudur. Bnun
sebebi ise sa1nm gnn dokuzuncu saatinde lm otm astar.

37
 Antik alardan gnmze gelen efsanelerde de dokuzun nem i b ir yer
tuttuu gzlenebftr. rnein Odysseus dokuz yl boyunca seyahat etm itir.
Aslnda dokuzun gerek nem i n karesi oim asndan gelm ektedir. Yani
dokuz n de bir eit yansmas okvak kabul e d ilir. Dokuzun bk zettii
sekizin yani gzellii ve ans tem sil eden rakamn bk st yani onun daha
ykseltilm i bir form u olarak grlm esidir.
Dier rakam larn aksine dokuz Hristiyan inancnda ok nem i bk yer tekfl
etmez. nemi daha ok O rta Asya1dan yani Trtderden ve M ootiardan gelir.
Triderin dokuza ve rd i i nem in ok souk k aytmn getm eenden
kaynaklancfr somlmaktacfcr. Gn de dokuz kat olduu hem Trk hem de
M slm aniarda yaygn bir inan vardrc. Bir ok ran ve Trk geleneinde bu
dokuz kattan bahsedilm ektedir.
Bunlar slm kozm olojisine gre kainat kreden oium aktadv. Dnyaya en
yalan olann stnde ise Merkr ve Vens yer akr. Gne bu krelerin
m erkezinde yer akandan ayrca kainatnda merkezidk. Geri kalan kreler
ise Mars. Jpiter ve Satrn' dr. Daha sonra Harran' dan T habtt ton O urra
dokuzuncu b ir gezegen ekledi ve bunun vartm kamtiack. D ier Mdman
bilim odom lan d a onu triedUer. Bu dokuzuncu gezegen "g e ze g e n le rin
g e z e g e n i" olarak tam m lanfyor.
in en ilg in ta ra f dokuzn gnm zdeki bas oyunlarda bfte nem ini
korumasdr. Bu oyunlarn en ya ygn olarak bftinenl bavvting* dk. Bttlncfti g ib i bu
oyunda en boar* noktaya ulamak iin dokuz lobutu ayn anda devirm ek
gerekk.
Triderin en iy i bilinen ve tarihte nem li bir yere sahip otan
kabilelerinden b irin in i ad Tokuz Ouz yani Dokuz O uz'du.

SIFIR (0)
Rakamsal ekil olarak daireyi anm sattndan, sem bolik bk perspektif !e
incelendiinde her ikisi iin geerli baz ortak deerler gzleniyor,
rnein, sfrlar b ir saysal deeri nasl bir rpda astronom ik deerlere
ve yzeylere karyorsa, sfra yani en mkemmel bk geom etrik ekil olan
daireye benzeyen tekerlein ve N eolitik adan itibaren kultam la gelen

38
arkn bulunuu d a, onat ve dier teknik alanlarda, o derece saymz
gelimelere r ap yn verm itir. /D e ** ntn aAtam oenda bu konura
tekrar deinilecektir.}

Sfr, say olarak deersiz varoluu gsterir. Barft bir rnek verecek
olursak; navda b ir rencinin notu afr o la b ilir, am a bu srftr o rencinin
rufta olduu ve anava katldn, ancak yanrttannn hi bir deeri
dmacfcn gsterir. Str say bazen hibir iye yaram azken, yerlerini
bulduu taktirde, birdenbire byk deerlerin d ve ykselilerine
neden olur. rnein, 2000 rakam nn arkaandakj frlar 0,002 eklinde
yeriekrttrse, iki saysnn deerini binde iki g ib i kk bir deere
drebilm ektedir. Bu balam dan sfrlan iyi kullanm ak b ir sanat ve beceri
m eselesidir. Her toplum da sfr olan insanlar varekr; am a bu sfrian yerine
kullanp deeriencirebM en kimseler daim a iyi b ir iid e r olmularckr. Bunlar
kuAanarmyan veya kullanm aya gerek duym ayanlar ise, varolan baz
deerlerden yararlanam am lardr...
Sfr, otam ayan, biten ya da yok olan eyler iin kuttandr. Tek bavna
b ir deeri yoktur, am a bakalarnn deerini, hem de onar onar, arttmr ve
eksiltir.
Eski Msr geleneklerinde sfr dom a olaynn
b ir noeki evrestdk. Tpk kozmik yum urta gtbidk.
Tm potansiyel gler onun iin d e olup dom ay
beklem ektedirler.

ON (10)
Pitagor drtlsnn say, ilk drt sayamn
toplam dr. (1+ 2+ 3+ 4) devrini tam am layan lik
dokuz saysndan sonra, bir toplam , b ir bitim i ve
tekrar bire dnn balangcn haber verir. Evrensel yaratn bir
sem bol olarak, saylarn iin d e kutsat ve saygn b ir yeri bulunm aktadr
ocuun 9 ay 10 gnde dom a d a y, on saysnn b ir devrin b itip yepyeni
bir dierinin balam asn kantlayan en yakr b ir rnektir. Tanrnn Musa
peygam bere gnderdii em irlerin say o n'd ur.

39
 ONBR (11)
Afrika kabilelerinin ezoterik geleneklerinde. zeMde kutsal yeri olan bir
saytdv; verim in, dllenm enin gizem leriyle yolan MgM olduu dnlr. Onlara
gre, kodm onbir, erkek ise dokuz d e li e sahiptir. Spermin anakk yumurtasnn
dllem ek am acyla, hedefine onbir gnde Jab hesap e d ftr. Bu balam dan
yavrunun anasnn bu onbir deliinden, o nbir tanrsal g alarak domas,
onbir sayana, b ir mr devrinin yenilenm esi ve yaam salayan glerin
simgesi olarak, olum lu b ir anlam kazandra. A ncck, baz kttrler onbir
saysnda tam am en te n anlam lann giz* olduunu Meri smtlerdk. Bu gr
tam yeni gelim i b ir devrenin sem bol olan on sayana eklenen bir (1) in n
saysnn denge ve dzeninin bozduunu kabul etm ektedk. Sonuta onbir
says, fra t (amkk), lszlk, taknlk, iddet, dnce aykrl ve ayrl,
elim e ve ekim e, nefsine hakim olm am ann bir gstergeri ve
g n a h nn aynas oluyor. te yandan evrenin kurucu efam anlannn
simgesi olarak kabul edilen (10) sayam a uzant yapm as nedeniyle (11).
hata, hastalk, dzensizlik, HPERTROPK bir say olarak niteleniyor. (Tip dHncto
o rg a n km anorm al o kra * bym ttim h^pmhvhm dm n*rm ktod*.)

(1 i bir baka adan deerlendirenler ise, bu sayda kiisel g iriim, atkm

g ve zelliklerinin bulunduunu leri sryorlar

ONK (12)
zellikle Hmstiyan sembofezminde bir hayli rneklerle karmza Mayor.
Sem bolik anlam lan daha ok ve drdn arpm m dan okjm astyla Mgili.
rnein, dnyann kah (gkyz,yeryz ve yeralt) le dou, bat, kuzey,
gney y rterin in ve dnyay yaratan d rt elem an ,(hava,ate,su ve toprakla)
teslis (lem e) in birleim gstergesi oluyor. Dogonkar ve M a l Bambar
yerlilerinin geleneklerinde, drt ve . ii ve erkek cinsryetii prensipler o la ra k ,
varolan hereytn tem elini oluturuyordu. Bunlar kendi arakm nda b iri DNAMK,
ci e ri, STATK olm ak zere birletyoriar. ve drdn toplam ndan oluan
yednsann ve evrenin statik olan prensibidir. Bunlarn, arpanndan ortaya
kan onikl ise dnam ik bir anlam tam akta, insanln g e le ce i ve evrenin
ta b i olduu srekli geliim in bir aksiyon says olm aktadr. te yandan gk
kubbeyi 12 sektre, yl ise 12 aya blm ektedir. O nici paraya blnm olan

40
ZODAK (burlar blgesi)* n her blm esi, eski alardan beri, BeHHdertn m
uygun sim gelerle tanm lanm ta. Zeus* n bakanlndaki m itolojik O im po*
tannksn 12 d r.
Kuds1 n, herbiri srail airetinin a d n taryan 12 ka p bukm m aktadu.
HHttterde yeralt tandan 12 dir. sa'ya Hk inanan havarHer 12 d ir. Jocobn 12
olu, brani halknn 12 aireti varch. sa1 nin gerekletirdi, ekm ein
oaltlm as m ucizesinde 12 sepet bulunuyordu.
Hristiyan inancna gre, 144.000 says, bu d n e nanlarn mrictanm gsterir.
Bu say ise 12* nin karesi He okluk sembol olan (1000) in arpm m dan
olum akta ve scftsn m udteri (inananlar) nin birdenbire oaftm asn ifade
etm ektedir. Baka b ir deyile, 144 say 12 defa 12 dem ektir. 12 ise kara
ile gen g ib i. 3 ie 4 n a rp m n a eittir. Bu balam dan 12 b ir gelimitik
say oi-m akta. 12* nin yine 12 He, yani kendsi He a rp m bu gelim enin
kendi kendini oaltm as, tam mkemmelHin ve geom etrik cennetin
areti oluyor.

Rdcam olarak birbirlerinin tersi oim aena karn, 12 He 21 saytiarrsn

zeHHderinde b an ortak noktalar bulunduunu be lirtmek istiyoruz.
(12). DZNE y i oiutsan eiam anlann saysdr. Dzine bat dnyasndan
kaynaklanan b ir sistem olmutur. Uygulama ataranda, dedm al M em e
oranla, pratik blm e lem inin zortatrm aena ram en, d n kHurterinin
akanmasn am alayan bk anlam gtzlem ektedr. 12 say b ir ho1n 4
kotu arasnda otutunian 12 ytideta edeerdir.

Aleviler gre Tanr tarahndan gnderilen peygam ber ^te ti in de ki

kiiterin (bakanlann) say 12 d r. D ier bk a nkrtm ia , Hz. Muhcmmed1ki
vefatndan sonra oluan ve Hz. AT nin halife olmasn isteyen, onu imam
olarak kabul eden Aleviler araenda 12 knamkk adryto ( isnoaeriye) bk
akm dm tr.

ON (13)
13 rakammm uursuzluuna inanm ak, gem iten gnmze taman bk
gelenek haline g e ld i. ngzier bugn btie en byk binaiannda 13 nc
kat " 12+1 olarak yazarken. Fransdar 19* uncu yzylda sokak

41
num aralarnda 13' oflam lar. Ayn yzylda yazlan bir kitaba greyse, o
tarihte Trkler bu rakam n uursuzluuma inanp szlklerden bHe
karm ay dnmler. Bu nancn tem elinde H ristiyanlarn," Hz. sa' nn son
akam ye m e lin i 13 kiiyle ye disin e, bunu ta kip eden 13. gnde de
arm ha gerildiine* inanm alar yatyor. Aym 13 nn . Cuma gnne
denk gelm esinden de rahatsa olan Hristtyanlar. 1998 ylnda 13 rakarrayla
Cuma gnnn 3 kez biraraya geldiine dikkat ekiyor.
Eskiden beri, h ayr d e il uursuzluk g e tird i i somlan bir say olarak
deerlendirfm itir. Bu b atl nann kaynaktand olaylardan bir kom n
unlar olduu leri srlyor:

M akedon kral PhHIppe, Byk skenderin babas, byklk ddias 9e

kendi heykelini 12 byk tann heykelinin bulunduu ayn kaide zerine
koydurtmutu. Ancak bu olaydan hemen sonraki bir tren srasnda
tiyatroda sakSrya urayarak ldrlm tr.

samn Son Akam Yem ef ne davet edilenlerin says 13' t. Bu

kiilerden (havarilerden) onnc (Juda) ona hanet ederek, sonm
Romal askerler tarafndan tutuklanm asna yardm etm itir. Ancak, bu ve
buna benzer olaykann dnda onn, saysal deer olarak, onlkinin
salad dnya dzen ve dengesini (1) ekleyerek (12+1), sarsp
bozduuna nanlyordu.
Bu nedenle olm aldr ki, ta ra a d verilen ve eskiden la la lk ta kullanlan
bir tur iskam bil kad oyunundaki em berin iinde 13 saysnn
bulunduu blm , lm sim gelem ekteydi. Bu b a tl inanan gnmzde
b ile etkisini srdrdne ta n k olm aktayz. rnein . baz otel
asansrlerinde 13. Kat ve 13 numcnl oda bulunm az; bunlara baka bir
isim verilir.

ONDRT (14)
sa arm ta gerilm ek zere Katvari' ye gtrlrken, bu yol zerinde 14 ayn
yerde durmutur. Bu nedenle Hristiyan nan kanoda ze li i olan b ir saydr.

O ndrt gkteki a y n en dolgun olduu gnlerin, bulu ann genHk ve

tazeliin saytstdr. "Ayn 14' g ib i gzel" deyim i bu grnm le ilg ilid ir.

42
 ONALTI (16)
Drdn kore ve sekizin ki kat oluu nedeniyle, m addesel gcn
gereklem esini sim geleyen b ir say olmutur.

Nem rut Tmtsmr Bat ve Dou teratfarrvn Hd yanndaki tanr rfleflerini

tayan kaidelerin says'nn 16 olduunu gryoruz...

ONYED (17)
O nyedi' nln 72 saysyla d a ilintisi var. nk 17, sekiz1le dokuz1un toplam ,
72 se gene bu Hd saynn (8x9) arpm nn b ir rn oluyor. Bu balom dan
simgesel anlam da geni boyutlara utaryor.
slm geleneinde 1T ye ayr b ir nem verilm itir. rnein, be vakit krknan
nam azlardaki farztann says 1T dir. zellikie ii tarikat ve onun etkisi altnda
kalan Anadolu Trklerine zg cinsel edebiyatnda 17 saysna m ajik (bysef)
b ir yer ve rild i i gzlenir. H m istikleri 17 saysna byk sayg beslem ilerdir.
Eski Yunan alfabesinde 17 sessiz harf bulunm aktodr. Taro ta lk eatoerini
oluturan blm elerde 17' nln yeri olum lu sonularla ilg ili olup, ayrs zamanda
rnesans sim geler.

te yandan 17 says, eski Romada uursuz bk anlam tamtr; nk

onyedi Latince norm al olarak XVII eklinde yazlr. Oysa "yaadm " dem ek
olan O'ai ve cu ) de bu harflerin sras bozulur ve (VIXI) birleim ini alr.

ONDOKUZ (19)
lk nazil olan (nen) ayetler 19 harften m eydana gelm itir. Bu ayetlerdeki
hart says da 19* un katdr. 19 Kuran1da Itahi mesa|n saysdr. Kuram Kerimde
134 sure meveutur ve bu say 19* un 6 katdr.p9x6-114) besmeleyi
m eydana getiren sfm harflerinin say 19 dur.

Besmeleyi m eydana getiren 4 kelim eden herbtrinin Kuran1 daki

tekrarlan yine 19* un kattan eklindedir.
Kodk suresindeki harfleri sayarsak tam 114 ade t yani 19* un 6 kat

43
kadar ta y elde ederiz.
DMm etenin ve Kurandaki relerin de 114 olm an Ue Kuran' m ttk naz*
olduu geceden bahseden KADR m in in 114 harfi arannda gerek
b ir uyum bulunm akta ve bu muhteem geceye bam baka b * g zsllk
katm aktadr.
dm <Jrw>de ve kltrnde 19 saysna byk nem verilm ektedir.
AMcf kelam He Mglkok sayda rnekleri bOuTmaktochr.

YRMBR (21)
Kutsal kitapta, (3X7) olarak, gelimili in ve Yetkinliin sayn olarak yer
alm tr. n cild e tanrsal usluluu, iffe ti olduu kadar ebedi * r t yansKfi
aynay sembokze eden olay ve objelerle iliki kuniduu grlr. Taro
em berinde, dnyay. btnl ve ulamak stenilen hedefi ara! eder.
Birok toplum lar 2 n c i ya sorumluluk duygusu bencinin ve insan yaam ndaki
olgunluk ve ergenfik ddk> dnem inin balangc o larak kabul etm ilerdir.
Ykmibirin tek say olm an yarm da, 3x4' den oluan 12 ift sayvnm
tersine, benzetilm esi ise baz tezatlar yaratm akta ve ou kez d nsei ve
sosyal adan yorum lara olanak veren ok sayda sem boln retilm esine
kaynak otm aktod*.

stanbul Ayasofya Kilse (mze) sinin ana cephesinde, atrium la noos.

(ib a d et salonu) arasm da 21 ka p bulunuyor, bunlar 7+5+9=21 olarak
tertiplenm itir. Hristiyan gelenei kiliseye girii, karankktan aydnka,
dinsizlikten dine kavuma olarak niteliyor. Bu balam dan 7-5 ve 91 un
sem bolik anlatm larn tekrar incelersek, sadece bk rastlant deil, zemde,
renk, ekli ve saylar yardm yla yaplan sem bolik aniahm iann yaygr
olduu Bizans dnem inde, bu tr uygulam alarla baz m esajlar verilm ek
istendii grne katlmamz mmkn o la b ile ce ktir. G ene ayn kliede,
im paratorlarn ta giym e trenlerinin yapld zel bir yer bulm uyor.
Burada da deiik renk ve a p ta olan m erm er d aire le ri sayarsak 7 ve
12 olduunu grrz. te yandan giri katndaki stuntam say Ue ana
kubbe kasnom daki kk pencereler 40 olup, eti sa ytd o d r
n c if de Hristiyanla a ti yer isim lerinin says 21 dir.

44
 YRMK (22)
(Rehber Alpasion SALT ta * alnm iptr.)

Ezoterizm ve Okffizm' d e ska kullanlan bir saydr. Buna hermetizm'

de Kermes' in 22 gizem li eyi. Kabak* da Kutsal ditin 22 harfi. in Kutsal
kitaplarndan TehervPey' in 22 blm olarak roston*.

Eoterist bilgiler gre, l h i kudretin yaylnm evrende 3 + 7 + 1 2 eklinde

olur. Bu sayran toplam d a n 221 ye Tanny temsen (1) say la ve
dildiind se 23 say bulunur. lgin otan alay u ki, c a n h ta genetik
yapsn tayan krom ozom ken say, insan trnde 23 tftir ve bu 23
iftten bir ift cinsiyet kromazomudur.(1 +22)

Ayasofya Kilisesi1 nin cfc nartekslertni i nartekstere balayan bir

kapda bu b lg i br hleraryik inii getertrc esine. b ir gen kenarfanna
bezenmi 22 daire He gstertlm ilir. 23 nc daire Ikhi kayna temsil
etm ek zere, gen1in tepesine yertetirtm itlr...

YRMDRT (24)
Kutsal kitc*> 24 rahip smtnm olduunu yazyor. Kiliselerde HN
syleyen koro 24 kiiden oluuyor. Son m chkem e fresklerinde grld
g ib i, Tonn olarak k<*x4 edBen sa1ran oM duu tahtn her lld yaranda yer
a k n ve bu mahkemenin jrisini oluturan ihtiyartarm say 24 t r ; beyaz
giysileri onlann oynadtoan rd>ani rd . bakam daki attm ta ise krcrib
ifade etm ektedir.

OTUZALTI (36)
Kozmik tesandn (dayanm ann) eiam anlan ve devridaim lere
(devinim lere) urayan gelim elerin karlama saysdr...
Trevleri u lem e arasndaki ilikiyi grntlem ektedk : Gk. dnya
ve nsan.

36. kenarlan 9 olan d r karedir. Bu ise, a p 12 olan daireninktne yak

laan b ir deer alm aktadr.
360 dairenin ve ay ykran blm dr. Kozmik devridaim lerin
(devinim lerin) bir ou 360* m oatM masyla H gli olmutur. 36 Hk 4 tek ve

45
i* 4 ffl taynn toptanvdv (16+20). 36 g n , 72 t* ye rin taytadv. 106
tnsaran aymcfcr. (72+36-108)
Budut tebihlerinde 106 done bulunur. 360, inlilere gre mikrokazmaz
ve insan vcudundaki kem iklerin ayn zam anda eklem lerin ve akupunktur
noktalarnn sayt$K3r.(7)

KIRK (40)
Saylan 4 d a n tm olay, olgu ve kavram larn anlam ve deerlerinin
on kat oaltlm asyla g li yorum lara ak bir sayckr. 40 atl, 40 haram i,
40 gn 40 gece dn, 40 satr veya 40 ka tr...g ib i oaltlm ak stenilen
b ir g ve b iri i fade eder. Kutsal (60)' w\ 2/3 dr. KararHnal 40 dem ektir.
Karantina sresi de 40 gn srm ekteydi. Lobusai* sresi 40 gndr. M evlit
lenin krla fcm ca okunur.
Krk, saylan drt olan m eleklerin 10 m isline eit b ir say olarak
dnlr. Hemen btn toplum iann geleneklerinde 40* n bk beklem e,
hazrkk, ta m a ve ceza le HglH olaylarda kural hdtne gelm i bk sre
o y olduunu grm ekteyiz. ncfl yazarkz nem li olaylar ou kez 40
aysyla ifa d e etm ilerdir. rnein, sa* nm 40 gn vato vermesi, eytan
tarafndan ld e snanm adan nce 40 gn oru tutm ae, (byk perhiz)
dirilm e doym a, m ritlerinin nu ge k (Ascension)rw izleyen 40 gn sonra
tarak oknalan, gene sa1ran M athieu nciline gre, konulduu kabkden 40 soat
sonra (baz kaynaklara gre 3 gn) dktlerek kmas. Eski A hif e gre, Moiz ve
Satomon' un 40 yl hkm dar!* yapm alar. Moiz1 in tanrnn buyruklarm 40
yandayken almas, Tur donda 40 gn 40 gece kalm as,tufanda
,gnahkarlarn cezalandrlm as iin 40 gn 40 g ece sreki yam ur yam as,
branllerin, inanc olm ayanlar, ceza olsun diye, lde 40 gn yapayalnz
dolam aya terketm eleri...
Hemen tm toplum lann ortak d a n inanlarndan b iri de ruhun cesedi 40
gn sonra Terketmesi ve gerek lm olaynn bundan sonra balam asdr.
Nitekim , slm ' da m evtt, lnn krk ktktan sonra okunm aktadr. Dier
dinlerde ise lnn ardndan yapdm as gereken baz dinsel trenlerin, krkma
gnn bitim inde dzenlendii grlm tr, lrkksma hemen her uygarkkta
var. Eski Msr* da 40 gn, almas pek g olan b ir gei dnem iydi. Firavun

46
lm nden 40 gn sonra,cennete girebilm ek iin b ir boa le m cadele
etm ek zorundayci. F rcn a krcMan d a tenlerinden 40 gn sonra topraa
veriMyorfard. brani kavmi Msn terketflkten sonra, ld e 40 gn oru
tutmutur. Hristtyank Paskalya' ya 40 gn oru tutarak haurianm aktockrtar...
sonuta 40 etim olojik anlam da b ir gei dnem ini sresini sim gelem ektedir.
Ana rahm indeki ocuk 7 a d e t 40 gn zarknda otguntam aktodv.

Ayasofyo Idse / mzesinde zemin katta 40 stun, kubbede be 40 pencere

buiunm cfctodr.
skamda gnde be vakit tatman nam azlardaki farz ve snnet rekalannm
say 40 tr. le saz, Farsa 40 anlam m a gelen HL' den bozmackr. Gn
(yevm) szcnn Kuran1ela 365, gnler szcnn be 30 kez getii
saptanm tr.

KIRKBR (41)
zelikle blm ve Trk topununun gelenek ve greneklerinde kklemi,
hayr ve uur dileklerinin fadesinde krk da aan g le n d rid b ir anlam ve
dem in bulunmas gi e kicid ir. Sunun iin oknakdK ki, ou kez 41, hatta bu
sayya gnlden gelen azck (I) b ir faziaMc eklenerek, 41,5 kere Maallah
dencJini duyarz.

RENKLER EVREN
Rengin etkeri anlam ve dW
Renk, evrem izin tm duygu deneyinin b ir paras olduu kadar, gr
dnyasna lsz gzellikler salayan b ir katk m addesidir. Gr sistemimizin
bitiik b ir paras oiorak boluktaki cisim leri tantm a ve tanm lam am za
yardm a olur. Baz koullarda da yakn evrem izle HgHi b ilg ile r gnderen,
radar g ib i smyaker veren aygrttara benzer b ir grev de yapar. Gn boyunca
ve mevsimden mevsime deim esinde gzlendii g ib i, rengin zam an taktr
ile deitiini, bu nedenle de, b ir ZAMAN GSTERGES otardc karpmna
ktm grrz.
Yaamn gerekleri ve m cadelesinin b ir paras olarcfc, hayvanlar, bttkHer
lig i ekm ek, korunma (kam uflaj), veya kaz (uyarm a) levleri in doa
tarafndan renkiendktm iierdir. nsanlara g e lin ce : O nlar d a Kklanno gre.

47
pem be (beyaz), kahverengi, siyah, ksmz ve san renkfl cftde sahiptirler. Gney
yanm kresinde doup yaayan insanlarn tenleri olduu g ib i sa ve gden
de daha ok siyah, esmer ve kahverengidir. Buna karsv kuzey yanm
kresine Sutdka tenlerin beyazlah. gzlerin yek-mavi, saken sesi
olduu grlr, te yandan, giyim ve yaam m ca srdrdmz evredeki
efyalanm ar renklerini, m oda olann tesinde, d e ri, sa ve gz renklerim ize
uyum sohyocak ekide, kendi grnm ve gz zevkimize gre zenle
seme elim in d e bulunur ve sonuta kendim izi olduu kadar yaoGbmz
atanlan ve yaprtlanmz) renklendirm ekle, h a ya t renklendirm e1 nin ierdii
anlam daki m utluluk, ne1 e, sevin...veya km ti, bunatan, keder ve hatta
kaderim izi a a vurma isteklerim izi g ere kle n m e k steriz. Bu balam dan
renkler, nsanolunun vazgeilm ez tutkusu ve gerektirim le rin i karlayp
cevaplandran bk ara olurlar.
O rijinal ariam lonndan sapm olm akla beretoer, rengin semboHk
kuBammmm katindan hl a m ztn baz dkleri, foM orik rnleri ve ticel
m im aride, yaam larn srdrm ektedirler. Belim b ir azalm a gstermesine
rom en. m odem insan gnlk yaontm nda renk getiren tem el prentiplerie
uyartip hareketleriyor. Uygartm Meriemeti, gnbegn insan doadan
uzakttirp hapsediyor. Bunun i in e * ki, insan da ruhsal ve bedensel sobtfv
korumak am acyla, N( taktrn de la tia n a ra k. tm bu zoftam dara
kum anda etm eye ritnror.
Renk, b rtrri bk sanat eserindeki eM unsurlara bk ofteriri ektem ektedk.
Byleoe re e rir geree u ygrriuu g lenrri akyor.
Rengin doada vevotan herey zerindeki tartirim az eem ertii,
hayvanlarn gventiklerl ki olduu kadar, Hklkn koutianndan daha az
etidenm ek am acySo. yaodtetan evrenin rengini taktit etmeleri, yahut
sm rdkleri nesnelerin rengine uym alar ve ke cm gerekliinde kam uflaj
ge re ktirim in e e tid l im asyla aklanyor. nsanolu, her a ve sam anda,
ku rg u la d . ryalarnda grd renkleri. flkkte rtri, duygu ve dncelerini,
arzularm ...yani soyul olan bu eyleri som utiatirm ak, onlan pozitif ve gerek
ktenak iin a reler ve yntem ler araya gelm itir. Bk nesnenin tantm veya
tkanrtlanm aenda rengin, gereinde bavurulan bk a ro olduu, btenmektedk.
s
jnsanm renkler lem ine ynelm esi u drt tem el m utiak ton sayesinde
gereklem ite. San. yeM, m avi ve tam ra. Zaman iin d e yer kreskto drt olan
ynn rim geieyen bu renkler ite younluunun rle iy netim i bafe
kalm am aktodslar. Dier re rid e r ise oydinbr derece ve korikvm a gre
torianm deitirirler. A oda aynnftlarina d e irile n bu zelikler renklerin

48
kozm olojik, pdkdojfc veya mistik (gizemsel) adan olduu kadar corafi
d a ra kta , sembolizm dnyasnda evrensel boyutlara dam asna neden
olmutur. nsanolunun tem el ynlere yakjtrcfc renklerin seim inde onun
yaam koullarnn byk rol olmutur.
nsan gznn 700 den fada renk nans (ayrt) n fa rke tti i gne
kuann yedi olan TEMEL RENG, yedi mzik notae, gn yedi kat, yedi
uydu, haftann yedi g n ...ile ilg ili bulunduu ile ri srlyor. Nitekim her
notann olduu g ib i, her rengin de, fizikte, kendine zg b e lli b ir frekans
butunm aktod.
Renk terapistleri renklerin insan yaam ndaki rol ve yeriyle ilg ili u
nerilerde bulunuyorlar:
Eer zayflam aya atiryorsanz, yem eklerinizi m avi b ir fc *x *ta yem ee
zen gsteriniz. M avi tah kapatcdr.
Eer gerginleti in izi ve stres1e kaptfcfctnz hissediyorsanz, kendinizi yeile
serinletirin. Yeil sakinletirici ve dengeleyici bk renktir.
-Kendinizde bk tem bellik hissediyorsanz, kahvalt olarak portakal renkli bk
m eyve yemek, tu u n cu renk! am puanla du alm ak ve gene bu renkte bk
havlu kulanmafcsmz.
-Morattnte bozuksa, evrenize san renkleri yerletiriniz.
-Uyumakta Zriuk ek/yorsanc vryde renkli bk ortam yaratm a...
Cisim lerin ak veya koyu grnm eleri, gnein klarn az veya ok
yutm a yeteneklerine b o kd r. Eer bk cisim gnein tm Mapn varlna
ge-kebtyorsa siyah, buna karn bu pkJan ynetiyorsa beyaz renkte
grnrler. te doadaki yolarm. objelerin gzm n binlerce renkte
grnm elerinin nedeni budur.
kde-glge (paridc-koyu) grnlerine ve bunlarn ruhum uzda brakhkkm
etkilere gre, gnein nda s ra k ro n renkler SICAK-SOUK olm ak zere iki
blm e aynlm aktodr. Scak renkler, krmz, turuncu, san renklerle bu
grnte d o n daha o * ve koyu derece lerdk. Souk renkler ise, yeil, m avi,
(perse) ad ve rie n tke ve m or renkterie bunknn daha a k ve koyu olan
to n ta n d r Scaklar, sandan turuncu yoluyla ksmarya, souk olanlar ise,
yeilden m avi yoluyla, m ora ularlar. nsan p tik d o jk olarak turuncudan tm
ak. tireden ise, tm souk eilim leri eken ki kutup g ib i aUgarm. Scak
renkler gzde, ddayrsyta ruhum uzda ok ta tl ve ecak etkiler bsdoriar.
Gnein scak rengi, arabn tatt krm a* ve sarnn cvridaan rengi

49
gibi...S ouk renkler ite oPum uza bk dinlenm e, huzur, b ir yorgunluk haini
ariariar. Derin bk mavNfc dnceleri dinlendirir, yeil ve mor ruhu, yatnafc
davet edercesine apkariar.
Scak-souk renkleri* yaplan tablolarn atm osferi, ruhumuzda zevki
izlenim ler yaratrlar. Bu renkleri keneflerine zg bftekn ve zelikleriyle
kanm aen biten bk ressam bize yaratt eserle zevki anlar yaatr.
nsanlar, renk konusu He ta rih ncesi akckan beri Hgienm iierdir. Ancak
bu uratan evrelerinde grdklerini yanstm aktan teye gem em itir.
P aleoitfk (yontm o-kba ta} anda renk ss unsrru olm aktan ok sembolik
bir anlam tam aktayd. Y apm alar renk veren m addeyi topraktan elde
ediyor ve bunu Ml tkcnim if kem ik veya deri ta b a la r iinde sakkyordu.
Oluumundan bu yana insanolu srekli olarak renkli bk dekor iinde
yaam ve zaman zaman iin d e bulunduu evrenin etkisinde kalarak, yeni
yeni renkler kefetmitir. Nitekim Hk bUunan renkler krmz, siyah, kahverengi ve
tru n cu Hcen, daha sonra. M artlar tarafndan yeil ve m avinin kefodfcfiini
gryoruz. Yunan sanat yaptlar be, zellikle heykeller, daha canl ve belirgin
olm as i in , boyanm aktaydlar. Tarih ncesi alardan orto-aa kadari
evrede d nse l anlam daki ttenlere egem en olan (ttu fk ) renkler, beyaz,
krmz, m or. siyah ve yek olm utur. Gene bu a la rd a , yeni bk renk elde
etm ek i in b o ya kr arasnda uyumsuz ve oransz bileim ler yaplrsa, tpk
uygun olm ayan evtUik elem elerinde olduu g ib i, arzu edilm iyen grnt ve
sonular doabtoceine in a n yo rd u .
O rtaa* da sanata d n in e tk ili o lta d a kakfc bk gerek. Bu bakmdan
renk ve resim lerin seim i kilisenin otoritesi atanda gerekletir!kkteydi.
rnein, Meryem* in elbisesi hep dtvintte (tanrsallk) nin sembol olan KOYU
MAV (lacivert), mantosu ise, otkti in tcn cl. asalet, m erham et, sa tkna t...
nitetiklerini sim geleyen b ir renk olarak sevilen ve benimsenen ERGUVANI
KIRMIZI (pourpre) ya boyanm akyd. Kariye m ozaik mzesinde bu Hd rengin sa
in de geerli olduunu ve gefti gzel deil, son derece dikkat ve zen
gsterilerek uygulandm kanttlayan rnekler bulunuyor.
Renklerle burlar ve gezegenler arasnda bk balant olduu Heri
srtyor. Bur haritas denilen oroskop zerindeki 12 kahba baz renkler
verilm i: rnein, cflre p burcu siyah ve koyu krmz , bakk burcundan olanlar
m avi ve yeili, ko bucundakH er genefiHde krmzy cazip bulurlar. Baak
burcu ise Merkr gezegeniyle HgHidk. Bu bur dnem inde doanlar san ve
m aviyi severler...Yalan bk zam anda gazetelerde, yeni gelitirilen bk yntemle
(akupunktv) tedavisinin bundan byle nelerle d e il, mlaria yapriocorH

50
okuduk. (Renkpuntur) ad verilen bu yntem i, Peter M andei tim i bir salk
uzmam kefetm i. Bu yntem genelde akupunktur ke renkli rtann
karmndan oluuyor. Renkli akupunkturda her rengin ayn b ir rahatab
tedavi etm e zetti# var.
Renklerin kullanm lar ise yle: Krmz kronik ksrklerde , bir talum d it ra-
hatsaMdannda, turuncu, depresyonlarda ve kalp ikayetlerinde, san, m ide ve
barsak ikayetlerinde, yeil, eklem yerleri Iffhaptanm atannda ve sinir
sistemini gevetm ede, m avi, akut souk algm kkam da. uykusuzluklarda,
em potanskkla (ktidarszlk), frijidfte de (soukluk) ve tansiyon ykseldiinde
olum lu etki gsteriyor.
Renklerin totemHc, dinsel ve sosyal am a ve inanlarla evrensellemi o k n
anlam larm ilerici sahtfelerde zetlem eye alacaz.
M asonlukta renkler de mge olarak kuUom*maktad. fek 3 dereceyi kapsayan
M asonlua, M a v i M a so n lu k denk. M avi; dostluu, kardelii, boMt ve evrensel
sem patiyi sim geler. Yksek A tlyelerde be, krmz zveriyi ve ateli olm ay, siyah yas
ve kederi, bayaz d o ban, safl ve temfek gsterir.

BEYAZ - AK
Siyahn tam kart olarak, renk gammm cSer ucunda yerini aJm aktod*. O
da tp k siyah g ib i sari bk renk olup, m afhktan partak bk tona giden iki
varyasyon (eitlem e) a sahiptir. Bazen yokluu, bazen de tm renklerin
toplam m fade eder. Bu bakm dan, gndz dediim iz dnyamn aydnlk
olduu devrenin, balang ve bitim inde bulunduu varsaylyor. Bu zettii He
beyaz .askntotik (kavumaz, sonulanm az) ve id e al bk deere sahiptir. Bu
srein bitim noktas ise, yaamn sona erip lm annn b a to d # yer olup,
tpk gecenin gelii g ib i, gze grnenlerle grnm eyenler arasndakl bir
bakalam otayrmn balad yere alan kapm n menteesine benzetiyor.
Dnyamzn je o lo jik oluumu srasnda ortada sadece fezann zifiri karanl,
yani (Siyah) renk vard. Siyah bu bakm dan bir balang rengi ddu.(afcz.
ve Jcfl Daha sonra dier renkler kendilerini gsterm eye b a kxkiar Bunun
indir ki, bilinen tm renkler kartrlrsa, bu sentezin sonucunda gene siyah
elde edilm ektedir. Yani astna dnm ektedirler. Ama, dnyam n dn
biim inde Nevvton arkm b at' dan douya evirirsek, bu sentezin bize
beyaz* t verdiini grrz. O halde, siyahla balayp beyazla biten tm
renkleri dnya, en sonunda, beyaza dntrm ektedir.

51
 Beyaz, gnein tm rianrM yansrtv, geri evirir; oysa ki siyah, bunun tam
tersine, odan yutar (absorbe eder) ve b ir daha geri gnderm ez; tm' n
karanbma gm er...
Eski alarn Avrupa lkelerinde, yapocak bir seim iin adaykm koyan
kiiler beyaz efctse giyiniyorlard. Bugn be ayn lkeierde, seim sonra, o
gne kadar ta b i ohman kouflann deiecei anlam nda, beyaz giyinm e
geleneinin devam e tti i gzleniyor.
Dnyarun ana ynlerini renklerle isim lendirerek sim geleyen baz toplum lar,
hem dou1yu hem d e bat* yi beyazla renklendirm llerdir. Bunun nedeni, gn
tmn kayna olan gne1 in her gn hi am adan, doudan grnp
batdan kaybolm as dayndan kaynaklanyordu. Bu dnce m odeli, beyaz
rengin dnyann her ki ucundaki ufuk izgisine aH lim it b ir deere sahip
olduu yorgam dourm aktadr. Sonuta beyaz, tm ve tekrar dom aya
zg, b ir gei rengi kabul edilm ekte ve bu am ala dzenlenen dnset
trenlere kattartann beyaz giyinm elerini zorunlu klm aktayd.
Batya a it olan beyaz, yarat absorbe edip, onu AY LEMNE sokan
lmn (m at) olan b e y a a d r; bu b e ya z souk ve d i id ir. Bat yn, gndz
grlebilen renkleri gecenin boluuna srkleyerek, odan orada gzden
silm ektedk.
Dounun beyaz fese, geriye dn1 n rengkJr. Bu (fecir) adtru verdiim iz,
gn doum udur. O roda gk kresi renkten yoksundur am a. btn
enerjilerin kayna olan gecenin kam nda g eird i i sre ersinde, ripk bk
elektrik p ilf g ib i tekrcr dolmu, zengin bk potansiyele sahip olur ve yava yava
bu potansiyeli dearj ederek, bize tm renkleri gsterm eye
balar...Beyazlardan biri parlaklktan m atla inerken, d i e ri m atlktan
parlakla ykselm ektedir.
Bu ki an ve beyazlk, ay1la gne, va ro lu la yo kolu arasnda id bolukta
asl durur g ib id irle r...
Beyaz rengin tm sembolizmi ve onun tapnm alarda zgn bir yer ve
deer tam a, doadaki bu gzlenirde ilgHi bulunduu g ib i, insanlar
kltrlerini, felsefi ve dinsel sistem leri bu gzlem e dayanarak kurmularda.
Rus kkenli b ir Fransz ressam olan W.KANDIN5KY ye gre, renkler
problem i estetikle lg ili olanlarn ok tesinde gelm ektedir. zelikle abstre
resim leriyle n yapm olan bu ressam, ou kez b ir tr renksizlik olarak
dnlen beyaz1 tm renklerin m addesel zelliklerini ieren ve odan
bnyesinde hatr-nek ederek banndvan bir renk ve dnyann sembol

52
 olarak nitelem itir.
Beyaz, insan ruhu zerinde m utlak bir sessizlik eklinde etki yapm aktadr.
Ancak bu sessizlik lm d e ild ir, aksine canl olanaklar yaratr. Bu bakm dan
beyaz, genlik n e ;' esiyle d cpd o kj b ir hi, baka bir deyile btn do
um lardan ve btn balanglardan nce oluan, bir HLK1 tir. Betkide
bunu kantlam ak iin buzul a sresince yer kresini kendi rengiyte
boyam ve sopsouk.bir hale dntrm tl...
Tm sem bolik dncelerde lm hayattan nce gelir; yani her doum bir
tekrar dom aktr. Bu bakm dan beyaz renk ilkel dncede, l n ve matem
rengi olmutur.
Beyazn uursuzlukla ilg ili bir tonu da bulunuyordu; bu kuruniye alar
morumsu olup, krmamn kart, kan arayan vam pirlerin kannn rengidir.
Gney Kamerun Bantu kabilesinde ketenin ve hayaletlerin grnen rengiydi.
nceleri kendisinden korkulan bu hayaletlerin kt bir am alan olm adna
inanlm ve ller lkesinden geldikleri iin , onlara zam an zaman gem ite
len ya-knlanndan haber atm ak iin bavurm a gerei duyulm utu!..
Aztelder iin beyaz, lm e kar m cadele, d ier bir deyim le lm e doru
gidiin rengidir. O nlara gre bati1 nm rengi beyazdr; nk orada grnmez
olur, grnm eyen bir lem e girlr.
Pueblo yerteri beyaz dou ynne koyarlar. Ancak bu beyaz gnein tam
anlam yla kendisini dou, onun karanMdar arasndan zan lk klarn yaratt,
yan aydnlk bir dnem le ilg ilid ir. G eceyle gndzn bitm e ve balam a anna
rastlar. Henz hibir ey tam anlam yla grnr deildir; evrede bk tr
pasiflik, rya lem inin b itti i ve gereklerin grnm eye bald bir boluk
egem endir. Baskn eklindeki hcum larn, idam cezalarnn bu saatlerde
gerekletirilm esi ayn dncenin bir rn olarak yorum lanyor. ledii bir
sutan tr bal bulunduu cem iyetten atianlara, mahkum lara, komnyon
uygulam asna ta b i olanlar ve evlenen kzlar beyaz bir gm lek veya rob
giyerler. Sade bir deyim le bunun anlam " gerekleri kabul edip ona ita a t
etm ektir" Aslnda idam a veya koca evine giden ey onu tayan deil, biraz
sonra yerini krmzaya terkedecek olan beyazdr...Tpk krmz klarn sabahn
m a t rtsn delip kendini gstermesi g ib id ir, bu o la y... Nitekim biraz sonra
Vens gezegeni grnecek ve bundan sonra GNDZN DN" nden sz
e diie ceklir. Bir operatrn, nce beyaz bir rty kulland bisturi ile fkrtt
kanla, krmzyla bulam asna benzetebilirsiniz bu o la y...
nsanolunun ilk gdas olan stn de rengi beyazdr. Gmn, ayn

53
dii, gnein ite p ozitif, efketdir. sa, Pierre, Jacque6 ve Jean' m yanm a
atarak yksek b ir tepenin stne kt ve on larn gznn nnde ekN
d e itird i (transfigrasyon) ve giysileri beyaz b ir renk a id i. D irili sahnesinde de
grdm z g ib i, sa beyaz-gri giysi He rtnm tr.(Grem e tdUmtorf] Musa
peygam berin re n gi de beyazdr.

Sonu o tara k beyaz, arklk, zafer, bar, e d e b iya t, ne1 e, teskm iyet, m er
ham et, b ek re t, m asum iyet ve a d a le tin rengidir; yeniden d irili ve lm szl
de sem bolize etm ektedir. Seluk1ta ki Saint Jean B azilikasnda, va ftiz edilenlere,
rengi beyaz o la n, b ir c p p e giydirilm esinin bu trenin gereklerinden b iri
olduunu reniyoruz.
Beyaz, o u kez, b ir boluk ve yokluk kavram n d a ifa d e etm ektedir.
Bem beyaz b ir sayfa denilm esi, o ra da h i b ir eyin yazk olm ad anlam na
g e lir. Ahlak ve namus anlayyla ilg ili o la y ve konularda. BEYAZ en kk bir
lekeyi da vurm ada en hassas b ir renk olm akla d a a yrca lk tar.
Ak szc ise, daha ok ankhk' la IgM anlam lan ie re n , bir sfat g ib i
kullanlm akta ve kara1nm kart olm aktadr. V ia 1nm akst, ak akn. akpak. ak
a ke, ak gn, ak para, ak by, aklam ak... Akdeniz (?) rnei deyim ve
szcklerde O ium iu bir nitelem e am alanm tr. Akdeniz, aradenize oranla
daha gneli, aydnlk ve turistik1 tir. Yani biraz d ah a dinlenm eye ve
elenm eye m sait bir yredir.

SARI - ALTIN SARISI

Renklerin en scak olandr. Sndrlm esi ve s en zor ve ok olan atele,
yani gnele ilin tilid ir. lkel toplum iarda sonsuza dek yaam sim geliyordu. San
renkte olan nlann, gn azr m avisini d e lip gee re k, br dnyann
tanrsal g le rin i a a vurduuna inanldndan. A ztekierin, tm tannlann
onuruna yaplm olan tapnaklannda (panteon) gne tanrs (m avi-sarya)
boyanm t. A ltn m adeninin de saylan san, erkek cin siye tti, tanralardan
ok ta n rla ra zg, b ir renk olarak benim senm itir. A ynca, ta n rla rla lm ller
arasnda iliki kuran, gidi ve dnl bir yolun rengi san olarak
n ite le n iyo rd u ... M eksika evrenbilim inde attn sars, yam ur m evsim inin
balam asndan nceki grnm ile , dnya kresi derisinin re n giydi. randa
tann M ithra. Yunan ve Rom a'da tanr A pollon'a zgdr.

54
 te yandan, san' ran hemen her toplum da, uyruktan atlndaki insanlara
glerinin tanrsal kaynakl olduunu hatrlatm ak istercesine, prensler, krallar,
im paratorlar...iin seilm i bir renk olduunu da syleyeceiz.
Sar, tanrsallktan kaynaklanan fiziki bk gcn simgesi olduundan,
m itolojik alarda tanr ve tanralar, hatta kahram anlar, ounlukla sarn
(sar sal) ve siyah gzl olarak betim lenm iierdk. Dionizos daim a sarn bk tip
olarak canlandnlm ttr. .
Kutsal Kitap, srail Kral D avtf in sarn olduundan sz eriyor...S an tm bu
zelliklerini nce gneten, sonra onun olguntatrck budaydan ve nihayet
pikin ekm ein doal renginden de alm aktadr. Sonuta, stcakhn ve fiziksel
bir olgunluun simgesi oluyor.
Hristiyan ikonografisinde, ile rid e tekrar d e in ile ce i zere, yaygn bk
anlam bulunan ve attn yaldz tonlu IINU SARI HALE, sa ran ge kndan
sonra, O' nun yeryzndeki boluunu dolduran bk am blem olarak
kullanlagelm itir.
G enel olarak neeli renklerin ncln yapan, m addesel olduu kadar
espri zenginliini de ifade eden san, attn m adeninin rengini anmsatr. Bu
nedenle sanda, altnda olduu g ib i, sonsuza dek paslanm adan, bozulm adan
kalabilm e zelliinin bulunduuna inanlr ve sonsuz yaarran,
lm szln de simgesi olur.
Aziz kiilerin balarran, sa nnkine benzeyen altm sana bk hale iinde
gsterilm esinin ikinci am ac da budur. Hristiyan ikonografisinde h d ' de
geen olaylar onlarn katic olm alar istendiinden, attn sars mozaikten
oluan bir fon zerine grntlendirilrralerdk. (karye Mzesi] Kkti sar ise bk
zam anlar Kilisenin d badanasnn rengi olmutur.
slm da ise altn sarnn, masumiyet ve iyi huyluluu, soluk sarnn ihanet
ve d krkln sim geledii ne srlr.
Zihni uyarc bir zellie sahip oluu nedeniyle, dershane, ktphane gib i
zihinsel faaliyetlerin yapld yerlerin dekorunda, daha ok sar rengin gerekli
olduu ileri srlm ektedir. Ancak sarnn yeni kefedilen bir zellii, baz
durum larda insanlar'zerinde kkrtc bir etki yapm asdr. Nitekim bu konuda
Londra ada Sanatlar Enstits, yapt aratrm a sonucunda, bu kkrtc
etkinin, daha ok couk yatakilerde, VANDALZM denilen, ykc-kmc bk
tepki eklinde kendini gsterdiini aklam bulunuyor.

55
 KIRMIZI (fik Atej-Alev)
Tarih ncesi alarda atein m itolojisine ve hayata bal bir renk olarak
tannyordu. Balca zellii ATE ve KAN' m simgesi olmas ve tm anlam ve
anlatm larn duygu ve tutku ile de birletirerek bu iki kavram dan alm asdr.
N eolitik a d a beyazla birlikte dinsel ve l gm me trenlerinde, yelenen
bir renk olmutur. Rengini kandan aldndan, yaamn yenilenm esi olarak
dnlyordu. Yontmata ve cila lta alarna degin gm tlerde
bulunan kem iklerin krmzya boyanm olmasnn nedeni bodur.
D tyatandaki bir bebek g ib i bzlm yatan yaam rengine boyanm
olarak bulunan iskeletler... lkel insan lenin ruhunu yeniden domasn
salam ak iin daha ne ya p a b ilird i ki acaba ?.. Anadolu' nun ana
tanras KBELE (Sibel)' in olduu g ib i, brahim Peygam ber ve Meryem' in de
simgesi krmcocfcr. te yandan Zeus (Jpiter), gn olduu kadar yerin de
tanrs olduundan, yeralt atei ve gk rengini fade eden krmz ve mavi giysi
iinde gsteriliyordu. Dionizos (Baks) ise ou kez arap ve sarholuun rengi
olan krmz b ir giysi ile resim lendirilm i bulunuyor. Uzakdou tike le rin d e, in,
Hindistan. G neydou Asya' d a by dualarnn yazld am let (muska)
kattan krmz renkli olurdu.( Kaynak :Tariht*n gnmz kadar dnyada ve
itiamtyatlm h a k Inartpar, By, sihir, Mbm.Cemaf ANADOL)

Krmz aslnda, cinsellii erkek d a n bir renktir; alevin rengidir. Sembolizm

prensiplerinde alev de erkektir. Yek ise dii bir renktir. En anlam l rneini
krmz bir gln ana barndan doar g ib i, yek yapraklar arasnda
bulunuunda grebiliyoruz...Krm z, iikei astronom ide, gney ynnn ve
len vaktinin gstergesi olarak kabul edilm iti.
Krmamn d e r renklerde olduu g ib i, deiik tonlar var: rnein, yukarda
da deindiim iz g ib i, morumsu , erguvani krm z...Yabana szlkte (Pourpe)
(Purp) olarak odkm dnian ve szlk anlam yla, insaniyet, saltanat, ktidar,
asalet ve dinsel olarak da. Hhi gerei fade eden bu renk, eski Roma
asilzadeleri (patriden) ve generalerin am blem i dm utu. Purp' un aynca
reticilikle de ilikili olduu ile ri srlyor. Bu yorumu yapanlarn esmiencfikieri
olay, yeni b ir canknm olutuu adet kan' mm , aa, yukar, bu rengi
andrm asndan kaypak-tam yor...
Roma im paratorlarnn genellikle purpe rengindeki giysilere brndkleri ve
dier norm al vatandalarnn ayn renkte giyinm elerini yasaktacMdan ve hatta
bu g ib ile ri cezalandrdkian bilinm ektedir. Jstinyen kanunlarnda da bu renkte
kuma satan dkkan sahiplerinin cezalandrlacana dair m addeler
bulunuyordu. Ayn olaya Osmanh resim sanaknda da tarak olm aktayz. Purp'

56
 un daha koyusu otan bordo saltanat rengiydi.. Bugn stanbul Ayasofya
(mze-kHe) sinin d duvarlarnn yeniletirilen badana boyasnn seim ine
ayn gelenein etken olduunu sanyoruz? A nadolu' nun geleneksel B indall
giysilerinde egem en otan renkler bordo (vine r) ve mor olmutur.
in cil'd e geen otaytan resim leyen m ozaik ta blo la rd a sa' nm ou kez
vcu-dunun st ksmnda bu tonda krmz, altnda ise la cive rt renkli bir giysi
tad grlr. te bu grnm verilm ek s e tiyle, O nun, iyilik ve m erham etle
dolu annesi M eryem den e dind i i, Tanrealkk karakterinin varl, aniaMmak
istenir...Kariye M zesi'nde daha belirgin olarak gzmze arpan bir baka
detay, M eryem ' in yatar pozisyonda resim iendiriidii doum ve lm dek
lerinin etrafnn ayn krmzms bir bordrte evrili oluudur. Gerek n d i' de yer
alm am akla beraber, Meryem in Zakari (Zekeriya peygam ber) den, tapm an
perdesini rm ek iin ald yn ilesinin rengi de ayndr. Baz evreler bunu
BEKARETN RENG olarak ta aigSam aktodrlar...
M evlevi eyhlerinin sema ayini srasnda oturduktan post krmz renklidir. Bu
olgunun, M evtana1nn dostu - ems-i Tebrizi'yi (Tebriz gnei) ve gn batmmnda
gn ald rengi, yani M evtana'nm lm n sim geledii ileri srlr.
Dier renkler iin d e titreim i en fazla otan krmz, kat bir renk olup,
genelde yaam etkileyen baz duygusal tepkilerin anlatm n salar. Scak bir
renk olm asna karn, m aviye yaklatka souklam aktadr. Her rengin olduu
g ib i onun da deiik tonton var. Ama bu tonlarn sem bolik deerlendirilm eleri
krmz iin biraz daha farkl olmutur. yle ki: Ak krmz daha parlak,
m erkezden uzaklatrc (santrfj), uyana, nlarm her eyin stne, azaltlm as
mmkn alm ayan bir gle gnderip yayan gne g ib id ir. Tonik
(kuvvetlendirici) ve erkek cinsiyetti olup GNDZ' sim geledii kabul edilir.
Halbuki koyu krmz, bunun tam am en tersi (santripet), merkeze yaklatncdr.
G izlilikle doludur. Yaamn srtanm saklar, diidir ve GECE' yi sim geler. Birincisi
srkler, cesaret verir ve kkta olur. G enel olarak bayraktonn, alm etlerin,
afilerin, reklam am biajlannn...rengidir. Dieri ise koyu krmz daha ok alarm ,
tehlike haberi veren sistem lerde kullanlr. Trafik tom balan bir sinema veya
radyo stdyosunun ...girilerinde grld g ib i, yasakll veya te d b irli olm a
'zorunluluunu iaret eder.
Eskiden (Roma dnem inde) genel evlerin kaplarna aslan krmz
lam batann am acnda davet e d icili in yan sra gene bir yasakllk sz
konusuydu. Ama bu yasaklam a, oraya girecek otantann baz kurallara
uym alaryla ilg ili oluyordu I...

57
 Merkeze yaklatrc zellikleri olan krmznn simgesel anlam lan arasnda,
onun insann ve dnyann m erkezinde yana atein, ca n ' m kalbin ehvetin,
genel olarak bilim in, zellikle ezoteik bilim in rengi olduu da ile ri srlyor.
fkeyi kkrtc ve iddettendirid b ir etki yaptndan, m atadorlar boay
kzdrmak iin krmz bir al kullanrlar.
Krmz, eskiden beri ilkel insann ve ocuklarn sevdii bir renk olmutur.
Tansiyonu ve solunumu arttd sylenir. Bunlarn yan sra, krmz renkli olan
objeler gzlem ciye, m aviye oranla, daha yakm bir mesafedeymi gibi
grnrler. Bu nedenle olm aldr ki, renkleri krmz olan tatlar yakarda daha
az hasara uram aktadrlar. phesiz bu olayda krmznn dikkat ekici
zelliininde rol oynadm kabul etm ek gerekir.
lkemizde retken kam yonlarn karoserlerinin ounlukta krmzya
boyandn grm ekteyiz.
Bir bilim adam yapt gzlem ve deneylerle yanyana park eden mavi
renkli iki aracn arasndaki boluun geree oranla daha geni grnerek
gz algladm ve m avi renkli aralarn daha fazla hasar grdklerini
kantlam aya almtr?..Aynca, koyu krmz renge boyanm m eknlarda
zamann daha abuk g e ti i veya zam an geiinin farkna vantmod
anlaldndan, fabrikalar g ib i ok insann alt byk i yerlerindeki
tuvaletlerin duvarlar krmzya boyanm ve sonuta iilerin burada
geirdikleri zam anda nem li lde azalm a olduu gzlenm itir!...
phesiz tm bunlar, krmznn doru veya yanl d ier psikolojik etki ve
zellikleri...Krm z, Arapa " d-kirm tz" denBen b ir bcein diisinin kurutulup
ufalandnda ald parlak krmz' dem trem itir.

MAV
Renklerin en derin olam dr, gz bir engele rastlam adan ona gm lr ve
sonsuza doru kaybolup gider...R enklerin en az dzeyde ki m addesel (nesnel)
dam dr. Gn tem el, psiik planda ise, ruhun ve dncenin rengidir.
m
Doa onu genel olarak ancak bir effaflk olgusu eklinde bize gsterir ;
havann, suyun, kristal veya bir elm as parasnn derin boluunda
duyumsand g ib i...
Boluk gerek saf ve souktur; bunun iin d ir ki, renklerin en souu olarak
tannr. Sem bdik uygulam alarda da onun bu zelliinin etken olduu gzlenir.
M avi, bir obje zerine uygulandnda, onun ekilse) bozukluklarn sanatsal

58
hatalarn, kat grnm lerini h afifle tir, gzden saklar. zeri m aviye boyarm ;
bir yzey artk bir yzey olm ad g ib i, bir duvar da artk bir duvar olm aktan
kar...H areketler, sesler de ayn byle, ekiller g ib id irle r; onlar d a tpk gkteki
ku g ib i, m avinin iin e dalar, gm lr ve sanki orda boulurlar...
Mavi kendisi olduu kadar, kendine aicb her eyi m oddesel olm aktan
kartr. M avi, gerein hayale dnt sonsuz bir yolun rengidir. Mutluluk
kuunun rengi de m avidir. M avinin iine girm ek, A lice' in H a rika la r
D tya rm cla " yapt g ib i, aynann br yanna gem ektir. Yani, m avi ayn
zam anda ryo-lann da yolunu renklendirir... Bu nedenle olm aldr ki.
sevdiklerim ize uyum aya giderken " m avi r y a la r" dileriz...
M avinin derinliinde daim a cid d iye t, asaletin varl aranr. A daletin ve
gereinde rengi olan bulutsuz gk m avisi, lacivert (azr) tonuyla tanrsal akm
sim gesi olmutur. Bunun iin d ir ki, ikonograflk tablo la rd a , sa takdis ederken
la cive rt bir giysi iin d e gsterildii g ib i, ge ykselii 15 Austos olduu kabul
edilen bakire M eryem ' e daim a ak, bulutsuz bir gn rengini anm satan,
la cive rt bir m anto giydkir.
M avi renk, krmamn tam tersine , tansiyonu ve solunumu azaltr, mekna
psikolojik bir soukluk getirir. Bu nedenle olm aldr ki, yksek s altnda
allm as zorunlu olan i yerlerindeki eyalar m aviye boyanrlar. Titreimi zayf,
dii ve bat ynn gsteren bir renktir m avi. Yahudllerin kt cin le ri kovmak
iin kullarvdklan g ib i, Msr, ran, Hindistan, Pencap geleneklerinde ve nihayet
sim da ktle, nazara kar koruyucu bir anlam ve etkisi olduu varsaylr.
Nazar boncuklarnda egem en olan renk m avidir. Yeil cam i ve Yeil Trbe
in i-lerinin Bursa'nm engin yeilliinden kabul edersek, Mavi Cami oiarakta
isim lendirilen Sultan Ahm et cam iinin de denizin m avisinden etkilendiini
dnmek m m kndr...M avi szc Arapa kkencBr. M avi, Arapa (man)
su rengi dem ektir.

TRKAZ (FRUZE)
Ate ve gnele, ilg ili bir renk. Baz yorum cularn rom antizm inde gne,
sava bir tanr' dr. Sabahleyin uykudan kalknca ilk i olarak gkyzndeki
ay ve yldzlan kovar. Bu am ala ate ve nlaryla oluan trkuaz ylann bir
silah olarak kullanr.

59
 Yeil ve m avinin kanmtaryka ta tl b ir grnm e sahip olan gerek trkuaz'
Beyehir gtnn sabah saatlerindeki renginden esinlenen. Hz. M evtna tr
besinin konik kubbesinde gryoruz...

YEL
M avi He san arasnda yer alm akla beraber, bu Hci rengin b e lirti b ir oranda
karm ndan oiumaktacfcr. Ancak, lurmtn bk gln yeil olan yapraklar
arasnda alm as benzeri, ksmzyla b irlikte , bu kez baka b ir sem bolik dzenin
iin e girer. M avi gksel (semavi) ve souk, krmz ise srcak, yeralt ateinin
rengi olmas nedeniyle, her ikisinde de salt utalamazhk bulunurken, yeil
scakla souk arasnda, yani gkle yeralt a ra m d a ki yeryz ortam m dad*. Bu
bakm dan yeilde k bk hava hakim olur. nsanolu, rengi atei anm satan
krmz He. deniz suyunun rengine benzettii yeilden alglanarak, bu iki renk
arasnda, tpk kendi yarodk ve varoluuna benzeyen bk ta ra t ve ilikinin
olduunu duyum sam tr. Bu konuda alpianc olay, yaam a balaynn
nce erkein koobn d l emesi ve sonra ana ran bu canky besleyip
bytm eeidk. O iayn renkle Ig olan yn ise, yaam n cinsiyeti erkek
varsaylan krmzdan kaynaktarap, ii bk renk olan yeilde geliip
olgunlam as ekHnde auklanuyor.
Ayn konuda daha nesnel bk yakiavnla yapkan yorum yle: SNOPLE ad
verilen ve yeNin bk tonu olan tengln, XV.yzykda, eeM dt asalet am ralannda
yaygnlat ve ba piskoposlara! bu renk apka tatcMdan bilinm ektedir.
Asknda SNOPLE szc Latince kkenli olup, SNOPS' den trem itir.
Sinop nceleri SNOP IHmtzin karnen topra n a verilen iskn oknaran yan sra,
krmz ve yeil anlam lanna da gelm ekteydi...A ncak, bu szck, XIV. YzyvJdan
tibaren, aklanm ayan nedenlerle, sadece YEL anlam nda kullanlm aya
balanm tr. Bu aklam a bize yeildeki gizem li zgln, onun ierdei
KIRMIZI dan kay-naklanckn dorulam ak isteyen bk varsaym ...
lkel kabilelerden banlan, Bam bartar, D ogonlar, M ossiler...yeilin krmzdan
g e ldiine inancMdarmdan, onu Hkbahann geliini m jdeleyen gk grlts ve
krmz renkle, imekte zdetirm ekledirler.
Birka rneini verm eye altm z bu varsaym lara dayanarak, yeille
krmz arasnda, doa ve insanda olduu g ib i, bk denge ve dnm
bulunduu saptanm tr. Dafton hastal (Daltonizm) oianlann bk ksm
krmzyla yeili, dierleri ise san He m aviyi ayrt edem em ektedirler.

60
 Yel Ndbahann rengkjk. K if tm ca n iitan bir yere O nm aya zorlar; havay,
uyu ve topra soulur, irean da b ir yainzMc ve gvensizle duygusu yarat,
fcbahar ise. g e lir gelm ez, hem en to p ra n stne YEL olan mantosunu yayar,
buzlan eritir, akar sulara hareket verir, y a a m balatr. Dier bk deyile
TOPRAK ANA' y besler ve g iyd irir. te bu ynden yekde bk anann sa ncl
ve scakh var g ib id ir. Ancak, yeilde id kutuplu karmake ve garip bk
karatertn bulunuundan da sz edHiyor. Bunlardan bki, gnlleri yeni m itlerte
doldurup aktan ta zeleyen, rahatlatc ve gven ve rici otmanm yan ra,
alm aya haz bk tom urcuun rengi olarak DOUM la llg iiid k. Dieri ise ,
(Kf)' n , eczod n geleneksel zehirli m adde ayrc okna zelliinden
dolay L M 'e zg oluyor.
G enelde doarm rengini yanstan yeil iin , psikolojik adan, GEREN,
AIKLIK VE SERBESTLN rengi olduunu Heri srenler oluyor. Trafikte yeil,
serbestle iareti olmutur.
te yandan, b ir ejderhann kannn d a derisi g ib i yeil saylmas henz
krmzjlamarnt bk m eyvenin, onun hamfcrs gstermesi, halann yeHe ak
yznn iyiye yorulmamas g ib i olumsuz dgulanda nitelem ektedk. Franuzcada
argo lisanna, yei Hsan anlam na gelen (La langue verte) d e n iyo r.
Deniz tam a aralarnn sa tarafna SKELE denm ekte ve YEL bk
fenerle beiirtenm ektedk. Sol ta ra f ise SANCAK* t ve rengi KIRMIZI* dr.
Deniz tra fik kuraHanna gre ndeki gem inin nne soldan deH
sadan, yani yeil* den geil.
Yeil, renkler szlnde, Tanr ile doay birletiren bir renk olarak da
tanm lanyor. Ayrca, sonsuz yaam ve ruhun yeniden canlanm asn gsteriyor.
Yapraklarm dkm eyen ve yeil kalan a a la r bu bakm dan daha m akbul
tutulur ve sevilirler. Psikolojik olarak sinirleri yattm cl yanm a gz en az
yoran, dikkat enerjisini fazla ypratm ayan bir renktir. Bu nedenledir ki,
okullardaki yaz tahtalar, konferans m asalar, b ila rd o m asalar vesak oyun
m asalarnn rtlerinin yeil o lm alan istenir.
M itolojide, yeHjn denizle likisi varsaylyordu. Nitekim denizler tanrs
Neptn (Poseidon) n tablosu elim ize geseydi, zerinde deniz yeili (celadon)
bk giysi grecektik. Ayn o ekilde, Poseidon' un olu Trtton, Zeus* n kzlan
olan su perileri Nympha* la r ve deniz kzlan Nereid* ler antik a resim lerinde
hep yeH giysiler iinde betim lenm ilerdir. Ak ve gzellik tanra Afrodit* e
hem dalgalann kpnden kt, hem de diiliin tam kendisi olduundan,
atrib olarak, yeil renk uygun grlm tr.

61
 Yeil renk M m da daha yaygn anlam lar ieriyor. Bala cennetin simgesi,
m it ve m urat rengi oluundan sz e d ilir. Bu nedenle deerli talar arasnda,
zmrte ayncaMc tannr. nk anda gizem li olgularn ta ilerine kadar
girebilm e gcne sahip, YEL IIN yaym a niteliinin bulunduuna
inanlm aktadr. Eskiden silahlarn kmlan. kalkanlar, ok klflan...rMn daha ok
zmrt talar kaklarak sslenmesi, yeilin uur getincMii ve koruyuculuuna
inanlm asndan kaynaklanyordu. skim in sanca, Hz.Muhammed' in mantosu
yeildir; kenclerininde simgesel rengi PARLAK YEL olmutur. Dier
peygam berlere d e yaktrlan renkler uniardr: Adem gri-fm e, Nuh m avi,
brahim krmz, Musa beyaz, Davut san ve sa pariak siyah (Ik saan siyah).
Dorudan doruya kendisine yaktrlan simgesel renk ise parlak yeil olup, en
gizemsel olgularn gizlerini bilene zg, bir renk olarak tanm lanyordu. lde
srekli, bir vahaya ulamann zlem i duyulurdu. te bu nedenle birden bire
uzaklarda bir (yek) Nk farkedHmesi. gnllere su serper ve ona ulamak
insanlarn yzn gldrrd.
Yeil Mslman lem i iin selm etin olduu kadar, bata a ile kavram
olm ak zere, tm m addi ve m anevi zenginliklerin de kklemi bir sembol
olmutur.
Bugnde olduu g ib i, eski Anadolu hal ve kilim lerini ssleyen yek renk
cenneti, krmz zenginlik, m utluluk ve sevinci, sar ktlklerden, siyah ise
dnya skntlarndan armmay betim lem ek am acyla kukankrretr.
Son olarak, yeil' in oluumu zerine biraz fantezi olmasna ram en, yle
bir karlatrma yapacaa. (Yazann yorumudur.)
Gne sandr, yeryznn sularm, deniz, gl ve nehirleri, artr, buharlatrr
ve onu m avi gn iin d e lo p la r; bir anlam da bu atm osferik olayda m aviyle
san birteir ve bunun sonucu oluan yam ur sulan yeryzne, tpk sperm
dam latan g ib i, dklp orada yeil renkli bir bitki rts yaratr. TOPRAK ANA
dediim iz yeryznde doan bu yeillik aslnda gnele gkteki su
buharnn birlemelerinin bir rn oluyor. Tpk yal veya sulu boyada saryla
m avinin b e lli oranda kartrlmasnda ekte edilen yeni rengin yek olmas
g lb il.. airin b iri yle demi; "G k a a r yeili yaratm ak i in i..

KAHVERENG
Kzlla siyah arasnda yer alm akta olup, daha ok siyaha yakn b ir renktir.
Saf olm ayan ve kendini gsterm eyen yeratt ateiyle kil ve toprakla

62
zdeletirilir. Bunun iin insanolunun kefettii ilk renk olmutur. Yaprak rengi
nedeniyle de sonbahar anmsatr.
Katolik kiliselerinde olduu g ib i, Romada da alak gnlllk ve fakirliin,
m anevi ve zihinsel olgunluun simgesi olmutur. Bu bakm dan baz din
odam lan, rahipler ve ou kez kahverengi bir aba giym eyi yelem ilerdir.
Ancak baz evrelerde kahverenginin, pislik ve aalam a anlam larnda da
kullanldna tank olunuyor. AvusturyalI psikanalist ve nrolog Freud
kahverenginin bir tr sodizm im aj verdiini id d ia ediyor. Hltler taraftan oian
Naziierin de hep kahverengi gm lekle dolatklar bilinm ektedir.

MOR (VOLE)
Elde edilm esi iin m aviyle krmznn kullanlm asndaki belirti, oran
nedeniyle, gkle yer arasndaki dengeyi sim geler. Bunu yan sra, itid a l
(soukkanllk), kanaat (gz tokluu), ie kapankllk, ekingenlik, ak, ihtiras
(iddetli arzu), Naat, parlak zekaya sahip olm a...anlam iann renklendirir.
iddetli arzularn, yakc, kavurucu ate ve zdraplann da rengi olan krmz
m ora dntnde, bu etkileri h a fifle yip skunet bulduundan, O rtaa
sembolizm akm iinde sa' ya, ekli deitirm e ve Tann katna ykselmesi
tablolarnda m avi veya mor bir m anto giydiriliyordu. nk o, yaam
boyunca maruz kakt zchrap ve rici olaylara skunet iin d e boyun em itir.
Ayrca mor, arkasnda gizli kalmas gereken eyleri rten perdenin de rengi
saylyordu.
Uzakdou lkeleri geleneinde mor renk a ktif (krmz) ten ( m a vi) pasife bir
geii yanstr ve ehvet rengi olarak tanm lanr. Mor m kadrim , krmznn ise
erkein seks guddelerini uyard ile ri srlyor...

TURUNCU
Sandan krmzya giden yol zerinde bulunan turuncu, kim yasal etkinlii en
fazla olan nlar yayar. G kteki gnele, yeraltndaki atein ortasnda
bulunduu varsaylarak, vahiy yoluyla Tanr akna ulamann olduu kadar
ruhsal dengenin ve ar ehvet dknlnn simgesel rengi olur. Ballk ve
doruluu yanstmas nedeniyle, ounlukla Budist rahipleri ve baz Hristiyan
din adam larnn SAFRAN RENG kostm giydikleri grlr. Keza, ApoHon
kltrne inananlar ve Dionizos turuncu giyim li olarak resim lendirilm iierdir.

63
Konuya tb b i pencereden bakan baz evreler, sindirim i kotaytahrcisdan,
yem eklerden sonra, dekoru turuncu olan salonda oturulma neriyorlar?...

SYAH - KARA
Btn renklerin batangra ve tohum udur, gnein tm klarn varlna
geirir. Renkler g a m n n bir ucunda, renklerin en sca olan beyaz, ci e r
ucunda ise, en souu olan SYAH buiunm aktodv. Hacerl Esved tann rengi
de parlak siyahtr. Kabe nin rts yahhr. Avrupa' n r birka yerinde olduu
g ib i, eski Roma' nm Mk kurulduu yedi tepeden b iri olan PALATN DAI
stnde de siyah, kp eklinde b ir ta bulunuyor. MAGNA MAIER (Byk Ana)
y sem bolize eden bu tata, ci e r yerlerdeki g ib i kutsal bir obje olarak
saygnlk kazanm ve srekli ziyaret edilen bir ren yeri haline gelm itir. te bu
adan siyahta ANALIK, BEREKET ve DOURGANLIC la ilg ili baka zellikler
de grm ekteyiz. M ttokjide birok ana tanra ve bakire, rnein KBELE (Sibel),
Efes' in ARTEMS ve sonra DANA e. H indulanr KAL' si eski Ma rtla rn SS i,
Yunan ve Romada DEMETER, AFRODT, simgesel olarak, hep siyah renkte
gsterilm iierclr.
Abbasi bayramm siycS duu ve ABBAS h a le le rin in hep siyah giyinm eyi
tercih edilerinin nedenini pottk nedenlerin ckmdo siyah tan kaynaklanan
dinsel kavram lara balya biliriz. Cenaze arabalar slm da yeil,
Hristiyonlarda ise siyah oluyor.
Yer kresi, ll, hesapl ve dengeli bir biim de, kendi ekseni ve
yrngesi zerinde hep b a t' dan dou ya dnyor. Yani, renk gam nn
banda bulunan siyahtan (GECE) den hareket ediyor ve Sonra (BEYAZ)
yaratyor. Tpk dnyann ilk oluum undaki aam a g ib id ir bu olgu .Onun iin
bat yn, siyahla gsteriliyor ve g e ce ' nin sahip olduu DLK prensibine
ka tlyo r.11G ecelerin daim a yarnlara gebe olduunu sylem ekle, b ilin a lt bu
yorum a katlm yor muyuz ? ..."
Beyaz da ise MESH le ilg ili baz gler var. Dou-Bat ekseninin hareketi
g ib i srekli bir tekrar kavram n, g e ici bir yokluu, bir seyahatin anlam na
gizliyor iinde...ite bu nedenle olm aldr ki, beyaz (PARLAK BEYAZ), b ir tekrar
dirMecekJerine inanlan krallarn ve daha eskilerde, m itolojik tanrlarn m atem
re n g i olm u tu r. N ite kim F ransa' d a K ral ld , yaasn k ra ll... slo g a n n n a tld
yerde, bu trene kattanlarn hepsi beyazlar giyinm ilerdi. Siyah m matem
rengi olarak benim seniinde ise, mitsiz bir bekleyiin, dn olm ayan bir

64
yolculua kanlarn ve artk geriye dnm eyecek olanlarn ardndan
duyulan zntnn yansmas bulunur.
Ay tanras Artemis tapm aklarnn dousunda beyaz, batsnda ise siyah bir
kap bulunm aktayd. Bi tapm aklara zgn olan d ier bir hususta, yapnn
dou-bat dorultusunda ina edilm eleridir. Tapnaa girenler b a t' ya doru
ilerlerler. nk oras gnein batt ve biraz sonra ay* m. Artemis 'in
grnecei yndr.
lkel topium lardan bu yana tm m itolojileri ve gelenekleri incelediim izde,
b a t' nm genel anlam da. SOL, D, GECE. SYAH ve nihayet CEHENNEM' i
sim gelediine tank oluyoruz. Dou ise hep SA, ERKEK, BEYAZ ve olmutur.
Yunan-Roma akropollerinde gne, kentin akropol ynnden doar; srekli
ykseli kaydederek, gkyznn tepe noktas (zenlt) e ular. Sonra yava
yava aa bat ynne doru kayar ve orada snp kaybolur, ite buras
Nekropoi (ller kenti) dk, genellikle bat blgesinde olur ve gnein ykseklik
kaybetm esi g ib i, lm le sonulanan bir EKSLME' nin oluturulduu yerdir,
m ezarlktr.
Hristiyanln olduu kadar slm lelsefesi ve gelenekleri de siyah rengin
bu fani (lm l) dnyada bencillik ve kendni beenm iliin bo ve yanl bir
davran olduunu sylemek isteyen bir mesaj ie rd i in i benim sem itir. Nitekim
M evlevi dervileri salona g irip dnm eye balam adan nce, zerlerindeki siyah
pelerini karp atarak, bu tr e im le rd e n kem Jferini arm drdridarn sylemek
ister ve GERE ve YENDEN DOUU da sim geleyen beyaz robianyla
grnr, sonra Sema' ya balarlar. Dervilerin pelerinleri siyahtr, KARA
TOPRAIN rengkJr. Bu giysinin alp atlm as, fiziki lm den sonra mezara
(topran iine) girii yansrtr. zerlerinde kalan geni etekli TENNURE beyaz
rengi He YENDEN DOU' tu r nk lm , M evtna felsefesine gre, yeni
b ir yaam a gei olarak kabul e dilir.
Adem ' le Havva' nin cennetten kovulduktan zaman siyah g iyinikli olm aian
nedeniyle baz kaynaklar siyah' n bir MAHKMYET i de ifade e tti in i ile ri sr
m ektedirler. Siyahta gee rli ini koruyan balca zelliin onun BALANGI ve
DOURGANLIK kavram laryla ilg ili olduunu tekrarlam ak istiyoruz. Bu arada
m aara insannn ilk bulduu renginde siyah olmas ilg in b ir rastlantdr.
Eski Msr ve dier Kuzey Afrika lkelerinde m at siyah, verim li topran ve
yam urla imi bulutlann rengine benzedii iin BEREKET' in simgesel bir
rengiydi.

65
 r

Hristiyan ikonografisinde ressamlar ve m azaisfier kilise duvarlarna yapm

olduktan fresk ve m ozaik panolarda sa' ya ihanet eden JUDAS* siyd i bir
hale iinde. Peygam berlii ve Tanrnn olu olduunun eytan tarafndan
cfonenmesi srasnda. sa nn, bu kez, siyah bir giysi iin d e resimlenclrrdiini
aka grm ekteyiz. Aslnda bu tr sem bolik anlatm larda renklerin nem li bir
yeri, yardm ve rol olduuna derideki konularda tekrar deinm ek ve onlara
bavurm a gereini duyacaz.
Msr hierogllfinde, siyah renkli bir gvercinin, lm ne kadar dul yani yalnz
b ir yaam srdrm olan kadnian. sim geleyen bir renk olarak kullanld
saptanm tr.
Dier ruhsal etkileri yannda siyah, insann psikolojik yapsnda bir tr
younluk, kalnlk ve arlk etkisi yapt bilinm ektedir. Bu nedenle olm aldr ki,
siyah boyal bir eya, beyaz boyanm olana oranla, daha arm gib i bir
izlenim yaratr. Ayn olay siyah rengin egem en olduu veya sisli, puslu bir
havay yanstan yal boya ta b lo la r iin de sz konusudur. Bunlara bakarken,
insan kendini biraz gam l, hznl ortam da sanr.
Siyahta, yenilenen bir yaamn mesajn veren veya vadeden baka bir
zellik daha buluruz; tpk gecenin gn m, km sonbahar' m geleceini
m jdelem esi glbicSr bu duygu...
G ecenin karanl, m anastrlarn izbe dehlizleri...ulalam yor baz srian
koynunda saklayan ve onlara tefekkr (dnme) veya vahiy yoluyla sahip
olunabilen ortam lar olmutur. Kitabmzn Beriki SESSZLK ve DLSZLK
blm nde de d e in ildi i g ib i, gece karanMdar nem i olaytam planlarnn,
ertesi gnk baskn' m hazrlklarnn yapld bir zam an paras olur ou
kez...
Ezoterik ekole gre, siyahla beyazn birlem eleri (hierogam i) kutsal bir
o la yd*. Erkek olan beyazla dii cinsiyetti olan siyatm birlemesi GR nin
doum una neden olur. Gri ise renk evrim inde merkezin deeridir; bu ise
NSAN' dr. ( Gri rank ve Kl metnine bfcz)
* Koyu renk olarak, isim lenen renklerin en koyusu kukusuz SYAH t*. Ba-
langrta da iaret e d ild i i g ib i, gnein tm nlarn absorbe eder (emer) ve
kendi varlna m al ederek, geriye gnderm ez. te bu olay, yaamn LME
DORU GD ve onun iin d e KAYBOLUP BT g ib i dndrr bizi...
slm lem inde kadnlarn rtnm ek iin rengi siyah olan araf se
m elerinin nedenlerinden b iri de, ekiilikierini en aza ndirip, evresindekilerin

66
b a kla rn d a n tedirgin (huzursuz) olm am ak indir. Bu arada siyah veya siyaha
yakn koyu renkli kostm lerin, tayan kiiye daha cid d i, ar bal ve mtevaz
bir grnm verdiini, hatta baz resmi davet veya trenlerde eref
konuklarnn bu renk elbise giyinm elerinin geleneksel ve sosyal bir zorunluluk
haline g e ld i in i de belirtm ek istiyoruz.
Anadolu hallarnn, kHim ve seccadelerinin etrafn gayet ince bk bordr
eklinde evreleyen siyah rengin, dnya skntlarndan arnm a am acna
ynelik bir anlam olduu saptanm tr.

KARA ya gelince bu, (renk olm aktan leri) bk szck veya bk sriat olarak
dilim ize taklr ou kez... im le, m ezarla kg deim lerde, iir ve halk trk
lerinde, topraa hep KARA TOPRAK dendiini duyarz. Ancak burada nem li
olan ve vurgulanm ak istenen eyin karada, gecenin zifiri karanl, sknt, ac,
keder g ib i siyahla ilg ili olan sembolizmin yan sra, topraktaki analk ve bereket
kavram larnn vartdtf. Yani bk anlam da karada hem olum lu, hem de
olumsuz bkeyier var. Ancak, Anadolu zdeyile rinde siyah yerine KARA' ran
ktlanlm as, daha ok olumsuzluk anlam veren bk sriat olmutur. Hatta bazen,
ktlk, uursuzluk (meum) g e tird i i sanlan masum hayvanlar iin de
kullanlr, kara kedi, karo tavuk, kara karga...gibi. Bunun yaranda grdk
lisanmza yle yerlem itir d, o ey bizi adeta kara dedirtm eye zorlar. rnein,
kara a l, karabasan (skntl rya), karalam a (bk kimseyi lekeiem e-tersi
aklam a), kara liste, kara satan, kara sevda (hastalk olarak), karsu (gzlerde
olan bk hastalk], kara yaz (kt talih), karayel (nk siyah souktur), kara
dnmek, karam sarlk, kara bahtm , kar gn dostu, kara bela...vb.
C orafi deyim lerde de dier yabanc dMerde olduu g ib i, kara ran
TOPRAK anlam na g eldiini grm ekteyiz: Kara la f as, kara sulan, kara stnm,
kara paras, kara klim i...gibi.
Siyah Hz. Adem k i. sa ve M uham m ed' in rengi olarak tannm aktadr.

67
 GR
KL RENG - KURUN
AvusturyalI rahip ve botanik b ilg in i olan M ende! in (1865) insan ana
tom isindeki kaitm -soya ekim geliim i konusunda ne srd kanunlar,
renkler iin de geerli olmutur. Bu varsaym a gre, nsanolunun dnyay
tanm asna etken olan refiklerin ilki gri renk oluyor. Yani nce, renk olarak, griyi
tanyoruz. Bu olay bir bakm a, yaam a, AKLA KARAYI ayrt etm ekle
baladm z anlam na da geliyor. ocuk doduu zam an, kendini rengi gri
olan bir ortam da bulur. Bu tpk gzlerim iz kapal veya tam karanlk bir
ortam da iken grebildiim iz renge benzem ektedir. Daha sonra gzlerini
atka yava yava evresini saran cJer renkleri seip tanm aya balyor.
yalarna geldiinde renkler lem inin mtevaz b ilin cin e ulayor, Dier bir
deyile, dnya bilincine, tand renkler sayesinde, sahip oluyor. Bu
bakm dan, byyp gelim e sreci iin d e nce g ri' ye altmz, kiiliim izi
bulm aya onunla baJockrruz syleyebiliyoruz. Bunun yannda, zam anla,
kendim izi evredeki, saylan oalan ve renkleri eitlenen dier canl ve
cansz cisim ler arasnda grm eye baiodgMTizda. dier renklerle de
ilgilendiim izde bile, lk tancbtfnz g ri' nin bu renk lem inin merkezinde yer
alm asndaki roln yadrgam yonjz. Gri renkle insan arasndaki liki konusunda
yaplan bir yorum yle: Madem ki insan birbirinin kart olan dii (siyah) ve
erkek (beyaz) iki cinsin bir rndr; o halde o da siyah- beyaz karm sonucu
oluan ve (Kromatik) renkler lem inin tam ortasnda yerini alan, gri renge
sahip oimaKJrt...
Gri Hristiyan sembolizminde fiziki lm den sonra, yeniden yaam a dn
(dirili) betim lem ekte ve zellikle ortaa sanatkarlarnn kuikx* renk
olmutur. Bunun en ak rneini, sa' nm (SON MAHKEME) 1 ye bakanlk
ederken tacfci mantonun ve sadece ona zg (ELPSOT HALE) nin kl
renginde olmasnda gryoruz. nk kl kalc bir maddedlr.(Aynnfr* bgl in
Ulatan KL v b HAH m otnM eU a&lam aya taa.)
G ri, an, hret ve sonsuzluk ifa d e eden gizem li bir nitelie sahiptir. Eski
yap svasz ve tatan ina ecfilml cam ilerim ize baknz; kaplam as kurun olan
kubbesinden temele kadar, hep kl rengindedirl...
Gri ayn zam anda SS' in rengidir. Sisli, puslu havalar insanda hzn, i
sknts, m elankoli yaratrlar. braniler duygusal aclarn, yaslarn kl rengi
giysiler tayarak, ifade edtyortarc*.

68
 Ryalar gri b ir sis perdesi altnda ve b ilin a lt tabakalarda, bilincim izin
chymda, duym aktadrlar, Franstzlar grileym ek (se griser) deyim ini, erhoy olup
yan yanya b ilin cin i kaybederek hafife karaniklam if kimseler iin
kullanyorlar...

ZGLERN PSKOLOJS
Bir izgi ne kadar soyut dursa olsun,
etkisini m utlaka doadan ve nsanlarn ruhsal
davranianndan ald ve bu nedenle,
psikolojik adan, baz anlatm lara sahip
olduu varsoylm aktodr. Nitekim, antik
alarda olduu g ib i, gnmzn de gerek
m im ari yaptlar, gerekse resim ve dier
ssleme sanatnda kulla-ntlagelm elde d a n
dzenler, ^ o sanatnn kalbinden ve
kafasndan geenleri yanstmaktacfcrtar.
Bunlar baykca, dz-yatk veya e k- keli
diye adkavdm lm alcta ve dinam izmi, yaant
tarzm veya bk am oa sembolize edebilm ek 151151151151151
am acyla kullanlrlar.
w v w w \
1-DZ-YATIK ZGLER: Bulunduu
dzende statik b ir etki yaratr, sknet,
sessizlik, istirahat, huzuru ve rahatlk... g ib i, n _ n _ n _ n
genel anlam da, durunluu ya rtrla r
( )

2-EK-KEL . ZGLER: G enelde

dzende ki b ir hareketi ve ham le yargsn
yanstrlar. Eik izgilerin sem bolik d a n
anlam ve anlatm lannn bir ksm aadaki
rneklerle aklanyor:
uut/uuu
69
 a) BKEY: Yorgunluk ve biraz da tem bek.
b) DI BKEY: Azim. karartMc, dayaraktakk ve direnm e .
c) HAFF DALGALI : evkat, yumuaklk, hogr zera fe t biraz da
kodnm e.
d) DERN DALGALI: Kuvvet, heyecan ve kaprisli d avranlar.
e) SNZOT KIVRIMLAR : Meandros (Menderes) m otifidir. Bu da kaprisli
(cvelil) ne y a p t n ne yapaca beNi olm ayan, oynak b ir karakteri sim geler.
f) STLZE DALGA: Zerafet ve incelik.
g) KIRIK KEL: Daha belirgin bir enerji, daha cesur ve a tlga n bir UfMik.
h) ZKZAK HAREKETLER : Enerjik atlm iar, kat ve sert saylan davranlar ve
erkeksi grnm ler, konum alar.
I) SVASTKA MOTFLER: ans, koruyuculuk ve enerji. (Bkz. SVAST1KA)
slm d in i mimarisi genellikle yaptlar i dekorasyonunda, kart bir grnt
veren dz ve tank izgilerden kanm, bunun yerine h afif d a lg a l ve stilize
datgak izgileri tercih etm itir.
Yunan uygarlndan Htbaren, dnyay oluturan drt elemann
aaK lakllere benzer izgiler eklinde, ssleme esi olarak uygulandn da
gryoruz.

a k a n su v b v a d a l o a 6 6 6
A O A A A A A vo-iiT- ( eb k b k )

ATE? A /W W \A SIM3EK (BRKK) .

t o p r a k

Mason sembolizmi ise bu elem anlarla ynelim deki gelim e arasndaki

likiyi ta blo d a grld g ib i aklyor:
Eleman nsan vcudundaki veri Kadem e ve fonksiyonel
cmtamlon
Ate Ruh Giriim ( Ynelim )
Su Can Din
Hava Dnsel (m antal) Fetsefe{ filazofi)
Toprak Gvde M addesel yaam

70
 Pythogor, Em pdode, Platon, Aristo... g ib i byk filozoflarn antik
doktrinleri, insan yaam ndaki aam alar ta b ia t glerinin zn befcriryen bu
elem anlarn varttdannn ve glerini gsterm e tarzyla ilikili bulunm aktadr:
Yaam devirdakni Nk elem an olan suyla balyor (ark suyla dnyor), arac
birer faktr olan ate1 ten geerek toprak ta sonulanyor. Bu drtl dzen
doada ve insan yaam ndaki aam alarda da kendini gsteriyor: K,
lkbahar, yaz, ve sonbahar; ocukluk, genlik, olgunluk ve htiyarlk ; oluma,
gelim e, en yksek olgunlua erime ve nihayet d...
Sembolizm ilm inin biyolojik adan yapt yaklam da Su lenf (iinde
akyuvarlar bulunan solgun san renkte saydam sv), TOPRAK safra (d), HAVA
kan, ATE ise sinir sistemi (huy- miza) olarak niteleniyor.
Psikoloji ise havay bymemizi gerekletiren bk horm on, ate' i ise ou
kez, m addenin KATI (toprak), SM (su) ve GAZ (HAVA) d a n durumunu
canlandrp harekete geken ve bunlardan herbirini dierine doru gelitiren
bir MOTR elem an olduunu ile ri sryor...

LKEL SEMBOLLER
Anlam, anlatm ve kapsam ynnden tm yle DOANIN GEOMETRSNE
bal olduu kesinlik kazanan eklencMmi sem boller, ilk olarak (MU) kt1
asndan ele geen ta ble tle r zerinde kefedilm ilerdir, Zaman iinde, bu
sem boller yazmn ic a t edilm ed* veya okuma yazmann pek yaygm olm ad
deiik evrelerde ve uygarlklarn kltrlerinde, aynen veya tem elde yatan
am aca bal kalarak, bazen biraz stilize edilerek, m itolojik inanlarn
dorultusundaki olgularn tantm ve zellikle dinlerin eitim ve retim inde
bir ara olarak kullanlm lardr.
En ilgin olanlarna yer verdiim iz bu sem bollerle birlikte dier cani-canstz
objelere, olay ve kavram lara da deyindik. Bu aklam alar dnyaca tannm
lim adam kjn, yazarlar, uzmanlarn kiisel gr ve YORUMLARI olduuna,
ancak bunlara zaman zaman kendi fikir ve yorumlarm d a eklediim i iaret
etm ek istiyorum ...

NOKTA
Hacim soyutluluunun lim it durumunu, merkezi, o rijin i, bir kaynak veya

71
oca, yaylm ann harekele gem edeki prensibi ve dnfn ucundaki yeri
bekrhr. Tm boyutsa! gelim eler noktadan sonra baiariar. Nokia balam am
olduu kadar, bir eyin bilim ini de iaret ettiinden, YARATICI nm da simgesi
olarak kullanlm tr. Bu bakm dan, "yaam b ir cm ieyse, lm d e onun
noktas' d k I, deniliyor...

DARE - EMBER
nsanlara cinlerini tantp retm ek iin kuamlogeimi semboln (daire,
gen, kare) Ukl ve en kutsal saylan olmutur. Dairenin en nem li zeNii
GNE* e benzem esidir. Gne ise, evrenin oluumu ve doa zerindeki
hayranlk uyandran rol ve etkinlii nedeniyle, en gl tanr olarak tapnlan
b ir gk cism idir. Nitekim Mstr* da. RA' nm olduu g ib i, d i er Hkef dinlerin
enbyk ta n rla r gne1ti, Japon im paratorlarna bugn bite, * G nein O lu
" denilm ektedir.
D airede bulunan, benzersiz mkemmeMk. onun ayn zamanda
MONOTEZM (tek tanrclk) sem bol olarak da kullanlm a nedeni olmutur.
Hristiyan azizlerinin balanndaki HALE* nin renk ve ekli de gnele ilg ilid ir.
Daire, dier geom etrik alanlar iinde en gelimi, mkemmel bir biim dir.
Batangr ve bitim i b e lli olm ayan b ir grnm e sahip olm as, onu YAAM' da
geom etrik olarak en gerek ve anlam l biim de tanm layan bir
ek yapm tr, ileride tekrar d einilecei g b i, gkkubbeyi
sem bolize ettiinden, dini m im arinin en anlam l elerinden b iri
olur. N oktayla kgtti yoruma benzerlii ve her kisinde de ortak
zelikler bulunmas nedeniyle, daireyi BYK BR NOKTA g ib i
kabul etm em iz mmkndr.
sminin aklanm asn istem eyen Yunanl bir bilim adam , yaratlanla onun
yaradl nedeni arasndaki ilikiyi, merkez* in ve ayn merkezli olan dairelerin
sem bolizm ine dayanarak yapt m istik ve felsefi bk yaklam la yle aklyor:
Dkenin a ta m oluturan em berle merkez arasn birletiren nlar,
BRL sim geleyen ayn merkezden uzaklatka, asal olarak nasl gitgide
birbirlerinden ayrlyor ve ayknlayoriarsa, mistik dnce ve toplum sal
boyutlarda olduu g ib i, HEREY de birbirinden ayrlr ve eitli ynlere doru
uzandka oalr ve faridlartar. Bunun tersine; em berden merkeze
yaklatka, birisilerine daha fazla sokulur, fikir ve am alarn birletirerek, ayn
merkezin iin d e , TEK VCUT halinde kaynar; sonuta bir VARLIIN BRL

72
(vahdeti vcut) olutururlar. Karttd glerini dortm odan oaltm a olana
butduM anndan, daha mkemmel bir yaam a sahip oturiar. te bu nedenledk
ki, merkeze dairenin o d a k noktas ve b a b a s denilm ektedir.
D airenin sahip olduu bu zellik onu b ir UYUM (arm oni) sembol yaprrvhr.
le yandan, dairenin zodiak (burlar em beri) ta gsterilen gk cisim leri,
gezegenlerin gayet dakik olan ytH* dn hareketleriyle benzerliinin
saptanm as, ona uyum la giit olan bu yaktrmay glendirm i bulunuyor. Bu
bakm dan m im ari norm lar (dzgter) hep dairenin blm leri zerine
dayancM m lr. Baz filozof ve teotojiyenler (tanr bm cier), dairenin kozmic
gn akttvednin dm gelencfiini, hereytn ondan afntp t keM kf in l zet
tikle vurgulayarak, onun bir tanrsalln, yaratan1n sem bol olarak kabul
edttm esinde birlem i bulunm aktodriar.
Daire, anfik alardan bu yana, ba ve sonu b e lli olm ayan ze li i ve
dairesel hareketlerde gzlenen srekli bir ak salad& ndan, bk ZAMAN
SEMBOL olarak da karmza kyor. Nitekim zam an, (biri dierlerine tpa tap
eit olan srekli ve deim eyen anlar), olarak tanm lanr. Saatlerin allm olan
kodranlan da daire biim indedk. Eskiden BatoHMer zam an lm ek iin,
daireyi altm ar derecefik a ll blm e ayvnrvlard.
GenelMde eski uygartldann, Uzakdou ve Seluklu ssleme sanatnda
rasflocfcmcz, kuyruunu ra n ylan - e jd e r- m otifi, sonsuza
dek uzanan devkdaim knafim yanstm ak am acn
gtm ektedk, Hristiyan Ikonograftalnde dake sonsuzluk
anlam n yanstt g ib i, i i e izilm i dake de, Baba, Oul
ve Kutsal ruhu gsterir. nk ayn m erkezli dakeler insandaki
ruhsal gelim eyi ve ruhun buna tedricen uyumunu ifade
etm ektedir. Dairenin bu anlam da kutlanldtm ve yorum landna Eski Ahit
(Tevrat) te rastlanm adndan, daha ok Bizans kkenli olduu samkyor.
Daireyi tanrnn her dem ve her yerde hissedilen soluu g ib i tasarlayan ve
bu ynden ona saygn bk yer veren ilkel kabileler, bysel bir ge sahip
olduu inancyla, ate danslarn ve atee tapm a trenlerini dairesel bir
evrede yapm aktaydlar.
Dkenin em berine benzeyen araba tekerlei ve arkn bulunuu teknoloji
alannda byk aklim lar ve gelim elere r am , zam an ve m esafeler
ksatklm, insan gcnden nem li b ir tasarruf salanm ttur. SMI m im aride
dairesel b iim li elerin kullanlm as, M ilattan sonraki, daha gelimi bk
evrenin rn olmutur. rnein Roma ham am larnn (hypo-kaus)

73
sistem lerindeki kk stunlarnn yapm nda kullanlan tula- kirem it
malzemeye dairesel ekil verilm esi su buharnn dolamn kolaylatryordu.
Bir hareket ve canllk sem bol de olan daire, gebe toplum lann
barnaklarnn olduu kadar, badet iin ina ettikleri yaplar iin planm da
etkilem itir. Kare plan ise daha ok topraa yerlemi olarak yaamlarn
srdren topium iann m ekanlarnda grlm ektedir. Dairenin kare Ne kombine
biim de uyguland m im ari yaplarda, m anevi ynden b ir aam a olduu
kadar, giriilen harekkette de bir deim enin yanstlmas am otonrm fttf.
stnde dairenin bir paras olan yay (ark) eklinde m im ari b ir e tayan
kem eri yaptlarn KP - KUBBE planl yaplanlarla benzerliinden sz etmemiz
mmkndr. Zira bu yaptlarda kare g ib i mkemmel olm ayandan, veya
daireye oranla daha az mkemmel olandan, gelim ilie, yksek, onursal
bir yaam dzeyine gei gzlenir. Yksek duygusu yaratt iin , slm
mimarisine egem en olan KUBBE- KEMER dncesinin bu rnn klasik
ttpdeki ZAFER TAKLARI' mda gryoruz. zerlerinde ark tayan ve askeri
m im ari kapsam nda etd edften bu ssl kem erli yaplarda, sanki dnyadan
ge ykseli g ib i, onursallk aamas dereceiendrttm i ve
somutlandnlmttr. zellikle Roma dnem inde yaygmlam
olan ZAFER TAKLARI kazanlan bir zaferin, kenti ziyaret eden
nem li bir kiinin, bir im paratorun ansna olduu g ib i, ou
kez g a lip kum andann dnte alayyla birlikte altndan
gem esi veya savaa giden ordunun altndan geerken
m
arnmas, ondan g ve cesaret atm an iin ina edttm iierdtr. Bunun yan sra
zafer taklan, lkeye hizmet verenler, kahram anlar, ilim adam lar veya aziz
kiiler onuruna da yaplm lardr. A ntalya daki Hadrien kaps, Hieropolis Kuzey
kaps, Patara' dakl dnyadan ge ykseli g ib i, onur-sallk aamas
derecelendirilm i ve somutlandnlmtr. Roma1 nin Ukya valisi olan Mettius
Modestus onuruna yaplanlarla, Paris' deki Zafer Tak, ilk akla gelen
rneklerdir. Zafer taklannn pityelerini, bann stnde ta tutan iki kola
benzetenler de var. Kubbe kesitinin izdm olan bir daire, kare iine
yerletirildii takdirde, m addenin iinde sakl olan tanrsal atein kvlcmn
betim ler. Nitekim cam ilerde kubbenin kare bir mekn zerinde olmas byle
bir duygunun olumasnda etken o la b ild i i g ib i, namaz klanlar kendilerini
gk kubbenin altnda baka bir huzur ve gven ortam nda hissederler. te
yandan, m ihraba yakn olm akta nasl cennet kapsna ve im am a daha yakn
olm ak arzu ediliyorsa, kubbe altnda nam aza durm a d a tpk uluslararas
YUVARLAK MASA toplantlarnda ngrlen am ata olduu g ib i, Tanr
katnda da edeer ve ayn dzeyde olduklarn fade eden b ir
anlam g iz lid ir diyoruz...

74
 Kbe kup biim indedir; hoc adayiannn onun
evrecindeki dnleri saytnz daireler oluturur.
M evlevi dervilerinin sema yaparken izledikleri yol
da evren-deki sonsuz dnler g ib id ir.
Balangta da bertiim iz g ib i dairenin
sembolizm dnyasnda eitli ynlere alan veya
bu ynlerden onun gizem li derinliklerine giri
(O u T n
olana salayan bir hayli kaps var. Bu kaplar
eitti yorumsal yaklam larn ynn belir- .VA Tr'. Ol'KVSftK
lem ekteler. rnein, dairenin gvenlikle ilg ili olan
taraf, ona bir gven sembol ve muska gzyle
baklm asna ve dairesel taklar vesair eyalarda bir
KUTSALLIK ve KORUYUCULUK nitelik ve yetenei bulunduu
kanonun gelenek haline dnmesine neden olmutur.
Nitekim , eskiden sefere kan askerler evlerinden ayrlrken,
yerde evrelerine bir daire izm eyi ve elbise ceplerinde,
ekli zellikle daireye benzeyen, yzk, kolye, kemer, ta ve
ok sayda bNeztk tamay adet haline getirm ilerdi. Bu
objelerin onlar lm den koruyacona ve ruhlonnn
bedenden ayrlmasn nleyeceine inanyorlard.
Dairenin insan vcudunun eitti organlarna estetik bir
gzellik veren en yakr b ir form olduu Meri srl
m ektedir.
G bek kordonunun kesilen yeri, sanki yaam,
sim geleyen dairenin merkezi g ib i kadn ve erkein
kam nda hi bozulm adan kalm aktadr.
B ilindii zere, sava taktikleri arasnda EPEEVRE
SAVUNMA en gven verici bir te rtiptir. ehirleri surlarla
evirm ede bu tr b ir beklenti am aland g ib i, oradan ieri
girenler kendilerini tanrlarn koruyuculuuna snm
hissediyorlard...
*

lk surlarn M ezopotam yada zengin iftliklerinin etrafn

evirm eye balam asyla olutuu sanlyor...
Evlilik ncesi elerin birbirlerine taktktan yzk (alyans)
halka eklinde olduundan, bu gnll birlem ede, sadakat
kadar, karlkl gven duygularnn var olduu, anlam da bulunur

75
 Birlemi M illetler tevdiatnn ve O lim piyat Oyunlanmn baa bayrak ve
sem bollerindeki dairelerin iie gsterilm esinde. tm insanlarn eiele,
kardee yaam alar dHei anla-tlm ak istenir.
slm inantan da daireye byk b ir nem ve zen gsterm itir. Bunun en
anlam l uygulam asn cam ilere giriin d ve i avlularn oluturduu KUBBE'nin
oluturduu DARESEL planl bir m ekna ynelik olm asnda buluyoruz.
Sembolizm prensiplerine gre, kare dnyay, kre ve onun bir paras olan
daire de g sim getem ekteclr. badet, bir adan dnyevilii brakp
uhrevHie. (semavie) gei olduuna gre, bu yaklam iin d e yaptrmnz
benzetiin kurallara aykr dm eyeceini sanyoruz. Bu olayn en gzel ve
belirgin rneklerinden birinin stanbul daki Yavuz Selim C am ii olduunu
hatrlatalm ...
Dairenin sem bolik ilevlerinden treyen ve baz tem el dnceleri yanstan
am blem ler aada gsterilm itir:
-O rtasnda bir nokta olan daire, MU uygarlnda tanrnn gkten bakan
gz olarak kabul edilir. Zaman iinde bu nokta tek tanr inancnn simgesi
olmutur.
-Dnya kresini sim geleyen enine ve dikine ki eksen zerinde izilm i
zaman em beri.
-Kare iin e izilm i bir daire. Eski in'de hnsabr (ki dnsiyetlilik) sembol
id i.
-Dnyadaki tanrsal karakteri betim liyen siyah bir orta yuvartak.
-Rzgar gl. Drt ana yn (Dou, bat, kuzey, gney) ve saylan gene drt
olan ta li (ikincil) ynler.
-Zaman em beri iinde gsterilen ilk Hristiyan (Ortodoks) ha lan.
Daire sem bolizm i ile ilg ili olarak Sem boller Ansiklopedisinde u
aklam alan buluyoruz: Daire en nem li ve yaygn b ir geom etrik sem boldr.
Bunun bakca nedenlerinden birinin, o nun gne ve ay* anmsatmasdr.
Platonik filozoflar dairenin MKEMMEL in bir simgesi olduunu ifade
etm ilerdir. ou yerde, m itolojik devrede ina edilen Apollon tapnaktan da
daire biim indeydller.
teden beri mistik evreler. Tann' y " Merkezi heryerde. am a em beri hi
bir yerde olm ayan bir daire " eklinde betim lem ilerdir.

76
 D aire ne ba, ne sonu, ne de yn tanm az.
Yriddann semavi kutup etrafnda yapm akta olduklar
dn (dairesel hareket) nedeniyle gn odm , ya da
yuvarlak kubbesi olarak kabul e d ilir. Bu nedenledir ki,
daire g, yani Tann' y ve m anevi olan her eyin
gstergesi olmutur. Ayn zam anda, iinde gne
nlarm anm satan (ispitler) bulunduundan bir araba
tekerliine ben-zem ektedr. Bu ynden d aire
dinam iklilik, sreklilik ve kararllk karakterine de sahip oluyor.
Eski Msr' d a daire eklinde ulan ip le dm lenm i b ir ip baka b ir yerde
de, kuyruunu sran b ir ylan sonsuzluun sem bol oluyor. (Bkz. Ouroboroe)
Geleneksel astronom ide ise, ortasnda b ir nokta bulunan daire gnei
betim liyor. Sim yaclkta ise, gnele ilin tili olan m etal, attn olarak kabui
edilm itir. Sihirle ilg ili ayinlerde, trenlerde daire daim a kt ruhlan defe d ici bir
rol oynam tr. Bu tr gsterilerde sihirbazn etrafna
yerde bk daire izilm ekte, bylece onun ruhlarla
konuurken tehlikelerden korunmasn salanm ak
tayd.

Dairenin kart KARE d r. Kare yer kresini tem sil

etm ekte, aym zam anda m adde ve ksan olm aktadr.
Sodece geom etrik m etodar kutlanlarak daireyi eit
yzlm ne sahip KARE ekline evirm e ilem i, yzyllardan beri, KEL
DARE ataszne yol aan bk problem olarak ortada durm aktadr. Bu mesele
ayn zam anda, kend z varln, tanrsal ze
evirm eye alan insanolunun da abalarn
tem sil etm itir. XVIII. yzyla kadar zihinleri igal eden
bu problem in, cetvel ve pergel yardm yla
zlm esinin imkansa olduu kantlanm t. Gene
aym yzylda Alman Filozofu Leibniz e gerekst
saylan kefettiren ve simya sem bolizm inde ok
nem li roller oynayan etm en de yine bu problem
olmutur. Eit alanlar konusunu bir ta ra fa brakrsak, tanhinin el
ezoterlk yorum cular * d a d d re le kare arasndaki p*rgeixx.yy,rBkj
varolan d e r balantlarla da ilgilenm ilerdr. O nlara gre kare iine
sdnlm t daire, m addesel zeytin iine, grnen varln DRT ELEMANINI
canlandrm ak iin g e lip yerlemi lhi kvlcm n sem bol olur. (Bkz. Daire,
em ber.) Bunun yannda, daire iin e sdrlm kare ise gzle grnenin,

77
 ke nd ilin i hof ynden eviren sonsuzluk imdek yerini ve anlam n bulm aya
ynelik bir dem i fade eder.
Hristiyan ikonografisinde haleler genellikle DARE
eklinde gsterilm ilerdir. Kezo. ila h i yaradl' n
balangc da konsantrik (ayn m erkezli) daireler
halinde bettm ienm itir.Burada, dnyay tem sil eden
.daire iine ise, insan en son yerleen olmutur.
XIII.yzyl morakitlerine gre, Tann bu daireleri pergel
yardm yla izm itir. Burada pergel, daire
m erkezlerini doast biim de tepeden nerek
delen bir el olarak betim lenm itir.
Daire dier uygarlklarda da baka anlam lar
tayan bir semboldr. rnein, baz kzlderilli ka
T a n r dnyay bilelerinde " byk ruhun kozmik grntsdr. ,
ve y l d z l a r nk, yerdeki bir gzlem ciye gre ay, gne ve
yldzlarn yrngeleriyle doada byyen her ey
yaratt(mozaik) daim a bir daire izm ektedir.

MERKEZ
Daire, ha ve kareyle birlikte drt tem el sem bolden biridir.
Her eyden nce PRENSP i yanstr. Yani ana kaynak,
kken ve m utlak oian gerektir; Merkezlerin merkezi ancak
Tann o la b ilir. Krelerin kutuplan, Tann Kat cfiye nitelediim iz
merkezle uyum iinde bulunm aktadrlar. Hem her yerde
hazr ve nazr oluu (kudreti bakm ndan) , hem de hibir
yerde varolmayr (zcrt bakm ndan) nedeniyle, O hem her
ye rd e o ia n , ta k a t hereyi
in e a la n , e m b e ri h i b ir ye rd e
o la m a ya n , ve ya e m b e ri snrlanam ayon
b ir kredir. O ' nun varl evrensel ve snrszdr,
yaratn grnmeyen deruni m erkezinde ve de
zam andan ve m ekndan ARINMI bir hal
dedir...
lhi olan bu kudretin belirtilerine her
baktmz yerde tank olm aktayz. Ama,
sahibinden, zatndan sz edebilm ek hibir yara

78
tlmn haddi olam ad gibi, mmkn de deildir. Bir hak ann, "Nereye
baksam hep Tanrnn bana baktn hissediyorum r m ealindeki sznde ifade
edilm ek istenilen sezgi ite bu durumdur...
Tanr, bir krenin merkezine yerlemi ve kudret krenin herbir yann
doldurmu olduundan, o krenin iindeki her noktay bilicidir, merkezden
krenin her yann ayn anda grebilen ve her eyi bilebilendir...
ayet merkez, bnyesinde birtakm ztlklarn uyum iinde bulunduklarn
ifade eder, zellikle bir mekn gibi im gelenir ve tasarmlanrsa, o ayn
zamanda bir dinam ik younluk oda olacaktr. u halde TannKat da bu
kart glerin younlam halde bir arada varolduu, enerjinin en st
dzeyde younlat mekndr. Bu durum, yaratklarn eitli kademelerinde
grlen durumun tamamen tersidir.
Merkez ynetimle ilgili, yetkili ve sorumlu olan
kimsenin bulunduu yerdir. Tm kararlar orada alnr,
emir ve istekler o naktadan yaynlanr. nsann merkezi
ise beynidir; iradenin (iradei cziye) nin olutuu
organdr. Tm organlar, aksiyonlar o ve ona bal
oian dier merkezler ynetirler. Ancak baz sis
temler, bitkisel hayatta olduu gibi, ancak bir sre
canllklarnn srdrebilirler; merkezsiz kallar uzun srerse, sonuta onlar da
yaamlarn kesinlikle yitirir ve ger giderler.
Dnyann merkezi m itolojide ou kez yksek olan bir yerde varsaylr.
Bunlar, da, tepe, aa veya OMFALOS olabildii gibi, tm kutsal ehirlere
de dnyann merkezi denildii olmutur. Bu merkez ayet gkte tekse, yerde
tek deildir. n Her toplum ve hatta her insan dnyann merkezine sahiptir. "
eklinde gayet soyut ve felsefi bir gr ortaya atlyorsa da, gerekte norm al
b o yu tla rd a ki insann rem e o rg an v cu tta , a ya k arasndaki ksmn
yukan o rtasn d a yer alm tr.
Grekler bu merkezin Delfe' deki tapnakta Apollon'un Pyton ylann
ldrd yere dikilen Omfalos olduunu sylerler. Aslnda beyaz bir ta olan
Omfalos dnyann olduu kadar, tm evrenin de merkeziydi. nk bu ta
canllarn yaad yeryz, llerin yeralt dnyas ve tanrlarla srekli ilikide
bulunuyordu.
Homer e gre, peri ve kralie Calypso' nun Ulysse* yi frtnadan kurtarp
yedi yl alkoyduu ada Ege denizindeki O gygie adasdr. Samaritenliler iin
Garizim da bu anlam da kutsal saylyordu. Kuzey Filistindeki Thabor da

79
(561 m.) sa mn zerine kp (ekif deitirdii) olayn g e ti i yerdir. Bu dom
ismi GBEK anlam na gelen (Tabur) szcnden
trem itir. Sinon datdaki Hz.Sleyman tapnana da
dnyomn gbei deniliyordu. stanbul Ayasofya
Kilisesinde Bizar* im paralorlanm n ta giym e
trenlerinin yapld yerdeki yuvarlak tan ad
Omtatos' tur.
Merkez, b iyolojik gKtamn anne karnndan akt
g ib i, m M k gdanm da o yerden kay-nakianm as
nedeniyle m addesel ve ruhsal an-lam tor
iermektedk. Merkez ayn zam anda devleti kuran bir
organizatr ve iktidar olduundan, ortasnda daire
veya ekenar drtgen bulunan ha ve m hrler
ikonografide, iktidar ve eem eni sim gelem ilerdir.
Sonu olarak, sembolizm1 de merkez, basit anlam da statik pozisyon gibi
tasarm lanacak bk olgu deildir. Oras, hareketin Bir ve Tek den, kesrete
(oklua) doru, iten da doru, te ce lli etm eyenden te c e lli edene, ncestz
ve sonrasz olandan gelip- g e ici (fani) d a n a doru fkrp yayid, b irlik ve
teklie ulam a am acna ynelik d o n , her trl geri dn ve asla yneli
tarznn, m adde ite tem asa gem eden nce olduu g ib i, bk araya g e lip bk
btn dtrd ODAK* tr.

GEN
Yaklak 50.000 yllk bir gem ie sahip d a n bu geom etrik ekil, doke ve
kare g ib i, din eitim ine yardm c ilk sem boller arasnda yer almtr. Dier
ekilleri ncelerken tekrar deineceim iz g ib i, geom etrik biim lerin, onlar
duturon saylann sem bdizm iyte yakn ilikileri bulunm aktadr. Bu bakm dan
geni de incelerken (3) says iin yaplan yorumsal aklam alara tekrara ba
vurmama d a gerecektir. gen, geom etrik alanlarn LK ve BAST ve
dierlerine orarv4a en az gelimi olandr. Nasl ki, bir alan elde edebilm ek
iin uzaydaki farkl noktadan ancak bir dzlem geiyorsa, gen in de
doru y e te rik jir Sonuta gen (3) saysnn yegne rn d u r. Bundan
sonra gelenler, eitli drtgenler, kare, begen, altgen, sekizgen... ve nihayet
daire, bu gelim e tablosunun en mkemmel zirvesinde yerini alrlar.

80
 Nr ekenar gende tabann genilii, yukan tk k tt a g itg id e
da ralm akta ve tepe noktasna gelindiinde, sfr oknaktodv. yte bu
grnmme gen, insanda, o tu rg a n i*, salam lk, denge ve zeMkie,
YKSEL alge yaratm aktadr. genin nvesinde muHak b ir DENGE
unsurunun varoluunu u basit uygulam ada gzleyebiliyoruz. ayakl bir
m asay, sephay, bk aya ksa d a olsa , nereye koyarsak koyakm ,
ayoM a yee deer am a durum drt ayaldi iin ayn d e ld k . Keza.
ucM am ln i| takm lannda tekerlek bulunur...M sr piram itlerinin plan olarak
boan oluturan ekenar gen, cinsel adan, lhi lem e (trinite) yi ve
ge ykselme arzusunun bk gstergesi olduu g ib i, d i e r ynden toplum u
oluturan bkeyler araenda varolan bk hiyerari (aam a, dzen ve ra s) ran en
belkgln sim gesi oknutur. Toplumsal yaantlarda g d e n ci g ib i, kalitesiz
veya nemsiz oidukkinndan pek fazla tannm ayan kiiler, kate ve nem
kazandkca, hem en herkes tarafndan bkmmekte, fa ka t gendeki g ib i g e n i;
ta ba n da yaayanlara
oranla, te pe noktasna
yaklatka g itg id e say
lan azalarak daha sonra
genin altndaki erl o to
rite le ri a ltn a alan ba
kan, ynettd, Hder, ef,
Kral, im parator. ..g ra m-
ta tla r aLmq ve alm ak-
to dkta r...
Eski Yunandan ba
layp Rom a'da da bir sre
devam eden Hk yer
leim ler, topograflk olarak
gen grnm l AKRO
POL* lerde kurulmutur.
Kenti ynetenler ve dier
nem li kiiler, gvenKldel
bakm ndan da bu . te
pelerin en st kesim inde,
halkn tanm ve hay
vanclkla uraan kesimi
ise bu tepenin eteklerinde
oturuyorlard. Ama gnmzde, byk kentlerin uzak banliy evresindeki
ZORUNLU YERLEM de bu hierariran tersine dndn aka

81
grm ekteyizl... MU uyyariHTdan H ristiyanla kadar hem en hemen tm
topkjm tarm ti nsel inantan dorultusunda, gen sezdkme (ima) yoluyla
anlatm ve eitim iin bakca aralardan b iri olm a ilevini srdrmtr. Tm
bunlara egem en otan ve tem el tekil eden dnce, tepe noktas yukarda
bulunan bir ekenar genin, hereyden nce, G sem bolize etm esinden
kaynaklanyordu. M adem ki tanrlar (ilhlar) gkte oturuyorlar, o halde
gende de b ir tanrsallk bulunm alyd. Nitekim , sz edilen bu en eski
uygarkm kalntlarndan ele geen tabletlerdeki ekenar genlerin iine
izilm i bir nokta veya dairenin, tanry yani yaratcy ve onun her eyi
grebilen g anlam na g e ld i i, yargm na varlm tr.
Ancak MU1da bazen bu genlerin, birbirinden dar boazlarla ayrlm bir
anakara ve iki adadan ib a re t olduunu gsterm ek, yani lkelerinin denizin
altnda kalm adan nceki konumunu gsterm ek am acyla da izildii
sorulm aktadr. gen eklindeki d ier sem bollerin aklam alar da yle
yaplyor.
iie iki ekenar gen : Gn iin d e lhi lem e
Be nokta veya yldak gen : Tanr ve onun kum andasnda bulunan
drt yaratc g :Hava, ate , su ve toprak
Kare zerine konulmu b ir ekenar gen: Dnya zerinde tanrsallk
veya c e n n e t.
Kare zerine konulmu ve g simgeleyen ekenar gen
iindeki 3 ykfcz : Tanrsal leme' nin (Trinite) 3 yesi
Platon insanm bk dik gen olduunu Heri sryor. Ona gre, ekenar
gen tanrsalln olduu kadar, uyum, orant ve b ir denge gstericisicfir.
Madem ki nesiller, insanlar arasndaki blnm eler ve b ir denge kayb sonucu,
ortaya kyor, o halde insan da tanrsallk karatert olan ekenar
genin kiye blnmesinden doar ve bir dik gen olur...
Yunan alfebesinln drdnc harfi otan DELTA ekenar
gene benzer. D elta, Akorta D ALTO* da trem itir. Baz
nehirlerin denize dkld ve corafyada d e lta olarak
adlandrlan bu yer, genellikle gen biim inde
olum aktadr.Bu bakm dan d e lta la r, nehirlerin denize ,yani
insann kar-mnda dnyaya alan o MAV KAPT ya
alan KUTSAL KAPISI olarak nitelenirler. (Ana rahminden yaama k kapm !)
(Bkz.KAH)

82
 te yandan, te p * noktas yutanda olan genin ERKEKLK prensibini, aktif
oluu, atei ve (m* ran tanraaM t n ite li in i, tepe noktaa aoKlald ten genin
ite DLK prerstoi yara ura pasiflii, ana rahm ini, suyu, topra, m aaray,
insan kalbini ve nihayet glgeleri suya den dotarda olduu gib i, bu
tanrsalln suda fiziksel olarak yansmas olduu Heri srlyor. Dier bir
deite, tepe noktas aada olan gen iin, O1 nun tannsalinn
yareKft. nsani nitelii ve grnmdr deniliyor.
l geom etri bilim i sanatnn en byk yardmcsackr.
Bunlardan yarartanm odan bir sanat yaptn ortaya
koym ak oianakszcbr. te bu bakm dan gen, zellikle
Avrupa sanatnda en benim senen bir biim olmutur. nk
gen hereyden nce salam l, duruluu ve bir YKSEL'
0 yanstm aktadr. O rta am nl baz yah boya
tablolarnda, rnein RafaeT in Kutsal A ile' si Leonard de
V incf nin Meryem ve ocuk yaptlarnda gzlendii gibi,
figrler hep gen bir dzlem inde bulunurlar. Aada
KON' nin aklam asnda tekrar d einilecei gtoi DNSEL
MMAR elerinde, am alanan estetik grnmn yan
ra, genin sem bolik anlam n yanstan GEN PROFL' in
egem en olduu sezinlenir.
Ankara Anadolu M edeniyetleri Mzesinde, bir
atalhyk evinin rekonstksiyonu var. Bu evin duvar
sslemeleri arasnda, daha ok siyah ve krmz boya
kullanlarak izilm i m otiflerin gen eklinde olup lerinde
ayna birer nokta bulunuunun b ir am aca ynelik
olduundan phe etm iyoruz. Bu genlerin allm kilim
m otiflerine benzedii ve bytece kilim in duvardan yere incfiini dnmek ise
ayr bir tartm a konusudur...
Baz yazartann ifa d e ettiklerine gre gen, Afrodtt,
Artemis, Asurlulann, steri g ib i, daha ok ak ve bereket
B Z lg flp n tannaianna yaktrlan bir diilik sembol ve belki de
aya tapnmann b ir gstergesi olmutur. Nitekim aym
" " mzede sergilenen ve b ir H itit tanrasna a it olduu leri
srlen, eiektrum dan yaplm id o f deki cinsel organn yeri, b ir ters gen
veya Kl/TSAL KAPI sembol olan ters DELTA ile belirlenm itir. lgin bir
rnektir.

83
 Kaza ve nazardan korunmak am ocryta, iin e dualarn ya zriti MUSKA'
larm genelinde gen biim inde oluktan da dHdcat e kicid ir. Zerdt rahipleri
balanna gen eklinde bir trban (barts) sorm aktaydlar.
Camilerim izin bazlannda, kubbe He pflyeier (ayaldar)
araenda bir g e i; esi ilevini gren pantanttflerde, Kuran

A ayetleri gen iinde bulunan bir daire iine ycratrm ^ardr. Estetik
kuraHanran yan ra, gen- daire kompozisyonunun bu
grnm insanda, m kem m elle mkemmel olm ayan, her kim
ve ne olursa olsun, ora da Tanrnn evinde ve huzurunda, her ynden tek vcut
ve eit okJuktanm haM alm ak istercesine b ir izlenim yaratyor...
Yukardaki aridam am nda genin, em atik olarak, insan kalbini de
sim gelediine iyaret etm itik. Msr hiyerogiifisinde de
(vazo) figr kalp anlam na geliyordu. Vazo ters
geni andmr ve alc ve kabul e d ici (reseptif) bir
ilev yapar. Bu bakm dan diilik prensibiyle
zdeletirilir. Kalbe gelince, o da duygusal adan
d i olarak kabul edHmektedk.
Sonu olarak, hayal gc orannda, gende
varsaylan kutsaNm u veya bu eklide dier
objelerde yansyan belirtilerini ketodp deer
lenm enin mmkn olduunu sylem ekle yeti
neceiz...
gen sembolizmine ilikin olan aadaki
aklam a Reit ERGENE? den alnm tr:
atathyk' deki ev rekonstrksiyanun
duvarianndaki bir baka fresk, krmz ve siyah renkli,
i i e gem i genleri gsteriyor. Bunlar, belki insan
e liyle yaplm , bilinen en eski genler. genlere,
daha eski alarda da rastlanyordu. atalhyk1
den yaklak 13.000 yl nce. Fransa'da yaayan
insan topluiukiannn kaintrtan arasnda, Covvrie ad
verilen gen biim indeki deniz kabuklan na
rastland. Bu kabuklar, Akdeniz1 den Fransa' ran i
kesim lerindeki Dordogne' a getirilecek denli
deerliydiler. nk, bu kabuklarn biim i, kadn reme organnn d
grm ne benziyordu ve bu yzden, dourganl arthdkianna inanlyordu.

84
 Anadolu Uygariktan MzetT nde ak ayda tanra yontusunun zerinde,
reme organnn yeri, genle belrlm iNr.
Pek ok uygarifcta intanlar, HrM iyaniar' m bugnk hoa tapNdar gibi,
gene tapM ar. gen. Mwr hiyerogliflerinde. kodm im geliyordu.
ingeneler, anovatantan Htndtaan1dan getirdM eri bu imgeye, ayn anlam
verM etdi. Eski Yunan1da. b ir genle gsterlen d e lta harfinin anlam , < Kutsal
K a p o yd
Etki Yunarfda, M inot kkeni Dem eler ta p m n d a rahibeler, eteklerini
kotararak rem e org antanm gstordU eri trenlere katftrtardr Oya, daha
sonraki yzylarda. rnein (Ayasofya1yi yaptran) Bizans im paratoru Jstinyen'
in e fi Teodara* nm ziyafetlerde e le in i kotararak bedenini ergiiem eti,
ahtakezkk olarak nitelencBrSeceidi. Arap gezgini bn-i Fadtan ite , Ouz Trtierf
nin kocknlannn, herkesin ortasnda edep yerlerini a*> komatanra, ayp
oknadm a n ia tr.
Anodotu1 da kodntar, (Seklerinin gereklem esi iin yazcMdan nrxjskatan,
gen biim inde kutularda ta frta r. Pek ok Otm ank ve Seluklu yapemn
kap, kre kabarlm aeyla stldr. MasaNar, gkten elm a dmesiyle
balar. Tarihin Mc gzeMc yarmas, anakkale' nin gneyinde, id a Dar nda
gerekleti ve burada tanra yart: Gzel Afrodtt, ana Hera ve bakire
Athena. id a DaT ran Trke ack, Kaz Da 1 1 d r. Daa bu ad, gebe epni
airetinin vercfi sylenir. epnkor, d e r gerler g ib i hayvanlanra
ottatabiiecekleri oMaktam izinde deN; kendi gizli rtteleri, evrelerinde
yaayaniarca anlalnca g ederlerdi, id a D af na Kaz Da adn
vermelerinin nedeni, kazlarn ayaklanran d a a ta l oknasryd.
eprHer, om uztannda ve bellerine taktktan kaa nlklerin zerinde, birer
kazaya resmi tarlard.
ou yerde, M eryem ' in zerinde, b iri airanda, d e r ikisi omuztannda
olm ak zere, 3 ykkz vardr. Kariyede de grld g ib i bu yldatar onun 3
zelliini sim geler: B akire, a n n e ve kacfcn."
Masonik dncede genel olarak genin insanlar aydnlatan, bilim in,
gzn ve b ilg e li in -simgesi olduu kabul e d ilir.
Ekenar gen btn l M ason* deerlerin simgesidk. Bu genin 3
kenar ZGRLK, ETLK ve KARDEL sim geler. genin ulan ise
GEM1 in BUUN1 n ve GELECEN simgesicfir. Alar ise, akl, gc
(eylem i) ve gzeNiin gstergeskfr.

85

\
 inde gz bulunan ekenar gen sonsuzluun simgesi olm utur

K o s r i
Daire bir kaide zerine oturtulm u gen p ro fili bir hacim . Bu grnm He
koni, hem gen, hem de daire sembolizmi kapsam na giren ortak
alglanm alara neden oluyor. M itolojide, Asurtutarm sthar ve Yunanbiann
AFRODtT He zdeletirilen C anaen1N ak ve bereket ta n ra * olan ASTARA'
mn sem bol olmutur Kodm cinsel organna benzettidiinden cHHHde HgHi
prensipleri yanstt Meri srlm ekteydi.
Piram idal ad verilen bu duru dnyann
hem en her yerinde daha ok cinsel dinsel
am al yaplarda aHrMd olarak, gze
arpm aktads..
Dnya foklornde, cinin tem ellerini
aratrm akla tannan nl foklrist ve tarihi
iskoyak Frazer (1854 -1941), koni Me piram it
arasnda sem bolik bir yaknkk olduunu ve kule
eklindeki yaplarn nce ve ze likle Babil kulesi
ve M ezopotam yodaki ZGGURA ad verilen
tapnaklarn planndan esinlendiini Heri
sryor.
Daha sonraki aam ada, Pekin gk tapm a, Msr piram itleri, tmlsler,
km betler ve nihayet m inare klahtan...kendi evrelerinde gelenekleerek
yap(ayorlar. Hatta, m evlit ekerlerinin b ile klah dediim iz konik torbalar
ine konulmas, pratikliin yan sra , ayn dncenin armm yap
trm akta...
zettikle piram idal yaptlarn sem bolik anlam lan zerinde dinsel bir
yaklam la yaplan aklan a ise yle:
Daire hayatn, gen ise aam al b ir ekilde trm anarak bir yere ulamak
giriim inin somut gstergesidir. Bu giriim zirveye yaklatka sivrilemekte ve bir
yerde b itip tekleerek, sonulanm aktadr. Dier bir deyile bu olgu, m adde
geliim inin ruha doru kadem e kedem e ykselip tekrar TEK1e dn olduu
g ib i, hayatn iinden (daireden), o hayat b a la y a n a kavuma arzusunun bir
grntsdr.

86
 Yukarda tzn ettiim iz ZGGURA' lann ykseklikleri 100 m .' yi
bulm akta ve yukar tkrtchka darlaan yedi kattan olum aktayd. Gn
katlarnn saysn ve bilinen yedi gezegeni sim geleyen katlarn her birine ayn
bir renk verilm iti.
Bunlar, bata gne olm ak zere, Satrn, Jpiter, Merkr, Vens. Mars ve
A y a a it olan renklerdi. Asuriularn inanlarn yanstan ve tanrlarn yeryzne
nm elerini ve l ruhlarnn ge klarn kolaylatrm ak iin ina edilen bu
tapnakla, (glde yeri birletiren ev) denilm ekteydi.

AYAK = SEHPA
Farsa (Se) 3, (pa) ise ayak dem ektir .Bu ara m itolojide tayn nedeniyle
daim a bir dengeyi yanstm ve atele gn b ir grnts olmutur. Gnee
tapnlan devirlerde, zellikle Delfe' deki Apollon kltnn geerli olduu
tapnakta, khinler (b ilicile r) kehnetlerini hep aya olan bir ara zerinde
yapm aktaydlar. nce bu tapm an nne dikilen nl Ylanl Stun' u
oluturan 3 ylanbann stnde altn bk kazana desteklik yapyordu.
Sehpa1 nm ziyafetlerde davetlilerin kupalarna arap
dkm ek in yelenen bk ara olduundan, hatta Efes
Kretter Caddesinden bk o n u am fi olarak dikilm i bk
sehpann varkmdan da sz edilm ektedir.
Yemek piirmek ve su stmak iin, tencere ve kazanlar
eskiden SACAYAI denilen ve ayaklan m angal klne sokulan bu sephaiar
zerine konulurdu. Yakn zam ana kadar evlerim izde kutlanlan socayaklan
nem li ve yararl eyalar arasnda yer alm tr. Sacayak hi bir zaman ters
evrilm ez ve bakalarna dn verilm ezdi...Bu a ra Anadoiudaki anaerkil
toplum un uzants olan yem ek ve ate gelenei De ilg ili., her ikiide kadn' a
zgl...

YAMUK (TRAPEZ)
Biimsel olarak boa ve kzn ba le zletirilm ekte, ayrca adak
kurbanna ilikin baz arm lara neden olm aktadr. te yandan yamuk, ba
taraf kesilmi bir gen grnm verdiinden, yanm kalmlk, dzensizlik
veya baarszlk izlenim i yaratr. Bu adan, gelim e aam asnda iken

87
A saptrdm;, bloke edilm i veya sakatlanm bir i ya da
olayn simgesi olarak benim senir. Tm bu gzlem ler
onun yerini fiziki plandan psiik (ruhsal) plana
aktararak, canllm n dinam izm ini etkileyen bir glk,
engel (handikap) olarak deerlendiriyor. Bu ynden bir
yaklam da bulunan yorum cular, yam uun eklini bir
salon jim nastik arac olan trapeza benzetm ekle ve
onda harekete davet- ar niteliinin var olduunu
ile ri srm ektedirler.
Grem e' d e ki Tokal Kilise' ye, XIII. Yzyl d a
geniletilerek, yam uk b i im i verilm itir. A yrca bu
blm ede tanrsallk (dM ntte) re n g i olan L o d ve rfln
hakim olm asna zen g s te rild i in i soruyoruz. IX.yy.
yaps o la n n ksm da ise hm antte' y yanstan (p u rp a ) re n g t n ln hakim
o ld u u n u gzlyoruz...

SALOMON1UN MHR
MAGEN DAVD
JDAVtr N KALKAN)
isroei Krah D ovif n olu d a n Sleyman peygam ber,
M . Xyzydda yaam ve Kuds1teki byk tapm a ina
etUmlllr. Evrensel boyutlarda taranan bu mhre, biim sel
olarak Hgin baz sem bolik anlatndan IereBinden, ksaca
deinm ekte yarar gryoruz. Mhr asknda, ters olarak
yerletirilm i lld ekenar genden oluup, a lt koflu ve ulu b ir yldz
grnm yle batm f dncenin gerek bir toplam n yanstm aktadr. erdii
DRT TEMEL ELEMAN1 dan tepe noktas yukarda olan gen ATE ' i, tepe
noktan aada olan SU*' yu, su genin OUlU
(Ay)
taban kenar He kesien ate geni HAVA' y.
ate geninin taban kenan He kesilen su
geni se TOPRAI gsterm ekledir. Tm
bunlarn b ir altgen iinde birlem eleri ise
evreni oluturan elem anlarn uyum ve
beraberliini d ile getirm ektedr. te yandan,
her lld genin taban kenarlarmn ularm a

88
KURSU
( Stum)
yerleikken ve m addenin drt zettiini oluturan (acak-kun, souk- ya)
durum ian, dnyay oluturan ve saylan gene drt olan hava, ate, au ve
toprak etemantarmm bulunduktan yerlerle de uyum salyor.
G rld g ib i ahs geni, yukarya yneliktir. nk alev hep yukar
akmak isler. Su geni ise, suyun dklm ek istecii yne bakar, atei keserek
onu sndrr. Ale scakla kuruyu, su yala souu, toprak soukla kuru, hava
se yala cak araendar. Sonuta bu birleim lerin deim eye uram alar,
m odd yaroMdarm da eitlenm elerine neden olm aktack. Bu balam dan Sa-
lom or un mhr, evrendeki karttann, zrttodann, kozmik birliin ve onun akl
alm az ve karm akar* ifadesinin bir sentezi
olarak kabul ediliyor.
Bu sem bol, gene b a tin i geleneklere gre,
m adenlerin toplam anlam ndaki yedi TEMEL
MADEN ve gn btnln ifa d e eden
ve sayn gene yedi olan GEZEGEN" I de
A V
Erkek Su
iin d e saklam aktadr. ekide grld g ib i,
tam ortada atim ve Gne, en stte gm ve Ate-Alev (dklr)
ay , a ltta kurun ve Satrn, sa yukarda balar (kar)
ve Vens, sa aada crva ve Merkr, sol
tarafn ularnda se (demir-Mors) ve (kalay-

Jpiter) iftle ri yer atyorlar.

eitli yorumsal akla

m alara yol aan bu dzen
deki faktrlerin seim inde
m odcfl plandan m anevi plana
gei olduu kadar, erkek ve
diilik prensiplerinin bir
kaynaman ve tam alm ayandan
SS?
tam ve mkemmel olana doru
srp giden bir gelitirm enin

N o r v e ,R e rg e s n i v e r s i t e s i T a r i h K lie s in
d e k i bu e a a y e b r o n h e y k e l , a a t i k a l a r d a
y a p lm i o l u p ,d a i r e l e a n td ln a m lk k a re
l e s e a b o l l e e t l r l l e n i n s a n flgUrUnU y a n
sty o r.
varln hatrlatm ak am acnn rol oyno-dn anmaktayz.

KARE
Sem bolik lisann enok bavurduu evrensel nitelikte geom etrik figrlerden
b irid ir. Sem boller szlndeki anlam larnn en banda, onun YER KRES ile
edeer olduu, yer alyor. Zira dnya, HAVA ATE, SU ve TOPRAIN,
birb irlerini izleyen etkilem e ve birlem elerinin bir rn olmutur. Karenin
kenarlan ite bu drt yaratc faktr sim gelem ektedir. Kare, drt taraf sanki
dem ir b ir ereve ile sabitletirilm i gib i grnm verdiinden, ANT1
DNAMK b ir figr olarak, durucuiuk, durgunluk, kararttk, salam lk... ve
gven verici bir alglan m aya neden olur. Bu ynyle dier keli ve krk
dorulardan olumu geom etrik alanlara benzerlii ve hareketteki bir
duraklam a sz konusudur. Dairesel biim ve dzenler ise hareketi
kotaylatnrlar, daha ok g e icilik ve zam anla ilg ili bir kavramn ieririier.
Nitekim gebe kabilelerin g e ici olan yerleim blgeleri, hatta adrtanm n
biim inde grld g ib i, askeri kam plar, orduahiann yerleim planlan
daha ok dairesel olmutur.
te yandan birok kutsal yer ve alanlarda, srekliliin olmas istercesine,
ou kez drtgen bir emann egem en olduu
grlm ektedir. Nitekim Avrupada, XII : XIII. Yzyttara kadar
ina edilen kiliseler kare veya dikdrtgen planldrlar. Keza
sunaklar, tapnaklar ve kutsal saylan ehirlerin mmkn
olduu kadar daire iin e yerletirilm i bir kareye
benzem esine zen gsterilm itir. Kare pln kim i yerde
kapal bir dl yata veya bir mezar d a ra kta
bettm lenm itir. Bu nedenle olm aldr ki, Roma ve
Konstantinapoiis halkavari tepeler zerine ina
edilm ilerdir...
Drt saysnn egem en olduu karenin Drt ba mamur ve ' Drt drtlk bir
i g ib i deim lerle ereklenen, gelim ilik ve m kkem m eliyete zg bir anlam
olduunu aka grm ekteyiz. Bir baka adan, kare insan vcudunun fiziki
grnm yle de zdetiriiiyor. Bu gr Bergen (Norve) niversitesi tarih
mzesindeki resmi grlen bronz bir heykelin biim ve desenlerinin
incelenm esi sonucu ortaya srlmtr. Bu konuda yaplan aklam aya gre,
n yz resim lenen bu heykelin, iin e yerletirilen dam a tahtas ve gnyelerle
ekilendlrlen kp biim indeki gvdesi m addesel dnya olup, orada yaratlm

90
otan intana erit yafam n, gene onun ainm a izen yazyla, zaman ve mekn
inde anrtanm olduu, anlatlm ak istenm itir. Ban oval, kalarn yay
eklinde e ikli i, dudaklarn hill ve gzlerin badem i andrmas, onun
ruhanllii ve yaratlm adan nce varoluu sem bolize etm ektedir. te yandan,
kp anm satan gvdeyle kreyi anm satan kafa stste konulmu hacim ler
olarak, gkle dnya aras ilikiyi gsterm ektedir.
Yaplan tm bu trden zeletirme yaklam ve gayretleri, sonunda
NSAN1 n da ayn faktrler tarafndan yaratlm kk bir evren olduu
ve yaamn da gene onlar sayesinde srdrmek zorunda olduunu
gsteriyor: Hava (Oksijen), Ate (Vcud ss). Su (Kan), Toprak (Et ve kem ikler)
Yunanl tarihi ve m oralst Plutarque' a
gre. Pitagorcutar. kare g ib i tanrlarn anas
ve sre kavramnn kayna olarak nitelenen
Rhea1 mn da kare g ib i tm gleri bir
letirdiini ne sryorlard. Bu gler,
yaratc su olan A trodit, ate Hestia, toprak
Demeter ve hava olan Herd dan kay
naklanm aktayd.
Uzay boluu kaidesinin kareye benzedii sa'y tahtta oturm u olarak
varsaykt iin e * k, eskiden kral, m parator geteren mozaik
tahttan kp' n aklanm asnda da dei
n ild i i g ib i, kare bir taban zerine oturtulm aktayd
G eoalde daire planl tapnaklarda daha ok $anst bereket ve tica ri akttvtte
am alanr. (Perge ve Side ogorolam dcki Thofc odr verilen yuvarlak tapmaklar)

KURE VE KUBBE
Her ikisi de hacim li ve somut bir daire g ib i
tasarlandndan, daireye ilikin ortak anlam lara sahip
bulunurlar. Kre daireyi yerden yzeyden kaldrp ona
nc bk boyut verir. Drtgen bk yap stne bir yanm
O
kre (kubbe) oturtularak oluturulan KP - KRE
komposizyonu dnyevilik ve sem avilik (yer - gk)
btnlemesinin en yakr anlam n sergilem ektedir.
Ancak kre, bu yaplarn tavan ve absitterinde grld g ib i, yanm kre
(tonoz) m odelinde belirti bir indirgem eye uratlm tr. Bu uygulam ann en

91
 belirgin rneklerini, Bizans bazMkalon, kilise ve
cam ilerim izde grm ekteyiz. Baz kiliselerin
(Ayasofya ve Kariye) duvar resim lerinde grld
g ib i, ta htta oturan sa, ayakiann yere, ou kez.
kare eklindeki bir tabureye koymutur. Katolik
tannbiiim cller, bunun Teslis (lem e) akidesinde
ayn zam anda Tanr olarak taram lanan sa1 ran
semavi tahtndan dnyaya inii ve yerle gk
arasnda b ir ba veya kpr oluturduu eklinde
yorum lam lardr. Bunun tersine, kareden yani kare
bir m ekndan, cam ilerde olduu g ib i, daireye (kreye) gei olay,
yaratlann, yaratlm adan var olan ve yaratlm as kabil olm ayan' a dn
eklinde b ir alglanm aya neden olm aktadr.
slm da eskiden beri dz tavan pek sevilmez, daha ok kubbeli
m eknlara kar bir sem pati vardr. nk kubbe gk kubbe altnda olm ann
zevkine yardm c olur, m ekna rahattk verir ve havadar klar. Hamamlar,
trbeler, m edreseler, kapal arlar...hep kubbedkter. Zorunlu bir neden ol
m ad takdirde, kubbe drt ayak zerinde tutulur. O laya bu tr mistik ve
psikolojik adan yaklarsak, m im ari elerin, zellikle dini yaplardaki rol bu
yaplar iin d e yaplan ib a d e tte sadece A llah' ve ahreti dnmenin zevki
huzur ve uhrevkie d a n etkisi, fa ild i b ir biim de deerlendirecektir. Uygulama
alannda kubbenin ci e r ilevlerine, kitabm cam i blm ne, yer verilm itir.
Kre ile ilgili olarak deinmek istediimiz bir baka zellikle, onun,
ezoferistierin idcia ettii gibi, hnsakm (Hd cinsiyetiHik), tam anlamyla
gelimiliin ve bir TOPLAM'm gstergesi olmasdr.
Efes, Kretler caddesindeki Trajan em esinde, im parator ayan bk
krenin stne basyor. M.S.II.yzyllarda dnyann kresel d a n biim i henz
kefedem ediine gre, bu grnm onun corafi dnyay egem en
olduunu d e il, zellikle, m kem m eliin de zerinde bk kiilie ve grkem e
sahip duunu, yanstt kansndayz.
Ayasofya absttte bam elek G abriel elinde bir kre tutar. Ayn m elein
Grem e Elmal Kilisesinde de elinde kreye benzer bir cisim bulunuyor...

92
 KRE : BR TANRISALLIK SMGES M?
Oylumlu ve kresel grnm l olan baz objelerdeki ortak zellikler,
nsan adeta, aada okuyacanz trde, yorumsal zdetirm elef
yapm aya zendiriyor:
Evren : inde astronom ik sayda gezegenleri barndran ve usuz
bucaksa boyutlarda bir KRE gib i
gOhre ^rcastNifR ^ ,
alglanyor. Biz, konumuz gerei, b iri

GK, dieri de YER olan iki kreden
sz edeceiz. lkine GKKUBBE, b
rne YERYUVARLAI da deniliyor.
G ezegenler iinde bugn her
ynyle tannan sadece ARZ; dierleri
hakknda binenierin ortak olan
ynleri, sadece hepsinin birer kre
biim inde olup, m anyetik bir ekim le
bal ve bam l bulunduktan dier bir
gezegenin evresinde dnm ekte
olduktan...
Dnyamz, zerinde barndrd tm
canhlann, yani nsan, hayvan ve
bitkilerin yaam larn srdrebilm eleri
iin onlara kendi olanaklaryla
verebildiklerine ilaveten, dier gerekli
olan ISI, IIK ve IIN* m anyetik alan
iine snd GNE1inden alm aktadr.
Dev yldz sistem ve gruplaryla MA RS
DNYA
dopdolu evrenin bykl hakknda VENS
MERKR
u verile ri de hatrlayalm : CVs***tW#r
nisbetU 66-
Gneimizin evresinde 10 k yl
yar apk bir KRE gz nne alndnda, bunun iine sadece 10
kadar yldz (gezegen) girm ektedir. Sadece ARZ n iinde bulunduu
SAMANYOLU GKADASI* nin ap 100.000 k yl, ortalam a kalnl ise
10.000 k yl tahm in ediliyor. Gne ise bizim gkadam z GALAKSMZ
olan bu Samanyolu1ndakl 100 m ilyar yldzdan sadece birini oluturuyor;
dnyamz da bu galaksi iinde, bolukta yzen bir KRE...

93
 G eom etrik ekillerin, ilk ve en gl tann olarak inanlan GNE i de
___

anm sattndan, en mkemmeli DARE olmutur. K re. ise bu dairenin

oytumsal boyutlarda gelim i bir biim i olduundan, ona zg tm stn
nitelikler, dolaysyla, katbekat, kreye de yansm bulunuyor. Bu adan
dnldnde kre, adeta Yaratc' nin tm gzelliini, tam am iyet ve
tarafszln, orantl llerini ve a da le tin i sim geleyen b ir biim oluyor.
Kre' de varolan .stn nitelikleri kantlayan baka rneklerde
bulunuyor: Nasl ki bir an. rettii bal en az em ekle en fazla dolduraca
yer olarak ALTIGEN1i semi ve kovanm igdsel olarak bu geom etri
ile ina etmise, kre' de en az sathla en geni hacim oluturan bir biim
olduundan, Yaratcnn m eyvelerin ounu kre, ya da kreye yakn bir
biim de oluturmasn yadrgam am ak gerekecek, samnm J
Bir cva parasn dz bir yere braktm zda, onun b ir sre gidip
geldikten sonra, hem en bir kre ekline girerek durduunu grrz. Keza,
bir sabun kp flendiinde kresel balonlar oluturur.
Kresel biim gsteren objelere likin zelliklerden bir bakas da
onlarn, kolayca dnen ya da dndren, kendi iradesiyle hareket
edebilm e yeteneine sahip olm alardr. rnein, b ir tavla zanm ele alalm .
Muntazam bir kp eklinde olan bu zar atld zaman, kim i kez onu
atann becerisi orannda kontrol altna girebilm ektedir. Ancak aym zarm
keleri biraz ovalletirilip kreye benzettikse, bu kez artann istedii deH,
kendi istedii yzn ve tarafszlm da gsterecektir.
ans / ta lih oyunlar, a le t, ara ve dzenlerinde hile yaptimasma
msaade etm eden, sonucu ta raf tutm adan betirieyen gene o kk
kreler oluyorlar...

Kre biim indeki bir baka objenin de ad TOP. Bu szck Trkede

elle tanabilir silahlardan daha byk mermi atabilen aralar iin
kulianhyr. Kkeni, eski silahlarda kullanlan ta ya da m etal GLLELERN
kre eklinde olm alarndan kaynaklanyor.
Top aslnda, eski alardan beri, eitti oyunlarda kullanlan kre ya da
yum urta biim indeki bir ara olmutur. Homeros Eki YunarMarm top
oyununu bedene gzellik ve esneklik kazandrd iin ok sevdiklerini
anlatyor.
Takm oyunlarndan pek holanm yan Rom allar bBe to p la yaplan
karlam alara byk lgi gsterm ilerdi. Nitekim , Roma hom am tannda bu

94
am ola ayrlan blm eler, soylularn m aliknelerinde ise zel sahalar
bulunmaktayd. Vaktiyle ilerine eitti m addeler konulup deri ile kaplanan
bu toplar, gnmzde, gene tercihan deriden olup ileri hava ile
dolduruluyorlar.
Zaman iinde, oynanan topa yn ve hz vermeye yarayan baz zel
aralarn kullanlmasyla, gncel yaantmzda srekli izlendii gibi, bu
ura gitgide gelierek, sporun da tesinde, ustalk isteyen bir sanat, hatta
meslek haline dnm bulunuyor.
Hemen hemen tm toplumlann gnlk yaamlarnn bir paras
olm aya devam eden bu oyunlarn balca arac olan top, ona yn ve
hareket veren el ve ayaklar arasnda dolaarak yirmi otuz kiiyi arkasnda
kotururken, tribnlerdeki binlerce seyircinin gzlerini kendisine evirip
nefeslerini tutturarak (I) bir HEYACAN ODAI olma etkisini devam
ettiriyor... Sonuta top bir hareket ve esneklik sembol oluyor. Hareket ise
HAYAT dem ektir, zaten...
Doa da bu hayat srekliliine u olguyu
gerekletirerek katlm : Balangta szn
ettiimiz gibi, YARATICI' nin tm olumlu nitelikleri,
adil bir oran iinde oluan denge ve dzenin
somutlat KRE biim i onun nim etlerinden biri
olan MEYVELERE de yansm bulunuyor. Bugn
dnyada varolan ve lezzette yiyip tkettiimiz
m eyvelerden aa yukan % 90 n hep kre ya
da kreye ok yakn bir geometrik biim e
sahipler. Meyve ilk insann ta P aieditik adan
bu yana. lk tanrck, tatt ve onunki beslendii
bir m adde olmutur. te bunun iin Tanr da ona, bu ayrcal yaptna
lyk olduu kre biim ini vermeyi uygun bulmutur...
Tanr' nm Adem ve Havva' ya yemeyi yasak ettii ey, bir meyve olan
ELMA1dr. Elma ise dinen, bir CENNET TAAMI olarak. Tanr katnda saygn
bir yere sahip bulunuyor...
Bugn doada varolan tm meyveler, zerlerinde yetitii aacn bir
dalma, ondan koparlp ayrlncaya kadar, bir SAP la irtibatl bulunuyorlar.
te bu meyve, geliip yenilebilecek hale gelinceye kadar, gereksinim
duyduu besin m addelerini hep o beslenme kanal olan sap vastasyla,
ait olduu aatan, yani ANASINDAN alyor. Bu, gayet normal beslenme

95
balants iin yaptm z zdetirme, ister istemez ayn olgunun insan
yaam ndaki benzerliini de artryor:
SAP tpk bir ana1 nin b e lirli bir sre karnnda besleyipte geliim ini
tam am ladktan sonra dnyaya g e tird i i BEBEN GBEK BAI (kordonu)
dr. Bu ba da ocuun doum undan hem en sonra ilevini,
sorumluluunu yitirm iyor m u?..Ancak olay u gelim e izliyor: M eyvelerin
iindeki ekirdekler onun. gelecee ynelik ocuklar ve analarnn bal
olduu ayn aacn TORUNLARI olm alar gerekm ez mi ? nk bk gn
gelecek, BYK ANALARI olan dnya toprana e kilip gm lecek ve
b e lirli bir devinim i izleyerek, ayn rahim de filizlenip doacaklardr...
lkel insandan itibaren tarihin hemen her dnem inde kreye benzedii
u ya da bu ekilde ifade edilen gkyz (GK) bir tann olmu, ya da
ilk tanrlara bir gk cism inin ad verilm itir. rnein, Yunan m itolojisinde
URANUS gk, GAA se yer, yani topraktr.
Sylenceye gre bu iki tann birlem i ve 12 Olimpos tannsmn
dom asn gerekletirm ilerdir. Gn erkek, yerin ise dii karaktere sahip
olduunu dnrsek, bu birlem eyi mmkn klacak norm al pozisyonda
erkein stte olmas d o a ld r...
Kendi gne sistemimizdeki saylan dokuz olan gezegen, ncelikle hep
tann olarak tannm, tantlm ve yzyllarca dgc rn tanrlara
byk bir gven, cid d iye t ve sayg He taprnrlmrtr.
Bu gk tannlannn ncleri GNE TANRISI olarak Msr1da R, Yunan
ve Romada se Apollon olmutur.
Dier gk cisim leriyle zdetirllen tann ve tanralar unlar: AY
Aftem istk, A pollon' un kiz kardei ve ba tann JPTER (Zeus) n
ocuklardr. MERKR gezegeni Ares, VENS A frodit, NEPTN PosekJon' dur.
Yeralt tannlarndan b iri PLTON dur.
Grlyor ki bu m itolojik a inam tanry gkte ve yerin altnda
olduuna inanm ann yan sra, iin ilg in taraf, bir n seziyle olsa gerek,
bu 9 gezegenden en bynn Jpiter olduunu kefedip batannk
ona vermi ve onu tanrlarnda tanrs yapm tr. Platon, kinat b ir kreye
benzetiyor ve yaratc ona en mkemmel ekli verdi, diyor. Aslnda dini
m im aride kare (kp) m ekndan kre' ye gei, evrensel bir e oiarak,
m anevi ykseliin bir gstergesi olarak dnlmtr.

96
 Tm bu varsaymlardan hareket ederek, Yunan ve Roma'nn tanry,
gn dledii biim inden esinlenerek, b ir kre eklinde so
m utlatrdna inanmak istiyoruz. Efes antik kentinde Kretler Caddesindeki
Trajyan emesinin kalntlan iinde nl Roma im paratoru'nun b ir
ayan bast kre'nin, bu verilerin altnda ne anlama geldiini
yorum a ak brakyorum...Bu konudaki kiisel yorum um , bu emenin
yapmcsnn im paratorunu "m kem m elin de m kem m eli" dzeyinde
gstermek istemesidir , ynndedir...

YUMURTA'ya gelince:
Kitabn (yum urta) bl
m nde de deinildii
gibi, bu cisim tpk gk ve
yer benzeri b ir yap ve
grnm e sahip. Yumur
tann d kabuunun iin
deki svy, yani aknn
ERKEK, ortasndaki sarsnn
ise D karaktere sahip
Olduunu varsayabiliyoruz. V o y a g e r 1 ta ra fn d a n a ln a n . S a t rn ' n ve ha lka larnn rC n t s C

ilevleri u ya da bu olsun, grnen odur ki, bunlar E iki kre olarak

btnlem i bulunmaktalar.

Yldzlar lemi iinde zellikle SATRN gezegeninin ilgin bir

grnm ne tank oluyoruz: bu gezegen (planet) de dahil olduum uz
Galaksi iinde ve ayn gne sisteminin bir bireyi...

Ekvator ap 120.000 Km. (Arz1n

40.000 Km.) olan bu gezegen
gnein etrafndaki periyodik d
nn 29.5 ylda tamamlyor ve 22
uyduya sahip.
SATRN, teleskopik grnnde
bir halkalar (daireler) sistemiyle
evrilmi. sra halindeki bu diskler
aslnda meteorlarn oluturduu bulut
bantlardr. Planetin gayet dzgn bir
dairenin iine yerlemi olarak g
rnmesi, Hristiyan azizlerinin, stn
dzeydeki konumlarm belirtm ek iin
Bir melek spiral seklindeki dnyay
tayyor. (Kariye Mzesi) 97


yoplogelm ekte oton HALE1yi anm satyor...

te yandan bir kre ile dairenin byiesine uyumlu bir sentez
oluturmas, yer-gk birlemesinin farkl bir rnei olarak ta kendisini
seyrettiriyor...nk daireyi burada gnein yerdeki izdm kabul etmek
mmkndr

Son olarak buun, m edyann gn

ce lli in i srdrd KRESELLEME (Globallem e) nin.kavram olarak
ierdii anlam ve erekledii istemi, kreyle ilg ili yaptmz bu soyut
deerlendirm elerle olabilecek balantsn yoruma ak brakyorum. nk
kreselleme, ekonom ik karlar ayla uluslar birbirine balyor, toplumlar*
DNYA APINDA dnmeye zorluyor. am zda gl olmann yolunun
daha fazla KRESELLEME (kreye benzeme) olduu gerei artk
anlalm bulunuyor I...
Tanr, SANK, hem her yerde d a n , fakat her eyi iine alan, em beri hi bk
yerde olm ayan, veya snrlanam ayan, bir KRE g ib i de alglanyorI...

KUP
Hacm bir biim olmasna karn, karenin karesi olduundan yzeysel
geom etrik bir alan olan karenin sembolik anlam larna sahiptir.

98
 ANK D.VYAYI
7 3 YILDIZLADI
YARATTI
( Vorayk)

Km de moddesel dnyay ve onu oluturan

drt temel etkenin toplamn gsterir.Konumu ve
d grnm nedeniyle, geneHUde denge ve
oturganfcm sembol olur. Bu bakmdan nce de
deindiimiz gibi, taht kaidelerinin alt ksm kp,
eklinde yaplr. Mistik adan kp, basireti, souk
kanhkk, elik ve usluluun yan sra gerekiliin
ve manevi gelimenin de sembol olmutur.
Melekede Ulu Caminin ortasndaki Kbe
(Beytuah) tpk kp eklinde olup krenin sahip
olduu tm zellik ve nitelikleri yanstr.
Kbe, son bulanla sonsuzluun bulutuu,
yerle gn btnletii kutsal bir yerdir.

BEGEN (PENTAGRAM)
Bu geometrik ekil iin, be saynmm sembolik aklamalarna deinilen
hususlara u verileri de ilave edeceiz:
ncelikle begen ' eit olmayanlarn birlii 1 ni gsteren be says ile ,
iie olacak derecede, lgili. Bu eklin incelenmesi nce onun be kenarl otu,
sonra da inde on ari bir ylda retne yetenei gz nnde tutukrak
yaplyor. Eit otmayaniann bir birleimi insanolunun i dnyasn yanstan,
somut bir kavram olarak karmza kyor. Begenin erkek prensipli (3) ve dii
prensipli (2 ) kolun birlemesinden olumas, onun hnsa (iki cinsiyette Uin
sembol oiarakta tannmasna neden olmutur.
Baz evreler, begene benzeyen ekillerin fikir ve
dncede en olgun dzeye ulalm olmann bir
simgesi, yksek bilimin ve gizlilie gtren yolu aan
kapnn anahtar olarak, tasarlanmaktadr. Nitekim buY
tr cemiyetlerin yelerine gerektiinde, bir minnettarlk,
nianesi olarak sunulan dllerin daha ok begen
biiminde olmasna zen gsterildii saptanmtr.
Begeni ayn zamanda, evlilik birlemesiyle kurulan bir
aile yuvasnn, mutluluun ve bir btnlemenin
sembol oiarakta benimseyenlerde bulunuyor. Bu
konuda egemen olan dncenin 2+3=5100 kaynaklanmas mmkndr.

99
 Ortaan nl kimyager ve tp doktorlarndan biri olan Paraceise' ye
gre, begen sembolik iaretlerin en gl ve anlaml olanlarndan biriydi. Bu
nedenle begen figrler sihirbazlarn yeteneklerine gstermek iin kullandklar
bir ara olmutur. Mason geleneine gre, be keli yldz * a le v . alev
yanan yldz " olarak imlendirilmekte ve deha amblemi olarak
kullanlmaktadr.
Kare, hipotens, desimai sistemin bulucusu,
fHozot ve matematiki Pttagor (M.. VI)
taraftarlarnn da en gzde ve saygn bir
amblemi olmutur. Zira bu insanlar birbirlerine
yazdklar mek-tuptann stne, selam anlamna
gelen bir begen izmekteydiler. Begen' in
antik ada, Ascleptos1 un kz olan salk
tanras Hygie' nin de atiblerinden biri
olduu bilinmektedir.
Be harfli olmasndan tr, dzgn
begene Hygie de denilmekteydi. Hijyen
salk bilgisi anlamn tar.
Begen, birbirlerini destekleyen ve tamamlayan bir g ifade ettiinden,
A.B.D. nin Vaingtondaki ynetim merkezine PENTAGON deniliyor.

ALTIGEN (HEGZAGRAM)
stste yerletirilmi iki ekenar genin
ularnn birletirilmesiyle oluan geometrik bir
dzlemdir. genler bu durumda alt keli
(ulu) ve oniki kollu bir yldz oluturuyor.
Bytece olumlu veya olumsuz bir olay veya
kavram ifade etmek iin (ba parma yukar
veya aa doru dikerek) yaplan iaretlerde
olduu gibi, olumlu gelimesiyle, glk ve
engellerin varl kavramlarnn bir sentezini
yapyorlar. Altgenin, yldzl veya ykizsz
olarak, orta Amerikada, Hindistanda
(Yantralarda), branllerde (Salomor un
mhr), Hristiyan ve slmda ve zellikle inde yaygn bir ekilde kullanld
saptanmtr.

100
 Ortadaki dake tak tarmcin veya b in e r gezegenin iine yerletirilmi
olan gnei, yridm evreleyen dairenin ise,
geliimin srekliliini veya zamantn sonsuz devrini
imgeledii sa-nlmaktadK. Bu ember bazen
kuyruunu mran bir ylan olarak da gsterilmitir.
Ortadaki kk altgenin yanlarnda oluan 12
blmenin gn 12 kaps veya astrolojik burlar
blgesine alt bir grnm olduu varsaylyor.
Anrvn rd petekler gayet dzgn alt
gendir. Bu geometrik ekil, en az malzeme
(balmumu) kullanarak. ine en fazla bal
doldurmaya olanak veren kefelerdir. Yani en ideal ve ekonomik olan ve
basnca tahamml eden bir biimdir. ayet bu petekler gen kare veya
daire eklinde olsayd, daha fazla bir enerji ve malzeme tketilecek ve
meknm yz lmn etkileyecekti.
Altgen prizmalardan kurulu olan ve 70
derece 32 dakikalk dar al ekenar
^ tu ti drtgenlere dayanan bu yapt, bir
mimarlk harikasdr.
Bal temel bir gda maddesidir.Riboz
ihtiva ettiinden mikrop barndrmaz.
An yapt balm ancak % 1 ini yemek
tedir. O halde bal11 Tanrnn insanlara bir ltf olarak kabul edeceiz.
An bu yapmyla, kainatta israf yapmamak iin, bize ders vermektedir...
Onk. Dr. Halk NURBAK (Petekteki mucize' den alnmtr.)
Altgen yaplar, motifler, pencereler... slm mimarisi ve ssleme sanatnda
geni apta kullanlmtr.
Altgen komple insann ve ayn zamanda evrensel dengenin bir sembol
4mutur.

101
 nn da kar tanelerine verdii b<im altgen olmutur.

*
SEKZGEN (KTOGON)
Gne nlarnn dnyaya sekiz dakikada gelmesi, sekizi kozmik dengenin
bir says yapt gibi, sekizgen de. geometrik izim olarak kare (dnya) ve
(daire) gk arasnda bir grnme sahip olduundan, gkle yer arasnda
balant kurmaktadr. Hristiyan gelenei, sekizgen ekilleri sonsuz yaam ve
yeniden canlanarak yaama dnme, altgeni ise, lm saysnn imaj olarak
kabul etmitir. Bunun iin, Hristiyan mezhebine yeni girenlerin suya batrld
vaftiz tekneleri genellikle sekizgen veya sekiz ayak zerinde bulunan dairesel
bir ekil gsterirler. Tabutlar ise alt keli yaplmaktadr. Yahudiier doumu
izleyen sekizinci gnde, snnet edilmektedirler.

HA
ok eski olardan beri. zeHikle Msr ve inde bir
sembol olarak kuHamimtr. Girit adasndaki Cnossos* ta
M.. XV. Yzyla tarihlenen mermer bir ha bulunmutur.
Ha, MERKEZ, DARE ve KARE' den oluan temel drt G
sembol arasnda yer almakta ve dier He iliki
kurmaktadr. Bir dairenin iine izildiinde, ha' m iki kolu bu dairenin
merkezinde kesiip onu drtde blyor. Enine ve dikine dorularn ulan yer
kresi (dnya) nm soyut bir simgesi olmann yan sra, kollannn dnyann ana
ynn iaret etmesi nedeniyle, insan yaamnn eitli dzeylerine ilikin tm
oryantasyon, (ynlenim) sembollerinin baz saylyor.
Han biimsel olarak zgn anlatmnn evrensel boyutlara ulam bir ekil
ve sembol olmasnn bir baka nedeni de, onun insan vcuduna benzemesi
ve benzetilmesidir. Bilindii zere, sa' nn kol ve bacaklarnn balanp
zerinde gaddarca ehit edildii havari dikilmi daraacnn ekli ve bu olay
yzyllar boyu Hristiyan alemi zerinde ok zc ve kalc bir etki yapm ve
onu Hristiyanla gnmze dek sren kutsal bir amblemi, putu ve Hristiyan
ikonografisinin en yaygn bir figr haline getirmitir. te yandan ha, zerine
sa' nn mbarek kan srldnden, gnahlardan arnma ve efaat dileme
arac olmutur. Ancak, erken Hristiyanlk dneminde, ikonlarla azizlerin
resimlendirilerek tantlmas kilise tarafndan yasakland dnemde (726-843),
ikonokiatr ad verilen putperestler yani, ikon sevenler, sa' nn resmini aka
yapamadklarndan, O* nu sadece basit bir ha veya ham stilize ecHmi bir
baka ekliyle gstermek zorunda kalyorlard. Bylece ha, ikonoldazma krizi
sresince kalabilen tek dini figr oldu. Bu dindar kiilere gre ha, kiliseyi ve
tm insanlar eytann azabndan ve tm ktlklerden koruyordu; sa1 nm
efaat dileme arac ve nihayet O 1 nun lm zemdeki zaferini ve yeniden
dkttti simgeliyordu.
Hristiyan ikonogfafisinde hayat a a cn n bir protipi olarak
yorumlanan ha sayesinde, insanolu ylan ldrecek ve lmle mcadele
edecektirl..
Yeniden dirili (rezreksiyon) olayndan sonra yaylmaya balayan
Hristiyanlk dneminde, merkez Yunan handan Latin ha planl kiliselerin
yapmna, ikonoldazma yasann kalkt ( 843) tarihinden sonra balam ve
bu olay kilisenin bir zaferi olarak nitelendirilmitir.
Yunan alfabesindeki gamma harfine ( I- ) benzeyen duvarc gnyesinin
ikisi ters oirak yerletirilerek KARE, daha sonra bunlarn drd, ayn biimde
izilerek SVASTKA sembol bulundu. Ayn ilem bu kez
ki gnyenin oluturduu karenin iine ki ters gnye j ,
yerletirilerek uygulanm ve sonuta, ortasnda bir ha | f j
oluan bir kare motifi elde edilmitir. Bu izimde t
ortadaki ha sa1 y, etrafndaki gnyeler (yanm |I *
kareler) de 4 ncil yazarn gstermekteydi.
Yukarda deinildii gibi, ha figrnn kullanlmas Hristiyanlktan ok
daha ncelerine tarihleniyordu. (MU) kt* as uygarlndan ele geen
tabletlerin incelenmesinde en ilkel sembolleri, nokta, daire, enine ( _ ) ve
dikine ( ) izgilerin kullanld desenler zerinde
grmekteyiz. Daha sonralar, zaman iinde, K
semboller alfabesini oluturan bu aralar
gelitirilmilerdir. Bunlardan biri, ke yaparak
birbirleriyle birleen iki doru olup, tpk bir DUVARCI *
GNYES* ni andryordu. 8
Ha motifinin biimlenmesine etken olduu sanln
duvarc gnyesi, inaatta duvarlarn dzgn ve
dengeli rlmesini salayan bir ara olduundan
bir ey yaratp gerekletirmenin olduu kadar denge ve dzen kavramlarnn
da somut anlatm salayan bir sembol olmutur. Bu motif, in' de dnyann
efendisi saylan imparatorun resmi amblemiydi.

103
 Ha biimiyle anlatm am alanan olgular unlard:
1-Dorularn kesime noktas bir drt yol azdr ve dnyann drt temel
ynne alan yollar buradan balar,
2-Dnyay oluturan drt temel etken hava, ate, su ve toprak. Bunlar 300
milyon yl kadar sren jeolojik alarn ikinci aamasnda olumulardr.
3-Maddenin drt had: Kat, sv, gaz ve eter. Eter havadan hafif,
gkyznde, gk cisimleri arasnda varsaylan bir madde olup k ve sesi
geiren bir ortamdr.
4-Balangtan tibaren yaamn geirdii drt evre: Madensel, bitkisel,
hayvansal ve beer (insan)
5-Han, aslnda doann znde de olduu varsaymndan hareket
ederek, kollan ak duran bir insan yanstmas.
ABST

6-Kalbin drt gz, kuun uu R ALTLAR

U Fiziksel
halindeki grnm, sonsuza TRANSRPT
h
gtren gemi (kilise)nin pruva direi, s
topra srmeye yarayan saban, a ORTANEP
1
gemi apas, cliii yaba...
7-Drt ndi yazan veya drt 1 y u y e ld i*
melekle evrilmi sa. a a r iB i
A f i*
8-iscr nm kan He kutsallaarak
cennete biten bir hayat aac,
9-Hint tapnaklarnn ve kilisenin
plandr. Burada absit BA1 , tran-
septler KOLLARI, orta nef G VDE ve
BACAKLAR1 1, absidn ortasndaki su
nak (atlar) ise KALBN yerini
gstermektedir.
10-Han dikine kolu ge k
ve mit, yan kollar ise dmana
kadar bHe uzanan merhamet,
sonuna kadar tahamml ve sabr
anlamn ierir.

Ifli AUHA(0KA) t BAZI YAKATIKLARI SARAN

1 V rr VS NiiSirSL OLKAYAN BR TUR ATMOSFER!.
VARLII AL j LANVJLSI
 11 -Ezoterik adan NSAN ve onu oluturan ki eksen: Enine olan fiziksel
iman, yani madde' cif. Dikine olan se ruhsal insan olup yaanlan uygarlk
iinde gelimi olan tanrsalla bedenini drt katl bir hale gibi sarmtr.
Bunlar:
(1)Modde Be youn olan gvde (madensel) dir.
(2)Bu maddeye hayat veren canl, (dirimsel) haledir. Eter ve bitkiseldir. Gl
krmas rengindedir.
(3)Heyecan, lutku ve arzu duygulan veren, astral (yldzlara dein) hale
olup hayvanidir ve a k yeil renkte gsterilmitir.
(4)BUin, zek ve dnme yetenei veren ve bunlarn oluup yer akt
mantoi ksm olup, insaninsan yapan yerdir. Buras altn sansryta
renidendrilerek yanstlr.
Bu anlay ve deeriendkmenin sonucu. Hristiyan azizlerinin balarn
gne rengini veren altn tans bir hale ile evirmek eklinde
geleneklemi bulunuyor. nk, bu kiilerin, yaamlarn sadece tanr ak ile
doldurarak bunlar fikir ve aksiyonlarnda gsterdikleri, kabul ediliyordu. Ancak
bu konuda sa iinbir ayrcalk var. O, ayrca bandaki halenin iinden
kan parlak beyaz khuzmesi tar.Bu nlar O* nun tanrlam olan
kutsal bedeninden yaylmaktadr.
NohHalelerle Ugiii metinde bu konuda daha ayrntl aklama yaplmpr.

HALARIN BM VE
TRLER
Genelde biimsel olarak drde ayrdmz ve
(HA) szc He isimlenen bu ekillerin dier
trleri aada gsterilmitir. Bunlardan:
1.Tepesiz ha, Ta dur. (Taf veya Saint Antoine
ha olarak da isimtendirilmektedir. Aslnda Yunan
alfabesinin 19. Harfi olan (T) den tremitir.
2.Tepeli ve tek kollu,ncil' in hadr. r n r --
r
3.Tepeii ve iki kollu, Lorraine ha' dr .(De Gaulle' n I
I 1
l r
mezarna anttal boyda dkHmiplr.)
1
-1 . -- JJ L
105
 4.Tepeti ve kottu, Papa1 ya aittir.
Bu kollar asimda kiliseye ait hiyerarik bir semboldrler.
rnein papamnki l, kardinal ve arevukierin ikilidir. Evekier ise tekli,
normal ha tamak hak ve yetkisine sahiptiler.
Kzl Ha ad verilen ve uluslararas tarafszlk sembol olan halar
ambulanslarda beyaz fon. stne krmz renkte gsterilmektedir.
1-Msr ha'
2 -Grek ( Yunan) ha'
3-Latin ha11
4-Gamal ha
5-Tau
f++*Tx
1 2 3 4 5 6
6-Saint-Andr
7-Lorraine
8-Matta
; 8 t 10 )i 12
9-Yonca
10-Potance (daraaa-sehpa)
11 -Gemi apas eklindeki ha
12-Papaik ha
Grek hann kollan birbirine eittir ve bir kare iine izilebilir. Latin ha ise
ayakta, kollann yana am bir insan olduundan, insan vcudundaki (2/3)
orannda, gvdeyi eit olamayan bir ekilde bler ve ancak bir dikdrtgen
iine izilebilir. Birincisi (Yunan) DEALST, ikinci (Latin) REALSTTR.
Yunan ha planl kiliseler Ortodoks mezhebinin ounluk kazand bat
lkelerinde grlr.
Baz halarda, anlatm glendirmek iin detaylar bulunuyor. rnein,
KURTARICI sa1 ran bu iareti attnda bazen, ona boyun emi. O na sevgi ve
korku ile bakar gibi, mtevazi grnml hayvan figrleri bulunur. Bunlar daha
ok aslan, kartal, tavuskuu, doan..dr. Bunlardan tavuskuu ve kartal gururu,
doan ve aslan ise zulm ve gaddarl anmsatan amblemler olarak
dnlmtr. Bundan baka, daha ok khit (sarkotaj) kapaklar ve mezar

106
odalarnda rasland gibi, resimlendirilen kuzu ve gvercin ise, hatan yaylan
fazHet ve onun yok ettii ktlklerin bir semboldr. Dier halarda ayet
Yunan alfabesinin ilk ve son harfleri olan alta ve O m ega' yi grrsek, bunlar
sa 'ren dnyadaki her eyin ba ve sonu okluu antanrnda kuHanrirretr.
[Antakya $t. Piem Kltesl vaaz krss;
Bir Hristiyan yazan, Ha gzellik aacdr. sa1 ren kanyla kutsallamtr ve
zerinde her trden meyve bulunurl" diyor...

L E (feur de Lys)
Genel grnm ile bir ha' andran bu iek Ortaa
Avrupasmda oka kuanlan bir ss esi ve kraliyet
amblemi olmutur. Trkler, Avrupa seferinden dnerken
(Moha) bu iein eklini beenmi ve Topkap 2. Kaps , Milet lyas Bey
Camii mihrabnda ve Urfa Rizvaniye Camisinde de grld gibi, biraz stilize
ederek, kullanmlardr. Beyazla eanlaml olup, temizlik, masumiyet ve
bakirelii simgeler.

iki kotlu Grek hac U kotlu Grek ha

zerinde Jisus d ir is i1in AUtada iki tavus kuu
ilk harfleri ve N /KE (tefer) bulunuyor. Her iki ha
yazldr. Han ayanda kordelalarla rl olarak
kanatlarsarkk durumda gsterilmi olup Isa'nn
bir ahin ve kartal bulunuyor. nsan ve tanrsal
karakterlerinin birleimini
semgelemektedir.

M..l.yy. lahit'ler zerine M SJ.yy. lahit st Grek 6 kollu ylda eklinde

yaplan Grek halar ha Alfa ve Omega Isa'nn Grek ha M S . IV, yy.
CtlRSTOS'un
IRfSTOS'un ilk harfleri hereyin ba ve
Yunan harfleriyle sonu olduunu simgeliyor.
X ve Polarak gsterilmitir.
107
 t? t M
;v>v

M.S.I. yy. (nc.il yazarlarn
sembolizemden bir mezar ha
M .SJ.YY. T A V ha.
Vcrinde 12 havariyi Ylan, cann feda
simgeleyen bir Grek, ha ederek lm zerinde
kazanlan zaferi iaret
ediyor. Bu figrn Eski
Ahit'le gizemli bir anlam
bulunmakladr. Bir melek
omuzlarnda tad bu
aala, olu fzak', kurban
etmek isteyen A b ra h a m m
elinden onu alm tr.

CHRfST adnn Yunanca

ilk harflerinden M.S.1V. eit olmayan
sembol eklinde 6 kollu yldz
oluturulmu bir ha seklindeGrek ha

SVASTKA (ENGELL HA) (m u t l u . u vat ,

Hindistonda Brahman' lann kutsal dili otan" Sanskrite alfabesinin bir harfi
olan svastikamn kuHanldtnn grlmesi M . V. binlere tarihieniyor. Ayn za
manda ilkel bir Hint sembol olan svastika, daha sonralar dnya apnda
yaygn bir kullanm atanma sahip olmutur. Uzakdou1 dan yola karak Orta
Amerikaya, batdan ise Mooiistandan geip Avrupamn
kuzey lkelerine, talyaya (Etrskiere) ve Yunanistan' a ka
dar yaylmtr. Nitekim (Grek) ad verilen ve Yunan ve
Roma mimari yaptlarnda sk sk grlen bu ss esinin
svastikadan esinlendii saptanmtr. Kendi etrafnda
dn izlenimi yaratan kotlarnn DRT oluu, ncelikle dnyay oluturan
temel drt etkeni ifade ettii gibi, bu dnten oluan emberle, rulet
masalarnda dnen daire arasnda balant kurulmu ve svastika, bu

108
anlam da, ans ve talih arac - amblemi - oiarakta kullanlmtr. Dilimizde
gereinde kullandmz felein e m b eri veya a rk - felek deyimlerinin,
svastika' nn ans, baht ve kader veya hereyi grm geirmi yani olgun ve
gelimilii, yanstan anlamndan esinlendiini dnmek mmkndr.
Svastika1 m sembolik anlam ve anlatmlar zerinde eitli varsaymlar
bulunuyorsa da, bunlarn en akla yakn, grafik olarak sabit bir merkez ve
kutup etrafnda srekli rotasyon hareketi yapan bir ark andrmas nedeniyle,
onun hereyden nce, hareket kavramyla ilgili olarak, kendi kendini
yenileme, yeniden oluma veya yaratc enerji izlenimi vermesidir. Bu nedenle
olmaldr ki, svastika1 nn bir ambel olarak, insanln kurtanclan iin de
kullanld grlr, sa ile zdetirilir, Ayrca Ortaa mezarlar, zellikle
nestorianizm (nasturi mezhebi yanllar) mezar yaptlarnn zerine izildii de
saptanmtr.

Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde altndan yaplm iki svastika

sembol var.Bunlar Hitit dnemine ait bir buluntu.
Bu olgu bize, svastikann Asya kkenli olduunu
kantlyor.
stanbul Ayasofyann yan netlerinin tavannda
altm yaldz sslemeler arasnda bir erit halinde
dizilmi siyah renkli binlerce svastika gryoruz.
Baz tapnaklar mastikalardan olumu bk kuakla
mrilmilerdlr.fAnkara Augusts, fes Hadhan.. .gibi)

te yandan baz yaptlarn ss eleri arasnda ustaca gizlenmi

svastikakmn vardndan ve zellikle en belirgin rnekler olarak Ani ren yeri
Aslanl Kap burcunun i yznden ve Diyarbakr Ulu Camii avlusunun solunda,
Seluklu dneminde ina edilen yan
duvarlarn stndeki kompozisyonda yer
alan svastikalardan sz etmek istiyoruz:
Ani1 deki bu semboln aynca tepe
noktas yukarda olup ekenar bir gen
zerinde gsterilmesi bir rastlant olmayp,
genin sembolizmi le ilgili olduunu
soruyoruz.
Diyarbakr Ulu Camii1 ndekine gelince;
fotorafnda da izlenebilecei gibi, her iki

109
batakiler, kapanda Hcier stun bulunan tapnak, daha sonra stilize bir hayat
aac, koruyucu ve uur getirici anlam da iki svastika ve ortada dairesel
surlaryla ifade edilmek istenen, Diyarbakr ehri...(Myto/ gzlem ve
yonjmumckjr)

Bu kompozisyonun iindeki istridye motifi kitabn (istridyenin sembolizmi)

blmnde aklanan anlamlarla da ilgili olduunu sanyoruz.(Bkz. Blm II
Diyarbakr)

Ha' m oluumu blmnde yaplan aklamann dnda, svastika' nn

normal bir Yunan hann ki kolunun, bu alfabenin nc harfi olan gamm a
ya da duvarc gnyesine benzeyecek ekilde bklmesiyie, elde edildii ne
srlyor. Bu ilve kollar ve aynca doada ve insan yaamndaki tm (+ )
olumlu ve (-) olumsuz olaylar, erkek ve diilik prensiplerini, iyiyi ve iyilikleri,
kty ve ktlkleri ayn zam anda, Kuzey- Gney kutuplarn yanstmaktadr.

Dier ynden drt kolun b u devri hareketi, kare iinde oluan ha 1 n

asal deerini (4x4=16) ya ykselttiinden, svastika sembolnn bnyesinde,
birikim yapm yaratc bir gcn varl sezinlenir. nk (16) gerimi bir g
olan G ER E N ve gelimiliin modeli olan EVREN* in de bir saysdr.
Mitlerin (gamal ha) da bir svastika ise de, onun rotasyon hareketi saat
ibresi gibi, ters yndedir ve dorudan doruya kozmik ve astronomik dnle
ilgilidir. Dier bir deyile, soldan saa olan dn dnyannki gibi olup, BATT
dan DOU* ya dr. Alman svastikas, tarih iinde asrlk bir iktidarn en st
dzeydeki geliimini fade etmekte ve iinde bir ycelmenin azim ve iradesini
gizlemektedir. Bilindii zere, kuzey yarm krede bulunan insan ekvatre
ynelip baktnda,, gnein soldan saa, yani doudan batya gittiini,
gney yanm kresinde bulunan ise ekvatre dnerse bunun tam tersine,
gnein kendi sandan sola doru hareket ettiini gzleyecektir. Ayn olay
kuzey yanm kresinde bir musluktan akan suyun yapt girdabn soldan
saa, gneydekinin ise sadan sola olmasnda da gzleyebiliyoruz.

110
 (MU) uygarlndan ele geen tabletlere
dayanarak, antik ada kullantlagelmi
sembollerden olan (bukleli ha) ve svas-
tlkamn zaman iindeki geliimini gsteren
aadaki ekillerde, dnyay yaratan ve ona
egem en olan, yaratc, yapc byk g Soldan aga Sadan ao la

diye adlandrlan Tanr bilincini oluumu

burada dik ayla birleen iki doru d u va rc gnyesi ile anlatlmak
istenmitir.
Bukleli han geliimi

Svastika oluum sreci iinde u 4 aamay

geiriyor:
1-Dnyay oluturan 4 ana gcn
semboldr.
2-Ufak bir deiiklik yaplm, bu kez daire
yaratc ha ise gene 4 ana gce ait,
3-Bu figrde han ulan daireden kyor,
sonra dik a yaparak batya yneliyor.Ortada
gene yaratcy gryoruz.
4-Burada yaratc tamamen kaldrlmtr.
Ancak gler bu kez evrenin byk yapl
masnn amblemi olan 4 gnyenin birle
tirilmesiyle biHnen svastika elde edilmitir.

Gsnde bir Svsstiks bulunsn

111 Lots iei zerine otuma u Buda
(Kamakura a bir Japon tablosu)
 Semboller szl SVASTKA
iin unlar yazyor:
Han zel bir biimidir. Ancak
bugn maalesef Nazizm sembol
olarak tannmaktadr. Bir ok eski ve
yeni uygarlklarda rasianan bu
figr bir daire ekli iin
deymiesine ' koordonne bir
sistemin deiiklie uramas "
L abirent S v u tik desenli bir M sr olarak kabul etmek gerekir. Bu
m h r
han ulan gerekte rotatif bir
hareketi, dinamiklii iaret etmektedirler. Gne sisteminde mevsimlerin
dnp dolap tekrar gelecei izlemini yaratr. Svastika 'spiral' in*
sembolizmi ile edeer tutulduundan doum ve lm' n olduu kadar
deime ve gelimenin de srekli oluunu yanstan bir sembol olmutur.
Budist ve Hindu1 lar svastikay Bouddha' nn kalbinin stndeki mhr
olarak grmekleydiler. Mhr burada yetki ve otorite simgesi olmutur.
Saa dnk gamal ha gnele ilintili bir simge kabul edilmitir.
nk kollannn bu ynde dn gnein hareketlerini gstermekteydi.
nk kuzey yanm krede dou 1 dan gneye daha sonra da batya
gemektedir.
Sola dnk gamal ha ise daha ok geceyi, rktc tanra Koli
ve byclkle ilgili bulunmaktayd.
Tibet te ans muskas ve sembol olarak kullanlan svastika, Akdeniz
ananda ulan MEANDRE motifi olarak kvnlm olup grek gama
harfinin 4 kez oaltlmas ama-lanmtr.

GEOMETRK SEMBOLZM
.Kare, daire, koni, ha, piramit, kre, gen, yam uk...vb.
Saylan 5000 kadar olduu saptanan geometrik figrler,
hemen tm kltr evrelerinde, bazen ok ar, karmak ve
zgn anlamlar tayarak uygulanm ve SEMBOLZM
S ZC 1 nde yer alm bulunmaktadrlar. Bu figrlerin,
daha ok Judaizm ve slmda olduu gibi, canl yaratkiann
resimlendirilmeleriyle balantl olan puta tapcla, sanki

112
dmann an by imi gibi, kar konukluu
topiumiarda, yaygn bir kullamima atam
bulduuna tank oluyoruz. Bugn Louvre
mzesinde serilenen ve Filistindeki, Roma
dneminden kalma Kefer Yasef e (Yasef in
mezan) ait mezar odasnn resmi grlen kaps,
sz konusu rnek olarak gsteriliyor. Aadaki
aklama iin bu szcn varsaymlarndan
yararlanlm ve grlen figr ve desenlerin
gizemli anlamlarm rten kap, bu anahtar
sayesinde alarak aralanabilmitir. Bu konuda
yaplan yorum yle :
Panoyu, her ki ucundan gen eklinde iki
toka ve bunlarn arasnda alt halka bulunan bir
bant dikine olarak iki eit ksma oynyor. Kemer G t>M ETKie: porte de sepulcrc.
Trotvcc Kcfcr Ycscf. poquc rocnaine
burada birletirici rol oynamaktadr, (korner ve (Paris. Muscc du L o u v rc l
toka aMamatma bkz.j Tepe noktas yukarda
olan gen bir (neopiazma) yeni Eflatun felsefesinin etki perspektifi (grnge;
iinde, yaratt zam an devridaimleri (durmaz devinimi) arasnda, lhi
yasann ltfuyta, kendisini yaratana, Tanr katna , tekrar ykseliini, yani
aslna yneliini anlatr gtbidk.
Yukardaki gen ise moddeyte temasa gemek, yani m adde lemlerine
dnmek iin.aatlara ni imajm vermekledir. Dier bir gre gre,
yukardaki gen evreni tohumlayan yaratc g, alttaki ise, bu tohumla
yaratlann byyp ykselerek tekrar O* na dndr .Sonu olarak, genler
bu iki ynl hareketi yanstmaktadrlar.
Bu bandn samda stste yerletirilmi motif bulunuyor; stteki gl
eklinde mimari bir ss esi, ortada tuiavari ekillendirilmi att kare, altta ise
bir helezon (helis) motifi grlyor. Aslnda burada gl ve helezon bir ift
oluturmaktadrlar; gl gne tanrs Apolkm. helazon ise a y tanras
Artemis' i simgeliyor. Bu iki dairesel motifin arasnda alt adet gizemli kare var.
Alt says aslnda prensiple, bu prensibin kendini belirlemesi arasndaki
tefekkrn iaretidir. Dnya da alt gnde yaratlmtr. Bu bakm dan kareler
yaradl simgeliyorlar. Sonuta sa dizindeki figrlerin tm, gne ve ay
gibi iki zam an reglatr (ayartayo) arasndaki yeryz yaamm dier bir
deyile zam an ve boluktaki kozmik geliimi somutlatrmak istemektedirler.
Mezar odas kapsnn solundaki dizide de gene stste simgesel eler
gryoruz. stte olan Kuds1 teki Hz.Sieyman tapmann kutsal eyalarndan

113
biri otan ve burada dokuz kollu olarak gsterilen, amdandr. Ortada ise daire
iine yerletirilmi bir altgen ve bununda ortasnda geometrik bir iek motifi
bulunuyor. Bu kompozisyonda altgen dnya zerindeki zamanla lgili deiim
hareketlerinin devrelerini, daire ise sonu olmayan sreyi, sonsuzluu ve
evrensellik kavramn simgeliyorlar. En altta, iinde kutsal Kanun Kitab' ran
bulunduu sanlan bir tr kasa veya sandk var. kitapta Musa1 ran Tanr'
dan vahiy yoluyla ald 10 emir saklanyor. Bir ekenar drtgenin eklinde
gsterilmi olan bu kasaran ortasnda bir disk bulunuyor ve gkle yeri
birletirme anlamn veriyor.
Kasaran burada ekenar drtgen olarak
gsterilmesiyle ekenar drtgenin bir diilik prensibini
yanstmas arasnda iliki kurmak mmkndr. Alttan
ikinci motif ise, iinde inci bulunan bir istridye kabuuna
benzetilmektedir.! Mrkjye aklamasna bkz.j
Bu kabuun alt kenarnda tekrar tepe noktas
yukarya ynelik kk bir gen yerletirilmi olup (doan veya yaratlanla)
ilgili bir anlam izlenimi veriyor. Baz Sinagokiarda da raslanan bu istridye
kabuu motifinin ou kez cami mihraplarnda grlenin bir prototipi olduu
sorulmaktadr. Seluklu dnemi Ahlat mezar talarnda ss esi olarak oka
kullanlm olan desen ve motiflerin de hemen hemen ayn anlamlan ierdii
saptanm bulunmaktadr.

GEN VE HA'la LGL KSEL BR

GR
Hristiyanlk gen ve ha motifine ok zel biryer ve nem vermitir. Ha,
sa1 ran zerinde ehit edildii, gen ise dinin temeli oluturan TESLS( trinite)
akidesini u veya bu ekilde yanstan figrlerdir. Fanatik evreler kendi din
kltrlerini yaymak, her zaman ve her vesileyle bu kutsal biimlerin gz
nnde tutulmas am acyla, ha ve geni somut nesneler zerinde de
yanstma giriimlerinde bulunmulardr. Bu konuda, bir varsaym olarak,
verebileceimiz rneklerden bazlar unlardr:
-Gmlek ve elbise yakalan gen biimindedir. Bu nedenle olmaldr ki,
baz simi evreler deirmi yakal gmlek giymekten kanyorlar.

-Kravatlar normal olarak gen biiminde katlanrlar. Ayrca bunun gse

sarkan etek ksmnn ii, astar zerine, geni anmsatan bir biim de katlanr.

114
 -Kk koliler, hediye paketleriry saran kurdelalar ekilde grld gibi
dmlenirler.
-M ercedes ve Renault marka otolarn
amblemleri gen veya genden oluturan
ekenar drtgendir.
-Evrensel bir nitelii olan lm tehlikesi"
sembolnde kuru kata nn stne
aprazlam a konulan incik kemikleri, aslnda
bir Saint Andr ha' dr. (kafatas metnine
bkz.)
Tabuttan da ayn am a dorultusunda
biimlendirilmitir.
-Aritmetik ilemlerde toplama iareti (+ )
bir Yunan ha' na benzer (x). Aslnda bu
iaretler belirli bir niceliin oalmasna,
bereketlenmesine arac olmaktadrlar.
-karm a ve blme ilemleri iin
kullanlan iarettae (-), (+ ) ise ( 1 ) rakamnn
yan yatm halinden kaynaklanr ve bir
eksilmenin olacan gsterir.
-Yasaklanm ve yok edilmesi istenen olgular veya obfeier zerine bir (x)
iaretinin konulmas ise, o eyi ortadan kaldrmakta, veya " b e n varken o
yoktur * anlamna gelmektedir. Sigara iilmesi veya park edilmesi yasaklanan
yerlerde de ayn iareti grrz...
simda tabutlarn ba ksmnn gen olarak ekillendirilmesi XIII.
Yzyllardan sonra yaygnlam bulunuyor. Mevtna trbe - mzesinde
Horosan erlerinin sandukalarnda grlebilecei gibi, Asya, sonra Anadolu
tabutunun ba ksm hill eklindedir. slm tabutlarnn geni anmsatmasnn,
kaygusuz, teslis kaidesiyle uzaktan yakndan hi bir ilikisi sz konusu
edilm eyeceine gre, bu tr bir uygulamann, zellikle Alevi tarikatnda
benimsenerek yaygnlam bir dnce tarzyla ilgili olmas mmkndr.
Ancak bu tabutlarn kesiti alndnda bir ev grnm vermesi de dikkat
ekicidir.

115
 HrisMyanlar eek ve kalra bindiklerinde. iki bacakiann sa veya sola
uzatarak yanlamasna oturuyorlar. Bu grnm adeta bir ha' anmsatyor.
Bugn bNe rnein n a rc* (Yalova) daki eski Rum kylerinde bu adeti
srdrenlere rasttarvyorf?)...

SELUKLU - OSMANLI VE TRKYE

CUMHURYET DEVLETLER BAKENTLER
Konya, St, Bursa, Edfrne, stanbul ve Ankara...Tarih boyunca Anadolu1
da kurulan Trk devletlerine bakent olarak seilmilerdir.
Harita zerinde incelendiinde bu be ilimizin corafi konumlaryla tpatp
ayn doru zerinde bulunduktan, denge ve aturgankt simgeleyen bir
G EN ve batklama Hke ve zleminin ynn yanstan bir O K oluturduu
grlecektir. ^
Raslantlara bile egemen oiunuu yanstan bir olgu diyoruz...

116
 Avusturya

N SELUKLU - OSMANLI VE TRKYE CUMHURYET

Edm e DEVLETLERNN BAKENTLER

Eski bir duvara Lonca (Loca) tndan gelimi, uluslararas bir demek olan
M ASONLUUN balca sembollerinden biridir. Alevli Yldz1 s direktr
merkezinde bulunur, ilham ve lhi nur1 u simgeler.Dier bir deyile " lhi
p re n sib in ' sembol olur,

Modem lisanlarda, byklk, soyluluk, yetenek...gibi vasflan tanmlayan

isim veya sfatlann ounlukla (G ) harfiyle balad saptanmtr. Bunlann

117
boanda GEOM ETR geliyor. Geometri evrenin miman1 dr. ngilizce ve
Franszca szlklerinden kardmz aadaki szckler bu yargy
dorulayc niteliktedirler.
Good, G od, Goid, galiant, gathering, g a la e .generateur, germe,
govem ance, granite, gudance, grand, gradeur, geant, geni, gnral, gloire,
gad, grave, gross, groupe, growth, gaillard, gense, gladlateur...vb.
Turkede de, ilgin bir raslanti olarak, ayn nitelikte ban szckler var;
Galip, gara nti, gayretli. gven .gerek ,gaza ,gazi , genel .g ,gk gne,
gz, grkemli .gzel .gtemekf?}...
Yunan alfabesindeki gamma hadi ( ) duvarc gnyesine benzer. Drt
gammaf run birlemesi svastika1 y oluturur. Duvarc gnyesi ise yer ekimi ile
lgili br aratr. Nitekim yer ekiminin fizikteki simgesi de (g) harfidir.
G harfi eski inde bir imparatorluk amblemi olmutur. (G ) Latin alfabesinde,
yaamn nvesini oluturan splrar e en fazla benzeyen bir harftir. Rakam
olarak ise (6) ya benzemektedir. Dnya (6) gnde yaratmtr. (333 rakam
Masonluun en st derecesidir. (33J. 3+3=6dtr.(6) ayrca geometrik olarak
altgen' te de lgilidir.
G harfi le HgHi bu sembolik aklamay Byk Ay burcunun' da (G ) harfine
benzediinin, gzlemcilerin ortak bir gr olarak benimsediklerine
deinmekle zefliyeceiz...
Duvarc gnyesi bugn dahi geeriiiiint srdren M ASONK bir
semboldr. Byk yapcy (grand batisseur) betimler. Ayn zam anda, adaletin,
doruluun , istikrarn, hakbttiriiin, ve saduyunun da bir iareti olmutur.

KLSE
Yunanca (ekklesia) topluluk anlamna geliyor. Yapmna Hristiyanlk dininin
kmasyla balanan kiliseler zaman iinde, Ortodoks, Katolik, Gregorien.. gibi
mezheplerin kendilerine zg gelenekleri dorultusunda, belirli bir aama
gsterip eitli formlar ve plan tipleri uygulanarak gerekletirilmilerdir. Genel
bir deyile, Hk yaplanlarn Yunan bakalannn bir devam niteliinde olduunu
ve onun plan tipinden etkilendiini syleyebiliriz. BunlaraAyasofya* da olduu
gibi, Kapal Yunan ha planl Kubbeli bazilika deniliyor. Ermeni
kiliselerinde olduu gibi, yonca planl veya Ani Katedralinde uygulanan
kubbeli bazilika le kapal Yunan ha biimlerinin bir arada kuliomtcti

118
rneklerde var. Seluktaki StJean bazitakas ise ok kubbeli olarak in$a
edilmitir. nk Jstinyen kubbe esine ok nem veriyordu. Latin ha
planl kiliseler ise (ikonoklazma) krizi dneminin bitiminden sonra ortaya
kyor. Ancak biz bu metin iinde kilise plan tiplerinden ziyade onlarn ortak
ynlerini ve baz soyut grnmler zerindeki yorumsal dncelerimizi
aklamaya alacaz.
Latin ha planl Katolik kiliseleri, genel grnm ile, kollan ak yatm bir
insan andrr. Bu benzeyie dayanarak yaplan fanatik bir yorumla yle
deniliyor:
Nasl sevdiimiz insanlarn resmini hep stmzde tamak istiyorsak, kilise
de insann yemi bizim resmimizdir, o halde o zaten bizim zerimizde ve bizimle
beraberdirl"

Kilisenin en kutsal yeri (Berna) dr. Buras sanki bir kalp' tir.Berna camilerdeki
mimber" in. absit ise mihrabn karldr.

Kiliseler, camiler gibi D karakterlidir. Bir ana rahmi scakl duyulur

iinde. NSANLAR oraya koarlar, KARDEE BRLEP btnlemek iin...
Baz kiliselerde sa1 ya ait lhi ve insani zellikler vitraylardaki k ekilleriyle
geni hacimli boluun gizemini arttrmaktadr.
Kiliselerde kubbe segmanndaki kk pencerelerinin says genelde 12
dir. iu pencerelerin aralarnda ya (12) havari, ya da 12 srail Kral bulunur.
Pencerelerden giren gne klar gibi, onlarda tapna aydnlatr k
verirler.
Kilise bir zn ba, kayk, kule, gemi ile zdeletirildii gibi, Isa1 nn ei,
dolaysyla tm Hristiyanlarn ana* s (teotokos) otarakta kabul edilmektedir.

119
 KHtsede bir anal* v diil* niteliinin bulunmas A N A le lgili dier sembolizm
kurallarnn ona da uygulanmasn mmkn klmtr.

Kilisenin (noc*) ad verilen esas ibadet salonu, gemi teknesi ortamna

gelen, (vabseau) ataraMa isimlendiriliyor. Ancak bu, ebediyete dofru yol a k n
fcutsalbk gemidir; direinin tepesi saylan kubbenin iinde daim a sa bulunur.
nk O, bu geminin bayradr. Hristiyan inanlarna gre, Olunun km ve
Tanrnn annesi olan Meryem, daim a sa' nn altndadr; absffln stndeki yanm
kubbe (kalat) nin inde gsterilir. Bunun altnda ise, ndi yararlan, havariler ve
cier azizler, kubbe ile yer arasnda, hierar* bir dzen iinde
ytrteftiritmiiefdir.

Kiliselerin iinde veya dr duvariannda, kaplarda grdmz batk,

buday baa. zm salkm, oban ,batak,..figrleri, zaman iinde hep sd
nn simgeeel iaretleri olmutur. Bunlardan buday baa, ekmei, zm ise
koru ve arab sembolize ederler. Kuzu, kinci Ayasafyanm temel kalntlarnn
tirizlerinde gld gibi, sa* ya Ingnanlan gsteriyor. Bu kuzular bir sra
halinde ytsyoriar; grittkteri yer he sa* nn bulunduu su kaynadr...zn
akiminin Mhryem' in sembollerinden biri olduu Heri sCrtayor. Burx* en
belirgin mekterinden biri Zetve vadisindeki Bcfckh-zrrJ kilisede
grlmektedir.

Kfseler giri, Atemis damdaki dier tapnaklarda olduu gibi, kural okrak
bat yrktaden yaplr ve gnein doduu yerde bulunan absiT e yani
YENDEN D O U ? a donj yneHnir Ancak bu giri, Ortodoks kiliselerinde
etapta yaplmaktadr; bunlar ATRUM, DI ve NARTEKS* ler ve NAOS
(SELA) olarak isimlendiriliyor- Birinci kapdan girmeden nce bir avludan
geiliyor. Bura eski Roma evtorindekiter gibi bir alandr. Yunanca bir szck
otan atrium, ayn zamanda, nsann fikren kendini bir eye hazrlama* veya
am aca ulamak iin almas gereken bir yol, mesafe, sre olduu gibi, baz
n eylem ve giriimlerin uyguland aama antarrarm da ieriyor. rnein.
Ankaraya gitmek iin katediien 7-8 saatlik yol boyu ve sresi, maddi
anlam da bir gtrium yla b ild ii gibi, bir gencin akn itiraf etmeden nce
giritii kur yapma aamas da atrium 1 un gayet soyut olarak ierdii anlam ve
kavramlardan blridirl..Nitekim kiliselerde de atrium' dan naos' a giriin bu tarz
aamada yaplmasnda insan kendini psikolojik olarak dine ve ibadete
hazrlamaktadr. Bu aamalarla balayan ilerleyi, kilisenin en kutsal yeri otan
bem a 1 da son bulmakta ve KUTSAL BR YOL olarak tasarlanmaktadr. nk
kutsal yerlere gten yollar da kutsal olup o yere varmadan nce, zerinde.

120
ziyaret ediimeci arzulanan, baz duraklan olmaldr. ATRUM szc ile HgHi
yle bir benzetme yapabiliriz kansndaym:

Bilindii zere, tpta dolam sisteminde karun ieri girdii Hk KALP

BOLUU* na verilen isimdir. Biz buna KULAKIK diyoruz. Alrium burada
alak basnla alan bir pom pa olup bir kapakk iinden sa
vantrikle (karnca) gndermekledir. Kiliselerin ibadet salonu bir karn, en
kutsal yeri olan BEM A'da onun KALB* dir...

slm felsefesinin de benimsedii bir olay; zira Mekke* ye giderken hac

odaytan stanbuldan harekette nce Sultan Ahmet Cam iinde toplanyor, sra
ile, Eyp Sultan, Hac Bektai Veli, Mevtna, Veysel Karani hazretleri...gibi aziz
ve evtiya trbelerini ziyaret ederek yoHarma devam edtyortar. Eski tapnaklarn
yollan da kutsal olarak nitelenmiti. rnein, Mkef le Didim ApoSon tapma a -
rasmdaki yolun Didim' e ulaan blm tmyle ortaya karlm bulunuyor.
ksede rahiple cem aat kar karya dururlar. Dikdrtgen plan, yzyze
olmaya en uygun den bir formdur, isimda ise, imam ve cem aat ayn yne
bakariar...

ksenin kubbesi, camilerdeki gibi, burada d a semavi bir

rt esidir ve maddi dnyay simgeleyen bir kaide zerine
ve genelde drt ayak oturtulmutur. Bu saymm drt oluu sa'
nn dnyann drt bir yresine egemenliini yanstmas
eklinde yorumlandg gibi, dnyann drt olan kaps, veya
saylan drt olan ndi yazarlaryla da zdetirilmekte...slm'
da hal olan kutsal kitaplarn says da (4) deilmi dir?..
Kubbenin mimari adan byte biimlenmesi akustii ve meknda i
boyutlarn genilemesine yara alamak ve m abede iten- dtan grkemli bir
grnm kazandrmak gibi somut d a n fonksiyonlar yan sra, kubbeyi andran
gerek gn altnda sanki ikind bir gk, bir mikrokozmaz (mikrazmoz) izlemini
yaratt d a akla geliyor. te yandan, kubbeyi dbkey bir
mercekle zdetirmekte mmkn. Zira, mercekler yksek
nitelikte saf cam ve kuvars* tan iml edilmekte ve iinden ' ! ! 1!
geen nlarn dorultusunu deitiren bir ara gibi ! j J ij
grmektedirler. Bunlarn parabolik bir grnmleri ve d f* t f
bkey (konveks) ve i bkey (konkav) trleri bulunur, ite >!!
mercein bu zelliinden hareket ederek, kubbenin de
parabdik bir mercei anmsattn, nlarn, gne gibi
ok uzaklarda bulunan bir merkezden geldikleri iin,
hemen hemen paralel olarak bu m ercee ulatklarn

121
syleyeceiz. Bunun ardndan da, gne nlarnn birbirleriyle bir noktada,
(odak noktasnda) birlemeleri gibi, sa' nn da bu mercein tam ortasnda yer
alarak, politeizm (ok tannhk) inanlarn ruhani vcudundan geirip, hepsini
tek Tanr inancnda birletirmek istercesine, bir grnmn imgelendiini de
ilve edeceiz...Bu olayda kubbeyi, ters konumu ile, yeryznde yaplan
ibadeti ge yanstan bir ara olarak tasarlamakta mmkndr.
Kubbenin iinde egemen olan renk tonu seiminin de bir raskmt olmad
gerektir. Nitekim, Kariye mzesinde grld gibi, i narteks' te sa ve
atalarnn resimlendirlldli kubbe onun tanrsalln ifade eden lacivert- mavi,
Meryem 1 in bulunduu kubbe ise, daha ok, erguvan krmz (pourpre)
renktedir. Bu renk" egemenlik gcn" ifade eder.
Kubbe kasna gkle yer arasndaki geiin balad blmdr. Buras
kural olarak 12 paraya blnr, yani 12 ayr ynden k veren kk
pencerelerle donatlr. Bazen de 12 havarinin resimleriyle sslenir. Oniki
sayumm buradaki antammtn, zocUak' n 12 blmesi, 12 ay, Kuds' n 12 kaps,
Jacob' un 12 olu veya hayat aacnn 12 meyvesiyle ilintili olduu
kansndayz...
Kubbe kasnann altndaki pantantiflerde, kural olarak, ya 4 melek veya 4
ncil yazarn gryoruz ki. olay bu bak asyla deerlendirenin zihninde, sa'
nm ge kurulu olan taht sanki, onlarn desteiyle yukar kaldrp kol ve
kanatlan stnde tutuluyocmu gibi bir izlenim yaratr. Tahttan sz ederken u
aynnty da belirtmek gerekiyor: sa bir taht zerinde gsterildii zaman, ou
yerde, rnein Ayasofya kral kaps stndeki mozaik kompozisyonda, ayaklan
dorudan doruya yere basmaz; onlan dnyay simgeleyen bir eik ( tabure)
stne koyar. . Ayrca bu taht gayet armonili ses veren bir mzik
aroc olan ha rp ' e benzetilmitir. Bununla anlatlmak istenen ey, O' nun
kulaa ho gelen bir mzik gibi olduudur. Kubbe iinde grntlenmi sa1
nn burnu, dikkat edilirse, hafite absdin bulunduu noktaya yneliktir. Smeia
manastrnda absidin yeri bu sayede belirlenmektedir. Keza Akdamar
adasndaki Ermeni kilisesinin dtaki rlteflerinde de sa, duvarn dnda, absitin
ynnde bulunur. Meryem' in yaam yks ile ilgili kompozisyonlar daha ok
naos' un dndadrlar. Tevrat ve ncil olaylar adeta i ie. babaa bulunurlar.
Hristiyan kiliselerine ait, daha ok sembolizm asndan, baz ayrntlarn
incelenmesine ayrdmz bu metin iinde, zellikle Kariye mzesinde aka
gzlendii ekilde, kiliselerin Eski Ahit ( Tevrat) ve Yeni Ahit ( n cil) in konusunu
ettii olaylarla resimlendirilme amalarnn banda, resmin okuma yazma
bilmeyenlerin yazs olmas ve onun dinin tantlp retilmesine yardmc bir

122
ara olarak kullanlmas geliyor. nk Hristiyanlk astnda bir yz ( surat) dini,
yz ise sessiz bir lisan' cNr. Bu adan kilise duvar resimleriyle yaplan din
eitimini, didaktik olarak, gnmzde uygulanan odio-vlsel metocf un bir
prototipi eklinde deertendkmek mmkndr.
Son olarak, kilise szcnn bir topluluk ( cem aat ) anlamn ierdiini
hatrlatarak, Anodoiuda kurulan ve (ilk Yedi Kilise) adyla tannan bu
topluluklarn, zellikle toporaflk olarak, gelinip gidilmesi kolay, ayn zamanda
Anadolunun stratejik yaklama yol ve blgelerinde bir din kalkan
oluturulmasna zen gsterildiini de bekitmek isteyeceiz...zmir ( Symima ),
Efes, Bergama, Sardec, Laodikya, Akhisar (Triatri ) ve Alaehir ( FHadetfa )
zamann nispeten en kalabalk olan kentleriydi. Symima ve Filedelfia isimleri
Amerikaya Anadolu'dan gitmi bulunuyor..

KAPI
Kap soyut ileviyle, ki durum, iki ortam, iki lem, bilinenle bilinmeyen,
grnenle grnmeyen, kla karanlk ve varlkla yokluk arasndaki bir geit ve
ayn zam anda bir gei olaynn sembol olmutu. Somut ilevi ise, kapatt
yere girmek ya da kmak isteyenin zorunlu olarak kullanaca bir ara
olmas. te yandan kap, duruma gre, yeni bir balang, giriim veya
atlmla da zdetiriliyor. Kanatlar ve kasa olmak zere iki ana eden oluan
bu obje, biri DNAMK, dieri ise PSKOLOJK olan
u iki farkl grnme sahip: ten ya da dtan bir
etkiye uradnda yapt iki ynl hareketiyle, ya
bir eyin veya yerin stne kapanp onu saklyor, ya
da alp, oradaki gizleri aa vuruyor, gzler
nne sergiliyor. te bu harekette oluan RTM E
veya GSTERM E olay bir kapnn DNAMK olan
ilevidir.

Psikolojik adan incelediimizde, BR

TARAFA G EM EY davet edici bir grnm
var. 60 !. geilecek yer burasdr demek is
tercesine, bize bir geidi ve onu izleyen bir Y N ve
YOLU iaret ediyor. Bu nedenledir ki, Yahudi ve
Hristiyan geleneklerinde, bir tapnakta kutsallklarn
balad yer onun kaps olmutur. O , nnde
duranlan, ahrete davet eder ve girmek istiyenlere

123
cennetin yolunu gSterir.(Asknda, gkt%yapmck, zeNkv* kuteaflr otan bir hankmt
kovram dr.)

Ezc*erist (gizli, battn, irek) ekoln farkl bk yaklamla yapt incelemeye

gre ise, bir kapdan yaplan giri ve klarda kapmm kanad, ya da
kanattan, kendisine yaplan itme ve ekme darbelerine gre ynlenirken,
kasasnda takl ve tabi olduu reze ve menteeler aksiyal durumiann
korumaktadrlar. te burada kapnn birinci durumu insann DI DNYASI,
kincisi ise gene ona zg olan DNYASIYLA zdemektedir...

Hristiyan geleneinde tapnan ana girii bat ynndedek ve SAH KAPISI

olarak adiandmir.Bunun nedeni, gnein o ynde batmas ve dier ynden
yeniden doana kadar, yitirdii klar gibi, dinsizlik, inan ve imanszl orada
karanla gmmesidir. Bu bilin ynnde oluan inan, Bat Kaps' mn kimi
yerde bir sonun da balangc olduudur. Bu nedenledir ki. Trabzon Aya Sofya
Kilisesindeki Son Mahkeme sahnesi (D nyann sonu) bu kilisenin Bat Kaps
giriine ilenmi bulunuyor.
Tapnaa batdan giren kimse dou uya, yani gnein doduu ve tekrar
domas beklenen yerdeki bemann absidine doru Kerter, orada, yeniden
doua (rezrreksiyon1a) kavumak iin...
Durum dier dinlerin badet yerlerinde de ayn. Onlarn da giri kapkan
mabedin en kutsal saylan kesine ynelen bir yolun balama noktas kabul
edilmitir.
ok tanrl mitolojik dnem de ina edilmi Artemis tapmaklarna, bu kez
doudan girip batya, yani bir ay tanras olan tanray simgeleyen olaya,
gnein batna yrndn hatrlayalm.

zellikle Hristtyan Ortodoks kiliselerinde naos' a girmeden, ATRUM, i ve

d narteks ad verilen meknlarn kaplarndan geiliyor. Atrium szc
bahe, avlu anlamna geliyor. Ancak bat dillerinde atrium, simgesel olarak,
bir am aca ulamak iin gsterilen gayret, emek, alnan yol ve zaman
kavramlarn da iermektedir. Nartekslere gelince: Bunlar birbirlerine paralel
koridorlar, dehlizler. Narteksler birbirlerine. Aya Sofya1da grld gibi, kimi
kez sembolik deerleri ve anlamlan olan bir say ile irtibatl olup, dua gibi,
inand dinsel bir vecibeyi yerine getirmeye niyet ederek kiliseye gren bk
kimsenin, oraya girmeden nce belirti bir aama geirerek, psikolojik olarak
uhrevilie kendisini hazrlla masna da yardmc olmaktadr. Tam anlamyla
narteksler, kiliselerde mezhepden olmayanlarn, ya da henz vaftiz

124
edfcnemiierin tcuMand dehlizdir. Narteksler ana mekndaki orta netten,
zerinde kaplar bulunan bir duvar, ya da kolonlarla ayrlrlar.
Airium-Naos arasndaki kutsal yolun zerindeki kaplarn s a y bir raslant
sonucu deildir. Dine girmeyi kolaylatrmak iin ok sayda oimttr.
rnein, Aya Sofya1nn mparator giriine mahsus cephesinde 7 + 5 + 9 otmak
zere, 21 kap bulunuyor. Yirmi bir 3x7 oiup, altn saylar iinde dinsel adan
ok ynl yorumlar itiren bir saydr. Dier saynm ierdii simgesel
anlamlara,konuyu datmamak iin yer vermiyorum ancak, yirmibtr' in,
gelimiliin ve yetkinliin says olduunu, keza, o devrin stanbulunu kuatan
kara ve deniz surlarnda, manevi koruyuculuu da salamas iin, 21 kap
aldn tahmin ettiimi hatrlatmakla yetineceim.

imdi NARTEKS szcnn mitolojik yksne deineceim : Narteks,

Gaia' mn olu olan Prometheus (nceden gren) n tanr Zeus' ten alarak
insanlara verdii atein, ucunda yand bir dal parasnn ad. Prometheus
bu eyleminden dolay, tamlarn kurmu olduu dzene kar gelmi ve
cezalandrlm...Bu efsanenin dier ayrntlarndan sz etmeden, sadece
narteks1 in IIKLA dolaysyla YOL GSTERCLK* le ilgili bir obje olduunu
hatrlatmak istiyorum. Sonuta Atrium, birbirlerine paralel iki koridor.narteksler.
orta net ve absif e ulaan bu yolun srekli aydnlatlm olduu ima ediyor...
Camilerimizde de, narteksier benzeri yaplama plan sz konusu olabilir.
zellikle Osmanl camileri d ve i avluludur. Harem ad verilen dtaki
duvarda, cam iye gelenlerin fazla dolamamalar, yani her yndeki mahalle
sakinlerine gsterilen kolayln eit olmas am acyla ok kap almasna zen
gsterilmitir. Mmin burada da sokaktan ayrlp hemen caminin ibadet
salonuna girmez. D ve i avlulardan geer, yani onun belirti bir yol ve sre
geirmesi arzu edilir. Sultan Ahmet Cami' nin harem duvarianntn kuzey
cephesinden d avluya giri kapsnda bir zincir sallanyor. Nedenini sorarlar.
Cevab u: Bu caminin d avlusu haftann belirli gnlerinde ak hava pazar
(agora) oiarakta kullanlyor. Ancak, yerel ynetim bu pazar yerine ykl
hayvanlarn girmesini yasak etmi; ayrca bir zincirle kapnn giriideki
ykseldii azaltm...Bu vesile le zellikle slm mimarisinde hibir eyin
SEBEPSZ deil, mantk ve AKLSELM rn olduunu tekrarlamak istiyorum.
D avluya grdik.Karmtza i avluya alan grkemli bir kap kyor. Bu ta
kap, mira anlam nda, merdivenle klan yksek bir platforma oturtulmu ve
ii oyularak diilik verilmek istenmi bir mihrap gibi grnyor; eksenin br
ucundaki gerek mihraba, cennet kapsna doru yn ve yol verir izlemini
yaratyor adeta....(Bkz. Sultanahmet camii)

125
 Seluklular ta iiliindeki emsalsiz ustalklarn dini ve sivil am al mimari
yaplarnn zellikle ve ncelikle kaplarnda gstermilerdir. Byk bir zen ve
nem gsterek ileyip ssledikleri bir kapy, onlarda bir KARILAMA ve
UURLAM A1 nn, yani fiziki bir birleme ve ayrln yapld yer olarak,
deerlendirmekteydiler.
Kap yapm iin seilen mermerin, (birinci hamur beyaz kat rnei), en
kaliteli olmasna dikkat ediliyordu. Konya nce Medresesi kaput beyaz mermer
deildi am a, Sille ta ad verilen, ilenilebilirlii ve zam ana kar dayamkl
olan esmer bir tatan imal edilmiti. Bu kapnn stne ilenen HAYAT AACI*
nn bu kez bir enginara benzetilmek istenmesi de ilgintir. Enginar deerli
bir sebze, bir SARAY TAAMI o devirlerde...(taam - yiyecek)
D cephelerinin kendisini bizlere hayranlkla seyrettiren dekoratif gzellikleri
arasna ilenmi ayet, methiye ve ithaf ibareleri, oraya girecekleri dine
hazrlamann yem sra, bu eserleri topluma kazandranlar tantp, onlar iin
hayr- dualarn beklentisi de am alanyordu.
Seluklu mimarisinde baz kaplarn ait olduu binadan da yksek
yapldna tank oluyoruz. rnein, Nide' deki Ulu Cam i' nin ta kaps
CAM N N KAPISI DEL, KAPININ CAM S dedirtecek kadar byk
boyutludur. Alaattin Cam ii de denilen yapnm bu kapsnda, k ve glge
oyunlar yaratarak, Suttan Alaattin' in kz olduu iteri srlen bir kadn yz
gsterilmek istenmitir. Seluklu kaplarnn bir baka zellii de halen baz
evrelerce bilinmediini sandm zelliklerinden biride udur: Konya nce
Minare ve Karatay Medresesi, Sultan Han Kervasaray, Seluk' tak sa Bey
Cam ii...nin ta kaplarnn st alnlklnda siyah/ lacivert mermerden enine ve
boyuna eritler halinde stilize edilmi kfi yaz ile M UHAM M ED yazldr, islmda
o devirde, resim krizi nedeniyle insan figr yaplamamaktadr.

Hristiyan kendi peygamberinin resmini kaplarn stnde nasl aka

gsterebiliyorsa, o da kendi peygamberinin ismini, resim benzeri bir sanat
rn olan kaligrafi ustal ile biimlendirip gizleyerek, cam i kadar mbarek
sayd, eitim ve retim kurumlan olan medrese
kapkannda da grmeyi ve gstermeyi arzu etmi,
gerekli bulmutur.
Antik adan bu yana hemen tm din ve
uygarlk dnemlerinde ina edilmi binalann KAPI
AD VERLEN organik paralan, orann grev ve
am acna uygun bir biim ve anlam verilerek,

126
nne gelenleri koruyan, cesaretlendiren, yerine gr korkutan, ya da
kendisinden beklenen manevi koruyuculuu glendiren baz simgesel
elerle birletirilmi veya btnletirilmilerdir. Bu sayede ieri giren insanlarn
o kutsal saylan eylerin ALTINDAN YA DA ARASINDAN ge-meleri
salanmtr. Bu konuda bir hayli rnek vermek mmkn: Mitillerin vahi
grnml olan Aslanl ve Sfeksii Kaplar, Yazl Kaya ( B ) odas giriindeki
gardiyan cin rliyefi, Alaca Hyk Sfenksi! Kapsnn n, iki tarafl olarak baz
dinsel trenlerin rliefierlyle ilenerek kutsailatrlmak istenmitir, Seluk St. Jean
Takip Kaps (Knk dan bir blm u anda Londra1da olan ve Truva Sava1da
All' in Hektori u ldrmesi daynr betimleyen bu sahnenin uygun grlp,
zellikle bu kap alnlna konulmasnn nedeni yoruma ok...)Hap Kalesi1
deki karlkl iki aslan, Ani ren yerindeki SVASTKA. shak Paa Saray
kaplarndaki hayat aalar, aslanlar, Erzurum tfte Minare ve Yokutye
Medreseleri podallerinl ssleyen, amanlk dnemden yansyan Kozmik Evren
Aac, dragonlar, kartallar ve gene aslanlar...Ayn konuda Perge ren yerinde
gzden kaan bir ayrntya deineceim : G e Roma Kapts stndeki
kabartma, bir kalkan ve ucu grlebilen bir maro (karg^) betimliyor. Bunlar
sava tanns Aes1in simgelerinden biri. Am aa belli: Savaa giden yolcu edilen
askerler altndan geerken ondan cesaret alyorlar prfle oluyor ve manen
kt ruhlardan annyoriar.(Prftksiyon olay)*
Hristiyan dini mimari ve ikonografisinde klse ana giri kaplan zellikle sa
ile lintili olup, onun baz mesajlarn da tamlardr. Meryem genelde,
girilerde yoktur, ya da kinci plandadr. rnein Kariyede ikisi de var ve kar
karya konulmu. Bu konumlaryla " Mabede ho geldiniz * der gibi, girenleri
kar-iamakta, gidenleri de BRLKTE uurlamaktadrlar. Buradaki Meryem,
kuca-nda ocuk sa ile gsterilmitir. Belki de oluna , bu vecibeyi
ocukluundan tibaren rettiini sylemek stiyorL .
Kiliselerin sa1yo sunulu trenini yanstan sahneler de hep kaplar stnde
yer almlardr. .
Orta a ikonografisinde ise Meryem in G GLJN KAPISI, ya da bir kap
olarak betimlendiriidiine tank oluyoruz. Kariye ParakJezon' unda Jacob1 un
ban taa koyduu yerin stndeki merdiven ge ynelmitir ve orada
Meryem bulunmaktadr.
Aya Sofya Kral Kapstna dnyoruz: Kap stnde, sa1nn ApolkxV un kine
benzetilen tahtnn altndaki bronz plakada ak bir kitap riyefi bulunuyor.
Oul' u simgeleyen bu kitabn stnde u satrlar yazl: 11 Tanr bana, sen
koyunlann olduu yerin kapssn dedi; her kim benim araclmla ieri girerse,

127
orada gerek meray bulacak ve kurtulacaktr, " ncir in bir yerinde de u
ifade var: " te ben bu kapnn nnde duruyor ve ona vuruyorum; eer biri
benim m im i duyar da kapy aana, ieri gireceim ve SON AKAM
YEMEN onunla birlikte yiyeceim, o da benim le..." Bu ki rnekte Hristiyan
aleminin kapr1ya neden bu kadar nem verdiini anlam oluyoruz.
Kaplarn Antik ada ehir surlarnn en zayf, ya da en gl olmas ilene
noktortarydL Yunan askeri mimarisinde, rnein Perge ve Bergamoda sur
kaplan her ki yanndaki kulelerle korunuyorlard. Hitif tede grld gibi
kaplar ve kuleler son nlem olarak, adak hcreleri ve tann kabartmalaryla
do donatlmaktayd. Hristiyan kiliselerine fiziki gvenlikte gerekiyordu. Bunu
salamak iin Aya Sofya ve Seluk bazilikas girilerinde nbeti bulu
nuyordu. Nedeni, bu mabetlerin ayn zam anda devletin hzinesinin bir ksmn,
ya da yaplan maddi balarla oluan hatr saylr bir paray da saklamayd.
Camilerde ise byle bk adet ve gereksinim sz konusu olmamtr. Kap ve
pencereler bugn bile bir meskenin en kritik blmleri olma durumunu
korumaktadr. Kilitler, nbetiler ve en gelimi elektronik aygtlar,..
Kap kavram gerek obje, gerekse bir aama, derece ve yzeyini belirleyen
bir e darakta karmsa kyor. Bala eski zamann saraylar olmak zere,
kaplar bu meknlarda varolmas zorunlu grlen bir tur HERAR ZNCR* nin
baklalar gibiydiler. Omen opkapt Saraynda drt ana kap bulunuyordu.
Birincisi, Bb- Selm, nk selm szden
ncedir, nce olmaldr. Daha sonra Bb -
Hmayun. Bu kap dierlerine oranla daha
grkemli, iki tarafnda kuleler var, stnde Lir
iekleri (Avrupada yaygn bir dekoratif e).
nk hnkrn adn tayor. nc kap, Bb-
Saade. Bu sonuncusunun daha renkli, resimli ve
gsterili olmas stenmi. nk saraydaki
protokol etaplarnn son kertesi. Sivil akaalaro
bekletiliyor. Daha baka bir ciddiyet, resmiyet ve
MAHREMYET i var...Aya Sofya' nn Kral kaps
da dierlerine oranla daha byk ve zeri
deerli metal kaplamal. Akropollerin Propilen
ad verilen giri holleri veya kaplan da grkemli
ve gsteriliydiler.
Bat lkelerindeki, malikneler, konaklarn
balca ki kaps bulunmaktayd. Bunlardan biri,
leydiler, kontlar...gibi elit (sekin) dzeydeki

128
ziyaretiler, d$eri m uak ve hizm etilere alt olan bir servis kapta. AAca bir
anrf tortundan kaynaklanan bu olgu Mm kelerinde o denli yaygn
otmamtkr. ou yerde her iki dzeydeki intanlar ayn kapy
kuNanabNiyortardL Eski zaman evlerinde mutlaka bir bahe bulunduundan,
eve, biri sokak cieri bahe kaps denilen kaplardan girilip kk,'taktaycfc.
Eski Satran-boluda. Kaymakam Evi olarak adtanan bir evk sokak kapanda
erkek ve kadri ziyaretilerin vurarak kullanmak zorunda olduktan ilgin
tokmaklardan sz etmeden gem iyeceim ; g k ip grmeye deer..

Anadolu geleneklerinde kap bir evin KULAI, pencereler ise gzleri

olarak kabul ediliyordu. Bu nedenle olmaldr ki, eski evlerin sokak ve bahe
kap-lanndaki tokmaa EVN DI KULAI ad veriliyordu...
Genel olarak tapnak mimarisinden etkilenen Hristiyan evlerinin plannda,
adeta labirenti andKan.uzun koridorlar ve kaplan birbirine alan odalar
bulunmaktayd. Mmda ise. koridordan ok SO FA varckr ve odalar hep bu
soloya alrlar, yani mahremiyet var am a, gizlilik sz konusu deildi demek
mmkn...
Bugne dek, kaplann ismiendkmesi. onun kapatt, ya da yol vercii
yn ve yerin adn veya o kaprtn ilevini tanmlayan, szcklerle yapHrm
btiu-nuyor. Somut bir anlam olanlar iin u rnekler veriebr. Serasker Kapat,
Aa Kaps, Utla Kap, Elaz Kap, Belgrat Kap, Sivri Kap, Edime Kap,
Gmrk Kaps, Hudut Kapat, D Kap, Kap, Cm le Kapta, Mutfak Kapa,
Garaj Kaps...Soyut, yo ad simgesel bir anlam olanlar ise; eref Kapa,
Hkmet Kapa, Komu Kapa, El Kaps, Snav Kapa, MT KAPISI ve nihayet
EKMEK KAPISI...

Deniz1d Hk alarda insanolunun karsnda dnyaya alm MAV BR

KAPfyd.

( * ) Kutsal meknlara giri kaplarnn stnde (kiliseler) daima sa vardr.

nk sa1d a bir sava tanrs gibi dnlmtr. Onun yapt sava ise
inaszlara kar olmutur. (Perge ge Roma dnemi kaptana bkz.)
slm mimarisinde benzeri bir uygulama sz konusudur. Seluk med
reseleri ( Karatay ) ve kervansaray portalleri (cmle kaplan) nm
aimikiartnda kuf yaz ile Muhammet yazlmtr. nk bu kaplannda ottp
gcterdUderi yolda ayn anlam ve am a sz konusu...

129
 Mlkiyelin d e bir bekisi olan kapdarm n evrenseldir, yani herkese ak
ve aittir. Ancak bize ya da bizim istediklerimize ait otan smr bu eiin iindedir.
Baka bir deyimle, dip dman, el, ellem, ii ise dost mekndr.

nsan yaamnda biri Hk, dieri de son olmak zere, balca K KAPI
bulunduunu syleyeceiz. Buniann birincisinden klyor, anatomik bir kap
bu; oraya arlk dn / giri sz konusu deil. Nice fiziki arlara katlanmaya
m ecbur ettiimiz ANAMIZ1dan, yani bu A N A KAPI* dan bara ara, ama
mutlulua, selmete kyoruz. Nitekim az sonra her ey gzelleecek, yzler
glecek, sevineceiz ve sevindireceiz bizi o KAPI NLERNDE sabrszlkla
bekiiyen-ieril...
ikinci kapya gelince; Bu er ya d a ge ancak giri yapacam z nihai kap
olacaktr. Vakta ki maddesel yaam terkedUip, kyamet gn gelene dek,
kabirde geen AHRET YAAMI da bitecek, ite o zaman Hhi mahkemenin
kararna boyun eeceiz, cennet ya da cehennem kaplarndan birinden
gireceiz. Ancak, cennet in kaps tek. bakaca seeneimiz yok. Cehennem1
in ise , bir ayete gre, tam yedi k a p bulunuyor. Bunlardan her biri,
gnahkarmzn arlk derecesine gre, sulu blklerine ayrlmlar. lhi
adalelin terazisi bu konuda bir hayli hassas, nk ilenen gnahkarn hepsi
ayn aHkkta deillerdir ve olmamaldr...

Ahret, HAKKA ukapiabmek iin klacak yolculuun eiidir. lm bir

baka iem e G EM EK iin geilen bir kapda. Ancak bu k, hemen
arcindan alan dier bir KAPf dan yaplacak bir GR* e dnmekledir.
Semavi dinlerin ahiret, cennet ve cehennem le ilgili inan ve yorumlan hemen
hemen ayn anlamda...Kariye* de "Son Mahkeme" ya da " sa* nn Dn"
olarak adkanan bir kompozisyon bulunuyor. Ekil sa ve sof un yorumu
blmnde de akland zere, bu tabloda cennet sa' rvn SA AYAI
dorultusunda olup, birka aola baheye benzetilmi. Adnda cennet
Arapa ( bahe) demektir. Bahe moddesel yaam srdrdmz bir evin
meknn hemen arkasnda, onun DEVAMI O LA N , ak, aklk bir alan. Bu
birleme ve uzant dnyevi ve uhrevi (semavi) yaamlarn bir btn
oluturmasna da benziyor.
Sz konusu cennet betimlemesinde havari Phllippe, vaktiyle Isa* ran
kendisine emanet ettii anahtar tutuyor. Arkasnda sralarm bekiiyen
cennetkier grlyor. Cehennem ise sa1 ran SOL AYAI* nn altndan
kaynaklanan bir ATE NEHR eklinde betimlenmi, ellerinde karglar tutan
zebaniler.. .{Anahtar ve Nehir o*lamastma Bkz.f

130
 Baz nehirler denize dkldkleri yerde DELTA* kar otufturukar. Defa. Afata
DALTO oiup, KAPI demektir. Ezoterist ekole gre, bu olay bir A N A RAHMNE
DN ZLEM' nin yansmasdr. nk deniz rahimdk. Nehirler ondan,
onun suyundan da olumutur, dnya corafyasndaki tm nehirler bu
zlemlerini gidermek iin hep denize doru akmakta, koumaktachrtar...
Bizier, yaam boyunca , iki ana kapmm dnda, karmzda bizi nnde
durduran saysa kaplarla karlayoruz. ayet bu kaplar kapal ise, ve biz
oraya girii gerekletirmeye yeterli bir gce sahipsek., yetkili veya hakl isek...
ordan girebiliyoruz.

EK
Eik kapnn yerle balantsn salayan bir para oidumdan
sembolizminde onunla ortak ynleri var. ncelikle eik, bir merkezden yaylan
kutsal mlann sona erdii blgenin, yani kutsaiina sinindir. Daryla ieri,
kutsallkla dinsizlik ve inanszlk arasnda bir gei noktas, aynlma ve barma
ilikilerinin bir sembol oluyor. Somut anlam da, ayet onun nne gelen kimse
ieri alnrsa olumlu, alnmazsa, kapda bekletilirse, olumsuz bir eylemin rolne
yardmc oluyor, araclk yapyor.
Eik, eski geleneklerin bir ounda yerletii gibi, tapnar, antsal bir
mezarn, bir aHe ocann dokunulmazla sahip noktalarndan biridir. Burasn
aarken ayan stne basmamasna zellikle dikkat edUmeii, belirti bir
bedensel temizle sahip olunmaldr. Japonyoda ayakkab karmadan eiin
atlanmasna izin verilmez. Bizde de cam iye girerken abdest alnr ve
ayakkablar karlr. Ayrca, eik, gereinde nnde secdeye kapanlp
plecek bir yerdir. Bu uygulamann Orta Asya ve Sibirya uygarlktannda
yaanlan adrlarda bile adet haline geldiini bilmekteyiz. Mali Bambarian
kabilesinde eik evin kutsal bir yeridir. Bu insanlar atatan iin yaptktan
tapnmalarda onlar, eie baston vurarak * Hz. M uham m et bir o d a , Hz. Ali
se onun eiidir" derier.

' simda mihrap cennet eiidir; secde onun nnde yaplr ve bu eik
plr. Eskiden yaplan (etek pmeler) de hep ayn anlay ve
deerlendirmeyle lgili olabilir. Sunak ( altar) ta bir eik gibi kabul edilmitir;
stnde kurban kesilir. Sunaklar, kutsal sayld iin hep tatan yaplr ve
etrafndakilere oranla daha yksek ve belirgin olmasna nem verilirdi.

131
 ANAHTAR
Ancfrtor somut anlamda am a ve kapama ilevleriyle ilgili; yani kapah
olan bir yere girmek iin onun kilidini amakta kuHan*km bk ara.
Ancak sembolik adan anahtar, baka bir ekle
dnme halini ve sakl- gizli olman gereken bk olay
ve. yerin gizemlerine vkf olma anlamnda deer
lendiriliyor. Anahtar akha kavuturulmas veya
renilmesi istenilen baz bilinmeyenlere zm getirir.
Cevap anahtar, ifre anahtar gibi,.. Bunun yan sra,
erkek cinsiyetti olmas nedeniyle daima aktif rol oynar
ve bk ie, bk uygulamaya lk kez balamann ve
ozeNcIe, iktidar ve sahip olma kavramlarnn bir
sembol olarak kutandr.
sa, Aziz Petus* a { Pierre ) ki anahtar emanet etti; bunlardan bri cennetin
kapar* amak, dier se kapatma yetkisinin sembolleri olarak yorumlanr.
Kcriye1de Nos' a giri kapsnn solunda ve mezar apelindeki (pareklezion)
ceroet kcpt* nnde, etinde anahtar bdunon ah Petnjtf dur. SemboHk
adan. Tanrda, gnele ve efle oknak zere, lemde balca anahtarn
varimdan sz edilir.
Tonrmnki yarodtn ve dnyann ; gnetnki gndz ve gecenin kaplarn
ap kapayan anahtardr.
efteki anahtar ise, onun ynetim iin sahip olduu tm maddi ve manevi
gleri gsterir ve kendisine verilen yetkileri kullanabilmesini salar.
Papaya zg taklardan biri de, attn ve gmten yaplm, ki anahtardr.
Bunlar dnya ve aNret cennetlerine giriin, gece ve gndzn anahtarlar
olduu gibi, atfndan olan onun ruhani otoritesini, gm olan ise, papann
geleneksel olarak slendii, kraliyetle ilgili grevlerinin amblemidirler.
Eski geleneklerde anahtarn verilmesi, teslimiyet, boyun em e anlamm
ieriyordu. rnein, Cenevizliler, fetih srasnda, stanbul' un kendilerince igal
edilmi olan blgesinin anahtarn Fatih Sultan Mehmet1 e teslim etmilerdir.
[Galata kulesi sttncte yazldr.)
Gnmzde ise, nemli bir kiiye, br ehri ziyareti dolayyla sunulan ve
genellikle altndan olan anahtar, o kiiyi kendilerine bir hemehri gibi kabul
ederek, onurlandrma anlamnda uygulanmaktadr. te yandan, anahtarn

132
devir-teslm likileri arasnda el deitirmesi bir grev yelki ve sorumkjkJdannm
devrini fade ecfyor.
Kiracnn kiraya verenden anahtar teslim almas, mlkiyetin kesinletii
antam m dadr. lir inaatta anahtar tesm* ifadesinde ise, hereyin tam ve
tekmil olma vaadi am otar.

EHR
Sembolik adan ehire diilik prensibini ieren bir yerleim alan, bir ana
gzyle baklyor. inde yaayanlar ise onun sinesinde bamdrcfc ev
lattan...Bu nedenle olmaldr ki, Efes Artemisine ehirlerin koruyucusu bir Ana
tanra olarak, bamm stne kenti simgeleyen ve bu izlenimi veren klek bir
ta oturtmu bulunuyorlar. ehirler kutsal yapriar da barnda tamckmdan
kutsal ve dokunulmazl olan yerlerdir; etrafn eviren surlar onun ( bekret
kemeri ) gibi, kutsallnn da savunuculuunu yapyorlard, insanlarn
savunmak iin sNahtam kemerlerine takmaian gibi ehrin savunma* iin
kuarstacak ateli ya da atesiz silahlar bu surlar zerine yerietHtyordu.
C a milerimizin di duvarlarn evreleyen duvarlara (harem duvar) denyor.
Harem asknda, Arapa, girilmesi herkese ak olam ayan, kutsal ve sayg
gsterilen yer anlamnda bir szcktr. O da bu kutsal mekn tpk bir sur
gibi sarmyor mu?..
Geleneksel olarak, kare dzeninde kurulmu olan yerleim merkezlerinde
topraa ballk ve sreklilik sz konusudur. Daha nce de deindiimiz gibi,
adrdan oluan gebe kamplarnda, daha ok dairesel bir dzen
egemendir. Bu biimin seilmesine etken olan hususu dairenin harekeHin
de bir gstergesi olmasyla badatryoruz. Eskiden sabit ehirler kurulduktan
blgenin drtbir yanna olan kaplarla donatlyordu. rnein, Kuds1n 12
srail aireti veya zodfak1 n 12 figrn karl anlamndaki 12 kaps, er
er, drt ana yne geit vermekteydi. Anadoiunun bir ok ehrinde surlarda
kaplar komu ehirlerin isimlerini tarlar. Bir mek olarak. znik, Diyarbakr, Urfa
, Harran, Erzurum' u verebiliriz.
Denge ve orant kavramlarna son derece zen gsteren Yunanllar, bu
eilimlerini ehirleri zgara plannda kurarakta gstermilerdir.
ehirlerin sur duvarlarndan olm olan, nnde bir an durmamz
gerektiren kaplan kelimeler arasndaki virgllere benzetiyoruz...

133
 Neolitik a d a , gl evlerinin etraf kaztUaria korunuyordu. Kara evleri
de Mezopotamya'da, etraflarna kazk aklarak gvence artma aln
maktayd. Zamanla bu kazklar kerpi, ta ve duvar olmutarckr.
stanbul yedi tepe zerine kurulmu bir yehir denilir. Gerekten bunlar
toporatik olarak nisbeten farkl olan yksekliklerdir. zerlerine ina edilen
grkemli camiler ehrin siletini oiuturmaktacfcr.

AKROPOL
Yunanca (Akos) yksek, (Poks) ehir ve devlet demektir. Bunun iin
akropos, ksaca akropol szc, yukan ehir, ya da ehrin yukar blm,
anlam nda kuNamkyor. Akropollerin kurulular M..Dt-Vlll.yzytftara tarihieniyor.
Bu alarda Hk yerleimler dalm a, civarna nisbeten daha yksek okm
yerlerde yaplmaktayd. Amac kaygusuz, epeevre grp gzetliyebiime ve
gvenHkM. Daha sonralan buralar, yanp yklan kahrtiar zerine yeniden ina
edilen barnaklar nedeniyle, gitgide biraz daha ykselti kazanm ve sonunda.
Tuva, Atacahyk, ataMhyk...te olduu gibi (hyk) ad verilen yerleim
blgeleri haline dnmlerdk. Zaman iinde, nceleri normal bir ky
byklnde olan bu yerleim merkezleri, nfusun artmas sonucu, byyp
kentlere dnnce, adeta kale gibi donaMm ve (kale) veya (akropol)
adn almtr. Akropoller bu gelime sreci iinde, eski Yunanda grld
gibi, ayrca bir kutsattk dzeyine de yceHHmiiercfi. ehrin nvesini oluturan
ve savunma kotayi, epeevre gzetleme ve belcide manzara zevki
vermesi bakmndan yksek yerlere kurulan akropoller, bu nvenin
geniletilmesi zoruntuu le oluan (aa ehire) egem en, bir gre sahipti ve
gereinde bir veya daha fazla seri surla evirerek glendiriyorlard .
(Bergama ve Ankara akropolleri gibi) Kral saraylar, asker klalar, kentin Meri
gelenlerinin evleri, silah depolan, sarnlar ve zellikle kentin koruyucusu
olduuna inandklar tanr ve tannatann tapmaktan hep akropolde
gruplanyordu. Dier aa tabaka, tanm ve hayvanclkta geimini salayan
haNc kesimi, kadem kademe, akropoln eteklerinde yaar, tarlatan, allan vs.
ovalk arazide bulunurdu. Savata, kent kuatldnda, aa ehirde yaayan
halk akropole snr, kaplar kapatlr, ve sonuta akropol son savunmann
yapld ve en gvenli yer olurdu. Akropoller tanntarn kaiesiydi. Tm
tapnaktar ocoda bulunuyordu. Akropol* n eteklerine, onatan nn kanattan
altna sokulmu civcivler gibi(l) serpilmi halk evleri yaylmlard.

134
 AkropoT n sosyal yaamdaki rol byk, Dini, askeri, politik, idari ve
ekonomik bir merkez. Kraliyet saraylar ve tapmaklar burada bulunuyor. Krakn
otoritesi btn dzeylerde buradan yaylyor, katipler yasalar burada
aftvttyoriar.

Ancak bir sre sonra sz akropol terkediyor, agoralara iniyor. Sz arlk

akropolde deildir, Bluterion1 a gidecek ve halkn kurduu meclisle
tartlacaktr. Akropolde krahn elindeki sald olanlar, tapmaklar halka
alacak, halka da ak yaplar olacaklardr. Heykeller, antlar akropol
dmda kacaktr. Demokrasi dnemi balamtr artk...
Zamanla bu kentlerin akropollerin bir hayli dna tamak zorunda kalmas
ve bu arada icat edNen baruttu sahiann solacfc menzil avantaj nedeniyle,
akropoller yava yava nemlerini yitirmi, geride a n olarak bugn
Anadokmun bir ok ehir ve kasabasnda, halkn (kale) olarak isimlendirdii
bir ka sur kalnts brakarcfc maziye gm bulunmaktadrlar.
Akropollerin lkel rneklerinden en nls. Arina ehrinin kurulduu
tepedir. \
Bu akropol tanra Aihena odm a kurulmutur. Akropol - icpc
Yunanistan dnda, daha bir ok yerde, rnein
Anadoluda Prien, Assos, Truva.. Aihena1 nm bu kentlerin
doruuna kurulmu olan tapma He eemenini
srdrd akropoller bulunmaktadr.
Genel olarak ky yerleiminde, kent bir tarafm
denize dayadndan, savunma kolaylna sahipti ve akropoller, Miief te
olduu gibi, ikinci derecede rol oynamaktayd. Tapnaklara gelince; bunlar
hem onlara kar beslenen sayg, hemde bir kuatma srasnda saldrya
urayarak kutsallklarm yitirmemeleri (profane olmamalar) iin, akropoln en
gvenli noktasna dikilmekteydiler. Gnmzde de bu sayg ve kran
geleneinin korunan izlerini, ehrin en belirgin yerlerine ina edilen Yeil Trbe
ve Ant Kabir rneklerinde grmekteyiz...
Fantezi bir yorum olarak. Yunanllarn Tanra Aihena1ran akropoln beyni
saylabilecek olan en st katnda olmasn uygun bulmalar, onun Zeus* n
beyninden yaratldm sanmalarndan kaynaklandm syleyeceiz!...
Yukan Mezopotamya kentlerinin askeri mimari bakmndan ortak bir
biimleri var. rnein, Diyarbakr, Urfa, Harran. Bu kentlerin d bir sra surla
evrilmi olmakla beraber, ieride de ayrca, ikinci bir surla glendirilmi

135
U r hyk veya tepe UJunuyor. kale ad verilen bu kesimler de.
gerekliinde, akropoln son savunma ilevine likin U r rol oynuyordu.

lk uluslararas sava. TRUVA SAVAI. M . 1200* de. sparta Kral

Meneiaos He kardei Miken Krah Agememnon ve Yunanistan1daki dier
kk devletlerden oluan 100.000 kiilik U r ordu ile TruvaWara katlan.
Dordonos, Perkot, Ukya. Karya. Misia' Mar arasnda yapld. Tarihin milattan
sonraki sayfaenda, ayn blgede gene bir uluslararas savan yapldn
okuyoruz.

ANAKKALE SAVALARI bu. Bunlar balatan nedenler, alarn

koullarna gre farkllk gstermekle beraber, mttefiklerin kendiliklerinden
ekilip gitmeleriyle son bulur. Ancak garip U r benzerlik var. Birincisi Truva
kentinin kurulduu ve bugnk ad HSARLIK TEPE d a n akropol
civarnda, dieri ise, boazn bat yakasnda, gene ayn ismi tayan ve
bugn zerinde EHTLER AN T mn ykseldii U r baka tepe bulunuyor.
O zamanlar Truva Hisarlk Tepe' sinde ise AJhena Tapna vard. Her
ikiside savala ve daha ok ZAFER* le ilgili. nk AJhena Yunanistanda
sava. Anadoluda se U r zafer tanras olmutur.
Gene Truvaya dnelim: Bu sava, tarihin ve otoytam yinelenmesi ve
doru deerlendirilmesinin en belirgin rneklerinden olarak saymama
mmkndr. Nasl ki, Hektor Truva savann en nl ve Anadolu kahra
m anlarndan Uri olmusa, Mustafa Kemal de ayn ekHde, anakkale
savalarnda, zaferin kazanlmasnda tm dnyann takdirlerini kazanan,
cesaret ve direnmenin bir sembol olmutur. Kurtulu savann bitiminde,
Yunanl Ail' in Hektoru ldrme olayn kastederek. " Hektom n cn
aidimi " demitir... Anadoludaki antik yerleim merkezlerinin akropollerinin
eteklerinde genellikle bir dere-nehir var: Truva, Bergama.
Sart. Efes. Pnen, Ankara, Hattusa, Am asya...

NEKROPOL
l anlamna gelen nekros (nekros) szcnden tryerek,
(nekropolis) ller ehri, adn almtr. Trkede kabristan diyoruz. Bunun
nedeni, lenlerin, ardndan onlara kar duyulan kalc saygnln,
mezarlklar * adeta (ller leminin bir ehri) gibi sayarak
yansmasndayd. Bunun iin nekropollere byk zen gsteriliyor, mezar
yapttan en pahal malzeme ve iilikle ina ediliyor, ierlerine de br
dnya ve yeniden dirili; inanlar dorultusunda deerli eyalar
koymaktan saknlmyordu.

136
 Nekropdler, kral olarak, ehir surlar dnda ve daha ok, gnein
batt yerde, yani bat kesiminde bulunmaktaydlar. Anadolu, zerinde
ku-ruian uygarlklarn teknolojik geliimi ile kltr ve inanlarnn zgn be
lirtilerini yanstan ok ve eitli nekropole sahiptir: rnein, Hitit mezar
yapttan, Frigya, Udya tmlsleri, Urartu ve Ukya kaya , (kral) mezarlar.
Fakat bunlarn iinde en geni alana yaylm nekropoi Hierapolis
(Denizli) te gryoruz. Hierapolis nekropolnn bir baka zellii de ok
sayda olmann yan -sra, farkl biimlerde yapriatinimi mezarlar da
iinde bulundurmasdr. Bunun nedenine yle bir aklama getirmek
mmkndr:
1-Aslnda Hierapolis. bugn de olduu gibi, sala her ynyle
yararl olduu kantlanm yeralt sularyla n yapm eski bir yerleim
merkezi. Nitekim, Roma dneminde (b ain eoio ji) yani kaplca turizmi
olarak, Anadolu1 daki turizm hareketlerinin ncln yapm
bulunmaktadr, insanlar buraya, hastalklarna son bir are olarak nerilen
bir kr sresi iin, hasta ve yorgun olmalarna ramen, bir hayk
uzaklardan gelmeyi gze alyorlar ve bir sre sonra zaten hasla
olduklarndan, geri dnemeden lyor ve zorunlu olarak bu kentin
nekropolne gmlyorlar.

2-Kent ok sayda farkl ktlerin tapnaklarn ieren bir (tapm aklar

ehri); bu nedenle kutsall var; baka yerlerde lenler bHe bu kutsalln
ekiiliiyle, vasiyetleri zerine, Hierapotise getiriliyor ve onun nekropolne
defnediliyorlar. Bu uygulamann gnmzde de yapkkn, len kiilerin
ldkleri yere deil de, daha ok ya doduu memlekete veya
mbarek saylan kii veya yerlerin yanna defnedildiini grmekteyiz.
Cam i ha-zlreterinin am acndan saptrlm olmasnn bir nedeni de bu
adetin sr-drlmesidir. Nitekim, Eyp Sultan trbesi civarnda ok sayda
mezarlk duu ve Osmanl hanedan mensuplarnn, kutsal saydklar Bursa'
da, Muradiye' de gmlmek istemi dm alan bu yargmzn kantdr.
3-Kerttn esas sakinleri de ldklerinde, normal olarak buraya
gmlyorlar ve bylece kalabalk bir m ezarlk dyor.

Hierapdis nekropdnde deiik stillerde yaplatinlm mezarlarn

varduu ise, baka blgelerde dpte buraya gmlenlerin kendi
lkelerine zg mezar biimlerine sadk kdm alanndan kaynaklanyor.
Bunlar lahit, tmls, aile mezar, kahraman mezar gibi farkllklar
gstermektedirler.

137
 MERDVEN
Genel bir deyimle, bilmeye ve
bilinlenmeye ynelik aamal bir
ykseli ve ekil deitirmenin soyut bir
semboldr. k ve ini olmak zere,
ift ynl bir yol ve ara olup,
zerindeki harekelter kademeli bir
biim de yaplmaktadr. Bu bakmdan
merdiveni kavram olarak, zerindeki
basamaklaryla birlikte yorumlamak
gerekiyor. Baz kulelerde olduu gibi,
eski tapnaklarn giriindeki merdiven
basamaklarnn says, mitolojik baz
inantan yanstc veya uurlu kabul
edilen saylarla edeerlidir. rnein,
Didim, Apollon tapnann platformu yedi basamakl olup, tapm aa giri
merdiveni, ka sa ayakla balayp tapnaa sa ayakla girebilmek
iin, onbir basamakl yaplmt. G e kan ve yeralt dnyasna inen
merdivenlerde, her katm karrt olarak yedi basamak bulunduu
varsaylyordu. Urartu kral mezarlarnda da. ana kayadan oluturulmu
basamaklarn ok sayda dmasmm kiiye verilen nemle ilgili olduu
sanlyor. Cam i minarelerinin erefe mercHvenierinde de ou kez (99)
basamak bulunmakta...
Merdiven, eer ge ykseliyorsa, oradaki
tanrsalla doru bir trmanma ve ona zg
deerleri, yeraltna doru ynelmise, oradaki
bilinmeyenleri ve bilinaltnn derinliklerinde yatan gizli
eyleri renme tutkusu sz konusu olur. Birincisinin
beyaz, dierinin ise siyah renkli olduu tasarlanr.
Eski Marklar da merdiveni gn katlarna karan
manevi bir ykseli arac olarak sembolletirmiler ve
piramitlerin ekini basamakl bir ekilde rp llerinin
ruhlarnn Osiris1 e ulamasnn kolaylatrma amacn
gtmterdr. te yandan merdiven, fiziksel denge,
dnyann ekseni ve (h a ya t a a c ) nn bir sembol oiarakta yorumlanyor
, bir hierarinin ve hareketliliin varln da ifade ediyor Eer bu bir
ykseli merdiveni ise, Hk hareket topraktan ve onun zorunlu kld baz
koullara baml olarak balar ve baz aamalar geirerek, (m ekiikelik)

138
mertebesine ulatrr. Ancak onun etaplarn oluturan basamaklar oturup
dinlenme iin deil, bilakis, o mertebeye ulaabilmek iin baz zorluklarla
m cadele etme anlamndadr. Merdiven, dnyann, yeralt, yeryz ve
gk olmak zere, kozmik katn birletirmektedir. Bu konuda Kariye
mzesindeki Jocob' un merdivenini o n msyakm. Bu merdiven meleklerin
gkten yere inip kmalar iin kurulmutur. Tasavvuf felsefesine gre,
merdiven, ruhun yaratan1 na kavumas, basamaklar ise o noktaya
gelinceye dek, yaam .srecini dolduran ve gelip geen yllardr. slmda
sz edilen m ira, Arapa, merdiven ve manen ge ykseli demektir.
Cam i mimberlerinin geleneksel biiminin basamakl oluu ve ilevini bu
felsefenin altnda deerlendirmek mmkndr. zellikle yksek da
tepelerine kurulan manastrlar, Smeta Manastn gibi, burada inzivaya ve
ibadete ekilen dindartann manen ge kmalarm kolaylatran bir
merdivenmi gibi tasarlanyordu.
Merdivenin yerle gk arasnda ruhani bir itki kurduuna inanlr.
Evrenin bel kemiidir, basamaklar onun fkratan (omurtan) dr. Melekler bu
basamaklardan ge inip karlar. Bu dnceyi kantlayan bir rnek
Kariye mzesinde grlyor. Eski Ahit te sz edilen olaylarn yer ak*
mezar apelinde Jocob bir merdivenin altnda bam bir taa - zem de
tatr- dayam olarak yatmaktad*. zerinde melekleri gryoruz* En st
basamakta Meryem var. Bu grnm ge ykselmenin, yani kutsadk
mertebesine ulamann kademe kademe olacam simgeiemektecfir.
Merdiven yere, dnyaya dayaldr. Basamaklar bu kadem elerdi Bu
bakmdan merdiven, basamaklar nedeniyle, kutsal saylr. Basamak saylan
rasgele deildir. Antik tapmaklardan itibaren, belirti bir sayda olmalan na
zen gsterilmitir. Didim Apoilon tapnanda, yukada da deinildii gibi,
bu tannmn kutsal says olan ye d i basam ak sayyoruz; yapy
tarafndan sararak kaldrr gibidir. Yedi 3' le 4' n bileimidir. Sembolizm
prensiplerine gre 4 dnya. 3 gk olduundan. 7 yerle g birletiren
bir say olarak telkki edilir. Ayn tapnan Pronaosa (n avluya) giri
veren n cephesindeki basamaklarn says 11 dir. Bu say tapnaa son
olarak sa ayakla girmeyi salar. Sa uurlu yndr.
Mu uygarlndan ele geen tabletler zerinde seV eklinde
motifler var.
Bergama akropolnde, tiyatro terasndaki Dionizos tapnana 25
basamakl bir merdivenle klyordu. Burada ise 25 saysnn Dionizos' un
kutsal says olduu yorumuna yer vereceiz. Bu konuda baka rnekler
gstermek mmkndr. ou camilere giri bir merdivenle salanan

139
ykselti zemininde bulunurlar. Bu ise (M ira ) simgeler. Baz cami
minarelerinin erefe merdivenlerinde de tebih donesi kadar basamak
var. rnein shak Paa camisinin ve Ani' deki Alpaslan Camii minaresinde
99 basamak bulunuyor...Mimber basamaklarnn saysnda da belirli bir
inanan etkisi bulunuyor.
Merdiven, le yandan, insan ve hayvanlarn bel kemii (coionne
vertebral ) He de zdetirkmektedir. Burada ise, bel kemiini oluturan
omuriar bir merdivenin eit aralklarla dizilmi basamaklar gibidirler. Bel
kemii canimin bedenine dHdik verir, ban ge evrilmesini sa la ...
Hipodromdaki spina ad verilen aks d a bu yerin bir bel kem ii olduu
kabul edilerek, kutsal ve uurlu bir izgi saylmtr; buray sslemek
onurianchrmak iin yerletirilen aortlar, dikilitalar... bu belkemiinin
omurlar atacaktr... diyerek, nesnel bir yorum yapmaktan kendimizi
alamyoruz.
Gene Jacob1 un merdivenine dnyorum: (kiisel yorumdur) Bu
merdivenler gvde He ba birletiren bir b o yu n ' u simgelemektedir;
basamaklar servikal fkralardr. Saylan fresk zerinde tam saylmamtr.
Muhtemelen o zamanki anatomik deerlendirme le ilgili olmal?. ayet
bu say (14) ise, sa1ran armha gerilmek zere KALVAR' ye gtrlrken
durduu 14 yer anlamna gelebilir.

Boyun insan bedenin en kutsal bir parasdr, nk gvdeyi (dnya)

baa( gk kubbeye) birletirir. Aslnda boyundaki omurlarn says yedi' dir,
yani 3 + 4 = 7 (n g, 4' n ise dnyay simgelediini anmsayalm.)

MERDVEN' le ilgili olarak, Seluklu- lhanl portay kabartmalarnda yer

aian stilize- kozmik (hayat oac- kayn veya hurma) aacnn palmetleri de
birer merdiven basamadrlar. Zira bu aacn stnde Kutsal Ku- Kularn
efendisi- bir kartal vardr dallarn arasnda d a ou kez ona ulamaya
alan kk kular bulunur, tpk melekler gibil...
Son olarak, merdiven sembolnn, orgazm a ulaan
cinsel arzunun kademe kademe ykseliine degin, erotik
baz aklamalarda kullanldn syiiyeoeiz...

ATE
Ansiklopedik bilgi: Bir kimyasal tepkimede syla birlikte
gaz ve buhar kmas sonucu gzlenen olaydr. Baka bir

140
deyimle, bir maddenin evreye s yayarak ve genellikle alev kararak
yanmasna Ate denilmekte. Ancak normal atelerin hepsinde bu
kimyasal tepkime gaz, petrol rnleri, kmr ya da odun gibi bir yaktn
havadaki oksijenle birlemesiyle gerekleir. Hava, yani oksijen nekadar
oksa tepkime de o derece hzl yrr, dolaysyla alev de o kadar ok
ve scak olur.

Gnmzde ate en kolay biimde bir elektrik kvlcmyla oluturuluyor.

Bu uygulama tm petrol yaktlarm, ocakta (frnda) ya da benzin
motorlannda olduu gibi, kolayca ateler. Aynca ate srtnmeyle de
oluturulabilir. Uygun iki m adde birbirlerine srtndnde, srtnen eyler
ayet yam dnstenseier ve ortaya kan s yksekse, tutuma olur. Bir i
bkey ayna vastasyla gne nlarnn bir noktada toptayorakta, atei
elde etmekte mmkndr.
Yaradltan bu yana ate, insanolunun kulland en temel
aralardan biri olmutur. Atein denetim altna alnmas, yani istenildii
zaman yaklp sndrlmesi uygarla giden yolun balangc kabul
ediliyor.
lk ate kayna kukusuz topraa den ylchnmd. 1981 ylnda
K enya'da elde edilen baz bulgular ilk kez ate kullanmmn 1.5 milyon
yl ncesine dein gidebileceini gstermektedir. lk insann gereksinimini
srdrebilmek iin gereksinim duyduu eylerden ikisi ISINMAK ve
AYDINLANMAKT1. Atei denetlemesini renen insanlar zam an iinde
onun eitti yararlarm kefetmekte geIkm ecBler. Neolitik a inam
(M .. 7000 li yllarda) tarma geilince, allklar ve ormanlar bile
yakarak, ekin alanlar oluturmak am acyla kontroll yangnlar bile
karmtr. Atein ekte edilmesinde uygulanan en ilkel metot, ya akmak
ta kullanarak, ya da sert aatan yaplm sivri bir ubuk olan ATE
DELGS' ni avuta skca tutup daha yumuak bir aacn bu delie
sokulup dndrlmesiydi. Bylece ate1 in cinsel bir birlem e rn
olduu kansna varlmtr.
Aacn bundan byle, bylesine yararl bir olayn meydana
gelmesinde ki rol onun kutsal saylmasnn nedenlerinden biri olmutur.
Ayn inancn olumasn k in yaklan zeytinyann ekte ecSIdii zeytin
aac iin de dnmek mmkndr. Ate gzlenen ve maruz kalnan
yakma, s ve k verme, korkutma, korunma ve haberleme arac olarak
kullanlma gibi etkileri nedeniyle, insanolunun hayret, dehet ve
hayranlkla seyrettii ve sayg duyduu bir m adde olup, zaman iinde,

141
 gne; ateinden sonra, tann katma karlm ve bir klt (tapn) objesi
olmutur.

Mitolojiye gre, lk atei ilkin, g. dalan ve denizi yaratan GA' nn

olu PROMETES kefederek tam lardan alm ve insanlara vermitir.
Ama bunun iin, ZEUS* n kurduu dzene kar geldii gerekesiyle,
Kafkas dalarnda zincire vurularak cezalandrlmtr,..
Ate ilkel topiumkyda gnahtan arnma ayinlerinde manevi bir ara
olarak deerlendirilmekteydi. Bugn de genler kamplarda bir ate et
rafnda veda geceleri tertipliyorlar...Ate insanlarn etrafnda epeevre
bir halka oluturarak buluturma ve birletirmeyi salayan bir etken
oimutur.
Atein gnahlardan arndrmayla ilgili g ve kutsall onun bir
taraftan yeryzndeki bitki rtsn tahrip ederken hemen ardndan ayn
yerlerde yepyeni ve gnahsz bir doann olumasn salamasndan ileri
geliyordu. a iinde gnahtan arnma ayinleri, yerini bu kez ate deil
suya ynelerek yaplan vaftiz trenlerine brakm bulunuyor.
Bugn antalarn yaamnda gerekliinikabul etmek zorunda
olduumuz bir olgu var: Yaamm devamn salyan lkelerden biri de
"bireytn lm dieri in yaamdr. Tpk ocakta odunun lmnn
ATE1i dourmas gibi...
Acmasz olduu durumlarda lmcl sonular yaratan ate, yakt
. nesnenin bir ksmn duman olarak AYNEN RUH GBge gnderirken,
bir ksmn da kl halinde topraa brakr. Ate1in tpk yaratcnn yaptn
gz nne sermesi onu, korkulduu oranda saygn bir dzeye karm
bulunmaktadr.
Yam a nitelikte olan nesneleri yakma ve topra piirerek
salamlatrma gcne sahip oluunun kefedilmesi, yaam iin gerekli
baz alet ve edevatn iml edilmesine ynelik teknolojinin balamasn
salam bulunuyor. Gerek bu kabiliyeti, gerekse alevinin FALLK bir
grnme sahip olmas onu AKTF ve ERKEK bir eleman olarak
benimsetmitir.
Baz evreler ve toplumlarda erkeklik tohumu le zdetirilen ate, gene
ERKEK KARAKTERL HAVA He glenmekte ve harianmaktactar. Ama, dii
cinsiyetti SU' ya kar son derece duyartdr. hemen SNER...

142
 Ocak atei aile birliinin ve AK1m semboldr. O rada atei bekliyen
ve besiiyen, tpk m aara devrinde olduu gibi, gene KADIN olu. * Ate
olmayan yerden duman kmazi " ya da " atein olduu yerde duman
kar denilir. nk dum an soluktur, hayat soluudur Bu adan ate,
hayatla lgisi olan bir edir ve belirli llerle kontrol altnda tutulmay
onun srekli olabilmesi iin gereklidir. Dozunun herhangi bir nedenle iyi
ayarlanmamas, acmasz ve ldrc olu.

nsann da belirli bir yanm a ssna gereksinimi bulunu. 36.5 :37

derece. Bu derecenin altna, ya da ok stne kmas lmcl
olabilmektedir. Ate yanarken insan gibi solu. Havadan oksijen abr.
karbondioksit verir. Alevler hayat ateinin kam gibidir. Dolamlarn
durdururlarsa atete sner, lr.

"Atele barut bir arada durmaz" demekteyiz. Bunun nedeni birinin

yakc dierinin ise yancolmasdr. Yani biri yakmak, dieri de yaklmak
iin frsat beklerler, can atarlar... Bu bakmdan bu ikisini zellikle
birbirlerinden ayn tutmaya dikkat etmelidir. Aksi taktirde tetie basnca
atelenip hiddetlenir ve gz dnm dii ve erkek kutuplarn yaptm
yaparlar...

Ekolojik dengeyi bozan, yani yaanlan ortamdaki havay, suyu ve

topra kirleten faktrlere ate* in yaptklarnn da eklemek gerekiyor.
imdi gene atele lgili bir baka konuya deineceiz: C ar* yaamn
balamasndan ok nce dnyamz ateten bir ktleydi. Yaniilkin ate
vard, erkek vard. Bugn bHe onun henz soum ayan tabakalarnn
derinliklerinde zaman zam an varMdannn kantlamak stercesine fkran bir
ate rezervi bulunuyor. Bu M A M A' dw. Mam a, yerin iinde, sv ya da
ham ur kvamnda, uucu gazlarla doymu olarak bulunan bir eriyiktir.
Tepemizde ise her zaman olduu gibi GNE bulunuyor. O halde
diyoruz; biz insanlar hep K ATE ARASINDA yaantmz srdryoruz....
Yer yzeyinden derinliklere doru ilerledike her 33 metrede scaklk
1 derece artar. Bylece 60 Km. lik bir derinlikte scakln 2000 dereceyi
bulmas gerekir, ite bu scaklkta tm maddeler erimi hakledirler. Kuram
Kerim' e gre bu m addeye SIAL ad veriliyor. Bu tabakadan sonra ATE
KRE geliyor, ve orada ise bu ate su gibi sv bir haldedir, yani bir
YANAR DENZ1 dir. Gene Kurarn Kerim gk. yani atmosfer iin
YKSELTLM KORUYUCU TAVAN deyimini kullanyor, yer kabuu altndaki
bu ATE KRE1den sz ediyor.

143
 ATE yer kresinin galata' iinde oluumunu salyan 4 etkenden
biridir. Gne etrafnda dnen ate bulutlarndan kopan bir para gitgide
souyup younlayor ve dier gezegenlerle birlikle kitle etrafnda
dnn srdryor. Sonuta dnya oluuyor. Zaman iinde HAVA, SU ve
TOPRAK birleecek zerinde yaadmz YER KRESN yaratyorlar, AY
gezegeninin de vaktiyle yanar bir kitle olduu, zerindeki kraterlerin
varlndan anlalmtr.

Dnyamz yaratan bu DRT ETKEN (eleman)' n ikisi ATE ve HAVA

erkek, dier ikisi ise SU ve TOPRAK dii karaktere sahiptirler. Dikkat
edilecek olursa bu iftlerin birbirlerine daim a gereksinimleri olmu ve
olmaktadr. nk ate havasz olam ayaca gibi, toprakta susuz kaimca
kavrulmakta ve kendisinden beklenen verimi, beklenenleri
verememekledir. Bu konuda bir baka inceleme sonunda u yargya
varyoruz: Sz konusu bu 4 faktr atee kar adeta cephe alm
bulunmaktadrlar. Onunla baka trl ba edemiyecekierini anlaynca,
aralarnda birlemi, bir ittifak kurmulardr(l). Atei ldrmek iin birinin
gc yetmezse dieri yardma geliyor. nce su ansmm deniyor, sonra
onu havasz brakmak iin bizzat hava, daha sonra da ona toprak
yardmc oluyor.
te yandan hava. ate, su ve toprak tek. tek hayatn simgesi olduklar
gibi, bu drd bir arada olduu taktirde o yaam srdrebilmektedirler.
ayet bunlardan biri eksik olursa hayat1 ta olmayacaktr. Konuyu biraz
daha derinletirecek olursak, tm yananlarn PASF ve D, yakanlarn ise
ERKEK ve AKTF karakterli olduklarnn syleyebiliyoruz. yle ki: Su gibi sv
olan maddeler (gaz, benzin, m azot...) yanarlar. Toprakta diidir. zerindeki
bitki rts yanar, yanabilir. Hava ve ate aktif otduklanndan yakma
eylemini gerekletirenier atomlar olur.
Atein aktif ve erkek karakterli bir yapya sahip olduu inanc, gncel
baz deyimlerin de kmasna neden olmutur. Bunlardan baz(an yle:
Ate almak, ate pskrmek (ok hiddetlenmek), Ak atei ile yanmak, ate
etmek (tfek, tabanca, top gibi silahlarda iindeki mermiyi boaltp atmak)
Vaktiyle Asya kvimleri iinde ate bir tanryd. Bu tapn Isimiyete
kadar srm bulunuyordu. randa ise Ateperestlik vard. Bu tapm an
kurallan Zerdu tarafndan kurulmutu. Bu inanca sahip olanlar atein
gkyznden gnderildiine ve tanr eliyle tututurulduuna
Iramaktaydlar. Zerdti ad verilen ateperestlerin atei yaktklar mabede

144
ATEGEDE ad verilmekteydi. Seluklu kervansaraylarndaki mescit* in
mimarisi bu ate-gedelerden esinlenmitir.
Efes antik kenti Prttane (Belediye Saray) de Kutsal Ate srek!
yaklmaktayd. Dier Yunan kentlerinde de yapkk gibi, ayet kent bir
saldn veya istilaya urarsa, ya da urama olasl varsa, bu ate
dman eline geip profane olmamas (kutsad zedelenmemesi) in
hemen sndrlyor, ya da baka yere tanyordu. O lay Trk ordusunda
Alay sancaktarna gsterilen zen ve saygiyia zdetiriiebiir. Alay ve
benzeri/ dengi askeri kurululara verilen bu sancaklar alay komutannn
odasnn hemen dnda srek! olarak sayg nbetileriyle koruma
altnda tutulur. Savata en Heri saflara kardr, grnmesi ve gsterilmesi
savalar yreklendirir. Asla dmana teslim edilmez. nk o birliin
onur timsaH* dir...

ATEE TAPINMA (ATE KLT)

Oluumu srasnda dnya zaten ateten bir kre k i. Bugn be onun
soum ayan tabakatanmn en derinlerinden zaman zaman varlklarn
kantlamak istercesine fkran bk ate rezervi var; buna (m agm a) deniyor.
Tepem izde ise gne var. O halde biz insanlar iki ate arcnnda, atele
babaa bu yaam yrtyoruz!..

Ate, gzlenen ve maruz kalnan etkileri nedeniyle insanolunun

hayret, dehet ve sayg duyduu ve onu tanr katna tkardg bk
m adde olmutur. Mitolojiye gre, atei ilkin g, dalan ve denizi
yaratan kozmik bk varlk olan (Gaia) mn olu Prometes kefederek
alm ve onu bk NARTEKS1LE (Narteks sonradan bir iek ismi oluyor)
insanlara vermitir. Am a bunun iin Zeukn kurduu dzene kar geldii
gerekesiyle, zincire vurularak cezaiandnlmttu...

Yunan ve Romada olduu gibi. Asya lkelerinin bir ounda "ate,

dier bk deyile (ocak) kltnn uyguland bilinmektedir. Hindlstandan
baka, ilk ate klt uygulamas eski randa grlyor. (Zerdt) veya
Mecd ad verilen bu (ate peresflef) bk kvet iinde yaktktan ate
karsnda badet etmekteydUer. Bu kvet ierlek bir yerde, bir niin iinde
bulunuyordu. Onlara gre, yaklan ate tann, atein bulunduu yer ise
(ocak) t. Zerdderin ocak ibadeti yaptktan ve tapnaklardaki Ategede
diye adlandnian bu meknlarn biimi daha sonra Seluklu

145
kervanaaraytannm ortasndaki mescit* in oturtulduu, drt ayaldi mimari
stilini etkiledii sanlmaktadr. slm geleneklerinde de bu konuda dolayl
olarak (yle bir yaklam yaplyor: Evet, yuva mukaddestir; nk aile
birliinini olutuu bir mekndr; ancak ona bu kutsall soiryan baka
bir olay daha var ki, o da atetir. Zira bu yuva inde atein bir ocak
iinde srekli yanrt sadece bir (o d a ) bulunur ve o konutun en uzun
sre oturulan yeri olur. Szck olarak oda. od* dan tremitir; o d ise
Farsa ate demektir. O halde ate aile yuvasn bu ynden bir kat daha
kutsal klmakta ve bu yaklam iinde, ibadet dzeyinde olmasa da,
kutsallk ve saygmtk snrnn korunduu izlenimini vermektedir.
Ocak szcnn, kavram olarak, aHe yuvas anlam na geldiini
kantlayan baz zdeyiler kullanlyor; rnein, "Ocan yklsn", evin barkn
yklsn demektir. Aa yukar bu anlam ieren bakalar d a v a r;" Ocan
snsn veya ocana inek aac dikerim "...gibi. Ate' in gerek
niteliinden kaynaklanan u deyimler de var; Ate basmak, ate
pskrtmek, ateli olmak, ate bahasna...
Yunan ve sonra Pomada* da ate, tapnma dzeyinde, saygnln
srdrmtr. (Hestta kutsal atei) oiorak tanmlanan bu ate ayn
zam anda kentin o n u ve bamszlk simgesi olduu ve onda, manevi
ynden kenti sakM ardan koruyucu bir gcn bulunduuna
inarsickndan, komitecin kalbi saylan Prttane (Belediye saray) terinin
ortasnda, srekli yanar durumda kalmasna son derece zen
gsteriliyordu. Kent bk kuatmaya uradnda, tpk bk (sancak) gibi
dmann eline gemesin diye, gvenli bk yere tanyor ve sonra eski
yerine getiriliyordu. Kent sakinleri geceleri mealelerini bu atele
yakmaktaydlar. Sonradan Vesta adn alan Hestia kutsat ateinin
bekiliini vesta rahibeleri stlenmilerdi. Vesta aslnda evlerde oca
koruyan ok eski bir Roma tanrasdr. Sonradan Yunan panteonu1 nun
Hestia* syla bir tutulmu, am a Roma* da her zam an ayn bir sayg
grmtr. Bunlarn rahibeleri Romann en iyi aile kzlan arasndan seilir,
mr boyu bakire kalmaya ant ierlerdi. Ancak Romann kurucuian
Romulus ve Remus* un bir Vesta rahibesinden dom a olduktan ileri
srlr?..
Hestia* ya gelince; Zeus ve Hera* nn kzkardeidir; oca simgeler, her
tapmakta evde onun bir suna vardr.
Ocak, tannlann da, insaniann da konutunda dinsel bir merkez, ke
saylr. Kiilii olmayan soyut bir kavram olarak canlandnlan Hestia, br

146
Ollmpos tanrlarnn, sao-sola gidip gelmelerine karn, o hep yerinde
kalr, nk oca, atei beklemektedir. Bu yzden hi bir efsaneye
karmaz.
Hestia bir tanrayd, yani kadnd. M aara devrinde d e . kocasnn
avdan dnn bekleyinceye kadar, atein bakckn ve onun
snmemesini satayan hep kadn olmutur. Durum bugn de byle
demidir? Sobay kadiri yakar, ocaa odunu atmak gene onun iidir. Bu
somut rnekle yuva-aile-ocann snmemesinde kadnn rol ve
katksnn, erkee oranla, daha nemli veya daha kutsal olduunu
belirtmeye altk...
Ate kltnn u veya bu inanla ve trelerin dorultusunda ekil
deitirerek gnmze dek varan baz uzantlar var; rnein zellikle
parabolik bir mercek yardmyla ve gne nlaryla yaklan (olim piyat
m ealesi), Paris' in nl Zafer Tak1nn altnda srekli yanan ate, kiliselerde,
trbelerde mum yakmak ve hatta, Herkte tekrara deineceim gibi,
doum yldnm pastalarnn zerine etkilen m um lar...
Mecsi toplum unda insanlar ategede' terde yaktklar ve gece
gndz, sabah- akam dem eden hi sndrmedikleri ate1e yzyllar boyu
tapmiarchr. Bu tapnmann am ac, ksann kendki, kuvvetif nin, yeni
atein yerine koyarak onunla aynilemek (idanttfie olmak) suretiyle tatmin
olmasyd.
Afrika kltrnde, ilkel kabileler ate' e ok ayr bir yervermiierdi.
Elencelerinde, dini gnlerinde, by trenlerinde srekli ate yakmlardr.
Ate danslaryla ve ate etrafnda yaptktan bk takm hareket ve
davran kalplaryla, daim a atele iliki halinde kalmak stemiler, bk takm
diaioglar gerekletirmilerdir. Oysa, Afrika, iklim olarak, scaktr; mek
veya snmak gibi bir olay ve gereksinim sz konusu deildir...

KMR
r

Souk olan bir' atei anmsattndan, ate1 in sembollerinden biri

olmaktadr. Kmr bir s rezervidir. nceleri topran sinesinde
yatmaktadr; ilevini ise ancak buradan ktktan sonra gerekletirir. Rengi
siyahtr, siyah renk diidir, baka renklere gebedir... Ayrca souk olmas,
yaradl efsanesini, evreni dndrr bizlere...Karakteri ile henz
yanmam, bir i grmemi, yani kuvveden fiile (tasandan uygulama

147
aamasna gememi) bir giriim, eylem ve kavram simgeler. Siyah renk
ie yukarda da deindiimiz gibi, hamlk, balang ve dolulukla ilgilidir.
Kmrn iindeki bu ham enerjinin darya karlabilmesi iin, onun
gerek bir ieie, yani kendisinden nce ate aamasna gemi bir
baka atein zerresi olan kvlcmla temas yeterli olmaktadr. nk onun
beklentisi iindedir, ALICILIK KABLYET O N A G R E OLUMUTUR. Bu
birlemenin sonunda rengini hemen deitirir; gitgide krmzlamaya
balar. Krmz bir HAYAT ve HAREKET rengidir. Am a hl siyah kalmay
srdryorsa, bu hl toplumda kendini yakam ayan, ya da yak-
iam adrndan gerek deeri ve potansiyeli tannp onlardan yarar
lanam ayan insanlarla zdeti(ilmektedir. Bu tr insanlar, kimi kez
atmlannda yazl oianian okumakla yetinmi ve kaiflerin yollan zerine
frlayarak Oto-stopl yapmay asla arzu etmemi, bir kenara ekilip
beklemeyi yelemilerdir. Onlar, s ve yla krklenmediklerinden tr
sadece kendi yakn evresini stp aydnlatmakla yetinmilerdir.
ayet bir gn, kendilerine olan gvenle yetinen bu alak gnn
insanlar tam bir kor haline gelecek kadar yaklm olsalar da, baladktan
durumlarn srdrecek, uygar bir insan gibi davranarak, DL ALEVLERYLE
hi bir kimseye zarar vermemeye zen gstereceklerdir...

DUMAN
(Nefcf-Ruh)

Yaamn batocfc ortam ve iindeki cevherin koruyuculuunu

yapacak olan ana rahmini KMR1 e benzetecek olursak, onun
canlanabilmesi, yeni bir hayata geirilmesi in bir krvHam ( sperm
d a m la c ) yeterli olmaktadr. Yaam sreci olarak betimlenen ve hayat
ateinin alevleri He scak geen srecin belirli bir sre sonra gitgide eski
scakln g ve enerjisni kaybetmesi kiiden kiiye deimektedir. Ancak
uras bir gerektir ki, bu ate er ya da ge bir gn mutlaka
snmekledir. Yaam bir cmle ise sonuna konulan nokta da onun bitimi,

148
yani lm olur. Bu cmle iindeki virgl ve yerine gre noktal virgller,
zaman zam an bu yaam dzeni iindeki aksamalar duraklamalar, ufak
tefek bedensel, salk sorunlardr. Nokta bir sondur am a burdaki son. son
deildir, zira bu son, SO NDAN SONRA ile devam etmektedir. Buna "Ruhsal
Yaam " adn veriyoruz.

Sonun olutuu yerde Ruh ge ykselir ve havaya karr; havayla

birleir. Ceset ise yerde, yani topraa veya suya dner. Dnyay yaratan
etkenlerden olan bu gene atein snmesiyle, yeni bir balangca
hazrlanmak iin g e riye dnerler...

Bir canimin olumasnda etken olan eler, Ate, H ava, Su ve Toprak

ana rahminden tibaren bir canimin tpk dnya gibi olumasn ger-
ekletirmektedirler.patabmzn kapak kompozisyonunda verilmek istenen
mesaj da budur.)

KL
Hereyden nce, kaba (baki) oiuia , (allm ve geici nitelikte okm
tm dnyeviklerin kart olan) bir m adde. Canl, ya da cansa, yanm bir
nesnenin geride brakt zleri, paralan artklan olur. Bunlar bir daha
yakiamaziar, zira yanm a zelHlderini kaybetmilere*. Bu adan
bakkkmda kl, sonsuza dek kaba ve art* fiziksel, biyolojik ve kimyasal
trden herhangi bir deiiklie uramaena olanak bulunmayan, rSsr bir
deyile, deimemesi gerekeni yansttndan, GEREKLK kavramn
simgeler, onun simgelerinden biri olur. Aynca klde bir BTM olaynn
varl" yand bitti kl oktu" ifadesinde yerini bclmaktodr. Bitmek ve kl
olmak YAN M A OLAYT nn son evresini oluturuyor. phesiz biten her
nesnede, ne trden olursa olsun, maddi deerler de str objr. nk o
ey yoktur artk. Ama manevi olan deerler yanmakla bile bitmez, son
bulmaz, bilakis daha da glenirler ve kahc olmaya devam ederler. te
bu adan bakldnda KUL, manevi deerlerin kalclnn bir simgesi
olmutur. Kl ebedi olan ruhun m a d d e l emi hal kr.
%
Antik alarda llerin yaklma uygulamasnn geleneklemi olduu
a ve toplumiarda, bugn de var olduu gibi, kalan kln hepsi, ya da
bir ksm, biraz da kemik paras ile birletirilerek OSTOTEK ad verilen
mermer, lahite benzer kk sandklar veya vazolar iinde
saklanmaktayd. Vazo matristir (ana rahmkfr). Hitit uygarl yerleim

149
blgelerinde antsal mezar yaptlarnn bulunmay da bu insanlarn
llerini yaktklarnn bir bapa kant oluyor.
Kl ve kemikler len kimsenin yanm bedeninin artktandr ve
ebediyen ona zg kalacaktr. Bu bakmdan ayn ev ve aile iinde
bulundurularak onun aile bireyleriyle manen de olsa, gene sonsuza dek
birlikte yaamas salanyordu.
l kllerinin ya da yaklmadan ilerine yertetirildHderi kocaman
mermer lahitiere bir ev grnm verilmesinin sebebi bilinmektedir. Bizim
bu konuya ilve edeceimiz yorum, vazo, kp. lahit gibi iine birey
konulmak iin yaplm objelerde bir alclk, diplik bulunduu inanann
yaygn olduu ve buna bal olarakto bu tr kaplarn bir ocuun,
hangi ya pa olursa olsun, bilinalt A N A RAHMNE D N ZLEM' ni
duymasyla ilintili oluudur.. pe bu hi bitmeyen arzu llerin gmld
meknlarda somutlam bulunuyor... Ayn zlem doum sonra ki de
dnlebilir. Bu olayn en gz nnde olan rnei Kariye Mzesinde
birinci narteksteki sa1nn douu mozayiindedir. Bebek sa tepede beik,
ya da sanduka iindedir. zerine Ruhi Kuds (Nur) inmektedir..Vazo
benzeri kaplarn rahim gibi tasarlandn belirtmitik. Bu kaplarn ayrca
HDROMEL (Hayat iksiri) muhafaza ettiine inanlrd. Bu ynden olsa
gerek, Yunanda vazo sslemek kutsal saylan bir sanat dal olarak
gelimi bulunuyor...
Ate, yakmak istedii eyi yakp bitirdikten sonra, arlk yakacak bir ey
kalmadndan, yava yava kendiliinden snmektedir. Yani maddesel
yaamn tketen bir canlnn HAYAT ATE snmtr, ya da snd
iin lmtr, lm kabul edilmitir. Geriye kalan ise sadece kMe
zdetireceimiz CESET tir. Bu cesedin slm topiumunda ya da
kremasyon denilen yakma uygulamasn benimsemiyen dier
toplumiarda. topraa gmlmesi toprakla birtepp btnlemesi daha
uygun bulunmaktodr. Toprak her ada dip olan karakterini tm insanlara
kabul ettirmitir, o aym zam anda DNYANIN da RAHM' dir. te bu
uygulam ada da bilinalt (ana rahmine dn zlemi) inanc egemen
olmaktadr. Gncel . yaantmzda okuruz, duyarz; falanca kip, falanca
yerde lm, ehit dm, naa DODUU YER olan...
nakledilecektir...nk onun doduu yer, bir bakma onu douran yer
yani anasnn rahmi olmaktadr. Baz lkelerde yaklan lnn klleri nehire
(suya) atlr. Su da diidir, rahimdir. Bu bakmdan ak denizlerde lenlerin
cesetlerinin denize atlmasnda bir saknca grlmez.

150
 Normal otarak kulun allm otan rengi GR* dk. Gri renk siyahla
beyaz1n belirli br lde karmndan da elde edilir le bu gerek
bizde. ster istemez, beyazla Hade edilen yaamn, belirli bir tre (belirli bir
lde) sonra SYAH1 n, yani balang renginin iine karp onunla
birleip btnlemek istemesi dncesini yaratyor, lm yeni bir yaamn
balangcdr. Balanp ve BTM lm olaynda bkbirteriyle bulumakla
ve len inam birbirlerine adeta devir testim etmektedirler.
Tm uygarlklarda dinsel bir iievi otan yaplarn kalc olmalar
istenmi ve bunun iin daha salam ina edilmilerdir. Bugn ziyaret
ettiimiz antik yerleim merkezlerinde ayakta kalantann ou kez dini
mimari yapttan olduunu gryoruz. Osmani mimarisinin bata gelen
CAMLER, dikkat edilirse, d ykleri renk olarak griye atar ve bizde
ebediyetin kutsallatrlmas istendii izlemini yanstr.

Yaznn henz bitirmedii lkel topluluklarda, lm ve ikinci bir doum

inancna bal oiarak yaplan aytnier de ergenlik am a gei:
amalayan kut trenlerinde, adaylar, kendilerine ruh grnm verdirmek
iin, stlerini klle rtryoriard. kl burada bir gei1in gstergesi oluyor.
Akdeniz havzasnda , lmn ve geici nitelikte k, tm dnyeviliklerden
arnmann sembol olur. Msrllar ve Grekler, tuttuktan yas gstermek iin,
balarnn stne kl koyduktan gibi, kln stne de oturmakta ya da kl
iinde yatp yuvarlanmakladrlar. Benzer adetlere A/cp ve Yahudtierde de
rasttantr,
te yandan, kurban edilen hayvanlarn ktnde amaprian temizleyici
bir zellik bulunduuna inanld gzlemlenmitir.
nl kanun yapcs Solon1un klleri (M.VI) Atinaya balantlarnn kaba
olm a in klleri Satamne adasnn stne serpilmitir. Burun aksine,
byclerin klleri de hayaletler bir daha geri dnmesin diye, nehirlere
atlmaklayd. Kl sadece matem, alak gnlllk, nedamet deil, ayn
zamanda yeni bir hayat midinin de sembol olmutur. Avrupa krsal
kesiminde geen yzyl bana kadar kyller, amarlarn ktl suda
ykamaktaydriar...

BACA (MNE)
Dnyadaki canl yaratkJann gkle ilikisini salar.
yklerde, perilerin, byclerin...hep oradan girip

151
 rtctita aniohfc. NHetim Noel Baba' da yriba geceleri oym cakkn,
b o a d a n girerek geftrip, ocam rtme kcvnx*lodrl.TaprK 3kk3nr, gebe
aariannn, ev iinde yalayanlarn hayat soluklan oradan kp gider. Bu
botomdan bacg, aile oca&na can veren bir soluk kanabdr Boca
ocam sembolizmine bah olarak, zaman iinde, bir sosyal baidk ve
dayanlmann da bir sembol olmutu.

DUMAN - TTS ve BULUT

Yerin nAlr n m u r v ln Ka Mam . . Ax . . _ __
i
t

k u sjja n a n am a ve Deuernuerle benzerlik tamtr. Ara olarak ta,

bylesine ruhani bir ilevde arociMc yaptndan buhurdan kutsal bir
deere sahip olur, Kartye Mzesinde buhurdan IkJ ayn yerde gryoruz:
Birincisi, Isa1nm doum haberini alarak onu kutsamak in Surtye valisi
otan zalim Herod* un huzuruna kan khin (Gaspc. MeAcior ve
Baltazar) den en yals otam hediye olaro* getirdii bir buhurdan elinde
tutmaktadr. Dieri ise Naos tki nl Koimizis mozaytinde Sairrt Phlippe
(havarilerin en yals) Meryem1 n lm deinin yannda buhurdan
sallarken gsterilmitir.

Bir l yaklrken (kremasyon) onun ateinden kan dmenin, cesedi

tericeden n iu ge gtrd inana yaygnd. Vani bu duman havaya
kararak ruhlar leminin ortamndaki yerini alyordu. Kuzey Amerikada Kml
Deril efleri sava ya da ban anlamalar gibi nemli karartan aldklar
n a n t a r ve dier dinsel trenlerde de tikleri piponu dumann,
trelere zg bir biimde, onun kutsat ve kaba olmas iin havaya
flemekteydier. Ardndan ayn pipoyu bu karara katlanlar arasnda

152
 elden ele dolatrarak, sanki onlarn da onaylarn almak stercesine, bir
harekette bulunuyorlard, kendi yntemleriyle kaoUsyon ( I ) yapyorlard...
Ata dumannn yksek noktalar arasnda teati edilerek bir
haberleme arac olarak kullanlma, dumanr nn MESAJ TAM CIUK
karakterini kanrt-kjmaktodr.

^ Bulutlar nemli olan havamn ykselmesiyle oluan birer duman

kmesidlrief; ayn tayclk karakterine sahiptirler. Ykl olduklar su
buhann srekli yer deitirerek, rzgrn istedii ynde, oradan oraya
tar dururlar..

Orta Asya Moollan YURT ad verilen gebe adrlarnn tepesindeki

delikten kan duman stununun DNYANIN EKSEN olduuna ve aile
ocam gn kutsallna onun sayesinde ulatrdna inanyorlard. Yurt
a yaayanlarn hayat soluklarnn kp gittii &ACA da o aile ocadna
can veren bk SOLUK KANAUYDI.

Batl bir gelenek olarak, eski alarda dumann hekimlerin

bavurduu bir tam arac olduu bilinmektedir. rnein, bir evin
bacasndan kan dumana bakarak o evde hasta otip olmad
hususunda bk fikre sahip oluyorlarm?,.. Ancak bu gelenekte
yadsnamryacak bir gerek vana, o da
duman' nm HAYAT ATE* I ve MESAJ
olgularyla d a n bokntsKir.
Bllfclfik. salk, mzik, iir ve gne tanrs
olan ApoHon tcprddannda grevli
khinler ziyaretilerin tapmom nnde
k u to n (adak) olarak kestikleri genellikle
blgede daha ok yetitirilen kei
etlerinden tten dumanm ekil ve ynn
zleyerek, baz alglamalar ve tanlarda bul

"A te otamayan yerden duman km az!1 zdeyii her nekadar

sebep ve sonu ieren bk anlam tayorsa da gerekte, ate arpan bk
yrek, duman ise, bk canimin ancak bu yrein arpt srece, yani sa
ken yapabilecei bk solunumu fade etmektedir. u hususu hatrlatmakta
yarar gryoruz k, insem denilen canl do kendine zg bir evrende, tpkj
zerinde yaad YER KRES gibi, bir baka dnyadr, ON UN DA
NDE BR ATE bulunuyor!.,.

153
 Bir nceki aklamamza u varsaymlar da lave edeceiz:

Dumann kmad yerde:

-Ya ate yoktur,
'Y a bu ate yanmamtr, yaklmamtr,
-Ya da snm, veya sndrlmtr.
nsan, iindeki bu atei yakmak iin havay ekip onu tekrar dar
brakr. Yani soluk vermek insann iinde FAAL OLAN ate' in duman
gibidir. Dumann iinde karbon di oksit var. Bu gaz bir yanma olaynn
olutuunu kantlar, HAYAT PC ad verilen uygulama ise sanki,
snmeye balayan bu atei krklemek, flemek iin yaplyor...
Buharla duman arasnda oluum ve ierik bakmndan benzerlikle*
unlar: Buhar da bir ate kayna te snm olan sudan kar ve bir
duman eklinde ykselip buluttan oluturur. Rengi younluu orannda,
beyaz, gri veya kara olabilir. erii temizdir, yamur yadrr, yararldr.
Duman ise, o da yanan, yaklar nesnelerden kar ve ge ykselir.
Vanan eyin zehirli artklarn yklenir, onu temizler ama baka yer ve
evrelere zarar verir.
San ve sonu olarak, duman' n HAYAL ALEMLERNE yaplan
seyahatleri) te ilgili etkisine deineceiz: Esrar, hatta sigara bile ienler,
geici bir sure de olsa, o maddelerin uyan orannda bambaka
lemlere dalp gitmektedirler!...

SPRGE
Grnte mtevaz bir ev aleti; ama
gerekte gzle grnmeyen kutsal bir gcn
varln fade eden bir sembol olmutur.
Eski tapnaklarda, ibadet meknlarnda
sprme ii de bir tapn hareketi olarak
kabul ediliyordu. Zira sprge, yeri dardan
gelen, gelebilen tm kirletici maddelerden
arndrmaya hizmet etmekteydi. Ancak1 bu ii
yaparken sprgeyi temiz ellerle tutmak artt.

154
 Ayn dorultuda, tanma dayal uygarlklardan Kuzey Afrika1da ekinlerin
ezildii harman yerini sprmede kullanlan sprge bu nedenle ekin' in
sembollerinden biri olmutu.
Matem1e girilen dnemin ilk gnlerinde bereketin kamamas, ya da
lnn ruhunu rahatsz etmemek amacyla evin sprlmemek
gerekiyordu. ngiltere'de ev geceleyin sprlmez; sebebi evin iinde
gezinen ruhlar yaralayp tedirgin etmemek...
Aslnda tozu bertaraf eden sprgeler grnmeyen misafirlerle
arpmakta ve onlar karmaktadrlar. Bu aidan yuvarm koruyucu
perileridirler.
lkel toplumlar da kabile yerlileri lk bahar karlama trenlerinde iek
halindeki sprge otu demetlerini toplamaktaydlar. Bu demetler evin
bereketinin kamamas ve grnmeyen ziyaretilerine herhangi bir zarar
gelmemesi gibi bir ilevin manevi sorumluluunu yklenen uur
sprgeleri saylmaktayd.
Ama ayet sprge bu koruyucu roln deitirirse, o t<*dirde lanetti
by etkisi ykl bir alet haline dnyordu. Bunun iin tm lkelerin
bycChiJhirbaztanntn bacalardan kpn hafta sonu toplantlarna (SABBA
ya ) katlmak iin sapma stne binip gittikleri bir ara almaktayd. (Not:
Sabba Yohudilerde Musa yasalarna gre tm almalarn kesilmesi
gereken haftann yedinci gn otan Cumartesi yaplan dinlenmedir.
Bugn Tann' ya (Yahve' ye) adanmtr. Sabba her 50 ylda bir yaplan
JBLE geleneinede yansm bulunmaktadr.)
te yandan sprge fallk olduu kadar, zellikle iman ve inantan
uruna ehit denierin ate vaftizi1nin sembol de olmu bulunuyor,,.

MUM ve MUM ALEV

. Bir mumun alevi, ilk olutuunda, gayet duyarl,
azimli ve karart bir grnm sergiler. Daha sonra ise,
flryerek yaplan tm sndrme giriimlerine, gcn
amad srece, dnden geldiince direnir, eilir, bklr
ama, sonunda gene dik duruma geip n yayarak,
onu almak isteyenler iin aydnlatma ilevini
aksatmadan yapmaya devam eder. Bu nedenle

155
olmaldr k dik duruunu, doruluu korumaya azimli olan kar iin,H mum
gibi" denilmektedir. Ancak dibine k vermediinden orada olup
bitenlerden ou kez haberleri olmaz, maaesefl...
te mum alevinde gzlenen bu olgu, sembolizm edebiyatnda onu
nsan yaamnn eitli engel ve giriimlerle geen blmnn bir
gstergesi ve simgesi yapm bulunuyor. Bir lk uruna hizmet vermeyi
lke edinmi nsanlar d a mumun alevine benzerler. Topluma ok ve daha
yararl olabilmek amacyla ykselip daha iyi grebilm e ve
grnebllm e iin didinen bu kiiler zaman, zaman farkl YNLERDEN VE
UZAKLIKLAR* dan kendine ynelik olumsuz etkilere uramaktadrlar. Ama
onlar, tm bu giriimlere . [ n n yararna inananlann destek ve
koruyuculuu sayesinde), sarsntl devreleri geitirip, kendinden beklenen
grevi srdrme gcne er ya do ge tekrar kavumaktackrlar,
Yanan bir mum, asbnda nerede ve hangi koullar altnda i
yaptnn, boyunun bosunun ve hacminin ve aydnlatma alannm nasl
ve nekadar olduunun bilincindedir. Yaamnm vodesi bitene kadar
mcadele eder ve bir gn dikildii amdann cfibinde, son kertesine, son
nefesine kadar azmini yitirmez; nihayet geride kalanlara veda edercesine
mutlu ya da hznl bir ekilde so a ve sola sallanarak, el saHryarak
kendini sndrr, ger ve gideri...
Mumla ilgili olarak, gncel d a n u konuya da deyinetim:
Doum gn kutlama pastalarnn zerine, o kimsenin bast ya
simgeleyen sayda mumlar dkHyor; sonra bunlar nefes darbeleriyle
sndurlmeye ablyor?...Hemen hemen dnyann her yerinde, nereden
kaynaklanrt ve ne amala yapld pek aratrlmayan, geleneklemi
adetlerimizden biri olan bu olaya da deinmek istiyoruz: Uzmanlar bu
konuya yle bir aklama getiriyorlar: Mumlan flemek gem i gitmi
yllarda tatt v e a c taraflaryla, o lu p bitenleri bir tarafa brakp
unutm ak ve onlon, sndrlen bu d e vle rle , gem iin karanlkksnna
gm m ek. Bundan , sonraki yaam a, g e n e onlarn direnilerini kran
bu gl ve tapta ze ha yat soluu He b a la ya b ilm e k .
Balangtan itibaren gzlendii gibi, hep soyut ve sembolik
kavramlarn iinde dolamaktayz. Bu bakmdan baz farkl yaklaan ve
yorumlarmzn yadrganacam tahmin etmekle beraber, mum ve doum
gn pastalarnn yapt armla u tr bir benzeti yapmaktan
kendimi alamyorum: Camerimizin etrafna, lezzetli bir pastadaki gibi,

156
mumu andran minareler dikilmitir. Bunlardan bazlarnn erefe saylan,
Sieymanlye ve Suttan Ahmet camilerinde saz edildii gibi, Osmanl
imparatorluunun kurulduu veya stanbulun fethi gibi mutlu ve nemli
olaylardan sonra, ayn hanedandan bana geen padiahlarn bu
tarihlerden sonra kanc srada olduklarn simgelerken,, dolayl olarak,
sanki o olaylarn yJdnumleri de hatrlatlmak istenir!... Aynca, ay
takvimine gre, bir yl daha yalanan Kutsal gecelerimizin yl dnmleri
erefelerde kandil yakarak kutlanmaktadr. Bunlar, Velde-i, Nebevi, Regaip,
Bert ve Mirc geceleridir.
Trbelere, evliyalara ve hatta llere, ziyaretleri srasnda, mum
yakldn grmekteyiz. Ama, bu kimselere gre, o lnn ruhunu
aydnlatmak ve onun sayesinde yce katlara ulamasn salamak!.,.
Cahiliyet dneminin alkanlndan baka bk ey olmayan bu mum
yakma adetinin ate badeti ite ilikili ve onun uzantlarndan biri olduu
da leri srlyor. Dier bir gr, mum yakmay, adna yaklan kii iin
beslenen sevgi ve balln" ha la bir m um alevi gibi ya nar halele
o ldu u nu ifade etmek eklinde, yorumluyor. Hristiyanlarn kiliseye girince
sa ve Meryemin nnde mum yakmalar da aym espriden
kayxkJanmaktadr. nk (ALEV) btn geleneklerde gnahlardan armma,
aydnla kavuma ve ruhani akm bk gstergesi olmutur.

Mumun zaman iinde Hristiyan rcSibe terinin bk simgesi olduu

bilinmektedir, nk onlar, bir mum gibi, kendi kendilerini yolup
bitirmelerine ramen, Attah ak uruna bakireliklerini korumaya azimfi ve
yeminliydiler. Eskiden, daha ok Ortodoks foplumlannda, evlenen kz koca
evine mealeli kortejlerle yolcu ediliyordu. Bugn bile Vunanistanda gen
bir kzn evtendfi zaman kocasnn evine, etinde yanar bk mumla girme
gelenei srdrlmektedir.
Mum normal olarak lkel bir aycknlatma aracdr. Camilerimizin
mihrabnda, estetik adan, iki tarafa aynt ekilde yerletirilmi byk
mumlar grmekteyiz. phesiz bunlar, daha ok elektriin henz lkeye
gelmedii devirde, kullanlyordu. O zamanlar caminin i normal olarak
kandillerle aydnlamyorsa da, Berat gecelerindeki gibi, ibadetin sabahlara
kadar kesintisiz srd hallerde, cemaatn bir ksm camiyi boaltyordu.
te bu mumlar, israf nlemek iin, sadece camide kalpta mihraba
yakn olanlar ve namaz srdrenler in yaklrd. Ate badeti ile
yakndan veya uzaktan hi bir lgisi bulunmamaktadr.

157
 Dorudan doruya alevin sembolizmi ile ilgili olan mum, aslnda u
drt temel maddenin birleimini yanstmaktadr: Balmumu, ftHI ate ve
hava. Bu birleimde esas maddeyi oluturan mum suyu, fitil topra, alev
atei simgeliyor; hava ise bu alevin olumasna yardmc oluyor. te bu
drd, yanan, hareket eden ve zaman zaman deiik renkler yanstan
alevin iinde bir araya gelip, dnyay oluturan elemanlarn bir sentezini
yapyorlar. t
Mum eskiden ispermeet balinas denilen Kaalot balnn yandan
retiliyordu. Bilindii zere, bu gn bu ya sadece kozmetik retiminde
kullanlmaktadr. spermeet szc (sperma) ile lldfr. Sperma bel
suyudur, yaamn tohumudiff. Sonu olarak, r tur su olduundan, mum
maddesi su ile zdetirflmitir, '
Mumyalamaya Franszca (momifier) deniliyor. Bu szck Perse (mumeia
veya mum)1dan alnmtr.

LAMBA
Ezotenst kaynaklarn fade
ettiklerine gre, lomba ate
eleman ile Hgffidir; ayrca insann
da bir grnmn yanstr.
nk o da, nsann lk yaratld zamanki gibi, kilden
yaplm birgvdeye sahiptir. Onda bulunan bitkisel
(vejetatif) can veya hayat prensibi, lambamn alevini
yakan ve bitkisel bir madde okm zeytinyann
karldr, ruh esi ise (ALEV) dr.(/fce* -Dii semotemine
BkzJ

Alattinin lambas veya kandili, efsanev bir objedir.

Onun alevinden kan aydnlatc nlar nceden haber verilen bir olay)
sahneliyor; bytece. masallar gerek oluyor ve bu nlar partikllerin
srtarn zp aklyorlar... j
Aslnda IIK IIKTAN gelir, ama tm klar TANRI1dan gelirler...

158
 YED KOLLU AMDAN
Kudste Kral Davtf in olu Saiomon
(Hz. Sleyman} un tapmanda kutsal
emanetler arasnda yer alan bu amdan,
tsrailoullarnca manevi n ve yaam
tohumunun bir sembol olmutur. Sz
edilen amdann dinsel adan sem
bolizmi, kozmik sembolizmle lgili
olduundan, onda gnele birlikte alt
gezegeni simgeleyen yecfi kol bulu
nuyordu. Genel grnmyle bir b a d e m
a a c n anmsatan ve saf altndan
yaptm olan amdann stnde, mum
larn takl Olduu kseler badem
i e in e benzemektecfirier. Yahudi asll
bk Yunan filozofu olan iPtHon1un 1 1Molz' n hayat*4 kitabnda belirttiine
gre. Zakari (Hz, Zekerrtya) amdann ortasnda ykselen kolun gne, her
iki yandan erti olmak zere bulunan kollarn gn yedi katndaki
yedi gezegeni, yedi lamba ise Tanrnn (Yc*v6) dnyann her yerini
grebilen gzleri, olduunu sylemitir. Genellikle Yahudi sinagog!an ve
mezar yapttan zerinde grlmekte olan yedi kollu amdan figrnn
hayat aac He de likisi bulunmaktadr. Hristiyan Apokalips1nde sz
edilen yedi amdan yedi kollu, deildirler. Astnda bu amdanlar
Anadoluda kurulan lk yedi Hristiyan cemaat (Yedi kilise] le ilgildir.

TA , DKLTA
(Bkz. ONYX- Hac Bekta ta.]
nsanlar, ou kez, bir yerlerde dolarken,
grdkleri atlmam renk veya biimde olan
kk talan hemen atp saklamak sterler.
Nitekim biroumuz bu trden ta kolek
siyonculuunu bir hobi olarak srdryor. Eki
tutkuyu oluturan etkenin, talarda gizemli bir
yaam izinin varlna nanmaktan kaynakland
Heri srtyor.

159
 Germen toplumu lnn ruhunun onun mezar tanda yaad
nancn hala korumakta. Bunun iin mezarlarn stn ta koymay adet
edinmiler.
Modem ada bile, lmszlemesi istenilen baz nl kiHerin tatan
ml edilmi devasa heykel ve anttan dikiliyor; yz kabartmalar yksek
dalarn kayalarna ileniyor. nemli olaylarn getii yerler, noktate da
oraya bir lo dHdJerek,unutturmama mcadelesine katlyor. Ta1 m Hkel
topJumlardan tibaren baz dinlerin tanntannm simgeledii bilinmektedir.
Jakop1 un nl ryasn grd esnada ban bir tart stne
koymas Hristiyan konografisinde zellikle belirtilen bir sahnedir. slmda,
tm Islm leminin hac iin ziyaret ettii Kabe1deki Kara Ta (H ocer-l
Esved) in Hazreti brahim tarafndan buraya konulduu varsaylmakta ve
kutsal kabi edilmektedir. Kabe1de ayrca YEMEN a d verilen, bir baka
kutsal tata bulunuyor.
Ruhla arasnda sk br balant bulunduu varayktimdan, ta batl
inanlar zerine kurulmu mitotijilerde sekin bir yere sahip ve kendisine
byk apta saygnlk duyulan bk m adde olmutur. nsan neslinin
yaratcs olduu Heri srlen Prometeus efsanesi kcelenctiinde, tata
dalma fnsancH bir kokunun varitr hissedilmektedir.
Tala insan arasndakiikinin vark, ( ni - ria
veya varolu- yokoiu deyimlerinin ieriindeki
anlamda somutlamtr) dtyerek aklanyor. nk
ta gkten dmtr; kutsal olduundan yere dikilir
ve gene ona dofru ykselir. nsan da bytedlr; o
da Tanrdan domutur ve gene O 1na dnecek
yani ruhu ge kacaktr!...
Ta. topraa yan gmlm haliyle, daha
dorusu topran inden dar tam grnmyle,
reme kltne giren bir semboldr.

teden beri ta dikmek, yani tan stne bir

baka ta d a h a koym ak, onu biraz daha
ykseltip ge yaklatrdndan, kutsal bir ura
saylm ve lhi bir yapy simgelemitfr. te bu
nedenle DKL TALAR, kendisinde ilhi bir nitelik
bulunan yaprtlar olarak, saygnlk grmlerdir. Ancak
bu talar, zellikle tapnaklar, ilenmi deil, zellikle

160
 brt yanf yenmemi talardan ina edilmeliydiler. Zira kerimli ta, t*
yerde, insann esiridir, onun bir rndr; aksini yapmaksa Tannnm
yaratt bir eyin kutsalln zedelemek olacaktr; zira kesimli tam
insamnp(yaratc enerjiden yararlanarak), muktedir olduu davrantan ve
bam lln ktle tan ise tamamen [Tanrnn eserini ye zglln)
yanstt inanc egemendi. Nitekim bu inana hala srdren Vfetnarr*kr
varyaz vunian tam kanadn ne srerie?..,

Kaba, yani yontulmam ta, insan eli demedii srece iki

cinsiyettiini korumaktadr. Ancak yontulduu takdirde, bu zelliini hemen
yitirir ve cinsiyetler birbirinden ayrlrlar. nsanolunun bu ayrma
mdahale etmesi PaleoMik adan Neolitik a a gei sreci iinde
balamtr. Nitekim kadn ve erkek figrlerinin bu adan tibaren
yapldna tank oluyoruz.

Mimari adan ise, ayet yontular ta, biim otan* kbikse dii,
konikse ericek saylyordu. Bnun sonucu, daha ok dini rrtmariye nitin
yaplarn kaidesine kp-kare, st ksmna ise kor* ve piramidal bir
grnm verilmitir. Bu uygulamada ve genin erkek, drt ve
bununla ilgili ekil ve hacimlerin dif karakterli oluu fcesi ne bal
kalnm olunuyor, sonuta gen biimler daima say* o ta ta n
zerinde yer almtartk.

Bazalt tatarmn delikli otanlan dii, dz otankrii ise erkek t a a k

simlenebiliyor Bu ki ta cinsinin seim ve kullontimodald y a a rk v n
Diyarbakr1dak yaprttarda gryoruz.

Yfcan Msrdaki Kdmak tapnanda giri yolu zerine sralanan ve

zerinde baz mesajlar yazlm otan DKL TALAR vard. Bunlar te p n a
kt ruhlardan koruyan bk paravan gibi tartanmaktaydkv. STAJK
YAAMIN BTKSEL C A N U IN I simgeleyen bu dUdi talar zertae ekk
ve resimlerle (Nerollf) kazlm olan baz mesajlar, ta p k u ta ok^u
nedeniyle lmszletii gibi, ta* ta bu yazlar ayetinde, btrbMerinJ
btnlercesine, bk kat daha kutatamaktaydlar...

Tala aacm bk kyaslamas yaptirsa; aalar da, dikili talar gibi,

doal okwak hep ge uzarup sanki orada bkeye ulama eemi
gotiermefcledirier. Bu bakmdan onlar daha ok DNAMK YAAM *m bk
simgesi olmulardr. Dfcilitatar ayn zamanda firavun1u da simgeliyordu.
Firavun, da anlamna gelen bk szckt...(Dam a***nam a Ma.)

161

 Eski alarda sunaklar hep tatan yaplmaktayd. nk ora tanrnn
durduu ve adaktan orada kabul etlii yerdi. inde, gkten den
talarn" mana M konuan variktar" olduu ve buntann, tpk maara
tavanna takl sarktlarn ulanndan den paralar gibi, gkten yere
dtkleri sanlyordu. Bu bakmdan gn de bir tavan' a sahip
olduu varsaylmt.
Anadolu'da gk ta -na kara ta veya yldrm ta ad verilir. Gkta
dtnde bol yamur getirir. Bu bakmdan (meteor) ay ktne baldr
v b dii olarak nitelenir.

Hattusa Byk Tapnaktaki yeil tan aslnda bir metorit olduu ileri
srlyor. Bu varsaym doru se, saz konusu tan ncelikte gkten
dmesi, sonra kp eklinde ve yeil Olmas nedenlerine bal olarak
kutsal bir ob|e kabul edilip tapnak iine alndm aoyHyeceiz.. . (Kiisel
yorum)
Dnyann ilk alet ve silahlar ta olmutur. Bunlar Yontmata a
srecince, tan gelitirilip biimlendirilmeslyte, yaplmlardr. Maara insan
taa ok nem veriyor, onunla btnlemek cesaretini arttryordu. nk
ta aniden karlat bir hayvana kar hemen eilip yerden akii
koruyucu sah oluyordu.
lk kacfcn ziynet eya olan kolyeler de doal delik talardan mal
edilmilerdir. Dier etoburiannldne benzeyen kesici diterimiz olmadndan,
yaptktan bu Hk atat hayvann kesici diine benzetilmiti. Bu arada
belirtmeyi yorari bulduumuz bir olgu da MNazar blmnde deinttctii
gibi, kendiliinden delik olan talarn uurlu saylmalar ve nazarlk olarak
kuttantmatandu. * Delikli ta yerde kalmaz * deyiminin kaynakland
nedenle likisinden sz edilebilir, kansndaym..
Delikli ta (matris divin), tanrann dlyata' dr. Bu nedenle Anadolu
da st ocuklarn delikli tatan geirme odeti vardr.
Yunan ve sonra Roma* nn yontu san* atna geni apta yer ve nem
verdii bilinmektedir. rnein, Didim gibi baz tapnak stunlarnn
kaidelerinde veya ilerinde (Efes Hadrten...), Perge, Hierapols, Nyssa ve
benzeri tiyatrotannnn sahne duvarlarnda grld gibi, buralarda
gerekletirilm i olan her motifin, her desenin veya flgrn amac,
kesinlikle, somuttairmak, istedii bir kavram yanstmak, veya
lmszletirmek istedii mitolojik bir otayn gei tarzn anlatmaya
yneliktirler. Btn txriar, engin bir san at anlay inde, ustaca, estetik

162
 vonden mkemmel ve zellikle simetri kurollonna son derece dikkat
edlleek gerekie^rtimigierdir. Bu bayan, heykel sanal iin de avn
0 ^ <*"ulur. Bunlarda, yz ifadeleri, sa- sakal, hatta elbise
kvrmlarnn bile gerek grnmlerini yanstmas n pianda tutularak
adeta kendilerine ruh ve can verip, konuturmak, stercesine bir
M drler. Bizim bu yaklam iinde verebileceimiz
rnekler Sort Arterms tapmandaki stunlardan biri ve Sultan Ahmet
meydanndaki Teodasys Dikili tadr. zerlerine kazlan yazlarla, bu taslara
a d e ta ." kendi kendilerine konuur *havas verilmitir.

s, B -f0*11" 1" hd^'onndan geeni antotyoriar. Biri sel felaketinden sonra

L f T , ^ u6unu tylv0fl d w ' a v a dikilmemek iin
ancelen nasl direndiini, sonunda buna mecbur kaldn...dile gellrivorl
Durum unlu Artems heykelinde de sz konusu olabilir. Bu tcmna da
laenni yer kalmyocak ekilde dolduran eitti figrlerle, kim ve ne
otedunu ve nefere kadir okluunu sessiz bir lisanla konuur gibi
oegif mdr?,..

^Eaddon, kalc olmas istenen ve gereken kanunlar, kurallar, bazen

temanJar, hep ta zerine yazlarak duyurulmak stervnkftr. Bu konuda
-Prttane^ deki dorlk stunu ve Kreler caddesinde
kfln*te ban yajcklamatannn yaymlandg duvar
Gazetelerini rnek olarak gstereceiz.

* * * onJV15tanna uygun bir malzeme

oiatc* em ve knanmlardr. Bunun iin de zellikle mermeri tercih
ederek, ta oymaclnda en st dzeye ulamlardr. Mermerin de eitli
cins ve kaHfeferf bulunuyordu. Ama onlar nemli yaplarn, czeflde
kapriannt^birincl hamur kat gibi!), en iyi cins olanndan ina etmilerdir
Mermerin bulunmad yerlerde ise, blge tandan yararlanmalardr'
Aynca mermer topran bagnndo oluup gelitiinden yeralt dnyasnn
bir parasdr, bu bakmdan ayrt bir kutsalla sahiptir.

Mermer lgin ynleri olan bir ta trdr; ncelikle beyazdr

gorunumlen gzelletirir, lmszln rengini yanstr, dayankl ve uzun
omurlu olmasna karn birazda duygusaldr (J) nk, mermer bir heykele
parmakla dokunulsa, terdeki ok az miktar asitten bile etkilenir, bu olaya
memnerin alam as veya kusmas denilmektedir. zerinde tad
dualar, ayetler, methiyeler...daha uzun sre silinmeden kalr, mrt olurlar

163
 Tas z e r i n e yaz yazmak olduu kadar, onun biimlendirilmesi ve
zerine resimler izilmesi de kutsalbir ura olmu ve bununsonucu
kalcln koruyabilen sanat eserleri yaratlmtr. Hitilter nemli olaytan
lmszletirmek iin, alak kabartma sanatn gelitirmilerdir. Bunlann en
gzel rneklerini Yaahkayada ve dier ortostaf lorda gzlyoruz. N o t :
(OrtUostate) btok tafcr zerine yaptlon cric* kabartmakx&r. Aynen" dft duran
insan antammo geUyor. w

Ta denilen bu maddeye bu denli nem verilmesinin nedenlerinden

bri de ondaki u zelliin varldr:
1- Rutubetlilik,(faziletlerin kuuyup yok olmasn* nler)

2- Elle tututabiliriik,

3- Atee dayankllk.

4* Salamlk,
Tan dinsel bir gr yaklam iinde konu ediki gemiteki baz
alaylar, rt ve adetlere yerlemi uygulamalarla, buun bile geerliliini
koruyan baz geleneklerden sz etmek isliyoruz:
IGbeie kltnn merkezi FrigyadK. Ana tanna lObele1 nm ilk ta
yontulan gktandan yaplyor ve Pesnus (SMtbtann W * * *
Ballhisar) ta siyah bir gktana tapdyordu. Sonr^tan ^ J * * J t t *
ktnn g meyamnda Romaya tand ve M..I1. yuzylda Ptatirvus
tepesindeki bir tapmaa yerletirildi. Romallar, bu ana tanna tan
Maano Mafsr (Byk Ana) olarak anm<*taydlar. Sonradan lbele,
Romann urad bir ta yamuru anda, ban mucizeler yaratr...
- brani geleneine gre, Tanr, Musa' ya, "Don stn, bana
doru ael ve o d a kal k, sana buyruklarm vereyim! * dedi. Burada,
Tanrnn israiloullanna verdii ve (ta levhalar- tabletler) enerine yazl,
olan 10 emrinden sz edilmektedir.
- Ta ban altnda yastk vapmanm da aynca kutsal bir anlom
temd ne srlyor. Dikkat edilirse. JocoC, cennet merdiveninin altnda,
bn taa koymu olarak yatar bir biimde resimlendrilrnitir.(Kcr))
AAjzed) '

- Hristiyan sytenceierinde, biraz abartimi olmakla beraber, Isd nn

bile talan yaratld anlatlr. te yandan ta ekmei simgelediinden.

164
 Math*eu ncilinde, eytann denemeleri srasnda, sa* dan tas ekmek
yapmasn istedii, yazldr.

- Kiliselerin ana kubbesindeki ta (kJlft ta) sa1y simgeler; dier

talar mudillerdir ve ,h e p ona bal olurlar ve tapna, yani onun eserini
tamamlarlar,,.

- slmda da vaiz verirken ve ezan okurken, yksek bir yere

klmas uygun olur grlr. Bu ykseltiyi salamak in de ta tercih
edilir. Kbe ziyareti srasnda eytann dlanmas, tas artlarak
sembollefiriiir.

- b* deki **** Ta CHoca" Esvod) gerek bir gktaK*. maher

gunu Kbe1yi ziyaret edenlere tanklk yapacana inanlan bu taa
dokunmak, pmek dine olcs sayg ve balln bir gstergesi oluyor.
Arapa1 da ibadet yaplrken dnlen yn belirlen " klbie" szc
KBELE den, KABE be KUBALA' dan kaynaklanm otabHr?.

- Cahilryet dneminde trbelerin yanna onian nazardan korumak

amacyla ta kmeleri oluturduu grlmtr. Keza, mezar talarnn
hortlaktan ve cinleri uzak tuttuuna inanrimaktayd. Tabut Musalt ad
verilen ta stne konulur,

- Ta ta stne koymakta sebebi bilinmeyen uur getirici bir

gcn bUunduu nanc bugn bile etkisini tarmefctedF.(..,ta bile
konuur, yolun bulunm asna yardm eder. Yollardaki kara iaret
tana bir tann gibi taplrd..?nsan nasl oldu* dan alntdr.)

, - Daha ok Anadotuda Ar da eteklerindeki otlaklarda, talarn

kk kuleler eklinde stste konulmas, bu ortakJann umriann belirtmenin
yan sra, kesin olmamakta beraber, bolluk ve bereketi salama amacna
ynelik olduu sytenryor(7).

Tala ilgili, fantezi trden, dier yorumlardan bazlar yle:

Bk oban olan srail kral Davtt, ryasnda kendini ldreceini

grd dev G o lia f bir sapanla att tata, alnndan vurmutur.
M edza, kendisine kem gzle bakanlan taa eviren sihirli bir gce
sahipli. Ta bir yerde, hakkaniyet ve mlkiyetin gerektirdii uygulamalarda
kullanlan gvenli bir ara olmutur. Bu konuda, lk terazilerde kultamlan
arik llerinin tatan olmas ve aidiyet (iyelik} akanlarnn hudut
talaryla belirlenmesini rnek olarak gsterebiliriz.

165
 Deerti talara gettrvce; bunlar kayatann inde olutuktan sonra
yeryzne kcvak kendilerini gsterirler, Bu talarn bir ksm saydam, bir
ksm da yen saydam veya tksedw. Bu olay bir olgunlama veya
karanlktan a yd k i a ynelik olan deiimin sonucudur. Bunun iin
saydam olanlar mkemmellii yanstr ve muska, ila, by arac gibi
nedenlerle kuHamte.
Renkli ve deerli talar konusunda inceleme yapm kiilerin
rtadeierine gre, zmrt ehveti frenler, sinirleri dinlendirir, hafzay
canlandrr. Yakut sak korur, zehirli maddelere kar kar. Safir insana
huzur, sevimlilik verir, dini inanlarn* glendirir. Elmas azda tutulunca
yalan nler, nefsine gveni arttm. nci ise baansna iyi gelir. Lapis
denilen ta, Mezopotamya ve Sassanilerde ve Chri*tophe Cotombe' tan
nce Ameritada, yldzl gecenin kozmik sembol olmutur. Rengini sema'
dan aldndan kutsal bk g kaynatar. Aslnda mavi olan dier nazar
talar gibi o da geneHikie dou lkelerinde, kem gze kar bir muska
olarak kullanlmtr.
niKl HASLAR. NSAN. AA ve TAPINAK STUNLARI : Bu drt e
vatnda sembolik (u yaklam ve dejlirmotaf yaplabilir:
lk tapnak tanna Hera1ya ithaf edilerek Samo* adasnda ina edikti.
Bu tapnan stunlar ahap ok*> onu epeevre sanp koruyan
m uhafzlar olarak dnlmekteydi. Msr Kamak tama giriindeki 7
obelita m bir amac tapna kt ruhlardan korumakt. Daha sonraki
stunlar mermerden imal edilmekle beraber ayn geleneksel ama
korurdu, yani stunlar gene aac, yani NSAN11 stilize etmeye devam
ettiler. Balkta* onun gkle, kaideleri, yani kkleriyle de yerle irtibatn
salamaktayd. Balkta gvde boyu arasnda insandakine benzer bir
orantya sahiptiler.
Yunan nizamlarndan Doctk olanlar bu stunlarn ilk rnekleri, balkta
ss yok, kaide ise dorudan platformla temas halinde. Dorik olanlar
erkeksi okyak niteleniyorlar. slm mezar talarndan erkek kiiye ati
olanlarda byle.
Takip eden evrelerde, srasyla, iyonik, korenttyen, kompoztt ad
verilen nizamlar kyor. yonik nizamda daha ok erkeksi bir hava var;
ko boynuzlan (voltler) vs. nc etapta ortaya kan Korentiyende ise
diil bir grnm bulunuyor. Kadn mezar talanmz gibidirler. Kompozif e
gelince, bu, her ikisinin karm, yani herm afrodit bir grnmde.

166
 Sulun balklarnn bylesine geliimi ile, insann Adem1den itibaren,
erilden diile doru olan deiim ve geliimi arasnda, fantezi de olsa, bir
benzerlikten sz edebilirmyiz acaba?

Genelde topraa dikilen lolar zerine yazlar, methiyeler, mesajlar...

kazlyor; tan kutsall ile btnlesin ve aynoa kalc otsunlar diye.

Ta insanolunun gelecek nesillere aktarmay amatodb mesajlar,

bilgileri en iyi koruyan bir dost / malzeme olarak seilmitir. Bugn bile,
aacn ya otan gvdesinin Kabuuna yazlar, resimler, ok, kalp.,glbi
semboller kazyp brakyoruz. ou kez bir any, bir arzuyu ekillendiren
bu semboller orada, aata birlikte yaamm srdryorlar...
Gnmz mezar talan da birer dikilita gibidirler. Onlarn da
zerlerinde lnn kimlii, zettikle hayatta iken yapt i, meslei,
hizmetleri vs. belirtilerek yazlar kazlyor. Roma, Bizans mezar bellerinde de
zellikle lnn meslei tan zerinde alok kabartma ile
belirtilmekteydi,(flta. Mozartapanmz}

Mason szcnn karl D u v a ra ' dr. Mabedin yapm iin

kullanlan talar Masonluun ana malzemeleridir.
Ham ta, rak Mason1 u simgeler. rak hem duvara, hem de ta
olduundan nce kendi kendisini yontmak zorundadr. ylesine
yontacakk d bu ham ta dlalanacak ve en mkemmel bir KP TA
haline ge-lecektir.

Mason mabedinin yapmnda baz talar daha deerlidir. TEMEL TA,

zgrlk, eitlik ve kardelik, KE TA11, Masonik lmszln simgesidir!
Bu ta binann kuzey- dou kesine yerletirilmekledir.

Karanlk olan kuzeyle aydnlk olan dou* nun birletii KE TA

karanlklan aydnla doru olan evrimi simgeler.

KLT TA zr dncenin simgesidir. Ba aada otan gene

benzer.

DA
Semboller szlnde dala ilgili
yorumsal nitelikteki aklamalara bir hayli
yer verilmitir. Ancak biz bunlan zetlemekle

167
yetinecek vs hereyden nce ooknn maddi olduu kadar manevi
ykseliin, ykseklik, ycelik ve byktk kavramlarnn sembolizmi He
HikJ olduunu belirteceiz.
Dalar, toporafik grnm nedeniyle, yer ve gCn birleme
noktas, yeryznn balans artklan ve diki yerleri olarak knarianyor.
Yukardan aorya doru bakldnda, zirvesi dnyann merkezi, aadan
yukarya bakldnda ise, dnyann ekseni, yamalar da trmanlma
gereken bir merdiven eklinde, alglayc oluyor, Grafik oksrakfa, dier
geometrik ekillere orarfa, daha ok bir gen grnm yanstan da
tepeleri, tanrlarn oturduu yer olup, onlarla liki kurabilmek iin,
trmanlma gereken tek yol olarak kabul ediliyordu. Dolarm znvelen,
ulalmak istenen ve bunun in her trt tehlike ve zorluklar gze
aldran, ancak oraya varnca bambaka bir heyecan, zevk ve boan
duygusu He dolunan noktalar olmutur (DocrM poaj) Bu olay (Merkez1in)
sembolizmindedeindiimiz gibi, oktan TEIC e ynelip ona ulamann
arzu ve amacyla azdetirmemiz mmkndr...
Zirvelerinin bazen bulutlan bir hle He
evrelenmesi Hristiyan azizlerininki gtoi, dalara
kutsal bir grnm vermektedir.
Kibele, etimolojik olarak t* - D a tanras'
dr. Bu bakmdan hemen her lkenin mitolojisinde,
kendilerine zg bir kutsal d o tx**mr. Nitekim
slm kozmolojisi (evren bilim) nde, aoKda tekrar
deineceimiz, bir KAF D A I1ndan sz edfcktnt
.. zaman zaman duymaktayz. Ankara1daki mzede
^ Neolotik aa ait blmde sergilenen yanarda
muhtemelen Aksaray1 daki Haan Da* dr. Ona
saypnlk duyulmu resimlendirilerek meskenlerinin iine aalrmtrt?)
Gerek mitolojide gerekse tek Tanr kavramnn oluturduu evrelerde,
nemli olaylarn hep dalar zerinde getiinden sz edilir. Bunlarn
bamda, Otlm pos da geliyor. Bura tanrlarn oturduu yer olarak
kurgulanyordu. le yandan, Ararot d a , Nuh peygam ber sylencesinin
getii birdadr. Musa peygamber, Tanrnn kendisine gnderdii 10
emri Sina d a n d a alm, brahim peygamber ise, olu zale1 1 Tann ak
iin. Mescidi Aksa1 nn yannddci Amorfa d a stnde kurban etmek
istemitir. Id a d a (Kaz da) Truva savalarnda rol olan, ilk gzellik

168
yarmasnn yapld bir dadr. FJlistindekJ Zeytin da, Isa1 mn vaftiz
edildii ve eytan tarafndan denendii dalardan biri olup gene bu
dan stnde ge ykselmitir, ncilde ad geen dalar, Samarttendeki
Gartzlm da, Kuds ylanndaki, sa1 nn armha geridii Catvarfe
(Gotgotha) ad verilenle, gene sa1 nn zerinde ekil deitirdii
(transfigrasyon) Tabor da (561 m.) ve nihayet Meryem4 n lmnden
nce bir sre yaamn geirdii ve sonra ge ykseldii varsaylan
Efesteki Blbl Da' dr.

Hz. Muhammet ilk tebliini Tanrdan Nur da zerindeki Hlra

maarasnda almtr. Arafat da,, haclarn kurban bayramnn
arefesinde ziyaret ettikleri mbarek bir dadr. nk peygamberime
Mslmanln esaslarn aklayan nl hutbesini burada okumutur.
Hutbe, Cuma ve bayram namazlarnda hatiplerin okuchJdan ayet ve
hadislerle ssl dini nutuktur. Bu hutbeler 1924 de kadar Hcritfe1 nfnde
ismini ve duasn iine akrd, 11Kendi namna hutbe okutmak", Ortaa
slm devletlerinde, madeni para basmak gibi, saltanat ve egemenlik
almetlerinden saylyordu.
ran ve Arap efsanelerinde ve ou kez blnbir gece masallarnda
sz edilen KAF DAI, grnen ve grnmeyen lemleri birbirinden
ayvan, Tanrdan baka kimsenin onun arkasnda kimin yaacti ve neyin
bulunduunu bilmedii, dnyann ok ok uzaklarda bulunan ucunu
noktalayan dsel bir d a d r. Kof da aslnda yanna ne kara, ne de
deniz yakyla gkemtyen bir yerdir. Bu da, dnyann zerine oturduu
bk zmrttr. 6u ta yerinden oynacti taktirde, dnya devrilecek ve
baka ynlere yuvartanacaktrfl). Kat da dnyadaki tm dalarn
anasdr, bir A N A DA1ds. Dier dalar ona yaratt damarlaryla bal
bulurvmaktadriar. te yandan, Kaf dann stnde (Zmrt Anka) veya
(Simurg) ad verilen bir ku yaamaktadr. Baka mitolofilerde ise gene Kaf
ad verilen bu dam, Kafkas sradalar zerinde olduu
sylenir...Tkemizde "Burnu Kaf dam da demek "kibirli insan" anlamna
gelir.
. Dan mitolojik sembolizmi konusunda, Hitit tanr ve tanralar ou
kez. Yazlkaya1da grld gibi, da simgeleyen sivri ekiller zerinde
dururlar. Modem yaamda da nemli kiHerin heyketieri, rnein Atatrk,
mmkn olduunca yksek bir platform zerine yerletirilmek isten-
mitr.(Ankaro-Ulus) 1

169
 Eski Msrda ise [firavun) szck olarak (d a ) anlamna gelmekteydi.
Bu bakmdan, piramitler, dikili talar h e p firavun1u sim geler sa nki" ben
bu ra d a ym d e r gibi" her taraftan grnebilirler ve onlara bakanlara,
"da glbit dedirterek, firavun' u hatrlatmaya vesile olurlard. Vaktiyle
insanlar dnyada en kk eyin KUM, en bynn ise D A
olduunu sanyorlard. Dn bugn de byle, sz aras nitelik ve
nicelikleri "Kum gibi, ya da Rda gibi11szckleriyle sembolletiriyoruz...
I-

Neolitik ada, Masan, Metendiz ve Erciye gibi indifa eden dalarn,

toplumda byk panik ve hayranlk uyandrmas, Htttlterin birok do
tanrs' na sahip olmalarn etkilemitir. Smer tapmaktan ise do
biimindeki ZIGGURAT1 tordan oluurdu. Msr llerinde ise dalarn
yokluu piramitlerle karlanmtr. Vens (Afrodlt) iin yaplacak
tapnmalarda da gibi yksek yerlere klmas adet edinilmiti. Bu
nedenle olmaldr ki, kadn cinsel organnn stndeki bombeli ksma
VENS DAI ad veril mitirl... Leonard Vinci1 nin Louvre mzesinde
bulunana nl Meryem- ocuk tablosunun arka planndaki da ressamn
geliigzel bir am ala yapmadn sanyoruz...
Da1n ok tanrl dinlerde, dier yeryz oluumlar arasnda bu denli
saygn bir kata karlmasnda, ekonomik ve gvenlikte ilgili etkenler de
rol oynamtr. Da nce, bereketin kaynakland, bir yerdir.Anadoluda
"yam ur d u a s y k s e k bir tepeye klarak yaplmaktadr. Bunlar, ge
ynelik zirveleriyle buluttan kendilerine eker, kaynaklan doldurur, kar ve
buzlan tutarak, bir enerji birikimi yapariar. Bahar geldiinde, bunlar
' serbest brakarak, ovalara aktr ve topran verimini arttrrlar. Bunun
iindir ki, en verimli ovalar hemen da eteklerinde ve vadilerde
bulunmaktadr, Aynca bu ovalar erozyon sayesinde, dalardan, tepelerden
koparlp srklenen toprakla gitgide zenginlemektedirler. Aynca, dadan
inen bu sular kanalizasyon akntlarn da kolaylatrmaktadr. Bu
bakmdan, dikkat edilirse, ok eskilerde olduu gibi, OsmanJ yerleim
merkezlerinin bir ou da veya yksek tepelerin yamalarnda
kurulmulardr. Bu tercihin dier bir nedeni de, kentin bir saldrya
uramas halinde, srtlarn dayadklar bu dalara kp direnii
kolaylatrmasdr. Kapadokyadakl Ortodoks cemaati vadilerin
yamalarnda yerlemeyi yelemitir. hlara, Greme Soanl vadilerinde
bu rneklere tank olmaktayz...,

Eski Ahit1te ,HD a lar kalelere berberler ve gvenliin sem boldr

denilmekledir. Kentlerin da yamalarnda kurulmasnn bir yaran da,

170
broda ina dilen konutlar teraslar zerinde bulunduundan, hemen
hepsi, birbirlerinin onunu kapatmazlar, gerek gr olanandan, gerekse
gneten ayn oranda nasiplerini alrlar. Scak mevsimlerde serinlemek iin
gerektiinde, bu yksek yaylalara tanma daha kolay oluyordu. Nitekim,
Ak Deniz sahil eridi boyunca kurulmu olan, Perge, Selge, Aspendos,
Side... gibi kentlerin hemen gerilerinde ykselen Toros Dalan zerinde,
gene ayn alardan kalma yerleim kalntlarna raslanmtr, Bunlar
arasnda tiyatro, odeon - gibi yaptn kalntlar grlmediinden, sz konusu
yerleimlerin geici sre iin (bir istila halinde veya serinlemek
lin)kullonld saplanmtr.
Da iklimi ve yaants, burada doup yaamakta otan insanlarn
karakterlerini daha sert ve hain kld gibi, bedensel olarakta, onlarn
daha dayankl ve sava olmalarn etkilemektedir. Bu bakmdan, tarih
boyunca, hep da insannn ova insanna galip geldiine tank
olmuuzdur...

Da1la ilgili bu aklamaya Sayn Reit ERGENER* den yaptm bir

alnt le bitirmek istiyorum: (Smer ve abil metinlerinde Gne tanrsnn
hergn doduu ve batt ANA-DA&LAR* dan sz ederler. Smer
tapmaktan da biiminde ZIGGURAT lordr. MsrMar da dalarn olmad H
yerlere Piramitler yaptlar. Nil nehrinin, da tanrs ite iftlemesi sonucu
olutuuna nanrlar. Eski Msr etilinde Mons szc hem da, hemde
dii cinsel organ demektir.)

MAARA
Maara, dii karakterli olduundan Anadolu mitolojisinde, TOPRAK ANA'
NIN RAHM eklnde deerlendirilen, doal, yani insan dnce ve
emeinin rn, mimari olmayan br yaprttr. Ta devrinden itibaren ilk
gmtterin ve TAPINAK1ann maaralarla balad bilinmekledir. Tarihin
dinsel olaylarla ilgili ksmlar incelendiinde, maaralarn hemen her
ada ve toplumda, gzden ve grltden rak, daha gvenli bir ortam
iinde ibadetlerini yapmak istryenler iin bir snma yeri olduunu
gryoruz. Bu bakmdan maaralar, genellikte nemli baz etini otayfann
getii ve bu konuda baz reform giriimlerinin yapld yerler olmutur.
Melekedeki Hira ve Sevr maaralar, Efes, Afin ve Tarsustaki Yedi
Uyuyanlar maaralar, Sumeta Manastrnn bulunduu maara, Silifke1
deki C e n n e t O b ruu iindeki kilise ve zorunlu nedenlere bal

171
 olarakta, Kapodokya koya kiliseleri... hep bu amalar in yararlanlan
yarlerden balandr. Obruklar ters donmu birer maara grnm
veriyordu.
Maaralar simgesel doumlarn gerekletii ortamlar olmulardr.
Nitekim Ana Tam a Rhea Zeus' Girifte bir m aarada dourmu ve
gizlemiti. brahim peygamberi de anas gene
Ota1 da bir maarada saklam, Eyp
peygamber ise bir maara iinde ile
ekmitir...Etesteki Artemis tapna da ilkin
Panayr Dandaki bir maarada kurutmutu.
teden beri maaralar kutsal bir ekicilie
sahip ve iinde manevi bir g kaynann
bulunduuna inanlan yerler olmutur. Bunun iin Tanrdan yaplacak
isteklerde bazen maaralarn seildiine ve bunlarn DLEK MAARASI
olarak adlandrlanna, tamk oluruz.
Ayrca, baz eski maaralarn, zellikle astm hastalarnn ifa bulmak
iin bavurduktan yerler olduu da biliniyor.
Maarann, fiziksel olarak ierlek bir yapya sahip olmas, insana bir
yuvada olduu b i, iine snmak istei vermi, ona gven ve cesaret
duygusu alamtr. Kiliselerin absitteri ve camilerin mihraptan da bu
ibadet yerlerinin en kutsal keleri olup, sanki ilk bannak ve tapnaklar
olan m a a ra d a n eskitenmiesine, yap iinde belirgin bir girinti (ni)
. olutururlar... ,
Bunun yan sra, mihraptaki mukamaslan ok nesnel ve fantezi bir
gr olmakla beraber, maaralardaki sahaflarla zdetirmekten kendimizi
alamyoruz!?..
Avrupa1da paleoiltlk aa alt maara says Anadolu1dakilere oranla
daha oktur. nk Avrupa da Paleolftik a uzun srm, Anadolu1nun
Neolitik evreye geii daha erken olmutur.
Maarada k olmadndan burada yaamak zorunda olan insanda
alk, susuzluk ve tuvalet gereksinimi de minimal dzeyde oluyordu.
Not: Takip eden aadaki metin Sayn Reit ERGENER* in 11 Ana
tanralar diyan Anadolu' dan" alnmtr.
(Maaralar, insanlarn ilk barnaklaryd. nsanlar maaralar, ev , ahr
ve tahl ambar olarak kullandlar. Tahl ambar ilevini yerine getiren ve

172
tepeden merdtvente nilen ukurlar, talya' da, Almanya1da. Libya1da ve
spanyada1da yaygnd. Eski Yunan1da tahl, Eleusis' de toplanrd. Birok
Yunan devleti, ilk rnlerini Eleusis Demeteri1 ne yollard. Tahllar, orada
gze dek yeraltndaki ambarlarda saklanr, sonra kalp sattrd. Bu
tahllar yenilmek in deil, tohum olarak kullanlmak amacyla satlrd.
Yeraltnda saklanan tahllar, belki llere yakn olduklar iin kutsal
nitelik kazanrlard Tahllarn sakland kuyulara, Latince1 de kuyu
anlamnda putmu denilirdi. Bu kuyularda buday, yz yl bozulmadan
dururdu.
Anadol da, Kapadokya yresinde moaralar bugn de, rnlerin
saklanmas amacyla kullanlyorlar. Bu maaralarda s ve nem koullan,
y(boyunca deimiyor. Bu yzden Anadolu' nun deiik yrelerinden
gelen elma, limon gibi rnler, Kapadokya1 daki maaralarda, uygun
koullarda pazarlanmak zere bekletiliyor.
Kapadokya1 da 80-100 metre derinlie nen, binlerce insann
barnabilecei, yeralt kentleri var. Bu kentleri, tahilan ve dier tarm
rnlerini depolamak amacryta yaplm olabilir. Bu kentlerde, deiik
blmler birbirlerine, insanlarn ancak birer birer ve iki bklm
geebilecei, lobirentims, dar koridorlarla balanm. Her blm,
dierlerinden, ancak ierden olabilen kapdaria ayrtyor. Koridorlarn,
dmanlarn yeralt kentinde Ueriemeterini gletirmek amacyla dar
yapldna inanlyor. Blmeleri birbirinden ayran kaplar, yine dmanlara
kar birer engel oluturuyor. Yre halk, yeralt kentlerini, dmanlardan
kaabilmek amacyla birer snak olarak kullanm olabilir. Ancak
Kapadokya1 daki yeralt kentlerinin, ncelikle birer tahl anban olarak
yapld dnlebilir. Eer bu doruysa, kentlerin iindeki gvenlik
nlemleri, depolanan tahllarn alnmasn nlemek amacyla alnm
olmal.)

AY
Sembolizminde gnele ilgili baz ortak noktalan var. Bir baka yerde
de deindiimiz gibi ay, kendi bana k vermez, ancak gneten
aldn yansrir. Ayn gkyzndeki hareketleri, birbirini izleyen deiik
fazlar eklindedir. Bu nedenle, srekli yer deitiren bu gk cismi bir
bamszlk sembol olmaktadr. Ay, diFik prensibine sahiptir; Bu bakmdan

173
onun aydnlatt geceler de dii olup, daim a yarnlara gebe olarak
kabul edilmilerdirl.
Yunan Artemisi ve Roma Diana' s ou kez elinde veya salarnn
arasnda bir hill tar. Artemis, analn belirgin vasf olan koruyuculuk ve
evkatfe zdetirtlir. Ormanlarn, ehirlerin, doum yapan kadnlarn...ve
avclarn da koruyucusudur. Sarf ( Salihli) ta, avclarn bugn bile, Artemis
tapnann nnde durup, avlarnn bol olmas iin Tanrya dua etlikleri,
rivayet ediliyor. Aslnda bu tr geleneklerden bazlarnn, gerek nedeni,
zaman yolunun stndeki duraklarda kulaktan kulaa deiikliklere
urayan u veya bu efsanenin, gnmze kadar uzanm kahntlanndan
baka bir ey olmad kesinlik kazanmtr. Yoksa, vaktiyle ok kutsal
saylan bu yerlerin hala etkisini srdren manyetik bir ekiciliinden
mi, sz etmemiz gerekecek?..
A y n simge olarak nemi, onun kadn yaamn denetlediine
inanld dnemin bir kahnts olabilir. Leto bir ay tannasjydt. Kuu
ekline girerek Artemis ve Apotton1nu dourdu ve Ademisin annesinin
yerini ald. Artemis ve Apoilon ikiz kardetiler; bugn bile gk yznde
beraber yayortar; biri batarken dieri kyor, sanki saklanba oynar
gibi, birbirlerini kovalayp duruyoriarl...
Hristiyanlk dnemine alt bir ikonada Meryem, ayann (eteinin)
altnda bir (ay) gsterilmi. Bu grnm bizde tpk Efesteki ay tanras
Ademisin nl tapnann Meryemin son gnlerini yaack Blbl damm
eteinde bulunuuyla ilgili bir benzerlik a lg yaratyor.
A y n bir baka zellii de, yaam devrelerini simgelemesidir. nce
doar, sonra byr, bir sre ayakta kalr ve nihayet batar gider, yani
lr; am a ertesi akam gene doarak evrenin bu kesin kuraln kantlar.
Kuran1da ayn bu zelliini dile getiren baz ifadeler bulunuyor.
Ay, eski alardan bu yana, balca zaman sembollerinden biri
olmutur. Her ay dnemi sonunda gn kaybolur, grnmez, sanki
lm gibidir. Ama. birden tam parlakl ile kendini gsteriverir. lk
takvimler gneten ok ayn hareketleri izlenerek yaplmtr.

Cahiliyet dneminde Kbe' de 3 put vard; Lat, Uzza ve Manuoi. Lat

(El llhe) demektir. Tatfte bir tapna vard, o bir gkyz tanrasyd. Leto
Karya dilinde kdn, hanmefendi anlamna geliyordu.

174
 Hristiyan gelenei, bu olayla sa' ran armha gerildikten ve mezarna
konulduktan tam gn sonra dirilmesi ve sonra 37 gn daha
yeryznde kalp, krkna gn ge ykselmesi arasnda iliki kuruyor.
Kariye mzesinde daha belirgin grld gibi, son m ahkem eyi
grntleyen fresklerdeki ay, dnyann sonu geldiinde geecek olaylar
yanstmaktadr. nanca gre, o gn gelip attnda, ay kendiliinden
yarlacak ve gneie birleip kaybolacaktr!...

Isimda ki takvim var; biri tarmla, yani gnele Hgili. dieri ise ruhani
yasalarn reglatr (ayarlaycs) olan ay1la ilgilidir. Bunun ad a y takvimi1
dir. Bunun yannda slmda HLL dediimiz, az taraf biraz ak
grnen ayn byk yer ve nemi bulunuyor. Bu konudaki ayanlk bilgiye,
kitabn (HlKU) le UgHl blmnde deinilmitir.
Masonik dncede ise ay, mabetteki dier bir k kaynadr;
gneie yakn ilikisi vardr. Karanln simgeledii btn olumsuz unsurlar,
gneten, yani OLUMLU BLM' den ald kla yok eder. Ay batlla,
cahaiefle yaplan savan bir simgesi olduu gibi her insanda beraber
bulunan YLN ve KTLN ve insandaki yaratma gcnn de bir
baka simgesi olmutur.

KADIN VE AY LKS
VE AYA TAPINMA
Kadnlarn reme ilevini ayn dzenledii dncesi hemen btn
toplumlar arasnda yaygn bir biimde rastlanyor Her nekadar bu
inanan bilimsel bir dayana yoksa da, kadnlarn ayba dnemleri ay
d-nemlerfne o denli denk dmektedir ki, ister istemez ayba grme ite
ay arasnda, dolaysz da olsa, bir ilikinin var olduu izlemine sahip
oluyoruz. Ayla ilgili btn Hkel alklarn temelinde bu inan yatmaktadr.
yle ki, AYA TAPINMA' y oktan brakm olan uygar toplumlar bile,
bunlar folklorun ve batl inanlarn, geri dzeyinde, nerdeyse el
dememi bir biimde korumaktadrlar.

ilkel toplumlardan bu yana, bir ana, retken ve verimli bir kadnla

zdetiriien ayn, gkyznde, tpk kadnlarn ayba dnemi gibi, 28
gnlk bir devre geirdii bilinmektedir. Ay, doduu andan dolunay
dnemine ve daha sonra da yok olup iki veya gnlk dinlenmeye
ekHinceye kadar, tam 28 gnlkbir dnem geirir. te bu nedenledir

175
ki, kadnlarn da genellikle 26 veya 29 gnde bir adet grmelerine AY
HAL veya AYBAI HAL ad verilmitir. Ay 29 gnde t* kendini
yenilediinden kadn gibi kabul edilir.
Ay, byde gneten lazia yer tutar. By bir zamanlar kadnlarn
elinde olduundan; bycler hep kadn olarak tanmlanr. Onlar jin ay,
zellikle birinin gnln almakta kullanlan, gl bir by aracyd.

Ay hemen her yerde lk zaman g ste rg e si* olmutur. rnein, ilk

takvim birimi, dolunayla ikiye bolnm oian ve 27, ya da 28 geceden
oluan, AY AYI idi. Daha sonra Babilliler. ay drt eyrekten oluacak
ekilde yeniden dzenlemi ve bugnk drt haftalk ay sresinin temelini
kurmulardr.
te yandan, ayba grmenin nedenini a y a bolyan baz Mket top
lumlar, onu bu konuda aktif rol oynayan bir ERKEK olarak
tasarlamlardr. rnein Maor kabilesinin inancna gre, ay tm
kadnlarn gerek kocas, onlarda dzenli bir ekilde oluan kanamalara
yol aan gen bir erkektir. Gebe brakmayla HgHi gerek, ancak bababk
toplumsal bk deer ve aniam kazand zaman, benimsenir, am a bu eski
nan tamamen yok olmaz. Nitekim ilkel dillerde ay1 dan (ka d n l a n n
efendisi) diye sz edildii saptanmtr.
Uzmanlar, gereklen kadn
larn regl dnemleriyle ayn
ykseliinin! ok yakn ilikisi
olduunu saptamlardr. Regl
gecikmeleri nni ve aksaklkla
rnn da gene ayla ilgisi
olduu sylenmektedir. Ayn
denizler zerindeki med ve
cezir olaylarm olduu gibi
kadn etkiledii ve ayba olmakta ayn dnemini tamamlamas
arasndaki balant da inkr edilememektedir. Buna gre, kadnlarn
yumurtlama dnemleriyle ay arasndaki balanty incelemekte olan
uzmanlarn, yakn bir gelecekte, doum kontrol yntemlerine bir AY BLM
de ekliyecekleri sanrimaktodrL .
Kadnlarla ay arasnda ok yakn bir bom varolduu, onun kadnlan
ruhsal ve fiziksel adan byk lde etkilemesi ve kadnlarn da tpk
ay gibi ok deiken bir yapya sahip olmalanyta da aklanyor.

176
 Kadnlarn aydan gebe kakildan dncesinden hareket ederek, onlarn
ayn etkisiyle kendilerinden getikleri hatta ldrdktan bile ileri srlyor.
Ayn isteri, sara...gibi hastalklarla bantl olduu, bunun iindir ki, ngilizce
(luna)1nn ay, (Junacy? nin ise ayn bu etkileyiciliinden esinlenerek, dektik
, cinnet anlamnda kullanld syleniyor.

Anadolu Trkleri de aydaki deimeler sonucunda kimi insartarda

ruhsal deimeler meydana geldiine inamriar. Bylece nsanlara AYBA5T1
veya AYSAR derler. '

Anadolu1da aya, Frigyaliar MEN adn verdikleri erkek bir tann olarak
tapnageimidr. (Meni) szc ise forsa olup, erkek hayvan ve intan
tohumu demektir. Ayn konuda, ok eskilerden gnmze dek sregelmi
bir yakar ifadesinden de sz etmek istiyoruz," Ay grdm AHah, Amerrhj
BMh. ne gnahlarm varsa affet Allahl.."

Kadnlarn cinsel yaamndan kaynaklanan AYA TAPINMA day

zamanla kadnlarn toplumsal leviyle bantl bir nitelie brnmtr
rnein, su ekmek, bitkilere bakmak, sulamak, boJ iy ve yamur
salamak, kadnlarn gorevtytf. Dolaysyla ay, bitki rtsnn byyp
gelimesinin nedeni ve btn can verici sufann kayna olarak kabul
edilmekleydi. Ay Hindistan1 da, (tohumun taryCM), Bat* de ise (ay
buyurken bitki z bol akar) derlermi.. Avrupa folklorunda, ay hala bir
dokumacdr. Bu ise kadnlann iidir. Bu konuyla ilgili baka geleneklerden
z edilebilirse de, gerek d a n udur ki, her eyin abuk bymesi, abuk
gelimesi, tomurc d a m abuk almas, toprom altndaki tohurferm
byyp yeermeleri, daha ok ayn alald, dolunaydan sonraki
gnlerde olmasdr. Bu yzden reticiler aalarn dadanrv ay ykselirken
budarlar; tohumlan ise ay alalrken ekerler. Okflizm evrelerinde GNE
pazitft ve yaratc enerji deposu (Baba Komaz), dur. Ay ise negatif enerjiyi
temsil eder, dii prensiplidir, baba1nn enerjisini yanstr.

Aym dourganln, verimliliin kayna olduu dncesi, oydaki

gerek deimelerin znel bir biimde yonjnlanmasyta gelirilmiflr
nk ay parlaklar, solar, byr, klr ve lr ve soma yeniden
doar. Bylece, daha nce de Bade edildii gibi, yenileniin evrensel bk
simgesi durumuna gelir. Btn lkel halklarda, lmden somaki dirili
inanc, D O A N AYLA ilintilidir ve giderek teki simgeler arasnda, ezellikle
YILAN1la da ilikili oiur. Avustralya ve Malenezya da ayn her ay deri
deitirdii sylenir. Ylan da ay gibi, Havva Anamzdan bu yana,
kadnlan batan karan bir yaratk olmutur!. Ylann daha ok kadnlarn

177
topland su balan ve pnar kenarlarnda grnmesi ve fiziksel atarak
erkek cinsel organna benzemesi, bu armlar glendiren
etkenlerdendir.
Ayn can verici gcn, zellikle kristallerde, yar saydam deerli
talarda, ayrca insanlarn kemik ve salarnda bulunduuna inanlr.
Ergenlik dneminde di skme ve sa kesmeye verilen nem, dilerin ve
salarn kendilerini yenileme zelliinden kaynaklanr. Aya kurban sunuian
yerlerde, kurbanlarn seilmesinde benzerlikler gze arpar. Bunlar
genellikle ak dourgan otan, tavan, domuz, gvercin ve de, dokuz canl
duu ile tannan. KED' dir. Eski Msrda kediye tapnlmasnn nedenini,
Yunan tarihi ve ahlaks Plutarkhos yle aklyor: Bu hayvann ok
renkli olmas, geceleri dolap yiyecek arama gibi alkanlklar ve garip
reme biimi, onu ayla lgili bir simge yapmtr. Kedinin Hk domuunda
bir yavru verdii gzlenmitir. Bu da toplam (YRMSEKZ) yavru etmektedir
ki. ayn gn saysnn eitidir. Kald ki, bu sylenenler tmden bir d
rn otsa bile, kedinin gcderinini ay dolunay haline geldiinde, byyp
pariaklah, soluklat zaman ise, klp donuklat bilinmektedir.
Yunanistan halk dilinde de ay* n dltn kayna olduu ve
dolunayda iy damlasnn en ykl olduu inanc yaygndr. iero1ya
gre ise, ay carilann bymesini salayan ve topraktan doan hereyi
olgunlatran bir sv aktr. Ona gre de dolunay, tohum ekmenin ve
evlenmenin en uygun zaman saylmaktayd. Yem doan ocuklar
dadlar tarafndan kap nne karlarak aya baktrmaktayd. Aa
budamann yan sra, koyunlann krklmas gibi iler de hep aym
ykselmekte olduu dnem iinde yaprimaktayd. Roma imparatoru
Tiberys1n de sam kestirirken titizlikle uyduu bir kuralm bu; yoksa kel
olacana inanrm!. Biz bile " salannr ay ykselirken kestirirsen deha
abuk uzar ya da, " Trnaklarm ay doarken kesme, abuk uzar!"
trnden neriler almzdr, byklerimizden,.

AY VE AK
Romantik filmlerde grdmz ak sahnelerinde hemen her zaman
rastlanan mehtap grnts hi de yabana atlmamal. nk ay
sadece bir fltm ya da roman fantezisi deildir. Aklar zerindeki etkisi br
gerektir. Nasl genleri air, kadnlar romantik klyorsa, erkekleri de
heyecanl ve ateli birer ak haline getirmektedir ay. Belki de bu yzden
pek ok kii bu mehtapl gecelerde uykusuzluk kmekten yaknr

178
 dururtar. Byteoe zoflikJe dolunayn aklan etkiledi#, onlara cam
heyecanlar verdii, ak krkledii sylenebilir. Hi ak olmay
dnmeyen kiilerin bile ayn etkisiyle kar cinse bir ekilme hissettikleri
ve mehtapl gecelerde saduyularn kaybettikleri grlmtr.

Dou felsefesine gre, dnya her zaman bir denge iindedir; dii
unsurlar le erkek unsurlar her an bir denge ve uyum iinde olmazlarsa,
hayat durur. te bu yzden ay duygu ve gdyken, gne de ruh ve
zek unsurlarm birletirir... Ve bu ikisi bir denge kurarlar, birbirlerini
tamamlarlar. nsanlarda da daima iki g vardr (Yln v e Yang). Doulu
bilim adamlar her insann iinde bu iki gcn denge salamasyla, o
insann salkl ve dengeli olabileceini ne srerler.

Sonuta, ay etkisinde d a n insan da dengelidir. Akamlar daha gl

ve alkandr...kafas geceleri ok daha iyi iler, bu yzden gece
almay ister. Biraz da olsa, hayalperest ve tembellie eilimlidir, yaratc
ve ekicidirler.

Ay zellikle kadnlarn davranlarn, yaamlarn, en nemli anlarn ve

duygularn asrlardr ynlendirip, ynetmekledir...

GNE
Gne, mitolojileri gk cisimlerinden
kaynaklanan ok tanrl uygarlklarn bazlarnda
BA TANRI, g ba tanr kabul edenlerde
ise kinci derecede tapmtan, bir gk cismi
olmutur; R, Oslris, Mitra, Helio, amjma
(Telepuni), Apollon...ayn zamanda gne tan-
nsydlar. Japon imparatorlarna da (gnein
olu}, denilmektedir.

Ik ve scakl sayesinde oluan yaamn gerek kayna olmasna

karn, kurakln da balca etkeni sayldndan, insanlar srekli olarak
tepelerinden aynlmyan bu grkemli cismi hem sevmi, hem de ondan
korkmulardr. Gne in seilen sembollerin, iek otarak daha ok,
krizantem, lotus, turnusol (ay iei}, hayvan olarakta, kartal, geyik ve
asian...olduuna tank oluyoruz. Madenler inde ise, " madenlerin gneT
olarak adlandrlan atim, balbana gnein bir simgesi saylmaktayd.

179
 in mitolojisinde gne YA N G , ay ise YNG 1i. nk gne nlarn
direk, bamsz olarak yayar, ay se onlan gneylen alarak yanstr. Bu
nedenle, gne ate gibi akt ve erkek, ay ise pasif ve dii prensipti
olmulardr.
Yunan mitolojisinde ba tanr Zeus' tr ve bir gk tanrsdr; en yakn
ocuktan ise Apotlon, gne, Artemis ise ayd, Gne onlar tarafndan
gn "b a b a sr gibi d eniyorsa da bu nann Orta Asya gebe
toplumlarmda tamamen ters bir biimde gelitii saplanmhr. zellikle
Trko- Mool airetleri nazarnda gne dii [gne-ana), ay ise erkek (a y-
b a b a ) dr, Frigyailarda da Men bir ay tanrsydt.
Gne, canl yaratn olduu gibi, gn de kalbidir. Ama tam tepe
noktasna (zenltl gelince, dnyay gren gz olur. Gnderdii nlar {bilinli
bilgiyi gsterdiinden), gne bir kozmik akl olur. Bu nedenledir ki,
zamannn bir kltr, entettektel merkezi olan Yukar Msrdaki Helkopolis."
G ne ehri* olarak adlandnlfyordu.
Hristiyan dncesinde sa adaletin gnei, yaynlad 12 n ise onun
havarileri olarak kabul edilmitir.
MasonhJda gne okmlu bilimin ve evrenselliin br simgesi olmutur.
Cahalet gibi, batl inan gibi tm karanlk gleri yok etme gcne
sahiptir.
Dnya zerinde foaltyet gsteren tm localar len vakti almaya
balarlar, nk o saatle gne; en tepededir ve en ok k sat
yerde otur.

IIN - IIK
Kayna dalma yam bir ey, bir ate olmasna karn, onun gibi ac
ve zdrap verici deil, bilakis sevilen ve istenen bir olgudur. Hristiyan ve
slm geleneklerde ilhiliin olduu kadar, ilmin, [bilimin) ve kltrn de
sembl oluunu srdrmektedir. Kuran, " Tann gklerin ve yeryznn
dr! " der...sa se ok defa * Ben dnyann ym!* demitir. Bu
bakmdan ikonografide Kutsal Ruh (Ruhi' l Kuds) gkten inen bir k
eklinde sembolize edilir, sJmda bu a nur denilmektedir. Nur szc
parlak k, sevimli ve mbarek saylan baz anlamlarn yerine kullanlr.
Gzmn nuru, gz nuru dkmek, nur yzl...deyimlerinde olduu gibi.

180
 eitli kftr evrelerinde baz figier de, etrafna n yayan bir hale
(ayla) iinde gsterilmilerdir. Bu nlarn yayld merkez bir peygamber,
aziz, bir kahraman veya dahi kii olabilmekte ve ondan kaynaklanan bu
nlar etrafmdakilerin stne yaylmaktadr. Bu niar ou kez bir bereket
olduu kadar, dier maddi veya manevi anlam olan bir baka elkiyi
de gndem e getirirler. In yayan bu kii veya cisimlerin gnele
akrabal olduu kabul edilir. Ancak bu klar, dini adan, onu almak
iifiyenleri veya almalar gerekli alanlar niyet, eilim veya yeteneklerine
gre ya str, tepkilerini glendirir veya tam tersine, onlan yakar, kurutur,
etkisiz kjlarl

NUR, aropa aydnlk , k demekti ve Medineye inen 64 ayeflik Kur-ar

n 24. suresidir. O rada yle d e n ir:" Allah gklerin ve yerin nur' u dur. O 1
nun sanki bir hcredir ve iinde bir aydnlatc vardr. Bu aydnlatc
bir kandil iindedir. Bu kandil prl prrl yanan bir yldtz gibidir. Kutlu bir
aacn yayla tututurulmutur. Bu ya ne doununkdir, ne de
batininki....

GK
(Gk hayalin, toprak ise gerein semboldr.) N.E
Mitolojilerde en byk tanr
(ilh), evrenin tek yaratcs,
yeryzndeki yaamn, bere
ketin,.. hereyin sorumlusu,
kozmik dnyann reglatr ve
gene yeryz sahipleri olanlarn,
krallarn, imparatorlarn.. bile
babas ofarak nitelendirilmi ve
yceltilmitir. in1 de imparatora
"g n o lu 11 denmesinin de
nedeni budur.

Mitolojide URANOS, ge,

kozmik varlk ve ilk tanr kua
arasnda, erkek ve baba tanr
olarak verilen isimdir. Uranos
daha sonra GAA (toprak) ile Dnyay yaratan 4 etken
XII.Yy. minyatr Al saz

181
birteerek birok tanrsal varlklar tretmi ve bunlar, doar domaz,
topran barna tkamtr!,.
Gk, mitolojik sembolizmde ou kez, bir an, ters dnm bir bardak,
kubbe, eyvan, bir emsiye veya gnelik, takke,(Hittt kral Tudbatya ntn
takkesi gibi) ve gvercin... }e betimlenmitir. Gk, yerin pasif ve dii
olmasna karn akttf ve erkek prensiplidir. Bu adan, insan' a glde yer
elemesinin bir rn gzyle baklr. Bu varsaym, Yunanistandan geip
Asya ve Amer ikaya, daha sonra Msr ve Siyah Afrikaya da yaylarak, be
nimsenmi ve oniann sembolizminde de yer almtr.
Gk, yerle beraber, evren deki ilk kutuplamann sonucunda oluan
yumurtann st yansdr. Budizmden isJma kodar gn 7 yoda 9 katt
olduu inanc yaygnlamtr. Buna gre ona ulamak iin tek tek
almas- gereken bir hierarik dzen sz konusudur.
Yeryz bir saray gibi tanzim ediimiitr. Gk kubbeye gneten bir
avize ve yldzlardan kandiller dizilmi ve yer yz bir ziyafet sofras,
kular, bcekler, mettem rzgrlar lhi bir orkestrann paras I...

HAVA
Gn bir paras olduundan o
da, ate gibi erkek ve akttftfr. Toprak
ve suyun dii olduunu dikkate alrsak,
dnyay yaratan bu drt temel eleman
(gcn] ikisinin erkek, dier ikisinin ise
dii olmasryia saysal bir dengenin
kurulmu olduunu grrz.
Hava, sembolik olarak RZGR ve
SOLUK1la zdetiriiir, gkle yer arasnda
ilikiyi saiyan yoldur. Hava, k, koku
ve sesin yaylmasna umaya yarayan
bir ortamdr. Renklerin grnmnde de
eticin bir rol oynayan hava, yer
deitirmek suretiyle, rzgr yaratr.
Hava rzgr ve solukla edeer
tutularak, Hristiyan ikonografisine rzgr
biiminde girmi bulunuyor.

182
 Hava mitolojide atmosferik olaylarn oluturduu bir ortam olup Zeu?
simgeler. Bu yaklam Babil kftr ve inanandan kaynaklanyor. Japonlar
ve inliler serinlemek in etlerini yzlerinin zerinde sallamann kofu
ruhtan ekeceine nandklarndan hep yelpaze kullanmay adet
edinmilerdir.

Hava eril bir element olup 3 burtan kizler, Terazi ve Kova burlarna
hafiflik, alp, uzanabiliriik ve aktif zeka karakterini alar. Hava ayn
zamanda ykselen br fiziin simgesi olup rzgrn yardm ile yapar.
Zekann rzgr, yaradla ve yaayan tm anda varlklarn indeki ze
yn verir. Hava ayn anda zeka esintisine dnen rzgrn aracl ile
hereyn hareket olduu - yle ki znde hareket yoksa kprt, znde var
ise aray ve yenilik * ve daha iyiye ynelen ruh1un simgesidir. Yeryz ile
gkler arasndaki alan dolduran balant konumundaki Hava, bunu
yerine getirirken ruhlarn buluma yerine gnderme yapar ve hissediiebilir
evreni canlandrr.

. RZGR
Sembolik adan incelendiinde daha farkl grnmlerle karmza
kyor. Rzgrn bata gelen en zgl yn, onun srekli olarak yer
deitirme eilimi gstermesi ve bunuda dzensiz hareketlerle yap
masdr. Bazen tpk gl dev (Titan) kr gibi, kor krne araya buraya
saldryor, aalarla greiyor, denizi kzdryor, bulutlan cannn istedii
tarafa iteliyor... Btn buniann sonunda rzgr, bir tr geimsizlik,
gelgelik, kararszlk ve nihayet kalmsztkla ilgili kavramlar yanstan bir
grnmle sembolleiyor. Ancak, daha olumlu ve dinsel bir yaklamla
yaplan deerlendirmeler, rzgr, semavi kkenli, manevi ve ruhsal etkiye
sahip bir g olarak kabul etmi ve onu solukla (nefesle) edeer klm.
Daha ak bir deyile, rzgr Tanrnn nefesi" olarak tasarlanyor... Gerek
Zebuf da Davut peygamberin musiki eliinde okuduu lhilerde,
gerekse Kuran1da, rzgrdan , tpk melekler gibi, ilaft haberci olarak sz
edildiini okuyoruz. iirlerde, ark szlerinde de rzgr, seven kiinin
duygularn sevgiliye ulatrmyor mu?..

Hristiyanlkta ise, havarilere Kutsal Ruh ateinin lisann* retenin

rzgr olduu fade ediliyor. Rzgn adeta Tanrnn nefesi (fleyil) okvak
grn yanklarn dini laylan grntleyen ikonlar zerinde farketmemiz
mmkndr. rnein, Kariye Mzesinde 1 Meryemrn ilk yedi odm- olarak
adlandrlan tabloda mazaist, rzgn, ocuun annesine yaklamasn

183
kolaylatrr bir ynde estirerek, resimlendirinitir, Dikkat edilecek olursa
rzgrn esi yn hizmetinin earp ve arka plandaki selvilerin eilme
ynleriyle ifade edilmek istenmitir. Kanmzca bu detaylar, aslnda Tanrnn
nefesini somutlatrmak amacn iermektedirler.
Eski ran bayranda, elinde kl tutan bir astan resmi vard ;(Zffikr)
Mevlna bu konuda " Rzgr bayra her dalgalandrdnda sanki
aslana can veriyor, onu hareket ettiriyor!.." eklinde bir ifadede
bulunmutur.
te yandan , Hint sembolizminde de rzgra (vyu) kozmik nefes ve
Tanrnn sz, gkte yer arasnda arabuluculuk yapan bir ara alarak yer
verilmi olduunu grmekteyiz. .
slm felsefesinde rzgr, suyu iinde tutup tamakla grevli t*
faktrdr, bunun iin Cenab Allah ona saysz kanatlar bahetmitir; onlar
yardmyla buluttan harekete geirir ve suyu, yamuru yaratr...dendir.
Dnyann drt olar temel ynlerinin hepsinden bir rzgr eser;
bunlarn arasnda kalan kinci derecedeki ynlerden esen baka
rzgrlarla beraber sayfan rzgr glnde gsterildii ekilde, sekiz ok*.
Atinodaki Rzgr Kulesi nin de sekiz cephesi butunmaktacbr.
Son olarak, rzgar hafit ve okayc erirrteriyte iek lo d a m birinden
dierine tararak, onlarn iftlemelerine yardmc olur. Nitekim, rzgr
tozlama oiaymm %5 ini solomaktochr. Rzgrdan yaarianm a, XII. y.y. da
a& n en nemli kefi olarak ortaya km ve yelkenli gemiler ina
edilmeye balamtr. *

SIS
Bir geliim faznn belirgin olmayan ynnn semboldr. Bu faz.
ekillerin henz birbirlerinden ayrt edilemedii ya da eski ekillerin yeni
ve kesin donlaryla yer deitirmedii zamandr.
' Sis ayn zamanda, att gnlerin ve cadfann yaradlndan nceki var
olan kararszlk ve karmaay sergileyen hava, su ve ate karmnn da
sembol olmutur. -

184
 Sis, rlanda metinlerinde, iki hai (durum) arasndaki gei, bakalam
dnemidir, nemli olaylara, vahiylere ncelik veren bir olay olarak
dnlmtr.
Yahve (Tanr) Musa1ya Ben sana, halikn sonsuza dek sana inansn
diye, sana kaln bir sisin iinde geleceim Hdedi.*.

NEFES
Nefesin szlkteki karl, ciere alnp verilen hava, yani soluk1 tur.
Yaradl sylencesinde " Yahve (Tevratta Tanrya verilen isim) burnundan
bir nefes fledi, ite o zamana kadar cansz ve ruhsuz olan insanolu
bu nefesle hayat buldu L deniliyor Gerekte, nefes szc, evrensel
olarak, bir yaam prensibinin anlamn iermekle ve bununla itiktti olarak
hemen btn etimolojilerde, bir kavram eklinde, ruh, fleme, soluk ve
hatta akcierle de edeer anlamlar tapmaktadr. branfcede RUAH,
Yahve' nin hayat gerekletiren soluu anlamna geliyor. ESPRtT deyiminin
karl olan bu szck, Yunancada PNEUMA, Laticede ise PRfTUS
olarak ifade edilmekle beraber, her de, burun dekieri veya aadan
kan nefes anlamn tapmaktadrlar. Ancak bu nefeste bazen srarl bir
olay gerekletirebilecek olaanst bir g bulunmakta, aynoa rzgrla
da zdetiriimektedr.
Hristiyan konografisinde, sd ran hastalan iyiletirme ve lleri
canlandrma sahnelerinde, bu hayat nefesinin, tkrn aadan
fkrmas gibi, ridt bir fskiye eklinde somutiatrid grlyor.
te yandan nefes, okuyup flemek! de lgili olup, dinsel ierildi
uygulamalarda kullanlmaktadr. "Falanca kimsenin nefesi var, veya nefesi
kuvvetlidir., .tavsryelefi", bu am ala dile getiriliyor.

Neft ise halk dilinde nefis olarak sylenmekte olup, o da ruh. can,
hayat1 m yan sra, kendi, kiisel, ahsi...anlamlanna da getmektodk. ou
kez bu sz, * kendi neftime, neftine hakim olmak, neftini zorlamak., .* gibi
deyimler iinde kutlanmaktayz. Dier ynden nefes, tasavvuf pir ve
muscaind uygulanan br eldt, Bektai lhisi demekffr.(Bu fconuyucr Jdfcfrn
Flt, Ney blmnde d dsbfrnfflrJ t
Nefes konusunda yaplan zdelemeler arasnda, peygamberlerin ilahi
nefesle yaratlm kiiler ve nefes alrken kan sesin se aslnda ruh1un
sesi olduu gr hemen btn dini evrelerce benimsenen ortak bir
yarg olmutur.
Trkede, lm hali, "son nefesini verme ", szyle de ifade ediliyor.
Aslnda burada nefes ruhk3 ilgilidir; ruh ise bedeni terkederken azdan
kmaktadr, denilir.

TOPRAK
Sembolizmin, aktif ve erkek bir prensibe sahip olduunu kabul ettii
gn bu etkilerine baml olarak, doguruculuk levini gerekletirir.
Bel veya sabann girmesi onun bakireliini yitirmekte ve gn tohumu
ile retimi salamaktadr. Topraa, yani yeryzne, pasif bir nitelik
yakttrlmasnn bir nedeni de, onun fiziksel grnm olarak, g n
atfnda bulunmasndan da kaynakland leri srlyor.
Evrensel olarak toprak, su kaynaklarn, madenleri ve tm cevherleri
iinde saklayan btr rahim gibidir. lle canl yaratklar, balca ana otan
denizden teslim alarak, onlarn yaamlarnn devamn slenmitir. Bunun
yaru sra, kendi kendine yarattklarn da besleyip bytmekte ve gene
onlardan ald tohumla, dourucuiuunu srdrmektedir. Bir Hadisi erifte *
Ademolu topraktan yaratlmtr, gene topraa gider" deniliyor...

Bitinat ana rahmine dn zlemi nedeniyle insanlar hep LDKLER

deil. DODUKLARI yerin toprana gmlmek istemektedirler. Ancak bu
geleneksel duygu gitgide kayboluyor. Zira bugn insanlar artk
DODUKLARI deil. DOYDUKLARI yeri ana topra, onlar besleyen toprak
olarak kabul ediyoriar...te g ler!...
Olay mitolojik adan incelersek; toprakla ilgili olarak u varsaymlara
deineceiz; GAA, evrensel bir e olarak, topra simgeler; o bir
tanradan ok kozmik bir varlktr; erkeksiz olarak kendi kendine
dourma prensibine (parthenogenesis) gre, g (OURANOS), dalan ve
denizi (PONTOS) yaratr. Daha sonra gkle ve denizle ayn ayn birleerek,
Titanlan, Kykloplan, dier tanr ve tanralar, devleri perileri...yaratr, Bunlar
yapmas iin de gk onun stn rter!.. Ancak, insann yaamn
srdrmesi in gerekli olan koullar ve etkenler iinde, toprak n planda
bir yere sahiptir.

186
 alar boyu hemen tm savalarn, mcadelelerin TOPRAK
URUNA yapldna tank oluyoruz. Toprak, gereince bir kar in bile,
kan aktlacak en deerli bir m adde olmutur. Her ey toraktan km ve
gene ona dnecektir. Ebedi uykumuz iin yatacamz yer topran ban
de ilm id ir?. .Toprak hem besler, hem de gmer...
Toprak kayb asla istenmiyen bir olaydr. Erozyon olay topran ba
dmandr. Bunun iin bulank, amur rengindeki akarsularn grnm
hoa gitmez. nk, kayalardan 1 cm. Kalnlndaki bir toprak tabakasnn
olumas iin yzyllarn gemesi gerektii saptanm bulunuyor.
Erozyon olayna su ve toprak likilerinin dikkate alarak ksa br gz
atalm: ncelikle belirtmek gerekiyor ki, EROZYON belli bir yere kadar,
EKO SSTEM 1 in dengesi iin zorunlu olmaktadr. Topran anma hz
oluum hzndan fazla olursa, 2ararl nitelikteki EROZYON 1dan sz edilir.
Toprak eko sistemin yaayan bir parasdr. Topra bitki rtsyle birlikte
oluturan faktrlerden biri de SU1 dur. Su ta andrmakta ve suretiyle
topra oluturmakta, te yandan bu andrma esnasnda onun beHi bk
lde kaybolmasna neden olmaktadr. Ancak toprakta suyu tutup
depolamakladr. Yani, aralarnda bu adan ters bir orant sz konusudur.
Toprakla su arasndaki bu eliki HAVA ve ATE orasnda da bulunur.
nk ate havayla olumakta, havaszlk ise onun faaliyetini
durdurmaktadr.

Toprak suyu kendi hacminin % i orannda depotayabilmektedir.

Toprak canldr. Erozyon ylda 50 milyon ton kadar bizi bu canl
paramzdan mahrum etmektedir. Ancak hemen Hve edelim ki,
kaybedilen bu miktar toprak gene 50 milyon metrekp suyu depo
etmeye devam etmektedir.
Mason olmak istiyenierin denendii Aydnlatma Trenlerinde
(nisiasyon), ate snav radeyi glendirmenin ve nefse hakimiyetin
nemini vurgular. Su snav ruhsal temizliin simgesidir, TOPRAK SINAVI ise
taze kazlm bir mezar ve lm simgeler. -

SU
nsan yaamna her ada, her yerde ve alanda ylesine girmitir ki
adeta onun vazgeilmez bir paras olmutur. Su, bugn insann sadece
imek in deil, hemen her konuda gereksinim duyduu, gelitirdii

187
teknie paralel olarak, yaamn kolaylatrmak ve renklendirmek tn
bavurduu doal enerjilerin ve aralarn banda gelen bir maddedir.
Erozyona neden olduu gibi, erozyona da engel olur. nk kayalan
andrarak yeni topraklar oluturmaktadr. Toprak ie suyu iinde tutarak
kaybna engel olur.

Su1yun canllarn yaamnda beslem ek ve b o m a k eklinde olumlu

ve olumsuz iki rol bulunuyor.
Su aslnda canszdr, ancak, cann cansz donlardan alan dier
yaayanlar gibi, su olmadan can ve canlda ' olmamaktadr. Bu
bakmdan dnyada varolan HER EYN yaratcnn onlar insanlara yararl
olsun diye yarattm dnp, muttoka olumlu bir sebebivardr, diye
deerlendirerek, suyu da KORUMAK lazmdr...
Su topraktan geldii ve doanm sinesinden kaynakland iin onun
tm cevherlerini inde tayarak bize getirir, iinde gidi ve gl bir
potansiyel barndrr, Canllarn hayatla kalmdann sahyan balca gda
rndr. Bu bakmdan slm, su1 yu tek bk szckle, HAYAT olarak,
adlandryor.

Su her derde devadr. lalar bile su yardm Be im edHiyor ve

aknryor.
Su ay kltne bal olup, temizlik, paklk, masumiyetinbir simgesi
olmutur
Suyla ilgili teknolojinin gelimesi Roma He balamtr. Onlar insanlar
memnun ve mutlu klan hizmetlerin banda suyun gekfne
inandklarndan, yeni bir kent kurulurken, hereyden nce, uzak yatan
demeyip, suyun ayana kadar gidip onu getirmeyi baarmlar; aynca
suyun salk zerindeki yararlarna inandklarndan, hamam yaparvnt
koskoca imparatorluun her tarafnda byk bir hzla gelitirmiiercftr.
Romallar gnlk yaamlarn byk bk ksmn buralarda geirmekten
zevk duyuyorlard.
Tarihin ilk alarndan beri, su kenarlan bir ananm scak sinesinin
zlemini duyarcasna, insanolunu ve daha sonraki byk ehirlerin, hep
su kenarnda (nehir, deniz, gl) kurulmu olduunu gryoruz. Bata
Mezopotamya olmak zere, Nil, Ganj, San Nehir, Dicle, Frat, Kzl
rmak.., nehirleri nin zerinde kurulan byk uygarlklar ve deniz veya
nehirler kenarna kurulmu olan bakentler, stanbul, Bkre .Paris, Londra,
Buda-Pete, New York, Moskova, Roma, Buenos Aires... Bunun nedenlerinin

188
 banda ulam ve ulatrma sorunu yer diyordu. O devirlerde deniz yokj
tamacl karaya oranla daha kolay, abuk ve hacimli olmaktayd.
Dnyann sudan kstl olan l lkelerinde
olduu gibi, kurak blgeleri ok olan Anadoluda
da, vahalar benzeri, su balan kutsal saylmtr.
Buralara AYAZMA denilir. Ayazma Yunancada,
mbarek nazanyla baklp ziyaret edilen eme ve
pnarlara verilen simdir. Hititierin bile tapnaklarn
daha ok su balarna, kaynak kenarlarna yapm
olduklarn gryoruz. Bunun en belirgin rnei,
Efltun Pnart' dr. Bu yargma) deerlendiren baka
olaylar da, genelde su balarnn, emelerin, kuyularn... bir ok nemli
karlamalarn gerekletii, sahne olduu iki sevgilinin, belirginlii
nedeniyle, bulumalarn buralarda yapmalar, uzun sre su alabilmek iin
beklerken dostluklarn kurulup pekletirildii..yerler olmalardr. ncelikle
Meryem, hamilelik mjdesini bk kuyunun yannda, su ekerken almtr. sa
kendisine su vermek istemiyen SamarrienJi kadnla btr kuyu banda
karlamtr.

Suyun kutsall Hristiyan dininde, sa1ran " B nasl sudan gelmisek

ve balkta su olmaynca yayamazsa, vaftiz de o derece gereklidir!
"eklindeki ifadesiyle daha farid ve ynl bir deer kazanm bulunuyor.
Dindar evrelere gre kutsal yerlerde bulunan su da kutsal saylr.
Kbenln yanndaki kuyudan (zem zen) suyundan batyorak Efedeki
- Meryem Ana Evi1 ntn, Tarsustaki Aziz Pavlos (St. Paul) un doduu evdeki
kuyunun suyu, Bergama Asdepton ve Didim Apollon tapnandaki,
Antakyadaki Aziz Petus (St. Pierre) kilisesindeki kaynak. Sumela
manastrndaki ayazm a... bu konuda ilk akla gelen rneklerdir
Sembolik anlamlarn zmnde kullanlan formllerden biri de su1
yun dii bir yapya sahip oluudur. Atele olduu gibi ev ilerinde suyla
lgilenen ve onu temin eden kiinin gene kadn olduu grlr. Bu
bakmdan su ilhlar diidir. HItrilerde (EA) bir su tannasryd.

Suyun tm canllarn yaamlarn srdrebilmek iin en bata gelen

bir madde oluunu, ana rahmine dmemize neden olan maddenin ve
yaam srdren kann likit bir m adde olmasyla da zdetirmemiz
mmkndr.

189
 nsan yaam iin gerekil d a n yiyecek maddelerinin yansndan
fazlasnn. Yani 3/4 nn, sulu gdalar olduu saptanmtr. Bu benzerlik,
dnyann 3/4 nn deniz, gl ve nehir sularndan ve ksan vcudunun da.
ayn oranda, likit m oddeden dumasnda da grlmektedir.
Dnyay yaratan 4 etkenden biri olan su da aynen toprak gibi dii
karakterli, dolaysyla RAHM1dr. Ak denizlerde seyreden gemilerde bir
ly hemen defnetmek gerekiyorsa, onu toprak gibi denize gmmekte
bir saknca bulunmamaktadr.
simda suya kar duyulan saygnlk daha temellerden kay
naklanyor. Bu konuyu kitabn (abdest almann yararlan) blmnde
deinilmitir.
nsan ldrenin alktan ok susuzluk olduu bilinmektedir. stm
lkelerinde (sebil) ad verilen, sokakta hayr, hayrat amacyla parasz su
verilmesi, bugn btie geerliliini koruyan gzel geleneklerimizden biridir.
mparator Vllhem Sultan Ahmet hipodromu in eme yerine baka bir
ey hediye edebilirdi..(flta. Hipodrom Aman emesi)
Urartuiar (M. IX-VI)suyu ok uzoklardcn getirme gayretinde bulunan
ilk ve en eski bir toplumdur. Urartulann nc krallar olan Menua,
Geva anarndaki Aftos da kaynaklarndan tibaren, Grpnar ovas-
Edremft yoluyla. Van ovasna su getirmeyi baamthr. amran Kanal
olarak adlandrlan ve 50:54 Km. Uzunluunda olan bu kanaln dnyann
en eski ve uzunu olduu saptanm bulunuyor. Halen Devlet Su lerinin
Van' a su getirmek iin bir ksmndan yararland bu kanaln alt
yaplarnn en yi korunmu d a n bir blmn, gln kysndaki Edremit
kasabas civarnda, yoldan geerken grmek mmkndr. Torsustaki St.
Paul evindeki kuyu suyunun, vaktiyle merhum Kasm Glek in yapt
giriimlerin gerekletirilmesi halinde, Paris in havasnn konserve
kutularnda satld (I) gibi, d lkelere pazarlamann mmkn olabilecei
grne katldmz bu vesileyle ilgililere duyurmak istiyoruz..
Su szc, sim ve sfat darak baz zdeyilerimizde ska kullanlr.
Bunlardan bazlar: Sudan bir ey (nemsiz), s gibi bilmek, suyunca gitmek
(uymak), yreine sl serpmek (rahatlatmak), suya sabuna dokunmamak,
ayana kara su inmek (ok yorulmak).
Su. bazen de zaman adam nda kutlanlyor: rnein, saat 10 su
larnda. . .zaman su gibi akp gei yor I..

190
 YAMUR
Gkten dklp, topra, onun zar zor kendi otanaktanyla
yoryzndeki akarsulardan alabildiinin bin kattn vererek, slatan, verimli
klan, evrensel tartmasz bir bereket semboldr. Bu nedenle yamurun
bir Tann ba, SEMAV BR DU olduuna inanlm ve hemen her
uygarlkta, onu tayan bulutlan dua yoluyla getirebilmek iin, dini trenler
yaplmtr. ,

Seksel sembolizm yamura, gkten damlayan dhuyu (sperm]

gzyle bakmaktadr, nk yamurun olumas bir tr birlemenin
sonucu ve rndr. Bu d a y ise, nce yamura haber veren bir imek
ve sonradan suyun akmas (I).. .eklinde gerekleerek sonulanr.
imek krmzdr- erkektir, aktiftir; su ise
dii, byiece iki kart eleman hirietyor ve

geag yere dnmektedir eklinde ortaya

atlryorl.

"Evrensel eridiin bilin att simgesi", eklinde de tanmlanan ya^Ttur'

un suyu ile kan arasnda bir ilikinin bulunduunu sytiyenler de var.
- Onlar bu yarglarn bai eski uygarlklarda yamur yadrmak iin
yaplan ayinlerde, zellikle kan dkmek iin kurban kesildiini, hatta bu
amata insanlarn bile kurban edildiini leri srerek, aklyorlar.

DEPREM
Tabiatn saras, volkan stmasr' dr. Her ikisi de bir hastalk gibi : Birincisi,
bedenin sarsar, yerden yere vurur. kincisi ise ateli sarsntlara neden olur i

AMUR
Kutsal Kitabn fadesine gre, zellikle, insan iinden karm
olmasndan dolay, dnyann en ilkel ve o derecede retken maddesinin

191
sembol olmutur. Su ve toprak karmyla oluan AM UR, ahcdk ve
dourganlk prensibini, yani topra, deiikliin ve biim deitirmelerin
dinamizmi prensibine birletirmi oluyor.
Bu konuda, ayet hareket noktas olarak TOPRAK n planda
tutulursa, amur, bir gelimenin doumunu, kpdyan, hareketlenen,
mayalayan ve piastikleen topra simgeliyeoektir. Aksi halde, yani
hareket noktas SU olursa, dier bir deyimle, toprak suya karrsa, suyun
kendine zg safiyet ve temizlii nedeniyle, amur bu kez, bir seri
olumsuzluk ve deer drc grnmler sergiliyor. Bunun iindir ki,
amur ahlki atdan toplumda kirli ilere karm olan aalk bir halk
tabakasn, yani amurla kirlenmi, evsaf bozulmu bk su olarak
tanmlanyor ve ifade ediliyor.
Sonuta, suyla canlandntmt toprakla, toprakla kirlenmi su arasnda
KOZMK ve AHLK sembolizmin tm kattan birbiri zerine katlanarak
sregelmekte...

NEHR *
Evrensel olaylarn, srekli olan yenilenme ak iinde, sadece bir
ekil deitirmeden ibaret olduunu yanstan bk sembol olarak
yorumlanmtr. retime olan yararlan yan sra, kzctikian zaman taknlara
ve felaketlere de yol amalar, onlan tanrlatrm U iu n u yo r Nehirlere
kar beslenen saygnn dier bir nedeni de, ylan kllnn geerli
olduu a ve evrelerde, kvnmlannn grnm olarak yerin altma girip
kan bir ylana ben-zemesinden kaynaklanyordu.
Greko- Romen mitolojilerinde bir klt objesi olan netlr, Okyanusun
olu ve (nlmfe) ad verilen orman ve su perilerinin babas varsa
ylmaktayd . Onun aknts, lm ya da kalmn eninde sonunda gerek
leecei yer olan ahret yani br dnyann yolu gibi kabi ediliyordu.
te bunun iin, Hindistanda yaklan llerin klleri Ganj nehrine
atlmaktadr. Diyarbakr ve yresinde, ok az sayda olsa bile, adak ve
dileklerini yazdklar kattan Dicle nehrine atma geleneini hi
srdrenlere foslanyor...
Ban mistik yorumcularnn ileri srdklerine gre, bu lemda aslnda
iki nehir bulunmakta ve her ikisi de aym merkezden kaynaklanmaktadr.
Ancak bunlardan biri nceleri, dieri gibi dzgn br yol takip ederken,

192
daha sonra br ulara ulatnda, enine olarak farkl ynlere dalma
eilimi gsterir (olaslkla delta denilmek isteniyor] ve bir ate gl
oluturur. Buna CEHENNEM NEHR deniyor. Cehennemlik olanlan orada,
korku, ac, eziyet...beklemektedir.
Mitolojilerde nehirler, taknlan halinde yattrlabilmek iin tann
katna karlarak, kutsanm ve DLLENDRLMLER' dir. Byk Menderes
(Mean-dro6), Aksu (Kesturus), Sart ay (Paktolo6) gibi. Meandros, ise nazl,
kaprisli kadnlannkine benzer (I) kvrmlar yapyordu. Onun bu grnm bir
ss motifi olarak kullanlmtr. Bugn baz ime suyu ielerinde de bu
motifi gryoruz.(Skz. izgUerin P&olojbi)

Not: Pranszcada "Meandrik" szc, kurnaz, dolambal szler sy

leyen veya kadnms firier yapan insanlar in sylenir.

kincisi C EN N ET NEHR olup, doru cennete ynelecek ve cennet

bahesini sulayacaktr...

Kutsal kitapta sz edilen (Son Mahkeme) olayndan esinlenilerek

gerekletirilmi olan sahnelerde (Kariye Mzesi), cehennem nehri. sa1nn
ayaklan nn altndan kaynaklanan krmz bir erit halinde betimlenmitir.
te yandan ayn evreler insan vcudunu d a bir nehrebenzetiyorlar;
ayet bu nehir kuru ve susuz, yani yararl deilse, lmden sonra ruh
artk o bedene geri dnmlyecektir; am a ya. yani sulu ise, dnecek ve
ona tekrar can verecektirl.. Platon' a gre nehre girmek, bir ruhun
bedene girmesi demektir .ve rehire iki kez girilecektir.
Yeryzndeki btn nehirier, akar-suksr,
corafi yapnn gerektirdii ekilde, hep Deniz
denize doru ynelir, eninde so-nunda ona
ularlar. te bu olgu, vaktiyle onlan
douran DENZ ANA' nn matrisine (rahmine) Delta

dnme zlemini yanstan bir grnm

olarak niteleniyor...
Nehirlerin denize dkldkleri yerin
kutsal bir kap" olduuna deinmitik. Aslnda D ALTO, Akata "kap"
demektir. Daha sonra Yunan attabesinde DELTA adn alan bu harf, biim
olarak, bir ekenar gen' dir. Henz kemerli kap icat edilmeden nceki
kaplar, Hattusa potem' li kapda olduu gibi, bu biimde sivri kemerli
olarak ina edilmekteydiler.nehirter mitolojide Okeanus ve Tetis' in oullan
olan erkek tanrlardr...

193
 Mitolojik d n e m d e Efes, Aspendos, B e rg a m a ...g ib i, kentlerin o u br
nehlrln y an n d a kurulmutur. Bu olguyu, tanrlaryla fiziki te m a s ilemi olarak
dnyoruz (7}

DALGA
G en el bir deyim le d a lg a olay, kat
v ey a sv nitelikteki bir m ad d enin, direnme
gcn a$an bir etkiye uradnda, o n a
tabi olarak a lm a y a m ecb u r olduu yeni bir
ekil, olarak tanmlanyor. Sembolizm ise, d algay d a h a o k dinsel bk
gr as inde yorumluyor. Alevlere v e y a youn bulutlara olduu gibi
d alg alarn iine dalp gm lm e olaynd a d a insann fiziki ve ruhsal
varl, tutum v e davranlaryla d e e r yarglan zerinde bir takm
deim eleri oluuyor.

Hristiyan dininin koullarndan biri olan vaftiz srasnda uygulanan iki

fa z d a , kii suya batrlmakta v e tekrar o ra d a n yeni bir kimlikle
karlmaktadr.

D alg a in yaplan bir yorum onlarn, b a z e n b e y a z kpkler haline

dnen u ksmlarnn, denizalt canavarlarnn hrnlap frtnalar
yaratrken gsterdii diler olduudur.

GL

Denim secgm z d u uenzen, goeu, s i k k u o p rv n

felak etin e uram otan bu yreler hat knn vaktiyle dktkleri ve hl

kurumam otan yal gzleri eklinde dndmz fad e etm ek
istiyoruz...
Onlar gzya, biz se o yatarta slanan u satrian dkyoruz;

194
 Ey Anadolu! Ne olur sallama artk u beii ; biz zaten yBar&r deri*
m
uykudayz I m(Austos 999 Marmara deprem felaketi ardmdan Sabah gazetesi
HtnaJ ULU kesinde yaynlanm bir dtzgemdtr.)

DENZ
Deniz yaamn dinamik bir semboldr; herey oradan kar ve her
ey gene oraya dner. Deniz, doulan, deimenin ve yeniden domann
gerekletii bir yerdir..
Deniz ana rahmi gibidir. Bu konuda
ezoterik sembolizm gayet ilgin bir
benzetme yapyor. Denize dalma
srasnda, zellikle balklama stili
atlamalarda duyulan zevk, bilinalt ana
rahmine dn zleminin giderilmesiyle
edeerdedirt?)

Kara Deniz1 e eskiden YunanMar "Misafir sevm eyen deniz"

diyorlard. A caba bu yaktrma, onun hrn bk karatere sahip oluunun
yannda, kylarnda doal bir liman olmayndan, yani kimseyi kabul
etmek istemeyiinden mi kaynaklanyordu?...

lkel nsann karsnda DENZ, dnyaya alm mavi bir kapyd.

Mitolojik dnem de (deniz tU2U) kt deniz tanrsnn azndan akan

kpkler olduundan, sofraya konulmas arzu edilmezdi...

(KL) ve HAMUR YOURMAK

Her ikisi de henz ekillenmemi m adde semboldr. Suyla unun
veya topran kartrlmalarndan bir amur veya hamur yaplr. Bunlardan
- biri ekmei elde etmenin, dieri ise insana, onlara (su ve hamura)
egemen yeni biimler yaratmann zevkini verir.
Ancak iki uygulamada da toprak tpk (sperm) gibi aktif rol oynayan
su elemannn aracl ve gene erkeksi bir ilevi gerekletiren
YO U R M A hareketiyle, ham ve ekilsiz grnmn, parmaklarn istei
dorultusunda, deitirmek zorunda kalmaktadr...

195
 Parmaklarn amur veya hamur ine sokulman, tinsel bir
birlemenin sembolik anlamda bir ekillenmesi olarak, yorumlanyor. Bu
birlemede parmaklar, baarlar orannda, bu sanatkarane uratan
duyulan zevkin en byk payn alrlar. zellikle ocuklar, kk yalardan
itibaren, amurla, kumla., oynamasn pek severler; bunu yaparlarken
zamann geiini asla farketmezler, Nitekim, gnmzde bu uran eitici
bir yn ve yaran olduu kantlandndan, ham maddesi bir tr plastik
olan, renkli ham urlar retilmektedir.
Ta devrinden itibaren balayan ve sadece el yardmyla bi
imlendirilen anak-mlek yapm, plastik yorumlu sanatlarn lki olarak
kabul edilmektedir. Bu konuyu bir baka adan bakarak deer
lendirdiimizde, onlarn, ilk insann amurdan yaratld inancndan
hareket edip, yaratcnn jestini
taklit edercesine, amurdan bir
eyler retmenin kutsal br ura
olduu kansnda olduklarna, belki
de "evet** dememiz gerekecektir.
te yandan bu insanlar u
ralarnn, sonunda kendilerine
ekmek ve kap-kaak gibi
yaantlar iin en yararl ve
gerekli otaniann yom sra,
BASVON (tannkara iki sunma)
trenlerindeki kutsat kaplan da
verdiini gzlemekte ve byk bir
mutluluk duymaktaydlar,., ekmein
Tanrnn nimeti olan yiyecek ve
ieceklerin banda gelmesinin ve
zellikle Hristiyan geleneklerinde
ekmee bu denli kutsal bir deer
verilmesinin nedenlerini bu -
klamalar inde de aramann
mmkn ve gerekli olabilecei
grnde bulunuyoruz.
Hamur yourmak maddeci
liin temel taslaklarndan biri

196
olmutur. nk onun iinde ekiller dalr silinir, yeniden biimlenir ve
sonuta gerek bk maddeciliin taslam olutururlar; bizi ekiller
yaratm ak zahmetinden kurtarrlar
t

Br Fransz dnr o la n G aston BACHELARD1 a g re, hamur

yourm a hareketi * bir erkein, tpk SUYUN TOPRAI AINDIRMASI br
kara s a b a n 1 n topran iin e batm as gibi, zor kullanarak bir m addenin
iine girip, zevkine g re,.can n n istedii eklide kullanmas1' diri..

amanizim* d e ritel bir otgu o la r a k , koruyucu ruh gibi saylan b e b e k

yapmn, Neolitik a d a pimi kikten yaplan v e Ana Tanra' y a
benzetilen kk heykelciklerle zdetimnek mmkndr...

NSAN
nsana, dnyann bir sentezi ve evrenin kltlm bir modeli
gzyle baklma olgusu, en ilkel geleneklerle balayp gnmze dek
srmektedir. nsan bir Mikrokazmos, yani kk bir evren gibidir. nsan,
sembolik kavramlara deiik ynlerde yol aan bir merkez olmutur. lk
insan oian Adem bir peygamber olduuna gre, dinin balangc da
insann grnmesiyle ada oluyor. Bk ok bilim adamnn yapt
incelemeler sonunda, insan oluturan elemanlar ve ona kumanda eden
prensiplerle evrene egemen olanlar arasnda, ortak ve edeer noktalar
bulunduunu reniyoruz. Ayrca, onlarn yorumlama gre, insan da
kemikler TOPRAK, kan SU, akcierler HAVA, ba se ATE' tir. Bunun
yannda, sinir sistemi atele, solunum sistemi havayla, dolam sistemi suyla,
sindirim sistemi ise toprakla zdetriliyor. Gene insan, kozmik tabaka
le temas halindedir. Ayaklar ile YERYZYLE gvdesiyle ATMOSFERLE,
kafasyla da G K yani (semavatta).

in felsefesine gre, her insann kiilii, herhangi bir saydaki

elemann karmndan oluan bir birleimdir. Bu karm oluturan eler
asla ve sadece manevi olmad gibi, bedensel de deildirler. Bu
bakmdan insanolunun fizik kondisyonunu niteleyen ey , aslnda YN ve
YAN G arasndadr.

nsan vcudu bir ET KTABI' dr, balbana bir LSAN1dr. Bu kitab

okumay renmek, ancak vcudun biimini tanmak, anatomik
labirentlerine dalarak onlan betimlemeyi bilmek ve her organn stlendii

197
vazifeleri ve insanlk mitolojisinin doa hakknda sylediklerini iitmekte
mmkndr.
Eski inde hekimler insan vcudu le evren arasnda yle bir iliki
kuruyorlard:
Hereyden nce kafa gktr; salar yldzlar ve burlar, gz ve
kulaklar gne ve ay, kan yamur, cierler rzgr, byk atardamarlar
nehirler, huyu, mizac s, vcuttaki delikler ve kk toplardamarlar ise
vadi ve rmaklardr. Bunun yan sra, mide bir su denizi, aort kan denizi,
gs akcier denizi, beyin ise bir ilik denizi olarak tasarlanyor. Vcuttaki
12 kk eklem 12 ay, saylan 360 olan byk eklemler de ylm gn
saysnn bir karldr. tt nsan Vcudunun Sembolizmi** adl yaptta,
insan cennetteki TUBA A A C I gibi, kk yukarda otan ters dnm bir
a a ca benzetilmektedir, insan szc Arapa NS1ten tremitir.
nsanolu yaradlndan itibaren, hayatta kalabilmesi iin gerekli
olduuna inand eylere sahip olmak ve doayla mcadele edebilmek
in, daima hemcinsleriyle birieerek oalmak gereini duymutur. Hal
byle olmasa , ayet yalnz kalsayd, insan bir hayvan atarak kalacakt.
Kalabalk, insan ok elli, ok ayakl, ok kafal bir yaratk haline ge
tiriyordu... (hsan nau/ ntan oldu? M , tn. E.SEGAL 1991}
imdi biraz o atlayarak insanla lgili u hatrlatmalar yapalm:
Yunanda kle vard; etendiler sadece politika, felsefe,hitabet ve
gzel sanatlarla urayorlard. nsan gc ve zamanlan boldu. Pomada
insanlar daha ok sava, farm ve ticarette megul olmak zorunda
kalmlar, bu nedenle gzel sanatlarla uramak iin ayn oranda zaman
ay-ramamlardr. Orta ada Hristiyanlk klelerden deil, insan d
glerden yararlanmak iin yeni bir uygarlk oluturmutur. Kiliseninde
yardm ve destei ite teknik alanda birok atlm kaydedilmitir...

NSAN: Bal bana bir evrendir. Ters dnm bir aatr. Cennette
TUBA ad verilen ve kk yukarda bir aacn varlndan sz
edilir,,.nsan bu aaca benzetirler.
nsan hermafrocfittir. Erkek kiide de memeler var. Vcutta erkeklik
ve diilik organlar adeta simgelenmi bulunuyor. Yzn st ksm erkek
(ka, gzler ve burun) alt ise diidir(oz). Ayrca olaanst bir simetri ve
benzerlikler gzleniyor, m eiaayak, bbrek ve kulaklar bedenin

198
katnda bulunmakta ve her de ana rahmindeki cenin' in Hkel eklin
benzemektedirler.
imdi bu konuya biraz daha aklk getirelim:

AYAK. NSAN VE A A BALANTISI: Adnda insan

denilen yaratn ters dnm bir a a ca benzediini
sylemitik; yani kkleri yukarda, dal ve yapraklar ise
aadadr bu aacn. Bu olay bacaktan yukan kaldnp ba
stnde dengede durma hareketine benzetebiliriz. nsan ve
aalarn solunum sistemleri arasnda bir benzerlik sz
konusudur. Yeil a a havann karbondioksidini alr ve klorofil
zmlemesiyle oksijen salar. Kan ise klorofil gibi Co2 0 2
zmlemesi yapmaktockr. te bu benzer olay, yeil a o -
krmz a a yannda (yeil insan-krmz insan) kavramlarmda
gndeme getiriyor.

branicede A d a m (Adem) etimolojik olarak, krmz insan

demektir. ADAM AH, krmz toprak, D AM ise kan anlamna geliyor. Kutsal
Kitap (Yeil nsan) deiminden sz ediyor. simda ise KADR ye
anlamndadr. Kadir ayn zam anda ok kuvvet sahibi demek olup ESMA1
y HUSNA' dan, yani Tanrnn 99 adndan biridir, bakalar hakknda
kullanlamaz.
Her semavi dinde(Judaizm, Hristiyan ve slm) tm lm ve
dirililerini bitirip tanrsallk dzeyine ulaan, yani ASLINA dnen her kii
(Yeil nsan) olarak betimlemektedir. Bu bakmdan yeil aa, yeil
insann, yani Dhilik mertebesine
ulam, erimi insann imajdr. Ayaklar
ise bu aacn derinliklere inen
kkleridir. Tm enerjiyi onlar ierirler,
tanrsallk srlarn saklarlar. Bunun iin
AYAKLAR ana rahmindeki bebein filiz-
ekiine sahip olmulardr. Tm gelime
ve ekillenmeler ayakla ve ayaktan
balamaktadr. nsan vcudunun, ba,
kalp, bbrek, akcier, karn, barsaklar
ve seks organlar odeta ayan
tabannda ekillenerek yerlemi bulunmaktadrlar. Fizik anlamda vcudun
tm potasiyelini ierirler. Bunun iin akupunktur tedavi ynteminin uy-

199
Bulanmas ayaktan da yaplyor; saydmz bu organlarla ilikili olan
merkezler ayak tabannda bulunuyor.
BACAKLAR : Ayakla diz arasndaki blmdr. Bacaklar ilkahtan
(tohurrtcrnadan} doum olayna kadar olan evrenin gcn sembol12e
etmekledirler. Bacaklar insann d dnyaya knca yrmesi in
yoraNm bir g birikiminin depoland organdr. Bacaklarn ehevi
onuyla HgHi bir yn de. sz konusu ; At zerindeki svarinin bacaklaryla
aln brn skp onu belirli bir tazyik altnda bulundurmas ata bir haz
ve enerji vermekte ve onu daha evik klmaktadr^!?)
te yandan booc* btr sosyal yrme organ olarak,yaklamay salayp
yaknlamaya akmak vermekle, mesafeleri kaktrarak sosyal dzen ve ilikilerin
kurulmasnda nem# bk rot oynamaktadr.,.
D7IFP- incilin yazdna gre, diz kmek tek dua pozisyonu olmutur.
Astrolojik sembolizmde dizler (C ap-
ricome) olak burcu ile ilikilidir.
Ayrca, yayla kova arasnda
bulunana olak burcu kuru toprakta
da likili bu-lunuyor, Yaradl Kitab
(vre de la genese) nn ifadesine
7 gre, toprak ve KURULUK
*j! mkememeiiyetir; yani o-cuun
7/ rartmde dizlerine kapamr hale gelme
J evresidir. Sll ve ISLAKLIK ise henz
mkemmel olmamlric halidir; yani
ocuun ana kamndaki (fets~cenin)
K n M n n )
hali olup AYAK biimindedir, onun
; l f l u n - l S N u m
Bo| (Tellim) : mNifan-J Mj
It U J r r (G IJ
hh: I I M * y ii-IL H z iru FLZ hatidir.sonu olarak. AYAK
(f m re r) : 21 E ( z z r n - 2 2 T f lr n m u r
A d a ; 13 T c m m d U
tfrg o l : 23 A |u la -2 2 E jl l
T e raz i ( U b m ) I 2 3 E ^K I-3 L k lrt
A k r (.c c rp H i) 2 4 C f c irn -l K u n t
Y j : U ltu m - 2 1 A rlk
O jL k { C z p n ra n u O I I A n lk - P O cak
tav Mfucrfa) : 20Oak IkSuba
Dtk (Para) - >9SufcHrt.Hl Vil

mkemmel olmayan evreyi, DZLER ise

olumuluk, mkemmeliemi)ik halini
fade etmektedir.
ncilde lyas peygamberin halefi
ve havarisi otan ELSA Hayta yakn*

200
Jcobr un merdiveni:Sicilya Monrcale
Katedrali orta ncf.
ndakl KARMEL Dana ildi ve burada Baal rahiplerine kar YAKOVA'
nn tek ve gerek Tanr olduunu kantlamak iin bir mucize gsterdi.
Olay M .. IX. yzylda geiyor; bam dizlerinin arasna yere koydu ve
kuru toprak iin, bollua kavumak iin, Tanrdan yamur diledi ve o
anda istedii oktu..

Namaz pozisyonundaki dizlerin rolnn bu gizemli anlamla ilikili

olabilecei grnde bulunuyoruz.
Diz ok eski ve eitli geleneklerde vcut gcnn balca merkezi,
insann sosyal ve politik g ve otoritesinin
sembol olmutur.
Diz kmek, sadakat yemini, alak
gnlllk ve ball gstermek amacyla
yaplmasnn yannda, diz ktrmek te
arzulann kabul ettirmek ve kimi zaman
boynundan vurarak ldrmek iin de yaplmaktayd..
Tanrlarn dizine snmak, dizlerine dokunmak, yardm, korunmay
dilemek anlamna gelmekteydi.

DZ v e BA LKS: badet ederken secde durumuna geite, ba

iine alp adeta onu sktran dizler, glerin toplamn birletiren bir
tohum grnm verirler. Bala dizler bu pozisyonda birbirlerini
tamamlayan yeni bir iftolutururlar. Her ikiside karlkl olarak, sahip
olduklar ta niteliklerini kaynaklam gibidirler.

BEL KEM : Hayat Aacnn simgelerinden biri olmutur. nsan dik

tutan, onun yukarlara, st katlara kabilmesi iin g ald, dayand
yegane payandadr, insan vcudunun Sembolizmi adl eserin ifadesine
gre, bizim yukarda MERDVEN
sembolizminde deyindiimiz JA C O B ' un
merdiveni bir BELKEM olmaktadr.
Melekler ge k ve inilerinde bu
merdiveni kullanyorlar...

BBREK- AYAK- KULAK: Bbreklerin

ana grevi kan szmek, onun iinden
sv haldeki m aden tuzlarn, glikozu vs.
filtre edip, temiz elemanlar tekrar kana
gndermektir. Seksel hormonlarn
Karacier yada ncir Aac
Her ikisi de zaferin merkezi. 201
 bbrek st bezleriyle Hgtsi var, bu bezler (gJander) sempatik sinirler
sistemi stnde egemen olan adrenalin salglarlar. Bbrekler tuzun
metabolizmasn idare ederfer.( Bu konuya Yz- Surat sembolizminde tekrar
dneceiz)
nsan vcudunda 3 kat bulunuyor: 1 Topuk kat 2. Bbrek kah, 3,
Kulak kat

Kulaklar ters dnm gvdede AYAKLARA tekabl etmektedirler.

Ayrca bbrekler ve ayaklarn da anatomik biimlen kulaa
benzetilmektedir. Yani her de ana rahmindeki cenin1in filiz (germe)
hafini andrrlar. Uzmanlarn fadelerine gre bu organlarn insanm Uk
oluum biimine yanstm olm a, AURCULOTHERAPtE tedavi metodunun
kmasna neden olmutur.

Geleneksel AKUPUNKTUR metoduna riayet eden bu tbbi teknik

sadece kulak dzeyinde, vcudun u veya bu ksmm canlandrmaya
ynelik ine sapksmaian iin seilmi bir organ olur.
Bu teraptik metot, ilkel bir dzeyde de otsa, ok eski alarda da
uygulanmaktayd. rnein Msrda, fravuniar zamannda, kadnlar fazla
imanlamamak iin kukridanna ine batrryorlardL Bir dierleri iddetti di
arsndan kurtulmak iin buna benzer bir yntem kullanmlardr,
denilmektedir.

KARACK j ER: LE FOtE, Latince Ficus, Franszca La figuier incir ao

demektir. te bu ifadeden
* kardmz sonu, Ka Kalp-Merkez
racierin incir aac ile
olan likisidir. Le foie,
a link merkezi, zenginlik
g., gibi anlamlan da
ieriyor. Bu bakmdan ka
racier ilhi gcn bulun
duu, tanrsalln, m
kemmeliyet nn, depo
land bir enerji deposu
oluyor. Karacier anatomik
yap itibariyi bir incir
aacm andrmaktadr.
-sanm yzi erkek ve kadn eletiren anlaml bir
Adem le Havva ilkin bir
incir yapra ile rtndler gtnm sergiliyor.

202
ve hortla ondan bir kemer yaptlar kendilerine...
nek aac arzuyu, yapraklan ise
arzunun ykseliini, meyvesi ise
mkemmeliyeti simgelemektedir.

AKCERLER: Solunumu yaptran

usta. Devleti semavi imparatorluun
emirlerine uyma grevini stlenen bir
bakan

VgQ M & nsan vcudunda ___

olduu gibi, yznde de iki eksen var: Biri dik dieri yatay. Yatay olan
eksen vcudun iki kala arasm irtibattandm. Yzde ise bu yatay eksen
aa dzeyinden geer. Aa burada belden aada bulunan cinsel
organla zdeytiriliyor. Burun ise yzn dikine eksenidir, vcudun eksenide
onun belkemiidir. Yanaklar bu planda akcierler, gzler kalp ve eller,
ka kemerleri se omuzlarn yerini tutuyor. Bylece yz vcudun bir benzeri
olarak yorumlanyor.

te yandan yz iki kutbun elemesini yanstyor. Yzn ait ksm D,

st ise ERKEK karakterlidir deniliyor. Ait ksm kadnn jenital organn
bulunduu blgedir. Orta kulakla BOAZ arasndaki Ostaki borusu
(Eustache) her kula D L YATAI BORUSU (fallop) nefirlerinin rahmin her
yumurta bezini birletirdii gibi, A C la birle$tirmektedir.(#wlmter/ inceleyiniz)

Yumurtalkla (Yumurta bezleri) ve testikller, ikiz karde gibi okm ve

dourm a gcn datma fonksiyonu ile grevlendirilmi bbrekler
blgesinde yer alm bulunmaktadrlar. (Bfcz. Surat- Yz metnf\
BEYN: Sap beyin gvdesinden oluan bir iei andryor. Omuriliin
tm belkemiini trmanarak bir iek
benzeri alm ve sonu olsa da, beyin bir
tohum ve bir balangtr. Resimde
noktalarla belirtilen ekil aslnda beyinin a
(corpus coilosus) ad verilen baynuzumsu 2
bir ksmnn uzantsdr. ki beyin yann- g-
kresini birbirine balayan sinirlerden 2
alnm erit eklinde youn lif demetidir.
Hypophyse: Tm gudde hormon faa
liyetlerini idare eder. Epiphyse: Mememsi
para

203
 BEYNIK: (Kk beyin) Omurgallarda beynin , kas hareketlerinin
egdmn denetleyen ve beynin sapna bal olan blmdr. Kesitine
j T baklrsa, hayret verici bir grnmle
fc* karlayoruz: Tpk bir Mee A a c
yaprana benziyor. Hayat Aac, ya da
Kutsal Aa ad verilen beyincik,
[bnyesindeki fonksiyonlar tpk bir aa grbi
dzenler.

NSAN VUCUDUNUN
SEMBOLZMNE LKN RNEKLER

nsan vcudu 3
kattan oluuyor
ALT KilM
{kadn retim organ)

KULAK
j-

Ostaki borusu, Fatlop

Orta kulak - boaz dol yata borusu^

aras

ST KISIM

ErkeK retim organ Vcudun 3 katnda ekil ve ilevi

Bakmndan birbirlerine
TestKl
benziyenler..

Penis

204
 AKUPUNKTUR NOKTALARI

Barsa^

Alt organ st organ
Seksorgaru 1/ Karn
G^ ^
;Kann
el kemii

Bezeler
rideler blgesi)

Beyindeki sinir
Ba Filiz, cenin
Pozisyonu ulan

Japon akupunktur blgeleri

HERMAPHRODTOS
Hermes te Aphrodite1 nin olu Hermapbrodrtos' un adt Saimakis
efsanesinde gemektedir. Erkek ve dii cinsini , kendinde birletiren
Hermaphrodltos tipinden insanlarn atas olarak Platon da saz etmektedir.
len diyalogunda sz alan komedya airi Aristophanes, insanlarr
en ilkel alarda hem erkek, hem de dii olduklarn, sonra bu yzden
fazla g kazandklar iin tannlarca kiye blndklerini anlatr, ki cins
arasndaki tutku ve birbrrteriyle birleme istei ok eski zamanlardaki bu
birlikten dom a imi.?

SALMAEJS EFSANES
(Azra EBHAT- Mitoloji sd tK ten)

Nice nice efsaneler vardr ki, kaynaklarnn Anadolu* da

bulunduunu kimse bilmez. Bu masallara sahne olan yerler efsane
kitaplarnda btn renk ve izgi zellikleriyle anlatlmtr, masal okurken

205
 onJon gzmzle grr gibi oluruz. Ama hayal gzyle grdmz bu
manzaralar gerek dnyamzda aramaya pek koyulmayz. Oysa, masal,
iinde doduu dekora ne kod ar bolysa, dekor da kaynak olduu
masaln anlmas, anlatlmasyla canlanr ve asl kiiliini ondan alr.
Salmokis efsanesi iin de bu byledir. lkadan bu yana birok
sanatnn iirine, resmine, heykeline konu olan bu masal bugnk
erevesine yerletirdiniz mi, masal gerein verdii anlamla derinlik
kazanr, masala sahne olan yer de zamann ak iinde sanki duralar,
lmszleir.

Bodrum' un hemen yannda, deniz kytsnda,bir zamarJar Salmakta

denilen, bugn Bavdak > diye anlan bir tatl su kayna vardr.
ecekleri suyun az kireti olmasna nem veren Bodrum4tular sularn ya
denizden kaykla, ya karodan eekle bu Bardak kaynandan getirirler.
Su, kynn iki adm tesindeki bir kayadan denize akar. Bardak ik,
yz metre geniliinde bir kumsaldr, karadan yana kayal, uurumlu bir
da amfiteatnyie evrilidir.
Bardak1da gkten dme bir cennet paras gibi kck, berrak
bir gl varm. Mersin ve yabani sakz aalan bu gle yeil bir elenk
olurlarm. Bu gzel glde Salmakta adl bir su perisi yaarm. Satmakta,
tanra Artemta1 n buyruunda bir da ya da orman perisi
olmadndan, avclk etmez, yani zavall hayvancktan1 ldrmezdi: onun
iin de elinde ok ve yay tamazd. i gc goln yemyeil sularnda
rpnp ykanmak, rlplak cmb etmekti. Uzun salarn gl kysnda
' biten mersin aacndan yapt tarakla tarard. Salarm tararken kck
glden baka aynas yoktu. Salmakta bu aynaya baktka kendi
gzelliine aakalr, gln gneli yamalarda nktrd. Hep gle
dalar, ykanr kar, kendi kendine trk syleyerek, yamataki da
ieklerini toplar, sana takar, boynuna ve kollarna dolard. Suya dald
zaman su olur, akar, taknd ieklerle dada gezerken da yamoctnn
can dur, aalara karr, trks de salnan dallarn yaprak fslts haline
gelirdi.
Bir gn Salmakta gl kysnda iek toplarken gzel bir delikanl
grm. Delikanlnn ad Heimaphrodltos* tu. Bardak dzlnn bir
yannda tanr Hermes' n tapna, te yannda bir Aphrodite tapna
varm ki tanr sevimiler, Aphrodite gebe kalm ve n r topu gibi bir
olan dourmu. Babasnn ve anasnn adlarn birletirerek
Hermophroditas adn takmlar ona. On be yana varnca gen yerinde

206
 duramam, bam atp yeryzne gezmeye, grmeye km. Yoiu SaimckJs
glnn nne dm.
Krpe delikanly grnce Salmakis' in gnl sevgiyle harlam. Sam
bam yle bir dzeltmi, gzelliiyle delikanlnn gnln buyJemeyr
tanrlardan yalvarp, Hermaphroditos1un yanna varm ve : Sen bir tanr
msn, deil misin? Tanrysan, sevgi tannsr Erosun kend&sin her halde
demi, j

ne mutlu seni douran anaya, seni emziren stntneyel Ka kardeterin

de seni grmekle sevinirler. Annen , stninen, kardelerin mutlu, ama gelin
olarak sana varan kz onlardan yz kere, bin kere daha mutlu. Nice
zevkler tadacaktr of Bugne dein evtenmedinse, gel birbirimize varalm;
sevielim urackta, duyacam a zevk hrszlama bir zevk otsun .
Salmakis byle demi. Ama ocukluk andan yeni km otan
HermaphrodHos ekingen, krigan bir genti. O ana kadar byle eyleri
hi aklndan geilmemiti Yanaklar utanla kzard.Git oradanI diye
le drtt peri kaini. Salmakis, ii acyla burkularak, bir alnn ardna
ekilip gizlendi. Kendini sz yerde yapayalnz bilen gen nce ayan
suda alkalad .sonra soyundu, rlplak gle dald.

Dibi grnen serin suda bir fildii heykel gibi yzyordu. Peri kznn
gzleri arzu ateiyle yorup akt. Artk benimsinl * diye bir sevin l
sald ve knndan synlan bir kl gibi plak ve parlak gvdesiyle gle
atlad. HermaphrodHos u elleri, kollan, bacaklaryla sarm, acrtrcasna
kavramt. Dudaklarn dudaklarna kenetlemiti. Nasl ylan, penesine
* dt kartala bklm bklm dolanrsa, nasl denizin dibinde ahtapot,
dokunalaryla tuttuu bal fini fini kavrarsa, Salmakis de delikanly yle
sanp barna basyor, dne dne suyun dibine ekiyordu.
Hermaphrodltas kurtulaym diye rpnrken, peri kz, tanrlara
seslenmi,

Size yalvarrm, kimizi birbirimize kavuturun! diye yakarm. Tanrlar

dileini yerine getirmiler: Kzla erkein iki gvdesini bir tek gvdede
birletirmiler, dyte *kl, o gvde ne erkek, ne dii olmu. Batda " hnsa"
anlamna gelen hermafrodrf sz ite bu efsaneden gelir.
Bugn Bardak1 da Kaplankaya denilen yksek bir tepe vardtr.
Hermes ve Aphrodite1 nin tapnaktan olsa olsa bu tepenin zerinde
olabilirdi. Tepenin denize inen yamacnda dikilitalara, antlara, dolmenlere
benzeyen dev kayalar ykselir. Bu dik doruklarn arasnda yer yer yeil

207
 kodtfe evrHi berrak, tabii havuzlar vardr. Talar bu havuztan kemerler ve
kprcklerle aarlar; talarn altndan denize girer ve iriH ufakl be. ctf
havuzu dolarlar. Satmalus gl bu havuzlar otsa gerek.
Bu efsane nasl dodu, neden dodu? Diye soracak olursak, ilka
masalclar Salmakls glnn suyunda geve tici, erkeklik gcn azaltc
bir zellik vard da ondan diye karlk verirler. Belki yakan, belki gerek,
bilmiyoruz. Masalda gerek aranmaz ki, iirinin tadna vanlr, yalnz.

OBAN
G ebe toplumiarn yaamnda tedenberi, ba 2en kutsallk dzeyine
kadar ulap kendisini bir tr masumiyet, gariplik ve sadelik eklinde
tantan bir azyaptnn varl gzlenmi bulunuyor. Bu nedenle olmaldr ki,
gene bu top*umlarm mitolojilerinde O B A N imajnn dinsel adan gl
bir kiilii bulunuyor. Kutsal kitabn ayr yerinde, * srail1 n oban
Tanr1 d r diye yazl. Bu oban, kendisine teslim edilmi olan sry
gdp korumak ve kollamakla ykmldr. Ancak Tanr bu ykmlln
beraberinde getirdii otoriteyi, geici olarak dinsel kiilie sahip bir lidere
bir efe havale ettiinden, o kii de kendi halknn bir oban dur.
Nitekim Davtt (Davut peygamber) aslnda gerek bir oband; ama, Tanr
onu halturan abam yapmtr. Saint Jean (aziz Yahya) ncilinde sa nn
Ben bir o banm " dedii yazldr. te yandan Apokalrps te, * O
dnyann tm halklarn demirden
' bir asa ile otlatmaya gtrecektir.."
Modelerl bulunuyor. Hz. Mu-hammed
bir Hadis-i en-finde, " obanlk
yapma-rm hi bir peygamber
gelmemitir11diye buyu-ruyorlar...
Sembolizm edebiyo-tnda
oban1 n, iffet, sagrlk,
deneyimlitik olgutonyla lgisinden sz
ediliyor. i gerei gnboyu srekli gzn drt amak zorunda
olduundan, bu ynyle, her eyi gren gne ve grmesi gereken kral'
la zdetiriliyor. oban, gebe yaam nedeniyle, bir yere bal
olmadan, dnyann her bir yresini gezip dolaan br ruh gibidir; o,
srsn yi ve salkl bir ekilde gdebilmek iin, gvenli baz bilgilere
de sahip olmas gereken, bir kiidir, oban hayvanlarnn sevdii ve

208
onlara yorari ofccak_ hangi cins otur, nerede bulunduunu bildii gibi,
gk. ay, yldzk* ve rzgrn da uzman bir gzlemcisidir. Onlara bakarc*
havann nasl a ta ca a sezinler; duyduu sese ve kokulan en iyi ekilde
deerlendirir, Bu arada kurt un yani dmann nerede saklanp sCsv
izlediini de biliri..

Yalnz kalm bir kuzunun sesini hemen duyup tanryarak, onu srcne
kavuturur, ite tm bu yetenekler ona Tanr tarafndan balanmtr.
Hitttlerde krallarn bir oban, halkn da o' nun peinden giden bir
sr gibi varsayldnt bilmekteyiz. Yaztkaya kabartmalar arasnda da,
kral Tuthalya elinde. Itts od verilen, alt ksm kvrk bir oban sopas
tutmaktadr.

Adem ve Havva1 nn ikinci oullan otan

AbeifHabil) de bir oband. Kariyede " sann
dn veya Dirili" adt verilen sahnede onu,
elinde kvrk bir oban demei tutarken
grmekleyiz. Kardei olan Cain (Kabil] ise ekici ve
topraa bal bir yaam srdryordu...

Mslman evreler, deve oban' m tpk

deve gibi hain ve inat, koyun oban1ntn ise
daha uysal ve mtevazi olduunu sylerler. Bu
bakmdan pey-gamborlerin, bir koyun gibi,
mazlum duy-gular besledikler) kabul edilir...

GLGE
Afrikamn ilkel toplumlarnda, evrendeki tm canl
ve cansz varlklarn H ikinci kiilikleri ve yzleri" olarak
tasarlanmakta, ller lkesindeki ikinci yaam
srdrenin ise "glge" olduuna inanlmaklayd. te
yandan bu insanlar, vadilerin bir tarafnn aydnlk,
dierinin ise, onun neden olduu glgeyle kararm
olmasndan alglanarak, glgeyi gkle yerin, kla
karanln birlikte gerekletirdikleri bir sanat eseri
eklinde deerlendiriyor, ona kar saygn bir
davran inde bulunuyorlard.
Glge antik alarda toprak fal ve yn

209
kestirme uygulamalarndahayli yaygn bir bavuru arac olmu ve
yararlanma alan bulmutur. Yakut Trklerinde de insann ruhundan biri
olduu varsaymyla, glge olay karsnda saygl olmak nerilirdi.
ocuklarn onunla oynamas, glge oyunlarnn yaplmas ve br
bakasnn glgesine baslmas, gnah saylan davranlardan biriydi. Ayn
inancn eski Yunan toplumunda da varl saz konusudur.
Yunanistanda kurban kesme ve adak trenleri, gnein tam tepe
senit noktasna ulat, yani tm objelerin g lg e boylarnn en ksa ve
gfrdzn ikinci yansnn balad bu zaman ayrmnda, yapld
bkmektedir. Nitekim belgelerde, Dfclim Apoon tapnanda bu trenlerin
len saatinde yapldna dair bilgilere raslan-mtr.
Gnein doudan kendini gsterip gk
yzndeki yolunun tam yana olan zentt noktas,
yaam denilen iki sayfahk kitabn oyuma izgisinin,
zerinden getii bk noictadtfl. Dou leminde
sregeldii varsaylan dnyevi yaam, glge gibi, bu
noktada sfr olmakta ve yeni bir dnya yaam, bu
kez, bak leminde balamaktadr,., bu nedenle
olmahdr ki. slmda len namazlar in saptanan saat gnein 2enit
noktasna geldii andr.
Kuranda glgeyle ilgili yle bir ayet bulunuyor:" Geceyi gndze,
gndz ise geceye sen sokarsn!"
Glgenin de yapay ve doal olanlar vardr; ama ( bk aa
glgesine nazaran, bir duvar glgeslden daha gzel, serin ve
rahatlacckr).olduu dncesindeyiz...

DUVAR - SUR
Sur ya da yksek duvar, geleneklere gre, bir
lemi epeevre kuatp oraya olumsuz etkilerin
szmasn nleyen koruyucu bir settir. Surlar geri
kuatt yerleri snrlandrmak suretiyle olumsuz bir
grnm sergiliyorlarsa da, o yer ve alanlarn
gerektiinde" semavi etkilere de kar gelen bir engel" oluturduundan
sz edmemitr.

210
 Kentlerin suriaria evrilmesi ilk kez Mezopotamya daki zengin
ifttikterinln bu ekilde korunmasyla balamtr.
Duvar- Sur, sembol olarak, Mslman ezoterizmi tarafndan olduu
kadar Hindu geleneklerinde de yer almtr.
Sur duvarlarnda beliren atlaklar onlarn yava yava yok olup gitme
tehlikesinin bir iareti, eytani etkilerin buralardan i atanlara rahata szp
akabilecei anlamnda, yorumlanyordu.
Eski Manda duvarn sembolik deeri onun ykseklik derecesiyle
limekteydi. Duvar halk dzeyinin ok stnde yer alan bir ycelii
simgeliyordu. Gene duvar yatay simgebiiimden ziyade dey simgebilimie
Mintili bir olgu olarak tasarlanmtr. Sur yapmnn snrlarn korunmas
amacna ynelik bir aba olarak yorumlanmadna verilebilecek rnek.
Yukan ve Aa Matr11 ayvan nl Beyaz Duvar* dr.

Kudsteki ALAM A DUVARI, bir ayrlk sembol olmutur. Srgne

gnderilmi kardelerle geride kalmlar arasndaki ayrlk ve Bertin
Duvan... Uluslar, airetler aileler, bireyler arasndaki snr ve mlkiyet
ayrl., ve nihayet duvar Yaratanla yaratlar arasndaki perde, kralla
tebas arasndaki paravana, dier insanlarla benim aramdaki
aynkktr...Duvar, irtibatn, gvenlik ve savunma kaygs gibi ki etken
yznden kesilii olaydv. Ancak insan ina ettii bu duvarn iine kendi
kendini de hapsetmektedir!..,

Duvar, dl yatana zg dii ve pasif e kavramyla birletiriliyor...

(ehir turtan He IfgfH aynntt aklama in EHR yorumuna bkz.)

BA (KAFA)
Aktif bir prensibin dirimsellik semboldr. Yneten, emir ve komuta
eden ve yol gsteren otoritedir. Bir eyin balad yer, u ksm veya
stte olan yn, anlamna da gelir. Gvde insann m addesel, kafa ise.
onun m antai olan- parasdr. Platon kafa1y evrenle kyaslayarak, onun
kltlm bir rnei mikrokozmoz olduunu ve insann, onun iinde
yaplaan, i dnyasn yansttn ileri srmtr. Kafa bu ifadenin
paralelinde, fiziksel grnm ile, kare biimindeki gvdenin stndeki bir
kubbeye benzetiliyor; ki kol ve iki bacak ise onu havada tutan pilyeier
oluyor...

211
 Mitolojide baz tanrlar, insan, hayvan ve cin ad verilen yaratklarn
ok baH (posefal) olarak gsterilmelerinin amacnda, entarin sahip
olduklar kafa adedi kadar glerini oaltmak, veya deiik g ^ e
sahip olduklarnm gstermek, dncesi yatmaktayd. Bu konuda Efesli
Artemisin baz zelliklerini yanstan tanna Hekate' nln yzi, bal,
veya gvdeli, Amon- R1nn drt ko bal, Kamboya piton ylan
Najave1 nin yedi bal, tanr ndra1 nn bat, cehennem gardiyan
Kerberas kpeinin se bal betimlendiklerini
hatrlatmak istiyoruz. Kbele* nin bile geni kalal olan
yontulcnryn 2 bal olanna da rastanmtr.(Kayseri Ark.
Mzesi)
Ayn konuda Hititierin FT BALI KAETAL' ise
en belirgin rnektir. (Kartr nn bakktokf rolne, kttobm
BaHk" meMndb deinilmitir.}
Ba Tritede, gnlk konumalar srasnda, sfat veya isim olarak en
ok kuHcmian bir szcktr. SER ve KELLE szckleri de yerine gre
edeer anlam verir. Genelde, btnlk, irade, otorite, itoat gibi...ba1 n
ierdii deiik anlamlara degin zdeyilerden bir ksm aadakiler
olabilir:
Batanbaa (burda bir eyin iki ucundaki noktalar da ba olarak
kabul edilmi ve ba f la nokta arasnda soyut bir benzerlik kurulmutur).
Ban dlp gitmek, ba vurmak, baetmek, bana vurmak, bana kakmak
(yaplan bir iyilii yzne sylemek), ba balamak, ba belas, babozuk
(eskiden asker olmayan kiiler, siviller iin de sylenirdi), babo, bana
buyruk, baa kmak (baarmak), batan kmak, karmak, ba ho olmak
(sarholu* hali), batan savmak, ba kaldrmak, ba gstermek, ban
gzn yarmak (becerememek), bann etini yemek (aslnda bata et
yokturI Buna ramen onu bile didikleyecek kadar bir kimseyi taciz etmek
srar ve inat gstermektir), ar bal olmak, i ba yapmak, yan banda
olmak, akl banda oimak, iin banda olmak, baucu, balca, bir batan
dier baa, dik bal, demirba, Ibaaba gelmek, kafal, kafasz olmak, bo
kafa, kata tutmak, kafadar olmak, ser verip sr vermemek, kelleyi koltuu
almak (cesaret gstermek), kelle kulak yerinde (klk, kyafet ), kelle
gtrr gibi (byk telala)...

212
 YZ (SURAT)
nsann tam almam rtsdr. Bu bakmdan
hi kimse dorudan doruya, gerek anlamdaki
yzn gremez. Bunu yapabilmek iin mutlaka bir
aynaya bakmas gerekir, O halde yz bize deil bir
bakasna aittir; o bakas se Tanri dr. te yandan
Yz n SESSZ BRj LSAN, Hristiyanln da, bu
lisandan yararlanan, YZLERN DN olduu ileri
srlr.
Yz vcudun, dierlerine oranla,canllktan ve yaptklar ileri gzle
grlebilen, be duyu organnn bulunduu en duyarl olan yeridir;
rnein, kalbin atn, midenin almasn gremeyiz. Yz, dier bir
deyimle, esrar1n sembol olarak," grnmeyenin bulunduu ve anahtar
kaybolmu yerin kapsdr!...*
Yz szcn, ban n ksm anlamnda isim, bir eyin dz taraf
anlamnda ise sfat olarak kullanmaktayz- Bu bakmdan, Yz1 n, kart
atan ters szc (sfat) nn ierdii anlamlarla kyaslandnda, daha
ok, bir aklk, gereklik, aikarlk., ve sonula bir OLUMLULUK kavramn
fade ettiini gederiz. Bu yargmz kantlayan deyimlerden bazlar unlar
Yz yze, yzne kar, yz ak, yz kzarmas, yz karas, yz yermek veya
vermemek, yzn ekitmek, yzst brakmak, iin i yz, yuzgoz olmak,
yz evirmek, yz glmek, yzn artmak, yzp yzp kuyruuna
, gelmek... Yz bir insann tannmas ve tantfimaana yardmc oton
zellikleri ve eleri zerinde tadndan, gerektiinde en nce
bavurulan gvenli bir vcud parasdr. Bunun iin, aranlan sulular,
onun en tipik ve karakteristik noktalan dikkate alarak, yz (robot)
resimleriyle, tantlrlar.
Yz, yerti tannan bir kimsenin kiilii hakknda ilk izlenim ve yarglarn
edinildii bir yerdir. Aynca yz. kiinin oiumlu veya olumsuz olaylar
karsndaki tepkilerini el, kol ve ba hareketleriyle glendirerek, yansrtr;
sylemek istedii eyleri ekillendirir. Bazen de kalbin aynas olur. Sz
yerine gz, ka ve dudaklarla yaplan (mimik) ierin gsterge tablosu veya
ekrandr. Bu tepkilerin yzdeki grnmleri ve belirtileri in kullancif
deyimlerden bazlan unlar: Glmek, alamak, yz kzarmak, ka almak,
gzlerini yummak, gz krpmak, gz dikmek, ters ters bakmak... .

213
 Son olarak yz, sahip otduu elerin (yanak, ten, az, burun, gez,
ka, kirpik, kulak..,) renk, simetri, orant ve szie ifade edilemeyen dier
grnmleriyte deerlendirerek, ona sahip olan GZEL veya RKN
olarak vasflandrmada balca etken atmaktadr-

Norma! olarak insan suratnda bir simetrinin bulunmad

saptanmtr; her iki taraf ok kk ayrntlarla da olsa, birbirinin hi bir
zaman eiti olmazlar. Ama Yunan heykeltralar yaptklar yz heykellerinde
onu daima birbirine benzer olarak yanstmlardr. Bu olgunun Roma ve
daha sonra Bizans dnemlerinde, gitgide daha realist biimde
gerekletirildiini gryoruz. Yunanl yontu sanatnda, Romaya kyasla
daha idealist davranmtr. Nitekim Byk skender* in ba, sanat
tarafndan ar derecede makyaja tabi tutulmutur. Aslnda skender* in o
denli gzel bir yze sahip olmad sylenir...

KA VE KRPKLER
ran ve Arap edebiyatnda ' akn silahlan 1 gibi sembolletrilerek
ifade edilirler. Kirpikler iin ise,11kalarn oluturduu yayla rd a n atlan
oklardr " denilir. Bir nsann banda kl-fardan
oluan yedi izgi bulunmaktadr; bunlar,V s'
metninde de tekrarlanaca gibi 2 kirpik ve 1
sa'tan olumaktadr.
Bu saynn 4'le arpmnda kan 28' in Arap
alfabesindeki hart saysnn olumasn etkiledii
de syleniyor...
Tanr' nn bakire annesi olarak benimsenen
Meryem in yz, ge bakan ve bakire olan dnya topra olarak
dnlmtr. Bu nedenle olmaldr ki, zettikle ortaan sonunda
Meryem' in yznn ikonlarda siyah gsterilmesi adet haline gelmiti.
Siyah yzl Meryem1in en belirgin rnei Trabzon SUMELA MANASTIRI'
nda grlyor.., .

214
 MELEKLER
Tonn gtle grlmez, O fiziki temas ve ulamn tesinde olduundan
Tann He insan arasnda ilikiyi kuracak baz araclarn bulunmas gerekli
olmutur. Aksi halde lhi yasaya uyma olana bulunamayacaktr. nk
insan maddidir; Tann ise ruhun d a tesindedir. Tanr ile insan (peygamber)
arasnda ilikiyi kuran en gvenilir vasta vahiy dir. Vahiy, Hhi tebli
(bildiri) demektir. Bu lhi bildiriyi Tanrnn insan olan memuruna, yani
peygamberine getiren haberciye, bu mesajn tayclarna MELEK ad
verilmitir. Melekler Tanrnn btn emirlerine boyun een bakanlar, yasa
uygulayclar ve nihayet, O 1 nun ordusu gibidirler. Bu sonuncusu H
ristiyanlarca, Kariye mzesi mezar apeli kubbesinin iinde, meleklerin,
iyiliin koruyuculuu He grevlendirilmi anlamnda, mzrak ve kalkanla
donatlarak, silahlandrlm bir ekilde betimlenerek yanstlyor. Aslnda eter
gvdeli, uucu, tam anlamyla manevi yaratklar olmalarna karn,
ikonograftk temalar zerinde resimlendiriklikleri zaman, ya kuu kanatl
bebekler eklinde veya gene kanatt olmak kaydyla. yetikin bir insan
grnmnde olmaktadrlar. Meryem' e hamilelik mjdesini veren melekler
her iki ekilde de betlmlenebHiyortar.
Genellikle Cebrail (Gabriel)1i elinde bir sopa veya bir kre tutarken
grrz. Slhirtoazkmnkini andran bu sopaya krikeion deniliyor ve Tanrya
yakaran krm bk atribs olarak tantlyor. Endeki objenin se, salkl
olacandan emin olmamakla beraber, kre' nin sembolizminde
deindiimiz zettiklerle balantl veya, falclarn gelecekten haber
- vermek iin kullandklar ve GRNENLE GRNMEYEN ARASINDA
ARACILIK YAPAN, biHciUk sembol kristal bir kre olabilecei grndeyiz.
Aristo felsefesine gre, melekler gkteki yldzlarn hareketlerini
dzenlemekte ve herbiri bir yldzdan sorumlu bulunmaktadr. Eer durum
byle ise. gkteki yldz says kadar melek olmas gerekmektedir!..
Melekler arasnda hierarik bir balant olduuna inanlmaktadr; bu
dzen ise ontarm Tanrnn tahtna yaknlklaryla lgili bulunmaktadr.
Kutsal kitaplarn ifadelerine gre, balca meleklerin says drttr;
bunlarn ilki Cebrail (Gabriel) olup, ba melek nvamn tar. Cebrail bir
vahiy meleidir. Dierleri Mikael (Michel), cennetin kapsnda durur, doa
olaylarn ynetmekle grevlidir. Azrail (Azrael), Tanrnn emriyle ruhu
bedenden ayrmakla grevlendirilmitir. srafil (Rafael) ise kyamet gnn
bildirecek olan melektir.

215
 Bilindii zere, meleklere man. Islmdaki iman esaslarnn ikinci
Arasnda yer almtr.

konografik tablolarda melekler, att kanatir olarak. resimlendirilirler.

Bunlardan ikiyle, Tanry grmekten korktuklar iin, yzlerini kapatrlar,
dier ikisini bacaklarnn zerine aprazlama biimde koyarak umalarn
salamakladrlar. (Bkz Kanat)

Baz Ortodoks kiliselerinde [stanbul ve Trabzon Ayasofya), kubbe ile

kare mekn arasnda bir birletirme -gei* esi ilevini yapan gen
pantantifler zerine bu drt melein freski yaplr. Meleklerin zellikle bu
ksma yerletirilmelerinde gdlen amalardan birinin, mimari adan
pantantiflerin ilevine paralele olarak, sanki gk kubbeyi ve orada
bulunan sa1 y kanattan stnde tadklarn, dieri ise onlarn ayn
zamanda gkle yer orasnda mesaj iletme ilevini slendiklerini
betimlemek Olduunu sanyoruz. (Bfcr. konyo Korutay Madmmtl)
Melekler cennetin mzisyenleri ve nemli oiaytan haber vermek
(anons etmekle) grevlidirler. Bu bakmdan onlar ou kez etlerinde bir
mzik arac, bir harp tutarken, veya, vaftiz sahnelerinde olduu gibi,
trompet alarken grmekteyiz.

Mitolojide sz edilen PSYKE1 de kelebek kanatl bir melek gibt

gsteriliyor. Aslnda (ruh) anlamna gelen Psyke, Mllet kraknn kzndan
en gzde olandr. Bu nedenle Afrodtf n hmna urar; fakat sonunda
onun olu otan EROS a ak otur. Bu olayda ruh ve sevginin bir arada,
r ayrlmaz bir btn olarak kabul edildiini ve meleklerin SEVG MESAJI
tayan varlklar olduuna da tank oluyor uz...
Melek figrnn, Akdamar Adasndaki kilise kabartmalan arasndaki
av sahneleri ve Beyehir Gi Kubadabad saray inilerinde gzlendii
gibi, Bereketi arttna bir rol bulunuyordu, (ete. Akdamar Aau)
Aln: Kafatasnn sala kapl olmayan ksmdr. Gerek levi bugn
hl gizemini koruyor, iindeki, pek ie yaramaz gibi duran lo b 1lann belki
bir gn bir bilgisayarn en nemli ve hassas merkezi olduunu EKRANIN4
da gstrerek kantlayacaktr.
Bugn en azndan konuma ve renme merkezinin aln lobunda
bulunduu biliniyor.

216
 KAFATASI
Anatomik otarafc, insanda ve omurgal hayvanlarda beyni muhakca
eden kemikten bk kutu...Bunun iin kafatas konusunda yaplan tm
VOfum ve benzetmeler daha ok akl ve beyinle ilgili olmutur, rnein,"
kafcrf adm , kafas almamak, bo kafal...* vb. deyimlerde, zeka, anlay,
bilgi...gibi yetenek ve zellikier bulunmasna karn, aptal, ahmak cahil
beyinsiz... trnden sfatlar da dile getirilmek stenir. '

lket kabilelerin deeriendirmeleriyfe balayan 11dnceyi yneten

yksek komutanlk karahgahnn() kafatas ine yerletii'1 varsaym
bugn de geerikini koruyor... Ancak onlar, rnein Senegal Bambarlan!
bu merkezin insann makrokazmik yaps zerinde, ondan direktif alan,
tali merkezin efliini yapt kabul etmilerdi. Bu merkezlerin yerletii
noktalar lset gu kemiinin all, gbek ve seks organyd... Bu konuda
bilimsel bir odama yapmak niyetinde olmamakla beraber, gerek
olgunun, kafatas tnde irad (biflnH) hareketten dzenleyenin byk
beyin, dier iradi olmayan, refleks ve otomasyon faaliyetlerini ynetenlerin
ise kk beyin ve omurilik olduuna denefek, ufak bir hatrtatmc
yapmay gerekli buluyoruz..,.

skeletin tam tepesini oluturan kafatasnn, onun bu nemli ve hayati

grevi dikkate acnarak, gayet zenle yapriatnlm ve biimlendirilmi
olmas dikkat ekicidir.

Kafann iinde, beyinle kafatas arasnda bir sv bulunur, (hidrosefal).

Bu su. fiziki bir kural olarak, normal bir su kitlesinin zerine yaplan basnc
her tarafa dortmast gibi, o da arpma halinde kafatasnn iinde ayn
ilevi yapmaktadr. Kafatasn oluturan kemikler birbirlerine
kenetlenmilerdir. Kafatas dier kemik oluumlarna oranla daha salam
bir yapya sahiptir. Nitekim eski mezarlardan, yzyllar boyu zelliklerini pek
fazla kaybetmemi durumda kafataskn karlyor; aandaki dilerin bile
ou yerlerinde durmaktalar.

Aynca kafa ekil oksak kreye benzer, dolaysyla direkt arpmalarn

ayn basnta kafann dier taraflarn* etkilemesine engel olur. Kafatas
kemiinin en saam olan blmleri arpmann gelmesi olas ynlerden,
yani aln ve arka ksmda daha kaln ve salamdr. Kafatasnn en zayf
olduu blm ise (bngldak) tabir edilen tepesidir.

Birok Asya ve Avrupa efsanelerinde (nsann gg ve semavi

kubbesi) eklinde yorumlanan kafatas, insan ve hayvan vcudunun

217
kutsall olan bk organ eklinde benimsenmi ve sonuta, KAFATASI
KLT1nn domasna neden olmutur.
zellikle avc toplumlarda yaygn bir tapnma objesi olan kafatas
kesitinin Ubasyon denilen, tanrlara iki sunma trenlerinde kullanlan
kaplarn (kupalarn) biimlenmesini de etkilemi bulunuyor. M. III. Yzyl' da
Gaulois lorda tapnak rahipleri bu treni kafatasna benziyen kupalarla
yapmaktaydlar. Daha eskilerde ilkel kabileler ecdat kafalarn, hem onun
ansn yaatmak, hem de onda ki bu kutsal cevherden hayatta kalamarn
srekli yararlanp nasiplerini almalan amacyla, kesip saklamaktaydlar.
Yaplan arkeolojik kazlarda ortaya karlan kafatas ynlar bu gelenei
kantlayan veriler arasndadr.

te yandan kesilmi bir kafay (FZK LM ) n bir sembol yapan

olgu ve uygulamalar da var: rnein bu kabile insanlar, savata
ldrdkleri nemli kiilerin cesetlerinden kestikleri kafalar, bir sre bir
mzrak ucuna takp dolatrdktan sonra, onu bir zafer ganimeti olarak
saklamaktaydlar. Neolitik a inam, Ankara Anadolu Medeniyetleri
Mzesinde bulunan bir duvar freski zerinde farkedildii gibi, l insanlar
basz olarak resimlendirmiierdir.
Av hayvanlarnn kesilip kurutulduktan sonra ilerinin doldurulmasyla
evlerde saklanmas, avclkla uraanlarn evlerinde grld gibi,
insann hayvan zerindeki zaferi ve stnln ifade eder bir am aca
yneliktir.

Batl bir dnr, "Yazar, nsanlar bilmeden bildikleri eyin

bilincine vardran kim sedir..." trnden bir deyimde bulunuyor. Biz de
bu kitapta n konumamzda da vurguladmz gibi, okuyucularn
bilmedikleri deil, aslnda bilinen ve fakat u veya bu nedenle yzeysel
bir boyutta kalm olacan sandmz baz konulara aklk getirme
amacm gdyoruz...aslnda baz eyleri biliriz. Ancak bunlann bildiimiz
gibi olduklarn ou kez o eyi okuduumuz
zaman anmsarz. Bu bakmdan kafatas olgusu
zerindeki bu yorumsal aklamay, aadaki
grn parantezine dahil ederek, noktalayacaz:
Bilindii zere lm ve lm tehlikesinin
varl, hemen her lkede, bir kuru kafann zerine
aprazlamasna konulmu iki kemik parasyla
sembolletiriliyor. Aslnda kafatas burada, biraz
nce deindiimiz gibi, fiziki, yani maddesel olan

218
lm, zerindeki ki incik kemi# ise Sakt A ndr6 hat* m gstermektedir
ve ruh u simgelemektedir. Bu grnm maddesel yaamn ruh' un
trdnn etkisi atlnda kalarak paralanmas ve doribk tarafa
darlmasn yanslyor. Buna bal olarakta kurukafa, dorudan doruya
gerek lmn, ha ise monevi,(ruhani) gelimiliin bir sembol oluyor...
zellikte dinsel ierikli faaliyetlerde ban st rt, trban, bere, bone,
takke., .benzeri netnotor konularak rtlmekte veya sarlmaktadr. Bu gelenek
Htrilerde bile vard. Kral IV. Trihatya rahip giysili iken banda bir bone bulunuyor.
Yahudi linagoktanna bone le giriliyor. Meryem Ana daima bartldr.

nsann ban mlkozmos olarak niteleyen evreler bu hareketi gk kubbeye

yani evrene kar beslenen sayg eiliminin bir iareti olduunu ileri sryorlar.
NasJ kj ayakkatH ayakla yer yz arasmdo aracj bir rol oynuyorca, ban zerine
konulanlar veya rtlenlerde onun gkle dorudan temasn kesmi o*jyortar,

SKELET
lmn ve kimi zaman eytann da
killetintmi grnmdr. Eskiden simyoalar
kurun, demir, kalay..gibi sradan metalleri
altn ve gm gibi deerli olanlara
dntrme umuduyla bu metalleri IHermes
vazosu ad verilen armut biiminde cam
bir eritme kabnda strlar, oluan renk
deiikliklerini dikkatle izlerlerdi. Siyah, eski
metalin baka bir maddeye dneceini
gsterirdi. Bunun iin iskelet siyah rengin
sembol olmutu. Ayn ope-rasyonlarda
gm elde etmek iin maddelerin
beyaza, altn elde etmek in ise kjrmzya
dnmesi gerekiyordu.
skelet statik bir lm, kesinlemi bir
hali deil, bilakis dinamik bir lm temsil
eder.(Eline bir orak veya trpan verilmesi
bu dinamizmin gstergesidir) Eer dene
bilirse o, yaamn yeni bir biiminin haber
vericisi ve aracdr.

219
 Alayc tebessm ve dnceli tavr ile bilinmeyenin eiini aan' m
bilgeliini, yani lm sayesinde ahiretin gizlerine vakf olduunu syler
gibidir..
Antik a d a sihirli ilerle uraan kimseler stne iskelet kazlm bir
mhr kutlanyorlard. Buradaki iskeletler, Hermes rnei olarak kabul
edilmilerdir. nk bu tanr br dnyaya inip tekrar geri gelme ve l
ruhtan beraberinde gtrme kabiliyetine sahipti. Bu nedenle Hermes' le
iskelet arasnda, br dnya yolculuu ynnden bir zdetirme
yaplmtr.

KIL, SA - SAKAL, BIYIK , D ve TIRNAKLAR

Khk kyafetin dnda, bunlarn tm, sanki insann doal yapsn
bezeyen aksesuarlardr. Manevi ynden incelersek, ait olduu kiinin
zgn baz ynlerini ve erdemlerini yansttlar; iimizden ayrldklarnda
onlara kar beslediimiz sevgi, inan ve ballk nedeniyle ebedileen
omlarm tekrar yaatrlar.
Kutsal emanetler olarak nitelenen ve azizlik katna ycelmi kiilerin
salklarnda kuandklan eyalar ve baz organ paralarnn byk bir
zen gsterilerek saklanmas ve onlarn manevi deerlerine ibadet
edercesine duyulan saygnln tazeliini korumas, ite bu duygu ve
dnceden kaynaklanmaktadr. Eski alardan bu yana, hemen he
toplumda, ayn deer yarglarnn varlna ve bu tr kutsal objeler?
duyulan saygnn kendi inanlar, rf ve adetlerinin gerektirdii biimlerde,
yanstldna tank oluyoruz.
Hz. Muhammed1 in salnda giyindii manto, onun mbarek
vcudundan bir paray sergileyen ayak izi, tratan sonra toplanan sakal
kllar, (sakal erif) Uhut savanda bir ta isabetiyle knlan dii, mhr,
klc, sanca...yzyllar boyu milyonlarca Msimamn indinde en deerli
manevi bir hazine olma niteliini korumakta ve O 1 na olan sarslmaz
boiln gstergelerinden birini oluturmaktadrlar... Aym mzede,
imparator Konstan-tin' in annesi Hellen tarafndan getirildii ve Yahya
peygam ber (vaftizci Yahya) e ait olduu sar*lan, bir kafatas ve el de
bulunuyor.f?)
Sa mei ve st diine, ilkel kavimlerden bu yana, bazen bir klt
objesi olarak sayg duyulmutur. Bunlar rasgele saa sola atlmaz, o
toplumun trelerine gre zel bir ilem grrd. Gnmzde bile baz

220
evrelerde, ocuun bk sa demeti (zlf) nln veya ilk kan sut diinin
bir an olarak saklanmas, dama atlma veya bir cami kovuuna
braklma gelenei srdrlmektedir.
Trnak konusunda da baz alkanlklarmz bulunuyor. Eski byklerimiz
trnan haftann belirli gnlerinde kesilmesini ve kesilen trnan saa
sola atlmasnn gnah olduunu sylerlerdi. Bu konunun temelinde,
periodlk bir dzen ve salk koullarna zen gsterme amac
yatmaktadr, phesiz.,, *
alar genel bir kan olarak, kadnn ziyneti olduu gibi, baz
erdemleri yetenekleri, erkeklii ve kuvveti simgelerler. Kutsal kitapta saz
edilen ve M. XII. yzyllara tarihtenen bir efsane var; Samson ve Dallla
otay... Samson bir brani kral; ok uzun salan var ve insanst gcn
salarndan alarak. Filistinlilere kar savayor. Ama bir gn Dalila adl bir
kadn, bir fahie, onun salarn kesmeyi ve Samson Filistinlilere teslim
etmeyi baaryor, Bu olay Akdamar adasndaki kilisenin kuzey duvarnda
dier alak kabartma kompozisyonlar arasnda da ilenmitir. Mitolojide
kuvvet tanr d a n Herkl ve ba tann Zeus, g ve olgunluk simgesi
olarak hep uzun sal ve sakall olarak canlandnlmtartr. San ban
yolmak, sa saa ba baa dmek deyimlerinin buradan
kaynaklandn sanyoruz.
in ve Vietnam gibi Uzakdou lkelerinde, bazj imparator ve
mparatorielerin, uyruklarna olan ballklarn ve onlarn mutluluklar in
aitkkin kantlamak amacyla, sa veya trnaklarn kestikleri dnemler
olmutur. Bu tr geleneklerden esinlenerek, san bir ksmnn kesilmesinin
bir adak ve kurban materyali olarak kullanld yargsna varyoruz.
Sa ve sakal hi kesmeden olabildiince brakmak veya burun
tam tersine, salan kknden kesmek veya ba, sfr numara denilen
ustura le kaztmak tee, ac ve zc bir olay karsndaki duygusal
tepkinin pimanlk ve zntnn gstergesi olmakta beraber, kederinden
san ban yolmak eklinde ifade edildii gibi, bazen de herhangi bir
rejim veya ynetimin tutum ve davranlarna ba kaldrma, toplumun
uymas gereken baz yasalar, rf ve adetleri hie saymann, onlan telin
etmenin anlamtanm* da tayor.
Eski Trk geleneklerinde birinin sakatn tutmak, ona kar byk bir
hakaret saylmaktayd.

221
 Gnmzde sz edilen ve (dazlaklar] adt verilen serseriler
grubunun giritikleri eylemler bu tepkiyle ilgilidir. Barbudal Fide) CASTPO,
Kba zulmden kurtulana kadar. Sa ve sakaln kesmemeye yemin
ettiini sylemitir!..

Vaktiyle baz lkelerde uzun soilk modas - uzun sre geerliliini

korumutur. Ancak bu lkelerde sa kesme adeti balaynca, uzun solihfc
bir ayrcalk belirtisi ve amblemi haline dnt. Nitekim bu lkelerde
sadece kraHar, prensler, aristokratlar ve dier kraliyet mensuplan uzun
sal alabiHyof, hatta onlar kadn sam andran peruk takyariara.
Bunlarn ctinda kalanlar, rnein, hizmetiler, uaklar...salarn kesmek
zorunda brakimtJard. Bunun yan sra, dank sal olmak, herhangi bir
meslek, mezhep dal yeliinin gostefgesi olmakla beraber,[bugn ngiliz
hakimleri haia peruk takma geleneini srdryorlar) matem tutma
anlamn da iermekteydi. Bu
bakmdan lm trenlerine,
bazen de tapmaklara, dank,
taranmam sala gidilmesi ve
girilmesi adet haline gelmiti.
yklerde, efsanelerde saz
edilen lolodan, bycleri...hep
uzun ve karmakark sal
olarak g-ryoruz.,.Hirrt ve
Yunan mitolojilerinde korku
veren yaratklar da hep uzun
' sal olarak carvlandritmlardir;
Gorgonlann Me-dusa s ve
Typhon1 lar gibi... Ancak ayn
mitolojide sa ve sakal g,
kuvvet, cesaret, cen-gaverlik gibi
baz erkeksi hasletlerin ve ilim
adamlarnn da simgesiydi. Yrtc br canavBrnk pibl diler vcudun ap z
kapsnn gardiyanlardr. G in p kanlar gzler,
Bizdeki H sakalm yok ki szm
dil de korurlar,(Tibet XEX.yy. T h e Newyori
gesin!" tabiri bu adan ayn M rs e u m )
anlam tayor!.

Saka] ve byn kesilme ve biimlendirilmesi her hangi bir, mezhep,

tarikat veya sosyopolitik bir gre taraftar olanlarn bir kimlik belgesi
gibiydi. Durum bugn de aa yukar boytedir. Bu bakmdan, bata Zeus
olmak zere dier tanrlardan Poseidon, Hepaitos, salk tanrs Eskiap

222
 hep sakall ve saldrlar. Bunun yannda zellikle doulu rahipler
(Ortodofcslar) ve slm din adamlar sakal koyveririer. Ortaa keileri tra
makinesi veya makas ylda sadece bir-iki kez kulkanllard. Onlarn
grne gre de. erkek veya kadn olsun, sa bir ss deil bilakis bir
pimanlk ve af dileme iaretiydi. Isa1 mn benzeri sakal, ona balln
gstergesiydi,on un dinine olan inancn ifade etmekteydi. Ancak bu
konuda, sa' nn VI. Yzyla kodar yaplan konlarda, sakalsz olarak
resimlendirilmi olmas dikkat ekicidir.
airleri, filozoflar, nl ressam ve dier sanatkarlar ou kez sakatt
olarak dlediimiz dur. Eski Msrda se kralieler sakaH olarak
gsteriliyordu. Bunun amac, kadn ve erkek arasndaki doal eitsizlikleri
knamak ve kadnlarn da erkeklerin sahip olduu hak ve yetkilere lyk
olduunu anlatmakt. Kralie ise bu kampanyaya nclk ediyordu!..
Eski inde ban ki yanndan sarkan salar gne nlarnn bir
maj olup, yerle gk arasndaki atmosferik ilikilerle edeer tutuluyordu.
Gene bu lkede," bir aacn dallarn kesmek nasl yamuru etkiliyorsa,
salarn kesilmesi de ayn ekilde, bereketin azalmasna yol a a r,
eklindeki bir inancn varlndan da sz ediyor.
Eski Msrllardan balamak zere, uzun sren seyahatler, savalarda
veya bir adan gereklemesini bekleme sreci iinde sa ve byklarn
kesilmemesi, baka topiumlarda da uygulanmtr.
Sembolizm, salar yeryznn oflan, bitkileri alarak deerlendiriyor ve
, zellikle ormanlar DALARIN, buluttan ise G N SALAR!, olarak
tanmlyor.
Tarmsal toplumlar, genellikle, sa kesilmesine kar bir tutum
iindeydiler, Su insanlar, bitkHerin gkten dklen yamurla boy atmasn,
onlara bu yetenei veren gce (Tannya) doru ynelmesi eklinde
yorumlayarak, salann hatta vcuttaki dier kllarn da uucu yaratklarn
tylerine benzediini ve bir gn onu da yaratanna doru ykseltip
uurmaya yarayacana, kesilmedii takdirde, ayn zamanda bitkilerin
gelimesine de yardm edeceklerine nanyorlard.
Kadnn siiahlanndanfi) bri de salardr denilir. Ancak gerek olan
olay, san cinsel drtnn faktrlerinden biri ve cinsel ekicilikle yakn
ilikisinin Olduudur. Hristiyanlkta da kadnlar normal olarak kiliselerine
balan ak olarak rmemektedirier. Bunun dnda, Pusyaa, vaktiyle evli
kadnlar balarm rtmek zorundaydlar. Salar ak olarak dolamak

223
 sadece bakirelere veya evlenmemi kzlara tannan bir ayncaMd. Eskiden
slm topkmnunda kadnlarn salarn mmkn olduu kadar kesmeyip,
alabildiince uzatmalar adet haline gelmiti. Nitekim onkmn gzelliinden
sz eden artt ve iirlerde salarn uzunluu, oka yer alan szckler
arasndadr.
Sa ve sakal Kime kar en tozla direnen ve durmakszn kendini
yenileme azmini gsteren vcut paralardr. Bu olaya cesedin mezara
konmasndan bir sre * daha, sa ve sakallarn uzamalarna devam
etmelerinde, tank oluyoruz. Konu aslnda, biyolojik etkenler asndan,
lmden sonra derinin bzlmesi ve iindeki sert kltann derinin stne
ikmasm kolaylatrd eklinde aklanyor. te yandan bu olay
dnyadaki tm varitkJann canl olanlarnda RUH, canszlarnda ise ENERJ
olduu gereine dayanarak, len kii ruhundan ayrlsa bile cesedindeki
enerjinin bir sre daha varln koruduu, eklinde de ifade edebiliyoruz.
flstmda sakal koyvermek ve byn biraz kesilerek dzeltilmesi
dindendir. nankva gre, sakal, grme zafiyetinden korur, boaz ye gs
kapatr, deriyi yumuak tutar, di dibi etlerini tabii a rzalardan korur. Allah
kadnlar solan, erkekleri ise sakalla sslemitir. Kacknlara benzemeye
yeltenen erkeklere ve erkee benzemek isteyen kadnlar ho karlanmaz;
eneye ve yanaklar tra makinesinin srlmesi grme gcn azattr.
Byklann biraz kesilmesi ise koku almay nlememesi ifndir.)(Nor. Metnin
iarett otan bu ton blm, Soiamet Yapnevkfen Has Tathgr n eWrftf/ yop*,
Muhodls Prof. M. ZekBtrfya EhKanddeNevf nin bir kitabndan aynen ainmptr,}

KIL
Mitolojide bir erkektik simgesi olmutur. ayet vcudun belirti
yerlerinde, rnein, erkein gs, enesi, kollan ve bacaklarnda
bulunursa yararl ve olumlu, am a tm vcudu rtmse, eytani bir niyet
ve arzunun varl anlamn tar. Kei ayakl tanr PAN* m her yan klldr,
- O Hermes1 in olu ve obanlarn tanrsyd. Tanrlarn ounlukla insan
klnda deil d e ' hayvan klnda dnld ilk zamanlarda kei
kafal iken, sonradan bu kei kafasndan sadece boynuzlar ve sakal
aikonularak, yz insan yz olmutur. Pan ormanda azgn tekeler gibi
gzel nimfe' lerin peine der, insanlarn hayvanlarn uyuduu kzgn, ssz
yaz lelerinde birdenbire, beklenmedik grltler koparr, drt bir yana

224
panik, korkular saard. ..te bu ynden Par olumsuz nrtelikleri okm bir
tanryd.
Kllarn kesilmeden oalmaya terkedilmesi, igd ile oluan ehvet
dknln de yanstmaktadr.
mer1 n YADA' snda, kurban edilecek bir hayvann kllarnn,
tylerinin krplp kesilmesi yani bir temizliin yaplmasnda, o hayvann
lme adand anlamnda bir ifade bulunmaktadr. Zaman iinde, bir
dini ayin veya badetten nce u veya bu ekilde bir vcut temizlii
zorunluluunun ilk olarak bu ifodeden kaynaklanarak tretelilni Heri
sren evreler bulunuyor,,.

DLER
@ S
nsann aznda bulunan diler balca
gruba ayrlyorlar: f
1. Kesici diler. BunJar n diler olup 8 tanedir.
\h ) \J
2. Paralayc dilerdir; bunlara (kanin) veya __
(kopek dileri) denilir ve azm iinde ikierden 4 tane olarak
bulunurlar.
3. tc diler olup, (az dileri) larak isimlenir, 20 tanedirler.
Paralayc (kanin) diler fillerde ok gelimiledir. Kpek dileri et
yiyenlerde ok, etoburlarda se az gelimi veya hi
bulunmamaktadr. Paleolltik ada, maara adamnn ilk yapt ara
ve silahlar bu etoburlarn kesici dilerine benzetilmitir.
Kesici diler, glerken dudaklarn yan ak halinde grlebilenler
olup ne' e ve sevincin iaretleridir. Kpek dileri kin ve hefreti gsterirler.
tc diler aza alnan yiyecei, maddi arzularn tah orannda,
inenmesin! salarlar. tc dileri kuvvetli olan
insanlar azimli, sabrl ve biraz da inat tipler olarak
nitelenirler.
Dilerin yitirilmesi, genliin olduu gibi, savunma ve
saldrganlk gcnn de tkenii olarak deerlendirilir. Di
bilemek, di gstermek, kin, nefret ve saldrganlkla, diini
skmak ve dii geirmek ise, dayanm a ve direnme
gcyle ilgili deyimlerdendir...

225
 GZ
Grerek alglanma organ olan gzler,
\ s Taoizm felsefesinde gne ve ay1 la
J ^ zdeti riliyor ve sa gzn gne, hareket ve
/ ^ gelecekle, sof gzn se ay, pasiflik ve
gemileilikili olduu, feri srlyor
Sembolizm gz1le pencere arasnda bir liki kuruyor: ki trl pencere
vardr* Biri yuvarlak, buna kz gz denilir ve Avrupadaki evlerin en st
katlarnda almlardr. Ik ve havay en ok alanlardr ve daha ok
ge yneliktirler. Bubalamdan ak (reseptif) olurlar ve insan gzne
benzerler. Dier pencereler kare eklinde olup, alt kattadrlar ve daha
ok yeryz, sokakla ilgili grntleri almaya ynelik ilevleri vardr..,
slmda." Kalp gz insann Tanry, Tanrnn da insan grd gz1
drl 11 denilir. Hindutanda tanr heykellerinin gzleri, her eyi grebilmesi
in, ak olarakyaplmaktadr. Eski Msrda ise gz en kutsal
sembollerden biriydi. Bu lkede, nden grntlenene resim ve
kabartmalarda gz gayet abartlm olarak, profilden gsterilenlerin gzleri
be, nden grnr pozisyonda ilenmilerdir. Bu slup, daha sonra, Hitit
yontu sanatn* da etkilemitir. Gzle ilgili olarak Msrn, gerek edebiyatnda
gerekse plastik sanatnda, ahin ve bayku a byk yer verdii
gzleniyor. rtt bu iki kuun en gl olan organlar gzleri olup
gece bile grme yeteneine sahip bukrmaktadtrlar. Mumyalarn
koyduktan lahterin stne lnn d dnyay grebilmesi in iki gaz
resmi yapyorlard.[htanbul Arkeoloji ve Fstf ark Eserleri Mzesi)
Bakaca inanlarndan biri de, evenin gznn gne, dnyanmkinin
ise goller, olduu dorultusundayd. Gller ayn zamanda, yeralt
sakinlerirsn yeryz alemini grebilmelerini salamaktayd. Bataklklara
gelince bunlar, * ok alam gezlerdi", onlarn nazarnda...
slmda gz bir kaynak, bir pnardr. Urfadakl (Ayn Zallha) ad verilen,
efsanevf BALIKLI G L bu betimlemelere uyan bir rnektir. Zaliha, zalim
Nemrut un kz ve jbrahim peygamberin sevgilisidir...
Mitolojiden kaynaklanan geleneklerde, ok gzl olmak nekadar
olumlu bk tip) canlandryor ve ona yaktnlyorsa, Poseidon un olu
Kyklops Poiphemes1in olduu gibi, bu, alnnn zerinde sadece bir gz
otan yaratklar da (tepegzler) o derece insanlk d eylemlerin bir

226
 sembol olmulardr. Potyphemes- Odysseus efsanesi Seluk Arkeoloji mzesinde
sergileniyor.

Gz' n organ olarak, bir canl biim ne denli bir nem ve deer
tad tartlmaz bir gerek; ama biz hepsinin tesinde, dnyaya geli
ve gidile a alan ve kapanan pencerelerin gzler olduunu
vurgulamakla yetineceiz. Bu bakmdan bir hasta iin * gzlerini at -
onun hayata dn anlam nda,Ngzleri yum du " deyimini de, ou kez,
onun lm hafinde, kullanmaktayz.

Hemen her toplumda kem gzden korunmak iin baz objelerin,

insan veya hayvan, hatta eyalar zerine taklmas bugn bile etkisini
srdren geleneklerden biridir. rnein, tuz, at nal, geometrik
ekillerde muskalar,.,ancakbun krn en yaygn olan, gze benzemek
kaydyta stilize edilmi mavi, parlak cam dan yaplm NAZAR
BONCUKLARI dr. Temelde yatan am ac eitli ekitiorde yorumlanan gz
- boncuktan, ya kutsal saylan bahn gzyle, ya da Mebusa* mn gl
gzleriyle iK^ci kurarak, gze kar gzn koruyucu bir silah gibi kullanlma
dncesinin egemen okluunu ve kuvvete kar kuvvet lkesinden
kaynaklandn ileri sreceiz ve " G ze gz, die d i " deyimini hatrlatan
bu yargmaj dorulamaya alacaz.

Bu tr nazartfktar sadece TrkJyede defi. Msrllarda, Fenikelilerde,

Kartocallarda, Yunanllarda. Etrsfcierde, Romallarda ve BabiHrlerin eritiinde
kalan ve nazardan ok korkan Yahudilerde de kullanlmtr, Asuriuk
, (kem gz) Insantn saln bozan nedenler arasnda saymaktaydlar.
Gzle di arasnda bir balant olduunu ileri sren Bambar kabilesi
yerlileri, gzn gereinde di gibi, bir nesneyi kemirme gcne sahip
olduuna inanyorlard. (Antakya Arkeoloji mzesinde kemgz1 gayet aka
eftten gzel bir mozaik pano bulunmaktadr.}

Gzn fonksiyonel olarak insan yaamndaki rolnden ok, onun

szck ve kavram olarak yer ald deyimlerden sz etmek istiyoruz:
Dikkat edilirse, bu deyimleri kullanmak daha ok, dikkat, cesaret, tedbirli
olmak, ak. zveri, zlem...gibi baz duygutarmn ifade edilmesi istenir.
Bunlardan bazlar unlar: Gzn amak, gzn ayrmamak, gz nnde
bulundurmak, gz yummak, gzden karmamak, gz atrmamak, gz
kuk* olmak, gzn drt amak, gz pek olmak, gze almak, gzden
dmek, gz boyamak, gaz dikmek, gaz gezdirmek, gz karan, gz gre
gre, gzden karmak, gze arpmak, gze girmek, gzne kestirmek,
gznde ttmek, gz ork gitmek, gz hapsi, gz nuru, gaz szme, gz

227
dnmek, gz korkusu vermek, gz tok olmak, a gzl, akgz, lk gaz
ars olmak, gz gibi sevmek, gz srmak, gz yememek gze
batmak, gzleri yolda kalmak, iki gz ki eme ak*nak...
N C G Z: iki gzmz kapal iken, imizi, kalbimizi greni
gzdr, Hintlikadnlarn alnlanna ben koymalar, kurban kannn alna
noktalanmas, OsmanlI sunanlarnn balarndaki T U un .(Uunc gzle
ilgili olup olmad yoruma aktr.)
Gzlerin" daima gerei yanstt ve asla yalan sayteyemediklen*
ileri srlr; bu fikre, geni anlamda, katlmak mmkndr. nk grmek
istenilen bir eye gz ve gereinde ba evirmek, istiyerek, bilinli
olarak yaplr; oysa, kalbin dili olan baklarn fadesini kontrol ve onun
samimiliinietkilemek ok daha zordurl..
Eski Romageleneklerinde TEK GZL oksak yaratlm olmann
kiiye insan st bir g ve yetenek verdiine inanlyordu. Nitekim
Romal bir kahraman olan Horaius
CodeS in bir gaz yoktu. Bir bak iie '
dmann parallzeedebildiinden,
ehre giri veren bk kprnn gzetimi
ona verilmiti. skandinavya mitolojisinde
ad geen tann Odfr de bir gzn
yitirmiti. Buna ramen grnmeyeni
bite grme yeteneine sahip olmu,
gizemli egemenliin tanrs sfatn elde
etmitir.

Savata, o mthi gc sayesinde

m lr a f u ll
tek bir bak darbesiyle (teza ann
u t la l t l ^ a l I 4 uJ 4 l v ^ la n Irln a *. O v d k n 4 4 t ( W * i * d i H t f P F l lB l f
# d lf T w la r IrfTfcM U d * ! i " l

n tabancalar gibtl (yazarn yorumu)

HtQ>0 w J t , ftS ro p a l da l ^ S b a . E f r r U H p * 1 V m M rt .

dman, yldrm garpmasna hareketsiz klabiliyordu. 6te yandan tek

gzl olmann bosiret ve ferasetin (sogrl ve anlaylln), gzn
iinde sakl bulunan gizemli bir yetenein sembol olduu ileri srlyor.
Bu konudaki genel kan, herhangi bir nedenle, baz organlardan
yoksun olarak yaamak zorunda kalan(topat, olak, sar.,.) kimselerde, bir
baka organn, bir baka planda stn bir dzeyde gelierek, o organn
ilevini yklendiidir.
KKLOPLAR1a gelince: Bu mitolojik devlerin aitniannn tam ortasnda
yuvarlak bir tek gzleri bulunuyordu;bunun in odlara TEPEGZ a d
verilmitir. Tann Zeus' un emrinde kat, kaba gcn sembol olan bu
yaratklar, gk grlts, imek ve yldrmlara egemen, onlan harekete
geirme yeteneine sahip fiziki bir gce sahip bulunuyorlard.

BURUN
Akl yoluyla deil, daha ok iine dom a
suretiyle, bir sagr sezinleme ve ayrdetme'
nin balca sembol olmutur. Siyah Afrikoda.
grnmeyen gler ve ruhlarla Htki kurmak
iin kullanlan sihirli pudralarn temel maddesi
kpek ve domuz burnundan elde ediliyordu.
Sudanllar ise aym am ala kurutulmu srtlan
burnundan yararianmaktaydriar. Bam bar ka
bilesi ise insan burnunu, ayaklar, seks organ
ve dille birlikte toplumun drt iisinden biri
Ttte du Chnsi Pontocrotor atec nimbe
en forme de crpix olarak nitelemilerdir, dnmlerdir. nk
(x& s., dgfise bzanftrte de Dophni)
burun koku alma yetenei sayesinde, arzularn
ve szlerin yn verip itmesini istedii bacaklara, ou kez gitmesi
gereken yere kadar rehberlik yapmakta ve dier ii organla
katld bu ibirliinin iyi veya kt olabilecek sonucundaki sorumluluu
pay-lamaktadrl
Yakutlar, Tunguzlar ve Sibirya ve Altay* n a va
toplumlannn birou tilki ve samur* un burunlarn),
onlarn ruhunu muhafaza ettii inancyla, uzun sre
saklyorlar. Ayn gelenein varl Finlandiyalar,
Laponlar ve Japonlarda d a gzlenmitir. Bu insanlar
ise, ayn am a dorultusunda, ay ve tavan
burnunun saklanmasna zen gstermektedirler.
Burun fiziki grnmyle canlnn (insan ve
hayvan) knt yapan bir paras olup pusula
Otubie gmnri nvz cnc/u ibresi veya bir kayn dmeni gibi yn vericidir.
gruvuv au X\T s.
Fizyonomi zerinde ve kaltm teorilerinde nemli
rol oynar. Vcudun sansellii (ehvete dknlk) olan bir organ olarak
tanmlanr. Simalarn birbirine benzemesine olan katks daha belirgindir.
Bunun iin olmaldr ki, " Kih (hk) demi burnundan dm** deyimi
kullanlr...Burun hemen tm geleneklerde, bir kibir sembol de olmutur.

229
 "Bumu byk, burnunu srtmek, burun kabartmak.,," gibi deyimler bu
anlama yneliktirler " iei burnunda" zdeyii, gen, yepyeni, taze
anlamnda, oluma safhasna giren bir sebze veya meyvanrn lk aan
iei le azdetirilerek kullanlyor. "Anasndan emdii burnundan getcti"
deviminin, burnun bir salg delii olmasyla ilgili olmaldr..

AIZ VE DUDAKLAR
Anatomikolarak, insanda varolduu leri srlen (7) delikten biridir.
Azn balca nemli ilevi var: Sindirim, solunum ve konuma. Az
hayat soluunun girip kt ve hayat
pc' nn kondurulduu yerdir, maara
gibi dii cinsiyettidir. Az darya iki kanatl
bir kapyla alr; bunlar DUDAKLAR1 chr. Bu
de, yz* n dier elemanlarnn yapt ve
MMK ad verilen hareketlerle, bir
dncenin ifadesi veya fizyonomi oyununa katlarak, sessiz lisann bir
arac olurlar. Dudak bkmek, dudan srmak, az emek, byk artndan
glmek... gibi.
Az szc somut anlamda, bir balang, giri ve gei noktas
veya bir cismin ak olan veya balca ie yarayan yerini.,.dillendiren
deyimlerimizde yer atmtr. Bunlardan lik akla gelemi aaya kardk:
Drtyol az, yoiaz, kapnn aznda durmak, humbaroz.(bahriyede
' nizamiye demektir], maara az, fmnazt, baca az, topun az,
namlunun az, ienin az, kesenin az, cepaz, btak, testere az,
ikiazl anahtar, azna kadar doldurmak, lk
azda (ilk etapta), az dolusu...
Azn konuma ve lafla ilgili ve daha ok
soyut bir ifade olarak iinde yer ald de
yimlerden bazlar, unlar olabilir. Az bozuk, serho
az, om azl, azn tutmak veya tutmamak,
azn bak amamak, azna geleni sylemek,
az ak kalmak, azna burnuna bulatrmak,
yarm azla sylemek, azdan aza dolamak,
azn ap gzn yummak, az aramak, az laf
trvmonsfrueux,~2Qomorpfe, agrandrtt yapmak, azn bozmak, azndan yel alsn, az
efhforme de Irompe: grauur* du xvK s , , , w , , , , . , , ,
dolusu kufur, azyla ku tutmak, az tadyla,

230
 aandan bal dklmek, a azl, bir azdan sylemek, az birlii
yapmak, az dala, az kavgas, az kulaklarna varmak(ok neelenip
gCdndnde azn ok alp adeta kulaklar dzeyine ulamas),
aznda bakla slanmamak.. Bu sonuncu deyim kanmzca, sr tutmasn
bilmeyen ve srekli konutuundan azn, iindeki sert baklay bile
ulatacak kadar kapatmayan nsanlar iin sylenmektedir.
S e m b o lik adan insan yznn st ksm erkek (kalar, gzler ve
burun), alt ksm ise (az ve dudaklar) dii organlar olarak deer
lendiriliyorVBfc, ntan;
Baka bir adan bakarak dndmzde insann banda
yerlemi olan duyu organlarmzn drdnc de fonksiyonel (ilevsel)
olarak dii karakterli, yani ALICI rol slendiklerini syleyebiliyoruz. Bunlarn
herbiri insana zevk veren onu holandran eylerin alnp alglanmasna
hizmet etmektedirler: Gzel eyleri DUYMAK, GRM EK, KOKLAMAK ve
TATM AK... Dier beinci organ olan I ve parmaklar da dokunmak,
tutmak, skmak ve okamak zevkini vererek bu sentezi tamamlyor...

DL
Gerek renk ve biim asndan grnm , gerekse
lev ynnden benzer hareketten gsterdiinden, ALEV le
zdettrilfyor.O da tpk ate alevinin yapt gibi, ( bir
, hamlede) ama ve sonulan olumlu ya da olumsuz baz
giriim ve eylemlerin yapcs veya msebbibi olur. Buna
karn dil {AKLIN VE DNCENN KALEM OLARAK), ayet
isterse, ekillendirdii kel ime!enden sadece birisiyle, gene
bir alev gibi, her eyi yok edebilecek bir g ve
yetenee sahiptir.
Bir Fransz ata sz, "Aslnda bizi zen ufak bir sz
olduuna gre, gene ufak bir saz bizi teselliye yeterlidlrl." diyor.
Dil' n organ olarak normal ilevini yrtt yer azn iidir. Ancak
kendisini, dudak kaplarn ap bir bakasna gstermek iin karrsa, bu
hareket onun houna gitmeyen bir olay veya grnm karsndaki
tepkisini yanstr. Bunlardan biri, alay veya beenmezllk anlamna gelen,"
dil karmak'' tr, Dir in konuma oigusuna likin olanlar iinde " dil
uzatmak, diline dolamak..." gibi deyimler daha ok bir bakasna

Z31
 satamak, onu ktlemek.. anlamlarn ierir. 6u konuda, Alevi tarikatnn
gayet anlaml bir zdeyii veya nerisinden sz etmek istiyoruz: "Eline,
betine, diline hakim oHn. Bu deyimdeki el, hrszlk, bakalarnn malna el
uzatmak gibi eylemleri, bel se ehevi arzular ifade ediyor. Ele gelince, o
da insann bana i aan, sorun yaratan, bu organdan biridir. Nitekim
nsanlar, ou kez dillerinin cezasn ekmektedirler!... Blbln de ektii
hep dilinin belas almaktadr!..
Gene bir Hadisi erif te aadaki anlamda bir neri bulunuyor: Her
kim u iki organ arasndaki eye hakim olur, kendini korursa, onun
cennete gitmesine kefil olurum!1*ki dudak aras, iki bacak aras)(7] ..Biz de
bu neriye, zamanmzn kouHan gerei u nsn eklemeyi uygun
bulduk: "ki parmak arasna...yani parayar
Dil1ie lgili daha bir ok zdeyiler var: Dil dkmek, dilinin ucuna
gelmek, diller destan olmak, dHi srtmek, dili dolanmak... gibi. Ancak
biz, bu kitabn yazmnn temel amac olmamasna ramen, gnlk
konumalarmz srasnda, anlatm kolaylatran ve farkna varmadan,
sadece bir dil alkanl ile fade ettiimizden bu deyimlerden bazlarnn
zerine biraz eilmeyi yararl buluyoruz. AIZ metninde bunun
aynfrianna biraz daha yer verildi. Bu konuda ak olarak gzlediimiz
olgu, insan organlarnn, bata yzdekiler olmak zere, bu tr
zdeyilerimiz iinde nemli bir yer almas ve rol oynamasdr. Takdir
edilecei gibi, tm bunlar teker teker ve etimolojik olarak didikleyip
sergilemek ayr bir ura ve uzmanlk konusudur. Bu bakmdan sadece
birini rnek gstermekle yetiniyoruz:- Syleye syleye dilimde ty bitti! H
* Aslnda (bir ok kez ayn eyi sylemek] anlamna gelen bu deyimdeki
ty szcnn rol nedir? Bu konuda yaptmz aratrmada kein bir
yant alamadk. Kanmzca, dil normal olarak zerinde kl ve ty olmayan
bir organ. ok konuulduunda srekli darda kaldndan, adeta
zerinde ty bitecek hale geliyor(l)...
Konuma dilimizin kkenleri incelendiinde, saylar ift olan organ
simleri ou kez (z) harfiyle bitliine tank oluyoruz. Bunlardan bazlar,
beniz (yanaklar], g?, diz, yz, az (iki dudakl olduu iin) ikiz ve gs
tr. Gs' n eski dilde (kkz) olarak sylenmesi ve onun da sa ve
sol olmak zere, ki paradan olumas, bu inceleme sonucunu sadece
bir rasiantya batatmyacak yeterliktedirler, sanyorum...

232
i
 KULAK
Haberlemenin duyma hassasn yerine getiren bir
organ olduu kadar cinselliin de sembol olmutur.
Fiziksel grnm ve ilevi bakmndan vajinaya
benzetilir, hatta iinde zan bile vardr!. Alcdr, dii ve
pasiftir. Sembolizm edebiyatndaki yeri ve rol dier
organlardan daha farkl. Sunun banda kulan SZ* le
olan balants geliyor. Siyah Afrikann Dogon ve Bambar
kabilelerinin inan lanno gre, erkein sz, vajinadan girip rahmin
etrafnda spiral eklnde sarlarak kadn tohumlayan, sperm1e benzetiliyor.
Konunun ilgin olan yn, ayn olayn, Hristiyanln ilk aamalarnda
tekrar gndeme gelmesidir. Gerekten, bir Arianist [Arien doktrini taraftan},
Nike konsitinde (325)" Tanrnn sz (mjdesi] Meryem'in kulandan gd,"
dedii iin, mahkum edilmiti. Ama daha sonra kilise, Meryem1 in
(kulandan hamile kalck), grn benimsemi ve bundan byle
kulak, tanrsal bildirilere (vahiylere) boyun emeyi simgeleyen bir idrak
organ olarak deerlendirilip, sembolizm literatrnde yer almtr. [Kulak
ses otr, ayak ses verir} deyimi bu iki organn ilevlerinin simgesel ynyle
ilgilidir.
Bunun iindir ki, Hristiyan
ikonografisinde sa1 rnn kimikez
dier azizlerin kulaklarnn r-
tulmeyip zellikle akta b
raklmas lhi bildiri yi du
yabilmesi iindir. Kulak kepesi
spirale, yani ocuun rahimdeki
pozisyonuna benzetiliyor. Aslnda
kulak baz sinir ularnn bu
lunduu, bu nedenle aku
punktur inelerinin tatbik edildii
organlardan biri olmutur.
Kulaklar insan kalbinin d
arya alan pencereleri diri, zdeiini KULAK ARKASINA ATMAMAK
gerekecekl...

Namaz esnasnda ba parmaklan kulak kpesinin altna dedirerek

ellerin, lhi bir sesi daha iyi duymak istercesine, kepe eklinde
tutulmasnn temelinde ayn dncenin varolduunu sanyor112... Ancak

233 |I
bu hareketin anlamna kttafcumtzm slm' la ilgili hatrlatmalar blmnde
d a h a atalet bir yaklamla deinmeye altk.
Kulak delinmesine gelince; Bu uygulama aslnda kendini bir amaca
adam olmann grnts olmaktadr. Nitekim Bektai dervileri bekarlk
and yaparken, bir kulaklarn deldiriyor ve oraya amalarn simgeleyen
bir kpe lakyortardt. Eskiden denizcilerde de kulak detme gelenei vard.
Bu onlarn denizle nianl olduklarn gsteriyordu. Tevratta ise yle bir
fade bulunuyor: "Eer klen sana evinden kmyorum, seni ve evini
seviyorum...derse, o zaman o senin sonsuza dek dostun olacaktr, ite o
zaman kalkp onun kulan bir (biz] le deleceksinl"
Yunan efsanesinde konu edilen Frigyamn ni kral Mtaas' n byk,
adeta eeinkine benzer kulaklar oldu; nk o Pan' n fltn Apollon1
un lirine tercih etti, yani armoni yerine cinse) arzudan yana oldu. Bu
olayn sonunda, uzun kulaklar bir aptallk ve baya arzular dile getiren
btr sembol olarak yerleti ve yaygnlat.
Tkode kulakta lgili zdeyilerden bazlar unlar: Kula kirile
olmak, yerin kula, kulak vermek, kulak kabartmak, kulak dikmek, kulak
arkasna atmak, kulana kpe olmak, kula delik, kulana kar suyu
kamak (bir eyden phelenmek), kulak asmak veya asmamak, kulak
dolgunluu, kulak misafiri,gaz kulak kesilmek, kulaktan kulaa, kulak
bkmek, devede kulak olmak.
Bunlardan karabileceimiz sonu, kulan sadece iitmeyi salayan
bir organ olmayp, onun, renmek, aklda tutmak, nemsememek, haber
ulatrmak gibi olgularda da pay olduudur...
nsan vcudunun sembolizmi ile ilgilenen ezoteristler kulak ve
bbrekleri gerek anatomik biim, gerekse ilevleri ynnden benzerlik
bularak, zdetiriyorlar,(fikz. nsan)

SZ (Dncenin sesidir)
Bu konudaki nceleme ve aklamalar da, dier kavramlarda olduu
gibi, gene mistik ve ezoterik yorumlara kaplarn ak tutan llket
kabilelerin geleneklerine bavurularak, yaplyor. rnein Dogonlar; Bu
insanlar balca iki tri sz bulunduunu ileri sryorlar: Bunlardan biri
KURU, dieri ise YA olan szdr. Kuru olarak nitelenen sz, insann i
dnyasna (mikrokazmez) egemen otan ve onu yneten tanrsal dnce

234
ve bilinalt faaliyet kavramlaryla ilgHi damdr. Bu saz her insanda, onun
farknda olmad bir biimde, varln srdrmektedir. Ya olana gelince
bu, kozmik br yumurta olan evren' in iinde yaam filizlendiren, ayn
zamanda duyulobllen ve erkek cinsiyetti olduu varsaylan, szdr. Bu
kicisi, sperma ile zdetirdiinden, kadmn dier bir cinsel organ kabu
edilen kulandan girip rahme iniyor ve onun etrafna doiamyor; sonunda
dllenme olayn gerekletirerek, embriyon1u oluturuyor!. Spiral eklinde
tasarlanan bu szn, tpk gne huzmesiyle tanp dnya toprann
zerine inerek onun rahminde krmz bakr eklinde maddeJeen, IIK la
edeer olduu Heri srlyor. Bu zdetirme ifadesiyle, aslnda ya bir
madde olan suyla beraber, k, spiral ve krmz bakrn, kavramsal olarak,
yaratclkla ilgili ilevlerinin dile getirilmek istendiini, sezinlemekteyiz.
Kitabn (Kulak) ve (Spiral) blmnde tekrar dndmz bu konuyla ilintili
olarak, ncir de Cebrail1in Meryem e hamilelii ile lgili hi bildirisini,
onun (kulana fstdyarak) duyurduunun yazl olduunu, zellikle
vurgulamak istiyoruz. Bu olay! sz n erkek cinsiyetti olmas asndan her
ne kadar bir elikiye yol amyorsa da, bytesine duyarl bir konuyu
daha somut verilerle bir aklama getirmeye hakkmz ve yetkimiz
olmadn itiraf etmek istiyoruz...

Yunancadaki LO G O S szc, genel kapsamyla sz, dil; yerine

gre, cmle, soviev gibi anlamlan iermekteyse de, Platon felsefesinde,
ilhi dncelerin kayna olan Tann1 dr. Bunun yan sra, akl, zeka,
fikir...gibi anlamlan da kapsar. Hristiyan teolojisinde ise, TANRI1 NIN SZ
ve Trinrte'nin ikinci ahs, yani O U L1dur,,,
Sz n daha ok bir kavram olarak deerlendirildii bu tr mistik
ve felsefi aklamalarnn (baz elerine paralel kalmak koulu ile) dna
karak, daha gncel olan u konulara deinmekte yarar gryoruz:
ncelikle, kuru olarak nitelenen ses' in erkeksi olduuna katlmak
mmkndr. Gerekten baz szler daha kat, tok, sert ve KEL olur,
yerine gre kinci ve gcendirici bir etki yaparlar. izgilerin psikolojisinde
deinildii gibi, bunlarda erkeksi bir hava sezinlenir. Dierleri ise, slak (ya)
yani daha yum uak olan szlerdir. Buniar suyun etkisiyle yumuam, adeta
TRPLENM gibidirler; daha okayc ve hogrldrler. nk bunlar
dil(l)nHeiie sahiptirler.
Sz1 dncelerin sesli olarak ifadesi eklinde tanmlamakta
mmkndr. nk onlar fikirlerimizi yanstrlar ve bilginin (duyurmak)
yoluyla aktanlmasnda yardmc olan balca aralar arasnda yer

235
almlardr. Kimi yerde sylenmemi bir szn, sylenmi olandan daha iyi,
isabetti olduunu bu vesile ile ifade etmek istiyorum, zira azdan kan
sz, ayet kendi kulann onay, vizesini almamsa hava vastasyla
yaylp gittii boluktan tekrar geriye dndrmek mmkn deildir...

Sz syleme, hitabet yeteneinin bir insan LDER yapan vasflardan

balca olduu tartlmaz bir olgudur. te yandan sz, bir kimsenin
gerek kiiliini ortaya koyan dier eleri tamamlayan ve sonuta
edinilen yarglarn kesinlemesinde nemli rol oynayan leklerden biridir.
Sz konusundaki dncelerimizin erevesini tamamlamak iin u
olguya da yer vermek istiyoruz: Bilindii zere, ilk kez tannan bir kii
hakknda, insan nce gayri ihtiyari, onun d grnm, yani giyim-kuam,
fizik yaps, tutum ve davranlaryla fizyonomisinin bile etkisi atfnda kalr.
Ancak o kiinin kimlik kartn dolduran dier vasflar, rnein, kltr dzeyi,
bMgi birikimi gibi yeteneklerle, sosyal yap ve grleri, onun konumasyla
beiirginieirter. Bu bakmdan insanlar, bir adan, szleri ve syledikleriyle
kendilerini tantp karuttayabmekte veya anlalabilmekteier. Bu bakmdan
szlerin d grnlerle oluan yanlma payna en aza indirmede nemli
rolleri bulunmaktadr. Bu olguya bazen ive, hatta ses tonunun bile etkili
atabileceini sylemek mmkndr.

Sz sylemeyi bir SANAT dah olarak kabul ettiimize gre, bu sanatn

gerekletirilmesinde malzeme olarak kullanmaya mecbur olduumuz
SZ1n nemine katlmamak mmkn deildir...

te yandan sz, syliyene gre, nem tayp, hafzalarda yer

etmekte, gazetelere manet olmakta hatta tarihe bile gemektedir. Anne
ve baba gibi yaknlarmzn szlerine, kinci otsalar bile, bir bakasnnkine
olduu gibi, tepki gstermiyebiltyoruz... phesiz bu yargy pekletirecek
pek ok rnek vermek mmkndr. Szler, ebediyete g etmi, sevilen
ve saylan kiilerin geride braktklar en yararl, anlaml, tazeliini ve
geerliliini koruyan balca miras olmaktadrlar, kimi kez... ATATRK1
nkler gibi..

Sz pasif bir. eylem aracdr. Bunlara SLOG AN diyoruz. Aynca bir

ceza arac olarak, bavurulan bir yntemdir.
insanlarn birbirlerine verdikleri szler, katlara deil, onlann hafza,
kalp ve vicdanlarna yazlrlar. Buna sayg gstermeyenler iin yaplacak
hi bir ey yoktur. Dil' in lisan anlamndaki aklamasnda da deindiimiz
gibi, sz insanlarn terbiye, ahlk ve inanlarnn da ynn belli eder.

236
Sz aadan bir kere kar, geriye dnmez nk o uzaya (!) gitmitir...
sz, sylenmeden nce sahibinin esiridir; ancak sylendikten sonra sahibi
onun esiri oiur. Bu bakmdan sz1le gven duygusu daima birbirlerine
paralel hareket gsteren iki olgudur. te yandan szde (tafta), uuculuk
eklinde nitelencfirebileceimiz bir zellii onun baz deyimlerde
kullanlmasna yol amtr. Buna ek olarak, eyleme dnmesine olanak
grlmeyen durumlar, bazen, laf olsun, laftan ibaret, laf gzf(bo sz), sz
gelimi, laf ola beri gele...gibi tabirlerle ifade edilmektedirler. Ayrca,
(sadece lafn) bir eylemin gereklemesine yetmiyecei, hatta yanltc
olabilecei in anc," Ayinesi (aynas) itir kiinin, lafa baklmaz!", zdeyiinde
gerek yerini bulmuyor mu?..

SESSZLK VE DLSZLK (SUSMAK)

(insana kendini dinletir...)
Sessizlik, vahiy yani lhi bildiriyi alabilmek iin kesinlikle gerekli olan
bir ortam olduu kadar bir balama eyleminin BALANGI EVRES ve
EBED BR SONUN* da gstergesi olarak yorumlanyor.
Susmak veya susmasn bilmek, bu iki faktr sz konusu olayn
gerekleebilmesi iin ilk aamada gerekli olacak en gvenilir klt ve
perdeler gibidirler. Dier bir deyite, sessizlik bir geidi amakta, susmak
(skut) ise onu kapatmakta veya tkamaktadr. Bu konuda bir ataszmz
de var; Sz gmse, skut altndr)..(Bfcz. Alhn-Gmj)
Susma ikaz, iaret parman dudaklar kilitler gibi tutarak yaplyor.
Bir Hadisi erifte, "Susmak bilgine sstr; bilgisiz de bilgisizliini rter"
deniliyor...
Tefekkr (medftasyon), ancak mutlak bir sessizlik iinde kalnd
taktirde, yaplabilmektedir. YaniTanrnn sesi o kiiye ancak byle bir
ortamn varl veya olumashalinde ulaabiliyor...Bunun bata gelen
rnei Hz. Muhammedin Kuran szlerini oluturan vahiyleri ald Hira
maarasdr.
Vaktiyle, Kappadokya gibi ku umaz ve kervan gem ez denilen
mnzevi yerlerde kurulmu olan manastrlarn tefekkr iin tercih edilen
blmleri, bunlarn en kuytu ve karanlk keleri olmutur.

237
 Rya grmek ve istiareye yatmak dediimiz (zihinde kurgulanan bir
olayn sonucu hakknda gaipten bir haber ve uyan bekleme hali), uyku
esnasnda gereklemektedir. Hristiyan ikonografisinde bu olaya da geni
yer verildiini gzlyoruz. rnein, gene Kariyede, josef n yan tarafta bir
dek iinde yatm ve yar uyur bir ekilde gsterilmesini, onun Tam dan
bir haber veya emir almas anlamnda, yorumlamaktayz. Sz Hristiyan
dncesinde tedavinin de kayna olmutur.
Sessizlik bir balangcn olduu gibi, sonun da gstergesi olmaktadr;
Nasl ki, dnyann ilk yaradlndan nce evrende byk bir sessizlik vard;
o halde, dnyann sonunda da ayn ey olacak ve yeniden aym
sessizlie dnlecek, iinde yaadmz tm bu grltler mutlak ve
ebedi bir sessizlikle sonulanacaktr...
Tarihin ak iinde, sessizlik daima byk ve nemli olaylar
dourmu, susmak ise onlan sakJamtr.(N*y, flt metnine balara) Bilindii
gibi, savata hazrlanan basknlar, ancak sessizlik, gizlilik ve dilini tutma
kurallarna uyutabildii oranda baarrit bir sonu vermilerdir. Sessizlik ve
sinsice ypptan hareketlerin beklentisi daima korku ve endie verici
ortamlar yaratmakta ve skc antar yaanmasna neden olmaktadrlar.
nk bunlarn hemen ardndan mutlaka beklenmedik bir olayla
karlama otasb vardr. Bu olay, kk apta, tekel maddeleri ve petrol
rnlerine yaplan zamlara benzetebiliriz!I)...

Gecelerin daima (yarnlara gebe) olduu sylenir. nk gece,

hereyden nce siyah, yani (dii) dir. Gece olunca el ayak ekilir; dan
' bitenlerin, bilinlenmemize yansyan grltleri, artk duyulmaz dur. sonuta
kimin nerede ve ne yapt ve ne yapaca grlemedii gibi irtiiemez
dur. Ddaysryla sabahleyin onun mutlaka yeni bir ey douracana
inanrz...(Sessizlik hereyi balatan dii bir gtr)

Son darak Albert Einstein' nin mutluluk in ne srp nerdii bir

denkleme deinmek stiyorum : A = x + y+ z (A) burada baar veya
mutiuiukkr; (x) i, (y) bo zaman deerlendirme, (z) ise susmak veya
susumas gereken yer ve zaman iyi kestrebitmektir...
nsan, duumtndan bu yana, yaad an uygarlk dzeyi, gelenek
ve grenekleri, teknik olanaktan ve inanlarnn oran, l ve
dorultusunda, srekli darok. duygu ve dncelerini, inanlarn, am a ve
davranlarm doadan kopard maddeler zerine, taa, tahtaya,
madene ve ondan rettii dier eylere, ekiller ve biimler leyerek,
anlatmaya ve yanstmaya atm ve almaktadrlar. Bylece,

238
sylemeyen dilin yerini konuan ekiller, grlmeyen davranlarn yerini
de dnen talar, antlam baklar ve TALAMI TALAR almtr.
Nasl bir insan hayal gcn yitirmedii, dnme yeteneini
kaybetmedii ve beyin hcrelerinin canlln koruyabildii oranda
yalanmaz veya en etkili deitirici unsur d a n ZAM AN1n onun fizyolojik
grnts zerinde acmaszca yapt andrmak! gecikfirebiliyorsa, eski
eser ve antlar da. ou kez bir hayal, mantk ve dncenin rn
olduklarndan, yaam ve canllklarn koruyabilmilerdir. Bu bakmdan, bir
lde bize benzerler, ancak konuamazlar, dilek ve ikayetlerini biziere
duyuramodan sessiz ve sedasz, gelecee uzanr giderler. Ancak, onlarn
da kendilerine zg bir yaamlar, dilleri vardr kukusuz. Nitekim, be
nlerinden ayrldktan sonra kendi oralarnda konuup dertleir, bazlar
bakmsz ve korumasz kalmaktan yaknr, toprak altnda yaamlarm
srdren organtam n boluunu, zlemini duyar, yaralanm olan
paralarnn bir an evvel sarlmasn bekler dururlar..Ama tm bunlara
karn balan diktir, Tarihin derinliklerinden gelip, gelecein tarih olacak
sonsuzluuna gittiklerinin bilinci iindedirler. Bizler evremizdekilere onlarn
ecerelerine ilikin bildiklerimizi anlatrken, bizi dinlemektedirler. ayet yanl
veya eksik konuursak in iin gler veya kzarlar bizferel.. bu konuda
sadece bir rehbere deil, tm insanlarmza den bir grev var ortada:
llzun yllar insanla ve sanata hizmet vermi olan bu eserlerin,
buluntularn orasn burasm koparp, deitirip onlar yaralamamak, doup
yaadklar beiinden, vatanndan ayrp uzakiatnlmalanna asta izin
vermemek, hatta ncelikle Bergama Akropolndeki Zeus suno olmak
zere onlar z vatanlarna getirtip yerlerine dikmek, gerek kimlik ve
niteliklerini iyice renerek, yaamlarnn geri kalan blmn daha da
ssleyip gzelletirmeye alanlara yardmc olmaktr.
Sonu olarak, onlarn sessiz kallarndan yararlanarak hep biz
konumayalm, biraz da onlara kulak verelim, diyemediklerini anlamaya
alalm demek istiyorum!,,

' I
BOYUN, BOAZ
insann balca iki blm arasndaki balanty yani, bala gvde
arasnda balanty salayan bir kpr gibi tasarlanyor. Yaam salayan
enerji, ayni beynin alabilmesi iin gereksinim duyduu kan, oksijen
onun iindeki damarlardan geer ve geri dner. Ayrca ba onun
zerinde durur ve onun sayesinde hareket eder.

239
 Boyun insann, yaamn balang ve bitiminde ilk ve son olarak
hareket eden bir eklemidir. nk yeni doan bir ocuk lkin boyun
eklemi vastasyla ban dorultabildii gibi, can ekien bir insann da
zincirleme olarak hareketsiz kalan eklemlerinin son baklas olarak yana
den yeri gene boynu olur,
Boaz, boyunun dirimsel anlam ieren bir baka deyimidir. Bu
nedenle, 11 Boynunu deil, boazn skarak ldrmek", denilir. Boaz
szcnde daha ok bir (ierildillk) sz konusudur. Boyun, iinden can
damarnn getii ve vcudun dtan grlen en duyarl ve can alc bir
bolm olduundan, iple ve ban kesilmesi suretiyle uygulanan idam
cezalan in en uygun organ boyun olmutur...
konograflk tablolarda, takdis eden sa' mn detaylarna dikkat edilirse,
ressamn onun boaznn, iinin lhi akla dopdolu olduunu ifade
edercesine, normale nazaran biraz daha ikin gstermek istedii
tarkedecektir.
Boyun estetik adan, bir insann gzel grnmesine daha deiik
bir katkda bulunmakta ve sslenmeye en uygun ve yakr bir blmn
oluturmaktadr. Nitekim ta devrinden itibaren kadnn, kk ta
boncuklarla yaplan ve iik ziynet eyas olan bu kolyelerle sslemek
istedii yeri, boynu olmutur. Keza, dl trenlerinde verilen madalyalar,
nianlar.. .in takld yer de gene boyun deilmdir? Kravat takma boynu
gzelletirir. ran ve Arap iirlerinde
boyun, kokusu ve zarif grnm
nedeniyle, (kfur) aacna ben
zetilmitir. Sembolizm edebiyatnda
boyun, indeki yedi (3+4) omur ad
verilen basamaklardan olumu bir
merdivenle gvdeyi, yani dnyay,
g temsil eden kafayla birle
tirmektedir.
Boaz, al gidermek iin az
yoluyla alnan gda maddelerinin
gemek zorunda olduu doal bir
kanaldr. Bu bakmdan, yiyip-imek,
karn doyurmak, geimini sa-
lamok...^a ilgili deyimleri oluturan
szcklerden biri olur. rnein, boaz
kavgas, boaz tokluuna, boazndan

240
kesmek (yi yecekten arttrmak), boazn karmak (nafakasn karmak)
bunlardan birkadr.
stanbul un fethinden nce, Kara Deniz1den Bizansa yiyecek getiren
gemilerin yotu,(Boaz Kesen) ad ve rilen, bugnk Hisarlar arasndaki en
dar noktada kesiliyordu.

ATLAS: Yunan mitolojisinde, bir Titan olan apedos ile su perisi (nimre)
Klymene' nin ok ve. insanolunun ncs Prometheus un kardeidir.
Homerok un yaptlarnda, gk ite yeri birbirinden ayran direkten omuz
larnda tayan bir deniz yarat olarak anlatlr. nceleri bu direklerin
dnyann bat ucundaki ufkun hemen ardnda, denizini iinde olduuna
inanlyordu; daha sonra ATLAS ad Afolkamn kuzeybatsndaki sradalara
verildi. Yunan airi Hesiodot, Atlas m Zeus* a kar savaan Titanlardan biri
olduunu ve bu yzden gkyzn srtnda tamakta cezalandrdm
anlatr. Sonat yaptlarnda Alla, gkyzn ya da gkkreyi srtnda tar
biimde temsil edilir, ATLAS, mimarlkta bir saakh, balkonu ya da baka
bir kmay desteklemek iin kolon ve stun olarak kullanlan erkek
figrne denilmektedir, lk kez antik ada, Klasik dnem mimarlnda
uygulanmtr. Bu figrlere ar bir yk tayormu gibi poz verilmekteydi.
Bu enin Roma mimarlndaki benzeri olan Karyodftler yk tayan
kadn figrler olmakta, ancak atlas duruunda gsterilmemektedirler
zgn atlaslarn bilinen itk rnekleri, Sicifyada Agrigento1 daki
M..5G01de yaplm bir Yunan Zeus tapnanda grlmektedir.
Yunan mimarisinde ortaya kan tapnak stunlar aslnda insan
temsil etmekte, balarnn stnde bina ats [gkkubeyi JpmattaydMrf Bta.
Stun, Do, Kare, Kre, Boyun- Boaz);

ATLAS DALARI: Magrip lkelerinin (Fas, Cezayir ve Tunus) jeolojik

BELKEM' ni oluturan sradalardr. Atlas
Dalar Fas1 n Agadir limanndan balayp
Tunusa kadar, yaklak 2000 Km. Boyunca
uzanmaktadrlar. En yksek noktas 4,165 M.
olan ve adn mitolojideki Atlas1tan alan bu
dalar, Akdeniz Havzasn Sahra lnden
ayran doal engeli oluturmaktadrlar. Fas
lkesinde, Yukar Orla ve Antiaflas isimleriyle
sra halinde uzanan bu dalar mitolojik
inanlarda, yerle g birletiren noktalar,
g tutan sra direk olarak a ,
* * B a-boyun

241
kurgulanmaktayd.
ATLAS KEM: Boyun ofTiurtannn says T dir. Bunlardan stten Nk
ikisi deiik zelliklere sahiptir. Birinci boyun om uruna ATLAS, kincisine ise
AK5S ad verilmitir. Alla, insann kubbesi olan kotay tayan kemiktir.
Atlas omurunun omur gvdesi yoktu, buna karlk sa ve sol
yannda, yan kteler denilen iki kemik kitlesi bulunu...Solunum ve dolam
merkezleri Atlas kemitntni koruduu omurilik porasndadr. Hayati nemi
olan bir organdr.

MEME
Dii yaratklarn yavrularn emzirmek in
yararlandklar memeler, hayvanlarda gvdelerinin
altnda, kadnlarda be gslerinde bulunuyor.
Olay fonksiyonel adan incelersek, Yaratc1nn
her eyi nedenli lp bitiine, bu konuda da, tank
oluyoruz: ncelikle memelerin burada bulunmas
vcudun en scak ve gvenli bir yeri olmas nedeniyle uygun olduu
gibi, emzirme olgusunun en rahat ve kolay bir ekilde gereklemesine
de olanak salamaktadr.
te yandan bir tehlike annda anne, yavrusunu burada kollaryla
sanp daha kolay ve etkiti bir ekilde koruyabilecektir...
Memelerin cinsel ekicilikteki rdu, onlarn nde, en belirgin bir yerde
olumasn gerektirmitir.
Meme canllarn ilk bavurduklar besin kaynadr. ocuk doar
domaz bunu kendi uzants zanneder ve hemen ona yapr.
St ocuunun, ou kez aklnda gzn dikip bakt yerin
memeler olduu ve azndan ekildiinde genellikle (M) ite balayan
yarm yamalak szckler kardna tank oluruz. l[ me, mer, m al mam,
maman, meme..) gibi szckler...
Memeliler omurgal hayvanlarn 5. Snrfndandrr. Meme says trden
tre, bir batnda don yavru saysyla orantl olarak deiir. nsanda
normal olarak ki tanedir. Ekekte, hermafroditliin bir kalnt olarak (?)
dumura uramlardr. -

242
 Birden fazla memeli olua Potimastros ad verilir. Bu bakimden Efes
Artemisi' nin gsn dolduran yumurta biimindeki nesneleri meme
kcfcul edenler onu Artemis poiimastos (ok memeli Artemis) olarak
isimtendirirter. (fifcz. 2. btjmekl Artamis Taptno$)

Bu tanrcmn birok hayvan koruyucu ve bakcs ilevini de

yklendii dikkate alnrsa, bunlarn birer b o a testikf deil de. meme
olabilecei akla geliyor...

Meme sembolizm edebiyatnda koruyuculuk ve bir l birimi olarak

yer almtr. Sa meme gne, soldaki ise ay simgelemektedir.
MemE zellikte anal, gveni, efkati ve kayna simgeter. ilk gda
olan sut ve bereket olgusu ile ilintilidir. Ayn 2amcrda samimiyet ve
snma1mn ierdii anlam ve kavramlarla zdetirilir.

Meme ters evrilmi bir bardak grnm ile tpk hayat oluturan
aktan gk gibi kurgulanr.

KOLLAR
Dier organlarda olduu gibi, anatomik fonksiyontamdan ok
sembolizm ynnden incelediimizde, kollarn yerine gre g, iktidar, at
dileme, acizlik, koruma yadm, bazen de sevgi kavramlarnn bir sembol
ve bunlarn, somutlatrlm, bir ifadesi olduunu gryoruz. Hattusa
Yazjlkaya (B odasndaki alak
kabartmada, kral Tudhalya1 nrn tanr
arruma nn kollan arasnda gsterilmesini,
kraln onun koruyuculuuna snmas
olarak yorumlarsak, bu yargnn eski
alara art en gzel ve anlaml bir
rneini vermi olacaz, sarunm...
Kollar, zellikle Msr hieroglifinde, aktif
bir gcn gstergesi olmutur. Hint tanrs
Brahmann da drt yz ve drt kolu
vardr. Bambariar, ileri uzatlm kollara,
ruhun uzants demektedirler. Ancak gerek
udur iri, omuzdan tibaren, kollar ve onun *
uzants olan el ve nihayet parmaklar, -.->*i-* !' . r
yapma ve .yapabilm e olgusunun dayand bir HAREKET kavramyla

243
 ilgilidir. Hayvanlarn hareketini salayan drt ayan nde olanlar,
maymunlar ve lk insanda grld gibi, aynca birer kol gibi
kullanlmaktadtf. Dirsekler ise, bu harekete yon veren bir manevela
gibidirler.
Kollar insanda, yaamnn sreklilii iin gerekli otan yiyip-me
gereksinimini salamakta bal bana bir rol oynamaktadrlar. Sunlar
aza, ellere yon veren kotlar vastasyla, alnr. leri uzatlm kollarda
pasiflik, alclk ve isteyicikJe lgili bir karakter bulunur. Yukar kaldrlmas
ise teslimiyet anlamna gelir. Eski in1 de, imparatorun huzuruna
kldnda, kollarn ileri uzatlm olarak avu ayalarnn ak olmas
kouluna uyuluyordu. Bunun anlam, ellerin bo, yani silahsz olduunu
herkese gstermekti.
nsann 22 nci parmaklan olarakta yorumlanan kotlar, hemen her
yerde, dua ederken leriye uzatlr. Ana tanra
Artemis heykellerinde gzlenen bu hareketi ou
kez Meryem'inde yaptn gryoruz?...

EL
Kolun bir uzants ve paras olmas
nedeniyle, normal olarak ona alt sembolik >
tantmlara katlan, bazen de btunleyen, ancak S 'J
kola oranla daha aktif i yapan bir organdr. V.1 /
Bunlara ilaveten el in sahip olduu ayrcalklarn
banda onun, g, otorite egemenlik ve sahibeye!
(iyelik) sembol olmas geliyor. El figr, insann ilk "
olarak kefettii ve yapt ematik resim olmutur, Bu yapm Ta devri
adamnn maara duvarna srd eiinin eklini orada grmesiyle
balyor.
Daha sonraki evrede, Neolitik ada, el bir raslant deil, byse!
amat bir pano oluyor. Elde edilmek istenilen hayvann resmi zerine
izilen et in, manen ertesi gnk av kolaylatracana inanlyordu. te
eli in, ilke atarak, bir mlkiyet areti gibi benimsenmesinin bu ada
balad ne srlmektedir. te yandan el, insann ilk aleti olmu, ondan
sonrakiler ise, ete benziyenlerie balyarak gelitirilmilerdir.
Silah ve aleti kullanan organ gene el' dir; ancak bu ikisi onun etki,
hz ve kapasitesini arttrmaya yardmc olurlar. Prof. Halrt AMBEL in dedii
gibi, nsan aleti yapm, alet1te onu insan yapmtr!11

244
 Elde ayrca, inde tuttuu cisimlerin eklini deitirme yetenei de
bulunmaktadr. Bu bakmdan sembolizm kurallar eli. parmaklarnn iine
bir ey aldnda D, bir nesneyi sadece tuttuu 2aman ise, ERKEK
prensipli olarak nitelemekte ve onu iki cinsiyetli bir organ olarak
tanmlamaktadr.

Eller erotik grle yaplan aklamada, ehevi arzularn, okama ve

skma eklindeki tatmin ve tahrik durumlarnda rol oynayan cinsel br
organ gibi kabul ediliyorlar.

El binlerce yl kafaya hocalk etmitir. Eller gitgide daha da

ustalamj ama, kafa da gitgide akllanmtr. Kafa akllandka bu kez
ellerin yapt ie daha ok burnunu sokmaya, karmaya balam.
rnein, ilk defa bir ta bloun altna bir manevela konulmasn kotaya
reten eller olmutur.

Eller konuma dilini tamamlamaktadrlar. Ayrca onlar sylemek

istenilen laflan harflerle de gstermeye yaradklarndan, daha aklc ve
inandrcdrlar. Etlerin de bir grme yeteneine sahip olduklar ileri
srtp, gaz' le zdetlritdkJerini ve el iin k parm akl kr denildiini
duyarz.

El szcn bir kavram olarak ieren

baz deyimler, onun eylem fikirlerini ifade
etmesinin yannda, g ve sahip olma
olgularn sembolletirilmeinden kaynak
lanyor. rnein, e el atmak, bir giriimi ve
balamay ifade eder; nk insann i
yapmak iin kulland ve yararland
organ, ou kez etleri olur. Buna paralel
olarak, ele geirmek, el altnda tutmak, el
ekmek, ele vermek, eli erimek veya
erimemek, el koymak, elini kotunu balamak,
etinden tutmak, elinden gelmek, el uzatmak, el
amak, elinden geleni yapmak, eli ekmek
tutmak, eli bo dnmek, elde avuta ne varsa vermek, el atmak, elete
vermek, eli bayrakl otmakfirret, huysuz), eti pek (cimri), el etek ekmek,
elde bir, el pene divan durmak, elden dme, el kaldrmck...deyimlsfi
elin sembolik anlatmlarn ekillendiren szlerdir.

Franszcada - Bana elinizi verirmisiniz?' demek, benimle evteramisiniz.

yani benim oturmuunuz, anlamna geliyor...

245
 Sa el geneHJkle takdis eden eldir. Daha ok olumlu bir olgu Me
HgHdlr. Sol el ise, olumsuz bir anlam erir ve olumsuz bir kararda
kullanlr. Bir din adamnn duadan sonra elini dua ettii kiinin bana
veya omzuna koymasnda ise bir G TRANSFER sz konusudur. sa1nn
mucizeviiyiletirmelerinde gzlendii gibi, Meryem' in nianlanmasn
gsteren tabloda (Kariye Mzesi) Zakart (Zekerriya peygamber) elini onun
bana koymutur. Ayn mzede, kan kaybndan hasta otan bir kadn
eriyle sa1nm eteine dokunarak ondan g almak istemitir. Bu konuda
vere-beceimlz baka rnek ise, Nemrut Da bat terasndaki ta
levhalar zerinde bulunan kabartma insan figrleridir. Bunlarn zerinde
Mltridat Hericl ve ZeuS le, Antiokos ise Aporion' la el skmaktadrlar. Biz
bu grnm, onlardan mitolojik inanlarn dikkate alarak, kral ve
olunun, tannlarto dosttuk ve onlarla bir yaknlama gstergesi olduu
kadar, onionn tannsal glerinin (el aracl ile) kendilerine geii
salamak islemeleri, eklinde yorumladmz] syleyeceiz. Ak/ nedente
ofrnaiKftr ki. Japaoior mtamkrnckxck e Merih/ vermekten kajnniof {?}...

Yahudiler, ktl uzaklatrc, ya da kiiyi her trl

zararl etkiden koruyuculuuna inandklanndan, el resmini
duvarlara yapmakta v e ya ' zerlerinde tamakta ve
bunu (Tanrnn eli) gibi nitelemektedirler. Sonu (el) iie biten
kelimeler ise branicede tanrsal bir gcn ifadesini
ierirler. sra-el, Rafa-ei...gibi.
Diz kp dua ederken eller ileri uzatlr, avular
ak olur. Baz evreler bu hareketi, ellerin bo olduunu
gstermek ve manevi bir teslimiyet anlamnda yo
rumluyorlar...el skma (tokalama) geleneinin buradan
kaynakland sanlyor.
Bir ok lkede, mahkemede yemin ederken, el kaldrlr. Bizde ise
Kuran zerine el baslr. Ordudaki ant ime trenlerinde eller eitti
silahlar zerine konulur.
Son olarak, elin ak olarak kaldrlp dikilmesinin evrensel olarak dur
(stop) anlamna geldiini, skamda elin bazen nazarlk objesi oiarak
kullanlma nedenine ise, ya Fadime Anamz1n eli, veya parmak adedi ile
slm' n (5) art arasnda bir balant kurarak, aklk getireceiz.
Gncel deyimlerimiz arasnda bulunan, "avucunu yalamak", elde
edememek, * avu amak" se dilenmek, * elde avuta ne varsa" deyimi
de neyi var neyi yoksa hepsini..., anlamna geliyor.

24
 Bir ok yerlerde doumu kdaytatrmak iin bavurulan by
yapmnda [Fatma Ana eli) ya da [Meryem Ana eli] denilen bir bitki
kullanlyor. Ayn ad tayan ve el biimindeki madenden yaplm
nesneler ise. NAZARLIK olarak kullanlmaktadr. BE PARMAI AILMI EL
RESM1 nk nazara kar bir korunma arac olmas, dnya zerinde ok
yaygn bir gelenektir. {Nazar memine ba* ).

lkemizin kimi blgelerindeki ky evlerinin duvarlarnda, a boyas ile

baslm el resimleri grlr. Ayn resimleri Anadolu nun tarih ncesi
alardan kalma, atathoyk evinde szn ettiimiz, y a p artklarnda
da raslanmaktachr. Bu el resimleriyle, kt gzden korunmak iin yapkan
hareketler aravnda, ona zarar verecek kii kortsmdaym gibi, eli ileriye
uzatarak sylenen (Elemterefi kem gzlere i, be parmam gzne!)
szlerinin karlatrlmas, bir anlam kazanr.

EHn baka byik ilemlerde de nemini biliyoruz: Ocaklarn

saaltma glerini bakalarna geirmelerine, el verm e, deniliyor. Et1den
yaplan ve ktlklere kar kullanlan, bir bakma by nazarlklara
amulef te denilmektedir. Ermi kiilerin kerametten arasnda onlarn
korumak istedikleri insanlara, hayvanlara atlan oklan, tep gllerini etleriyle
geri evirmelerini anlatan efsaneler vardr.

Eski Ayasofya camii iinde, kilisenin hazine dairesine giden

boluktaki duvar zerinde, siyah bir el izi gryoruz. Bu el iin eitti
sylentiler var. Kimi Meryem Ana1 nm eli, kimi Fatih Suttan Mehmet1 in
elL.dem ektedi. Ancak biz bu el figrnn, yukardaki yorumlarn
atfnda, daha ok, kilise veya caminin yapm veya restorasyonu srasnda,
zellikle buraya konmu bir nazar simgesi olabilecei grndeyiz.[Nazar
vb n a ta M a rta Ugtti etrafk orittamaya kendi blmnde yer verfknlptr,}

Alm ef izi,Akdeniz ve Ortadou'da ktlklere kar koruyucu bir

simge olarak bugn de yaygndr.

PARMAKLAR
Ba parmak, elin iinde dierlerinin bay.
babas ve en gls olduu gibi, yaratp gcn
kaynakland (failik) (erkek organ) sembollerden
biri, iktidar ve otoritenin gstergesi olarak
tanmlanr. Her hangi bir ey tutulmak islendiinde,
dier pafmakJonn zerine kapanarak, elin tmne salam br ekilde
kavrama olana verir. te yandan, ba parmakla sere parmak
arasndaki edeerlilik olgusu, birinin
m akrokozm oz [d dnyo-evren),
dierinin ise mlknokazmoz [i- kk
dnya) simgesi olmalaryla, aklanyor.
sa1 nn sol etiyle' kalbinin stne
bastrd ncil1in stndeki ba parma,
gayet belirgin eklide dierlerinden
ayrlm olup, baz kompozisyonlarda
gzlendii gibi, falllk bir grnm
vermekte, bu nedenle g ve otoritenin
bir simgesi olarak yorumlanmaktadr.
Takdis eden sa' nn sa elinin havaya kalkm iki parma, onun hem
tanrsal hem de insani karakteri, aa sarkan dier nn ise, Baba
O u l ve Kutsal Ruh anlamna geldii sylenir.
Bu ynden, sa parm aklaryla konuuyor denilir.

Topkap Mzesi1 nde ser

gilenen ve vaftizci Yahya'ya att
olduu sanlan elin parmaklarna
dikkat edilirse, takdis eder
biimdedir...
Kk [sere] parmakta bir
fallik sembol olarak deer
lendirilmekle birlikte, yklerde
sz edildiinde, daima stn
bir zeka ve yetenee sahip
kk bir ocukla zdetiriimitir.
Aslnda (parmak ocuk ma-
sallan) 5000 yl ncesine alt Hindtstamn byk KRINA efsanesinden
kaynaklanm olup be ocuklu bir ailenin yaam He Hgili okzykn
iermektedir. Ancak, bu be ocuktan biri normal st bir kurtarcnn, bir
cadnn veya sihirbazn odn tar. Bu konuda deinmek stediimiz olgu,
ayet kk parmak toplumun kurtarclk lkesini sembolize ediyorsa, o
oym zamanda, toplumun dier eitli bireyleriyle yapt gibi, kiinin dier
elemanlarla paylalan ve ona yn veren prensibin de simgesi olur;

24S
 iinin tm yaamn yneten
ve onu doru yola gtren,
ileri grebilir, enerjik ve aktif
bilinlenmesini gsterir...
Roma areniornda im
paratorlarn yaptklar gibi, ba
parman yukarya kald
rlmasnn olumlu bir anlam
vardr: bu ise yaamak ve
zaferdir, yani gladyatrn ya
amasna izin verilmitir. Tersine
evrilirse, olumsuzluk, baarszlk
iareti olur.
Ba parman bu iki ynde gstermek suretiyle olumlu veya
olumsuz bir yargnn belirtilmesi gnlk yaantmzda ou kez
bavurduumuz sessiz bir ifadenin iareti olmaktadr. Bir elin iinde
KONUAN PARMAK ise genellikle ARET PARMAI olmaktadr.
te yandan, daha ok bat lkeleri insanlarnn benimsedikleri u iki
parmak hareketine de deinmek istiyoruz. Bunlardan biri, ba ve iaret
parmann bir daire oluturur biim de birletirilmesidir. Bu gsteri (tamam,
mkemmel, okey...) anlamna gelir. Dieri ise. iaret parm a ile orta
parman (V) harfi eklinde almasdr. Bu ekil hemekadar (victoire.vkrtory)
den kaynaklanyorsa da. bir gen' i yansttn da dnyoruz,...Daire
ise bir mkemmellik olumluluk simgesidir.
Not: Et - Parmak hareketleriyle ftgtH daha aym ftt ttgt edinmek tstty&n saytr
ptikoio Dr. Zuhal BALTA ite Acar BALTAtn "Bedenin Di modh Wtat*rv neririm.

JEST DL VE SES DL
(Kaynak: nsan nasd insan oldu?, M, LN, E. Segal)
Jestlerle konuma dili dnyann en basit dilidir. Bunu renmek iin
gramer kurallarn bilmeye gerek yok. Bu dilde, oumuza g gelen fiil
zamanlarnn ad bite yoktur. Telaffuzunu renme sorunu yok, nk dHde
kelime yok. Bu bakmdan en eski yazlar harf olmayp, resim olduklar
gibi, en eski jestlerde HAREKETLERLE ZLEN birer RESM1dk.

249
 Jestleri konuma dilinden bugn de faydalanyoruz Evet* demek
istediimizde, ou kez bir ba hareketiyle yetiniriz.* Orada" veya "Oraya11
demek istediimizde parmamzla, zellikle konuan parmak olan iaret
parman kuttanm. *

Selm ifadesi olarak bamz eerek veya askerlerin yapt gibi,

selmlanocak kiiye eviririz.
Dier duygu ve dncelerimizi grntlemek iinse, bamz saflarz,
omuz silkeriz, aresizlik ifadesi olarak ellerimizi iki yana aara, aklm
karm, anlamnda eli parmaklan ak olarak saa sota eviririz,
kalarmz atarz, dudak bkeriz, srrz, elle tehdit ederiz, yumrukla
masaya vururuz, el sallanz, bamz iki ellimizin arasna alrz, elimizi
kalbimize, pmek anlamnda dudaklarmzn stne koyarz, kucaklama
anlam nda kdlartmz iki yana aarz, vedalarken havadan pckler
gndeririz, iaret parman sessiz olunuz anlamnda iki duda kapatr
biim de tutarz...

te size iinde tek bir saz olmayan bir konuma. Ve bu * dilsiz d it,
jestler dili hi unutulmuyor. nk bu dHIn baz avantajlar var. Bazen
uzun bir konumayla anlatlamayan bir ok ey tek bir hareketle
ankjhlabttiyor.
Konuma zrl olanlarn meramlarm anlatabilmeleri iin sadece
gzn i grd yzlerce rnek; bunlar eitip retmek iin okullar,
kitaplar ve metotlar bulunuyor...

Binlerce yit yaadna ve insanlara bugn de gerekli olduuna

gre, jest dilinin hi de kt bir dil olmad anlalyor.
Sesli dil, eski jest dilinden stn gelmi, am a onu bsbtn skp
atamamtr. Yenilen dil. stn gelen cfllin hizmetine girmitir. Bir ok
halklarda jest dilinin, uaklar ve kkler gibi bakalarna baml
olanlarn dili d arak kalmas sebepsiz deildir.
Kafkasya1 da baz Ermeni kylerinde devrim1 e kadar koddarn
yabanc erkeklerle, bildiimiz ses dilinde konumaya haklan yoklu.
Meramlarn ancak' el aretiyle anlatabilirlerdi. ran ah1 nn saraynda
uaklar yalnz hareketlerle, kendi ayarlarndaki kimselerle scd
konuabilirlerdi. Bu aznlklar , szn gerek anlam nda " konuma hak
kndan " yoksundurlar.

250
 Grlyor ki, oktan kaybolan gemiin uzantlarn, izlerini bugnk
yaantmzda da buluyoruz.
Trk toplumunda, namaz hareketlerinin verdii alkanlkla olduunu
sandmz ve kesinlikle igdsel olarak ekillenmi baz hareketler var.
rnein:

1. Biz bir yeri gstermek am acyla ARET etmek istediimizde,

normal olarak sa elin iaret parman bir (elif) gibi uzatrz.
Hristiyanlar ise ayn hareketi, ou kez, elin tmyle yaparlar.
2. Bir toplantda biz parmak, onlar ise el kaldrarak sz isterler.
3. Bizde olumsuzluk (hayr veya yok) ifadesi, sanki " Allah bilir,
dercesine (?)", ban yukar kaldrlmasyla gsterilir. Onlar ise bu
cevab balarn iki yana (saa.sda) sallyarak yapyorlar...
4. Biz bir kimseyi uurlarken (eskiden) sa eli bilekten bkp, mendil
sallar gibi aa yukan hareket ettirerek yapyorduk. imdi ise bu
ifade elin saa, sola sallanmasyla grntleniyor. Yani, bunlar, bizde
daha ok dikey (a a d a n yukanya), onlarda ise yatay (soldan
s a a ) hareketlere kar bir eilimin varolduu izlenimini yaratyor...

5. Biz alklarken ellerimizi gbek hizasnda tutmay adet

edinmiken, onlar ou kez ellerini balarnn stne kaldrarak ellerini
rpyorlar.mzik salonlarnda bat takliti - baz genlerimizin yapt
g ibi...
GBEK DANSI i Dansa adn veren gbek alm figuv ana kam ndaki ocu
kun varlnn i t irkmelerinin taklididir ve hamilelii sembo
lize eder. Dizler zerinde yere kp, bacaklar ayrarak kala
y aa yukan oynatma fgu ile doum sahnesi canlandnl-
maya allmtr. ri gslerin ne kararak sallanmas ve
titretilmesi. st dolu gridrn ve ocuun beslenmesini ifade , .
eder. Dansnn kollaryla kendi vcudunu sarmas ocuun
ana tarafndan korunmasn sembolize eder
Dansnn ou figrlerinde Ana tanriyi saygnn izleri
grillr.Dzcllikle durular ve durulardaki el hareketleri. cgL-
m cicrupm m riclindcn baz b l n k f d ir .lO r y a n ta l G b ek D a n e iK e m a l ZDEKR

^ j ^ I ^ AYAK ADIM> AYAKKABI, SANDAL

Ayan hareketle ilgili ilevi, Trkenin " ayann tozuyla" ayak
atmamak, "ayakba, ayak uydurmak, ayam yerden kesmek (bir eye
binmek) deyimlerinde yerini almaktadr.

251
 Sembolizm aya, insann tm arln zerinde tayan ve onun
yede balca tem asn salayan bir organ olarak tanmlyor, Bambar
kabilesi yerlileri ayaklarn, rahim de em briyon halinde oluan ilk vcut
paras olduunu sylemekteydiler
Gene onlarn inanlar dorultusunda
ayak, yapt ADIM hareketiyle, bir
balangcn olduu kadar bir bitim
veya son1 un da gstergesiydi. te
yandan ayan, evrensel olarak, hareket
ve muktedir olma anlamnda ifade
edilmek istenilen kavramlar iin uygun
bir szck olduunu grmekteyiz.
Bir cismin yklmasnn, temelden, ta
bandan ve nihayet ayaktan olmas
gereine dayanarak, ou kez, salam
durumdaki canl veya cansz varlklar
iin, ditin verdii alkanlkla * ayakta
kalan veya ayakta kalm- demekteyiz.
Uzmanlar, insanolunu hayvandan
ayran ve karakterize eden bir baka
zellik, onun iki ayak zerinde du
rabilme yeteneidir cfiyortar. Mitolojide
ayak, can gcnn, ayakta kalabilmenin
bir sembol olmutur. Ayakla ilgili tm
deformasyonlar, bir zayflk ve oci2fik
Buda' nm aya, anlamna gelmekle beraber tanrnn bu
Canltmn ilk filiz i Topuktan insanlara daha baka yetenekler
balayp gne tekerleinden
eerek parmak ularma kadar
verdiine inanlr. rnein topal tanr
tm vcut paralarmtn Hephaistos, (Zeus1le Hera1nn olu), topal
sembollerini ieriyor. olmasna ramen elinden her i getir. lk
Ayak sahibi olduu kiinin kadn Pandora1 ran bedenini kilden o
eleceim yazyor.. yaratm ve Prometheus1 Kafkas da
nn zirvesine o karmtr. Aynca her
trl madeni ileyip doast gzellikte eserler baarmtr. Oiympos
tanrlarnn evleri, ana ve babasnn yatak odas bile onun ellerinden
kmtr!.. Hermesin ayaklarndaki kanatl sandallar N mistik ykseli le
lgilidir.
 Dinsel kapsaml bir yaklamla ayak, yrd yol zerinde mutlaka z
brakan bir organ olarak yorumlanyor. Bu izler, soyut izgiler iinde iyi veya kt
olabildikleri gibi, kutsal bir yolculuun da ynlendirici ve gs-tericileridir. te bu
dnceden hareket eck- ak. ayak ve ayak izinin, zettikle Hristiyan geleneklerinde
ayncalkl bir yeri olduunu ve bu olgunun zaman zaman ikonograftk sahnelerde
yanstlmak istendiini hatrlatmak stiyoruz. Bu konudaki rneklerden biri Jean
ncilindeki bir parabolde sz edkdij gibi, sa' nn son akam yemeinden nce
havarilerinin ayaklarm ykayp kurulamas ve onlara, * Benim yaptm gb i szlerde
birbirinizin ayaklarn ytkamalsnz! * eklinde
bir neride bulunmasdr. Aslnda bylesine
duyarl bir konuda otayn ayrntlanna
girmekten kanarak, kiisel grmz, (sa1
n n bu jesti onlarn (havarilerin) ruhlarn
manen, her trl metanetten anndrmak ve
kendisiyle birlikte kacaklar " kutsal
yolculua- hazrlamak iin yaplmt),
eklinde zetlemekle yetineceiz. Ancak
otaym konumuzla ilgili ve ilgin olan yn,
sa* ntn bu telkini yapmak in, ba ve eller
yerine, ayaklan semi otmastatr... Bu sahne
Trabzon Ayosaf-yasindo fresk bir tabioda isarnn havarilerin ayaklarn?
grnttenmiptr.(Bkz. Trabzon) ykam as

Batl din odamtan" imanda katlk, sertlik vardr, diyorlar. Bu tpk ayan yere
basmasyla duyulan bir gven ve g olma duygusuna benzer- demektedirler.

Ayak izi konusunda, atamza Hk gelen rnekler, sa* nr vaftiz edHdii Zeytin
Dor ndaki ayak izi, Greme Ak Hava Mzesindeki Sandall Kilisede grlen ve
kilisenin bu adta tannmasna neden otan, yerdeki ayak izleri, ge ykseli
freskinin detaytan arasna sktfnimt bir ift ayak izi ve nihayet in tanrs Pong-
tsou' nun Tao-Ying dandaki ayak izi, bu yargyeklen yanstan vebtnleyen
olgular arasnda bulunuyor,

Hz. Muhammed* m, Mekkede olduu gibi, Topkap saray kutsal emanetler

seksiyonunda sergilenen ayak izi, geriye braktktan arasnda O nun mbarek
bedenine zg, saygya deer bir paradr. slm toplumu na zg ve onun en
gzel ve anlaml alkanlklarndan birinin de, daha ok Avrupa (I) dediimiz
modem bir zihniyeti benimsemilerin dndaki ailelerde, bata cami olmak zere,
evin ine girerken ayakkablar karmak, olduuna deineceiz. Yabanc
lkelerde pek umursanmyan bu davrann bize gre u ki anlam ve yaran
bulunuyor: Bunlarn bata geleni, (hijyenik), yani temizlik ve dolaysyla

253
 salktr. kincisinde ise daha ok sosyo-ptfkolojik bir anlam gizlidir; yani
eve giren ahs, cryakkablann darda brakmakla, senin matndo-
mlknde gzm yok demek istemektedir. Ayrca, len kiinin ayak
kablarnn hemen kap eiine konulmas da adet edinilmitir...Camiye
gelince, phesiz gene salk koullan bata olmak kaydyla, mademki
buras Tannnn evidir, manevi mlkiyeti sadece O ' na aittir; o halde bu
hakka ve mlkiyete saygl olmak gerekir, der gibiyiz...Am a tm bunlann
dnda, bu hareketi, (bedenimizi maddesel dnya le irtibatfayan
ayakkablardan soyutlamak istei) eklinde de yorumlamak mmkndr.
Bu arada, yemin ederken ayan yerden kesilmesinin, sadakatsizlik
anlamna geldii esprisinden de saz etmek istiyoruz (?)...

Gene Hristiyan ikonografisinde, ayaklarn plak, bazen de

bileklerden bal olarak ekillendirilmesi, ressamn zen gsterdii ayrntlar
arasnda yer alyor. Bu gzlemimizin en belirgin rnekleri gene Kariye
kilise - mzesinde bulunmakta. rnein, sa1mn doum yeri Bethtemen' de
yaplan ve vergi ile ilgili olan nfus saym tablosunda, Jazef (Yusuf) in
ayaklan plaktr. Bunu gerekletiren sanatkarn kafasndan ne getiini
bilmemekle beraber, sanki Jozef bununla, Meryem1 e (balln ifode
etmek istemitir) eklinde yorumluyoruz. Dier bir panoda, Meryem, sa1y
doururken, zerinde yatt dekte, ayak bilekleri bir halkayla bal
olarak resimlencfirilmitir. Bu tabloyu ise ilk planda, sanatkann (mazaistin)
sz konusu bu doumu (mucizevi bir olay gibi) gstermek istetfi
eklinde yorumluyoruz. Zira, doum yapan kadnn normal olarak
bacaklarn a m a gerekmektedir. kinci ve nc planda ise, ayaklarn
, bilekten bol olmasna, Meryem1in bu olayn gelimesindeki susuzluu,
safiyet ve ballnn bir simgesi olabilecei gibi, btn bunlardan sanki
sulu olan kendisiymi gibi, bir otopnisyon (kendi kendini cezalandrma)
grnmn yanstmas eklinde bir yorum getiriyoruz... Ancak biz bu
olayn nedenini ve niinini aratrrken, te yandan baz yorumcu
evrelerin, * Bouna kafa yormayn, nk Meryem Sezarienle doum
yapt" I gibi laflarna da kulak vermek zorunda kalyoruz...(sa ile Sezar
ayn yzylda domulardr.)

Ayak izi konusundaki aklamalarmzda u olgulara da yer vermek

istiyoruz: Bilindii zere, her insann ayak kalb, parmak ve ayak izleri
kesinlikle ona zg biimlerdir; asta bir bakastnnkine benzemezler. Bu
bakmdan kiinin zelliklerinden biri olarak deerlendirilirler. te yandan,
uzmanlarn ileri srdklerine gre, ayak izi "yaznn atas" dr. Onlar bu
gr ve deerlendirmelerini, m aara adamnn avn srerken, hayvann
kor zerinde brakt ayak izlerinden yararlandn ileri srerek yapyorlar

254
 ve yaznn ilk olarak bu olayla ve KAR SAYFASI stnde gzlenen bu
zlerden fikir alarak, balayp biimlendiini sylyorlar...

A yaa giyilen, dier bir deyile, (onun zerine geirilen), ayakkab,

sandal veya baka bir ara, o ayakkaby tayan kiiyle onun bast
dnya topra arasnda bir kontak noktasn oluturur. Ayakkab ve
benzerleri iin, sosyal veya dinsel ierikli olsun, halen sregelen,
gncelliini koruyan baz rf ve adetler zerinde u dncelere yer
verilmektedir:

Ayakkab eski alardan bu yana, hemen her toplumda mlkiyetin,

sosyal otoritenin ve kiisel hrriyetin dolayl bir sembol olmutur.
Mademki, her insann ayakkabs, ayak izi sadece ona aittir, ona zgdr;
o halde bunlar dolayl olarak, her insann kenefi kenefinin sahibi, kenefine
yeterli olduunu dnce ve eylemlerinden sadece kendisinin sorumlu
olacan ifade etmelidirler. Bu yargnn en somut uygulamas, eski Roma'
d a esirlerin plak aycfcia dolama zorun!uunda braklmcfiandr. Bu
insanlar, ancak azat edildikleri taktirde, ayakkab giyebiliyorlard.. .phesiz
her toplumun deer yarglan sadece kendilerine zg bir olgudur.
Nitekim srael de, mal alverilerinde yaplan kontratlarda, ayakkab bir *
rehin eyas* olarak kullanld gibi, rnein bir tarlay satn alan kimse
oraya ayakkabsn atarsa, bundan byle o maln, o tartann gerek
sahibi olduunu kantlam saylyordu...

Ayakkabnn sosyal anlam da bir teyit (dorulama) arac gibi

kullanlmasnn yan sra, yerine gre ona bir bakas zerinde nfuz (sz
. geirme) ve otorite salama amacyla da, bavurulduuna tank
olmaktayz. Bu uygulamalar, nikah memurunun karsnda evlenme
szlemesinin yapld srada, kadn veya erkein birbirlerinin ayaklarna
d a h a nce basmay denemesi, keza zifaf gecesi kadnn erkeinin
ayakkablarn zp karmaya yeltenip onun ayakkablarna sahip
olmak istemesi eklinde deiiklie urayarak, ho bir gelenek halinde
gncelliini korumaktadr am a biz, bu konuda, atalarmzdan geiim
yapan. * Cennet kadnn ayaklan attndadrl*. szndeki mesaja d a kulak
vermeyi ihmal etmemelidir diyeceiz....

Musa peygam ber Sina danda kutsal topraklara girdii zaman,

Tanrnn buyruuna uyarak, ayandaki sandallar karmtr.(Kariye Mzesi).
Ayn olaya Kuran Kerimde (Taha suresi ayet 12) de yer verilmi
bulunmaktadr. Bu ayeti kerimede, Tannnn Musa1 ya Haberin olsun, ben

255
 senin Rabbinim, hemen ayakkablarn kar, nk sen mukaddes vadi,
Tuva dasnl..." ibaresi bulunmaktadr.
Mitolojide Hermes ayakkabl bir tanrdr; atrblerinden biri, kanat
taklm sandal veya topuudur. Yani kanatlar, gerek meleklerinki gibi
srtlarna deil ayaklarna takldr. 6u onun mistik ykseli ve uuunu
simgeler. nk ba tanr Zeus' le, dier tann ve tanralar arasnda
haberlemeyi salar; bu grevini yapm ak iin de dnyay gezer durur. Bu
odan ayakkab seyahatin de sembol oluyor. Noel Baba sylencesinde
gene ayakkabnn sembolizmine bavuruyoruz. Noel Babann geleceine
inananlar, pabu karm bacann altndaki ocan kenanna brakrlar, nk
Noel Baba hep bacadan girmektedir. O da bir gezgindir, fakir fukarann
evlerini ziyaret eder. Ancak bu harekete yeltenenler Noel Babadan
sadece hediye deil, onun gibi baka lkelere seyahat edebilmek iin
gerekli yol harlna sahip olmann da bekleyii indedirler I..
Psikanalist Freud e gre ayak erkek ve fallik, ayakkab ise diilik
organnn semboldr. Bir Amerikan anketine gre ayak, insan vcudunda
cinsel ekicilii olan organlar arasnda beinci srada bulunuyor.
Bunlardan birincisi gzler, sonra salar, bedenin, genel grnm, kalalar
ve nihayet ayaklar oluyor!. Ayaklar iin, tahmin edilecei gibi, erotik
(cinsel ak) yaklamlarla, biim ve ilevi dikkate alnarak, br hayli yorum
yaplyor. Ancak biz bunlara ve bu satrlar arasnda yer vermeyi uygun
bulm odk...

Admla lgili baka bir varsaym ise, insan yaam nda ADIM
, olduudur. Birincisi doum la atlan ilk adm , ikicisi m addi yaam sresince
atlan srekli admlar; sonuncusuna gelince bu, nsan lme gtren
admdr. te yandan, yry srasnda, admlarn Sa- Sol olarak birbirini
takip eder ekilde atlmas, evrenin deimez kural olan 11doum - lm"
devirdaimi olarak tasarlanmaktadr. [Sa-Sol aklamasna b a k m )

Son olarak bu konuda. AT NALI ve PAPU' un, yerine gre uur

getiren, kaza ve betalardan koruyan bir muska gibi seilmelerinde,
aslnda her ikisinin de yere basan, yani dnya topra ile direk temas
salayan objeler olmasndan ileri geldii, grne katdmz da
belirtmek istiyoruz.
Ayak1 la ilgili zdeyilerimiz: Ayak altnda olmak, ayak st, ayak
basmak, ayak ba olmak, ayak srmek (ardan almak), ayak takm
(isiz- gsz insanlar iin), aya dolamak, ayak yolu (tuvalet), nayak
olmak, ayak diremek. vb..(Kaynak: Cinsel Kltr Ansiklopedisi)

256
 CNSEL YAAMDA AYAK
nson bedeninin her yamro dokunma, okama, pm e gibi cinsel
uyarmlar karsnda duyarl olduu, btn deri yzeyini gerekte duyarl
uyan atam saymak gerektii her ne kadar doru olsa da, baz blgeler
dierlerine oranla ou insanda arpc farklMdar gctermektedir.bu
farkllk yalnzca uyanmlarm derecesinden deil daha nemlisi uyarmlarn
nitelik ynnden baka baka olmasndan da ileri gelir. rnein, salarn
okanmasyla duyulan uyarm nitelike baka, kulaklarn ya da ayak
bileklerinin okanmasyla duyulan daha bakadr. Doal olarak ou
insan, belli blgelerin uyan m karsnda belli cinsel tepkileri gstermeye
koullandnlmtv. kinci uyarm blgeleri arasnda eller gibi ayaklar da
nemli bir yer tutar. Deri atfndaki sinir ulan ayaklarda, zellikle ayak
parmaklarnda ve tabanda son derece duyarl ve youndur. Pek ok
insann gdkland yerlerin banda ayak gelir. Eski alardan kalma
eitli cezalandrma ve ikence usulleri arasnda her zaman ayaklann
duyarllndan yararlananlar olmutur. Gelimi duyorkhk zellii dnda
ayaklann bir dier karakteristik zellii de, yuz ve eller gibi bedenin
dier yrelerine oranla daha ileri bireysel farkllama, bir kiileme
tamalardr.
Bireyliin ve kiisel kimliin dnyaca kabul edilmi iareti olan parmak
zleri, yalnz el parmaklarnda deil, ayak parmaklarnda da okunabilir.
nsanlann ayaa eskiden beri ayr bir nem vermi olduklarm ak fal
~ gelenei de kantlamaktadr. nsanolu karakter tahfifleri yapm aya,
gelecei okumaya alrken yalnzca el falyla yetinmemi, ayak
biiminden ve tabann eitli zelliklerinden gizli balantlar karmaya
uramtr. Eski in1 de kodtn ayaklarna gsterilen lgi bugn batda
hemen hemen herkese bilinmektedir. Kodn ayaklarnn kk kalmas
istendiinden kk yalardan balayarak kzlarn ayaklan demir kalplar
iinde tutulmutu. Bugn byle bir alkanlk her ne kadar garip grnse
de. o kltr ortamnda her halde son derece doal karlanmaktayd.
*

sa'dan sonra 1000 yllarnda in 'd e minik kadn ayaklannn, gzel

liin ve cinsel ekiciliin simgesi kabul edildii bilinmektedir. Hatta kacfcn
ayaklannn bu am ala demir kalba konmas st snflar arasnda zorunlu
olmutu.
Zamann sanatlar insen bedenini bugn bile pek ok kimseye
parmak srtacak bir cretle gzler nne serebildikleri halde, hi bir

257
zam an ayaklan plak olarak gstermeye kalkmamlardif. Bunun nedeni
eski in' de plak ayan son derece mstehcen saylmas, bir kadn
a y o ra alt her trl eyann Victoria andaki korselere oranla ok
daha tahrik ecici bulunmasdr. in de ayam , hatta ayak bileinin
gsterilmesi kesinlikle uygunsuz sayrtmttr. Genel olarak dou uy
garlklarnda hem ellere hem de zellikle ayaklara, batya oranla, daha
fazla nem verilmitir.
nsan bedeninin srtaryla Kiki kurmada o alarda Bat1ya gre
ok Heri dzeye ulaan, rnein Hint uygark^da ix rx jn byle olmasna
N de amamaldr. Anadolu ve OsmanlI kltr geleneinde de kk
ve yumuak tenli ayaklar, pem be topuklar kacftnlarda her zam an makbul
sayla gelmitir. am zda kodnm balca cinsel simgelerinden biri
durumuna gelerek byk yaygrtk kazanm okm yksek topuklu
ayakkab, ilk defa XIV. Louis dneminden balayarak, Paris sosyetesinde,
Avrupa1 ya ve Dou1 ya yaylmtr. Topuklu kadn ayakkablar cinsler
ezasndaki farkllamann gereksiz, hatta sala zararl biim de abartlarak
simgeletirikjii balca rneklerden biridir.
Gnmzde birok yerlerde tuvaletlerin yalnz kodnkjra ait
olduunu belirtmek iin kaptfarma yksek topuklu ayakkab resimleri
konmaktadr. Bu ayakkablar kadnn ayan beHi bk biim de tutmaya ve
bedenini bu ayaklar zerinde beHi bk biim de tamaya almasn, yani
beHi bir biimde yrmesini salayan cinsel a ra la r saydr. Dikkat
edilecek dursa, gzellik yarmalarnda boy gsteren btn adaylar,
ayaklarm ve ayak bileklerini en iyi tehir edecek topuktu ayakkablarn
seimine zen gsterirler. Bunun iindir ki kocftn ayokkablannda topuklan,
bilekleri ve yaka parmaktanm ustalkla tehir eden eitli dekolte
modellere rasttanmaktadr Kadn ayann hem estetik, hem de cinsel
ekiciliini arttrmak ve gze batmasn salamak asndan bilee
eitli bilezik zincirlerin katld bilinmektedir. Bu adet ok eski ve ok
yaygndr. Afrika' nn bir ok ilkel toplulukiannda, Hindistan1d a ve Roma
uygarlnda yerlemi olduu bllnmektedir. Anadolu1da da hafhaP diye
tammr. Hatta yukan snf ve saraya ait kadnlarn ekicilii arttrmak ve
gsteri amoeryta ayaklarnn baparmaklarna deerli yzkler taktklar
grlmtr. Seks dalgasnn son yllarda Bat1 da iyice hissedilmeye
bolamasryla birlikte, ayak bileine bilezik ve zincir takma gelenei
yeniden bir moda haline gelivermitir. plak ayak, kadnda plakln
simgelerlndendir. Btn buraya kadar anlatlanlardan baka, cinsel simge
ve cinsel organlar olarak da nem tarlar. plak ayak cinsel temasm

Z58
ilk gereklerinden sayiabiiir. nld oycMann plak olma* bir lde
soyunuk olmak anlamna geNr.
Erkekler kacknlanr ayaktan okamaktan, bazdan pmekten, hatta
topfc ve parmddanra emmekten byk zevk ahrtar. Bu gibi temaslar
cinsel birlemeye hazrlk karakteri tar. Yatakta yatan kodn ve erkein
plak ayaktarmm birbirine demesi, srlmesi ou kez tahrik edici ve
anlamlckr.

ANADOLU VE NSANI
alar boyu ykm savalarna, dou ve bat ekimelerinin sahne
olarak setii yer oldu Anadolu... Binleri doudan, d$erieri bat1 dan
kopup gelerek hep bu topraklar zerinde karriaMar, susuzluklarn
gidermek istediler ve srekli bir sava lm yaptlar Anadolu'yu...
Dou1dan Htriler, Asurlukar, Klmmerier, Pereler, MecT ler, Hnkar, Araplar,
Setukiar, Moatlar...BatT' dan Doriar, Akhalar, Frigier, yonlar, EoHer, UdyaMar,
MakedonyaMar, GatyalUar, Hallar, Bizans...Nihayet, 1. Dnya ve Kurtulu
Savakanna katlanlar...
Bu kavimler ve ordular lkelerine dnerken o alarn gelimi tek
nolojisinden baz kopyalan d a alp gtrdler ve daha sonra onlan
rtukayp temize ekip tekrar bize ade ettiler..

Corafi konumu gerei zorunlu bk gei koridoru d d u Anadolu.

Dnyann. Marmarayta birlikte, drt denizle evrili yegne yanmadan
olarak ilgin bir y a p ve grnm var Anodotunun..Asyal nm yavrusu.
<y nun Avrupa kf asma uzatt adm n bir a y a oldu. Ege sahilleri ve
uzant Okan odakario birlikte, bu ayom parmakksnna benzetilmi
d e ta l...

Asya1da filizlenen ve bu topraklcr zerinde yeeren uygarlklarn Mk

hamleleri hep bu a ya n sayesinde batr* ya yrd; hatta Hristiyanlk,
nci bile, Anadoluyu basamak yaparak oralara gitm etf m?..
Batl corafroettarm ou zaman Kk Asya dedNderi Anadolu ad
(Anatolos) tan geliyor. A y kaynaklarda bu ad (Anatolia) olarak geer ve
"Gnein doduu yer "anlam na gelir.

Genel olarak slm lemi ve Araplar Dou Roma topraklan inde

kalan Anadolu* ya (Memaltk-i Rum) demiler ve yle tantmlarraiardr. Trider

259
 bu Ancrtolia adm ANADOLU akarak dilimize geirmiler ve bunu bir ANA'
nn kudsal efkatine balamlardr. (Tol) kelimesinin (yurt-mekn) demek
olduunu syttyenler de bulunuyor....(Anodofc ehir Adlan. Mehmet NDER.
Defne yaynlan, kt.)
Ad nereden kaynaklanrsa kaynaklansn, Anodoiumuz gerekten, tm
analk niteliklerini ieren ve adn yadrgatmayan D BR LKE olmutur.
ncelikle fiziki corafyasn incelediimizde, tam orta yerinde hafife
bombeli bir grnm sergiliyor. Cihanbeyli ve Haymana platosunun
oluturduu bu gbek, aa yukan, Nide, Aksaray, Krehir, Konya ve
AnkarayT da iine alyor.
Yarmada kuzey ve gneyde adeta bir kala gibi geniliyor..
atalhyk: Dokuzbin yllk bir tarih derinliinin katmanlarnda Neolitik
a insanna gven iinde yaama olana baheden merkezlerden
biri...O alarda hl Paleoitiin maarasndan kamam da n batk
insanna, yourarak yaratt ve kendisinden medet umduu Ana Tanra
Kubaba (Kibele) tantt. Bu tapnn yan sra, rettii kttr ve teknolojiyi
de ihra etti.
Kapadokya : badetlerini gnllerince ve arzu ettikleri gven iinde
yapamamaktan yaknarak sadan sd dan k a p gen Ortodoks
cemaatinin bir ana efkatiyle barna basan ve barndran yer oldu...
Mevlna. Hac Bekta, Ahi Evran ve Hac Bayraro- Velilerin dinsel,
kttren ve sosyal geliimleri, doktrinleri hep orada hayata geti. Yepyeni
' bir Trkiye'yi balatan Cumhuriyet gnei orada dodu.
Ve nihayet, Ata* sna, ebedi uykusu iin kdtann, kucan aan ve
sinesine gmen o ve oras dm ad m ?...
Batl devletlerden mesafe bakmndan uzakta kalm olanlar iinde,
en ksa zam anda en byk gelimeyi gsteren, gelenek ve greneklerine
bal kalmay yeleyen, samimi ve sade bir yaant srdren insanlann
bulunduu bir lke. Bir AvrupalI yazarn dediine g re ,11zengin lkelerin
en yoksulu, yoksul lkelerin ise en zengini" yalan da deil yani!...

nsanlarna gelince:
Byk bir ounluu, doup byd yreyi terketmek olanana
sahip dm adtndan, orann corafi konumu, iklimi ve topografik yaptsmn
yaratt sosyal, kltrel ve ekonomik dumsuzlukJarta m cadele etmek
zorunda bulunuyorlar.

260
 Dier gelimi merkezlerden olan mesafenin boyutu orannda,
UZANILAMFYAN, ya da vaktiyle UZANILMAK STENMEM olan U2dkhklann
ve zam ann bir hayfi gerisinde kalarak, onun gerektirdii insanca bir
ya a m " m hak ve zevkinden yoksun bulunuyorlar. Bu tablonun gerek
olan yzn en ok ve yakndan, zlerek seyredenler arasnda, lkenin
her tarafm gezip dolatklar iin, turist rehberleri de var...

Trider, gemi yzyllarda daha ok bir yaylm a politikas

izlemilerdir Ele gekdfcJeri topraklarda yaayan etnik gruplara tam ve
yasal bir eitlik ve bettrU bir zerklik tamdlar. Asla ayrm yapmacUar,
saldrgan ve istilac olmadlar. Ne bir soykrma ne de herhangi bir
bahane, maske ve ideoloji uruna, assimllasyona (zmseme) yel
tenmediler. buna gerek duym adlar. ayet isteselerdi, bunu, zellikle o
kouftar altnda, kolayca baarabilirlerdi.
Anadolu nam, kendi memleketinden olm ayan, yerli veya yabanc
herkese kar, olduu gibi grnen, ho grnmek iin asta kendini
zorlamayan, alak gnll, ho grrl, ak kalplidir. Bugn Avrupa1 da
unutulmu olan konukseverlik niteliklerini hl srdrebilmektedir. ALM ADAN
VERMESN, kram etmesini, arm aan ve hatra sunmasn seven, ya
oiarak kendinden byk olanlarda bir sayg mesafesini korumasn bilen,
zgn bir karaktere sahiptir.

Atman generali Motteke' nin bir zamanlar dedii gibi, " Trider zor
eyleri baaran am a kolaylan yapm akta glk eken, inscnlardu*.
Milfiyetine, dinine, vatannn karlarna bal, bamszlna ak,
kendinden olanlara bazen hain ve aykm dncede olsa bile, g
zam anlarda tm dmanlklarndan stynip bir btn halinde lm
pahasna ve derecesinde savamasn bilen, SAVAI ve KAHRAMAN
(ERKEK I ) bir toplumdur.
Diisini kskanan, kadn- erkek ilikilerinde son derece duyarl ve bu
konuda batya oranla bir hayli kapal ve tutucudur.
Anadolu topra gibi cm ert, para in yaamay deil, yaamak
iin paray yeleyen, daha ok kalbe girmeyi, dost edinmeyi isteyen,
omlarna dostluklarna, hsm akraba ilikilerine nem veren, ruh ve
karakteri doa gibi soylu ve gerek olan ve onun tm niteliklerini
yaamnda, gelenek ve greneklerinde hatta fizik yapsnda bite yanstan,
insanlardr Trkler.. .

261
 Fransa yazar Christian Fivre 1986 basm! Centurion yaynlarnn birini
(La Turguie un pays, desbommes) olarak adlandrmtr.

TOPUK
insanolunu hayvandan ayran zelliklerinden birinin
de onun iki bacak zerinde yryebilme ye-tenetne sahip I / /
olduuna deinmitik. Topuk ise bacaklarn yere basan / L
ksm olan ayan en duyarl olan yeridir. Mriolojide de |
ayak topuunun insann en can aka noktalarndan biri
olduu ileri srlr. nk Truva savanda Hektor1u ldren
Ak. bu kez Paris1 in att zehirli okta topuundan vurulmutu. Modem
anatomide aym yerdeki kirie AILTENDONU denilmektedir. Gene bu
konuda, Mkel rnekler verilmek suretiyle yaplan aklam alarda, plak
ayakla gezttciinde, genellikle ylan ve akreplerin inam topuundan
soktuklar, aynca bir akrebin intihar etmek istediinde zehirii nesini arka
ayana(7] batrd, ileri srlmekteydi.

KAN
Renk olarak kvmzmn sembolizmine katlan kan1 m gnele ok
yakm balants bulunmaktadr. Kan atein, yaamn ve mm tm
deerleriyle birlemekle ve sonuta en gzel kavramlarn, soyluluun,
yceftin. bereketin bir simgesi otmaktod*. Bunun yam sra," KENDNDEN
BAKALARINA BREYLEP VEREBLME mutluluuna da olanak salyor. Bu
mutluluk (kan balam ada), karlkl olarak, tadarak hissedilmektedir.
Evrensel anlam da kan, yaamn bir tat aracdr. Kann gda tayan bir
sv olduunu dnyada ilk olarak, bn Sina kefetmitir. Kan, iinde yaam
iin gerekil tm elemanlar befirk oranlarda bulunduran ok karmak bir
bfleime sahiptir. Tevrat1m bir yerinde " Kan hayattr* yazldr. Keza. ADAM
(Adem)' in ADAM AH szcnden tredii, adam ah1 m ise KIRMIZI
TOPRAK anlamna gekfti ne srlr.(Thomson George* un Tarih ncesi Fge
kitabndan aknmpr)
Kan, baz uzmanlarca bir kaltm prensibi olarak kabul ediliyor. Aym
soydan gelm e ortam ndaki" aym kandan gelme" deyimi, kan gruplar,
kan uyumazl...gtoi olgular da bu prensiple gidirier. Kan, kanlmaz
bir gde etkisiyle NSANI KENDNE BAKTIRAN kutsal bir sv olmann

262
 yannda, bazen de kin, nefret, dmanla dein im an Ufkilerinde de
soyut bir kavram olarak yer akr. Intanlanmza kan davas, kan tutmas,
kanm emmek, kar* bak* olmak, gzn kan brmek, kan alamak. ki
eli kanda olmak, kana susamak, kanma girmek, kan scak olmak, kam
kaynamak, kan karde olmak, kan kusturmak, kam pahasna... dedirten
olaylarn temel m oddesidr.
Kan ttcel insann dfncesinde, lmle olduu kadar doumla da
kgHi ilgin bir m adde olarak yer alyordu. nk kanm grnmesi iin
car* bir yaratm lmesi bata gelen bir koul olmakla beraber,
kodmlarda aybafi kanmm kesilmelinin hamilelik ve hemen ardndan bir
cankmn doum iareti olduunu renmi bulunuyorlard. Bu adan kan,
lm ve doumun birbirini izlemesi olaynm bal bana bir
gstergesiydi.

Tarma Hk kez geilen evrelerde, adet (ayba) halinde olan bir

kadnn ekin tarlasnda gezinmesinin rn arttracana inanyordu...
Eskilerde olduu gibi bugn de kesilen hayvann kam rasgele deil,
toprakta alan bir ukura akrMmakfodr. Hitit ve Urartu tapmaklarnda
kan kanaHan bulunmaktayd. Bu gelenein nedenini, kanda topran
verim ve bereketini arttran sihirli bir gcn varolduu inancyla
bodatrmama mmkndr. Nitekim antik ren yerlerimizin baztfarmda.
rnein VIII. Truva kalntlar, YazOtkaya ( A ) odas, avutepe... de kurban
kesimi srasnda, akan kann ziyan olmadan sistemli bir ekilde aktrimas
iin kan oluktan ve hatta bir kuyunun varlna da tank olmaktayz.
' zellikle Truva1da Darys1n geerken burada tanna Athena iin 1000
kadar boay kurban ettii tren alan bu balamdan ilgintir.
Anadolu geleneinde, kesilen kurbann kannn onu adayan kimsenin
alnna srmek Tann uruna dklen bu kandaki kutsalln o kimseye
geiini salamak amacm gtmektedir. Gene bu konuda, yeni alnan bir
aracn kurban kan zerinden geirilmesi veya yeni bir tesisin temel
harcna bulatrlmas uygulamasnda uur gettricillk ve kazalardan
koruyuculuk inancnn etken olduu inancnn sregeldiini gryoruz.
Ancak bu olguda, gz konusunda da deindiimiz g ib i," kana kar
kan deyiminin kaynakland (kart kuvvetlerin arpmas) ilkesinden de
sz etmenin yerinde olaca kansndayz.

Yunan- Roma agoralar kentin adeta bir KALB, insanlar- mteriler

ise onun iinde dolaan bir KAN gibrytfler.

263
 Son olarak, gene Meal toplumlarda, rnein Httftterde, gmlen
lnn, onu yaama geri getirme* iin, kemiklerinin krmzya b o ya n d m
ve Mk plastik sanat rnleri olan kikten yaplma kadri figrlerinin stne
ve Hbasyon kaplarnn, dourganl arttrmak am acyla, ayba kam
butahnkfttf* hatrlatmak istiyoruz...

Kuranda Tanr' mn insan kan phtsndan yaratt yazbdr.

KURBAN KESMEK
lkel topiumksrda totem' in tanrya dnmesiyle birlikte bu treninin
yerini kurban treni almtr. O olarda yaayan insanlar tann saydktan
hayvanlarn etini yiyor, hatta korum bite imek suretiyle onunla
btnlemenin huzur ve gvenini duyuyorlard...

Kurban iin bir (erkek) hayvan kesilmesi gelenei Adem ve Havva1

mn ocuklarndan ifti olan Habil' in Tanrya hediye olarak kendi toprak
rnlerini, oban olan Kabir in ise bir ko sunmasyla balyor. Ancak
Tann' mn hayvan tercih etmesi (I) sonucu kskanlk duyarak galeyana gelen
Habil Kabili ldryor. (Trabzon Ayasofya giri alnlnda, Tevrat* n bu
efsanesi canla ndnlmtr. ( Kurban1la Ugm yorum ve oSdarnatan Saym Doent
AA MURAT OAMAL m " Kurban kemenin ptftofc#: temeiBri" od* eseri. Byk t*
ItenMe bu deer* eseri okumam neriyorum)

Kurban kam aktmamn, nsan koru aktmaya engel olduunu ispat

' sadedinde Kurbann Tarihesini hatrlatmak ve bir ki noktaya yorum
getirmek yetecektir.
slm1 da Kurbann Tarihesi Hazret-i brahim (a.s) le balar. Telya
Kurban etmeye nezreder. Zaman gelince kendisine bu ahdi hatrlatl*. O
da gerekli hazrl yaparak olunu Kurban etmek zere msait bir yere
gtrr. Olunu yatrr ve bam O* nun boaz nahiyesine vurur. Fakat
bak ocuun boazn kesmemektedir. Bu esnada Allah Tei
tarafndan kendisine Kurban edilmek zere bir ko gnderilir. Bu kou
keserse olunun yerine kabul edilecei bildirilir. Bunun zerine Hazret-i
brahim (a.s), kendisine gnderilen o kou keser ve karide peygamber
olacak olan olu Hazret-i smail (a.s), kesilmekten kurtulur.
Kurbamn Tarihesi burada bitmektedir. Fakat burada bir iki husus
dikkatlerimize fazlasiyte layk olm aldr:

264
EDRNE

D i k d r t g e n g r n m y le . D o u d a n B a t y a s e rilm i d o a l b i r H A L I g ib id ir A n a d o lu *
m u/ D o a n n b i n y l U r in c e s in d e n b u y a n a , o / u n ip b e / e n e re k , g z n u r u d k e r e k d o k u
d u u ve g k y z n n m a v i p e n c e re s in d e n s z le n k la rla a y d n la n a n h u h a l, m a v i b ir
/ e m i liz e n n d e . o n a o k u z u n y ll a r e g e m e n o la n d e i ik u y g a r lk la r n g e le n e k ve g re
n e k le rin ' y a n s ta n m o t i f v c d ese n le rle s s le n m i tir
K u z e y v e G n e y d e , k a h v e re n g i ve y e il iz g ile rle b o rd rle n e re k R a t v a u z a n r ve
o r a d a , L g e 'n n d a n te l g ib i i le n m i k o y fiftn d a s a a k la n a r jk e v re le n ir.
K A R S 't a n C D R N C ' y c . ilk S e l u k lu c a m iin d e n , e n g rk e m li O s m a n l c a m iin e ..
A lp a s la n 'd a n K a n u n i S le y m a n 'a ..
Y z y ll a r b o y u v e rile n sa va la rn e h it k a n la ry la e le n k le n d i b u a z iz T O P R A K HALI
 Hazret-i brahim (a.s) Peygamberdir. Peygamber olmas mnasebetiyle
Allah'n yardmma mazhar olmu ve kan dkmek gibi beeri vasflardan
kurtulmutu. Fakat O , broda kendisini temsil etmekten ziyade, balatt
Kuban geleneini kendisinden sonra srdrecek olan insanlar btn
hatteriyle temsil eder durumdadr.
Burada fazla dikkat sarf edilmeden gayet rahat fark edilecektir ki:
Hazret-i brahim (a.s) ilk merhalede herhangi bir kou kurban etmeyi
dnmemektedir. Bizzat olunu Kurban etmeyi istemektedir. Fakat bu ilk
hedef bizzat ABah tarafndan engellenmekte ve yine ikinci hedef bizzat
AHah tarafndan Hazret-i brahim' e (a.s) gsterilmektedir.
Bunun neticesi olarak Hazret-i brahim' e olunun yerine Kurban
edilmek zere bir ko gnderilmitir. Bu koun Kurban edilmesi Hazret-i
smail' in Kurban edilmesine katiyetle engel olacaktr. Nitekim byle
olmutu ve koun Kurban edilmesi Hazret-i smail Kurban edilmekten
kurtarmtr.

Buada koyun Be insan arasnda bir eitlik ortaya kmaktadr. Bu

eitlik nereden gelmektedir. Koyunun eti yenilip tnsamnki yenmediine
gre bu eitlik etten gelmemektedir. Bu eitlik birinin insan, dierinin
koyun olmas tibariyle maddi deer bakmndan da teesss etmi
deildir.

Birinin kesilmesinin bir dierinin kesilmesine mani olmas bakmndan

buadaki eitlik 11Akan K andan " gelmi olmaldr. Birinden akan kan bir
dierinin kann karlamaktadr.
Buadaki bir ki husus yorumkmmcza ak olmaldr: brahim Peygamber
olu Hazret-i smail1i Kurban etmeye gtrp kesmek zere teebbse
getii zaman Hazret-i smail kendisinin Kurban edileceini biliyordu ve
olacaklara byk bir teslimiyet iinde nza gsteriyordu.

Fakat yine de B a b a - O u l arasndaki bu ilikiler o gne kadar

alagelmiten ok daha baka idi. Hazret-i brahim 'e koun gnderilmesi
Hazret-i smail' in hayata kavumu olmas baba-oul aras ilikiler sevgi,
efkat, dostluk, merhamet duygulariyle daha yumuak, daha esnek bir hal
almtr. Baba- Oul aras ilikiler yani kiiler aras ilikiler, Beeri likiler...
Biz b u a d a artk u tesbiti yapabiliriz: Kurban kesmek beeri
mnasebetlerdeki sertlikleri gidermekte ve bu kiiler aras mnasebetlere
yumuaklk, esneklik ve elastikiyet getirmektedir.

265
 Bundan daha nemlisi u olmaldr k i. Kurban kan aktmak, iman kan
aktmaya engel olmaktadr. Bu tesbite u hususu da ilave edebiliriz : ayet
Hazret-i smail Kurban edilmi olsayd O1 nunla birlikte ondan gelecek
nesilerde Kurban edkmi olacakt. Hazret-i brahim' in Hazret-i smaif den
gelecek nerii de onunla beraber yok olup gidecekti. Fakat koun Hazret-
i ismajC in yerine Kurban edmi otmae Hazret-i brahim' in Hazret-i smail*
den gelecek neslinin devamna vesile tekil etmitir.
Bundan kacak netice gayet a * grnmektedr : Kurban kesmek
nesilerin oalmasna, nesilerin bereketlenmesine sebeb olmakta,
nesilerin inkrta uramasna mani olmakta ve cemiyet iersinde nfusun
normal ller iinde oalmasna imkan salamaktackr.

Netice olarak bu tesbitterden unu syleyebiliriz ki, ' Ate ve Kan '
insanda mevcut "saldrganlk igds" nn kendisiyle tatmin bulduu
ki mhim unsurdur. Renk olarak ikiside krmatd, ikisinin de birbirinden
farkk olmakla beraber bir harareti vardr ve ikisininde tten bir duman
ve yaylan bir buhan, kokusu vardr...
Buradan unu anlayabfliriz ki, bu i-gd en fazla gz vastasyla
tatmin buinakta, daha sonra dokunma duygusu ve daha sonra da kulak
vastasiyte tatmin oimaktadif.

TKRK
Hem yaratcln, hem de bir hakaretin, aalamann sembol
olmutur. Birincisi iin vereceimiz rnek, sa' nn, incir de konu edilen" kr
iyiletirme' giriiminde, salyasn toprakla kartrp oluturduu amuru kr
odamn gzne srmekle, mucizelerinden birini daha kantlad olay
olacak.

KEMK
Canl yaratklarn ats olan iskeletin tahtalardr. Vcudun dier
eiemantanna oranla direnme gc en fazla olan kemik, canlnn
vcudunda ilk oluan bir m adde olmasna karn, lm halinde vcudu
oluturan dier elemanlar arasnda sonuncu olarak rmekte, ama
gene tamamen yok olmadan topraa dnmektedir. Kemik bazen
yzyllar boyu eski halini koruyabilen bir yapya sahiptir.

266
 Hristiyan ikonografisinde kemik badem le zdettriliyor. nk her
ikisinin de dlan serttir, yeniletilecek ksm ilerinde saklarlar. Badem ise
bazen bir rejenerasyon (yeniden hayat bulma) sembol olarak
kullanldndan, ayn sembol kemik in de geerli oluyor.( Bu konu Badem
ve HoJe blmnde ayrmtb olarak lenmitir,)

Sembolizm ou kez, yoklamianna ok uzaklardan, mazinin ta

derinliklerinden balayarak yapmakta ve bunlan, soyut veya somut
rneklerle karlatnp benzetilerle, sslemekte daha doru bir deyimle "
elastikiNhale getirmektedir.
Kemikle badem arasndaki ortak ynlerden biri, her ikisinin de
gnete kurutulmaiandrl.. Nitekim, Neolitik ada ller evlerin altna
gmlmeden nce gnele kurultulmaktaydtar. Eki uygulamann
nedenlerinden birinin de kemie kar duyulan saygdan kaynakland
sanlyor, hazan kutsal hayvanlar bile zenle gmlyoriard. Eski avc
toplumlarda KAFATASI KLT1 nn varl bu varsaym dorular nitelikte
olmaldr.
Daha sonra ki evrelerde, rnein, Attayi Trk - Mool airetlerinde, av
hayvanlarm iskeletlerine belirli bir saygnn gsterildii saptanmtr. Bu
insanlar avladktan hayvanlarn etini yiyorlar fakat onlarn kemiklerini, kmhp
zedelenmemeleri in, uygun bir yerde koruma atfna atyorlard. te
yandan kemie olan bu sayg Laponlarda da geerli. Bunlar, yaamlarm
daha ok balklkla srdren, bir toplum. Laponlar yakaladktan mevsimin
ilk baln klklannn bozulmamasna dikkat ederek yiyorlar ve ayn
' kl tekrar o baln tutulduu yere trenle atyorlard.
nsan omurgasnn en stnde ve ba tutan son omuruna tp
dilinde ATLAS KEM deniliyor. Mitolojide ise ATLAS, tm dnyay kuvvetti
kollan ile kaidnp onun bolua dmemesini salyan bir tann1 nn
addr...Bugn bu dalar kuzey-bat Afrika* dadr. (fifcz. Boyun- Boaz)
Kemikle ilgili zdeyilerimiz: eti senin kemii benim!, souk kemiine
ilemek, kemik kesilmek ( kuru eyler iin), bir deri bir kemik kalmak, vb...
Kemik kornsuhda fantezi bir iddia var: Havva1nn Ademin kaburga
kemiinden yaratlmas nedeniyle, gya erkeklerin bir kaburga kemii
noksanm!?...

267
 KTAP
ncelikle ilmin ve bilgeliin sembol... slm bilgini Muhittin bni
Arabi, "Evren balbana ve grkemli bir kitap' tr", diyerek, herhalde
istikbalde ona ait bir hayti sayfa olduunu sezdirmek istemitir.(?)
Bir dieri, hayat ba ve son sayfalar olmayan bir kitap' ti diyor.

Hristiyan felsefesine gre Apokalips1 n Hayat Kitab cennetin

merkezinde olup burada kendini hayat aac eklinde gsterir. Bu
aocn yapraklan tm yaratklarn ayrca lhi yasakmn toplamnn
zerine yazld sayfalardr. Bir kitabn sayfalan iin ya p ra k denilmesinin
bu inandan kaynaklanmas mmkndt?)... Dier ynden aym ao
mistik trman iin bir merdiven gibi tasarmlandna gre, sayfalar da
bu kutsal kitabm basamaklar olmalydlar...[Apokalips : Yunanca bir szck.
Havari Saint Jean' m, mparator Domttt&n zamannda Patmos Abattna srgnde
ren vehly yoluyla kaleme afd& , ncilin devam ntteBinde mistik erik bir
kitaptr.)

Romallarn kehanet kitaptan vard. Onlar manevi skntlannn

yamttanm bulabilmek iin gerektiinde bu kitaplara bavurmaktaydlar.
Bakalarnn bildiklerini renebilmek, renebilme dzeyine ulamak iin
ite o basamaklar trmanmak zorundayz.
Eski Msrda ller Kitab, kutsal formlleri ieren yazk bir yapt olup
kitap, lyle birlikte aym mezara konulmaktayd. Am ac, br dnyada
cehennemlerden geip ebedi gne' in na ulamak abas
iindeyken tabi olacaktan yarglamada, onlarn tanrlara yalvarmalarm ve
drstlklerini kanttayabilmelerine yardmc olmakt. Son durumada
savunmalarn yapan avukatlar4d(?) (Bkz. Kariye Son MaNteme)

Bu inan dorultusunda kurulan kltap-k

(ebedi gne) ilintisi, zaman iinde kitabn gizlilikleri
aydnlatan br sembol olarak ortaya kmasna
neden olmutur.

Gnmzde, eitimle ve retimle ilgili amb

lemler ou kez bir kitap ve bir meale ile
btnletirilerek ekHendflmektedlr. (Meale k veren
bir aratr.)

268
 Sanaf ta bir kitaba benzetilir. O da bazen ak, ayan- beyan o lu . Bu
takdirde ilkel maddesi ilenmitir. ayet kapal ise, lkel maddesi ilenmeden
oluturulmu demektir.
Genel olarak, kapal bir kitap ham, bakir bir m addeyi betimler. Her
kapal olan ey gibi O da, gizlerini iinde saklar. Am a aksa, ya da
alrsa, o zaman saklad m adde tohumlanm ve rnn sunmaya hazr
demektir. renmenin tadm ve zevkini tanyan ve bunu alkanlk haline
getirmi olanlara tm cmertfiini gsterir.

nsan kalbi de bir kitaba benzetiliyor. ayet aksa duygu ve

dncelerini gz nne serer, okunmasn kolaylatrr. Ama kapal ise
onlar hep saklar, hi gstermez.

Bu nedenle olmaldr ki, u Okuyabilirsen, her insan bir kitapdr*

denilmitir.

Dnya " ta sayfal bir kitap" gib id ir." nsan nasl insan o ld u " adh
kitapta unlar yazt:
Yeryuvaria byk bir kitap gibi ayaklarmzn altnda duruyor.

Yer kabuunu m aydana getiren tabakalar, her tortul tabaka, bir

kitap sayfas gibicfir.
Biz, bu kitabn en son sayfasndayz. lk yapraklan ok derinde.
Okyanuslarn dibi ve ktalarn temeli orada.
Bu ilk yapraklara, kitabn ilk blmlerinde daha varlamamtr.
Onlarda neler yazl olduunu, ancak tahmin edebiliriz.
nsanlarn yaad zaman yaklatka, kitabn okunmas daha
kolaylayor.

Scak lavlarn yakp buruturmu olduu sayfalar, yeryznde, da

silsilesinin nasl meydana geldiinin, baka sayfalarda, yer kabuunun
ykselip alalmas sonucunda, denizlerin nasl genileyip yeniden
daraldklarm anlatyorlar.

Deniz hayvanlarnn kabuklarndan m eydana gelmi olan beyaz

sayfalardan, beyaz tabakalardan hemen sonra kmr gibi kara
tabakalar geliyor.
Kain kmr tabakalarnn meydana getirdii sayfada, bir zamanlar
yeryzn kaplyan dev ormanlarn tarihini okuyabiliriz.

269
 Yer yer, elle izilmi gibi, yaprak izlerine veya kmr haline gelen
ormanlarda yaam hayvanlarn fosillemi iskeletlerine! rastlanyor.
Boyiece, sayfa sayfa, dnyann tm tarihini okuyabiliriz.
Kitabn kahraman, yani insan, ancak en son sayfalarnda belirir. lk
bakta, bu byk kitabn kahraman insan olmad sanrtabHir. Eski
zamanlarn dev fil ve gergedanlarnn yannda insan, ikinci derecede bir
ahs gibi grnr. Fakat bu yeni kahraman, gittike artan bir cesaretle n
plana kmaya balad.
Ve bir gn geldi ki, insan bu byk kitabn yalnz kahraman deH,
ayn zam anda onu yazanlardan biri olmaya balad.
te bir rman kesitinde, buz anda m eydana gelmi tortul
tabakalar arasnda bir kara izgi apak grnyor.
Doa denen kitapta bu kara izgi, a a kmryle izilmitir.
Kumlarla topran arasnda bu incecik a a kmr tabakas da
nereden kt? Orman yangm ndan kalm bir iz o tn x n i
Yangn zleri, geni bir sahay kaplar, buradaki izgiyse losdck. Byle
bir iz, ancak ateten kalm dabiKr.
Atei de, ancak insan yakabilir.
stelik, atein yannda insann daha baka izlerine: ta deflere,
avlanm hayvanlarn paralanm kemiklerine rastlara.)

tV YAZISI
(Mozaft battlr blme kadar otan aoKfc** konular antiktopedft bHgi
nHekindodlrlar.)
Hint - Avrupa d ailesinden olan ve Asurtular tarafndan Anaddu1ya
tantlan bu yaz, Asya kkenli, tek heceli ve bitiken bir yaz olarak
tanmlanyor, Franszca okunuu KNEFORM olup kitince (cuneus),
keiankjmma gelen kelimeden tremitir. Ancak harfler bir M ye
benzediinden, ivi Yazs demekteyiz.
Bu yaz genel olarak, cfikey, yatk, eik ve ke oluturucu eklide
kaznan 4 ivinin birbirlerine deiik biimlerde balanmasyla ya
zlmaktayd. Hitit ivi yazs ilk olarak Ktiepe* de yapt aratrmalar

270
sonunda, bir ek bWm adam olan HORONZNY tarafndan, KARATEPE
(Azfttewadd) de zlmtr. ivi y a z lisanlar farkl olmasma ramen,
Urartu, Frigya ve UkyaMar tarafndan da kuNamlmhr. Hititter ise M r
hierogMfini IDEOGRAM yani bir kavram, nesneyi ve fikri drekt olarak
anlatan, fonetik olmayan baz semboller eklinde kuNanm ve ivi yazma
da gemilerdir. ivi y a z , pimi toprak (ki) zerine yazicfcnda, STYLE
veya STLUS ad verHen ucu sivrtttHmi kam kalemlerle, ta zerine ise,
ta kalemleriyle yazmaktayd. Styte szcnn, bugn kullandnz
STYLO (mrekkep kalemi) He bir akrabal olduunu syleyebiliriz.(yarann
flkridk.)
ivi yazrian soldan soa, bazan da, antlar zerinde grld gibi,
yukardan aorya yazlmaktayd. Normal olarak kelimeler u ekilde
oluuyordu: Konson-Vokal, Vokal- Konson, Konsan-Vokai-Konson ve Vokal-
Konson-Vokal.
U M * tonu- nnmKH
ulan Hsanlan Luwtce
idi. Hurri lisan daha 1

ok devrin aydn O n jiM

nU
kiileri tarafndan kul 1 1 i 5 MtrviUa
i }
a s t
lanlmaktayd.
Diplomatik lisan ise, < r n H

Akata idi. W 1U
*

&

TABLETLER t U la

Kil zerine ka - c
0 < !<
zdktan to n a pii-
rilmif ivi yazl bel f
> > - UUI

geler olup, bugn uyva

mzelerimizde 100.000 E & I

kadar rnei bukm- <4l

M ra tl
maktodr. Daha ou
H earm
HATTUSA' ta kanlmr 4 I L lrU * l

olan bu tabletler ba
lca ki paradan c=3
oluuyor: Zarf kem,
metin ksm. Zarfn s

271
tne, oltann temi ve o devrin yntemlerine gre, adresi ve de iindeki
metnin bir zeti kaydedilmekteydi. Resmi belge niteliinde olanlar devlet
arivlerinde yllarca saklanrd. Bugn -e le geenler bu arivlerden
karlmlardr. Bu resmi belgeler, kral yllktan, mahkeme kararlan,
uluslararas anlamalar, yasalar, fermanlar, dini trenler, ynetmelikler gibi,
gereinde kanlp kantlanmay gerektiren evraklar oluyordu.
Tabletleri, Osmanl dneminde olduu gibi, arzuhalciler kerteme
almaktaydlar.

HEROGLF
Szck anlam Kutsal aret demek oksn bu eski Msr yazsna bir
tr Resim Yazs demek de mmkndr Bu teknikte, fikirler resimlerle,
resimlenmeye elverili olmayanlar ise, sembollerle tasvir edilmekteydi. r
nein. gz bakmay, gzetlemeyi, silahl bir el sava, bir ift ayak
yrmeyi, ilerlemeyi simgelemektedir. Dildeki deiik seslerin yerini tutan 24
ekilden olumu bir alfabesi bulunmaktayd. Hierogliftn gelimi olanlan
HYERATK ve DEM OTK isimlerini almtr.

Efsaneye gre, hieroglif ve saylann mucicfi, ay ve hekim tann (THOT)

dur. Bu tann hieroglif yazcdannm atas olarak kabul edilmiti. Yunanlnn
(Hermes) inden esinlenerek isimlenen Hermopotte kentinde saygnlk gren
THOT, insan gvdeli ve (Kara Leylek) = iblis bal olarak betimlenmifir.
Uyuduu zaman bam kanatlarnn altna sokarak, bir kalp ekline
girmekteydi. llerin ruhlarnn tartlmasna bakanlk ve lnn avukatlm
yapmakta, tartlan iyi ve kt eylem
lerin sunucunu bir tablete yazmaktayd.
Hieroglif ilk olarak Fransz Jean
Franote CH AM P O U JO N tarafndan
1822 ylmda okunmutur. CHAMPOLLON,
Napoieon Bonapart ordusunun Msr1 a
ayak basmasndan sonra, burada
aratrmalar yapan IHm adamlarndan
biridir. M.. 3000 yllannda kaleme
alnan Hieroglif papirs1 n cadndan
sonra M. V. yzyl da tamamen
unutulmutur. Anadolu da yaznn kul
lanlmas ise M . XX. yy dr. Bu

272
bakmdan AJacahyk4 te yazl belge bulunmamtr. Htttt hierogkfi ise
insan, hayvan... resimleri ve fonetik ekillerden olumaktayd.
Aadaki cmlede, tann Amon-R* run sevgili kardei. Asya1 mn
yamacs, mkemmel sava olarak niteledii Firavun Tutmes III. in dke
getirdii bir vg fadesi yer alyor. Cmle 9 kelimeden olumutur. Her
kare iinde bulunanlar soldan saa ve yukardan aa okunuyor. Tann
burada, kardei in " Senin gcn pek ok lkenin giri yollanna, g
tutan desteklere kadar Han ediyorum .(duyuruyorum)- eklinde bir ifade
kuUamr. Egyptoiojl ad verilen bu uzmanlk dalndan olanlar hieroglifi ana
dilleri gibi okumaktadrlar. Bizim diyebileceimiz unlar olabilir:
I.Tann, oturmu, Han ediyorum der. V.Kadar
II.Senin gcn V1.Atlan yollara,
III.ine, VII. Ve Vtll. Desteklerine.
IV. Birok lkelere, IX. Gkyznn...

I M III
1 POTS
<-----------------1--------------- -I--------1--------- 1------- 1___________I
IV V VI VII

VNT
__________|
IX

Firavun Tutmes, bu methiyeden ok holanm ve onu tapnaklarnn

duvarlarna ve obelisklerine de yazdrmtrjsuitanahmot Dikit Tat no
grld gibi)

FRESK - FRESKO
Fresko, ya, taze anlamna gelir. Zeminin zeri nce kaba swa He
kaplanr. Bu sva yice kuruduktan sonra, snm kire, mermer tozu ve
ince kumun kartrlmasyla hazrlanan dier bir alamla, ayn zemin ince
bir ekilde svanr. te bu sva vurulur vurulmaz, yani henz taze ve
yaken, ressam frasn alarak almaya koyulur. Snm kire yava
yava kururken atmosferdeki karbondioksidi emer ve henz ya olan

273
sva, bu arada, ressamn frasndan srten boyay da yutar. Sonuta
boya, kristal eklinde, duvar zerinde kalr. nemli otan, ressamn yapao
tabloyu, svann kurumasndan nce, bitirmesidir. Fresk yapmnda tek
sanat alr; alma yntemi mozaikten farkhdr. Kiliselerdeki ncil
sahnelerinin attn yaktal fon, gne n veya nlem tpk attn madeni
gibi, uzun mrl olma istemini simgelemektedir.

MNYATR
Batklarn Minyatr dedikleri bu slm resim tr, bamsz bir sanat
olmayp, kitap sslemek am acyla ortaya kmtr. Kitap, matbaann icat
ediliine (XVIII.yy.) kadar saray evresinde LEMA (okuma yazma bilen
smrfj'mn kutland lks bk tketim arac olmutur. Minyatrde canl renkler
egemendir. Mesafe belirtilmez, ahslar birbirini kapatmazlar. Yksek olan
yer arka planda gsterilir. Glge oyunu yaplmaz, sabs istryen bir uratr.
Minyatr yapanlara Nakka denilir. Minyatr ticari amok olmayp, sipari
stne yaplyordu. Bunlarda genel olarak tema, ou kez saray iindeki
okytaria ilgiliydi.
Trk top!umunda figratif resme, minyatr dnda da rastlyoruz.
Ancak bunlar Mslman olmayan yabana ressamlar tarafndan
yaplmlarda. Fatih tabtotannm talyan ressamlar Ferrari ve GentU Bellini'
ye yaptrmtr. slm dini nceleri nsan resmi ve heykelin karsnda idi.
Trk miyatr ressamlar eserlerinin atfna ender olarak isim ve imzalarm
yazarlard. stmdaki resim bk tr KTAP RESSAMLII olmutur.

HAT SANATI
Hat, aslnda Arapa kkenli bir szck olup, eitli ilim ve meslek
dallarnda farkl anlamlarda kullanlmaktadr. Gzel sanatkarda HAT, izgi
veya gzel yaz anlamna gelir. Bize slmtyette gemi ve eski yaznn
resim sanat He karmasndan ortaya kmtr. Mistik arlkl bir sanat
daldr. Geometrik ve dekoratif kurallar, yaznn duygularm ve yazmn
gzelliini ortaya karr. Peygamberimizin 11 gzel yaz yazm ak bir
devdir" demesi ve Kuran1n, Allah1tn emirlerini bize ulatran bk ara
olmas nedenleriyle, slm aleminde daima m barek bir ura olarak
benimsenmitir. Ayrca portre resimleme ve heykel yapmnn
yasaklanmas, sanatkarian gzel yaz yazmaya yneltmi ve dnya

274
a p n d a n yapm kaltgrcf ustalarnn yetimesine neden olmutu. Bu
yasaMamonm putperestlie olurluk vermemekten kaynaktandn belirtmek
istiyoruz.

KF YAZI
Kti yaz Kfe ehrinde Hk olarak. M.S IX Yzylda ortaya kyor.
Kuan ilk olarak kfi yaz ile kaleme alnmtr. Dekorattf amal bir yaz
tr olup, byk harfli otanma SLS, daha kk ve keli harflerle
yazlana NESH, REYHAN, MUHAKKAK...gibi isimler verilmektedir.

ARABESK
nsan ve hayvan figrlerini kutlanmay yasaklayan Arap sanatna att
bir olgudur. Tasvir etmenin kesin ve ak bir aamas, ayrntl bir izimidir.
Belirli bir biim de bir anlatma olmayp, belirti bir konuyu belirsiz
tekrarlarla byl bir ekilde anlatm amalar. Arabesk, labirent ve
rmcek a le bantlda. evreden merkeze ynelik bir gidi vardr.
Arap sslemesinin byk gizkfir.
Arabeskte iki befirti eleman grlr. Bitki a, yaprak ve gvdenin
yorumu ile izgi idealinin gelimesi.. Yani bir gazie grlr bir e, dieri
ise tam bir geometri. Yani bir demet ve dolam ba kompozisyonu...Hibir
geometrik temele dayanm adan izilmi ve hibir bitkisel motiften
esinlenmeden yaplm arabeskler de vardr. Bunlar sadece yaz
arabeskleridir. slmiyet put tasvirlerinin kesinlikle karsnda olduu ve S T
n egemenliini n planda tuttuundan, arabesk sonat, inde Kuran
ayetlerinin szlerini yanstr. Ne ba ne de sonu bulunu. Simgenin simgesi
olduu sylenebilir. rterek a a vurur, a a ra k gizler gfoi bir izlenim
yaratr.

MOZAK
Kk boyutlarda renkli talarn yanyana d
enmesiyle yaplyor. Talar zel olarak kaolin ve kifin
yksek atete piirilen paralan zerine silisyumlu bir sr
tabakas srlyor, partak olan yzne bir kat, karton
MeMhiM.

275
yaptrlarak dier mat yz, istenilen yere tatbfc ediliyor. Kuruduktan
sonra kat ayrlyor.
Mozaikbir resim trdr. Roma devri mozaik talan renkli cam ,
mermer ve kiremittendir.Roma1da mozaik YERDE, kaldrmlar zerindedir.
(Perge. Efes yam a evleri..) Bizans' ta. mermer kaplama teknii geliince,
mozaik duvarlarn stne ve TAVANA km, yuvarlak olan kelerin
dekorasyonunda uygulanmtr. zellikle mozaik, kiliselerde, br dnyann
gizlerini anlatmaya yarayan uygun bir ara olmutur. Kariye mozaikleri
dnyada, Ravenna IGisesinden sonra, ikinci derecede nem ve
gzelliktedir. Yunan ve Roma mo
zaiklerinde tema mitoloji ve gnlk
yaam, Bzansta ise tamamen de
necek kadar, dinsel konulardr.
Mozaik dekorasyonunda esas
sanat deseni iziyor, dier ii ve
ustalar izilen yerlere mozaik par
alarn yerletiriyorlard. MOZAK.
Yunanca M OYSA' dan tryor. Bu
szck, Sanatn Koruyucu Melei, an
lamna geliyor. Bunlar Zeus* n saylan

Antakya Mozaik mzesi, dekoratif ilevlf mozaik panolar bakmndan,

Tunus1 takinden sonra, dnyann ikinci derecede zengin mzesi olarak
tamnmaktadr.
Mozaik sanatnda ZAM ANA KARI DRENME esas alnmtr.
Selukluda daha ok minarelerde grlmektedir.

Bizans' ta mozaik ok kullanlmtr. nk mozaik III YANSITIR.

Aynca simetri de ok nemlidir. Ik ve glge hareket hissi uyan
drmaktadr. HAREKET SE HAYATTIR. Bizans' ta k ve glgenin
kullanlmasnn tek am ac budur. Dier bir deyimle, mozaii veya
kabartmay hareketli hale getirip, seyredeni sabit bir noktaya deil,
btndeki uyvsnu yakalam aya dek, gzlerini paralar zerinde
gezdirmesini salamaktr.
konoklazma kiriz devresi bir yana, dini sanatn bir yaprt olan Aya-
sofya1da tm bu zellikler gzlenebilir. Bilindii gibi ikonoklazma dnemi,
kilisenin yalnz teolojik deil ve fakat ekonomik gcn de olumsuz ynde

276
bir hayli etkilemitir. konokiazmadaki cereyan, Meryem1 i Tann sa1 ran
deil, peygamber sa1 nn annesi olarak kabul etmitir. Resim sanat
tamamen durmutur. konoklazmadon sonra, kilisenin zafer almeti olarak,
dini binalar, LATN HAI eklinde ina edilmeye balanmtr.

konokiazma sonras yaplan mozaiklerde, Meryem TANRI ANASI

olarak gsterilir ve kilisenin ana girii ie absttte yer alr. Kubbe gk1tr,
Naos ise yeryzn simgeler. Pantantiflerdeki Melekler (ERBEN) gk
kubbeyi sanki ellerinin stnde tutar gibidirler. ndi sahneleri aaya
doru, dzenli bir biimde, dnyevileirter.
Antakya Arkeoloji (Mozaik) mzesindeki M.S.11:111. Yzyllara tarihlenen
nl yer mozaikleri, ounlukla renkli doal talardan yaplmlardr. Bu
talar, bileimi tula tozu, kire, kmr crufu ve yumurta akndan olan
Horasan h a ra zerine yaptrlyorlard. Mozaiin yapm iin nce, sz
edilen haran zerine, istenilen resim izilmektedir. Sonra usta bunun
karsna geiyor ve gmleinin her cebine ayr renkte talan doldurarak
almaya balyor. Bylece
normal olarak, bir gnde 1/4
metre karelik bir panoyu
tleyebilmektedir. Harcn kalnl
ise 3-4 Cm . kadar oluya.
Antakya mzesinde ser
gilenen mozaikler aslnda
demeden duvara alnmlardr.
Bu uygulamann yaplmasnda
izlenen sra yle: nce pa
nonun st temizleniyor ve
karelere (poetlere) ayrbya.
Sonra fra ile beyaz tutkal
mozaiin stne srlp bunun da st, engebeleri gidermek amacyla,
birka kat Amerikan beziyle, yaptrmak suretiyle, kaplanyor. Bu ilemin
bitiminde, parseller Ispatula ile kesilerek, alttaki ana topraktan ince bir
orak yardmyla, dikkatlice kesilerek ayrlyor ve parseller kalba alnyor.
Daha sonra kesHen bu paralar, demir ereveler iinde kalba alnp
sabitletirilerek ters evriliyor ve duvara aslyor. Son olarak, scak suyla bez
kattan mozaiin stnden yavaa ekilerek ayrlryor ve ortaya kan
mozaik ykanp temizleniyor...

277
 Konya Karatay Medresesinin pantanttflerindeki stilize kfi yaziarta
buniann onlamlan vakm bir zam anda kefedilmitir. Bunlar aada
gsteri-voruz.

Ortodoks
Kiliselerinin
pantantifle
rinde da ha
nceleri de
muhtelif ve
silelerle konu
edildii gibi
ya 4 ncit
yazan, ya
da 4 melek
bulunur. Me
lekler Tanr
He (gkte)
yeri birle
tiren mesaj
tayacaklar
d*. Karatay
Medresesinin
pantantiflerinde de peygam ber isimlen var. peygam berlerde Tanrnn
mesajlann letmekle grevliydiler, (yazarn yorumu) Konya nce Minare
Medresesi, Alattin Camii, Milet lyas Bey Cam ii, Suttan Han portalierinde
stilize kufi yazyla simetrik olarak oluturulmu desenler gene bu kefi
gerekletiren kiinin! ileri srdne gre, (Muhammed) demektir.

CESEDN YAKILMASI (KREMASYON)

len kiinin maddesel, yani lml olan gvdesinin.dnya topranda
kalan (ehevi) kabndan kurtulan ruhu1nun. ate duman ile ge gitmesini
salamak am acyla yaplmaktayd. Bu dum an ayn zam anda ruhun
izledii yoldur. (Nefes) blmnde de deinildii gibi, baz dini trenlerde
yaklan ate, tts...dumannda, ge ycelmesi istenen mesajlar
bulunuyordu. Kuzey Amerika Kzlderilileri de, itikleri pipo dumanrun, lhi
gten yardm dHeklerini tadna inanmaktaydlar.

278
 PARFM (HO KOKU)
Yunan, Roma ve Yahudi toplumiannn dini trenlerinde zel bir
kullanm yeri ve amac bulunuyordu. Bu insanlar gzel kokunun Hhlann
houna gideceini, onlarn kabul ve beenilerini kazandracama
inanyorlard. l* nn bekletildii oda1da en ad verilen kokulu bir
akn yaklmas bugn bile cahiliye dneminin bir uzants olarak
srmektedir. Meryemin lm deinin yan banda havari Piene (Petrus),
elinde bir buhurdan sallarken gsterilif./XarJ>e mzestf

Manevi varolu ve ruhla akrabalk eklinde sembolletirilen parfm,

onu kullanann br dnyaya g ediinden sonra, onunla ilgili anlarn
kalcln salamakta ve anmsanmasna neden olmaktadr. Bu adan
parfm, hafzann d a bir sembol olmutur.
Koku, N kokusu kmak" deyiminde sezdirildii gibi, bir dayn ilk
habercisidir. Aynca koku, bir nesnenin tannmas veya gizli bir yerdeki
canh veya cansz varln kefedilmesinde etkili bir rd oynamaktadr. Bu
bakmdan koku, saklanmas g olan bir eydir. Koku alma duyusu
gelimi d a n baz hayvanlarn adeta bir savunma arac olmutur.
Eski a mezarlarnda ok sayda (gzya) ve (parfm] iesi
bulunmutu. te yandan cesede ve mezar tana da, genellikle onun
salnda kuHanek trden, kokular srlmekteydi. ok tanrl dnemde
tanr heykellerine kokulu yalar srld de saptanm bulunuyor. Bizim
bu konuda zerine eHeceimiz d gu , gzya ve kokunun manevi
etkinlii olacak: Bikncfii zere gzya, len kimsenin ardndan duyulan
en gerek ac ve zntnn ifadesini yanstan ve g z pnarndan,
(kendiliinden dklen), bir sudu. Bunlarn toplanarak bir ie iinde
mezara konulmas, bu acnn bir simgesi dm akla beraber, onun toprara
kararak, sevgi balarnn srekli olaca ve ondan kopmayaco,
anlamna geldii de dnlebilir. Kokuya gelince; o da av bir
maddedir. Sonunda ienin krlmasyla ayn toprakta kalp, kendisini
geride kaiankmn anmsamasna yardmc olacaktr...

stmda mevlit* okunurken, bir buhurdan iinde, d aac denilen bir

bitki yaklr. d, Hindtstandan gelen, kokusu ho bir bitkinin kkdr.
2eilikie ba arsna iyi gelcffi saptanmtr. Dier szn ettiimiz batl
nanlarla bir lgisi yoktu. Sadece mevlit1 in daha ho bir hava iinde
dinlenmesi am acyla yaklmaktadr.

279
 Vkrioc Hugo' ya gre parfm, n da bir semboldr Hugo, * Lamba
bir bitki, parfm ise onun d r!11demitir. Batzak* a gre de her koku,
bir hava ve k kombinezonu (birieimi)dir.
Sonu olarak; parfm* n hayal gc ve arlan tazelenmesi
zerindeki etkisinin bir gerek olduunu,bunun yan sra, insan yerine
gre heyecanlandran ve ehevi arzularn krbalryan bir madde
olduunu da belirtmek istiycruz.

PRAMT (EHRAM)
Eski Msr* n kral {firavun) ve kralielerinin
grkemli mezarlar olan piramitlerin
sembolizm1deki yeri, lnn stn rten ve
ykseli algs yaratan tepecik, ta yn ile
ilgili...Yorumcular, yer kresinin jeolojik
oluumunda ilk olorak ortaya bytesine VtM f j - -r

tatan kayalar kmt, diyorlar. Bu nedenle piramitler douu ve sonra

da varoluu simgeliyorlar. Ayn zam anda lnn stnde
yaptatnkkmdan, lmle mcadelenin bir iareti saylmaktaydlar...

Piramitler TERS EVRLM BR A A C A 1 da benzetilmilerdir. Bu

durumda kk yukarda bulunduundan, yerle gk arasnda mistik
trman iin balant kuran bir merdiven olmaktaydlar do zirveleri gibi,
yaratana doru ykselii salyorlard.

Msrdaki byk GZEH ehramnn kare olan kaidesi evresi tpatp,

a p ehramn yksekliine eit olan bir dairenin em ber uzunluuna
eittir. Bu orantda kare tabanla ember ilikisinin ykseklikte ifade
edilmesi amalanmtr.
Krallarn ve kullarnn nazannda piramitlerin patik bir ilevi vard.
nk kral, halk zerinde egemenlik sren kutsal bir varlk saylyordu. Bu
fani dnyadan ayrld zaman, yankm dan geldii tannian arasna
ykselecekti. O gk yzne karken, piramitler olaslkla onun bu kn
kolaylatracaklard. Ama hereyden nce onun KUTSAL BEDEN* nin
korunmasn salyordu. nk Msrllar ruhun teki dnyada da yaamn
srdrebilmesi iin bedeninin korunmas gerektiine inanrlard. Bu yzden
kank bir MUMYALAMA yntemi uygulayp, bedeni sarglar iine alyor
ve cesedin bozulmasn nlyoriard. Piramit kraln mumyas iin ina

280
 ediliyor, ceset ise bu koskoca TA DAININ tam ortasna, gene tatan bir
gmt iine yerletiriliyordu. Dnya tesi yolculuunda krala yarchma
olacana inandklar birtakm bysel iaret ve ekiller iziyorlard. Ancak
Msrllar iin bedenin korunmas yeterli deildi. Kraln d grnmnn de
korunmas gerekiyordu ve ancak o zaman varlnn sonsuza dek srmesi
daha kesinlik kazanacakt. Bunun iin heykel yapclarndan, anmaz
tatan, rnein granitten, krallarn bir portresini oyup yapmalarn istiyor ve
bu oyma imgeyi, ruhta o im gede ve im ge sayesinde, yaamn
srdrsn diye gmte, kimsenin giremiyecei bir yere koyuyorlard. Bu
inan ve gelenek dorultusunda M . I.yzyln bir rn oian
Kommagenes kral Antiokos1un Nemrut Da zerindeki tmlsnn iinde
de ayn trden heykellerinin bulunmas mmkn grlyor...
Msr piramitleri iine gml o gl kiinin teki dnyada da
kendine yakr bir yaam srdrebilmesi iin, bir hizmeti kadrosunuda
hesaba katyor ve onu, ldrdkleri uak ve tutsaklarla birlikte ayn yere
gmyorlard. Roma1da da grlen bu tr gmtterde ele geen baz
resim ve aralarn ise ona br dnyada yardm dokunsun ve kolayca
yeni dostlar edinsin diye, yanlarna konulduu sanlyor...

TMLS
Bunlar da, toprak veya kk ta paralarnn stste ylmalaryla
oluturulmu antsal mezar yaptlardr. len kiinin cesedi onun iine.
, ayrca bir mezar ukuru kazlmadan, yerletiriliyor sonra st toprak bir
tepecikle rtlyordu.
Greke Tymbos ad verilen bir gm ekli olup. Anadotuya Trakkar
tarafndan getirildii sanlmaktadr. Ailenin gc ile orantl olarak srtlarda
ve tepelerde yaplmlardr. lk rnekleri M..2000 yllarna tarihlenen tm-
islerin atlar iin de yapld saptanm bulunuyor. Mezar odasna
DRAM OS denilen bir dehlizden girilmekteydi.
Anadolu1 da Frigryallar, byk olaslkla, onlardan nce Htriler,doal
tepeciklere kazdan ve ktklerle desteklenen uklurtan, scaktan ve
souktan korunmak iin SIINAK olarak kullanmlardr. TAHIL AN BARI
grevini yapan ve tepeden bir merdivenle inilen benzer ukurlar,
zellikle talya' da, Almanya1 da, Libya1 da ve Kappadokya blgesinde
yaygnd. Toprak aslnda, d etkenlere kar iyi koruyucu bir maddedir.
Ayrca, bugn de grld gibi, Kappadokya toprann ayr bir zellii

281
vard. Latincede kuyu, (puteus) ad verilen bu kuyularda saklanan
tahllarn yllarca bozulmadn, rnein, budayn elli yl, darnn da yz
yldan fazla dayand sylenir. Bu ukurlar her yl 24 Austos ta alr,
iine hasattan alnan buday konulur, 8 Kasm1da tekrar alarak iindeki
tohumlan ekmek yapmak iin karlrd. Am a treni kutsal bir nitelik
tamaktayd. llerin ruhianna bir kap almaktayd sanki...Yani ayn
yap, hem hazine, hem anbar, hem de G M U T tur. nanlara gre, daha
bandan itibaren, ruhlar ve tohumluk budaylar yan yana yaar. Buras
bir ller evi, yeralt dn-yastmn bir eiiydi.
ok eski zamanlardan beri, tapnaklar ve gmtterie bontb olduu
iin bu tahl ambartanna yaktrlan kutsallk, yer altna saklanan tahln
llere demesi nedeniyle verimin artt inanan dourmu, olayn btn
de Hades1in kard, anasnn ardndan gzya dkp yas tuttuu, ybn
te birinde yeraltndaki sevgilisine dnmesi kouluyla salverilen gen
kza ilikin bir sylence olarcfc tasarlanmtr. Bu kz tarm tanras
Demeter1in kz Persephone olup gmlen ve yeniden doan tohumluk
ekinin ruhudur.
TMLS ad verilen mezar yaptlar Be Likya blgesinde grlen ve
bu uygarba zg LAHT lere uygulanan TAHIL AMBARI biiminin bu
inan ve dnceye dayal olduunu kabul etmenin hatal bir yaklam
olam ayaca kansndayz...
N o t Tahl ambarlan enekle tapmaklara biti* buknurtk. avutope, Erzincan
Aftntape (Vrarhj). Haluta Byk Tapmak ve Seluktaki St. Jean BazUakatt
yarvndckl sfib...

TmiCsier lnn fiziki arln yer ekiminden kopararak, onun Tann

Ltf ile ge doru ycelme arzusunun gerekletiriyordu..

ANA - ANNE
Konuya deniz ve topraa dnerek girmek istememizin nedeni,
sembolizmin ANA1yi DENZ ve TOPRAK1la ilikili grmesinden ileri geliyor.
nk bu ikisi de anadaki gibi, iinde doumun gerekletii bir rahme
sahip olduklarndan dii oluumlar gibi nitelenmekte, dolaysyla yaamn
dinamik sembol olarak deerlendirilmektedirler.

282
 Genelde anaerkil bir toplum yapsna sahip olan Anadolu
mitolojisinde M AARA1da bir rahimdir; dii ve ana olan doa parasdr.
Antik ada Ana tanralarn hepsi bolluk, bereket ve retkenliin
sembol, bunlarn yapc ve ayn zam anda koruyucusu olmulardr. Yunan
mitolojisinde, nce Gaia, sonra Rea, Hera, Demeter, Artemis; Msrda s,
Babilde ve Hitit* te Kibele ve tar, Hndularda Koli, bunlarn bata
gelenleridir.
Bu alarda, zellikle Anadolu1 da dii tanna kltnn egemen
olduu grlmektedir. Dier bir deyile, Anadolu bir A n a tanralar
diyar olmutur.Anadolu szc bat dillerinde "gnein doduu yer"
an-lamna gelen Anatolia veya Anatolie olarak yer almtr. Aka
grlyor ki, Anadolumuz gerek gerek analarla dopdolu olmas, gerekse
uygarlk gneinin, hemen her evrede, lk olarak doduu ve sonra
batya gittii, bir lke olmutu...
Ana tanna ktt aslnda anaerkil bir toplum dzenine
dayanmaktadr. Yani retilen vartm babas aranmaz; nemli olan ve n
plana geen olgu, sadece retme' dir. Anaya gelince; o sadece yaam
boyu rettiinin sorumluluunu stlenir ve bunun gururunu duymak ister.
Amazonlarda da durum byle olmutur.

Deniz ve toprak, birbirinin tamamen kart olan D O M A K ve LMEK

denilen ki gerek olayda, art ve eksi ynden olmak zere, bir tr
benzerlik ve edeerinle gsteriyorlar. nk yaam denizlerden
balamtr; bunun bitimi ise topraa girmekle gereklemektedir...
Ana rahmi gvenli bir smaktr. Orada ok farkl bir besleyicide,
scaklk ve evkat bulunu. Bu nedenledir d, Hristiyan gelenei kiliseyi tpk
bir ana gibi niteliyor. Dinlerine bal kiiler orada bir araya geldiklerinde,
kendilerini bir ana kucanda gibi hissedip onlara balanan yaamn
tadn yeniden duyduklarn sylyorlar...
nsanlarn doumlarndan itibaren bilinalt bir etki ile hep ana
rahmine dnme arzusu, evrensel boyutlarda kanmanm bir duygudu. Bu
eilimlerini farkna varmadan deiik hareketlerle gstermektedirler. Daha
ncede deindiimiz gibi, adeta ana rahminin armn yapan denize
atlamakla duyulan zevkin, bu zlemden kaynakland btte savunuluyor!...
POTERN* ler, Hattusa ve Alaca Hykte grdmz yeralt
geitleridir. Bunlar da, kama kurtulma ve son are okan snmak

283
giriimiyle ilgili yaptlar olduundan, uterus (rahim- matris ) kanairyia
czdetirilmektedirier.
konografi* tabloiarda sa* nm doum sahnesine dikkat edecek
olursa. Kutsal Ruh' u simgeleyen bir k yeni domu olan ocuun
zerine irvmektedir. Bebek sa sanda benzeyen bir kabm iinde
bulunmaktod*. Biz bu ayrmty iki ekHde yorumluyoruz: Bu, ya lahrte
benzetilmi bir beiktir, veya bilinalt a n a rahm ine dn zleminin
sembolik bir dnce ile yaratlmasdr...
Meryem de Tanr anas olarak bilinir. nk sa1 yo Kutsal Ruh
aroctk He hamile kalarak sa1y dourmutu. u halde ocuk dourmak
ve ana olmak iin bekaretin yitirilmesi bata gelen bir zoruniuk ve
koul deildir (I) Tanr isterse, doann maddesel olan yasalarna aykr
olarakta, bir inam dourabilmektedir...phesiz fantezi bir yaklamla
szn ettiimiz bu konuyu, gene ayn yi niyetimizi koruyarak, gnmzde
uygulanan tp ocuk dourm a olayna edeer bir yaklamyla,
ilitirmeyi uygun ve yeterli buluyoruz!...
Franszca dilinde (La mer) deniz. (La mre) ise anne demektir. Yazl
ve okunularndaki benzerliin bir raslant rn olmad belirtilmeye
deer bir olgudu. te yandan Trke (anne) szcnn. Meryem1 in
annesi d a n ve (an) oiarak telaffuz edilmekle beraber, (Anne) darak
yazlmasn da ilgin buluyoruz. Smer Ana tanrasnn acknm do Anna
d mas (anne) szcnn kkenli hakknda fikir vermektedir. Anodokf da ana
tanna 'Hannahanncf ya da m
Anncf adkxyta ank

Hemen tm uluslarn O C U K DLLER*

nde ortak bir yon bulunuyor: Bunlar, kundak
ocuklarnn refleksleri sonucu kardklar
ANNE ve MEME gibi szlerdir. nk (na)
ve (ma) heceleri, bebek yataki ocuklarn
kolayca telaffuz etmeleri nedeniyle, ilk
syleyebildikleri szler arasna girmektedirler.
Ancak bir ocuun, anasnn memesini
emerken, birden meme azndan ekilirse,
gene (mem) gibi bir ses kararak, tepki
gsterir, te bu szck daha sonra ocuun
bu ilk sesinden esinlenip deiikliie
uruyarak, MEME, M M EL...gibi, yabana
dillerin zgn fonetikleri ynnde, aa

284
yukar birbirlerine benzem$erdir. Anne ve baba iin, sylenileri (madr,
facfcr, peder)., olan szcklerde de aym benzeyileri farkediyoruz. Bu
yaklam iinde yaptmz aklama ve deerlendirme, bizi sonula dleri
oluturan lk v e lkel konuma szcklerinin bile, gene ana1 dan
doduu veya ondan kaynakland, yargsna ynlendirmektedir...
Tremizde ae bollt olan kiilerle ilgili isim bir hay ok. rnein,
teyze, hala, am ca. day, gelin, damat, kaynana, kaynata, kayn valde, kaym
peder, baldz, bacanak, yeen, dnr, enite, elti, grm ce, yenge, st
karde, torun, ebe...O ysa yabanc top-lumlarn dilleri bu konuda, bu denli
zengin deil. te bu zeliin Trk topiumunun He yapsna ve bireylerine
verdii deeri gstercSi kansndayz.
Frikyallonn Ana Tanras Kibele (M agna Mater) Anadoludcm Roma' ya
tand. Dinler tarihinde eine ender rastlanan bir olayd b u ... Daha nce
ise, Demeter Atina1da Ana Tanraya snm, onu Demeter* le birletirerek
bir devlet tanras yapmtr. Sonu olarak biz, Kibele1nin batya, Anadol
dan gittiini savunuyoruz. Ancak, Anadolu1 nun simgesi olan byk
tanrann Roma1ya getirilmesi, Roma imparatorluunun kaplarm Anadolu
ynne amasna neden olmutur. Sonuta Kibele sadece uygarlk ve
kltrn merkezi saylan Anadolu' nun deN tm Dou Akdeniz
evresindeki lkelerinde tanras olmu ve uygarttkksnn yaytfmosnda bir
kpr grevi yapmtr.

M . V binlere kodar, kadn egem en bir D O U R G A N olduundan

tanrlar hep kadn kimlikli olmulardr. Ancak. Tevratla beraber. ADEM -
HAVVA olaynda Havva* mn Adem* in kaburga kemiinden ve daha
sonralar mitolojik dnemde, Athena*nn Zeus* un beyninden yaratld
inantan yaygnlanca, bu kez erkek DOURGAN* lk sfatm kazanyor.
Ana szcnn, " temel, esas otan ey..." antamtann veren bir sfat
gibi kullanld pek ok deyim var; aaya kardklarmz buntann
batcatandr:

Ana yol. ana cadde, ana fikir, ana hedef, ana para, ana vana, ana
vatan, ana defter,- anadil, ana direk, ana doru, ana duvar, ana kap,
anakara, anakent, ana kesir, ana kk, ana kuzusu, anaterim, ona tzk,
anayasa, anayn, anayurt, ana okulu, ana ses, anahat v b ...

285
 KOCA ANA- KOCA KARI
Anadolu mitolojisinde Byk Ana, Tanrlarn Anas, veya Tann Anas
demektir. Orta Dou Koca Analar lkesidir. Anadolu1 da Klbeie Ana,
bakiredir. Babasz olan olu Aitte onun ayn zam anda atKlr. Babii
lkesinin Koca Anas ftar Ana* dr. O da bakiredir. Babasz doan olunun
ad Tammuz1dur. (Bir ay ad olan Temmuz ve damzlk szckleri buradan
kaynaklanmtr.) Msr lkesinin Koca Anas ste Ana1d r , bakiredir, babasz
olunun ayn zam anda sevgilisinin ad Osirte'ttr.
Bat Anadolu ve Gney Anodolu blgesinin Koca Ana* s Artemistir. O
da bakire olup olu ve sevgilisi Adonte tir. Zaman iinde Kibeie' nin yerine
gemitir.
sa1 nn havarileri Hristiyan dinini yaymak iin Msr, Irak, Suriye,
Anadolu, Yunanistan, talya gibi K O C A ANALAR LKELER* ne, bereket ve
reme tapm otan bu diyarlara giderek yeni dini yaym aya altlar.
Havari Jean Efese geldi, sa1ran anas Meryemi de getirdi. Meryem de bir
Koca Ana* dr. Bakiredir; olu sa babaszdr. Adna Meryem Ana deniliyor...
Koca Analar A y Analardr. Bereket tanralardr. Hristryaniar Meryem
Ana* ya Ntre Lune yani " Bizim Ay " derler.
Koca Kan deyimi buradan douyor. Koca Kan, reme tannaian
olan byk tanralarn semboiiemi bir temidir. reme ve bereket
mevsimi oian ilkbaharda turlarda " hdayf- nablt " (kendi biten) yetien
otlardan yaplan ilalara * Kocakar ilac" denmesinin bu gelenein
geliiminden kay-nakland sanlyor...

FALI OTLAR
Menei Smer lkesidir. Smerierin Nuh' u Umrapitum' un, yerattnn
tesinde, lm deryasnn ortasnda, ebedi hayat adasnda Gtgarru1 a
verdii, Gtgamtn da yeryzne knca, bir kaynaktan su ierken ylana
kaptrd ebedi genlik otunun semboldr.
Ebegmeci, Meryemanaeli, glhatmi, adamotu, gzetavratotu, iek,
mersin, hayt, kekik, buhur, rekotu, sarmsok. susam, ve tekiler, gkteki
ayn yeryuzndeki temsilcileri olan Ay Analarnn veya Koca - Analarn, ilh
analarnn, Byk lheierinMo ca n tttren", onlardan Hel alm olan *
koco-kanlann kullandklar eylerdir.

286
 DEZS (DUA)
Hristiyan ikonografisinde ska rasiadtmz bu l kompozisyonda,
ortada sa, onun her Hd yannda vafttzci Yahya (Jean) ve Meryem bulunur
ve daima sada yer akr. sa1 ya insanlarn gnahlarn affetmesi iin
yalvaryorlar. Aziz resimlerinin kHise duvarlarnda gsterilmesinin
ya sa k la n d (ikonokknma) srecinde, zeltikie Kappodokya ik Ortodoks
kiliseleri iinde ilgin bir grnm var: Ortada, douya dnk bir ana
abslt, bunun yanlarna simetrik olarak iki kk abst daha kazlarak
eklenmi bulunuyor. Aslnda ilev olarak bu biimin gerekli olduuna
(hayr) dememekle beraber, insann aklna, (sanki bu l kompozisyonu
resimyerek gstermedHderinden. onu kaamak olarak. kHise mimarisi iine
sokup yanstmak istercesine, bir am a m gdyorlard?) demek geiyort...

KADIN VE ERKEK SEMBOLLER

Yunan mitolojisinden
,.8 - esinlenerek biimlendirilmi
olan bu sembollerin daha
.A .
ok biyolojik tantmlarda
kullanldn gryoruz. Erke
l
i simgeleyen ekH Ares
(Mars) la ilgilidir. Daire onun
kalkan, ok ise rmzrotdvr. Bu
12 figr Perge ge dnem
kapsnda do var. kadnnla
Ksaltlm astroaoalk iaretler: ise Afrodlt (Vens)1 in ayno-
I.Gne,2Uerk(lr,3.Ve&Ua,4.DUaya,
5.Kare,o.eitli geeegenlera7.Jpi
sdr. Ares, Roma1 daki
ter ,8SatUra,9.Urans,10.Nepta, karl Mars olan, bir sava
II.Coaet,12,Ay
tanrsdr. Roma devleti bu
tanrya nekadar deer vermi, sayg gstermise. Yunan dnyas onu o
kadar hor grm, sevimsiz ve gln bir kii olarak canlandrmtr. lyada1
ran beinci blmnde konu edilen Truvosavanda, Ares1in asl ekimesi
Athenailedir. nkAthena, aklnynettii sava, Ares ise aklszca, kr
krne arpmay simgeler. Bu atmada elbette ki akl stn gelecek
ve Zeus1un kafasndan kma ve onun kalkanyla den Athena, zafer
kazo-nacaktr...

287
 Afrodite gelince ; o bir ak ve gzeMk tanncreckf ; denizin kpkl
daigalannda domutur. AphrodHe isminde (Aphrot) kpk demektir.
Afroditin efsaneleri daha ok sevgi, sevime ve kskanlkla ilgili olaylar
ierir. Afrodttin birok sevgilisi olmutu. Bunlardan bii d e Ares' tir. Atroditin
Roma1 daki ismi Vens1 tr. Vens aslnda ok eski bir Latin tanras
olmuken, daha sonra Yunan etkisiyle Afrodffle bir tutulmutu. Afrod kft
Anadoiuda tek formala (monoteizm) geiin eii ve ncs olmutu.
Yunan ve Roma tapvvak mimarisinin en arpa elerinden olan
stun balklarnn erkek ve diilik karakterini yanstt ileri srlyor. yonik
olanlar daha ok erkeksi grnmldrler. Korentienler ii, Kompazttier ise
her ikisinin karmndan oluturulmutu.
Aoda tantlan bu semboller iinde, astronominin mitolojik erkek
sembolnn aynen Mars gezegeni iin kutland grlmektedir.

6Q o a o t )
Erkek Kadn Dnya Vens Mars Gne Nepln

Smer uyari&ndan efe geen fabietfer de erkek ve kackn cinse/ organ/an

ipk gsterilen biimde semboiiepfrtlmifhr.

0
(Munus)
v(U)

YN
Geni anlam da, dnya kresinin uzaydaki konumunu belirti bir
ereve iine oturtup kendimizin bu erevedeki corafi durumunu
saptayabilmek am acyla gnein hareketlerine bal kalarak,
isimlendirilenevredir. Yn tayininde balca faktr gne olmakla
beraber ay ve baz yldzlardan da yararlanlyor. rnein, Kutup Ykta
manyetik kuzeyi en doru gsteren bir gk cismidir.

288
 Drt A N A Y N var; bunlar dou1dan, yani gnef1le bakyoc ve batr1
ya geiyor. Bu izginin geometrik olarak stnde kalan yne kuzey,
attmdakine de gney diyoruz.
Pratik olarak ynmz bulmak iin, gnein doduu yn bulmak
yetiyor. En gvenir olan SA kolumuzu o yne uzatyoruz ;dier ynler
kendiliinden beliriyor. Ancak aroda TAL adm verdiimiz ikincil ynlerde
var. Bunlar ise normal olarak, rzgrn esi ynlerine gre isimlendirilmiler.
Tm bu ynleri bir arada ekillendiren aracn ad RZGR GL.
Rzgr metninde de deinildii gibi, rzgr kutsal
saylan bir doa olay. Hatta ezoterik evreler rzgr
Tann' mn nefesi (flemesi) dndklerinden, Ortodoks
Ham belirliyen daire iine bu rzgr ynleri de
izilerek gsterilmek istenmitir.
GdJTB.VTMV ''1'P ' OOUTU
Yukarda deindiimiz hatrlatma corafi ynlerle
HgUl. Ancak bizim incelemek stediimiz konu, ynlerin ' r V
insan ve onun yaam felsefesine Hikin olacak.
Ynlerin, yn olgusunun kiisel ve toplumsal
yaamdaki yeri ve rol herkese biliniyor. Yn tasorianan bir yere, bir
am aca gidebilmek, ulaabilmek iin tutulmas, tabi olunmas gereken
olgudur. Buna istikamet veya YAN1da diyoruz.

Yerine gre yn kavram TARAF szcnn ierctii anlamlara da

sahip oluyor. Kimi kez politik, sosyal ya da cinsel tutum ve grler sa,
' sol merkez, orta, ortamn sa, solu...gibi geometrik ifadelerle de
somuttatnld gibi sac, solcu ve bunlarn an ularm destekleyenlere
an saa, solcu diye isimler takm bulunuyoruz. Sa, biraz daha tutucu,
kat (salam 7), sol ise nispeten liberal, deiken, serbest...

DOU- BATI
Bugn dou il* bat' nn karlatrlmasnda gzlenen olgu, ou kez,
(maneviyutln maddecilik, hareketsizliin hareketlilik, dncel ya da
mistik yaamn daha aktif bir yaam, metafiziin psikoloji ya da mantk )
karsnda oluturduu ve zihinlerde yereden izlenimin, dou* n n baz
ilerici lkelerinin batllama giriimleri nedeniyle, kuramsal bir, alanda
kalddr. Bununla beraber, corafi blgeleme yokluunun' ortaya

289
koyduu farichlk verileri, dou ve bat' nn bir karttk sembol olma
zettiini srdren nedenlerden biri oimaktodtf. Ancak tm bu soyut
olgularn yannda, gnein dou* dan doup, bat lkeleri ynnde
batmas, asta deimeyecek farkUlkJann en banda gelen corafi ve
astronomik bir olay olarak sregeliyor...
Yn aslnda suftzm' de kutsal ve nemli bir e olarak yer almtr. Bu
felsefeye gre, bat gvde, dou ise onu yaatan can ve ruhla lintisi
olan ynlerdir. Bat' da daha ok gzle grlen ve elle tutulabilen
(ekzoterik). dou1da ise gizli, batini (ezoterlk) olay ve olgulara kar bir
eilim bulunur. Dier bir deyile, bat m a d d e ye , dou ise ekle nem
vermitir..
Dou, n kaynakland yndr. inde dou lkbahar, bat ise
Sonbaharn, bulutun, durgun suyun ve batakln karldr. Bir budist
efsanesine gre, Buda AMTABHA bat1 da oturur ve llerin ruhlarn
burada kabul eder. Dinsel erikli trenlerin ou, gnein tam olarak bat
ynnde batt tarihler olan ve yazla k sonunu belirleyen. 20 Eyll ve
16 Mevt1a doru yaplr.
Sufi felsefesine gre, bat ve dou corafi olmaktan teye metafiztic
ve sprttet bir anlam tamaktadrlar.
sa1 dan ok ncelere uzanan alardan belirli bir zam ana kadar,
ruhsal alanda olduu gibi maddesel konularda da zamann teknolojisine
katkda bulunan, hemen tm keif ve cat eklindeki yenilik hamlelerinin
hep dou* dan bat1 ya geip orada yerletiine, ancak daha Heri
dnemlerde bunlarn batl gr ve teknii ile gelitirilip, tekrar dou1ya
iade edfldiine tank o<maktayz. rnein, gne, ay ve ykiztara tapan
Babiltiler, igdleriyle gelitirdikleri matematik ve astronomiyi, yldzlar
bilimi olan astroloji batl inancn, ay, hafta ve gn deyimlerini, l ve
tart birimlerini dnyada iik kez bulan ve kullanan, toplum olmularda
Babillilerin sava bir kavim olmalar, bu bulularn iki nehrin dtma
taarak, gittikleri her yere de tanp tanrtlmasnda balca etken
oluyordu. te yandan, Hristiyanln gene douda yeerip, nti* le beraber
(Anodokdan geerek], bat lkelerine gittii de bir gerektir. Son olarak,
seramik eya ve ahap barnaklarn yapm (Neolitik a, atalhyk ve
Haclar), yaz, cam , kahve, portakal, hal ve kilim dokumocjit, ipek... gibi
bulular, hep doudan batya gidenler arasnda bulunuyorlar. Bu arada
douya zg baz rf ve adetler arasnda, Anadolu kkenli olan silah

290
koleksiyonculuu fikrinin btie, Hol Seferleri srasnda, batrya tantldn
syleyebiliriz.
Bir sonraki, Sa ve SoT un yorumu" blmnde de deinilecei gibi
dou, ezoterik sembolizmin (sa yn olarakta). birok oiumlu yorum ve
yarglarm dayad, bir mesnet olmutur. Bu mesnedin temel ta ise, scak
ve aydnlk yzn gstererek yeniden dou mjdesini getiren gne1in,
hep bu ynden domakta oluturduu bir etkilenme ile glenmiti. Bat
ise gece, karanhkiar diyarma dalmann balad bir izgi gibiydi. Hatta
buras dinsizliin giri ve k kaps oluyordu.
zet olarak aklamaya aithmc bu olgunun, Hristiyanlk
dnemine kadar uzanan izlerini bir ok yerde grmemiz mmkndr. Biz
sadece bu konuda, Seluk* taki St. Jean bazilikas vaftizhanesinde bulunan
vaftiz havuzundan sz etmekle yetineceiz: Sz konusu teknenin sekizgen
olarak biimlendirilmi olmasnn, sekiz1 in haftann yedi gnnn
bitiminden sonraki yeniden dou inancyla ilgili olabilecei kansndayz.
Ayrca hala Artemis klt kalntlannm sregeldii bu blgede Hristiyan
dinine gemeyi kabul edenler iin vaftiz olma zorunluluu olup,
uygulanmas bu kk havuzun iindeki sudan geirilmekle yaplyordu.
Havuzun dou bat ynnde olmak zere, er basamakl ini-k
merdiveni var. Ancak buraya girenler aym zam anda. Artemis tapnainn
bulunduu (bat) ynn kuNamyoriar ve bu seimleriyle niyetlerini sanki
"batdan, geceden, dinsizlikten geliyorum , eklinde fade etmek istiyorlard.
Baz yorumculara gre ad geen vaftiz teknesi, Kmldenizi, bazlarna
gre de bir kabri (mezan) simgelemektedir..

B a ti

Yukarda bk nebze deindiimiz gibi dou ve bat ynleri ile yaplan

yorumlarn sa ve sol ynlerle olan sk bolatlanna tank oluyoruz.
Bat mazi, yani gelip gemi gnlerin bir simgesi de olmutur. nk
gne dnya kresinin batsna giderek orada batmakta ve o gn ve

291
gelecekteki btn gnleri orada maziye, onun karanlklarna
gmmektedir.
Bat* mn ayn zam anda dii nitelikte yani (alc) olduunu dnrsek
tm d ia obje, d a y ve olgulardaki gibi batnn da gnei iine dc*m
kabul etmek sembdizm prensiplerine aykn dmeyeceini
dnyorum...

SA VE SOL'UN YORUMU
Baz Yahudi yorumcular, Adem' in sadece iki cinsiyetti (hnsa,
androgyne) olduunu sylemekle kalmyorlar, onun sa tarafnn erkek,
sdunun ise kadn dduunu da belirtiyorlar; sonra da NTanr onu kiye
b ld , erkek v e kodn y a ra tt!, diyorlar...te, Ortaa Hristiyanl bu
yorumu benimseyerek hemen kapm ve tm ikonografisinde, sa erkek,
sdu ise hep dii cinsiyetti darak deerlendirip, bu gelenei (sembdizm
literatrnn szlne), byk harflerle kaydetmitir. Kutsal Kitap' ta
Sanza baknz I , deniliyor. nk orars cennetin bulunduu yndr. Bu
inanan en anlaml biimde yanstld yer, SON MAHKEME sahnesidir. Bu
tablo zerinde gzlendii gibi, cennetlikler sa planda, cehennemlikler ise,
sa' mn ayaklan altndan kaynaklanan ve sola doru akan ATE NEHR*
inden cehennem glne doru, zincirlenerek gtrimektedirier. Gene
Hris-ttyanltkta, sa daima erkek ve aktif dmutur. Aynca sa tanrsaldr,
gndzdr, dum iu ve yararl da n eylere aittir ve gelecek zamandtf.
Sola gelince, bu yn daima pasif, eytani, dii, g e c e , dumsuzluk ve
yararszlktr ve maziyle ilgili bulunur.
Yaptmz aratrmalarda, hemen hemen tm mitdijilerde,
geleneklerde ve alkanlklarda. SA* n daima hayr, aktif, erkek, dumiu
(pozitif) anlam ve mahiyetteki d a y ve dgulan, SOL* un ise tersine, er, pasif
ve pasiflik, dii, dumsuz (negatif) danlann simgelediini tespit etmi
bulunuyoruz. Kitapta bu konuda verdiimiz rneklere unlar da ilave
edeceiz: Kariye' de sa Dirili (Anastazis) panosunda, tekrar dnyaya
dnnde, Adem' i* sa ellyie. Havva1yi, yani kadm ise sd el bileinden
ekip mezarlarndan karmaktadr. Gene ayn yerdeki SON MAHKEME
panosunda, cennet sada, cehennem ise sdda yer alyor.(Cehennem
Arapa'da diil d r szcktr.)
 Hattuso. Yazl Kaya orta panoyu arkamza alrsak, erkek tanrlar
(dMnfteler) soda, tanralar ise sol duvarda sralanmlardr. Ancak her iki
sra iinde birer erkek ve kadn tanr yertetirilmitir.(Hermafrodit im aj)?...
Sultanahmet Hipodromunda nceleri Maviler, Beyazlar, Yeiller ve
Krmzlar diye, drt gurup insan olumutu. Sonra bunlar kendi ilerinde
anlap birieerek, iki ana parti, partizan gurubu oluturdular. Beyazlar
Mavilerle. Yeiller ise Krmzlarla birletiler. Yalnz Mavi ve Yeiller kald ki,
Yeil dii bir renk olduundan imparator tirlbnnn (solunda) yer
alrmtt?)...
Almak pasiftir, pasiflik ve acizlik, boyun emektir. El skmak, ellerin bo,
silah yok, gven vermekten kaynaklanyor.
Vermek daha aktif ve sevaptr. Genelde sol elle alnp sa eNe
verme alkanlnn bir hayli yaygn olmasna karn, in' de alp verme
olaynda ellerin bu anlamda kullanlmas farkldr. Mevlevi dervilerinin sol
yerine so ederini, alma anlamnda ge ak tutmalar, belkide bu
Asya geleneinin etkisinde katmalarndan kaynaklanyor (?).
slm l gmme geleneklerine uyularak, kadn kiinin ba mezarda
sola, erkeinkJ ise soa dndrlmektedir. Mezarda lleri sorguya eken
dd melek otacak. Mnkir ve Neklr. Sada d u a n sevaptan, soldaki ise le
nin gnahlarn yazacak...
Tapnaklara, camilere..so ayakla girme geleneinden szetmitlk.
Arapa yazya sodan balamann, Latincenin ise soldan soa (batdan
' douya) olmasnn, askeri yrylere ise sof ayakta balamann sebebi
hikmetini siz sayn okuyucularmn yorumlanna ak tutuyorum...
Bak am sa gre, dnya haritasnda sa taraf dou, gnein
doduu, aydnln balad, sol ise bat, gnein batt, gecenin
baiocfc ve ay* n kendisini gsterdii yndr. te bu nedenle Apollon
gne. Artemis ise ay tann ve tanralar olarak isimlendirilmilerdir. Aynca
gne erkek, ay ise dii karaktere sahiptirler. Sa ve sof un bu yorumsal
aklamasna paralel dier rnekler unlar: inde herhangi bireyin sa
elle alnp sol elle, verilmesi adet haline gelmitir. Bu hareketin znde,
alm a eyleminin g ve bazen zor kullanmay gerektirmesi, bu bakmdan
genellikle daha gelimi ve gl olan sa kol ve elin kullanlmas,
verm e' nin ise nispeten daha kolay ve pasif bir eylem olma dncesi,
bulunmaktodr.

293
 Afrika Bambarian gelenekleri arenanda, drt aynnn kadmmsh$n ve
olun anlamda, saysnn ise ericeksiliin ve sam anlamda olduu,
saptanm bulunuyor. Gene onlara gre, a el, dzenin, yakan ve
yankkHi ve ihanetin sembolyd. Mevlevi dervileri de sema srasnda
ge (Tanrya) ak tuttuktan sa kol ve eldir.
Yazl Kaya (A odasnda) erkek ilhlar sada, kadnlar ise sol duvarda
yer aimtarckr?...
Eskiden tapmaklara sa ayakla girilmesine zen gsteriliyordu. Bunu
alamak iin olmaltdr ki, rnein Didim ApoHon tapnann n
cephesindeki merdiven (13) basamakl yaplmtr. nsanlar nedense, askeri
yrylerde yapakA gibi, durma halinden ilk yrmeye baladklannda.
sol ayan atma alkanlna sahiptirler. Bu bakmdan tapnak mer
diveninin bilinci basamana sol ayak basarak klmaya balandnda,
normal olarak, tapman (pronaos) denilen blmne sa ayakla
girilmektedir. Bizde de. camilere giriin mmkn olduu kadar sa ayakla
yaptlmasj, karken ise mihraba srtm dnmeye dikkat edilmesi, hatta
tuvalete girerken de nce sol ayan kullanlmas nerilir... Tuvalet iin
ne srlen gereke, buraya girerken ayet kalp durmasyla ani bir lm
olursa, ne (ieriye) deil, darya dlmesidir. nk ol ayak nde ken
vcudun arlk merkezi daha ok arkada kalmaktodr. Protokol
ynnden de sa tarafm daima saygy sembolize ettii bkmektedir. Bu
bakmdan bu dzeyde deerlendirilen kiilerin yrrken olduu gibi,
masada otururken de sada bulunmalarna zen gsterilmektedir. Tm
bunlar her ne kadar ufak ayrntlar gibi deerlendirilebilirse de, aslnda
sayg zorunluluuna verilen deeri yanstmaktadrlar.
Dogon kabilelerinin l gmme trenleri uyarnca, len kimse ayet
erkekse mezara saa yatrlarak, kadnsa soka dndrlerek yer
letiriliyordu. Ayn okay slmn da benimseyip srdrd gelenekler
arasnda bulunuyor. Bunlar bizde de, yzleri saa veya soka gelecek
ekilde, gmtmektedirier. Aynca kadn mezarlar erkeinkine oranla daha
derin kazlmaktodr. Bu konuda yaptmz aratrmann sonucuna, kitabn"
slm ve C a m i11 blm-lerinde yer vererk, aklamaya altk.
Sa ve solla lgili u ayrntlara da deinmek istiyorum : Gncel
yaantmzda alkanlk eseri, bir yn belirtme ve gstermek iin hep sa
kol veya iaret parma kullanrz. Sa kol ve el daha gl ve aktiftir.
Bir kimsenin sa kolu olmak, bir gvenilirlik anlamna ger.

294
 So taraftan kalmak uurlu ve hayrl addedilir.
So sfat olarak ta. sa olmak, salkl olmak, yani diri.metin olma
halidir. Sa ya dediimizde acaba saf, sade, iinde baka tr ya
bulunmayan, yani olumlu bir kliteyi mi kastediyoruz. (?)
Ynmz belirlemek iin gnein doduu tarafa sa kolumuzu uza
trz.

UUR, UURLUK, NAZAR, MUSKA

(Cem al ANADOL' un By - Sihir - Tlmm adl emrinden de yararlantlmifhr)

Uur, geni anlamda, saadet, selamet, bereket, hayrllk, esenlik...gibi

olumlu anlamlar ieren bir szck, bir isimdir. Bu szc, "Uurlar olsun,
uurda, uurgeie... gibi deyimler de kullanyoruz. Uur ayn zamanda (yol)
anlamna da geldiinden," Bu uurda (bu yolda) camrm feda ederim ,
ifadesine benzer deyimler de yer atmaktadr. Uurlamak ftHi, iyi dtoklerte
yolcu etmek, uursamak ise bir olay uurlu saymak (uura yormak) tr.
uursuz ve uursuzluk ise, gene isim olarak, uuru olmayan, bereketsiz,
hayrsa, meum, menhs, meymenetsizlik, bereketsizlik ve hayrstzMc anlamn
vermektedirler.

UURLULUK, uur getirici anlam iin, kuAarwtan bu szcktr;

Franstzcada (talsman), Yunancoda (telesma) ve Farsada (ttfisman) olup,
aslnda, mkemmel, veya lks eya demektir. Uurtuluklan, bat dillerinde
(amuiet) bizde ise (muska) veya (nazarlk) ad verilenlerle kartrmamak
gerekir. nk talisman (uurluk), zararl etkileri uzaklatrmaktan ok
taycsna mutluluk ve baan getireceine nanlan bir (uur eyas) yani
pasif bir maji (sihir) aracdr. Bir eyann ya da her hangi bir objenin
uurluk darak kabul edilmesi ou kez bir raskntya bal dur. Herkesin
kendine gre, kendisinin karar verip setii geliigzel bir eya uurluk
olabilmekteyken, amuiet ad verilen ve koruyucu nitelii d a n naza**,
muska gibi eylerde, herkesin katld, geleneklemi ekil veya cins
maddeler sz konusu dur.
Uurluklarn ou, baz amuiet eitlerinde olduu gibi, zaman iinde
ss eyas haline gelmi bulunuyorlar. Bir ok aratrmac, zaten ss eyas
olarak taialan teberinin balangcn amuiet dncesine balamakta ve
uurluklar estetik a n la m d a majik bir z (cevher) olarak tanm-
lamaktodriar.

295
 Amulef e gelince, bunun kaynaktand lkeler Babil ve Msr4 dr.
Mslman lkelere de koptik devirde (taklitilik devri) Msrdan gemitir.
Hemen tm Ortaa sresince Avrupada yaygmtam olan
ABRAKADABRA forml brani kkenli tlsml bir szck olup gen
eklinde bir parmen kad zerine yazlarak boyunda tamyordu.
Amulet. tm kozmik planlarda ilevini srdrerek, inde bulundurduu
(koruyucu gizemli gc).onu tayann yreine yerletirmekte, byiece o
kiryte doast varlklarn gleri arasnda zel bir iliki kurup onun
canMrM arttrmakta ve gene ona, lmnden sonra da, en iyi kouttan
garanti etmektedir!...
Eski Msrda mumyalarn st, lnn lmszln koruma altna
almak iin, aitm. gm, bronz, fayans veya ta amuletlerte donatlyordu.
Onlarn kuttancb bu amuletler, berbiri bir gcn karl olan ekli veya
resimlere gre, soMc, mutluluk ve dnya zerindeki yaamn da
koruyuculuunu yapmaktaydlar. Sultanahmetteki Dikilita zerinde g
rdmz (scarabe) ad verilen donguzlan bcei ve sahte gz
bunlardan ikisidir. Mstrklarm nazarlk olarak nHeledttcleri dier objeler
arasnda, sivri ucu yukarda d a n gnye, falls, yrek...te bulunmaktadr.
Aslnda yapc ve yaratclk kavramlarnn da yorumsal bk simgesi dan
gnye ve ekl Urartu uygarlnda da grld gibi, Mason
cemiyetlerinde gnceliini korumaktadr.
Modem insann amuieti diyebileceimiz uurluk, eitti biimler
altnda ve eitti yerlerde tanmaktadr. Nitekim bugn otolarn n ve
' arka camlarna astlan, kuyumcu dkkanlarnn vitrinlerinde, brolarn
masalar ve raflarnda bulundurulan, apartman kaplarna ilitirilen,
televizyondan iek a s ta ra , ekmek teknesi (!) da n BOYACI SANDtGf
ndan buz dolabna kadar her eit deerli eyann orasna burasna
taklan, yzlerce eit uurluk ve nazarlk (talisman ve amulet) gsteriyor
ki, amz insan bilinli veya bilinsiz olsun, evresini saran uursuz ve
acmasz baz grnmeyen glere kar kendine zg silahlarla
savamak ve savunmak gereini duymaktadr...

NAZAR: Bu konuda eitti kaynaklardan derleyip kendi grlerimizin

de katksyla dtrdmz zet bilgi sunacaz:
Arapa kkenli da n bu szck Trkede bak, gz dikmek anlamna
geliyor. Nazar, kimi insanlarn baklarndaki zararl g nitelikleriyle bir
insana, bir hayvana veya bir nesneye bakmakla, canl zerinde hastalk,
sakattk, lm, nesne zerinde sakatlanma gibi olumsuz bir etkinin

2 %
yaratlmas olayna deniliyor. te, her hangi bir zararl olay, byle bir
nedene yklendii zaman, " nazar d e d i deyimini kullanyoruz. Sa
pasalam bir ocuk hasta dverince. bir aile iinde veya dost
arasnda ballk dzeni bozulunca...sylenen 1 kem gz1 e urad 1
deyimi de bu anlam tayor.
Ak i mavi gzlerde nazar gc olduu sanlr ve her halde bu
ilkeye dayanlarak mavi gzllerin kt niyetli, kskan, bakalarna zarar
vermekten holanan kimseler olduuna inanlr. Bu varsaymn gerekle
hi bir balontts olmamakla beraber, kskanlk duygusunun nazar1a yo)
at inanc yaygndr. Nazara uramaya en elverili kimseler ocuklarla,
gzellikleri, hnerleri herkesin hayranln kazanm olan kiilerdir. nk
ocuklar zayf yaratklardr ; abuk etkilenebilirler. Gzeller, hnerliler ve
mutlu olanlar da maalesef insanlarn kskanlk duygularm kamlarlar.
te bu kt duygular (gz yoluyla) hedefi etkiler ve sakatlar.
Bu an hayranlk ve okamalarn kt sonu verebileceine inanc
ile olmaldr ki, kk yataki ocuklarn bazen * maskara, irkin, kerata,
bocaksz, yumurcak, yaramaz, hatta ili, boklu V . gibi sempatik, ama
aslnda pek ho olmayan szlerde sevildiklerini duyarz.. Kerata sz,
Yunancadr. Aslnda hite yi bir anlam yoktur: Pezevenk, kaltaban, deyyus
(boynuz-lu)... demektir.

Nazara urama sade insanlara zg bir olay deildir ;mal- mlk,

hayvanlar (zellikle at, inek gibi byk ba hayvanlar), eitli eyalar
(daha ok kolay knlabiiir ve bozulabilir olanlar) ve evler de nazara
urayabilir. Durup dururken hastalanan veya sakatlanan at, st azakveren
inek, bereketli olmas beklendii halde kt elde edilen rn...iin de "
nazara geldi, nazara uradNdamgas yaptrlr.
Halk iinde baz kiilerin nedeni bilinmeyen, olaanst lde
nazar gleri olduuna inanlr. Bir bak ile bir at yzlerce metre
uzaktan atlatabilecek gteki kimseler zerinde eitli ykler anlatlr.
Nazar, kskanlk gibi olumsuz duygulardan ileri gelebilecei gibi, zellikle
kiinin yaknlarnn . fazla hayranlk ve sevgi duygularndan da ge
lebilmektedir. Bu tr nazardan en ok ocuklarn etkilendii ileri srlr. Bu
bakmdan ana ve babann ocuklarna fazla dknlkleri iyi saylmaz.
Marip, Kuzeybat Afrika lkeleri ata szlerinden biri yle: 11Kt gz
evleri boaltr, mezarlar doldurur; nsan cinsinin yans nazar demesiyle
lr) Grlyor ki nazar inanc zellikle Fas lkesinde bir hayli
abartlarak yaygnlam bulunuyor.

297
 Kt gz inancnn temelde iki Hkesi v a r : Suntam biri ifadenin ekli,
iddeti ve etkisi, dieri be bereiz bir bak. Birincisi kt arzulan geiren
bir ara, kincisi, gzn sahibi olan insana zg tehlike! bir enerji
kaynacndan, kendi arzusu dtnda fcan, uursuz bir bak olarak tasar-
tanmaktodu. Ortaan nl filozoflarndan Bacon, nazar11 imrenme olgu
sunda gzden friayp kan bir IIM AM A, eklnde addryor. Eer byle
bir baka bir de sz karrsa, tehlike daha byk olmaktadr. Yalnz om
gz deil, om a a da vardr. nsanlarn en kts az tatl, kalbi siyah
oianlardrl Bir kimsenin bakna deinmece!, mefhedtci szler de katbrsa,
nazar etkisinin daha fazla olacana inanlr. Bu tr batl inanlar Avrupa
lkelerinde de buiunmaktoc*. Beklenmeyen veya istenmeyen bir olayn
bana gelmemesi in, sert bir cisme, tercihan tahtaya, kez vurulma
adeti hemen her yerde grlmektedir.
Nazardan korunmak iin, hale arasnda yaygm halde bulunan baz
feti (tapncak) malzemeleri kullanlmaktadr. Bu feti malzemelerinin Hm?
veya cin? adan hi bir nemi ve yaran yoktur. slm dini nazan kabul
etmekle beraber, nazarlk gibi feti malzemelerini kesinlikle yasaklamtr.
yle ki, nazardan gelebilecek zararlar Tonn1ran takdiriyle olduu gibi,
nlenmesi de Tanr* ran takdiriyle olmaktadr.
tedenberi halk arasnda kullanlagelmekte olan nazarlklardan
bazlar unlar : Mavi boncuk, yedi delikli boncuk, hurma ekirdei, kartal
penesi, ylan kemii, kamlumboa kabuu, kertenkele, eski papu.
kendiliinden delinmi ta, at nal, boynuz, sprge p...Grlyor ki,
insan, el konusunda da deindiimiz gibi, daima kt gzlerin iyi
nesnelere dokunup zarar verebileceine nanm ve korunmak iin
areler aramtr. Ancak Trtder nazarlk objesi olarak daha ok 11kuvvete
kar kuvvet " ilkesine dayanan mavi gz boncuklarn veya atfndan
yaplm Maallah' lan yelemilerdir. Maallah szc, Arapa, eyaya
mahsus olup (o ey ki) anlamna gelen (m) dan tremitir ve Tanrnn
istediiMveya Hak ne isterse, demektir. Bu deyimin tamam MAUh
kne1dir ve Allahn istedii olur, anlamna gelir. nallah ise. Tann isterse.
Temrinin emri olursaHdemektir. Maallah denildiinde aynca kere 11t
t sesiyle tkrme taklidi yaplmaktadr ki, bu sz ve hareketlerde kt
gzlerin etkisini rktp karma amac gdlr! Nazara kar korunmak
veya nazar demi bir ocuu iyiletirmek iin uygulanan belki yzlerce
yntem bulunuyor. Bunlar Orta Asya* dan km ve zamanmza kadar
uzanmlardr. Hemen hepsinde amanizm ve cahiliyet dneminin izleri
bulunmaktadr. Bunlarn bata gelen ikisi tts yakmak ve kurun dkmektir.

298
Tarla ve bahe rnlerini nazardan korumak iin bir stnk barta, dikkati
ekecek ekilde, sr, domuz veya at kafas taklmaktadr. Bunlar kular
iin deH nazara kardr. Ancak, bu gibi yerlere zellikle sr kafasnn
bir denek zerine, korkuluk olarak taklmasnn "kafatas klt u ile ilikili
olabileceini sanyoruz?...
MUSKA : Arapada " yazl ey " anlamna gelir. Muska, hastalan
saaltma, ya da dmandan gelebilecek ktlkler, grnmez kazalar...
gibi, her hangi bir zarar nceden
nleme amocryla, stte tanan baz
dualarn yazl olduu katlardr.
Muskalar genellikle bir teneke kutu
iinde, ufak bir torbada ya da bir
muambaya sanl olarak, koltuk al
tna, omuz bana, gmlek iine
dikilmi olarak tanr. Bu arada kk
boydaki Kuran (En'm erif) - En' m
ve dier sureleri iine alan Kuran
antolojisi, mumlanm beze veya mu
ambaya sarlarak muska olarak
tanr.

DME
Eski alarda yaplan dme
gsteri ve egzersizlerinin gnmzdeki
benzerlii, genel olarak bedenin fiziki
g ve dayanmn arttrmak ve am a edinilen bir beceriyi gelitirmeye
ynelik olmasyd. Psikolojik adan farkll ise ontann bu hareketleri, aym
zamanda doadaki bir dzen ve dengenin yeniden kurulmas ve ona
kar stnlk ve etkinlii salamak amacyla yaplmasyd. Geimleri
tanma dayal toplumlarda bu tr etkinliklerin daha ok tanm mev-siminin
balangc ve hasat zaman yaplmasnda gdlen am a, rnn ok ve
bereketti olmas iin doa glerini kkrtmak ve zendirmekti.
Hitit alak kabartmalar arasnda grdmz gibi, atmosferik tanr
Teshp*n LLUYANKA ad verilen ylanla yapt sembolik mcadelenin
HItrilerin bir ekim dneminin balama treni ile ilgili olduu, ileri srlyor.
Ancak bu tablo daha sonra, dinsel adan iyinin kty ldrmesi

299
ilkesiyle balant kuraiarak, Saint George1 un at stnde bir ykan
(ejderhay) ldrmesiyle zde tirilmitir.
Neolitik a evlerinin duvarlarnda grlen ve daha nce de
szn ettiimiz, zerine ok ve merak saplanm av hayvanlarm
grntleyen ilkel fresklerden de aym dorultuda bir izlenime sahip ol
maktayz.
Jocob' un Tannmn gnderdii bir melekle dmesi, gene Tannmn
buyruu ve izniyle. sraH halkn kurtarabilmek iin moralini ykseltmek ve
cesaretini glendirmek ve sonuta bu mcadele giriimi srasnda
kullanmak zorunda kalaca enerjisini kantlamak, eklinde yorumlanyor.
Konunun psikolojik olarak gnmze degin oksn taraf, bir boksrn
ringe kmadan nce yapt glge boksu antrenmantanebr. Boksr
bytece karanda rakibi olarak tasarlad kum torbasn yumruklayarak,
onu manen hrpalayp z varkna olan gvenini arttrmaktadr. Befci de
bu yoNa sihirli bir gc davet edip kendisine yardm a olmasn
kolaylatryor...

SAVA
Tanm topluluktan. beNd yaptklar iin doan gerei, bar
olmulardr. nk sava nufusu oaltmyor, aksine eksiltiyordu. Bu
nedenle sava onkmn zenginlik kayna olan retim biimine yarar
deU. zarar getirmekteydi. Buna karn savan, sr besieyicilji, ticaret ve
korsanlkla uraan topiumiarda yararl bir yn ve farkl bir anlam sz
konusuydu. Bu tr topluluklar savaarak ganimet topluyor ya da boyun
edirdikleri halklar kendileriyle ticarete zorlayarak ekonomilerini ge
litiriyorlard. Gebe topluluklar ise, savamaya mecbur kaldklannda, kar
lke halknn daha ok kadnlann karp onlar kle eder ve bu yolla
insan saylarn arttrmay n planda tutarlard.
Mslman topiumiarda sava ancak, savunmann gerekli olduu
artlar altnda yaplmtr.

SEYAHAT
Seyahat la Hgili grler u tanmlamalarla yanstlyor : Seyahat
etmek, aslnda insann kendinden kamas eklinde de nitelenebilecek

300
trden, bir igd sonucu gerekleiyor. Seyahat, insann i benliini da
vurmas, ya da bir baka benlik arama gereksiniminden doan bir
zlem, bir manevi ekillenmedir. Seyahat, insann i leminde bir deiildik
yaparak, yeni deneyimler kazanmak amacyla, srekli yaanlan yerden
farkl bir ortama g etmek arzusundan kaynaklanan, dier bir deyile,
bk tr tatminsizlikten doan ve insan yeni ufuklarn aray iine iten bir
olgudur...Tm bu ve benzeri tanmlamalarn ortak ynlerinden karlan
sonuca gre, SEYAHAT, insann kendini kabul etmemesinin bk sembol
oknaktadK...

nl dnr PASCAL* n bu ekilde sembolletirdii seyahat, gene o'

nun ifadesine gre, iki trl yaplyor : Bunlarn birincisi FZK yani, her
hangi bk tat arac iinde bulunularak yaplan seyahattir. kincisi ise, bu
fiziki olgu sresince, insann kendi i leminde, gene kendine zg bir
takm dnceler, anlar ve beklentiler ynnde yol alarak bk an
kendinden uzaklamas, gemi ve geleceinin derinliklerinde yle bk
dolaarak yapmak otanom bulduu bk baka, KURGUSAL nitelikteki
seyahattir... Ancak bu kincisinin zettii, o inam kurgularnn eliinde,
ktan bke ok ok hzl seyreden bk ara iindeymiesine, amnda bir
etaptan cierine gtrp getirebilmesidir...Zira evrende en hzl, stelik
bedava (I) olan ara DNCE' dk. nsan bu dnce aracndan ya
rarlanarak, isterse ay* a isterse bk saniye sonra dnyann her hangi uzak
bk kesine gidebilme olanana her 2aman sahip deil mi dk?...
Bu kurgusal dayn dier etki ve sonularm inceleyelim : rnein,
diyelim ki bir kara tat arac iinde bulunuyorsunuz. Bu ara uak veya
bir gemi dabirse de, kara yolculuklar daha uzun suretidirler. nnzde,
bitip tkenmiyeceini sandnz, ama astnda belirtenmi bir mesafe
iinde ve ulamak istediiniz hedef ynnde, gitgide ksalan yollar
var...Siz banz koltuunuza dayam olarak bir taraftan nnzdeki o
KURUN RENKL PLKLER zerinde yrrken, te yandan sanzda veya
solunuzda her saniye deien bir renk ve ekil atmosferi iinde
dolarsnz. Ancak ayn zamanda kendi i leminizde, sadece kendinizin
bildii yollar zerinde de yol atarak gene sizin defterinizde yazl
adreslere gidip gelerek, seyahatiar yaptna da olur...Normal gnlk
yaontmada bu tr seyahat ve ziyaretleri yapmak iin ne bu kader bo
zamanma olur, ne de i ve gaileleriniz yokanai brakp sizi kurgu
leminize gtrecek kaplan bu denli ak tutmak istiyecektir...

301
 Boytesne bir lemde yolculuk yaparken, ntan tpk bir pek bcei
gibidir ; sanki bir kozann iine ekilmi ve yuvalanmtr. Ne kimse sizi
tanmakta, ne de z onlan.. Adeta bir zrh iindeymiesine, kendinizle
babaa kalm ve bu kozay o iplik yollarla kendi zerinize rt-
mektenizdir...Yottann uzad oranda o kadar ok recek, unutmak
istediiniz eylerden o kadar uzaklaacak ve yaltkanm hissedeceksinizdir
kendinizi...te bu adan seyahat, bizzat rp giyinmek isteciiniz,
rnein, bir kazak, bir bluz...gibidir; yollar ise bu ii yapmak iin kul
landnz ipliklere benzerler. Her geen zaman birimi iinde azalan bu
iplikler, bir sre sonunda bitip tkenecektir. Sonuta, gezip grdnz yer
ve yrelerin, sizin dleriniz ve izlenimleriniz paraieHnde oluan veya
olumayan yeni yeni renk ve motiflerle ssl, rl bir giysi parasna
sahip olarak evinize dnersiniz. Ancak bu giysinin beden lleri veya
modelinin sizin llerinize, zevkinize ve beklentilerinize uyan veya
uymayan tasmlan da olursa, bu takdirde talihinize ksecek ve onu bir
daha giymemek zere bir tarafa atacak, veya tam tersine, o giysiyi her
zaman sevecek ve sk sk giymekten zevk akcalc. hatta onu hep
evrenizdekilere gstermeyi stiyecekniz...kattocakrn$ne, bilmiyorum ?...

PMEK, PMEK
Tarih alarndan bu yana, insanolunun genelde duygulanm
' somutlatrmak igdsyle yanstmada bir ara ve arac olarak kul
land bu yntem, onun vazgeemedii tutkularndan biri olarak
sregeliyor.

pmek iin duyulan arzu, nedeni u veya bu olsun, tek tarafl

olarak uygulanan bir eylemdir. pmek ise, ki tarafl nitelikte olan bir
duygunun yaratt tepki sonucu olumakta ve karlkl beslenen bir sevgi
ve balln bir vcuttan dierine iletiimini salamaktadr.
Gerek amalan ak, sevgi, evkat, ehvet, veda, hasret, samimiyet,
nezaket, dosttuk, barima, kutlama, tattff gsterisi, yatvan veya an sayg1
nn bir ifadesi olan pme eylemi, yer, zaman, biim ve nedenleri
ostndan, her toplumun gelenek ve greneklerine gre baz ayncakklor
gstermi ve gstermektedir. Bunlarn tmnde ortak olan yn, pmenin
dudak dokundurmak suretiyle yaplmasdr. Ancak, Eskknoiar, Yeni Ze
landalIlar ve inliler burun buruna da pmektedirler...

302
 Normal olarak plen eyler canl yaratklar ve kutsal saylan,
sempati duyulan veya saygya deer objeler olmak zere, ikiye ay
rlmaktadr. Ancak, plen yerlerde farkllklar vardr. nsan vcudunda,
grnlmesinden kanlmadan (I) plen yerler, normal olarak yanak, alm,
dudak ve eller olur. Ayak, etek pme giriimlerinde de bulunulduu
gzlenmitir.
El, bilindii gibi bir otorite ve sahibiyet simgesidir. Bu bakmdan eT in
plmesindeki ama ve nedenler, ou kez bu olguyla ilgili olur. Normal
olarak eSn d plr. Ancak baz tarikatlarda avucun inin pknesl de
kural haline gelmitir. Bizde, slm toplumunda, yaa byk olanlarn
elinin plme ve sonra ban stne konulmas, kklemi, hatta bazen
zorunlu bir harekettir. Batklarda bu anlamda, yani yaa byk olanlarn
elini pme adeti kesinlikle yoktur. Onlar, sayg ifadesi olarak, kadnlarn
elini pmektedirler. Ancak eski alarda, merhamet duygularna anmak
iin, krallarn ve hakimlerin ayak ve dizleri plyordu. Ortaada feo
dalite, uan senyor1 nn elini pmesini zorunlu klmt. Bir sayg ve
minnettarlk ifadesi olan bu hareket zaman iinde Avrupa lkelerinde,
kodmn elinin pimesine dnm bulunuyor. Eskiden dini trenlerde
rahibin elinin pimesi geleneinin bugn de devam ettii evreler var.
slm toplumunda sayg ve sevgi amalarna ynelik olan pme ve
pme olaynn batklara oranla daha yaygn bir biimde uygulandn
gzlyoruz. Batda erkekler, bizdeki gibi ska birbirlerini yanaklarndan pek
pmezler. Hatta bir babanm yetikin olunu bile pmecfti, elini skmakla
yetindii grlr. Onlar sokakta kolkoia yrmezler. Bizde gayet normal
, olan bu hareket onlarca daha farkl olarak nitelenir (..Madalya, dl
trenlerinde, yanaktan pme, sembolik anlamda yaplmaktadr. Yabanc
kaynakl filmlerde br annenin ocuunu azndan ptn gryoruz!..
Kutsal saylan objeleri pmek hemen her toplum ve uygarlkta
yaplmtr. Kutsal kitaptan, silahlan, tann heykellerini pmek gibi...Ancak,
saygnl olan bir kiinin nnde eilerek onun eteini pmek daha ok
dou lkeleri Insanlanna zg ise de, pmek istercesine ayaklara
kapanmak, btn topiumlarda yaplmtr. rnein, Ayasofya Kral Kaps
stndeki kompozisyonda, mparator VI. Leon, sa1 nm nnde byle
yapyor...
pck duyguftann fadesini onaylar nitelikte bir mhr ve
pleni saran kollara aslan bir kilit1tir...

303
 Binlerce yldr, insanlar arasnda sevgiyi en gzel biimde dile getiren
bir iletiim biimidir pmek...Baz bilim adamlar pmenin ok ok
eski alarda beslenme srasnda oluturulan bir hareket olduunu Heri
sryorlar. pmeyi ilk olarak Hintliler kefetmi denHiyor..

DANS
Dans, bir kutlama biimidir, bir anlatm tarzdr. Ama sesten, szden ve
lisandan te bir anlatm yanstr. Bu anlatm biiminde sze yer yoktur;
dans kelimelerin aciz kald noktada ortaya kan bk ifade ekli olarak
aklanabilir.
Varl tepeden trnaa smsk yakalayp kendinden geirhrcesine
coturan bu heyecan, ou kez patlarcasna kendini gsteren Yaama
gdsnn tezahr deil de nedir ? Bu igd yle bir eydir ki, onun
belirmesiyle ge lip g e ici m addesel olana alt her trl dattte yok
olup gitmekte ve yerini bir anlamda birlie ve teklie terk etmektedir;
yani ruh He maddenin, veya baka bir deyile, yaratan ile yaratlann
veya grnen le grnmeyenin, sinesinde bir araya gelip birbirlerine
kaynat birlie ve teklie dnmesidir.
Kutsal Emanet Sandnn karsnda Davut1un yapt dans da byle
bir eydi, dner derviler derghtm kurucusu ve gelmi gemi lirik
airlerin en byklerinden biri olan Mevlna1rnn vecde gelinerek fnt fini
dnmeyi esas alan dans da...Kkene ynelmeyi esas atan, yani kutsal
diye nitendirilen danslarn hepsi bytedir. Bu durum aynca, gnlk
yaantmzda yer alan ve vecd hali iinde zgrlemeyi am a edinen
bireysel veya koliektif danslarn tm iin de geerikr; grld zere,
bu trden danslar, srf beden gsterisi olabildii gibi, daha irek (derun)
anlaml da olabilmektedirler.
Dansn uygulan biimi ile ritmi, zgrlemeyi gerekletiren ly
temsil etmektedir. aman' karn ortaya koyduktan rnek, bunun ak
kantdr. Nitekim onlar, ruhlar lemine, davul sesinin ritmine uyarak
yaptktan dans vastasyla ykselmektedirler.
Antik Yunan ve Afrika1dan, Sibirya ve Amerika amanizmine ve de
gnmze alt en serbest danslara varncaya kadar her yerde insan,
gelip geici olandan yakasn kurtarp zgrleme ihtiyacn hep dans
yardmyla gidermee almtr. Yamur yadrmak amacyla yaplan
birok <nseJ dans ile basit bir ak dans arasnda bu adan hi bir

304
fark yoktur; Kuzey Amerika KzJderiUilerinin o mthi gne dan ile eski
inlilerin matem danstan, ruhu snayp glendirme ve onu gelip geici
olandan ebedi d a n a doru uzanan spiritel (Allah gibi madde d
varlklarn varln kabul eden doktrin) yd a yneltme amacm gt
mektedirler. Zira ateli bir snav ve dua duunun yan sra, dans ayrca
tiyatrodur da.
Buna ait binlerce rnek vermek mmkndr; Haiti' lerin Vodu dan
temelde sembdik danslardr ve ifa sunucu nitelie de sahiptirler. Tbbi,
animist (her eyde bir ruh olduuna inananlar) diye adlandrlan kltrlerin
uygulaya geldikleri danslardaki tedavi edici e bu inantan kay
naklanmaktadr

Hindistandaki dinsel danslar, muhtelif ruh hallerini sembdize etmek

zere, bedenin tm blmlerini devreye sokmaktadrlar ; etler, trnaklar, gz
ukurlan, burun, dudaklar, kollar, bacaklar, ayaklar ve kalalar, rengarenk
ipekli kumalarn iinde kpr kpr hareket etmektedir. Hatta dans bazen
yan plak bir vaziyette yaplmaktadr.
Figrlerin hepsi de, ayru bir tek estetik, emotif (heyecan verici), erotik
(aka dair), dinsel veya mistik hareketin iinde ergiyerek kaynap
btnlemeyi ifade etmektedir; baka bir deyimle belirtmek gerekirse, bu
figrler, her eyin Kendisinden sacfcf olup, Hayati EnerjT nin srekli gici
gelileri vastasyla yine Kendisine d n d Bir ve Tek Varla doru
ynelii temsil etmektedirler.

FALLS
Falls tohumun kanal, dourtma gcnn ve aktif bir sembol
biiminde deerlendirilen canl veya cansz varlklarn, temel ilke olarak
kaynakland, organ olarak nitelenmitir. Eski alardan bu yana, insanlar
gerek vcud organlarnda, gerekse evrelerindeki objelerde, biim o k r*
fallik bir benzeyiin aray iinde olmular, bu organda ise (seksi
anlamdan teye), daha ok dourtucu ve yaratc enerjinin bulun
duunda birteerek. onu saygn bir dzeye yerletirmilerdir. Bu cmleden
olarak, zellikle ba parmak, ayak, dikili ta. stun, hatta aa gibi objeler
birer sembol eklinde, yorumsal aklamalarda bavurulan bir ara
olmulardr.

305
 Faltik sembol, eski a kltriertnde okluu kadar. Yahudi
dncesinde de. nemli bir yer alm bulunuyor. Ontar bunu, kavramsal
olarak, tpk bir stun eklinde, yerie gk arasnda tutuculuk yapan, denge
salayan bir e, hak. adalet ve doruluu simgeleyen bir organ
eklinde deeriendhmekteydNer.
Kutsal kitapta bir sz var : "Adalet dnyann temelidir I" O halde
dnyadaki odaletin var olmas veya olmamas, iki lem arasndaki ilikiyi
salayan bu aracn temelindeki salaml etkileyecektir... Sonuta fafts'
te, bu olgunun varh orannda glenecek veya gten decektir. Bu
bakmdan falts, sadece dourtganln deil, aym zam anda dnyadaki
nizam ve insan bnyesindeki psikolojik dengeyi salayan bir grevi
slenmekte ve insann yedinci duyu organ olmaktadr. Ezoteristterin bu
konuda ok nesnel olarak ortaya attklar gr, dnyann, oluumu
srasnda, birok patrd, grltlerden sonra geen altna gnden sonra
hereyin rahat, huzur ve skunet1e kavumu olmasdr!.. Nitekim haftann
sonu olan Pazar bir dinlenme gn olarak seilmitir..
Fails* un Anadoluda, zellikle yonya ve Frigya blgesinde, M.X :XII.
yzyllarda, saygn bir yeri bulunuyordu. Buradaki insanlar, onun sanki
lme kar galibiyet ifade ettii ve yeni batan dom a yoluyla
edinilecek lmszln yegane yapcs olduuna kesinlikle inanmlard.
Bu bakmdan hamile bir kadmn doum ncesi ektii sanclan sevin
gsterileriyle karlamaktaydlar.
Priapos (priap), Yunan mitolojisine sonradan girmi ve geni apta yer
etmi bir tanndr. Falis klt le aklamamzda tekrar deineceimiz
Priapos1 un mzelerimizde bir hayli sayda bulunan heykel ve hey
kelciklerin, cinsel aktMtenin bk simgesi, belld de nazarl olarak kul
lanld, kantlanm bulunuyor.

Volt
STUN
Mimarinin balca tayc eleridir. Yapm ekseni, onu oluturan
katlan birbirine balar, salamln garantr olur. Onlan sarsmak gerek
mimari, gerekse sosyal ve kiisel adan bu yapy tehdit edici olu.
Stun Hayat Aac1ra ve Dnyann Ekseni1ni sembolize eder. Kaidesi
bu aacn kkleri, tt gvdeyi, bal ise dal ve yapraklandr.

306
 Stunlarn lk Yunan tapnaklarnda ahap malzemeyle yaplmakta ve
aacn stilizasyonundan kaynaklanan insanlar (gardiyanlar) gibi, tapna
epeevre korumakta, ayn zamanda tapnaa orman havas ver
mekteydiler.
Stunun Anadolu Mitolojisinde fallik sembollerden biri olduunu da
grmekteyiz.

Anadduya M. (V. Yzylda giren yon ile balklar, tahta bir kaza
vurulduunda, kazn gsterdii diren sonucu oluan deformasyonun
grnmnden alglanarak ortaya km bulunuyor.
Stun balarndaki yapraklar, ko boynuzu gibi motifler ay ktt1 ne
bal reme semboldr.

Gene bu balklar evreleyen YUMURTA MOTFLER ise, ay kltne

bal olarak, reme ve dourganl simgelemektedirler.
Yumurta motifi, Friglerin Attis, Babillilerin Tammuz ve yonyailann
Adonis kltnden kalma bir sembol olarak, Yunan ve Roma* ya gemitir.

TAPINAKLARDA SEKS
FALLS KLT (FALLZM)
(Dr. Haydar DMEN n *CJnse/ Yafam " kltabtndan ahnmthr)

Asya, Avrupa, Afrika, Kuzey ve Gney Amerika lkeleri ilkel dinlerinin

ou, cinsel birlemeyi nsanln en kutsal olgusu olarak benimsemilerdir.
TEK' in FT olduu, insanla doann, yer ile gn, yine insanla tannmn
birbirinin iinde eridii bu olay, cinsel birlemedir. Yer ile gk a-
rasndaki cinsel birleme, en sk rasianan dinsel motiflerden biridk. Aynca
nsann tanr He birlemesi, dinsel buyruklarda da yer alyor. Bu birleme
tannmn kendisi Ue gereklemediine gre, ancak onun temsilcileri rahip
ve rahibelerle yaplabilirdi. Bu zorunluk tapnaktaki cinsel birlemelerin
temelidir. Nitekim ylan ibadetinin geerli olduu yzyllarda, hayvanla
birlemeye maddeten imkn olmadndan, bir kulbede yaplan trenle,
rahiple birteip ibadetlerini salamaktaydlar. Balangta yalnzca en soylu
ailelerin kzlan ve olanlan, kendilerini tann hizmetine adayabiKrierdi.
Tapnaktaki rahip ve rahibelerle cinsel birlemede bulunmak suretiyle,
insanlar tanrya olan kurban borlarn demekteydiler. Cinsel birleme

307 '
insanlarn tanryla kaynamasnn sembol olup, en yce dinsel tren
lerden biri saylmaktayd.
Cinsel birlemelerin yceltilmesi ve kutsallatrlmas, tapmak
duvarlarnn, cinsel birlemenin akla gelen tm pozisyonlarn yanstan,
resim, kabartma, heykellerle donatlmasna yol amtr. Asyoda ok sayda
bu tr tapnaklara Talanmtr. fnde ve Japonya1 da cinsellikle gi
benim-semeterde de benzerlik bulunmaktadr. Erotik (akla ilgili) sonat
ieren resim ve yaptlarda grdmze gre, o alarda toplumsal
ynden yadrganmayan ve gru p seksi diye adlandrlan, ilikilerden sz
etmek mmkndr. Bu resimlerde dikkati eken bir husus, iftlerin elbiseli
olarak gsterilmesidir. Bunun gerek
nedeni bilinmemekle beraber, bir
ar (utanma), duygusunun varolduu
izlemini vermektedir.
Ortadou lkelerine bakacak
olursak, rnein randa, M..IV.
yzyldan bu yana, erkek, paras
yettii srece, istedii kadar
kadmla evlenebiliyordu. 641 ylnda
Islmiyetin rana girmesinden nce,
kadnlar nemsenecek kadar bir
serbesti iindeydiler. slmlk bu
serbestlii yava yava ykarak,
kendi kural ve yasalarn uygu
lamtr. Bu yasalarn temel, kadna
gvensizde ilkesine dayanyordu.
Bilindii gibi toplumda baz
benimsemeleri ykp yerine te
kilerini koymak bir sreye baldr.
Bu sre iinde de gemile ilgili
belgelerin ortadan kaldrlma ge
rekir. Bu nedenlerle, eskiden kalan
yapritar yok edilmitir.

Kadna gvensizlik ilkesi,

kadmn' gnlk yaamn, top
lumdaki yerini, sosyal deerini
etkiler. Bu anlayn getirdii cariye
lik ve ok kadnlk kurumu ylesine

308
Heri gitmitir ki, haremlerinde, bin kodmi" diye isimlendirUen hkmdarlar
olmutur.
Ayrca, binbir gece masallarndaki dsel imajlar, dounun yzyvHardtf
deimez yksdr. ran resim sanatnn ele geen baz r-nelderinde.
erkei (sultan), ou kez, kadnlardan oluan bir tahtrevan veya deve
zerine oturmu ve elinde, dikine dorultulmu bir haner tutarken
gryoruz. Bu tablo bize ok kadnl yaamn fanatik zenti ve esprileriyle,
aslnda o toplumun kadn hakkndaki benimsemeleri hakknda bir fikir
vermektedir. Bu benimseme kadm aalayc, kk drc niteliktedir
ve kadn, (hep stne binilen) bir varlk olarak kabul edilmitir. Thaf ta
oturan (aslnda bu, erkein kadnlar stne kurduu tahtckr) adamn
elindeki haner ise, onun agresivtte (saldrganlm) ve fallusu ifade et
mektedir.
Eski uygarlk kalntlar arasnda fallusu sembolize eden ve
gnmzde de kullanlan baz ara ve gereler, bu klt ve kltr1 n
kkeni ve gemiini kantlayan rnekler olmulardr.
 * FaHus' a tapnma yksek deeri olan bir olayd. Kendilerinden nceki
en ilkel insanlar, Cinsel iliki ile soytarnn devam arasndaki ilikiyi
kuramamlard. Doann baka gler tarafndan hazrlandn sa
nyorlard. Bu olayn penisle ilikisini kurduklar 2aman, fdlusun deeri
daha da artarak, giderek ona tapma durumu ortaya kmtr."

310
 Osmankcoda, aslnda
silah, levazm, mhimmat
ve bu kkten treyen
sflah veya kl eken
anlamna gelen bir sz
ck var. Ancak bu szck
gnmzde Anadolu foik-
lrnde, ozeMkle argo
lisannda ska kulla
nlmakta ve erkeklik or
ganna taklan bir sim
otmaktackr.(Bkz. Hayat B
yk Trk Szl, sayfa
1238)
FaNt1n skahk olan
UikMni belirtmek in
aynntlanna girmek zo
runda kakftvmz bu ko
nuda, ok sahrsn Icad
edilmesinde de penis1in form ve fonksiyonunun rol oynadna deinmek
istiyoruz.
Antik adan bu yana birok sanat rnlerinde. Uzakdounun teki
lkelerinde, Hint tapnaklarndaki kabartmalarda, Pompoi ykntlarnn
duvarlarnda, Yunan, Htttt, Roma, Bizans uygarlklarnda, sanatsal deeri olan
ve mzeleri doldurmu pek ok belge bulunmaktadr. Halen Trk -slm
eserleri mzesinde, ran sanat ile Hgili olarak zellikle homoseksalHenin
olduka yaygn ve hogr He karland knafm veren, gayet ak
izlmi resimler bulunmaktadr. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde
sergilenen ve Htttt dnemine ait bir toprak vazo stndeki resimden,
cinsel birleme pozisyonunda hayvanlarn taklit edildii yargsn
ediniyoruz. Aslnda Afrika yerlileri Hristiyanln yayl tarihlerine kadar ayn
ekli uygulamakta iken, din yayclarnn lkelerine gelmesiyle rendkieri
normal pozisyona, Mteyoner pozisyonu demilerdir.
lk ksanlar doa karsnda gszdrler. Beklenmedik ve kolay
kavrayamadklar olaylardan korunmak iin kendilerine snaklar an-
yortardt. Sndklar kavramlar ise genellikle doa gleriydi. alar
boyunca, ailelerden, budunlardan sonraki kuaklara geen bu kavramlar,
zerine oturtulan varsaymlarla birlikte, giderek byme gstermitir.

311
Toplumsal benimsemeler bu kavramlar, yenilmez (kadir-i mutlak) ve
sonunda Tann yapmlardr. Kii olu inanlarm soyut kavramlarla
somuttatnrken, onlar daha belirgin ekle sokmu, bu arada yaratma
gcn de kullanarak, desen, form, izgi rlief, heykel, minyatr gibi sanat
rnleriyle, Insanka k tutmutur. Bytece sanat, kiinin, inde OLUTUU
TOPLUMUN AYNASI, olmutu.
Birbirinden uzak ve habersiz yaayan toplumlann yarattktan sanat
rnlerindeki benzerlik dikkate deer niteliktedirler.
Sanat gemi le gnmz arasnda bir kprdr. Bu yaptlar ve
rnler gemii bize daha iyi retmekte, gelecei de aydnlatmaktadr.
Doaya kar snaklarn banda phesiz tanniar gelir. lk nsanlarn
varlklarn srdrebilmeleri, doayla, hastalklarla, vahi hayvanlar ve dier
dmanlaryla savaabilmeleri in ok olmalar gerekiyordu. Ne kadar ok
olurlarsa o kadar gl oluyorlard. Yani, bolluk okluktan yanayd. te
bytece, nsanlar oalmann fallustan olduunu rendikten sonra, bu
organda byl bir g olduuna inandlar. Bylece faitus tanrsal bir
snak bir mabut otdu. lk insanlar kendilerini gizHyemiyortard. nk
kendilerini olduklar gibi kabul etmekteydiler.

Bedenlerinin her hangi bir blm iin utanma duygulan yoktu. Bugn
bHe Afrika ve Avustralya yerli kadnlan gslerini gizlemezler. Zevk
aldklar eylere yneliktirler. Yemek yemekten sonra ikinci zevkleri cinsel
ilikilerdi. Bu nedenle falts aynk bir yere ykseltiyorlar, hastalk, lm ve
korkutucu eyler karsnda, kafalarnda mutlak ve lmez bir g. kudret
tasartyarak, kendilerini korumak amacyla, ona tapyorlard.
Tapnaklarda fahieliin yaygn ve kkl bir gelenee dayal olduu,
Heredot tarafndan da ifade edilmitir. O1 nun yazdkJanndon, Babil ve
Efes' te. bu yz kzartc davrann bir alkanlk haline geldii ve hogr
ile karlanmakta olduunu reniyoruz. Nitekim her kadn ylda bir kez
Afrodit tapnana gidip, kendini her hangi bir erkee teslim ediyordu.
Bunun yom sra, tapnaklarda, dier kirli ilerle birlikte, kadn ticareti de
yaplmaktayd. Efestpki Cetcls ktphanesi ile genel ev arasnda bir tnel
olduu ve evli erkeklerin ktphaneye gidiyorum diye evden kp, bu
tnelden geerek, gizlice genel eve uradklar, fantezi trden sylentiler
arasnda bulurvmaktacbr(7)...
ekli u veya bu olsun, faHs e tapnmann yksek bir inan olduu
kesinlik kazanmtr. Bu insanlarn kendilerinden nceki kuaklar doumun

312
baka gler tarafndan hazrlandn sonyortard. Ama zaman iinde,
doum otaymm nasl gerekletiini farkettikierinde. faMs' n deeri artm
ve kendisine tapnlacak kadar, nem kazanmtr. Cinsel gcn, faHste
sembolize edilmesinde, kadnlar ok nemli rol oynamlardr. Erkek kadar
kadn da. yaratcya, yani erkein cinsel organna, kendinin mutluluk ve
rahatnn bir esi olarak bakyordu. Kadn ancak onun aracl He
yaam ereinin tm nimet ve baarlarnn en fazlasn elde ediyordu.
Nastl k gnmzde kadn.ocuk sahibi olmak iin Tanrrya dua ecfyorsa,
o zaman da erkee tapyordu. Yaratc erkek aracl ile erkee gelen
ey de, yaratc k f. Kutsal kitapta " Tann ona geldi ve girdi deyimi
bunun iin kutlanlmtr. Clifford Howard ise "Meryem1 e sa1 ya hamile
olduunu, br melek gelip kuiama fsldad", diyor.
Bu sanat rnlerindeki biim, dinamik e, uyum ve estetik ylesine
gldr ki, tanrlar yaratma abas iinde olan insan, yaratma gcn
ortaya koyarak, kendi tanrlm biimlendirmi ve lmszletirmitir. Gney
Amerikoda, tarihi binlerce yl evveline dayanan Mochica uygarlna art
mezar kalntlarndan ele geen fdlus kabartmalanmn bir benzeri. Yunan
ve Romoda da yaygn olan faJlizm (penise tapma) dneminde, Priapos
olarak grlyor. Lapseki ehrinin byk tanrs d a n Priapos Yunan
mitolojisinde bir hayli yer etmi tanrsal bir varirtctr. Sylenceye gre.
Afrodit Olimpos tanrlar arama gelince, gzellii lie herkesi bylemi, o
kadar ki, Zeus bile ona ak olup sevimi ve Afrodit Praposa hamile
kalm. Ancak kskan Hera, doacak ocuun babas gl ve anas
gibi gzel dur da btn dier tanrlarn hakkndan gelir korkusuyla,
Arioditin kamna kem gz koymu ve ocuun sakat domasn salam.
Priapos bu nedenle kocaman bir fallsle dnyaya gelince, anas ondan
utanm ve olunu krlara brakarak terketm. Priapos1 u obanlar d ip
bytmler ve erkekliine tapnlr olmular. Priapos' un bir kr tanrs
duunun nedeni buymu...
Pripos oalmann, yeni doan ocuklarn ve ailenin koruma
tanrsyd. Yamru yumru, irkin bir adam dmasno karn, falls kendisi
kodar uzun, yukar doru krvnk durumuyla bereketi ve bitkilere eriilecek
bir rnek darak dikilirdi. Ancak baka kaynaklar bu Lapsekili tanry d r
Msr tanrs (Bess) le ilgili tutar ve onun Osiris' in erkeklik organ olduunu
ileri srerler. Asurtular1n, Hindu ve inlilerin de buna benzer fallik tanrlar
bulunuyordu. Dinsel trenlerde, hasat toplama enliklerinde falls
saygdeer yerini bulmu ve halkn mal olmutur. Sonuta bu inan
alar boyu kuaklara vetoplumlara yaylmtr.

313
 Helenistik adan kalma ve bii falls ve testislerden yaplm olan
kaplar, gnmzde kullandmz aydanln ibiindeki fallusu andran
biim, kltr kkeni ve geii gstermesi ynnden, dikkat ekicidir. te
yandan falls biiminin tapnak mimarisi ve mezarlklara da girdii
grlyor. Fethiye1deki Amindos' un mezon alnlndaki kntnn faHus*
simgeleyen zgn bir e olduu sanlmaktadr. Eski Osmank mezar
taiannn erkee ait olannn dorik, kadnnkinin ise korentien batk
sslemesinden esinlendiini ileri srenleri duyuyoruz...
Yemin ederken elleri ap arasna koymak, aslnda penis zerine
koymaktr. Bytece yalan yere yemin edilirse bu en deerli organn zarar
grmesinden korkulur!.. Verilen yemine sadk kalacandan phe
edenlerin bir ayan yerden kesmeleri batl bir inan olarak, gnmze
dek gelmitir...
Deerli ve ne olduu bilinmeyen eylere olan
sayg, daha ok korku duygusu bugn bile
geerliliini koruyan bir olgudur. Tanr nekodar
bykse o kadar gl anlamna gelir. stelik
tanrlar lmszdr de., o halde falls' te o kadar
byk ve gl ve lmsz olmaldr. nsanoluna
bukadar yararl ve zevk veren bu nesnenin,
tanrnn antlar yaplmal, o, gndelik gereler
arasna girmeli, elin uzand her biimde kendini,
varln belli etmelkr. Aynca len insann
YENDEN DRL1nde de yannda bulunmalydI..
Mzellikle Burdur Arkeoloji mzesinde daha
net bir ekilde grlebilecei gibi, ANTK
nekropoilerden getirilen bu insan boyundaki masif
falls anttan, falls kltnn Fikya ve Roma
dneminde de sregeldiinin bir kant oluyor.4
(Yazarm notudur.fBkz rerim )

Tiyatroya, glge oyununa da giren fcrtl^ BurdurArkeolojiMze.i

lkemizde en geerli oyun olan Karagz1 de
grmekteyiz. Burada falls abartlm bir biimde
lenmitir. Aslnda Karagz1n elinde ve her vesile ile Hacivat1n kafasna
vurduu sopann aslnda bir falls' simgelediini vurgulamak istiyoruz.
Bugn bile Bat Afrikada birok gizli demek, falls' e tapnma
trenlerini srdrmektedirler.

314
 Psikoanattttk ekoln grlerine gre fare, balk ve ylan gibi yaratklar
erkeklii, faHs' sembolize ederler. Bu gre etken olan olgu, bu hay
vanlarn d grnleri olduu gibi kendi aklamasnda deinildii gibi,
farenin baz zettikleridir. Genellikle tm kadnlann ortak ynlerinden biri de
olan fare korkusu* dur. Bu korku dnyann hemen heryerinde kottekttf bir
nitelik tar Fareden daha zarait, daha iren hayvanlara kar ayn korku
gsterilmez. Ve fareden erkekler deil de, nedense kadnlar korkar ?
Ancak onlar bunu, " korku deil de, irenme gibi birey ", dtye ta
nmlamaya alrlar...
Ylann kutsall He faHs1n kutsall, aym kkenden gelen, zde Ha
kavramdr. FaHs, bilinci yaratt kutsallk kazanm ve giderek tanrlam
bir kavram, ylan ise, bilinaltnn yaratt, dokjysyie bilince kendi tanrsn
ykm sembol ile kabul ettirdii, kavram olmutu. Aslnda her ikisinin de
amac ayndr.
Sonu olarak, kiilerin bilin altnda birok olayn, eyann, figrn
sembolleri bulunu. Ryalar genettde bu semboller zerine kurulu. Ryalar
kiinim bilinattndaki istek, korku, zlem ve yaam biimini anlatr. Bilin
att, bilincin basksna, semboller kutlanarak, boalma yollan arar,
bulur...

EKMEK
Ekmek temel gda mad
desinin sembol olmutu. An
cak insan, sadece ekmek yi
yerek yaamn srdremiye-
ceinden, bunun yannda baz
manevi gdalara da gereksinim
duymaktadr. Bu bakmdan H
ristiyan felsefesi, ona bu gday
solyocak olann sa olduunu
savunuyor ve ekmei sa1 mn
iaretlerinden biri olarak kabul
ediyor. Clment cf Alexandrie,
III. Yzyl Atinal nl bir yazar,"
Adaletin a brakt insanlara ekmek datp onlar besleyenler ne mutlu
kiilerdir" diyor. Yahudi topiumunun kutlad" hamursuz - mayasz - ekmek "

315
bayram, geni anlamda onksnn toplum haline gelmek iin tarih boyu
ektikleri ilenin anlarm tazeliyor ve ruh temizliine hazr oknanm
anlamn ieriryor. Bu inan dorultusunda Jocob' un tatan ina ettii
Tann evi (Beifh - el), ekmein evi. daha sonra bugnk (Beith - lehem) adm
almtr. Yani tatan olan ev ekmee dnmtr. Tala ekmek arasndaki
ilikiyi yorumsal yaklamlarla dile getiren bir hayli rnek var: Bunkmn Uk
akla geleni eytann sa1 ya peygamberliini kantlamas iin yapt
denemelerden biridir. Burada eytan, sa1 dan, ta ekmee
dntrmesini istemitir.
Bilindi zere, sa1mn ilk mucizelerinden biri, ekm ein oaltlmas1
dr. Kariye mzesinde de grlebilecei gibi, bu olay astnda iki kez
tekrarlanm bulunuyor. Ancak her ikisinde de iki veya be bahk vard. Bu
bakmdan balk1 ta ekmein yannda bir temel gda maddesi oluyor.
Aynca insann balk tutup alm gidermesi iin bir para demesine
gerek yok-tur. Balk ekmein en az para deyerek, geici olsa da, karm
doyurmaya yeter bir yiyecek olduu, bugn de gzlerimizin nnde.
Ancak biz bu benzetii yaparken lks restoranlardaki balk fiyatlarm
deil, iskele kenarlarnda satlan balk - ekmek m ns' nden sz etmek
istiyoruz (I). (Eminn iskelesi) Ancak szn konusu biraz da balk olduuna
gre, Yunan-Roma a Ege blgesinde bakm bir fakir-fukara yiyecei
olduunu, zenginlerin ise daha ok et yedHrierini hatrlatmak istiyecez...
Hristiyanlkta ekmek bir komn aracdr ; sa* nm bedenini simgeler,
aktif ve maddeseldir. arap ise sa* mn kandr ve daha ok dncel ve
manevi olan yaamla ilgilidir'. Ekmekte kk, arapta ise, buna oranla
daha byk ve anlaml srtar sakldr. Genel bir deerlendirme veya
ayrm yapmak gerekirse, saysal kavram larda biraz m a d d e , ntteUkle
ilgili olanlarda ise d a h a ok ruh ve m aneviyatta ilgili gelimeler
sezinlenir. Bu dncemizin altnda, sa1 mn ekmei oaltma
mucizesinde KANTTTATF (saysal), suyu araba evirme mucizesinde (Cana
dn) ise daha ok KALITAT1F (nitelik) bir anlamn dile getirilmek
istendiini gryoruz. Kariye mzesinde aka grld gibi, mozaistin
sz konusu bu iki mucizeyi, hemen girite ve kar karya yerletirmesi bir
raslant sonucu olmamaldr.,.Kanmz odur ki, sa1 mn gerekletirdii
mteakip mucizelerin tm, onun bu iki yetenek bazna oturmaktadrlar.
Zira sa, dier mucizelerinde, y a bir m addenin saysn arttrm (balk
av mucizesi) y a d a o eyin eklini veya niteliini deitirmeye
muktedir olmutur. rnein, eitli trden (felli, czzaml, kan kayb...)
hastalarn iyiletirilmesi, krlerin tedavisi, hatta llerin diriltilmesi eklindeki

316
giriimlerin ortaya kard gerek, o canl yaratn olumlu ynde bir
nitelik deiikliine uramas deil midir?..
Ekmein simda ayncal bir yeri bulunuyor. nce, ekmek NMET tir.
Nimet, iyilik, ihsan ve yaamak iin gerekli dan, refah, mutluluk, servet gibi
eylere denilir. Tanrnn nimeti d a n yiyecek ve ieceklerin banda gelen
ise ekmek dmutur. Bu bakmdan ekmee byk sayg gsterilir. Eskiden
anne ve babalarn ocuklarna alamak istedikleri yi alkanlklarn
banda da, ekmei ziyan etmemeleri, stne basmamalar, yerde
bulduklarnda hemen kaidmp kere bana koyarak, gvenli bir yere,
tercihan bir cami duvanmn dibine koymalar, hatta elinde, zerinde
ekmek varken, tuvalete girmemeleri gibi tler bulunmaktayd. Ekmekle
Hgili baz deyimlerimiz v a r: Ekmek paras, ekmek kavgas, ekmekten etmek,
ekmeini tatan karmak vb...
Tm bu ve benzeri deyimlerden karlan sonu, ekmein balca
gda, sofrada mutlaka bulunmas gereken bir madde olduudur.
Ancak konunun ilgin bulduumuz yn, ekmein neden demirden
veya baka bir eyden deil de (tatan karmak) deyiminin kuUamlmt
oimasckr. Acaba burada da gene ta- ekmek kisinden mi sz
etmemiz gerekecek?..

ARAP
ncelikle salkmn kandr, sonra sa1 mn kanma dnmtr.
Mitolojilerde arap bir lmszlk ikisiydi. Eski mezar yaptlarnn zerinde
ss esi olarak, zm salkmlar grrz. arabn kanla balants olmas
hi phe yok ki onun renginden ve bitki z olmasndan, kaynaklanyor.
arap ayrca ien kiiye verdii mistik serholuk aracl le baz gizti
akideleri tantan ve ona o akidenin tutulmas gereken yol ve yntemini
gsteren bir tr ila olarakta dnlmtr. simda maddi arap
gnahtr. Ancak mistik anlamdaki bir araptan sz edilir. Kevser, cennette
bulunan bir emedir. Buradan akan araba Hz. Ali1nin akilik yapaca
ileri srlr. Kan ve arap, her ikisi de bedende ilhi dnceyi
ynlendirip, ynetmektedir. EKMEK ise bedendir, vcuttur Hristiyan
geleneklerinde...
Antikitede de arap bir tann ikisi olmutur. Bu insanlar libasyon ad
verilen trenlerde tannlanna ki olarak, arap sunmaktaydlar.

317
 KAIK
Anadolu insannn elinden dume-yen
bir yemek ve mzik enstrmanoknutur.
Eskiden tartma elverili olmayan, orman bol
blgelerin balk, yaamlarn kayk iml edip
bunlar dier mallarla takas ederek, srdr
mekteydiler. Daha ok Akseki ve Antalya
detaylarnn yresel bir endstrisi haline
gelmi olan kak, ulam kolayl nedeniyle Konya1ya gtrlp burada
pazariandndan, kan turistik nitelikte olan imlat daha ok bu
ehrimizde gelime gstermi bulunuyor.

Topkap hazine dairesinde sergilenen ve Kak Elmas ad ile

tannan bumcevherle ilgili sytentHere gre, bunu bulan fakir bir
kimsenin bir ift kak uruna, bu denli deerli bir ta takas etmeyi kabul
etmesi, kan da nemli bir eya gibi sayld dnemin gzel bir
rneidir.

AURE
slm mitolojisinde Nuh Peygamberin tutan sresince gemisine akt
insan ve hayvanlar iin, eitli erzak artklarndan oluturularak yapm
olduu tatl bir atr. Efsaneye gre, tufann sonuna doru azalan erzak
bir araya getirilmi ve are ad verilen bir yiyecek yaplmtr. Balca
maddesi buday olup, iine zm, nohut, incir, pirin, fasulye...konuluyor.

AY RE
Birok Avrupa lkesinde zellikle sabah kahvaltlarnda yenilen ve ay
eklinde olan bu . rein Osmanhicnn Viyana kuatmas srasnda
tadklan hlllli bayraklardan esinlenerek biimlendi riki sanriyor.

3 18
 AY BARDAI
ou zaman, zellikle yabanc turistlerin ilgisini eken
olaylardan biri de her gn kullandmz cam ay
bardaklarmzn biimidir (I) Bu konu iin yle bir yoam
getirmek mmkn. Ya geni basenli olarak canlandrlan
Ana tanra Kibele figrlerinden, veya bir devre adn
vermi olan lle1den esinlenilmitir. Ancak, her ki halde de,
bardan ortasnn hafife oyuk iml edilmesi tutmay
kolaylatrmaktadr. Bardan zettikle effaf bir m adde olan
camdan yaplmasnn ise, renk zevki ve dem' in
younluunu grebilmekle llgtti olaca grndeyiz.
Batliar ise ay* daha ok fincanla imektedirler.
Bu ve benzeri konularda bizi aratrmaya ynelten nedenler, ou
kez, yabanclarn yackrgadklan grntler oluyor, nedense?...

FLT - NEY
Farsa ney, kam demektir. BahMartn flt adm verdikleri bu mzik
arac kamtan yapttmaktad*. Ney* in verdii sette bir tr mistik (gizemsel)
ve semavi bk havanm varl sezinlenir. Bunun meleklerin sesi olduu Heri
srlr. Ney almak. lhi kaynafftdan aynkm olan ruh1un tekrar oraya
dnmesini, nefes yoluyla ekerek dilemek, yaivanp yakarmak iin yaptr.
Bu bakmdan, sanki alar gibi bk hava hissedilir, ney1 in verdii bu
seste...
Mevtna tekkelerinin balca mzik aralarndan biri olan ney iin,
Mevtna Celiettini Rmi,1 Biz ney1 iz, mzik SENDEN g e liyo r!" demitir.
Sema ayinleri bu mziin eliinde yaplyordu. Sema szc aym
zamanda (gk) anlamna da gelmektedir. Bu bakmdan
Mevina, sema yapanlarn gerek Tanr akm bulduklarn
ve bu sayede gklere ykselerek, Tanryla
kucaklatklarm, fade eder...
N e/ le ilgili bir sylence v a r: Hz. Muhammet damad
olan Hz. Al? ye, Tanrdan kendisine vahiy yoluyla erien
emirleri, bir sr olarak saklamas kouluyla, aktard. Ancak
Hz. Ali, kendine hakim olamyor ve iini dkmek iin
iddetli arzu duyuyordu. Ama bir taraftan verilmi sz de

319
vard. Bunun iin areyi, bir kr kuyuun bana giderek, iini ona
dkmekte buidu. Bu arada salyasndan bir nebze kuyunun dibine
dmt. Zamanla oradan bir kam bitti. Bir oban o kam a k * ; zerine
delikler aarak, koyuntarna dinletmek iin ney* i yapt...Sonuta ney,
semavi srlan, mzik yoluyla, ark haline getiren alet oldu.
Mitolojide maara, oban ve ormanlarn tanns olarak bilinen ve yar
insan yan kei klkl Pan hep, elinde fltn alarken, canlandnimtr.

LR - HARP (ARP)
Mitolojide, tannlann habercisi olarak grev
yapan Hermes veya sanat perilerinden POLYMNE
tarafndan icat edildii, yazldr.
Bilindii gibi, bu perilerin says
dokuzdur. Bundan sonra LR
RFE ve APOLLON1 un bir
mzik aleti olmutur. Lir* in H
ristiyan ikonografisinde, Tanrnn
birliine da vet edici bir yeri
olmakla beraber, kozmik uyum1
un da bir simgesi eklinde kabul edildiini gryoruz.
sa1 mn zerinde oturduu taht bu nan do
rultusunda, bir harp eklinde gsterilmitir.
Ur/harp' in vaak barsotndan yaplm olan tel
says, Hk yapld zaman bilinen yedi gezegenin titreimlerini dile
getirdii varsaylarak, yedi olarak saptanmken, daha sonra bu say 12
ye karlm ve bu kez burlar alemi (zodak) la iliki kurulmutur.

ARKI
ark, yaratc gc yaratcsna birletiren szn semboldr. arklar
nsanolunun baml bir yaratk olduunu hissettii/ kabul ettii srece,
bu bilincin duygularn nee, hayranlk ya da yalvana bir eda ile
belirtmeye alrlar.
ark ayn zamanda yaratlan nefesinin yaratc nefese verdii bir
cevap olmaktadr.

320
 Mzikte karlatrldnda. arki daha eski bir gemie sahiptir. Mzik
kutsal olmasna ramen, sadece bir tekniktir. Vaktiyle arpistter (arp
alanlar) sradan insanlar kategorisine sahip iken, airler ruhani snf
mensuplan arasnda yer atmaktaydlar.
Halk arklar genellikle mzik d etkinliklere, rnein dinsel trenlere,
ya da bir alma srecine elik ederler. Bazlarnda aklar sevgililerine
olan duygularn dile getirir, bazlarnda ise bir yk anlatrlar..

KUDM (DMBELEK)
Gvdesi dvme bakrdan olup, s deiiklerinden az etkilenmesi iin,
deve derisinden kaplanmtr. Kudm' n kard ses adeta ayak sesini
andrdndan, velvele a d verilen, zaman zaman darbelerin sklamas,
kulakta bir tr koar adm algs yaratr. Kudm, air Homer' in lhilerinde
od geen bir mzik aletidir. Kibele de bu aletin sesini ok sevmekteydi
diyor mitoloji...

Mevlevi ayinlerinde kullanldtn bildiimiz kudm, kudm zen od

verilen mzisyenler tarafndan, zah ne denilen, gl aacndan yaplma bir
sopa ile alnmaktadr. Sesi arbal, derin ve esrarl bir ortam yaratr.
Mitolojide, Dionzos enlikleri, dou kkenli olan bu kudm' n yaratt
hafif bir dans melodisi iinde yaplr. Yldzlarn da onun ritmiyle aralarnda
dcr.3 ettikleri sylenir...

TROMPET
Kozmik ve tarihi otaylan ve gnn belirli etaplarn duyurmak iin
kullanlmaktayd. konografik tablolarda, genellikle melekleri, ellerinde
trompet tutarken gryoruz (vaftiz ve son mahkeme). Melekler bu
trompetlerle nemli olaylan heryere duyurur ve yerle g bir kutlama
treninden haberdar ederler..

321
 BASTON - ASA
Yaklam ekline gre, sembolik aklamalar da farkl oluyor. Baston
ncelikle, zerine dayanlarak yrnen bir ara olarak bilinir. Uzun bir
yolu amak zorunda olanlar, kutsal yerlerin yollarn zerinde yryen
haclar ellerinde, ou kez, bir baston tutarlar. Ancak oban' n srekli
elinde tad denek aslnda onun yrmesini kolaylatrmak deil,
koyunlann gtmek iindir. Vaktiyle buna dnyann ekseni denilmekteydi.
in Tooist din liderleri ellerinde krmfz bir baston tamaktaydlar. Bu
bastonlann zerinde, saylan yedi veya dokuz olduu varsaylan
gkkattarm simgeleyen, dmler bulunmakta ve bir gn kendilerinin, bir
turna kuunun gagasyla tutaca bu bastonun zerine binerek, ge
ykseleceklerine inanmaktaydlar... Daha ok Uzakdou lkelerine zg
bu batl inancn sembolik adan deerlendirilmesi, denek sopa veya
bunlarn daha gelimii olup, baston adyla tannan eyn^soyut Dr binek
a ra c olarak kurguland sonucunu vermekte
Taoizm akidesinden Ortaon
byc kadn yklerine kadar
uzanan bu imaj, bir sprge
sopasn at gibi kullanarak, sarp bir
tepe zerine kurulu atoya uarak
ulaan cod kodn veya yi peri ile
kt ece - kralie - nin konu edildii,
ocuk masallarnda gryor ve
okuyoruz... (Bfcz. Sprge)
s

te yandan bastonun ilevi

zerinde ortaya atlan dier g
r!er arasnda onun, ilk anda ba
vurulan ilkel bir savunma veya
Litis(ob*n sopas^
saldn arac olduu, (krlerin de- udhalya fY. tanr a ruma' nn
dektr rnei beyaz bastonu) gibi, koruyuculuuna snm tr. Elinde bir
bir kimsenin kendisine yol amas oban sopas tutuyor. Melek Cebrail' de
veya bir dierini - drtp, gidilmesi elinde bir sopa tutuyor (stAymsofya)
gereken yn ve yola evirmek
sratiyle YNELTME amalaryla da
kullanlmas, bu-lunuyor. te obanlarn ellerindeki sopa ile aslnda
yapmak istedikleri de budur.

322
 Drt ncil yazarnn beige-ledikieri kutsal kitapta,
sa' ntn ne anne ne de babasyla ilgili fazla bir bilgi
yoldur. Onlar hakktndaki bilgileri (ipokrit -iki yzl) ncil
yazarlarnn ifadeleri veya sylencelerden esinlenerek
canlandrlm olan ikonlardan ediniyoruz. Zaten bu
nedenle, yani ncildeki bu boluklar kapatmak iindir
ki, gerek Kariye gerekse dier kiliseler, bu tr olaylar da grntleyen
sahnelerle dekore edilmilerdir.
Olayn konumuzla ilgisi olan ynn bu ekilde hatrlattktan sonra,
Meryem' in nianlanmasn betimliyen tabloya gz atyoruz : Kariye' de
daha belirgin olduu zere, Zekerriya peygamber (byk rahip, Zakkari).
Meryem'in mstakbel kocasn belirlemek iin gnll adaylara vermi
olduu sopalardan Jozef inki, mucizevi olarak yeillenip yapraklanyor. Bir
elini de Meryem1in bana koymutur. (Enerji transferi) Olayn ayrntlarna
girmeden, sadece bu seim ileminde de gene bir sopa1nn sz konusu
olduuna dikkati ekmek isteyeceiz.
Baston ad altnda genelletirdiimiz eyler atele de
zdetirilmektedir. nk ate, ilk olarak, Hci sopann birbirine srtlmesiyle
kefedilmiti. Dier ynden, Mhavan eli gibi o da bir falls olarak
rP K j niteleniyor. Freucf e gre, tatmin olmam ehevi
arzular iin ac veren bir vastadr. Bu ifadeye
dayanarak, " D ayak cennetten kmtr l
zdeyiindeki gizlenmi mesajn yorumunu
okuyucularmza brakyorum...
Asa ad verilen, daha ksa boyutta ve
am aca gre zel olarak iml
ve biimlendirilmi bastonlar
(sceptre) a gelince ; bunlar bir
otorite, dier bir deyile hkmdarlk, kumandanlk ve
bilim yayan insanlara zg olduu kadar, toplumsal
hierarinin de evresel semboldr. Nitekim, Fransa
krallarnn lmlerinde yaplan trenlerde byk rahlb'
in, o kraln asa1 sini dizlerinde krarak, kez " Kral
ld ve hemen ardndan, yaasn kral I" diye
bard bilinmektedir...
Asa, onu tayan kolun fiziki boyunu uzatr, yani
yetkilerini arttrr. Asann krlmas, iktidardan vaz-gemek

323
anlamna getir. Hakimlere, generallere zg bir oto# olduu gibi eski
Yunanda yalnz yksek retim grevlilerinin tamaya hak kazandklar, bir
liyakat areti olmutur. Nitekim, Homef* in metinlerini aklamakla grevli
olan profesrler, llada* yi anlatrken, kahramanlk rengi saylan krmz bir
asa, Odisse1 yi analatrken ise, UHisse' nin seyahatlerini simgeleyen san
renkli bir asa kullanmaktaydlar.
Genellikle melekler, ellerinde bir asa tar ekilde cantandnlmtiardr.
Ba melek Gabriel (Cebrail) i de daima elinde krikeion ad verilen ve
yalvaranlarn bir atribs olan, sihirli sopasyla grmekteyiz.
Aslnda dnyann ekseni veya hayat aacnn simgelerinden biri
olan sopa- ylan birleimi, bir tp amblemi olarak, Esklap ve Hjien1in
heykellerinde de bulunmaktadr. Abel ve Hitit
krallarnn oban sopalarndan daha nce sz
etmi bulunuyoruz. Son olarak, deineceimiz olgu,
Musa peygamberin sihirli denei olacak : Hz.
Musa, slm dininin kabul ettii 24 peygamber
arasnda, Hz. brahim' den sonra gelen bir
peygamberdir. Ad (sudan doma) anlamna
gelen Musa, Tevrat* a gre, firavun' un askerleri
tarafndan kovalnrken, elindeki aso ile Kzl Deniz1
i ikiye ayrm ve alan yoldan kavmiyie birlikte
sapasalam gemitir. Kutsal kitap aynca, Musa*
mn, elindeki sihirli sopasyla, bir kayadan su
kardn da yazyor...

KADSE
zerine iki ylann
sanl olduu, iki kanatl
zeytin veya defne daln
dan oluturulmu bir kom
pozisyondur. Genelde tan
rlarn habercisi ve bir
ticaret tanns olan Her- Bereket boynuzlu
Tanr Merkr, ko mes (Merkr) in atru-
horoz ve kadse blerinden biri olup, bar Kadse(1675)
ve ticaretle ilgili bir
ile (1616)

324
anlam fade etmektedir. Ylan saknma, hHe ve kurnazl, kanatlar ise
aktivtteyi simgelemek-tedirier. Biri saa, dieri sola dnk olmakla, kt ve
yiliki olarak (Pslkomattk dengeyi) solamakla beraber bir bar gstergesi
de ol-maktadriar. Dal (baget), dnyann eksenidir. Sy-ienceye gre
Kermes yolda iki ylan d-rken grm ve bu sopa He onlan ikiye
ayrmtr. Bu kabartma figr, Efes Krefter cod-desindeki Kermes
heykelinde grryoruz.
Semboller Ansiklopedisinde Kadse He ilgili u aklamalar bulunuyor:
Merkr (Hermes)' n bastonu. Gereke KARYKEO, ya da KERKEON olarak
adlanyor. Kadse tannkannn mesaj taycm, yani habercisi olarak
sembolletiriyor. ou kez tepesinde bir ift kanat takl olarak gsterilen
bir figrn sopasna takl olup rzgarda dalgalanan ki kurdeia daha
son-ra, balar simetrik olarak saa ve sola dnk, ki ylana
dntrlmtr.
Baz sembolizm aratrmaclar psikanalitik bir yaklamla, Merkr1n bir
falls,(erkek cinsel organ) olduunu ve iki ylannda gelip bunun zerinde
iftletiklerini ifade ettiini ileri srmlerdir. Nitekim bu konuda zoologlarn
baz srngenlerde, rnein kobra ykanlarnda bytesine, iftleme annda
danseder gibi dikildiklerini gzlemlediklerine dair bilgiler bulunuyor.

Msr1da tanra ris1te, gnein douunu haber verdiinden, AFAK

TANRIASI olarak adlandrlmt.

Merkr, ya da Greke Hermes, Zeus' n Maka ile evlilik d (I) bir

lemesinden doan ocuklarndan bridir.
Modem sembolizmde Kadse, tm ticaret ve ulatrma ite ilgili
faaliyetlere balanyor. Simyaclkta, iki ylan kkrt ve cva, .gibi balca
eiemanter cevherleri simgeliyor ve DENGE gstergesi olarak yorum
lanyor.
Merkr (Hermes) bir gn, birbiriyte salaan iki ylan grr. Onlan,
sopasyla vurarak ayrr. Ylanlar aynlnca. tek bir yaratk haline dnrler
ki, bu aniatkan sopa, bilinen FALAKA DENE yerine gemektedir.
Falakann ise kimi kez bavurulan bir ara olduunu hepimiz duymuuzdur
I (?)
te yandan Kadse, evrensel organizasyonun bir sembol, dnyann
eksenidir. Bu eksen etrafnda, dii, erkek, gece, gndz...gibi, birbirieriyte

325
tezat oluturan. rakip eler sanl bulunuyorlar ve yaradl ve yaamn
DENGE NDEK srekliliini salyorlar.

YAZI - ALFABE
Dnyada her hayvan kendi cinsinden olanla, gene kendine zg bir
yntemle haberleir. Bu davran hi phe yok ki, insanlarda olduu gibi,
onlarn da yaamlarn birlikte srdrebilme gereksiniminden kay
naklanyor...
Blbl akrdar, an vzlar, kurt, kpek havlar, ulur.. Dier hayvanlar da
kendilerine zg sesler kararak, bireyter anlatmak isterler. Eski a
insanlarnn da nceleri birbirteriyle, hayvanlarn bu davrantlanndan al-
gianp etkilenerek, homurtu eklinde sesler karp birbrleriyle konutuklar
sanlyor... Zaman iinde insan, bir iletiim arac olarak kulland bu
seslerin karl olan laflarn uup unutulduunu farkedince, anlan
herhangi bir nesne zerine, herkesin ayn anlam karaca ekil ve
resimlerle biimlendirerek kaydetmeye balad. Ancak bu olayn, yani yaz
yazma1 mn, OKUMAK1 tan sonra ortaya kp gelitiini kabul etmek
gerekiyor. yle ki, insan daha Hk alarda yard bir ren geyiinin peine
dtnde, onun kan izlerini veya kar zerinde brakt ayak izlerini
takip ederek, bunlar belleinde saklayabildii oranda avna
ulaabileceine inanmt. Sonuta iz brakma kavram onda da, kendi
lkel yntemlerine uygun baz ekiller icat etme biiminde geliti ve YAZI
fikrinin domasna neden oldu, deniliyor. ayet bu adamdaki bir
deerlendirme doru ise, ilk kitabn KAR SAYFALARI' ndan olutuu ve
yazmn da bu sayfalar zerine yazldm kabul etmek yanl
olmayacaktr I..
Zaman iinde lk insan (homurdanma haberlemesi) ne son vererek,
kard sesleri deimeyen elemanlara ayrd ve bytece KELME ad
verilen olguyu yaratt. Ancak bu ii yaparken, her kelimenin tpk bir
akmak tann en kk parasnn bile nasl ie yarodn ok iyi
bildiinden, bu kk szcklerin de ayn ekilde tertipli ve biimli
olmasna zen gsterdi. Daha sonra yaz, derece derece sistemleerek,
eyadan yaz, fikir veya resimden yaz, cmle anlatan yaz, ve HECE
aamalarndan geerek, ileride deineceimiz HARF YAZISI, yani ALFABE
denilen olgunlam bir ekle giriyor. Nitekim Vottaire 11 Yaz szn
resmidir "diyor...

326
 Deiik uygorMcnn icat ettikleri harflerin ekli arahrmaclar iin en
Hgin bir kyaslama ortam yaratm ve belli bal bir uzmanlk dal
batine gelmitir.
Amacmz yaz' nm tarihi, geliimi, trleri..vb. zerinde ayrntlara inmek
olmadndan, bu konuda sembolik birka yaklam ve yorum yapmakla
yetineceiz : rnein, eski alfabelerin ounda birinci harf olan (A,a) bir
boa bana, (B.b) bir eve,(H,h) dua eden lnsana,(M,m) suya, (N.n) ylana,
fT.t) ha' a...benzetilmeye allm veya bu olgulardan esinlenerek
biimlendirilmilerdir.

Arap alfabesindeki 28 harfin ise, insann bandaki yedi izginin drtle

arpmndan olutuu ileri srlyor. Birer izgi gibi kabul edilen bu yz
paralar, 2 ka, 4 kirpik ve sa olmak zere, (7) saysn vermektedir...

ALFABE, bir dilin seslerini gsteren harflerin, kararlam bir sraya gre
dizilmi, topluluudur. Yunanca birinci ve ikinci harflerin okunuu olan
ALFA ve BETA' dan alnmtr.
Alfabenin temelini oluturan yaz He ses arasndaki bant doal
deil yapm a olup, uzun bir evrimin sonucudur. Bu balomdan ALFABE, yaz
sistemi geliiminin son safhasn temsil eder.
Arkeolojik kazlarda elde edilen duvar yazlan, kitabeler, lahit yazlan,
alfabenin en ilkel haliyle M. 2000 yllarnda kullanlmaya balandn
gsteriyor. Fenike kkeninden kan Yunan ve Latin yazs ise M. 700
yllanna tarihleniyor...

NOKTALAMA VE NOKTALAMA
ARETLER (MLER)
Edebi trden bir sanat olarak nitelenen NOKTALAMA (Ponctuation),
bilindii 2ere, yazda anlamn kolayca kavranmas, ona aklk getirilmesi,
yanl anlamcrtarr nlenmesi, okuyuun dzenlenmesi...in cmlenin e
it! elerinin birbirinden ayrlmasna deniliyor. NOKTALAM A ARETLER
ise, iml kurallarna uyularak, noktalamada kullanlan ve her biri baka
bir grev yklenen deiik ekillenmelerdir.
Tarihi yaz kadar eskilere inmeyen, ancak yaz dilinde zaman iinde
deimeler gstererek, bugn btn dnyada benimsenmi olan

327
noktalama iaretlerinin biimlenmesine etken olan sebepler konusunda
yazl bir belge ve msbet bir aklama buksmadfc. Madem ki, yaz
dncenin sembolle ekillenmesinden domutur; o halde noktalama da
yaz inde bir ekillenme, iml kuraanna uyularak, MANANIN
EKLLENMES, yani i hayatn sembollerle ifadesinden baka bir ey
deildir, diyoruz. Hemen ardn da, bu anlam ve dncelerin gerek so
mut, biimsel, gerekse soyut ve fonksiyonel anlamda BR DL olan KALEM
yardmyla, GRNTYE VERLMES olduunu, ekliyoruz... Bu grnt bir
takm izgi ve aretler olduuna gre, duygu ve dncenin dili de bir
yerde SEMBOLLER oluyor...
Yasalar, kurallar sadece kat zerinde kalmamalyd. Bunun iin
onlar, talara ve stunlara oyularak yaratlmak istenmitir.(Efes Pritane ve
Kuretter caddesi)
Bilimsel bir aratrma sonucu olduunu veya yzde yz bu bu-
dur..gibi bir yorg^ ileri srmediimizi zellikle belirterek, bu iaretlerden
birkann anlamlarn, sembolizmle uramann yaratt alkanlkla (I) ve
" olsa olsa metoduna- snarak, deerlendirmeye, bu anlatmlar G
RNTYE VERMEYE altk:

NOKTA : (.) nnde az durulmas zorunlu bir kap; sonu, bitimi belirten
durak...

VRGL : (,) nnde az durulacak bir kap, veya yan ak bir kap
kanaddr. Nitekim mimari izimlerde de bir konutun blmelerindeki kaplar
benzeri biimde izilerek gsteriliyor...
SORU ARET : ^ Genelde soru bildiren cmle ya da
szckten sonra konulursa da, aada deinelecei gibi, bu
soru1da baka mesajlar da verilmek istenir. Soru iaretinin bu
ekilde biimlendirilmesinde u olgularn etkisi olduu ka
nsndayz :
Bir spiral veya labirent (iinden klmas zor bir yer), O
tamamlanmas eksik kalm bir ekil, bir ask ve nihayet bir
KULAK...
Soru iaretinin bir kula simgeledii akla daha yakn grlyor.
nk kulak vazifesini bir aracyla yapmaktadr. Gz ise bunu tek bana
ve dorudan doruya gerekletiriyor. Bu durumda kulak, gze oranla,
ikinci planda katmaktachr. Sonuta " Kulann duyduunu deil, gznn
grdne inan! ata sznde anlamm bulduu gibi, bir anlalmazlk,
mphemiyet (belirsizlik), phe, tereddt (duraksama)...sz konusudur.
Altndaki nokta ise kpenin takld ve bazen ikaz (uyan) anlamm ieren,
memesi olamaz m?

NLEM ARET : e nlem bidiren cmle veya szcklerden sonra

konulduu gibi kmseme, yerme, bazen alay ifadesinin de yerini
tutuyor. Bu durumda genellikle bir ayro iinde ( ), bazen de soru
iaretiyle birlikte kullanlyor ( ? I ) nlem iareti bu grnmyle, mezar
talarnda da deinildii gibi, ba aada olan bir insana benziyor.
Ailmtltm zddna bir olayn algsn yaratyor. Sanki " dikkat ediniz,
burada bir terslik v a r d e r gibidir. Dier bir deyile dzeltilmesi, onarlma
gereken bir durumun sz konusu olduunu veya tetikte bulunmay im
ediyor!?...

KEMER, KUAK VE TOKA

Semboller Ansiklopedisinde Kemer* ie
ilgili olarak u aklamalara yer veriliyor :
Kemer, giyim - kuamkr Ugili silahlarn, ya da
dier gnlk kullanlan objelerin stne
takld bir giyim aksesuar. Kutsal kitap1ta,
beline kemer kuanmann bir harekete Centuron.
girimenin balangc olduundan sz
edilmi. Ayrca kemer takmann iyi ahlakJ olmann bir gstergesi olmutur.
Bele dolandrlp tokalandnda vcudu iki ksma ayrarak ona dzgn bir
grnm vermesinden dolay, kemer hatalar dzeltici bir obje olarak
dnlmtr.
Eskiden kemer tokalarna, ou kez hkmdarl simgeleyen kraliyet
amblemleri ileniyordu. SAM AN YOLU adm
verdiimiz kemer eklindeki yldzlar kmesine
de G N KEMER ad veriliyor...
Afrodif in kemeri, Homeri in iirlerinde, akn
muttak gcn simgeler, srail1 de rahipler
zellikle yn ya da ketenden rlm deerli
kuaklar taknrlar.

329
 Kemer (kuak) cinsel arzu cinsellii ieren arzuyu da gsteriyor. Bunun
' iin bu konuya kar ilgisizlik ve perhizli olmann da iareti olmutur.
Rahiplerin dinsel kutlama trenlerinde tadktan zel kostmlerin ayrlmaz
bir paran olmutur.
Saint Benoft tarikatnn takdis trenlerinin yapld yerin giriinde u
szckler yazd: Adalet betindeki kemer olsun I . Bir bakasnn senlnkinin
stne kendi kemerini koyacam hi bir zaman unutma I KYani kiisel
arzutannmzm ok daha stnde varolan yasalara boyun emek
zorundasn, demek istemitir.
Vaktiyle Romallar arasnda, togoyu tutan kemerini gevek bokyan
ya da dk tutan kimselerin, kadnms hareketler gsteren ho
mosekseller arasnda yaygn bir adet olduu Heri srlmektedir...
Her eyden nce bir elbise aksesuar olan kuan, etnografik
objelerin tetkiki sonucu, insanolunun ilk kulland bir giyim eyas
olduu Heri srlyor. Tevrat m dnyann yarckl efsanesini anlatan bir
yerinde, bu yargya paralel ifadelere de raslanmaktodr. Sembolik adan,
iki ucunu birletirdii iin, TOKA ile de yakn ilikisi var. nk tokasz bir
kemer dnlmemektir. Toka1mn , kemer (kuak)1ta olduu kadar DM
ve BA He de ortak ynleri sz konusu. ayet bir toka kapaldurumda
ise, (otodefans) yasalsavunmay fade ecfyor. Ak olduu takdirde,
serbestiyi ve zgrl gsteriyor. OUROBOROS ad verilen ve ok eski
alardan beri sembolizm dnyasnda kullanlm bir figr var; kuyruunu
sran ylan. Seluklu inileri zerinde de grlen bu figre AHMARAN
denilmektedir. Szcn kkeni Farsadr. H, dal- budak ve dall
boynuz, MR ise ylan anlamm tayor.
Sz konusu ylan, bu grnmyle halkavari bir yolzleyerek,balad
noktaya dnmekte ve takay toka-
krnaktadr. Yorumculara gre bu devri
hcveket, ALFA ve O M E G A 1mn birbirlerini
yeniledikleri, sonsuz dn1 yanstmaktadr.
Kendi zerine kapanarak dn hareketini
tamamlayan bu sembolde aynca, hareket,
sreklilik ve KEND KENDNE RETME1 nin
de anlam gizli. Resmi grlen ouroboros1
un bazen yans siyah dier yans ise
zellikle beyaz olarak renklendiriliyordu.
Daha ok in porselenlerinde ve Seluklu Omhom*

330
inilerinde raslodmz bu kompozisyonda, yaanlan dnya ile br
dnyann kart otan ilkeleri yanstlmaya allm ve amalanmtr.
Bunun yan sra, balca kart renkler olan beyaz ve siyah1m iyile kty,
gndzle geceyi veya inlilerin Yang ve Yln adn verdikleri gne ve
ay tanrlarn betimledikleri ileri srlyor. Ourobos diski zerinde, anlamlan
eitli ekillerde yorumlanan, baka ayrntllar da bulunmaktadr, bunlara
deinmiyoruz.
Halka eklinde okin toka1nn, ilkel toplamlardan beri, bir ss eyas
ve cinsellik arac olarak kullanld bilinmektedir. Sa tokalan, kulak
kpeleri ve burun ve st dudan delinmesiyle taklan metal halkalarn
temelinde ayn am a bulunuyor. Yzk reme kltyle ilgilidir. Delikli ta1n
semboldr. Dairesel ekliyle tam olan bir hayatiyet i ifade eder. Yzk
ve Bilezik ayn zamanda ay* n hale' siyle zdetiririer.
Kemer ve kuak1 la ilgili dier yorumsal aklamalar unlar : Bir
ocuun beline doar domaz taklmas adet edinilen kuak, onu
dnyann tm maddi ve manevi glerine balamakta ve aralarna
katld dier insanlarla birletirmektedir. Bytece ocuun gl olmas
ve gvencesi salanm oluyordu.
Kemer takarak yaplan bir gsteri, yerine gre bir kimseyi zor
kullanarak kendine bal klmak, onun hrriyetini kstlamak anlamn da
tamaktadr. Bir yemin, grevi devralma veya bir odan yerine getirilmesi
amalaryla dzenlenen trenlerde, ilgili olan kimselerin o toplumun rf
ve adetlerinin gerektirdii renk ve biimde kuak takmas, zorunlu klnan
kurallardan biriydi. Bir st mertebeye ykselen veya herhangi bir
baarsndan dolay dllendirilen kiilerin, boyundan aa dolanan bir
kuakla donatlma gelenei, gnmzde de uygulanyor. Bunun yan sra,
belirli bir ile uraan veya meslek dalnda olanlarla, tarikat veya ekof
n yeleri, trenleri srasnda, kendilerine zg renkte kuaklar tak
maktadrlar.
Bu konuyla ilgili olanlar arasnda, judocularn boan dzeylerini
belirleyen renkli kuaklan, snnet ocuklanna taklan kuaklar, subaylarn
kl kuanmalannl.beleciye bakanlar ve hakimlerin earplann, kurban
kesilecek hayvann gzne balanan kua, yal grelerde ampiyon
olanlara taklan attn kemerleri sayabildiimiz gibi, Museverin hamursuz
bayramlarn kutlarken bellerine taktktan kuaktan da saz edeceiz...

331
 Tm bu uygulamak* bile, kuak ve kemer1 ki toplamlarda, gerek
sosyal gerekse dinsel adan bir sekinlik ve rtbe ifade edici bir yerde
tutuktuunu gsteriyor.
Taman bir kemeri kendi arzusuyla bir bakasna vermek, yetki ve
iktidar, bundan byle o kimseye devretmek, anlamna gelmektedir.
Sz konusu gelenekle ilgili olarak Yunan mitolojisinde yer alan bir
olaydan sz edeceiz r-Amazonlar kraliesi Hippoiyte, babas olan Ares
(Mars) ten, halk zerinde kazand iktidar sembolize eden bir kemer alr.
Ancak Hera nn kskanb ve erkeksi kadnln yok olmasn istemesi
yznden kan savata, Herakles (Herkf), Hippoiyte1nin bu iktidar kemerini
kendi arzusu ile ona teslim etmeyi kabul etmesine ramen, Hippoiyte' yi
ldrr...
Gnmzde de yaplan bu tr devir- teslim trenlerinde, iktidar
kavram baz objelerle somutiatntmaktadrr. Gzellik kraliesi talarnn,
yal pehlivan grelerindeki attn kemerin yeni seilene verilmesi, st
dzeydeki yneticilerin bu devir- teslim trenini bir (itt) le sembolize
etmeleri, sregelen uygulamalar arasndadr. Bu konuda, smail Dmbtl1
nn kavuunun o yetki ve onura deer grlen bir baka sanatya
devredilmesi gibi, gayet gzel ve anlaml geleneklerimize de aret etmek
istiyoruz...

Kuak ve kemer, zerine silah takp tamaya yarad iin, ehir

surlaryla azdetirilmektedir. O da bir sur gibi, inam kt ruhlardan
korumaktadr. ehirlerin etrafn epeevre saran surlar (koruma duvarlar)
tpk bir kuak gibi lev yapar. nk onlarn da stne, zamanna gre,
top, tfek, mancnk veya kzgn ya kazanlar...yerletiriliyordu. ehirler
sembolizm edebiyatnda dii olarak yorumlandndan, bu surlar kenti
dmann saldrlarndan korumakla beraber, tpk bir bekaret kemeri
gibi, onun bekaretine, namus ve iffetine bir leke srdrmeme eklindeki
kutsal bir grevin sorumluluunu da yklenmilerdi...
Corafi adan kemer, dnya kresinin (ekvator kemeri) ne ben
zetilmekte ve ong mantol ve maddesel olarak iki eit paraya
blmektedir. Gerekten Kuzey yarmkresinin gneye oranla daha gelimi
olmas, bu sembolik yaktrmay bize de kabul ettiriyor...

332
 DM
Sembol olarak, ok ve eitli yorumlar retmeye ak bir olgu...Dm
ncelikle, bir halin, younlamann ve bir araya gelerek yapm eitli
maddelerinden olumu bir kmenin balanmas kavramn grntlyor.
Paket balamak ya da sicim ularnn almalarn nlemek iin
uygulanan bir ba tr.

Konuma dilinde u trden deyimlere yer veriliyor: Dm noktas,

dmn zlmesi, dml olmak, dm atmak, dm yapmak,
dmlemek, kr dm olmak, .iliklemek ise ireti olarak dmlemektir.

Dm Asya ve Avrupa halklarnn kltrlerinde,

zellikle by, sihir, gelecekten haber vermek' le ilgili
uygulamalarda yer alm bulunuyor. Bunlarn hepsine
deinemiyeceiz. Bu lkeler, bata Msr olmak zere,
Hindistan, Arabistan, Filistin, Rusya, Fas ve Yunarv
Roma...
stikrar (kalmllk) ve kararlln da bir simgesi olan
dm, slm geleneklerinde koruyucu bir sembol
olarak yer almtr. Nitekim, kem gzden korunmak iin,
Araplar sakatlarna birer dm yapmaktaydlar. Fas1ta
badet yerlerinin
7
etrafndaki aa dallarna m v t t r s ts : n ejypicn. Bs&sc
dmlenmi bezler ve salar asld grlmtr, "n*. u^ ki.c*. m.ush Mu^m
nk bu uygulamann hastalk ve kt emelleri defedeceine
inanlyordu...Buna benzer fanatik ve fataiist (kktenci ve kaderci) top
lamlarn, yerine gre snd, g ve cesaret ald bir muska ve iaret
olarak benimsenmi olan dm, Eski Msrda daha yaygn bir biimde
geleneksellemiti.

Burada sls Mhn ya da ste* n Kan Muskas olarak isimlenen bir

sembol bulunuyordu. Balca amac lmszle ulatrmak olan bu
muska, attn, akik ya da krmz seramikten bir dm biimi verilerek
yaplmakta ve lmszlk salamas amacyla mumyalarn boyunlarna,
kemerlerine taklmakta veya ellerine verilmekteydi. Bu konuda pek ok
rnek ele gemi bulunuyor.

SS, Yunan - Roma1daki Artemis ve Demeler1e benzer, evlenme, tp ve

buday tarmna egemen olan ama lml olan bir tanna. Osiris' in
kans ve kardei (I), Horus' un annesi...

333
 sis lleri kanatlan atfna alarak korur ve sadakat ve ball
nedeniyle, onlara " tekrar hayat verir, diriltir " nanlara gre, her canl
yaratk sis in kanndan br damladr. .Bu nedenle bu muskaya sts1in kam
da deniliyordu.
sis Ortaaa kadar tm Akdeniz ananda, zellikle Roma ve Grek* te
evrensellemi, kendisine stn bir sayg ve hayranlk duyulan bir tanna
oimutur.(tos Yukan Agora)
sis. yaamn, lmn ve lm tesi olan br dnya' da domann
tm srlarn biliyordu.
Halen Londra1 daki Bntsh Museum' da sergilenen bu dm
muskalarm incelediimizde u sonuca ulayoruz:
Han halkasn ve koilanm bir ba eklinde sarmalamak suretiyle
oluturulmu olan sis Dm, birbirlerine karm ya da rlm solan
andryor ve bu grnmyle de daha karmak bir anlam gizliyor. yle
k i; yaam ve lmszl ifade eden anlama, dnyaya ait olan lml
yaamdan lmszlk kademesine gemek iin zlmesi gereken
balarn var olduu vurgulamak istiyor. Oysa aada inceleyeceimiz
basit bir KULPLU HA ulalm, ya da temenni edilen tanrsal
lmszl simgelemektedir. sis dm ise bu lmszlk aamasna
ulaabilmek iin gerekli olan koullan, yani dmlerin zlmesinin nasl
olabileceini ifade etmek istiyor.
Bu konuda XII.yy mistik dnrlerinden biri, (Abraham Abutafia) yle
bir beyanda bulunmu: Yaamn amac (hedefi) ruhun zerindeki mhr
kaldrmaktr. Yani onu sk skya tutan balan zmektir. Bunun iindir ki,
ne zaman bu dmler zlr, ite o zaman lm gerekleecektir. Aym
dnce Budizm' de de var. rnein bir Tibet yapt " Dm lerin
zlm esi Kitab" adn tayor...
Sipritel (manevi, ruhani) planda bir dmn balanm zmek, daha
stn dzeyde bir yaam iin, baz balardan kendini kurtoma, zgr
olmak anlamna geliyor...Bitki hcreleri, birbirlerine zmbalanm,
perinlenmi gibidirler. Bu hcreleri, tahrip etmeden, balantlarn ayrmak
olanakszdr.
G ordiyon Dm : Amak zora bavurularak zlebilecek sorunlar
iin kuanlagelen bir deyim. Sylenceye gre, M. 333* te Makedonya
Kral Byk skender Anadolu1 nun ilerine iteriiyerek Frigyann bakenti
Gordiyon* a ular. Burada skendere kentin ilk kurucusu Gordios' un

334
 arabas gsterilir. Bu arabann boyunduruu, ucu gzkmeyen bir DM'
le balanmtr ve inana gre, dm ancak Asya* y fetheden kimse
zebilecektir. yknn, hzla karar veren gl bir savayayaktrlarak
uyduniduu sanlan ya ygn biiminde, skender bu dm bir kl
darbesiyle keser...
Olay biraz kartkatrize etmek istersek, Frigya kral belki de u argo
deyimi saffetmi olmal, diyeceiz.. Ey skender!11 baban da yapar byle,
stkysa(l) gel, kafan kullan, etlerinle z de
grelimi"
te evrensel bir zellik ve ne erimi bu
olayn sonucu yle bir yargyla d-
mlenlyOff!) : Gordiyon dmnn
zlmesine benzer bir karmaann halli, ancak
psikolojik bir zafer oiarak kabul edilebilir ve
bunun sonucu Byk skender1 in Asya1 y
fethetmesi kadar baarsz ve ksa sreli olur.
skender4 in kl darbesi hatal bir
yntemdir; nk orada iddet kullanlmtr.
Sabr ve itidl gstermedii iin Asya iine
yapt sefer de istikrarl ve uzun sreli
olmamtr.
Bu olay bir baka adan yle deer-
, lendiriliyor: Gordiyon dm balang ve sonu olmayan bir dmdr.
imek, gk grlts ve n gksel tanrsyla ilikisi olan ve bitkisel
tabiatl kozmik bir dmdr. Onun iin, sosyal, psikolojik ve ayn
zamanda kltrel bir dm olduu da sylenebilecektir.
skenderin klc belki bir zeka parltsnn sembol olarak o dn
kesmise de, bu olay sadece bir iddet gsterisi olarak snrl kalmtr.
Nitekim hemen ardndan ayn dmn, yani onu oluturan balarn
birbirlerine sarlp skarak tekrar eski haline dnt gzlenmi
bulunuyor...

Mason localarnn duvarlar stnde yatk sekiz eklinde brbirlerine

sanl ve dml renkli kordonlarla evrilidir. Ayn kordonlar elbiseler
stne de ilenmitir. Bu dekoratif elerin amac, sosyal bir topluluk olan
Masonluun kardelerini birbirine balamaktadr. Zincir eklinde ve

335
sonsuzluun iareti olan lerie yer yer dmlenen bu kordon arzu edi
len kardeliin sonsuza kadar sreceidir.

KULPLU HA
Eski Msr4 n kartlklar ikonografisinde ska
kullanldna tamk olduumuz Kulplu Ha( Ankh),
gizemli bir dm olup, biimsel olarak sis Dm le
zdetirllmi ve genel anlamyla sonsuzlukla ilgili
kavramlar sembolletirdii sap-tanrmtr.
ncelikle ha inam temsil ediyor. Hemen stne
konulmu olan ve ona egemen olma algs yaratan
oval ekil, ncelikle gne' i g ve dnyay temsil
ederek makrokozmiin. insan demek olan mlk-
rokozmie olan stnln gsteriyor.
Bir baka pencereden (I) bakan yorumcular, bu
Kulplu Ha' n ou kez kartlklarn uzlamas veya aktif ve pasif
prensiplerin birbirlerini tamamlamasnn, ya da hnsalltn (erdiiliin) bir
iareti olarak grdklerini itade etmilerdir.
Han stndeki daire aslnda, ne ba ne de sonu belli olmayan
zgn bir ekil olup, mkemmeliinde simgesi olmay srdrmektedir. Bu
kompozisyon iindeki rolnn, sonsuzlukla olan ilgisi dolaysiyle, ruhun
temsil ettii sanlmaktadr, nk ruh , tanrlarn ruhani varlklarndan
olumu/ kmtr ve yegne zellii onlar gibi kalc olmasdr.
Kulplu Ha'la ilgili dier yorumlar unlar:
( T ) harfi eklindeki ksm lmlnn iinde rpnd trans
(bilinmeyen bir leme geiin heyecan ve endiesi) halidir.
lml olmann bir iaretidir. Uhrev mutlulua erimi olan
kimsenin lm deindeki yatma durumudur.

ller leminin kaplarn aarak oradaki gizemli gerekleri

renmeye yarayan bir anahtardr.
Kulplu Ha, gvdesi ve alm iei ile bir Hayat Aac' dr.

336
 RULO - TOMAR
Bir otorite simgesi. rneklerini Kariye' de vali lrinus n ve i
narteksteki kapnn yannda Pavios' un ve Ayasotya st galeride ocuk
sa'nn elinde...gryoruz. Rulo, iinde, ancak tayann bildii ve bilmesi
gerektii baz nemli eyler bulunur. Bunlann o ahsn veya toplumun
gelecei ile ilgili kurallar, yasalar vs. olabilirler.

KURDELE (RBAN)
Kemer, ta ve kolyenin sem
bolizmiyle yakn ilikisi bulunan bir
elbise paras. ayet dm atlmsa,
daima olumlu bir anlam ierir. Tpk
kapal olarak, gsterilen tokalarda
olduu gibi, onu tayan koruyan,
zorunlu savunma silah olarak nitelenir.
Bir dm ayrca almaya hazr bir
iek veya gl grnm verdi
inden, olma ve gelimenin de

sembol olur. Yerli kadnlarn

salarn topuz yapmalarnda
bylesine bir anlamn varl
ndan bile sz edilmekte.
Bizans rnesansnn en gzel
r-neklerini sergileyen Kariye
mzesinde grld gibi, dini
yaplarn damlan hep bir
birlerine, zellikle erguvan krmz
(pourpre) renkte, kurdelelerle
balanmtr. Bu grnm bir
raslant deil, tamamen bilinli

337
bir sanat yapt olacak, deerlendiriyoruz. nk, kurdele, sa1 mn da aziz
Petrus (Saint Perre) ks yapt bir konumada da tfade ettii gibi, azimli
bir balln sembol olarak benimsenmi bulunuyordu. Ayrca gene bu
mzede, ayn motif Jairs1n kznn, Nain li dul kadnn olunun diriltme
fresklerinin arka plannda da gzden kamyor. te yandan Meryem' in
yedi adm" diye isimlendirilen mozaik panoda, hizmetinin al ayn
renktedir ve rzgarn etkisiyle dairesel bir biim almtr. Bu olguyu da
dairenin sembolizmi ile, biraz abartmal olsa da, zdetirmek mmkndr
demek istiyorum.
Her ne kadar kurdele bir zafer, baar ve yerine gre, bir lmszlk
simgesi olmusa da, semboller szl kurdele* nin bazen tamamen kart
ve olumsuz anlamlan da fade ettiine dair rnekler veriyor ve onun,
beyhudelik iinde kvrananlar, dine inanmayanlar boup yok edeceini
ileri sryor...(flfcz. Dm]

KILI
Hereyin tesinde askeri bir anlam var. ancak cengaverlik ve
atlganln yannda, addet, g, kuvvet ve fazileti de simgeliyor. Klcn iki
yz bulunur. G - kuvvet ve adaletin de yledir. Bazen kesici,ldrc
olurlarsa, bu davran ancak, adaletsizliklere, ktlklere, hatta bilgisizliklere
kar yapticknda, olumlu, pozitif bir sonula
ilgilidir. Dier yz ise hep yapcdr, ban ve
adaletin kurulmasna alr. Bu bakmdan kl,
Japonlarn kraliyet amblemlerinden biri olmutur.
Kl teraziyle de ilgilidir. Nasl ki terazi, arlk
olarak, cisimlerdeki farkllktan somut olarak bize
gsteriyor ve baz ayrmlar yapmakta bize
yardmc oluyorsa, klta ayn ekilde, iyi ve
ktleri birbirinden, bu kez kesip ayrmak su
retiyle, kullanlan bir ara atmaktadr. Bu ba
kmdan ba melek Cebrail1in bazen elinde bir
kl tutarken resknlendirikJini gryoruz.

Kl gnein tm, yldrm, yani atele ilgili

bir o b je oiarakta yorumlanyor ve Adem* le
Havva* y cenneten kovan meleklerin ateten

338
kllar tadklar sylencesiyle balant kuruluyor.
Klcn atee sokulmas, suyla atein birletirilmesi, ayn atein suyla
ekilip sndrlmesiyte sonulandndan, bu olayla imek akmasnn
yamuru getirmesi arasnda bir benzerlik bulunduu Heri srlyor...
Yeralt sularnn bulunduu yeri kefedip, kuyu kazarak onu yzeye
karmak iin kullanlan ilkel yntemlerden biri de, bir klcn dik olarak
topraa saplanmasyd.
Yazdkaya ( B ) odasndaki kabartmalar arasnda bulunan Kl tanrs
(Nergaf) bir klc yere saplamaktadr. Yeralt dnyasyla liki kurmay
betimlediini sandmz bu kompozisyon1un baka anlamlan da olup
olmadnn aklamasn uzmanlara brakmay tercih ediyorum...

FT YZL BALTA
Minos uygarl, ilkel toplumunda kutsal bir ara
olmutur. Bu kutsalln, baltann, genellikle kadnlarn
ii olan aa kesmede kullanlmasndan ileri geldii
sanlmaktadr. Batta aalan de-virdiinden, yldrm'
la bantl olmu ve bylelikle yamur yadran bir
by arac olarak benimsenmitir. Batta daha sonra
sava baltasna dnmekte ve kutsal boann
kanna dediinden, gcn bir kat daha art
trmaktadr. Ancak bu g artn, ift bal kartal1da
deindiimiz gibi, onun iki yzl olmasna da
balamak mmkndr.

TU (SORGU)
slm hnkrlarnn baiannda tadktan, deeri talardan yaplm bir
ihtiam, otorite esi olup aslnda gne nlarn! simgeliyor. Ancak bu
form ve gelenein mitolojiden kaynaklandn, bir varsaym olarak, ne
sryoruz. Devasa KKLOP lann ainlanmn tam ortasnda tek ve her eyi
grebilen gzleri vard. Budistler bunu, alnlanna koyduktan bir nokta Be
belirtiyorlard. Ayn yere Meryem konalarnda bazen bir yldz
konuluyordu. te bu nokta veya yldz, nc gz, iini, kalbini gren
gz anlamna geliyordu. ki bal kartal rnei, fazlalatrlm grme

339
gcn sim-gelemektedir. Msrllarn mumya fahrilerinin stnde de
dnyay grebilmek iin bir gz bulunuyor...(Bkz. Gz)

MAKAS - BIAK

Her ikisi de, dier batta, saban..benzeri kesici alet ve aralar gibi,
aktif, erkek ve kozmik bir zyap ile prensibe sahiptirler; nk, delip iine
girmek veya kesmek suretiyle, dii (pasif) bir moddenin biimini
deitiriyorlar.
Ban sembolizmdeki yeri onu kullanan toplumlann geleneklerinde
baz fakliklar gstermekle beraber, genelde kt ruhlar uzaklatrc,
adaletin gereklemesi, lm, alm a ve Abraham' n olu zak n
boazm kesip ldrmek iin elinde tuttuu bak1 ton esinlenilerek,
kurbana bal bir obje gibi deerlendirilmitir. slm topiumunda, yresel
bir adet olarak, evde len kiinin stne bir bak veya makas
konulduu grlr.
Bak Bat Afrika yerlileri Doanlarda olduu gibi, Freud tarafndan da
fallik bir sembol olarak kabul edilmitir.(Fafls kltne bkz.)
sa* mn havarileriyle Son akam yemei" tablolarnda masann
stne, bal kesip blmek iin birden fazla bak konulmu olmas
dikkatimizi ekiyor. Aym freskler zerinde bulunan ve o ada kul
lanldn rendiimiz atallarn da dili olmas muhtemetair..(8aMc
metnine bkz.)
Makasn moddenin eklini deitirmede kullanlmas onu bir meslee,
tarikata veya mezhebe giri aamasndaki ynelimin fnistasyon) sembol
yapmtr. Bu gr altndaki yaklam Masonluk' ta geerliliini sr
drmektedir.
Kesen, blen ve paralara ayran makas, semavi iradenin maddeye
nfuz ederek onu ileyen faili ve imek gibi kiilii gelitiren entellektel
bir n otarakta sembolieiyor...

340
 Makas, m adde karsnda tek bana aktif iken, ette tutulduu zaman,
hareket serbesti asndan tabi (bal]
duruma dtnden, pasif bir ara o-
maktodr.

BEK
Doumun hemen ardndan, o ortamn
ayn eklini alan bir ana sinesidir. Bu
scak, yumuak ve koruyucu bir ortamdr.
Beik RAHME DNMENN BLN ALTI BR
ZLEMN YANSTT1R. Sallants, bir gemi
iinde ve gven iinde yaplan seyahati
anmsatr. Bu nedenle ou kez deniz
teknesine, sandal veya bir balon teknesine benzetilir. Bu haliyle uan
veya dnya denizlerinde yzen bir rahim gibi nitelenir.
Hristiyan ikonografisinde beik bir lahit (sarkofaj) la zdetiriliyor ve
ona insanolunun ilk ve son dei gibi baklyor. Bize bu algy veren
grnt, Meryemin doum sahnesinde, Kutsal Ruh' un bir n eklinde
zerine dt ve yeni doan sa1 ntn iinde bulunduu beiin
biimidir.
Beik, eski Roma* da, yontulmu aatan veya kamtan rlerek, basit
bir sepet eklinde yaplmaktayd.
Meryem' in snarak doum yapt yer aslnda bir hayvan yaladr.
Buraya KRE ad veriliyordu. Bu szck gnmzde, anneleri alan
kk ocuklarn baklp barndrld yere denilmektedir.

ir n p n T
YATAK - DEK
Sembolizmin konusuna giren , u
yatakdan sz ediliyor : Doum yata, evlilik
yata ve lm yata (dei). Her nn de
kendine zg bir kutsall ve mahremiyeti var.
Yatan sembolln slendii olgu ve olaylara
gelince ; bunlar, uyku ve aka yeniden hayat
 bulma, gnahlarndan arnm olma, lhi tebliin alnd yer, lm ve
insan vcududur. Bu sonuncusu iin verebileceimiz rnek. sa tarafndan
iyiletirilen felli adamm. Kariye mozaiklerinde de grld gibi, yatan
srtnda tamasdr. lhi emre uyarak kalkp yrmeye balayan bu
adamm srtndaki yatak, aslnda, onun eski haline kavumu olan sakat
vcududur. Dier bir yoruma gre yatak, gnahkarn Tanrnn ltf ile
gnahlarndan arnm olan manevi varlm simgelemektedir.

Kariye mozaik mzesi birinci

norteksinde " Josef in ryas" diye
adkmdnton bir pano var. Burada Jozef
kaba bir dek (graba) iinde
grntleniyor Bir melek ona Meryem1i
e olarak alm aktan sakn ekinme,
nk O Kutsal Ruh* fan hamile kalmtr
L" diye Tannnn bildirisini ulatryor. Bu
ilhi bildiri y a ta k ta al-rvyor...

MANTO
Bir metamorfoz (istihare) sembol olmutur. Manto, onu tayan kimseye
bir baka nem, zellik ve sorumluluk vermektedir. nsanlar onu
zerlerinden karnca, gerek olan kimlikleriyle babaa kalmaktadrlar
te bu nedenle Mevlevi sema ayinlerinde, derviler salona girdikten ksa
' bir sre sonra zerlerindeki mantolar atyorlar. Bu hareket mezara giritir.
Bu manto siyah olup, topran ve DLN de rengidir.
Meryem, kural olarak, hep onun ilhiliini yanstan bir renk olan
lacivert bir manto iinde canlandrlr. Bu renk o' nun ge ykseldii
varsaylan 15 Austos' taki gn laciverdine benzemektedir.
Hrka gibi mantonun da slmda saygn bir yeri bulunmakta ; bunun
en grkemli rnei olarak, Hz. Muhammed' in bir kutsal emanet de
erinde saklanan, mantosunu gstereceiz...
Anaerkil toplumlarda tanralara ynelik trenleri hep kadnlar y
netiyorlard. Daha sonra rahipler bu kadnlarn arasna kadn ktna gi
rerek kartlar. Udyait rahipler ve Artemis tapna rahiplerinin, kadn
kyafetiyle, grevlerini yaptktan saptanm bulunuyor. Gnmz po-

342
pozlarnn tad cbbeler, atklar, piskopostann talarnda kadn
giysilerinin armn yapan, bir biim gzlenir.?
Bu konunun zerinde durmamzn nedeni, hemen tm toplumiarda
dinsel ye tkin in kadnlardan erkeklere getiini ve bu gei
dneminde rahiplerin tpk bir rahibe gibi giyinme zorunda brakldn
belirtmek iindir.
amanlar bile, erkek olmalarna ramen, dt grnmleri bir kadn
gibidir; sa lan uzundu, zel giysileri de uzun olup gslerine kadn
memesini andran ssler takmaktaydlar.

GMLEK
zellikle dou lkelerinin benimsedii bir
koruyuculuk sembol. Gmlek vcudun deriyle
direk temas halinde olan bir giysi paras.
Gmlekten yoksun olmak, sadece maddi adan
hi bir eyi olmad deil, ayn zamanda, moral
yalnzl ve toplum taralndan dlanm, anatomim da veriyor. "
G m leine varn caya kad ar verm ek, sonsuz derecede bir el aklm
ve cmertlii yanstr. Bir bat zdeyii1 Muttu insann gm lei yoktur!*
der. Gmlek bir insann sahibi olduu eyalardan, gerekirse, bir bakasna
en son verilecek olan kiisel varldr.
konlar zerinde gryoruz; sa Kuds1e bir katr ya da eek zerinde
girdiinde insanlar onun nne gmleklerini sermektediief. Bu jestin
anlamn "gm leim ize d ek hereytmtz yoluna fe d a olsun" eklinde
yorumluyoruz. Padiahlar sefere karken, zerinde ayetler ve saylar yazl,
tlsml gmlekler giyiyorlard. Buna (Cffr ve Vefk) deniliyordu.
Bone (takke) Skin Hititterde grlyor. Yazlkaya (A) odasnda. Kral
Tuthalya "ba rahip" giysisi ve banda bir bone tar. Yahudiler de
ibodet srasnda balarna bir bone takarlar. slmda da aym gelenei
gzlyoruz.

343
 SPRAL
Aym merkezden kan
dairesel bir hareketin, sonsuza
kadar devam ettii imajm ve
ren bir motif. Spiral ay1 m koz
mik sembolizmi ve kadn cinsel
organnn erotik sembolizmi ile de balantl
bulunuyor. yonik stil stun baMdarnn her iki
yannda (volt) ad verilen, kvrmlara kimi yorumcular
ko boynuzu demekte, dierleri ise, bunlarn helezoni
S | itr* W 4 q w U r t t l t w .
(spiral) grnmlerini, cenin (fets) in rahim iindeki
ekliyle zdetirip, retim ve bereket simgesi olduu
dncesinde birieiyoriar. D aha kapsaml bir yaklam, spiral' in doumun
olduu kadar, lmden sonra da ruhun sonsuza doru yapaca
seyahatin izdii yol olduunu ileri
sryor. Kariye mzesi mezar a
pelindeki (Son mahkeme) ile ilgili
sahnede, bir melein gne, ay ve
yldzlarn resimiendirildii ve zellikle
spiral grnml bir parmen kad
eklinde figre edilen evreni kollarnn
stnde tutmasn, bu dsel olay
betimleyici ekilde yorumluyoruz...
.... r
Not :Stun balklarnn biim
lenmesine etken olan faktrler y
le aklanyor : yonik stil Yunanda
gelimi ; nk bu toplum hay
vanclkla geiniyor. Korentien stilin
Roma1da yerlemesinin nedeni ise,
tarmla uramann bir sonucu.
Kompozttte ise her ikisi de var, yani
hem hayvanclk, hem de tarm ... bnSi5utaa Sarrfes/7m /e^A^,,lsJ(>,l,Cn,C:

344
 KAZAN - HAVAN
Kazan, kullanm am ac sadece iinde
bir eyi kaynatmak, piirmek yani o madeyi
ie yarar, yenilebilir hale getirmeye yarayan
metal bir kap, am a tlsml bir mutfaktr.
Dier adan kazan, iinde yaamn
olutuu bir rahim gibidir. Havan ise,
biimsel olarak dii bir ara, havan eli de
fallik bir ilev gryor; sonuta birtfkte yeni
bireyler retiyorlar...

VAZO
Genelde, iinde bir hzineyi saklayan kap olarak
yorumlanyor. Vazo d a rahim* dir ; iinde oluan metamorfoz
(istihle) un gizlerini korur, yaam iksirinin (Hidromel) kabdr. Vazo
ikonografi sanatnda. Musa peygamberin amblemlerinden biri
olmutur. Nitekim Kariyede d narteks kubbesi iindeki Tevrat
peygamberleri arasnda, Musa elinde bir vazo tutarken
gsterilmitir..
Yaklan llerin klleri de. bir ana rahmi gibi tasarlan
dndan, vazo iinde saklanmaktayd. Yunan resim sanatnda
zellikle vazo sslemesinin yaygn bir ura olmasn, vazo1 nun bu kut
sallndan kaynaklandn da dnebiliriz...

KUYU VE KOVA
zellikle Yahudi toplumunun gznde, bolluk
ve bereket* in kayna olmutur. Kuyu, yeralt,
yeryz ve gkyz olmak zere, kozmik ele
mann bir sentezi gibi yorumlanyor. Bu elemanlar
dnyann katm birletiren bir merdiven o-
iabllecei gibi, lhi bir kutup noktasna doru
dikilmi, devasa astronomik bir drbn* e de ben
zetilmitir. Meryem Cebrail* den hamilelik mj-desini
ald zaman, genellikle bir kuyunun banda ve

345
elinde bir kova tutarken canlandrmtr. Aslnda KOVA, Zodiak emberi
(burlar alemi) nin 12nci iareti olup, bu emberin 4 nc sektrnde
yer almaktadr. Mitolojik inanlarn silinip yerini vahiy* lere ve mistik
nanlara brakt bu dnemde, kova ve KOVA BUPCU, toplum iinde
kollekttf bir dayanma, ibirlii ve kardelii olduu kadar, maddi
vartklara nem ve deer vermemeyi de simgeliyodu. Bu bakmdan,
Meryem, kova ve kuyu lsnde de, bu dncenin mesajm vermek
isteyen bir amacn bulunduu grn benimsemek istiyoruz...

KP
Sembolizm' deki yeri u ilgin yorumlarla oluuyor: lk olarak kp,
cesetlerin veya onun kllerini koymaya da yarayan bir kap, yani bir
mezar odasdr; sonra, az ak biimde dier pimi topraktan iml
edilen kaplar gibi, o da diilik prensibine sahiptir; iinde yaamn
olutuu maddeyi, yani suyu saklar. Daha sonra kp,
demokratik seimlerde halkn oy pusulalarm iinde
muhafaza eder, kimseye gstermez, seim bitince, seime H ; j
katlanlann kendilerini ynetmek istedikleri kimselerin isimlerini Vk /
karan da gene odur. te bu gerekelerin bak asna \ (
gre kp. yaam, demokrasi olgularn ve nihayet lm
gereini biraraya getirmektedir... ^

Neolitik ada ller Pithos ad verilen kp mezarlara fets biimi

verilerek gmlmekteydiler. Yaamn koruyuculuunu yapt kabul edilen
kpler, erzak depolama iinde kullanlmaktayd.

ANAK - MLEK
anak- mlek yapm ad altnda birletirdiimiz
bu sanat dal, daha ok yerleik toplumiarda
gelime gstermitir. Temel maddesi kil olan bu
kaplar, lkin gnete kurutuluyor, sonra atete belirli bir
s altnda piirilip salamlk kazandrlyor. Neolotik
ada, henz dnen tezgah kefedilmemiken, et
yardmyla iml edilen bu toprak kaplar, dnyann ilk
plastik sanat rnleri olarak tannmlardr. Ancak bu
kaplarn etrafna krmz renkte spiral bir erifin

346
 ekilmi olmas uzmanlarn dikkatini uyandrm ve aslnda bunun bakr
krmzsn simgeleyerek retici olan erkek tohumuyla e anlamda
olabilecei yargsn oluturmutur. (Sz) blmnde de bu okzya deginiimtptr.
Sembolik benzetilerde, az ak okm tm eya, obje, organ vb...!ar
dii ve alc olarak niteleniyorlar. Bu a insanlar da arap sunma
ayinlerinde kullanmak iin yaptklar kaplan, biraz daha biimlendirerek,
sanki Ana tanna Kibele' nin geni kamna benzetmek istemilerdir.
atalhyk buluntular arasnda bir hayli rnek bulunmaktadr.
Kilden iml edilen bu tr kaplann kutanlma alannn, daha ok
tanma bal olan, yani yerleik topiumlarda yaygn olduuna deinmitik.

Buna karn, gebe topluluklar, kap-kaak* (arn daha ok krlma

riskleri olmayan, ahap veya deri malzemeden iml etmekteydiler. Bu
konuda aynca, anok-mlek endstrisinin Anadolu1 nun suyu az ve bu
cins topran (Avanos gibi) bolca bulunduu yrelerde gelitiini de
- belirtmek istiyoruz. Suyun az olmas, orada yaayan insanlar srekli bir su
rezervi bulundurmaya ve ellerinde testiler, bir eme veya kuyunun
banda uzun sre kuyruk yapp beklemeyi zorunlu kkjmrvtr. (Kuyruk
metnine bkz.)

EME
Hemen btn geleneklerde, doal suyun astan
azna benzeyen oluklardan aktlmasn yeleyen, bir
eilimin varlm gzlyoruz. rnein, Hattusa Byk
Tapnan ana giriinde, 4 Asur aslanndan ya
plandrlm bir abdest alm a (ablsyon) teknesi
bulunuyor. Grek ve Roma yaptlar, zellikle Artemis
tap-naklannn atlarndaki su oluklar, ou kez,

347
 astan az biiminde yontulmulardr. Efes tiyatrosu otondaki Helenistik
emenin az aslan kafaldr.
Meryem1in annesi olan Anna' nn iihi mjdeyi ald zaman yarnda
bulunduu emenin az d a yledir. Krehir Hac Bektai Veli' nn
trbesinde, Msr1dan hediye edilen mermer bir eme var. Su burada da
astan azndan aktlmtr...(Bkz. 2. Blm stanbul Atman emesi)
simda, gelenek olarak, aslan azndan akan suyla abdest almaya
kar bir eilim vardr. Belki de bu inan aslann en gl olan yerinin
onun az olmasndan, kaynaklanyor ?...
Aslan gerekte hemen tm toplamlarda ve evrelerde kutsal
(mbarek) bir hayvan olarak deerlendiriliyor. Hz. Muhammed* in dam ad
olan Hz. Ali' ye iiler" Aslann olu" demektedirler. Eski ran bayranda,
elinde bir pala (zlfikr) tutan aslan figr bulunmaktayd.

emenin simda da saygn bir anlam var: Cennette KEVSER ad

verilen bir eme bulunuyor, bu emeden akan arabn akiliini Hz
brahim yapacaktr.

TNEL
Tm kaygl, zdrapl olan karanlk geit ve geilerin semboldr.
Ancak bu tnel eninde sonunda aydnlk bir yere, selamete alarak son
- bulur. Bu yoruma yakr rneklerden biri Bergamadaki Asclepion kutscrf
tneli olacak...

POTERN
Szlk anlam , ehir surlarnda bir
hendee alan gizli kap. Hitit a ren
yellerinde iki rnek var: Hattusa ve Alaca-
hyk, bir Urartu akropol olan avutepe' de
de bir potem vard.
Sembolizm potem' leri ana rahmiyle z-
detiriyor ; nk potem1 ter yerin altnda ge
reinde kap kurtulmak ve kenti kuatan d-

348
mana bir huru harekat yaparak, saldrmak am acyla kazlm tnellerdir.
Bu bakmdan snmakla ilgili bir ilev grmekteydiler. Potemler kentin
ana kapsn amamay gerektiren hallerde de kullanlmaktayd.

AYNA
Latince SPECULUM, g ve yldzlan tetkik
eden anlamna gelmesinden dolay, bir yanstc
yzey olarak, bilgi edinme konusunda gayet zengin
bir sembolik yoruma dayanak olmutur.
Ayna neyi yanstr? Gerei, samimiyeti, kalbi ve
vicdann ierdii her eyi...Tpk ay, gne, su ve
altn gibi... te ayna1 nn bu rol ve yetenekleri,
onun, zellikle uzakdou lkelerinde, sihirli bir obje
olarak nitelenmesine yol amtr: Ey ayna, syle
bana geleceim i!...
Afrika yerlileri nazarnda ayna, eitici, retici ve yol gsterici bir
ara olarak kabul ediliyor. Bu nedenle, bir bilge ve bilinlenmenin
sembol oluyor. zeri tozlanm bir ayna, bilgisizlikten kaynaklanan
kararm bir ruh gibidir. Budizm retisindeki Byk Ayna, bilgelii ve
yksek dzeydeki gizemleri saklyor. Orada ve ondan yansyan ekillerin
lemi, ancak semavi szn grnmnn sembol oluyor.

Hristiyanlk, slm ve Budizm' de NSAN KALB, daim a tanry yanstan

bir ayna olmutu.
Ayna gnein semboldr. Onun nlarn yansttndan tr. AV da
bir ayna olmaktadr.
Japon mitolojisinde GNE AYNASI deyimi var. buna gre ayna,
ilhi m aaradan karr ve onu dnyann stne yanstr. Sibirya
sembolizminde de k iki byk SEMAV AYNA bulunuyor. Bunlar da
yanstma yoluyla, evreni aydnlatyorlar. Bu yansmay ise AMAN gene bir
ayna vastasyla yakalamaktadr. Kozmik geliimle ilgili yaram alarn da
keza, ayna' nn iinde olduu ifade ediliyor.
Ayna, M.. 1500 ferde randan Hindistana geen ve Hint-Avrupa
dillerinin bir dini olan VEDA inanlarna gre, ekillerin biteviye birbirlerini

349
izle m e le ri ve limitli bir sre sonunda, daim a deimeye uramalar olayn
simgelemitir.
Japon yada ise ruhun lekesizlii ve saflnn bir gstergesi olmu,
vicdann bu saflk zerine yansmas nedeniyle, hemen tm tapnaklarda,
kiliselerde, varolan armha gerili sa gibi, kutsal bir ayna vardr. Ayna
ayn zam anda tahtn da bir almeti olup, imparatorluk saraynda zel bir
odada sancak gibi muhafaza edilmektedir.
Tlsml bir aynann gelecei grme, gelecekten kehnet yoluyla
haber verme arac olarak kullanlmas ok eski bir gemie sahiptir. Su
ile ayna arasndaki benzedik nedeniyle, Bambar kabilelerinde yamur
yadrmak am acyla yapiageimekte olan dini ayinlerde ayna
paralarnn kullanld gzlenmitir. Ayna, durgun bir su dzeyinin yapt
gibi, kehnette bulunur. Ruha sorular sorar, bu sorulara verilen cevaplar
ise onun zerinde tefekkr yolu ile okunur ve renilir.
Kongoda bu ayin srasnda ayna sslenmektedir.
Orta Asyada amanlar, kehanette bulunurlarken, bir aynay ay, ya da
gnee tutmaktaydlar. amanizm ayinlerini yneten bu amanlar,kt
ruhlardan korunmak iin, elbiselerini ayna paralaryla ssleyip do
natmaktaydlar.
Mikrokozmaz, makrozmaz teorisi gereince, insan ve evren, karlkl
duran iki ayna gibidirler. bn' i Arabi1ye gre, bireysel olan ruhlar tanrsal
varoluta, tanrsal varolu ise, kiise! ruhlarda yansyarak, kendini gs
termektedir .
slm literatrnde, gemii, hali ve gelecei okumay mmkn klan
bir ayna daim a olmutur. Antik ada ayna olarak kullanlan metal,
hafife dbkey cilal diskler, zaman iinde hzla gelimi, ilkin elde
tutulanlardan balyarak, M.S.I nci yzyldan sonra btn vcudu yan
stacak byklkle erimitir.
Kettterin Romallardan aldklar, genellikle gmten, bazende cilal
tuntan yapl aynalar Avrupada yaygnlamtr. Ayna yapmnda nde
gelen isimlerin XVII nci. Yzyldan itibaren Venedik damgasn tad
grlmektedir.
lkel alarda bronzdan yaplanlardan itibaren, ayna denilen bu
objenin srekli KALBN bir sembol olarak dnld saptanmtr.

350
zerindeki pas gnahlar, bunun temizlenmesi ise, ruhun temizlenmesiyle
zdetirilmitir.
Ayna, Pateotik ada baiyan kadn ziynet eyalarn meyamndaki
kk delikli talardan yaplm ilke) kolyelere, Bronz anda katlm
bulunuyor. Bu objelerin orijinal rnekleri Ankara Anadolu Medeniyetleri
Mzesinde sergilenmektedir. Aynann kadnlara zg bir malzeme .ara
olmas, onun DLK karakterini yanstan bir olgu olduunu belirtmek
istiyorum. Ayna Artemis gibidir; zira erkek karakterli gne1 in nlarn
yanstmaktadr. Onun simgelerinden biri olmutur. ran, Pakistan ve
Afganistanda bugn bile uygulanmakta olan bir gelenee gre, nianl
olan erkekle mstakbel einin ilk kez karlamalarn kutlamak ve
kutsamak amacyla yaplan toplant salonunun duvarlarna bir ayna
aslmaktadr. Nianl genler bu odaya, karlkl durumdaki iki ayr kapdan
girmekte birbirlerini dorudan bakmak yerine, Ayirv-i Bibi Maryam ad
verilen bu aynadan bakm aktadrlar...
Bir Hadis-i erif yle bir beyanda bulunuyor:

NANCI OLAN, NANCI OLAN1 N aynasdr.....

Ayna, somut anlamyla, stne den nlar yanstacak ekilde
parlatlm, bir taraf sirk olan bir camdr. Kkeni Farsa Ayine' den oluan
bu szck Trkemize, Ayna, ayn, ayniyle, aynen, aymWc...gibi, bir eyin
kendisi benzeri anlamn veren, szcklerle girmi bulunuyor. Eski Trk
evlerinde yaygn bir ekilde kullanlan minder aynalar, ou kez gm
bir muhafaza inde bulundurulur ve her zaman aynaya bakmak iyi
saylmadndan, genellikle n yzleri duvara gelecek ekilde kapatlarak
asl tutulurlard.

OK, YAY, KR VE OK ATMAK

Ok, tarih aiaradan beri kulamla gelen, gergin bir
kiri yardmyla ucu sivri ubuktan frlatan bir silah
olmutur. Yay ise. a> ucu arasnda ip ya da tel (kiri)
gerilmi, genellikle aatan yaptfma, kavisli bir gv
deden olumakta ve sahra toplaryla kyaslarsak, onlarn
kundak ad verilen gvdesini oluturmaktadr. Bu p a
ralelde bir benzetme yaparsak, kiri* in de (namlu) olmas
gerekiyor...Ok ise bir mermi gibidir. Ok ucu adt verilen

351
 ksmnda, girmeyi kolaylatracak ekilde biimlendirilmi, metal bir balk
bulunur. Ok1un arka ksmnda ise tyden yaplm bir kuyruk vardr. Bu
kuyruun grevi, ok ubuunun ynn deitirmemesini salamaktr.
Oku frlatma ilevini ger-ekletirmek iin, arka
ksmnda, kuyruk iindeki entik, kiri zerine yerletirilir.
Frlatma iin gerekli gerilme elde edilinceye kadar ok
kirile birlikte geriye ekilir. Bu ilem toplarda, mermiyi
istenilen mesafeye atabilmek iin gerekli oksn barut
hakknn ve namlu yksekliinin seilmesine benzer. Bu
ilemin ardndan, tetie baslr, yani kiri ve ok serbest
braklarak okun ileriye doru frlamas salanr.
Bir okun ulatrlmas am alanan hedefe doru,
ynn bozmadan, titremeden, hzn yitirmeden
gidebilmesi, yayn ekili gc ve yasland kiriin
gerilimi ile ilgilidir. Ancak okla bu eler arasndaki
ilgiyi kuran bir insandr. O insann bu konudaki
yetenek ve kararl beklenen baar sentezini
eitli oklar tamamlar.
Ok1un gerek anlamdaki yeri ve kullanm zerinde bu ksa
hatrlatmayyaptktan sonra onun sembolik adan neleri ifade ettii
konusundaki yorumlan inceleyelim:
ncelikle ok, bir silah, yani bir alet ve ara olarak, nasl delm eyle lgili
bir iigerekletiriyorsa, iaret ve imaj otarakta, tm sembolizm
' edebiyatnda, kukusuz, bir yere saplanma, delip girme ilevlerinin de
sembol olmutur. Ok gne nlaryla da zdetiriliyor. k ve scaklk
eklinde gneten kp buluttan ve topra ayrarak tohumtayc bir ilevi
slenen bu oklar sonuta retim adm verdiimiz br day ger
ekletiriyorlar. te bu adan bakldnda, ok' un yaratc bir organ
zelliine sahip olduu inana DNCE olgusuna da yansm ve
onunda sembollerinden birini oluturmutur. Dnce gerekten, yaratc,
hayat verici gne nlan eklinde geliip (k izgileri) duturan, bytece
baz perdeleri aralayp, etaplan kadem e kademe aarak, ya da buntann
iinden suarak, kapal eylerin iine girebilen, onun iindekileri ile
aydnlatma ilevini gren bir dgudur, bir yetenektir...
Ezoterik evreler oku, merdiven sembdizminde deyinildii ekilde,
yerle gk arasndaki deiimlerin, gidi ve gelilerin de bir sembd
yapmtr. Bu konuya aklk getirmek iin, MEK ve YILDIRIM olarak

352
adlandrlan atmosferik olaylarn oluumu hakknda u hatrlatmay
yapacaz:
imek, havann belirli bir blgesinde, havann direncini yenecek
dzeyde elektrik yklenmesi sonucu oluan ve gzle grlebilir bir
elektrik boalmas olaydr. Bu boalma olay kimi kez bir bulutun iinde,
ya da iki bulut arasnda gereklemektedir. te bu srada bulutta yer
arasnda, bu elektrik boalmasna yldrm ad verilmektedir. Yldrm en az
ki akm a biiminde, yani MEK aktktan sonra gerekleir. tk boalma
eksi yk tayarak, buluttan yere doru akar. Bu ok patak bir akma
(imek) deildir ve genelde ana kanaldan dtan salan pek ok dal
grnm verir. kinci boalma ise yerden buluta doru daha parlak bir
yksek akm geii gerekleir ki, buna YILDIRIM denilir.
Mitolojilerde id dirsek yaparak biimlendii imgelenen bu kl ok gk
tanrsnn, silah ve onun simgelerinden biri olmutur. Yldrm oluturan ve
yere dmeyen dal eklinde oluan k a ise bu oku atan YAY
olmaktadff. Yani yere dt diye tanmlanan ytdmm oku bu yaydan
frlatlmaktadr...

Eski Ahif tede okla zdeleen YILDIRIM1 n ilhi bir gc temsil ettii
kaytl olup, Tanrnn insanlar zerindeki isteklerini gerekletirmek amacyla
kulland ve kimi zaman da onlar cezalandrmak, ya da verimin
bereketini salayan yamur ve gne nlan eklinde yer yzne
frlatmak iki klfnda hazr bulundurduu "oullan" olarak isimlendirilmitir.
Ok, farkl bir perspektifle incelendiinde, varolan tm olumsuz kouBan
aarak, hatta yolun DMDK ve DMDZ oluu
nedeniyle, sosyal yaamn tm konularnda, doruluk
ve dzgnln de vazgeilmez bir sembol
olmutur. Bu dnceyi benimseyen evreler ok u
normal koullarn almasnn evrensellemi bk
sembol olarak semi ve buna bal olarakta,
imgesel mesafeler ve engellerin almas giriiminin
bir gstergesi yapmtr. Bu bakmdan ok, ulalmas
bir hayli uzak olan bir fetih (ele geirme, zapteme)
olaynn zihinsel olarak ve peinen gereklemesini
salyan bir ge sahip bulun-maktod*.
Okun, akla lgili zlemleri ieren duygularn ve
genel anlam da AK olgusunun evrensel sem-

353
blerinden biri olan " bir kalp zerine saplanm" ekilde grselletirme
geleneini bu yaklam iinde yorumlamak mmkndr. Afrodit ve
Kermes1 in olu olan EROS 10 yanda bir olan ocuu iken srekli
kulland ve ak simgeleyen oku ile ak iirlerine konu olmutur...
Ok belirlenmi bir hedefe ular ve bir bitii, sona erii gsterdii gibi,
kullanld yer ve yere gre de. bir birleme, karar, zorunlu olan ya da
alnmas doru olan yn ve ynlerin gstericisi olur. Bu adan ok ta
belirli bir lde ciddiyet veotorite grnm gizlidir. Ok kimya
formllerinde, matematikteki eit iaretinin ilevini grmekte, bu adan
birietiricilitn, karar ve sentezlerin de sembol olmaktadr. Kimya ilminde,
bir reaksiyona girenler ya da kanlar iaret ettiinden, hareketle ilgili bk
rol ve anlam da bulunur.
Fizikte bir kap iinde oluan basman etki yapt ynlerin kk
oklarla gsterilme gelenei, bize ok1 un aktif bir karaktere sahip
olduunu gs-teriyor.
Mitolojik geleneklerde ok ubuu kartal ve yrtc hayvan sentezi
olarak dlenmitir. nk okun arkasnda ku tyleri bulunmakta, u
ksm ise bir hayvann iine benzemektedir...
O k ," yldrm arpmas" diye odtandnlan ani lmlerin olduu kadar 1
yldrm aklarnn" da sembol olmutur. Bu iki ifade okla yldnm
arasndaki ilintiyi somutlatran rnekler oluyor.
Ikla, imek ya da yldrmla zdetlrilen ok, ApoHon' nun silahdr.
kada' da lm tanrs olan Apollon, Niobe1nin ocuklarm, att oklaryla
ldrmtr.
Ok gnein klaryla zdetirtlmekte ve aatan yontulmu bir silah
olarak dnlmtr. te bu konuda bir dnr (C.G. Jung) tanrsallk
katna km kahramanlam babalar, marangoz, dlger, oduncu..gibi
aala uraan kimseler olduunu ileri sryor. rnein sa* nm st ba
bas (?) olan Aziz Jozef ve sa da bir marangozdular. Ok sembol, bereket
verici ve tohumtayc gne nlarn andrdndan, verimlilii salayan,
tohumlayan ve nihayet olumlu sonular veren hareketlerin iareti olarakta
kullanlmtr.
Okun mitolojilerde tanr silah olduunu hatrlatmtk. Nitekim at
adam lar (kentauriar) la arpma zorunda kalan Herkl1n bir at adam
olan Kherion1 nu att bir okla yaralayp sonra d a yarasm iyi ede
mediinden onu lme terketme olay efsanelemi bulunuyor.

354
 XII. yzyl talyan minyatrlerinde, tpk lyada' da ApoHon* nun rekleri
att oklarla kovalamas gibi, Tannda Adem ve Havva1 y ok atarak
cennetten kovarken gsteriyor. Gene ayn yzylda yaplm bir baka
tablo da Tanny elinde bir ok ve yay tutarken izliyoruz.
Japon sembolizminde ok, yayla ilintili olarak, ak11 sembolize etmitir.
FalUk grnmn ektii dikkat, onu erkek ve aktif prensibe sahip br
e yapmtr. nk belirli bk yer ve yne dorulmakta ve sap
lanmaktadr... Mistik anlam da ise tanrsal birliin aranmasn" ifade eder.
Ok ve ok atmann ak1la ilintisini baz Ltin airler yle yorumluyorlar:
ayet akn oklar hedefini armazlarsa, bu olay imek akmas benzeri
bir "gz krpma iareti ile balar.
Ak grmekte ve ayn zamanda arzu etmektedir. le bu duygularn
yaratt gerilim ortam ona srekli olarak arzulacfc hedefe ynelen
nlar yaydrr. Bu nlar an sevdii kii zerine frlatt oklara
benzerler. airin biri yle devam ediyor: Ak ki cins ok kullanmaktadr, ve
her ikisi de eninde sonunda hedefe ularlar. Ancak sonu, onu oluturan
m adene gre deiebilir. ayet oklar altn ise ak alevlendirir, yok eer
gmten yaplmlarsa, bu takdirde ak sndrrler...

Ok atm a iine gelince: Bu hareket, elektrikle, ok atm a sistemini oluturan

eler vastasyla FAZLI olan bir emri gerekletirmektedir. Bunlar,
GERLME, BOALMA ve FIRLATMA1dr. Bu nedenledir ki, ok atma olay,
bulutlarn, yani yayn, yklendii elktrlkle ulat gergin durumun hemen
ardndan yerle, dii nitelikli toprakla ilikiye girerek onun zerine bir
boalma yapmasna benzetilmektedir. Yldrm adyla gzlenen bu
boalma, gne nlarn andrr grnmyle hemen ardndan bir
yamurun habercisidir. Her ikiside topron verimini arttrmaya
amalanmlardr. Cinsel sembolizm, olay bu ekilde yorumluyor...

DL YABA

Saraylar denizin altndaki uurumlarn dibine kc
rulmu olan deniz ilhlarnn semboldr. Bunlarn bo
nda Poseidon (Neptn) olmak zere, Nereus, Thetis,
Okeanos, Akhilieus...gelmektedir. Bu tanrlar frtnal ha
valarda dilerini, dalgalarn ucunda oluturduklar, beyce
kpklerle gsterirler...

355
w
 dili yaba . ilkel bir balk avlam a aracdr ve ge-neHHde (fte) He
birtlkfe bulunur. Bunun nedeni, gladyatrlerin, dier efterinde tuttuktan
fileden kaynaklanyor. Okyanuslar tanrs Poseidon, atribs olan bu
yabayla yeryzndeki tm sular zerinde egemenliini kuruyor ve decii
2am an bununla denizleri azgnlatryor veya sakinletiriyordu...
dili yaba, fUe ile ayn perspektif iinde, insanlarn avcs olan sa1
nn do sembollerinden biri olmutur. Dileri eit uzunlukta gsterikfti
zaman (teslis) ve ha1m gizli bir grnmn de yanstr.
Bir Hristiyan inanana gre, eytan (satan) n elinde tutarak, yaklmaya
mahkum edilenleri atee doru srkledii iin, ikence olgusunun da
sembol olur. Baz hallerde, insan likilerinde yaplan hatalarn (culpe-
culpa) iareti ve kollan gne tmlanna benzetcftinden, bir gne
am blem i de olmutur.

TYATRO
Atina tiyatrosu tapnakianri kutsal karakterini yansrtan veya yerini tutan
dini bir yapyd. Patronlan (t) Dionizos1tu. Orada uygulanan tm dramatik
gsterHer (temsiller), tannsaNtm onuruna dzenlenen tapnma trenleri
eklinde, gerekleiyordu. Giri serbestti. Nitekim tm badet yerleri,
tapnaklar, kilise, cam i....lere giriler hibir zam an crete tabi ol
mamlardr... Seyirciye gelince; onlar zettikle tiyatroda bu gsterler
sraanda veya sonrasnda, adeta manen rahatlam, kt dnce ve
streslerinden kurtulup anm olmann zevkini duyuyorlard.

Yunanllarn (catharsis) cftye adlandrdklar ve "b ir a a cn ie yara

m ayan dcriknmm budanm as* olarak niteledikleri bu sonu, moral bir
gereksinimin dsel veya gerek tatminiyle ruhun temizlenip sakinlemesi
am acndan kayrvsktanmaktayc*.
Yunan tiyatrolar bir yam aca dayal ve genelde doa1 ya dnk
olurlar. KoUann am, ana rahmine davet edici ilgin bir grnmleri
vardr, (kfrfcfye1) * bta.J
Yunan tiyatrolar tapnaklarn glgesine kurulmu ve faaliyet g
stermitir. Bu tann DONZOS olmutur. Roma, tiyatrosunun nn k-
patmtr. Sahnesini gene dinsel kabartmalarla sslemi, seyirciyi kendine
baktrmay amalamtr. Aynca crete tabi tutimudur. ok giri ve Ho

356
kaplan olup, kral, imparator benzeri nl ve aygn kiileri zel yerlere
ohjrtnrujdur

HALI
Batt toplumlarda olduu gibi deerli bir dekor eyas deil, daha
ok kiisel, ailevi ve gebe yaamnn bir paran olmutur hal Anadolu1
d a ... zerindeki ssler, motifler ve renkler, hatta aylar tle bir rastantmm
ok tesinde, baz fikir ve duygularn dile getirildii, zerine yazlarak
dkld bir sentez oluturur, doa ve dinsel yorumla glii olurlar. Bu
motifler bazen tlsml bir deer yargsn da yanstmaktadrlar. rnein,
akrep, rmcek, deve boynu, ko boynuzu vb...nun stilizasyontan. gven,
huzur, salk, by ve kt ruhlardan, nazardan korunma am alanm a
somutlatrlmaya allan anlamlarm ierirler. Bunlardan, rnein akrep,
kJrlmektense kendi kendini ldrmeyi (intihar etmeyi) yeiiyen bir
yaratk olarak bflinlr. Onun bu davran ise (zgrlk) hasletinin en belirgin
ifadesi olur. Ayrca hal, be dili bir torakla dokurvnaktodr ki, Fatma
Anama* n eliyle lgilidir. nk bu el uur getiricidir; in daha tez ve
kolay bitmesine yardm edecektir...

Hak, zerinde namaz klarken, Insanm fiziki gvdesiyle dnya topra

arasnda bir balant kurar. Uan hal maj da buradan kaynaklanm
dm al ? ...[Tahmini kanoahmdf. Afordafc/ aMamay okyunuz)
Hal, zerinde yrdke, her an daha eskir am a deer kazanr.
Nitekim aada, gzel bir halya benzetmeye altmz Anadolu,
dnyoda zerinde en fazla yrnen bir hal olmu ve olmakta ve bu
oranda da gitgide deerlenmektedir I...

"Dikdrtgen grnmyle, Doudan Batiya serilmi bir "HALI gibidir

Anadoiumuz. Doann binyllar ncesinden bu yana, zenip bezenerek, gz
nuru dkp dokuduu ve gkyznn mavi penceresinden szlen
klarla aydnlanan bu hal, onu saran denizlerin masmavi 2emini
zerinde ve o na ok uzun yllar egemen don deiik uygarlklarn
gelenek ve greneklerini tm gerekleriyle yanstan motif ve desenlerle
sslenmi bulunuyor.
Kuzey ve Gneyde, kahverengi ve yeil izgilerle bordrtenerek. Batiya
uzanyor ve orada, Ege' nin dantel gibi ilenmi koylarnda saaklanarak
evreleniyor...

357
 KARS* tan EDRNEYE' ye Alpaslan1dan, Ani1deki ilk slm mabedinde
Kanun Suttan Sleyman1a, Sinan' n o muhteem camisine kadar, yzyllar
boyu verilen savalarn ehit kanlaryla elenklendi ve zerinde nice
namazlar klnmakta, bu TOPRAK SECCADE' nin I...
Not: Geleneksellemi otan UAN HAL ima} konutunda bligherine bavurduum
Ayvack Meslek yksek Okulu Mdr ve retim grevlisi Sayn Eraf Blenf in
kitabmda yaymmianmasna izin verdii makalesini aynen sunuyorum,

UAN HALININ POST LE BALANTISI

Postun yayg ve rtnme gibi fiziki gereksinmeler iin kullanldn ve
bu kullanm geleneinin gnmzde de devam ettiini biliyoruz. Halnn
post taklidi olduu ve bu takMt yoluyla bulunduu savunulmaktadr. Bu
ddiay yine halya benzer fakat po6ttu daha ok anmsatan 1 Tl* ve
"Geve" gibi havl yzl dokuma trleri kant olarak gsterilmektedir. Postun
fiziki gereksinmeler dnda, baz kltrel gereksinmeler iin de kullanld
bilinmektedir. Gnmzde de halen devam eden bu gereksinmeler,
kkenlerini tarih ncesinden alrlar.
Analoji bys ad verilen bir inan tr post He lgili yukarda szn
ettiimiz kltrel gereksinmeyi aklar. By inanc; m ana ad verilen doa
st g ile doann etkilenebilecei ve buna bah bulunan tabu
denilen yasaklar sonucunda kmtr. lk by tr; m anadan korunmak
iin yine manadan yararlanmak mantna dayanr. Bu manta
nedensellik nsezisi de eklenince, Analoji bys gelimitir. Analoji
bys, paraya yaplan etkinin btne, benzere yaplann ise gereine
etki edecei mantna dayanr.bu by tarih ncesi m aara resimlerinin
nedenini de aklar.
Post ile hal arasndaki isel bir ba olduunu ve bu ban Analoji
bysnn yan sra amanizm ile ilikili olduunu syleyebiliriz. nk
amanlar, saaltma ve l ruhuna elik ederlerken gkyz ve yeraltna
yaptktan bu yolculuklarm kurban hayvanlannn srtnda gerekletirdiklerini
sylerler. Baz amanlar ise bu yolculuklarn davullar ile yaparlar. aman
davulu zerindeki sihirli simgeler, amana bu gc verir. Angara Tunguz
amanlar ise kurban ettikleri hayvanlarn postlarm *Sarga" adn verdikleri
kutsal a aca asarlar. Sarga ile aman ruhunu, ge ykseltebilmektedir.
amanlar ile aktarlan bir ok bilgi yukardaki rneklerde olduu gibi

358
 amanizm He kurban hayvan ve kurban postu arasndaki balantlara
iaret etmektedir.
Neolitik kltrlerde tanra ve tanr heykelleri yannda grdmz
baz hayvan figrleri veya politeist kkenli mit ve heykel gruplarnda
karlalan hayvanlar belki de amanizm' in uzantlar olabilir.
Hatrlanaca gibi tanr veya tanralar bu hayvanlarn zerinde veya
yannda betimlenmi ve onlann hayvan kilma girebilme zelliklerinden
sz edilmitir.
Tasavvuf dilinde post; eyhlik makamn belirler. eyhler post stne
oturduktan iin onlara postniin de denk. Bektailerde eitli postlar vardr
ve her biri ayn bir makam temsH eder. Alevlikte dede ad verilen
liderler de tren srasnda post zerine otururlar. Yan sra Hac Bekta,
Abdal Musa gibi Alevi ulularnn geyik klna girdikleri sylenir. Geyikli
Baba ise geyHc-insandr. Benzeri efsanelerde kurt da kla girilen
hayvanlar arasndadr. Benzer efsane ve mitlere btn dnyada
karlalr.

SONU:
Halnn postta yklenerek bulunduu sav doru ise postta yklenilen
sembolik anlamlar da halya yklenilmi olur. Post stnde uma rnei
anakkale ili Kilttbahir Kynde yatmakta olan Cahid-i Sultan
efsanesinde grrz. Aynca kurban hayvanlarndan koun, kurban ncesi
boyanp sslenmesi ve kurban postunun dier ismi He pstekisinin
zellikle namaz iin kullanm Anadolu1da yaygn adetlerdendir. Yine post
' desenli seccade rneklerinin varl, post ve ibadet arasndaki yakn
ilikiyi bezlere gstermektedir. Kurban hayvan veya kut hayvan ile ruhsal
yolculuk yapmak ve hatta bu tr hayvanlarn kanatl olduu He
inanlara. brahim Peygamberin olu smail1n kurban srasnda gkten
gelen kanatl kou ve Argonotlar Destannda Phriksos ile Kelle' yi Kolkhis
lkesine gtren kanatt ve attn postlu (yapakl) kou rnek olarak
verebiliriz. Bu tr rnek ve yukarda anlattmz veriler dorultusunda
"Uan halnn" zerinde aman davulunda olduu gibi sihir tayan
motifler bulunan veya kurban hayvannn yapatsndan dokunmu ve
yine zerinde sihirli motifler bulunan bir hal varlndan ktn
syleyebiliriz.

359
 BRONZ
le* ekak, kalayla bakr veya gmn karm olup, mitolojik adan
gnete ayn elemesi eklinde yorumlanr. Bu m etal askeri gcn bir
simgesi olmu ve belirli aamalar geirerek, bir A A adn vermitir.
Tarihte a la rn balanglar, dnya apnda olay ve bulularla
belirlendiinden, bronzun bulunuu da teknolojinin geliiminde byk bir
adm olarak nitelenmitir. Yunan mitolojisinde byk apta yer aldn
gryoruz. ncelikle ses veren bir maden olduundan, sesin
sem boldr. Toplar, anlar bronzdan yaplyordu. Bu iki cismin ses1 le
ilgili olmas aynca, dikkat ekicidir. Siyah demir daha bulunmamken ilk
tarm aletleri, sapanlar...sava aratan hep bronz (tun) dan yaplyordu.
Klt aletleri, sembolleri, Htttt gne kurslan, geyik...ylanl stun..bronzun
eritilmesiyle yaplmtr.
Bronzun icat edilmesi bir ok yeni mesleklerin domasna r
amtr.
Sembolik adan bronzu, krmz (erkek) ve beyaz(dii] olan kalay* n bir
birleme rn eklinde aklayanlar da bulunuyor...

DEMR
Fiziki olarak salamlk ve dayanklln olduu kadar, zellikle kesici
silahtarn yapmn kolaylatrmasndan dolay, eytan bir karaktere sahiptir.
Bu nedenledir ki. Sakmon1 un tapnanda demir malzeme kullanlmas
yasaklanmt.
Gezegenlerle metaller arasnda var olduu saylan balanty gsteren
aadaki aklam ada, demirin Mars, yani sava tanrs1nn yannda yer
almas onun bir sava ve lm arac olmasndan kaynaklanyor.
Frigyafclar ellerinde sadece tun (bronz) silahlar olan Hftitteri, demir
silahlara sahip olduklar iin atfetmilerdir.
KururvSatm Demir- Mars Cva- Merkr
Kalay- Jpiter Bakr- Vens Gm- Ay Altn- Gne
Mitolojilerde de Demir a, Demir Irk veya toplum snflarnn demirle
kaptanm" kesimi deyimlerinin kullanlmasyla, zellikle zulm, ikence ve

360
ktlklerle geen bir sre ve bu sre iinde, onun etkisiyle yetimi bir
kuak* tan sz edilmek istenmitir. Bunun yannda, uygarlklarn en grkemli
ve baarl geen srelerine Attn a, insanlarna ise Attn Irk, altnla
kaplanm.. .deniliyordu...

AKL (EKL)
Ustalarn duvarn dzln ve dikliini kontrol
etmek iin kullandklan bir aratr. ekl* n
sembolizmdeki anlamn, bir yap yani kurulu bir
dzenin dengesi ve bunu salamak iin sarfedilen
sprttel (tinsel) abalarn drstldr. Baz durum
larda. yumuak ve hogrl bir adalet sisteminin de
simgesi olmutur. ekl gkle yer arasnda bir
balant da kurmaktadr. Van Arkeoloji mzesi
bahesinde, Urartu tannianndan Hak elinde bir ekl
tutarken gsteriliyor...
Helenistik dnem surlar ve baz yaptlarn (Bergama
surlar ve Prten yukar jimnazyum) temel duvarlarnn
kesime izgilerinde grdmz kertiklerin, ekl
sallandrmak iin kullanldn sanlyor. nk bu
devirde inaat iin kullanlacak blok taiann st,
duvarm rlmesinden sonra, yontulup dzleniyordu. Daha sonraki Roma
dneminde, ekT n bu am ala daha az kullanld grlmektedir.
Bunun nedeni blok tan, yerine konulmadan nce, yerde yontulmasyd.

PERGEL
Bir Mason mabedinin nemli k kaynadr. Tze
(adalet) gerei ve gerein bir simgesidir.
Bir noktaca birleen pergelin iki kolu Masonluktaki
birlik, beraberlik ve kardeliin simgesidir. Bu iki kolun
birletii yer ise insann ban simgeler.
Pergelin izdii daire ile eitlik, tolerans ve alak g
nlllk gibi, bir ok kavramn nerede balayp, nerede
bittiini gsteren anrlon izer.

361
 Dairenin evresinden orta noktaya olan uzakln e olmas nedeniyle
de, PERGEL, eitlin simgesidir.
Daire evresi, ba ve sonu olmayan (daha dorusu belli olmayan) bir
sonsuzluu, merkezi ise stad- Muhterem' i simgeler.
Gnye ve pergel bir araya gelirse, m abette ok byk bir k
kayna olutururlar.

GNYE
Dik olan kolu potansiyel gleri, bilimi, zekay ve lmszl, yatay
kol ise aktiviteyi, balanglar ve sonsuz zamam simgelerler.
Gnye bal bana, doruluun bir simgesi olmutur. Bu nedenle,
ancak gnyenin yardmyla yontularak ham talar kusursuz birer KP TA
olabileceklerdir.
Gnye, ayn zamanda stad- Muhteremin bijusu bir (ziyneti) dir.

GM
Modenier ve gezegenler arasnda varolduuna inanlan iliki sistemi
iinde, gmn ayn yannda yer ald grlyor. Gm, ay-su ve diilik
- prensibinin gstergesi otan zincirin bir halkasnda bulunuyor. Gm, aktif,
erkek, gne, gndz ve kzgn atein prensiplerine sahip olan altn n
aksine, pasif, diil, ay, souk ve sv prensipli olup, rengi de beyazdr. San
renk altna aittir. Gm (arjan) szc aslnda Sanskrlte olup, beyaz ve
parlak anlamna gelmektedir. Bu zellii onu krafiyet katna yakr bir
metal yapmtr.
Msr mitolojisinde, tannlann kemiklerinin gm, etlerinin ise ettin' dan
yaptdndan sz edilir. Sonuta beyazlk ve parlaklk zellikleri gm,
her konuda TEMZLK ve SAFLIIN, sadeliin, safiyetin, samimiyetin,
doruluk ve drstln de gstergesi ve simgesi yapmtr.

Hristiyan sembolizminde LH BLGEL temsil eder. Attn ise insanlar

iin LH AKI artrmaktadr. Bambar kabilelerinde anlatrlan suyun
semboldr. Onlarn nazarnda, su ve ate gibi ki anodnc eleman bir
letiren tanr, ayn zamanda attn ve gmtr. Rus inananda da.

362
kuttonton gnlk gm objelerin kararm olarak braklmas
kahramanln yitirilmesiyle zdetirilmekteydi. Kralar sara hastalna
yakalanm hastay, bir kap iine eritilerek dklen kuruna baktrmak
suretiyle, iyiletirdiklerine inanmaktaydlar. Bu tedavinin sonunda gerekten
hastann ipnotize olmuasna sakinleip, uyuklad gzlenmitir. Ayn ilkel
uygulama Trk aileleri iinde' de Kurun dkm e" ad altnda
uygulanmaktayd.
Gmle ilgili bu aklamalara gncel yaammzdaki yeri ve deerine
unu da ilve etmek mmkn : Varlkl kimseler evlerinde srekli
kutlandktan objelerin gm olmasn yelemilerdir. Bu ara ve gereler
zaman zaman temizlenir ve parlak tutulurlar ve zam an iinde sandklarn
bir kesinde ya da bfelerin camlar gerisinde korunup dinlenmeye terk
edilir ve gelecek kuaklara aktarlrlar. Eskiyen gm eskidike deerlenir.
Onun deerlendirilebilen bir ya vardr. Daha ok gemile ilgili, gemii
anlatan ve hatrlatan bir madendir. Altn ise daha farkl zelliklere sahip
olmu, gem iten ok g e le ce e dnk ynleri ve deerleri
iermitir...

ALTIN
En eski uygarlklardan itibaren madenlerin en deerlisi olarak
tannmtr. Hindistcnda madenin olmutur. Kzgn ate, gne, krallk ve
hatta kutsallk dzeyinde bir karaktere sahiptir. Baz lkelerde tanrlarn
etinin altndan yapldna inanlmtr. Eski Msrda d a fravunlar iin de
inan ayndr. Buda heykellerinin altn kaplamal duu, onlarn en stn
derecede gelimi dmalanmn iaretidir. Bizans ikonlarnn zeminleri de
Buda1 nnki gibi aton yaldz bir fon zerine yaplmlardr. Attn bu
uygulamada lhi yanstmaktadr. Grek geleneinde gnei ve onun
tm sembdizmini tar. Bereket, zenginlik, iktidar, hararetin ve bilgi nn
yayld yuvadr. Attn bir k silahdr.
lhlar iin yaplan kurban trenlerinde, adaklar attn bakla
kesiyorlard. Gol rahip ve rahibeleri de kse otunun attn bir orak)a
bimekteydiler. Altnn gne na yaktrlan bu zelliklerinden tr. sa*
nm n ve dou ynnn de bir sembol olmutur. Gene ayn nedenle
Hristiyan ressamlar Isa* nn salarn Apdlon gibi altn, san attn yaldzl
gstermi ve ban bir hale ine almlardr.

363
 te yandan atfn u iki anlam ieren bir deere sahiptir: Renginden
ve saf bir metal olmasndan tr gnein semboldr. Ama para olarak
kullanldnda kimi kez fesat ve dmanlklara yol aan arzularn temiz
olmayan ynlerinin aa kma duygusunun, maneviyat ve estetiin
maddelemesi, lmszlkten lmllk dzeyine dmenin de bir sembol
olur.

nsanln gelime . etaplarndan ilki ALTM AI ile balam

bulunuyor. Bunu daha sonra, gm, bakr, tun ve demir...izliyor.
Azteklerde altn, dnyann derisi ve ilkbaharn sembol olmutu. Havadan,
sudan etkilenip paslanmayan ve kararmayan, kimyasal reaksiyonlardan
asla etkilenmeyen bir nitelie sahip olan altnn 10 gram kadartk bir
kitlesi ezilip in-celtilebiliyor ve bundan 570 metre kadar ince tel elde
edilebiliyor.
lk alardan tibaren tanrsal saygnlk kazanm olan altn, cinsel
objelerde yelenen bir maden olmay srekli olarak korumutur. Kraliyet
giysilerinde altn taklar egemen olmutu.
Antik geleneklerde "bilginin kaidesi" ve "bilgeliin taht cfcr. ayet
siz kaide ve bilgiyi kartrrsanz, o stnze decek ve sizi
ezecektir...Yine ayn anlam da, servetin svarisi olunuz, am a asla at
d e il I" de-nilm ekteydi.
Ezoterik bir moden olan altn' m yerin 11 kat altnda, dier eitti
madenlerin arasnda, bulunduuna inamlryordu. Bu bakmdan 11 saysna
ayn bir nem verilmekteydi.
Altn iki tarafl bir karaktere sahip : yi kullanld takdirde mutluluk
getirir. Aksi halde ona sahip olana ihanet eder. Keza pek ok kapy
oabilen bir anahtar, kimi zaman da kemikleri ve boynu krabilen bir
yndan fark olmaz... .Bu bakmdan onun kinime, elde edilmesinden
daha gtr...
in mitolojisinde Gm dii (YN) attn ise erkek karakteri! olup (YANG)
dr.

KRSTAL
Kristal kreler bilidHk sembol olmutur, Grnenle grnmeyenler
arasnda araclk yapar. Grnmeyen gcn kaynadr.

364
 ONYX (Hac Bekta Ta)
Genel olarak bir uyumsuzluk gsterir. Kbus grdrd ve hamile
kadniann ocuk drmelerine neden olduundan, uursuz olarak da
kabul edilmitir. Ama Hindistan ve ran' da. yi anlam vardr. Nazardan
koru, doumu kolaylatrr. Anadolu' da da ayn inan egem en olmutur.
(nsan Nasl ntan Oldu? dan aknmthr)

Bir zamanlar btn dnya insan iin bir masald. Her ey karanlk ve
anlalmayan birer varlkt.
Her adm, elin her hareketi, insan talihli ya da talihsiz edebilecek gizli
bir kuvvet tarafndan idare ediliyor sanlrd.
Tecrbe o kadar azd ki, insanlar geceden sonra gndzn ya da
ktan sonra baharn gelip gelmeyeceine bile emin deMerdL
nsanlar, gne dosun diye trenler yaparlard. Msr1 da gnein
sembol saylan Firavun, her gn tapnan etrafnda dolard.
Msrllar, gzn N gne asas d e lk le ri bayram kutlar ve yoluna
devam edebilsin diye, zayflayan gz gneinin eline bir asa vermek
gerektiini sanrlard.
Fakat bir yandan da, insan, yava yava dnyann ve maddenin
zelliklerini reniyordu.
Ta yontan ve cHabyan ilkel zanaat, tam zefllklelni, kendi elleri ve
gzleriyle incelerdi. Zanaat, tan sert olduunu, kuvvetle vurulursa
paralanabileceini ve barmayacan bilirdi. Geri talar birbirlerine
benzemezlerdi. Belki aralarnda dile geleni de bulunurdu.
Byle tahminler bizi gldrebilir. Ama lkel insan bunu ok ciddiye
alrd.
lkel insan, daha olaylar yasalara balayam ad iin, hayat ona hep
istisnalarla dolu gibi gelirdi. Dnyada birbirine benzeyen iki ta bile
bulunmadn gren insan, zelliklerinin de baka olabileceini samrcb.
Tatan yeni bir kazma yaparken, bunun da topra eski kazma gibi
kazabilmesi iin onu tpk eskisine benzetmeye alrd.
Yzlerce ve binlerce yl geti. nsann elinden gelip geen eitli
talardan, yava yava zellikleri ortak olan genel bir ta kavram

365
meydana geliyordu. Btn talar sertti. Demek ta sert bir maddeydi. Hibir
ta konumadna gre demek talar konumazd.
Bytece, bilimin ilk tohumlan, yani eyalar hakknda kavramlar dodu.
Bir usta, akmakta sert bir tatr derken, yalnz etindeki akmaktam
deil, butun akmaktalann kastediyordu.
Yani insan doann yasasn, dnyada mevcut bir kural artk biliyordu.

HALE Tlto
r u

Ba insandaki gelimenin son evresidir. Fiziksel

ve ruhsal faaliyetlerin tm bu merkezden idare
ve kontrol edilirler. nsan vcudunun sem avi
kubbesi1 dir. Bu bakmdan en nemli bir
parasdr vcudun...
Eski Yunan tanrlar ve imparatorlarnn hey
kellerinde balar attn bir emberle sslenirdi.
Ancak Hristiyan lemi Bat Roma' nn dne
kadar (M.S 476) bu sslemedenkanmtr. Ger
ek uygulamalar bu tarihten sonra olmutur. NSAN ORA'm
Aslnda hale, lhi alan ve onu etrafna ya
yan, dier bir deyile bir merkezden ruhsal enerjiyi yaynlayan, NUR
SAAN, bir gne imaj. NUR HALKASI veya bir ta gibidir. Baz halelerin,
kiiye verilen nemle orantl olarak, normalinden daha byke yapld
olmutur. Bunlar hal ve elipsoit eklinde olanlardr. Haleler sadece ba
veya gvdeyle birlikte ba da iine alan olmak zere iki ksma ayrlrlar.
Hristiyan azizleri, ikonlar zerinde gzlendii gibi, kural olarak, balarnn
etrafnda sar bir hale tarlar. Bu kiiler gerek eylemleri, gerekse
yaamlarm sadece Tanr akyla doldurup srdrmek suretiyle, stn bir
dzeye erien ve bu nedenle kendilerine
hayranlk duyulanlardr.
Genel olarak konografide, kullanmn
grdmz u be eit hale var:
1- Dairesel hale,
2- Hal hale.

366
 3- Drtgen hole,
4- Att keli hale,
5- Elipsoit hole.(Badem metnine bkz)

Dairesel hale, bata sa olmak zere, Meryem, havariler ve dier aziz

kiiler (baz imparatorlar dahil) in balarnn etrafnda bulunur. Hal hale
sadece sa1 ya aittir. Ha biimindeki bu drt n O nun tanrlam
m addi gvdesinden yaylmaktadr. Daire figr sembolik adan daha
ok, gkle ve semavilikle ilgilidir ve dnyadan g etmi olanlara da
aittir. Drtgen hale o anda yaamakta olan krallar, imparatorlar, hibe
(bata) bulunan ha-yrsevertere, hatta kutsal saylan baz hayvanlarn (sa*
yi sembolize eden Feniks kuu ve kuzu gibi) balarnn etrafna
izilmekteydi. Hale aslnda Hristiyan konografisinde yaratlmtr. Daha
nceleri Asya sanat ve Grek mitolojisinde grlmekteydi.
Kare aslnda dnyadr, dnyeviliktir. Att keli olan hale ise, kendisinde
baz yksek faziletler bulunduu kantlanm ve inanlm olan ahslara
uygulanmaktayd. Ikl bir bulut gibi figre edilen elipsoit hale, badem ve
badem aac blmnde aklam aya altmz gibi, sodece sa ve
Meryeme zg, kimi zaman yksek dzeydeki azizlere, zg olmutur.
Elipsoit hale, bir insan O R A sidir. Badem anlamna gelen MANDORLE
adyla tannyor. Bata sa, Meryem ve dier, ebedi bir zafer iinde
yanstlmas istenilen azizlerin tm beden siluetlerini evreler. Aslnda main
(baklava) biiminin sembolizmi He ilgilidir. Zamanla yanlan ovalletirilmi ve
bu elipsoit bir grnme dnmtr. Gn yumurtas, iinde gnein 7
rengini ve gn 7 katn ieren ve yerle g birletiren, kpr kuran,
gk kua olarak da kurgulanmtr. Boyal paskalya yumurtas
geleneinin buradan kaynakland da ile srlr.
Mistik gelenekle set ve st lemleri ruh ve m adde, su ile ate, gkle
yer kresinin gayet uyumlu bir biimde gereklemi birleimini sim
gelemektedir.
Kimi kaynaklara gre bu bir bademdir. Bademin kabuu serttir. inde
lezzetli olan ekirdei (dinsel inanc, say) muhafaza eder. Atmosferde
dnyay gnein zararl nlarndan bir kabuk gibi korumaktadr.
Badem aslnda lezzetli olduu kadar insanlarda retim gcn artrc
zelliide olan bir meyvedir. Ancak ona ulamak, biraz zordur. nce sert
olan kabuunu krmak gerekir...(Bkz. Ha metni}

367
 GNE EMSYES (OMBREL)
Gnein semboldr. Altndaki insann, gerek otoritesi gerekse liyakati
nedeniyle, gnele akrabal, yaknl olduu kabul edilir, fonksiyonel
olarak onun koruyucusudur; daha dorusu o ahsn HALESDR. nemli
kiiler, elinde renkli tylerle ssl bir gne emsiyesi tutan hizmetkrlarla
evrili olarak, tahtlarnda otururlar. Bu olgu in geleneinde bir zerafet ve
zenginlik semboldr. nsanlarn dttckatini stndeki gnee deil, daha
ok onun atfndaki kimseye ynettir.

HARARET - IIN
Her ikisi de, fiziksel olarak, gne tarafndan yaynlanp yeryzndeki
yaamn olumasn ve bunun dengeli olarak srmesini, salamaktadrlar.
nsana gelince o da, organik yaam n, 1 gnei saylan " , kalbi
sayesinde, srdrebiliyor. nk kaip kan dolamn, solunumla koordone
etmekle ve vcuda yaam iin gerekli harareti salamaktadr. Bu adan
kalple gne arasnda bir benzerlik ve balant bulunuyor. Ancak kalpte,
scakln 1 sevgi ve ak 11 eklinde, insann duygusal benliinde de
yanstan, b ir baka ate daha yanm aktadr...
lkel resim sanatnda gnein hararet veren nlarnn dalgal, k
verenlerinin ise, dik izgiler eklinde gsterildiine tamk oluyoruz. Bu
alglanma belki de k ve snn atmosferi geerken oluturduktan
titreimlerden Heri geliyor.
Is kozmik bir g olup, (kaos)* un domasna neden olmutur. Bu doy
bize, tpk bir civcivin yumurtadan belirli bir sre ve s atfnda kmas
gibi, gn yumurtas saylan dnyann da, dom adan, olumadan
nce, byle bir kuluka dnem i geirdiini gsteriyor.
Is' mn madenin eklini deitirmesi, teknolojinin gelimesinde nemli bir
keif olmutur.

Hararetlenme, yani kzma olgusu, psikolojik adan " hiddetlenm e1 ile

de zdetirilmektedir. Bir savaann pslkofizik veya manevi dediimiz bir
g kazanarak, daha saldtgan bir giriimle dmesi, alc
m cadelelerde gzlendii gibi, onun hiddetlenmesi ve hn almak iin
gsterdii azim sayesinde, bazen olumlu sonular yaratmaktadr. Bu
bakmdan hararetin, (kzmann) organizmada bu trden bir cesaret ve

368
oktivtte faktr olarak deerlendirilmesi, tartlabilir bir konu olarak
karmza kyor...S*cak sava deyimi s'nn bu etkisiyle ilgilidir.,(u konuya
'Kmr* metninde do deinilmitir.)

YUMURTA
Canlnn dom a olaym Uk olarak
balatan bir tohumu iermesi nedeniyle,
kendi kendini dorudan aklayan
evrensel bir sembol olmutur. Bu
nedenle, evrenin yaradl srasnda dn
yann bir yumurtadan kt inana
Yunanllarda, Msrllarda, elflerde,
FinikJlilerde, Kanaenierde, Hintlilerde.
VietnamlIlarda, Tibetlilerde, in ve Japon
mitolojilerinde sregelen ortak bir inan
olmutur. rnein, Hint geleneinde bir
Kozmik Yumurta' dan sz edilir. Bu
yumurta (Hamsa) ad verilen bir kazn
kulukaya yatmasyla oluur. te bu kaz ilhi nefes / ruhtu. Sonra bu
yumurta g (erkek) ve dnyay (dii) dourmak iin ikiye blnr. Dikkat
edilirse, nce erkein yaratld ve hunsaln blnmesinden sz
ediliyor...
Yumurta, baka bir gr asndan, istirahat (dinlenme) ile ilgili olan
olgu ve deerlendirmelerin de sembolizmine katlyor. rnein, ev, yuva,
kabuk, ana rahmi (dl yata)...Yumurtann kabuunun iinde, ana
rahminde de olduu gibi, serbest yaratkla, adeta zincire vurulmu gibi
olan arasnda, bir ekime vardr. eride olan, heme kadar tatl ve rahat
bir ortamda ise de, oradan biran evvel kmay zler. Nitekim civciv
onun nazl ve yumuak kabuunu krp delerek zgrlne ka
vumaktadr. Bu bakmdan yumurta, tpk ana gibi, insanda uyku hafinde
olan, konfora a ve haris burjuva ile meydan okuma tutkunu bir
macerasever arasnda geen i savalarn ve ve d adaptasyon
eiliminin (extraversion / Intraversion) sembol olmak-tadr.
Tm kozmogonilerde (tekvin-varetme, yaratma ilmi) ruhsal yumurtann
gk ve yeri olduu kadar tm iyi ve kt olanlarn tohumlarn, ayn
zamanda rnesanslann ve kiiliin belirmesi yasasn ihtiva ettii var
saylmaktadr. Bir renci tahsil yaamnda kendini, kendi leminde yani

369
niver/ niversite1 sinde, tpk bir yumurtann iindeymiesine, kapatlm,
hapsedilmi hisseder, orodan bir an evvel kp kurtulmak iin elinden
geleni yapar, bunun iin yaar ve mcadele verir...
Yumurta, doanm periyodik canlanm as1 sembollerinden biri oiarakta
karmza kyor . Krmz boyal Paque [Paskalya yortusu) yumurtas
gelenei, bir ok lkede * periyodik yaradl mitolojisinin" bir grnts
olmaktadr. Bu yumurtalarn krmzya boyanmasn, kan' n rengi veya
asaletin rengi okm pourpe (erguvan krmz) ite badatrmamz
mmkndr...
Ortodoks paskalyasnda, yemee balamadan nce, sofraya en nce
getirilmi olan krmz yumurtalar, sa dirildi I (Hristos anesti), denilerek
tokuturulur ve soyularak yenir. sa1 mn yumurtadan kt inanc
egemendir. Kariye mzesinde iki belirgin rnek var; biri Anastazis (dirfli),
dieri ise KdM tm (derin uyku). Buralarda sa1 nn halesi bir yumurta
biimindedir.(flfcz Hah)
Kozmik yumurta inanc Dogon ve Mali Bambarlannn tatan yaplma
halarnn tepesinde semborietirilmitir. Bu ha ayn zamanda dnyann
drt temel ynn de sembolize etmektedir. Kongo yerlileri yumurtann
sarsn dii slaklk, beyazn ise erkek spermi olarak tasariamaktadriar. Bu
konuda ilgin bir yaklamda bulunarak yle dem ektedirler; Yumurtann
kabuu i ksmdan bir zarla izole edilmitir. Kabuk aslnda gnetir. ayet
yaratc, gk yznde, tpk yumurta zan gibi, slak bir zar tabakas, yani
atmosferi yaratmasayd, kozmik yumurtann kabuu olan gne dnyay
yakp kavurocaktl...
Yumurta genelde, Yunan-Roma mimarisinde grld gibi, yaamn bir
simgesi olmutur.( Stun frizlerindeki yumurta motiflerini anmsayalm.)
Tavuk mu yumurtadan, yoksa yumurta m tavuktan?., bu olgu antik
alardan itibaren tm toplumkm dndren bir soru olmutur. Sonuta,
tavuun yumurtadan ve yumurtann da tavuktan kt gereinin
gzlenmesi, yumurtay yaamdaki lm/ doum devridaim1 in de bir
simgesi yapmtr.
%

MEVSMLER
Ayn geirdii fazlar gibi mevsimler de, lhi dizemin aamalardr. Bu
aamalarn geliimi yle : DOM A (ilkbahar), GELME- formasyon (Yaz),

370
OLGUNLK (Sonbahar) ve nihayet lm olan topran yzn bir kefen
gfci rtt k a t la gelen LM (Ki).
Bu ozdetirme, insanm yaam srecinde olduu kadar, gemi
topkmlarda baz mitolojik inanlarn kklemesi nedenlerine ve mlletlerin
tarihi gemilerinde yer akan oioykara da uygun dmektedir. Onlarn da
ou kez, bir doma, gelime (ykselme), duraklama, gerilem e ve lm
veya lmn hemen yanndan syrlarak, yeniden doduklar dnemler
olmam rmdr?..
Mevsimleri yanstan semboller hakknda birka hatrlatma yapmak iin,
zellikle Roma dneminde gelien ve en iyi korunmu mazaytkJerin
sergilencii ve Tunustakinden sonra dnyann en zengin mzesi olan,
Antakya Arkeoloji mzesine gireceiz: Burada bulunan yer mozaiklerinde
lkbahar yeni doan bir kuzu, bir kei, henz filizlenmeye balayan bir
funda veya bir iek elengi e, yaz mevsimi, azndan alev fkrtan bir
ejder, buday baa, orak1 la, Sonbahar bir tavan, asma dal, inden
meyveler taan bereket boynuzu, K ise semender (bir cins su
kertenkelesi), yaban rdei veya bir ocaktan tten duman veya alev
eklinde, sembolize edilmilerdir.
Mevsimler baz tanr ve tanralarla da HiklUdirter: lkbahar Kermes1tir;
nk o Zeus1un habercisidir ve ekim aynn geldiini bildirir. Yaz ApoNon1
dur ;gnler hep gneli olacaktr. Sonbahar, ba bozumu ve arap tanrs
olan Dionizos' un mevsimidir. K ise Hepaistos tur.
Hepastos Hera ve Zeus1un oludur. Ama bir sylenceye gre. Hora
onu kendi kendine dourmutur. nk Zeus' un Athena1 y kafasndan
karmasn kskanmtr. Hepaistos hem topal, hemde irkindir. Her tr
madeni ileyip gzel eyler retmitir. Bunun iindir ki ou kez onu,
elinde kr ile, bir ocak banda grrz.
SABAH : Cennet saatidir, temizlik, saflk ve bakireliin sembol olmutu.

GEZEGENLERN NSAN
YAAMIYLA OLAN LKS
Batni konularla uraan baz bilim adamlar, astrolojik alanda, her
gezegenin insandaki bir ya snnn simgelediini Heri sryorlar, onlara
g re :

371
 A y: ocukluun Uk devresi (4 yama kadar oian sre)
Merkr: ocukluk ( 5 ' ten 14 - ]
Ven : ReItMk (ergenkk) ( 1 4 'ten 22 " ;
Gne : Genlik ( 23* ten 34 " " " ;
M en :Tam erkeklik ve kodmhk (3 6 ' ten 45

Jpiter : Olgunluk ve yallk (4 6 ' dan 56

Satrn : htiyarln son aamas (5 7 'den sonras)

TARIM - SIIRTMATIK
Topraktan, onun gcnden yararlanarak rn etae etmek iin
sarfedilen gayretlerin tmdr. Ancak bu g topran iinde ve s
tnde, hava, su ve srvn elemesiyle oiumaktadv.
Calta anda ovalk ve yiyecek toptayclt'nn yerini hayvan
yetitiricilii ve TARIM almt. N, Dicle ve Frat nehirlerinin her trl
canlyla dolup taan bataklk blmleri, a v a ve balklar iin ekici
atanlar haline geldi. Aynca bu blgelerdeki aiivyonlu arazi, tarm iin
elveriliydi Bytece, evre dalardaki gebe kabilelerin ky ekonomisi
giderek deiiklie urad ve kente baml bk duruma geldi. Yiyecek
topJaytctk, yerleim merkezinin hemen yanndaki toprak paralarna
tohum ekilmesiyle sonutand ; ortaya (b a h e tanrm) kt ve zettikle
kadnlann bir ii oldu. Daha sonra, sabann bulunmasyla, iftilik geliti ve
tamamen erkeklere zg bir ura olarak, gelime gsterdi. Avalde ise
giderek, hayvanlarn evcillemesine yol at. Bundan byle baz hayvanlar
ldrlmyor, canl olarak eve getirilip her yere kapatlyordu. 5onuta
SKt RTMAUK kendini gsterdi. Ancak strtmalk, her zaman ve yerde, bir
erkek i olarak sregeldi.
. lk kentsel yerleim alan, Uk deme sistemi, ilk kuma, Uk ayna, Uk
kase, batam ilk ilenii ile bilinen ATALHYK aynca sr hayvan
clnn lk rneklerini vermek ve nsanlk tarihinin bilinen LK TARIM
EHR olma zelliine de sahiptir.

372
 ORMAN
Doa eklinde bir tapnaktr, yeryz* nn
satandr. Sata yamur arasndaki ilinti mttototlk
sembolizmde dalma yer atm bir olgudur." Aalar
YAMUR DUASt N GE UZANAN EN GZEL
ELLERDR! " denyor...Szn konusu orman olunca
bizde unlan eklemek istiyoruz: Gk alar yeili yaratm ak in. Gzyalar
orman yangnn sndrmazl.
AnadokdakJ "orman kym" nn balca nedenlerini:
1- Erozyona,
2- Kastt veya kastsa yangnlara,
3* Konut yapm in ahap malzemenin oka kullanlmasna,
4- Isnma gereksiniminin odunla karlanmasna,
5- Baz Akdeniz lkelerine odun ihra edMmesine,
Roma dneminde ok saydaki hamamlarda
sadece ve srekli odun yaklmasna bal
yacaz.

AA SADECE AA
DELDR...
f J/J; - Aacn sembolizm edebiyatnda, eitli yn
lerden yorumlara yoi aan ayrcal bir yeri
bulunuyor. nk o, yaam denilen arkn SREKLLK algsn yaratr.
Yaayan her insan gibi, hep yukan, ge doru uzanarak, kmak, boy
atmak ve mey-velerini verecei BAA ULAMAK eflim ve zlemini
gsterir. Bu zellii onu, doada varolan tm dikine duran yap, yapt ve
yaratklarn balca* sembollerinden biri yapmtr. Bu adan ncelikle,
ao1 la DKL TA lor (Obeliskler) arasnda, u farta gzeterek, bir
zdettrme yapmak mmkn : Yukar Msr Kamak tapnandaki dikilitalar,
tapna kt ruhlardan koruyan birer paravan gibi kurgulanmaktaydlar.

STATK YAAMIN BTKSEL CANLILIINI imgeleyen bu dikita^ar

zerine hiyeroglif yazyla kazlm baz mesajlar, tan aslnda KUTSAL bir

373
 m adde oluu nedeniyle, lmszlemi, ta1ta bu
yazlanlar sayesinde, birbirlerini btnlercesine, bir
kat daha kutsallam bulunuyordu. Bu noktada
tala aacn bir kyaslamasn yaparsak, a-
aksrda dikilitalar gibi, doal olarak ge
ykselmek, sanki orada bireyfere ulamak
istemektedirler. te bu adan AA DNAMK
YAAMIN bir simgesi olmutu.
Birbirlerini seven kiiler, tpk Adem ve Havva
gibi, bir oocn altna ekilip onun glgesinde olmay yelerler; sanki
onun TANIKLIINI dilemektedirler...Sevgi ve anlarn ona gmerek
ayrlrlar. ou kez, oo gvdeleri stnde onun d kabuu ite
btnleen bir kalp resmi ve ona saplanm bir ok1un yannda iki harfin
kazl olduunu grrz.
Aalar evrenin u katyla birleir ve ilikisini srekli olarak korur:
Kkleriyle, g ald YERALTI,

Gvdesi ve alt dallaryla YERYZ,

st dallaryla da. n geldii yne ykselerek, GIC le.

Aa kklerinin arasnda srngenler, yapraklan arasnda ise, kular
yaar. Sonuta, aa, hayvanlar leminin birouna hem barnak, hem
* de onlarn beslenmelerine yardm a olmaktadr. Adem1 in, yaradltan
tibaren, Tanri dan ald, "Byynz ve oaln z I" emrini, kesintisiz bir
ekilde, uygulamak sterler...
Aa, topraktan zmledii besleyici m addeleri, tpk bir canh
yaratn kan gibi, besi suyu iine kartrarak, bunu gvde ve dallannn
her tarafna, dengeli bir dzenle, datr. Ik, hava ve syla ibirlii
yaparak, meyvelerini bytr ve olgunlatrr. Bir anar nn evlatlarn
yetitirip, bytmesine benzer bu ilevi...
Aa, yeryznde atein bulunmasna yardmc bir ara olmutur. Bu
bakmdan, dnyay yaratan drt etkenle ilikilidir. Kuru ve kalnca bir
aa dal, maara insannn kendini savunmas am acyla bir anda
yerden uzanp akt tala beraber, bavurduu ve asla yanndan
ayrmad lk SLAHI ve DOSTU da olmutur...
 nsan anmsatan aalarn, onunki gibi, belirli, snrl mrleri vardr.
ayet iyi baklrsa, ya da uygun bir yerde doup bitme ansna sahip
olmusa, bu sre uzayabilir, uzatlabilir. ayet bu koullar olumsuz bir
ekilde oluur ve geliirse, o da vaktinden nce ger gider. Artk rengi
YEL deildir, topran rengine dnmtr...
Seksel adan aa, ift cinsiyetti (androgyne) androjin bir cnk
olarak niteleniyor. Dikine duran gvdesi, g ve enerji esi olarak,
gne, baba ve faHus* le zdetiriliyor. nsanolunu dik tutan bel kemii
gibi, dnyann mihveri kabul ediliyor. te yandan, ku yuvalarn
barndrd ve meyve verdii iin, onda hem koruyuculuk, hem de
dourucu...bir diiliin varoluundan sz ediliyor. te bu adan, eski
toplumlann aile ii yaant geleneklerinde daima bir AA BABA ve
AA ANA kavramlarnn ege-m en olduu grlmtr.

Gnmzde, soyaac, aile kt veya nfus kt diye

adlandrlan bir aa var. Bu aalar aslnda, aile bireylerinin ana ve
baba tarafndan oluan gemilerini tam malarna ve bakalarna da
tantp kantlamalarna yardmc olmaktadr. Onlarn manevi ynden
unutulup silinmelerini, dallarnn hep taze ve yeil kalmalarm salar. Buna
SOY AACI (Jenecrfoji aac) deniyor. Her geen yl enine ve boyuna
gelierek byyor. zettikle XIII. yy. ressamlar, Eski Ahit ve ncil1den aldktan
bilgilerle, dallarnda sa ve Meryem* in geldikleri saylan, Juda kraHanm. bir
aa zerinde resimlendirmi ve bunlan, Trabzon Aya Sofya Kilisesi kuzey
kapsnda grld gibi, kimi zaman cam eyalar zerinde de minyatr
tarznda grselletirilmiierdir.
Resmi kurumlann eitim ve retimle ilgili diploma trenlerinde
adndan sz edilen YA KTKLER' ni bu gelenekle badatrmak
istiyoruz. nk buradaki KTK, o meslek DALINDAN 1 yetienlerin
gelitirmekte okjukJan. yani zamann zihniyet ve teknolojisini tzltyerek, onu
ayakta tutan, ona yeni boyutlar ekliyen abalarn ve giriimlerin g
ald bir DREK olmaktadr. Bu am ala yaplan trenlerde, kte aklan
ivilerin ayn ktn stnde yeeren aaca o kuanda AILANMASI
ve onunla birlemek ve btnlemek am acyla akldn, syleyeceiz...

ocuk terbiyesinin sz konusu olduu hallerde, gncellemi bir

anlam ieren " Aa yaken eilir " diyerek, aslnda ocukla aa
arasnda scack bir iliki kurmuyormuyuz?...

375
 En eski Yunan tapna olarak bilinen ve M. VII yy. Tarihlenen Samo6
Adasndaki nl Hera tapna (Zeus1 un kam ve kardei) dier Hk
tapnaklarda olduu gibi, aatan iml edilmi stunlarla evrili
bulunuyordu. O ada mermer henz kullanlmryordu. Gerek ilevi
mekn epeevre sararak, onu kt ruhlardan korumakla grevli
muhafzlar olarak kurgulanyorlard. Msr to p ra k mimarisinde de kadn
gvdeli, KARYADT ad verilen stunlarn kullanldn anmsayalm.[Bergama,
Ktzbok, Serapfe tapma/

Prien1deki Afhena Tapno stunlarnda, stun balan ile gvde boyu

ve kaide a p arasnda tpk normal bir insann boy ve ba arasndaki
var olan orana eit deerler saptanm bulunuyor
imdi Hera tapmann benzer rneini gstermek in Nemrut Dana
kyoruz : Burada Kral Antfokos' un, iinde gml bulunduu bir tmls
var. gne kltnn uyguland Dou ve Bat teraslarndaki ak hava
tapnaklarmm kuzey ve gney kenarlarnda bir sra zerine dizili 16 stun
bulunuyordu. Bu stunlarn aty tutmak gibi bir ilevleri olmadna gre,
dier aslan kartal ve tahtlara oturmu bulunan mitolojik tannlaria
beraber tapnan manevi koruyuculuunu yapmak ve krallarnn kutsal
bedenini kt ruhlardan korumak gibi bir semavi grevi slenmi
ofocaklanm dnyorum. Nemrut1tki bu tapnakkvda, Yunanlnn, zellikle
dier dini yaptlarda, dzenleyip biimlendirdii tm elerde uyum ve
orant ilkelerine zen gsterildii gzlenmektedir.

Ezoterik evreler, bir insann TERS DNM bir aa olduunu Heri

sryorlar. Nitekim, cennette TUBA ad verilen bir aacn varlndan sz
edilir. Bu oan kk yukarda, dallan ise aadadr.
Mitolojilerde sk sk yer alan aalar genellikle unlar : Zeytin , incir,
akasya, mee, defne, am, setvi, sedir, kavak, palm iye, hurma, badem,
al Bu aa trlerinin sembolik adan zgn, yorumsal aklamalan,
izleyen sayfalardadr.
Kutsal Kitap, Yeil Aa, Krmz Aa kavramiannn yannda Yeil nsan
ve Krmz nsan' dan da saz ediyor. branicede ADAM (Adem) etimolojik
olarak, Krmz nsan elemektir. ADAMAH, krmz toprak. DAM ise, kan an
lamna geliyor.

slmda KADR szc ok gt ve kudret sahbi demek olup, ayn

zam anda YEL anlamn ierdiini de ileri srenler var. kadir, ESMAYI
HSNA' dan. yani Tanrnn 99 adndan biri olup bakalar in kullanlmaz.

376
 Har semavi Gnde (Judaizm, Hristiyan ve slmda) tm lm ve
dirililerini bitirip, tannsalllc dzeyine erien, yani aslna dnen her kii 11
Yeil nsan olarak betimlenir. Bu bakmdan Yeil Ao, Yeil nsann, yani
tthik mertebesine erimi insann ima| olur. Ayaklar bu aacm
derinliklerine nen kkleridir. Tm enerjiyi ierirler. Tanrsallk srlarm
saklarlar. Bu bakmdan nsann aya, onun ana rahmindeki (germe) filiz
ekline benzemitir. zerinde insan vcudunun blmlerinin bir ou
adeta miniatrtze edilmilerdir. Akupunktur tedavi yntemi kulaklarda
olduu gibi, ayak tabanlarnda da uygulanyor. Nedeni, vcudun dier
organlaryla balantl olan merkezlerin ayakta bulunmasdr...
Bu konuda ilimse* dzeyde bir aklama yapm ak yetki ve yeteneine
sahip olmadmdan, ilgi duyanlarn akupunktur uzmanlarna bavurmalarm
neririm.

HAYAT AACI
Deiik biimlerde sttze edilmi d an hayat aacnn Seluklu
mimarisindeki kullanm 7-9 paim etlkfr. Bu saylar gn kattanm sembolize
ederler. lenlerin ruhlan bu katlara trmanarak cennete gideceklerdi.

Orta Asya aman kaynaklam a gre. Hayat Aac dnyann merkezi

ve bu merkezden kan eksenidir. aman1n yeraltyla gkyz arasndaki
seyahatinde bir merclvendlr. aman onun zerine kar ve gkyz He
irtibat kurar. Ayn zam anda bolluk ve bereketin sembol olan hayat
aacnn, saylan 12 otan meyveleri besleyici, yapraktan ise her derde
deva bir ilatr.

Hayat o a a baz evre ve dnemlerde kayn a a c olarak

ekillendirilmitir. Kaym Sibirya ve civanna, hurma ise Arap (slm) lkelerine
zg bir aatr. Aoc\n kk bir rozetten kar, bu dnyadr ve stnde
bir ku (kartal) tar. (Erzurum fflto minare ve Yakuttye Medreseleri) Uzmanlarn
fadelerine gre, aslnda bu bir kartal deil, gc gece duymay da
solyocak ekilde .arttrlmak istenmi, bir ONGUN' dur. Saylan 24 tr.
Bilindii zere, eski Trk boyiannn totem olarak kendilerine zg bir
ongun kuu bulunuyordu. Puhu, bayku...gibi. Bu iki ku geceleri uar ve
avlanr ve kendilerini ancak kutaktanyta ynetebflmektedirier.
Hayat aac Hristiyanlkta (ha) n prototipi olarak nitelenir. "nsanlar
onun sayesinde, ylann ve lmn stesinden geleceklerdir11denilir.

377
 Tanr dnyay yarattktan sonra Adem1le Havva* y cennet bahesine
yerletirdi. Onlar bu bahedeki tm aalarn meyvelerini yiyebiliyoriard.
Yalna, Hayat Aoamn meyvesiyle, Bilgi Aacnn meyveleri onlara yasakt.
Hayat Aac1mn meyvelerini yerlerse sonsuz yaama, Bilgi Aac* mn kini
yerlerse tanrlar gibi, iyi ve ktnn bilincine sahip olacaklard.
Bilgi Aacna trmanan bir ylan Havva* y yasak meyveyi yemesi iin
kandrd. Havva bu meyveyi Adem* le paylat ve bu yzden cennetten
kovuldular...

ZEYTN AACI
ncelikle ban, sonra da bereket ve g* n. dinsel inanlarda^ ise,
gnahlardan annm olmann*, semboldr. Mitolojiye gre ilk zeytin
aac, Yunanistanda tanra Athena le deniz tanrs Posidon arasnda
geen bir m cadele sonunda yerden bitiyor ve Athena1 ya armaan
ediliyor. Halen Atina akropolnde bu aacn filizlerinin bulunduu
sylenir...
Tufan1n sonunda bir gvercinin Nuh peygam bere bir zeytin dal ge
tirmesi, her eyin yeniden rahat ve huzura dnt, anlamnda da
yorumlanagelmitir.

Yahudi ve Hristiyan geleneklerinde Zeytin Aac srekli bir sulh sem

bol olmutur.
Orta o* d a zeytin aac altn ve akn* da bir semboldr. slmda
da peygam bere ve evrensel insana adanan bir aa deerini tam
ve dnyann mihveri kabul edilmitir.(8fcz. ttk)
sa* mn zerinde ehit edildii ha1 n zeytin ya d a sedir aacndan
yaplm olduu sanldndan, bu ki aaca, zellikle Hristiyan dindarlan
byk saygnlk duymaktadrlar. ncir aac ise daha ok slm aleminde
itibar grmektedir. Ancak ortak olan ynleri, her ikisinin de uzun mrl
ve patates soan . gibi akrabafklan olduu ve hep ayn yerde,
kardedSne, yerleip redikJeridirL
Zeytin aacnn bir bereket simgesi oiarakta benimsenmi olmas, onun
gvdesinden tutun da, meyvesinin ekirdeine varncaya kadar, hemen
her parasndan yararlanlabilir olmasndan, ileri geliyor. Zeytin aacnn

378
 bir rn oton zeytin yann, kandillerde yaklmas nedeniyle, ( k )ia
ortak bir yn de bulunmaktadr.
[nl ngiliz yazan Huxiey gerek bir Akdeniz bitkisi olan zeytinin
ngiltere topraklarnda nasl bir gney havas estirdiini yazdktan sonra,
yle devam eder:
"...Zeytin aac eitilen bir atlete benzer. Hafife oturur toprak stne,
yeillii de donuk deikir hi. Zeytinin hafif gri ile gm yapraklan
arasnda hava bulunur hep, glgelen iinde de k parfost vardr.] Ayda
Bk Dergisi, Reit ERGENEf? den alnmtr.

NCR AACI
ncelikle din ilmini sembolize etmekteydi. Bunun yannda bolluk ve
bereketin gstergelerinden biri olmutur. nk meyvesi ok ekirdeklidir.
Ayn zamanda vahdet4 in kart olan kesret, yani okluu da
simgelemektedir. Hrtsltyanlar bir zamanlar, sa* nn mesih1 liini kabul
etmemi olan Yahudi sinogokiann kuru bir incir a a c olarak,
nitelendiriyorlard.

ncir aacnn bir ilim aac sembol olarak kullanldna, yaradl

efsanesi ve Yeni Ahit4te rasiyoruz. Bu nedenle. H ayat A a c yerine baz
yerlerde im A ac denildiini de duyarz. Adem ve Havva plak
organlarn bir incir yaprayla rterek gizlemilerdir. Aym efsanede,
' dnyadaki tm aalarn, kendilerini ynetmek iin, ncir aacna oy
verdiklerinden de sz edilir. Romallara gre, imparatorluun kurucular
olan Romls ve Roms' n doduktan yer bir incir aacnn altyd...
ncir aacnn lmszln de semboNerinden biri olmasnn nedeni,
bu aacn fiziksel olarak uzun sren mrnden deil, onun bir ilim aac
olmasndan, kaynaklanyordu. nk sonsuza dek yaayacak ve
yaatacak uran, ancak lim a la n n d a olutuuna, inanmaktaydlar.
Trkede "Ocana incir aac dikerim" deyimi seni de onun gibi
kurutur, ie yaramaz hale getiririm, anlamna geliyor. Gelenek olarak incir
aac budanmaz. Dibine (kk su) dkmek1 te gnah saylr. Meryem' in
sembollerinden biride incir aacdr. nk incir a ac iek am adan
meyvesini vermemektedir!...

379
 SELV
Gerek uzun mrt gerekse sotam bir gvdeye
sahip oluyu nedeniyle, birok toplumior tarafndan kutsal
bir aa olarak kabul edHmitir. zellikle Yunanl ve
Romallarda seMnln cehennem ilhlaryla rtibat olduu
kane yerlemi ve onu yeralt leminin bir aac
olarak grmlerdi. Plton (Zeut1 n kardei olan yerath-
cehennem tanr) kltnn bir objesi oksn ve Akdeniz
havzasnda daha ok mezarlklara dikilen bu aa,
zelliini uzun sre bozulmadan koruyan, reinesi ve
yeilliini kaybetmeyen yapraklan nedeniyle, lmszlk - -.V
ve yeniden douun da simgesi olmutur. inde seM kozalaklarn
yemenin mr uzatt sanlmaktayd. Nedeni, bu meyvenin Yang cevheri
bakmndan bir hayli zengin olduunu sanmalarndan Heri gelmekteydi.
Orada rahiplerin bastonlar setvi aacndan yaplr, ate ibadeti iin
yaklacak atete, setvi aacnn dallarnn srttmelertyte, elde
edilmekteydi. slmda setvtnin gerek fiziki grnm gerekse biyolojik
yaps ynnden ayn bir yeri bulunuyor.(Bu konuda cam i
art/ton km kiM metinde yer vmrlkrVflr./

AM
am aacnn ssleme geleneinin, Hristiyanlktan ok
' daha nceleri, Roma* da Anadoludan giden Kibele klt
rahipleri tarafndan uyguland sanlyor. am, onlarn
grne gre, lbelenin sevgilisi ve ayn zamanda olu
olan Attis' in, lnce dnt biim, yani erkek tanrnn
dfallsn simgeliyordu. O devir ve lkede Kibele tap
nana sunulan am ktkleri, bugn Noel bayramlannda yapld gibi,
Kibele uruna kendilerini hadm eden rahiplerin, sslenmi ve boyanm
cinsel organlar ile donatlmaktayd..

SEDR AMI
Zeytin ve ncir gibi, kutsal topraklarda yetien bir am tr. Genellikle
bir Akdeniz bitkisidir. Ve daha ok Lbnanda bulunuyor. Mabut heykelleri,

380
 tapnaklar (Salomon1 un tapna), beikler, tabutlar, mealelerin zellikle bu
aatan iml edilmesine zen gsterilmekteydi.

PALMYE
slmda Hayat Aac, p a im e t ad verilen, palmiye yaprakl gsterilir.
Baz kaynaklar bunun hurma yapra da olabileceini ne sryorlar.
Ancak palmiye1yi a le v dili eklinde, bitkisel bir ss esi olarak. Seluklu
mimarisinde kullanlan motifler arasnda da grmekteyiz. Palmiye H
ristiyanlkta, sonsuz ya a m 'n sembollerinden biri saylmaktayd.

DEFNE
Yunan ve Pomada, zafer kazanarak lm-szlk
katna ulaanlara zg bir ycelik senvbol olarak
yaygn bir kuHamm alan bulmutur. Krallar,
imparatorlar mUti kahraman olarak seilenler, ilim
dam lan, arenalarda boan gsteren atletlerin
talan, zeMkle defne yap-royia ssleniyordu. te
yandan defne, cier yapran dkmeyen aalar
gibi, sonsuz yaamm, enerjinin ve genliin de evrensel bir simgesi
olmutur. niforma taranlarn apka kokarttan ve siperliklerinde ve dier
dekorasyonlarda, genellikle mee ve bazen de defne yapraklan
bulunuyor.
Defne tann Apoilon' nun kutsal aac olmutur. Bunun yks yle:
Daphne (Defne) isimli gzel bir kz yaar Yunanistanda. Bu Peneus' n kzdr
ve bir su periskr. Kendisini tanna G aia1 ya adayp bir manastra
ekilmi ve erkeklerden kaarm. Ama bir gn. Apoilon ana gnl vermi;
peine dm, kz kaar Apoilon kovalarm. Tam yakalanaca srada,
gen kz nehir tanrs olan babasna yalvarm, kendisini kurtarsn diye.
Birden bire bir defne aacna dnvermi. Tanr bakm ki. kollarnn
arasnda skt bir defne kt. O zaman o da tann Zeus* a yalvarm,
rzgr olmu ve balam bu defnenin yapraklarn okamaya ve
onlardan bir ta yapm kendine...te o gn bu gn, defne Apoilon1un
kutsal aac olmu...

381
 ApoJlon tapmaklarnda grevli bilicilerin bu nedenle, uykuya yatp
Apollondan haber alabilmek iin, aalarnda defne yapra inedMdeti
sylenmektedir. Bu biliciler aynca, kendilerine dananlarn balarna, bir
defne eiengi takmaktaydlar.[Dkm Apotton tapna)

AKASYA
Salomon' nun tapman ina eden ve Masonluk
tarikatnn kurucusu ve stad olan Finikefi Hiram' n
mezarna dikilmitir. Yahudi ve Hristiyanlarca makbul ve
kutsal olarak deerlendirilen ynleri bulunuyor. Sert,
rmeyen dikenli bir aa, iekleri sut ve kan
rengini anmsattndan o da lmszlk ve yeniden
yaam (dirilme) sembollerinden biri ol-mutur. lkel
dinlerde baz hnsa (Hermafrodit) saylar, canllar ve
objelere kar saygnlk duyulduu saptanmtr. Akasya
ezoterislerin ifade ettiklerine gre hnsaln ve ADEM* in de bir sembol
olmutur.
Baz kaynaklar sa1nn armha gerdii aacn zeytin veya sedirden
deil, akasya aacndan yapldn savunuyorlar. Ancak armha
gtrlrken bana taktktan ta' n dikenli bir akasya dahndan
olduu kesindir.(fikz. Olken)
Afrika Bambar kabileleri, kurban trenleri iin yaklacak atei, ii
oyulmu bir akasya ktnn ortasna bir incir dal sokup dndrerek,
elde etmekteydiler. Bu uygulama uzmanlara, akasyada erkek, incirde ise
diilik ilkesinin varolduu izlemini verdiriyor. Keza, Hindistanda Brahman
adna dzenlenen ayinlerde akasya' dan yaplm klt objelerinin
kullanld saptanm bulunuyor.

KAVAK
Sulu toprakta yetiir am a kibrit1in de bu aatan yapld bilinir. Bu
ynden kavak aacnda, bir su-ate ilikisinden, sz edilir.

382
 MEE
Yldrm ekme yetenei onu tanr Zeus1un aac ve atribs yapyor.
HerkT n nl topuzu mee aaandand. Mee bu adan uzun mr,
sokjmkk, g, maddi ve manevi planda, bir ycelik ifade etmektedir.
Genel anlam da dnyann ekseni olarak yorumlanan aalar iinde bu
ilev, daha ok mee aacna, yaktmlnmtr.

DKEN
D etkilere kar engel, zorluk gsterek, savunma am acna ynelik bir
ilevi ve buntann sonucu oksrakta. sert, h rr ve ho olmayan yaklamlarn
sembol olmutur. Diken bir bitkinin doal savunma esidir ve tpk
hayvanlardaki boynuzun roln slenir.
Topoloji (isimlendirme mi) de diken szcnn, ou kez, bir aksya!
ve gne sembolizmine uygun den " dikiti talar a
verilen isim olduu gzleniyor.
Isa1 nm armha gtrlrken bayma ona hakaret
ve otoya bir anlam da taktktan, dikenli bir akasya
dalndan yaplm olan ta' m,aslnda tnh bir ta,
dikenlerin ise, sembol olarak, ku tan a1 nm aziz
bedeninden yaylan parlak nlar olduu sylenir...
Isa' nm zdrapl anlannda tad bu dikenli ta, bir
baka yorumla gn, bakir yerle evlenmelerini
kutluyor. Trinite (leme- teslis) nin ikinci ahs olan
nsan' nn Olu* nun daim a bereket retebilen bakire
Toprak'la evlenmelerinin yz oluyor...
in1de oklar, yani uan dikenler tehlikeli etkileri defetm eye yanyan
silahlardr.
Sami ve Hristiyan geleneklerinde ise diken, henz ekilmemi vahi
topra anmsattndan bu tr topraa " dikenli" toprak denilir.
Srlmemi bakir topra ve dikenli ta' temsil eden diken, portakal
iekli tala yer deitirerek, evlenmelerde tpk topranla gibi, kadnn
bakireliini de sembolletirir...

383
 Meksikoda, ogav ad verilen bir tr soanl ve ho kokulu iein
dikenleri,kurban kesmek iin kullanlan baklan
bileyen siieks (akmak ta) ile zdetiriliyor.
Bunun iin rahipler kanlarm tanrlara sunmak
in keivderine cefa veriyorlar ve agav
dikeni ile bacaklarn paralyorlard...
TOPUK PKEN:

Yumuak doku romatizmasnda, topuk

kemiinde DKEN kabilir. Bu diken ne ve
aaya uzar. Bu durumda kii topuuna tam
basamaz ve ayak ularna basarak
yrmeye mecbur kalr. Boytece romatizmal \>
olan doku, yer ve topuk kemii arasnda Diken
kalarak, ezilmeye maruz kamaz, dolayl d a olsa, koruyuculuk yapar...
Not: bu tbbi aklam a Hastalktan uzman ve turist rehberi Sayn Dr.
Ahmet MADEN tarafndan yaplmtr.

NOHUT - LEBLEB
Daha ok orum ve civan blgesinde retilen ve imal edilen bir
kuru yemi trdr. Leblebinin HItrilerden bu yana varolduunu Heri sren
baz uzmanlar, bunu HKriterin to p ra a b a ll ile aklam aktaki...

BADEM AACI ve BADEM

Amalan baz gerekleri aratrmaya ynelik olan doktrinlerde
grld gibi, belirli bir inan ve akideye sahip olan insanlar da o
inancn gerektirdii am aca ulama istemlerini fikirleriyle olduu kadar,
snrlanm baz treler inde ve gene belirli hareketlerle yanstmaya
alrlar. Bazen de soyut dncelerinden bir ksmn somutlatrabilmek
iin, baz objelerden yararlanmak gereini duyarlar. Aslnda sembolizm bu
gereksinimden kaynaklanyor ve grnmeyen ve fakat gsterilm ek
istenilenlerin olu-turduu boluklar d oldu ran bir a ra oluyor, te
badem ve badem aac da bu yaklam iinde btnlenerek, dinsel
baz benzetiler iin uygun grlmtr.

384
 Sert bir kabuu bulunu bademin. Bu kabuk onun yenilebilecek, lezzetti
olan ksmn daha gvenil bir ekilde korumaktadr. Ona ulap yiyebilmek
iin bu sert kabuu krmak zorunda kalrz. te bu gr altnda badem,
(aranp eriilmesi istenen eyleri bannda zenle saklayan) dier soyut
kavramlarn bir sembol oluyor. eriat hakikartln kab u u dur
ifadesinde gizli olan anlam, bu yaklamla yaplan aklam aya uygun
dmektedir. Franszlarn bir atasz var : " Bademe ulamak in nce
onun kabuunu krmak lazm dr...
ou kez semboHzmi bir ara olarak kullanan Hristiyan konografisi
sa1yi bazen bir badem gibi gsterir. Onlara gre sa, Mhi ve nsan olan
niteliklerini Meryem1in vcudunun iine gizlemitir. Bunun iin Meryem bir
badem aac veya onun bakirelii, sa ise, onun d a lla n n da
olgunlaan bir b ad em d ir. Mistik gelenekte badem bir sim sembolize
eder. Sr denen ey ise ou zaman deerli bir hazine olur. Bodemin
kabuu ise bu haznenin kapsdr.
Onuncu yzyldan itibaren yaplan kilise resimlerinde Meryem ve sa
bademi andran elipsoit (keleri ovalletirilmi main) kl bir bulut (HALE)
iinde gsterilirler. Anastazis (dirili) ve Koimizis (derin uyku] sahnelerinde
grdmz gibi, sadece yan ekillendirilen bu kompozisyonlardaki
badem ek ayn zamanda diriliin zaferi, gk kua veya bk gne
emsiyesidir. BeNd de Kozmik Yumurta' d r ; paskalya yumurtas Ne ilgilidir.
Paskalya yumurtalarnn (pourpe) rengine boyanmalar sebepsiz otamaz.
IKrman yoruma Bkz.) Ancak, bu halenin ana rahminin grnm olduunu
. Heri srenler de var...sa* ran, (ge ykseliini) cantandvan fresklerde
motff olarak sal soHu badem aac dallan arasnda gsterilmesinin bu
anlamlarla balantl otabHecei grndeyiz.. Elipsoit hale' ye
MANDORLA (talyanca badem) deniliyor. Dinsel resimlerde, kutsal bir kiinin
figrnn (tmn) evreleyen BADEM biimindeki k halesi. Bu hale
Hristiyan sanatnda ou kez sa figrlerinde kullanlr. Budac sanatnda
da rastanyor. Mandorta nn ilk rnekleri V. yy. da kilise mozaiklerinde
grlyor. VII. Yy dan sonra Mondoria sa* ran ayrlmaz paras oluyor. Bu
hale yer yer Meryem inde kutlanlm ve Rnesans1 tan sonra
terkedilmitir. sa iin.kullanld yerler unlar:
sa1nn nura brnmesi ve ge k,
lmden sonra dirili,

Meryem' in lm (Komizis ya da DORMSYON)

385
 Umbe' ye ini (Katolik NNyatnda cennette cehennem aram daki
snr)
Son mahkeme
Badem aacna gelince; bu aa doann rnesans (yeniden
douu) dur. Badem aac aslnda bir duyarllk ve narinlik ifade eder. K
aylarnn sonunda birazck gne grse hemen inanr ve bahan
mjdelemek iin sabrszlandtndan, birden ieklerini arverir.. Ama az
sonra, beklemedii ayaz yer ve d knklna urar. te bu olay onun
m asum iyet ve sam im iliinin bir yansmas olarak deerlencrlKyor.
stelik iekleri de erguvani krmz, yani insaniyeti ve bekareti simgeleyen
bir renkte olurlar...
Yunan- Roma mttolojteinde Kibelenin hem olu hemde sevgilisi olan
Attts bir bakireden domutur. Bu bakire ise bir badem aacdr. Meryem'
in badem aacna benzetilmesinde bu efsanenin izleri bulunabilir. Jacob
(Yakup peygamber) in Tevratta sz edilen ryas da bir badem
aacnn altnda gereklemitir.
Yunanl corafyac, Lidyai Pausanias (M. II)' n iddia ettiine gre, bir
badem oact altnda uyuyakaian bir gen ka. ayet ryasnda sevdii
erkei dlerse, hamile olarak uyanrm!.. Gene mitolojinin sayfalarnda,
bodem ezmesinin tanniann babas o*an Zeus1 un spermasryta
zdetirtkdini okuyoruz (I) Badem ezmesinin erkeklik gcn olumlu etki
yapan bir gda maddesi olduu do ifade ediliyor...
Bodem aac Yahudi toplumu tarafndan da fl yen id en dou* un
bir sembol olarak benimsenmitir. Daha nce, Yedi Kollu amdan
blmnde deindiimiz gibi, bu amdann kollan b a d e m d a l ve mum
veya kandilerin tesbtt edildii ularn ise, b a d e m i e i biiminde
olduunu hatrlatmak istiyoruz.

ALI
al (buisson) Tevrat* ta, Tannmn grnts, olarak tanmlanyor ve
Tonnmn ilk olarak Musa* ya. Sina Danda, yand halde snp kf
olmayan bir aktk iinde, grndnden sz ediliyor. Ezoterik gre
gre al, skl nedeniyle, iinde gze grnmeyen bir hazine
saklamaktadr. Sylenceye gre bir ksm aalar, keneflerine kral olarak

386
al* y semiler, o da bu neriyi, u koulu ileri srerek, kabul etmitir:
"ayet eylemlerinizde iyi niyetli bir seim yapmazsanz, btn Lbnan
setvilerini yakar, kl ederimi Aala ot arasnda, ou kez dikenli olan
bu bitkiler, gerekten birden tutuup yanm aya eilimli ve duyaridriar.
Ortaa metinlerinde, szn ettiimiz "YANAN ALILIK", Meryem' e ait
simgelerden bir bakas olarak karmza kyor.
al, Hayat Atei' nin kucaklad Hayat Aac' mn bir sembol olmutur.
Atein yakp mahvetmedii bu al tertemiz bir toprakta kk salm
bulunuyor. Cezann temiz kalmas gerekir?. Kutsal mekanlara girite
ayaklarn plak olmas, yerle aracsz baslp temas edildiinden, insanda
fiziksel ve ruhsal adan soyutlanma duygusu veriyor.
Musa doda, yana allk nnde Tanr' dan ayakkablarm karma
emrini almtr. sa* d a havarilerinin ayaklarm Son Akam Yemeinden
nce ykamtr..

AKANT YAPRAI
zelliini gayet simetrik olan yapraklarnn biimi ve
dikenli oluundan akn bu bitki, motif olarak dikkati
ekmi ve antik ve Ortaa dekorasyonlarnda yaygn
bir ekilde kullanlmtr. Yapraklarnn tatl bk ye renkte
oknasma karn, ieklerinin kokusu ho deildir. Daha ok Akdeniz iklim
blgesinde yetimekte olan akant bitkisi, Trkede (Ay yoncas) adyla
tanmlanyor. Sylenceye gre Callimcque isimli Yunanl bir heykettra
(M. V.), len gen bir kzn mezarna akont yapraklarndan oluturduu
bir elenk koyuyor...Daha sonra akant yapra, zellikle mezar yaptlarm
sslemede, vazgeilmez bir motif olarak srp gidiyor...Zaman iinde, bu
bitkinin yapranda, yaamn felaket ve glklerinin stesinden gelme
anlam nda bireyterin bulunduu sezinlenerek, bir zafer ant ve amblemi
gibi mezarlarn stne konulmakla beraber, dier yaplarda da
uygulanyor. Bu alarda, bota tapnaklarn korintien stun balktan
olmak zere, cenaze arabalar, sekin kiilerin giysileri hep akant
yapraklaryla donatlmaktayd. Onlann inanana gre, topluma stn
hizmetler vermi olan bu insanlar, akant yapramnki gibi, yaamn
dHcenleriyle de yaralanm ve buna ramen mcadelerinden vaz
gememi ve nihayet lmlerdir. O halde onlarn, salklarnda kar
latklar bu oct gnlerin ansn unutmayp yaatmak bir grevdir. te
onlann bu anlan, zaferleri akant yapraklaryla lmszleecektir...

387
 Akantm zettikle dttcentt oluyu, gl rnei, her dikenli am a gzel g
rnml dier bHkMer gibi, hamMc, vahilikle beraber, bakirelik anlamn da
iermekteydi.
Doal bir simetriye sahip olmas,
toplumda var olmas istenilen
denge ve dzeni artrmaktayd... J ^ fE Y V E

Kapsaml bir gr as iinde, bereket tanrasnn boynuzu veya

tanrlarn ziyafet sofralarndaki kupalardan taan grnmlerinden
alglanarak, bolluk ve bereketin sembol olmutur. inde tad taneler
nedeniyle de, dnyann yumurtas olarak tasarlanyor
Dnya literatrnde meyveler, eitten orannda farkl yorumlara neden
olduklarndan, bazen ehvet, bazen tmszlk, bazen de mutluluk gibi
olaytonn zgn sembol haline gelmilerdir. Bunlarn banda incir, nar ve
elma geliyor...
Meyvenin yorumlara yol aan zellii, ncelikle onun ekideki! bir
yiyecek maddesi olmasndan kaynaklanyor. nk ekirdek bir
tohumdur. Meyve bu tohumlan koruyor. Dier ynden, neslin srekliliini
gvence artma alm ada, say McesT nin oynocfc rol tartlmaz bir
gerektir. Meyvelerin iinde, tek tk aynkMdar yannda, genekle birden
fazla ekirdek, yani tohum bulunur. Bu ekirdekler topraa gmlnce,
biri olmazsa cieri, mutlaka ayn trden olan bir meyve veya sebzeyi
yaratmaktadr. Olay insan yaam iin de ayn sonucu vermekte. Erkek
spermalar da ok saydadr ve biri tutmazsa dieri, gereken dllenmeyi
' baanr. Doa, canllarn remesindeki dengeyi korumak in balk ve
kurbaa gibi savunmadan yoksun ve ok dman olan cier
hayvanlara da ayn olana bahetmi deil midir?...Onlar da ok
yumurta brakrlar..

NAR
Nar4n sembolizmi, genel olarak, oa kavunu, kabak, portakal benzeri
OK EKRDEKL meyvaiann ki gibidir. lm d a ok ekirdekliler KESRET1i,
tek ekirdeklier ise VAHDET i simgelerler. Her eyden nce bereket ve
kesiksiz bir zrriyetin sembol olan nar, antik Yunanistanda Hera ve
Afrodit' In atribs (almeti) olmu bulunuyor. Demeter4 de elinde bir
haha ya da nar, kimi zaman, kisini de, birlikte tutarken gsterilir. Atinada

388
zafer tanras ve taycs Afhena* nn sa elinde bir tolga, sol elinde ise
bir nar vardr. Romada gelinlerin balan nar dallaryla yaplyordu. Asya*
d a " yarlm bir n a r" bir ey dilemek anlamna gelmektedir. Vietnam1da
nar olr ve yz ocuun gelmesi salanr szc geleneksellemitir.
Gabonda analk bereketini simgeleyen nar, Hindistanda da ksrlktan
gidermek iin kadnlarn suyunu itikleri bir meyva olmutur.
ok ekirdekli meyvelerin gen evlilere sunulmas gelenei bugn be
in ve Vietnam 'da srdrlmektedir.
Hristiyan mistii (tasavvufu) bir bereket sembol olan nar1 manevi
plan zerine yerletirerek, ekirdekleri, iei, rengi, kresel grnmyle
ve suyundaki lezzetin Tanrsal gizleri ierdiini ve insantan cezbettiini ileri
srmektedirler.
Hristiyanlk, kilise* nasl ki bir nar tek bir kabuun iinde ok sayda
taneyi ihtiva ediyorsa, ayn ekilde kilise de tek bir inan inde eitli ve
ok sayda insanlan iinde saklar I" savyla, zellikle kilisenin sembol
olmasn istemitir.
slm edebiyatnda nar iei, bir dilberin dudana benzetilir. Bu
konuda Sayn Sabahattin EYBOUT nun 1964 bastml (itrie Franszca)
adl kitabnda yer alan u satrlar yabana evrenin de beenisini
kazanm, hatta bu kitab yazarken yararlandm Semboller Szl1 nn
sayfalannda da yer alm olduunu vg He ifode etmek istiyorum:
Nianllk koklanm am bir gl, ve alm am bir nardn..

Side ren yeri* nin yerel lisanda NAR anlamna gelmesi, kentin bu
bereket sembolyle tannmasnn istendiini dndryor...
Nar, tasavvufi (mecazi) m anada teklikte okluk, oklukta okluk
anlamna gelir. Narin iindeki her tane bir insan veya varl temsil
eder. Bir nar alnca taneler grlr ve bunlarn dnyaya veya evrenlere
yayld kabul etflir (Tmden gelim).
Evrenlere yayld dnlen her bir tane, yuvasn zleyince
(tefekkre) dnceye dalar ve arnarak kendini tanmaya alr. Bylece
yuvaya dn yolculuu balar ve tekrar o narn, yani btnn indeki
yerini alr. (Tme van) (Tasavvufa gre vahdet- vcut) Bu yolculuu baar
He tamamlayan kiiye olgun insan (insarn kmil) denir. Olgun insan daha
ileriye giderek narn iinde zarlarla ayrlm her bir blm iindeki taneleri
sevgi le kucaklayarak tanmaya ve onlarla btnlemeye alr. Bu

389
 suretle kendisini narn butunu olduunu hissetmeye baylar. Bu suretle
dier nar tanelerine kendi bedeninin hcreleri olarak kabul eder.
Bu dnceye ulaan kii btn koru ve o btnn gelimesi iin
akr. O artk (gerek insan) olmutur.
Mason localarnda dnyann mihveri' ni simgeleyen 2 bronz stun
bulunuyor. Biri erkek ve aktif karakterli olup krmz, dieri ise dii ve pasif
karakterlidir ve beyaz boyaldr.

Her birini stnde biri GK. dieri ise YER kresini betimleyen iki
kre bulunu. Bu kreler de NAR* a benzetilmilerdir.
Narn kabuu Masonluun veya dnyann, hatta evrenin bir
simgesidir. inde DZENL bir eklde yeralan tanelerse, Mason kardeleri
simgelerler. [Bkz. Dm)

ELMA
Her ne kadar farklt yorum ve anlam lara yn vermise de, bunlar ou
kez, ortak bir grte bileiyorlar rnein, da Dandaki gzellik kraliesi
seiminde, Paris1 in ortaya att ve zerinde "en gzel kad n a yazk
olmas nedeniyle, eitli anlamazlklar yaratan elm a, Hesperitterin
bekiliini yapt cennet bahesinden, Herkf n bir attn elma alarak
lmszle kavumas, Hayat ve lim Aac olarak adtandmian ve Adem
. le Havva tarafndan, yasaklanm olmasna ramen, yedikleri meyvenin
elma olmas...elmann bir c en n et ta a m olarak kabul edildiini
kantlayan, mitolojik olaylardan birkadr. Yatay olarak kesilen bir elmann
gbeinde ilgin bit rasiant olarak bulunan be keli
yldzla (5) saysnn sembolizmi arasnda balant
kuulmaktadr. Pitagor mistikleri iin be keli yldz
YAAM ve BAUUI simgelemektedir.
Greme Ak Hava Mzesindeki Elmal Kilisede, Ba
melek GabrieTin elinde tuttuu kresel cismin bir elm a
olduunu leri srenler de var'f?)

BUDAY
Topran en gzel meyvesi budaydr. Buday
topraktan kt gibi tekrar topraa dnerek, daha ok

390
Bafak
sayda benzerlerini yaratmaktadr. Bu nedenle, doum ve tekrar yaama
dn1n bir sembol olmutur. Buday ou kez ana rahmi ve topran
sinesiyle zdetirilmitir.
Bir buday bir baak dourur. Gerek douruculuk gerekse kenefi
cinsinden olanlan o ka verm e zelliinden tr, tanna Demeler1in
de atrlblefinden biri olmutur.

GL
Dou lkelerinin (lotus iei)gibi, batda do gln yorumsal
aklam alarda ok bavurulan birsembol olduunu gryoruz. Hristiyan
konografisinde, sa1 nn armhtan dklen kannn
topland bir kap (kupa) veya bu kan damlalarnn
deierek ald biim olduu gibi, gene sa1 nn
akl yaralan sembolize ettii, ileri srlyor.
Gl ou kez kanla ilgili olarak mitolojide Athena
ve Afrodite adanan bir iek olmutur. Bu bakmdan
dii prensipe sahip olduu varsaylr. Mitolojik verilere
gre, asimda gl nceleri beyaz renkteydi. Ama bir
gn gzel kk br ocuk olan Adors Zeus
tarafndan Afrodffin korumas altna verilir. Ancak Afrodit ocua ak olur.
Onun bu akn kskanan dier tanrlar, zellikle Artomis, Adonisi feci bir
ekilde yaralyarak, ldrrler. ocuun ok kam akar ve bunlardan
beyaz gUer biter. Durumu gren tanna Afrocfit ona yardma koarken,
ayana bir diken batar ve bu yaradan akan kanlar o beyaz gllere
bulaarak, onlann rengini krmzya evirir. te o gnden bu yana,
mezarkmn stne krmz gl koymak ve temiz masum olan akm ifade
etmek iin sevgiliye krmcz-beyaz gllerden oluan bir buket verilmesinin
adet halinegeldii sylenir...Renginden tr gln kanla olduu gibi,
atelede ilintisi grlyor. Ama bu ate, iin iin
yanan sevgi ve ak ateidir.

Gl, zellikle slm bezeme sanatnda, geni apta

kullanlan bir motif olmutur. Din ki-taplanmn babca
(tezyin) esidir. nk Hz. Muhammet gln ko
kusunu ok seviyordu. Sarnn paralarnn gle
dnt ve terinin bilegl gibi koktuu rivayet

391
edilir. Bu bakmdan gl ya ve gl suyu slm geleneklerinde geni
lde yer almtr. Fatih Sultan Mehmet1 i de ou kez, elinde bir gl
tutarken, grmekteyiz. Gr n biim olarak, sank eklindeki serputan da
etkiledii ileri srlyor...

Dinsel gr gl BR ve TEK'e dnn de simgesi yapmtr.

SARMISAK
Orta Avrupa geleneklerine gre, yatan ba ucuna ilitirilmi bir
sarmsak buketi, ya da bir sarmsak iei kolyesi vampirleri ve ylanlan
uzaklatrmaktadr. Yunanllar sammsaktan nefret ediyorlard. Akdeniz
anandan Hindlstana kadar btn kelerde sarmsak buketleri krmz
bir yn iplikle balanarak, kem gzlerden koruyucu bir nazarlk olarak
kullanlmtr.
Gnmzde, Yunanistan Trakyasnda yaptlagelmekte olan Dioniziak
karakterli dinsel trenlerde Meri gelen kimselerin ekerinde taneleri sarmsak
olan tespih tadklar gzlenmitir. Karpat obanlan koyunlann Hk
samaya balryocaklan zaman onlan tehlikeli saldrlardan korumak iin,
ellerini sarmoakla ovalamaktadrlar. Eski Msrn, sarmtsa "ytfandan
koruyucu tann" bile yapt bilinmektedir. Pomada, sarmsak yemi
olanlarn Klbele tapnana girmeleri yasaklanmt. te yandan sarmsak,
Romal askerlerin gnlk yemekleri arama ska girdiinden, askeri
yaamn d a bir sembolyd.
Sevilmiyen kokusuna ramen, sarmsak. Lokman Hekim* den itibaren,
tm hekimlerin de nerdii gibi, 1 her d erd e d e v a bir bitki olma
zelliini bugn bile korumaktadr.

Tarih boyunca hemen her
olarak, bata kozmik olmak
prensiplerin sembol olarak
Astronomi ve meteorolojinin
derecelik 12 ksma aynlm
HAYVAN
toplumun gelenek ve inankmna paralel
zere, dier maddi ve manevi g ve
seilmilerdir. B unlarn bazlan unlar ;
anas saylan astrolojide, gn otuzar
olan burlarnn herbiri, kozmik enerjiyi

392
simgeleyen eitli hayvanlarla isim
lendirilmitir : Ay, ko, boa, olak,
askn, akrep, balk... gibi. te yandan
Msr tannian ou kez hayvan bal
olarak cankmdmlm ve Yunan-Roma
mitolojisi ilhlarnn ou hayvan
figrleriyle betimlenmilerdir. Hristiyanlk
dneminde de ayn gelenein de
vam ettiine tank oluyoruz. ncil
yazarlar ve baz havariler, hatta sa1
ntn bile bir hayvan sembol bu
lunuyordu. Bunlardan kanatl aslan
Marka' un, kz Lkas1n, kartal Yahya'
ntn, balk ise sa ve Petrus* un sembol
olmutur. Aynca kutsal ruh bile dii bir
gvercinle sembolize ediliyordu. Bu
konuya ilikin olarak, Seluklularn
kartaln, Hitttlerin aslann ve Asclepios'
un ykn ve kstebeini de sayabiliriz.
Lkas1 simgeleyen kz ba Nide
Eski gm Manastrnda gryoruz.
Msrda tann Horus1 un 3 olu
hayvan eklinde betimlenmitir. (M.
1250)
Modem an insankm da topiumlarnda gerek sosyal gerekse siyasi
m a ve nedenle oluturduktan PART' lerin tantm amblemlerini genellikle
hayvan trnden bir yaratk olarak semelerinin bu kklerden
kaynakland grndeyiz: rnekler unlar: AT(krat), Kartal, Kelebek. Uur
bcei, Gvercin. Yunus bal. An, Bazkurt...
Spor kulplerinin adlan, san kanarya, kara kartal, askn, yeil timsahlar,
boalar..Karnca (alkanlk), Kertenkele (uur)
Sonu olarak, Adem peygamberin, isimlerini koyduunu syledii tm
hayvanlarn, yaratt, yeryz ve gkyz le srekli iliki iinde olduktan n
planda tutularak, bunlarn her hangi deil, am a zel bir g ve yeteene
sahip olanlarnn, toplumlar tarafndan, inanlar dorultusunda, kutsal birer
sembol olarak deerlendirilen yaratklar olduuna tank oluyoruz.

393
 Van Akdamar Adasndaki eski Ermeni kilisesinin evresi, arlk ku
olmak zere, blgede yaayan eitti hayvanlarn ta kabartmalaryla
sslenmitir. Biz bu olguda - yoruma ak olmak kaydyla- NSAN ve
HAYVAN* lann bir arada ve BARI iinde (pocification) yaamalar arzusuna
ilikin, hmaniste bir mesajn verilmek ve bu tr bir zlemin
grntlendirmek istendii grndeyiz...
Daha sonra baz hayvanlar zerinde yapocamtz yorumsal
aklamamza gem eden nce, doay tmyle kontrol altnda tutan
Ana Tanra Artemis' in hayvanlarn d a yaamlarm denetlediim', yabam
olanlarn evcilletirdii ve evcil olanlar se koruduunu hatrlatmak
istiyoruz .lbeie' ye gelince, o da vahi hayvanlarla dosttu..
lk insanlarn hayvanlardan rendikleri ok ey olmutur. Maara
devri (Paleolitik) insan ay trnaklarnn m aara duvarlarndaki izlerinden
esinlenerek resimler yapmaya daha sonraki evrelerde ise avlanmak iin
peinden kotuu hayvann ayak izlerinden de y a z kltrne, hayvan
seslerini taklit ederek konuma lisanna gemitir.
Cinsel birlem e pozisyonun da bile hayvanlan taklit etmitir./ Ankara
Anadolu Medeniyetleri Mzesi Htttt salonu Dn kab ad verilen pimi toprak
vazonun stndeki resmi ammsayakm)
Neolitik adan itibaren topraa ballk, eklettik ve bunun yom sra
hayvan srleri besleme, yani obanlk ii de ortaya kyor. Bu am ala,
evrede bulunan ve her hangi bir zellii nedeniyle yararl grdkleri
hayvanlan evcilletirmeye balyorlar. Daha sonralar evcilletirilen hay
vanlarn se, srasyla, koyun, inek, eek ve at olduu sanlmaktadr. Yk
hayvanlan iin de yle bir kronoloji sz konusu : Koyun, ren geyii, lama,
yak, fil, deve, kei, kz, eek ve nihayet a t....
KOYUN ET : Genellikle AvrupalI turistlerin Trkiye1 ye geldiklerinde
koyun eti yemei pek istemediklerine tank oluyoruz. Bunun nedeni,
zellikle orta Avrupa lkelerinde yetitirilen koyunlann ok yal ve
etlerinin pek lezzetli olmamasndan kaynaklanyor. nk oralarda bu tr
besin hayvanlan belirli bir yerde drtbir taraf itle evrili meralarda
otlatlmakta, dolaysyla hayvan orada bulduu yeil otu yemek zorunda
kalmaktadr. te yandan, kapatlm bir yerde hapsedilmi olmann
psikolojik etkisi, etinin lezzetine de yansmaktadr. Halbuki durum lkemizde
ok farkldr. Koyunlar sr halinde krsal alanda, dada bayrda, daha
zgr koullar atfnda yaocfc ve cannn ektii eitli tr ve kokulu

394
 ottan yeme olanan bulduundan, eti kyaslanamayacak derecede
lezzetti olmaktadr...phesiz bu farkll douran baka etkenler de
vardr...

Desm ond MORRS n " Hayvan - nsan Szlemesi adl yaptndan,

zmleyerek kardm aadaki satrlar, hayvanlara kar olan tutum ve
davranianmz bir kez daha GZDEN GERMEMZE yardmc olaca
kansndaym;

Ben yeni bir HAYVAN HAKLARI BEYANNAMES1 nin yaynlanmasnn

gerektiine kesinlikle inanyorum.
Tm canllar birbirine bamldr. Yrtc hayvanlar ava, avlarnda bitkiye
gereksinimleri vardr. An nfus alk demektir ; her tr de kendi
nfusunun felaket dzeyine ulamasn nliyecek, kendine zg bir
nfus kontroiuna sahiptir..
nsan yaratcl, yan etkilerini aratrmadmz bir ilaca benzemitir.
Kr inanlarn manta ve tlsml glerin saduyuya egemen
olduu gnlerde atalarmzn dnyas havvan ruhknvto doluydu.
M aara duvarlarna bir boann mzrakta ldrlmesi resminin
yaplmas gerek bir boann ldrlmesini kolaylatracakt.
tdrten hayvanlarn ruhlarna byk sayg duyulmaktayd. Onlann
resimleri (ruhtan yaasn diye de) yaplyordu.
' Hayvan insaniann lmlerinden sonraki bir yeniden dou aracyd,
tannlann habercisi ve hatta tonnmn kendisiydi. Bu duruma en ok,
hayvankann insan dncesinde nemli rol oynadktan eski Msr4 da
raslanr.
Cinsellik sembol olan ko balarm, byk gllk sembol olan
aslan gvdeleriyle birletirerek, hayali bir yaratk oluturuyordu.
Msr1da Bestet ad verilen kedi tanra, hem bakire tanra ve hem
de anne olarak Hristiyanln Bakire Meryem1in ncsdr (I)
Youn cinsellii kediyi bir dourganlk sembol yapm aktayd. Donguzlar
bcei(scarabe) ise srkledii top biimindeki gbre paralan ile gne
topunun gkyzndeki hareketini simgelediinden, kedi ve bcek tann,
gnein temsilcileri olarak, birlikte resimlendiriliyordu.

395
Sonrakin tanrlar nsanlam ve hayvan baslarn koruyarak insan
gvdeleri almlardr. akal ya da ibis kuu b a ^ nsanlar, ahin, timsah,
aslan, ko ve inek bal olanlar tapnaklar sslemekteydi.
Ylan en deeri nitelik olan lmszln simgesiydi.
*
> Bir ylan deri deitirirken sanki yeni domu gibidir., eski MwrWan
snnet adetine gtren bu gzlem olduu sylenmitir. Ykma
benzeyen erkeklik organndan deri parasnn kesilip alnmas,
snnetli erkei lmszle kavuturacakt..
#

Ylan zellikle Hristiyanlarn nefret duyduu ve en byk dmanlan

olan eytann onun iinde bulunduu sanlan bir hayvan olmutu.
Ylan oynatcmn kobras bu eski korkunun bir baka kurbandr.
Gerekte hayvann dudaktan kapatlm okluundan tmyle
zararszdr ve bundan sonra da sahibine para kazandrmak in
hayvana ikence yaplmaktadr. Ylanc kutsal mzikle hayvan trans
haline sokuyormu gibi davranrsa da btn ykanlar sar olduu
iin bu tmyle yalandr. Bu gln gsteri hayvan dostlanmiza
karmak canl varlklar olarak deil de, semboller olarak
yaklatmz takdirde onlarn gerek doalarm nasl
anlayamayacamz gstermektedir. SemboNer olarak bunlarn
duygulon yoktur ve insann kaprislerine kurban edilebilirler.
Dier hayvanlara kar bu sayg eksiklii dini davranlardaki bir
deiimle daha da artmt. lk Hristiyan kilisesinin giderek artan
etkisiyle hayvanlara tapnmann her biimi iddetli bir saldn
altndayd. Putperestliin en yksek noktas olarak grlen ykm
mezhepleri de giderek ortadan kaldrlmaya batand.
nsann dier btn yaratklarda stn olduunu gstermek iin
Yaradl blmnde Tanr' mn Nuh* a szlerini atmak yeterlidir: "
Yeryznn tm hayvanlan senden korksunlar..Onlar senin ellerine
teslim edilmilerdir." Tann insana btn dier canllar stnde
egemenlik vererek hayvanlara kar bir yakn akrabalmz
olmadm gstermitir.
Eski fikirler haia dilimizde sregelmektedir: Hakaret olarak hayvan
adlann kullanmaktayz; zevk iin hala hayvan ldrmekteyiz.
Hristiyan miras devam etmektedir. Kendimizi stn yaratklar olarak
grp dnyann geri kalanna istediimiz gibi davranmay hakkmz
olarak grmekteyiz.

3%
 Tm hayvanlarn insanlar andran yanlan vardr: Bir ift gz, bir az.
bir burun. Onlar da oynarlar, koarlar ve srarlar; bebeklikten
yetikinlie geerler; ve insan faaliyetlerine parattelii olan davran
biimleri gsterirler. Onlarada kendimizin yansmasn grmemizde
aracak bir ey yoktur. Evrime inananlar in bu, doal bir akrabafck
olarak kabul edilebilir.
Avlanmann balklara daha az ac verdii fikri ise yalnzca
bilgisizlikten kaynaklanmaktadr. Suda yaayan hayvanlar ac
ektikleri zaman boramadldan iin biz onlarn ackmam derecesini
lemeyiz. O lta ya taklan bakklar b a ra c a k olsalard, bu
hayvanlarn spor a d n a avlan m alar hem en yasaklanrd.
> Evdi hayvanlar kuaklar boyu retilerek kendi yaam biimimize
uydurulmutur. Doduklar andan balayarak yanmzda bydkleri
iin iki dilil olmular, bizimle olduu kadar kendi tneriyle de
rahat bir ilikiye girmilerdir.
nsanla kpek arasnda var olan Hayvan Szlemesi olabildiince
ideal kabul edilebilir. Kpekler insan dosttan iin pek ok dller
sunmaktadrlar. rnein hayvan besleyenler genelde hayvan
bestemeyenlerden daha uzun yaarlar. Kpein canl ama
sakinletirici varl kentliler in bir stresten kurtulma aracdr.
Fizyolojik tepkilerini lmek in yaplan deneylerde hayvan
sahiplerinin sevdikleri hayvanlarn b irka d a kika okadktan
sonra nem li d e re ce d e bir saklnRk g ste rd ikle ri saptanm tr.
Eer bir kedi ya da kpee sahipseler, kalp hastalarnn ikinci bir
kriz geirme olaslklar daha azdr.
Ispanya'da ylda 1000 boa grei yaplr ve bunlarda 4500 boa
ldrlr. Her boann lmne kadar 15 dakika geer. Gsteri
devam ederken geleneklere uyularak ldrlen lk boann hayalar
piirilip arenadaki resmi kiilere sunulur. Bu da bize boa greinin
gerek anlamn gstermektedir. Boa, hayvan olarak deil.ilkel bir
sembol olarak grlmektedir. Ortada ikenceyle ldrlen bir
hayvan yoktu, stesinden gelinen bir sembol vardv. Buradaki
anlamann grnd kadar sert olmad sylenebilir. Boann drt
be yl yaamasna ve bu yllan lks inde geirmesine izin
verilmektedir. Oysa eti iin beslenen hayvaniann mr bunun yans
kadardr. Boa, bana gelecekleri lmemektedir, arenaya knca
da adrenalin salgs ok artt iin, sava alanndaki bir asker gibi,

397
 a k i i yaralan hissetmez, lm d e vahi kpekler tarafndan
paralanan bir boarmkinden daha kt saylmaz.
Neyse ki, gnmzde insanlarn ou kanl sporlar zevkli deM, iren
bulmaktockr. Byk hayvan avclar olarak evrime uram olsak bke
zaman deimitir arlk. Art* hayvan kovalamak zorunda deflfe ve
hayvanlara ilikin kanl alternatifler de artk kabul edNmemektecflr. eitti
kanl sporlar yerlerini a rt* daha soyut bir karlamaya. futbqja, brakmtr.
Futbol, hayvan ldrm enin yerini almtr.
ada top oyunlar trmzn en popler kabile topkanMardr. Her
hafta milyonlarca insan kabile kahramanlarnn gol atmalann ya da
baka bir spor karrtamaen kazanmasnt seyretmek in toptanmaktod*.
Ortada hayvanlarn bulunmocfc bir av sz konusudur. Hedefler yine
vardv v e . isabet kaydedUdlinde herhangi bk hayvan lmemektedir.
Sporun her eyi avcskktan kmtr. u anda var olan tm sporlar Hkei
avcln iki temel unsuru olan kovakam occ v e nian almaya
dayanmaktadr.
Sporu savan sembolik biimi olarak grenler varcSr. Bu yorumda bir
gerek pay varsa da, daha derinde yatan nemi spor kartamakarntn
ada insana eski kabile avcsnn a v la m ldrme srecini yeniden
yeretmeskflr. Ne de olsa savaa balamadan nce bk miyon yl sreyle
avlanmtk. Savan kkeninde hep bir toprak anlamazfc varckr ve en
edci gnlerimizde herhalde saymz pek fazla toprak kavgasna
girmeyecek kadar azd. Dier yandan s * s * ektiimiz akk nedeniyle
her gn ava kmamz trmze yeni bk kiilik kazandrm olmaldr. te
gnmzn kansz sporlarnda fadesini bulan bu kifliktir. Eski arenalarn
yerini a k i i av hayvanlan imdi ada stadyumlar olmutur. Kale
a vla n a n hayvandr ve yeni kabile silah olan topla idrlmelidk.
ngiltere' d e yumurtlayan tavuklarn yzde 96 s fabrika iftliklerinde
buiunmaktackr. 40 milyon tavuk 60X40 santim boyutlarnda bir kafeste
bei bir arada yaamaktadr. Bu da her bir tavua bir sayfa kattan
daha az bir yaama akan verilmesi demektir. Tavuklar yetikin
yaamlarnn tmn' bu kafeslerde geirirler. Doduktan zaman cfler
erkeklerden aynkr. Erkek civcivler hemen o anda g a ; verilerek ldrlr.
Tavuklar 18 haftabk ken tel kafeslere konulurlar, burada 70 h a ftal* okana
kadar yumurtlarlar ve sonra da idririef.
Her tavuk bize 300 kadar yumurta verir. Biz de buna kari* ona sefil
yaam veririz. Dnya etobur ve otoburtardan, yrtclardan ve avlarndan

398
olumutur. Hayvan yaamnn karate bir gzlemcisi aralarndaki fKkde
taraf tutamaz. Etoburlar olmasayd etoburlarda nfus patlamas olacakt.
Otoburiar olmasayd etoburlar aMctan leceklerdi. Bunlarn ikisi birden
doann dengesini oiuturmaktocfcriaf. Bu dengeye mdahale etmek
duygusal bir deliliktir. Otoburun olduu kadar etoburun da yaam
biimine sayg gstermeliyiz- Onlan minnet ve sevgiyle uuriamalryz. Bu
hayvanlar bizi 10.000 yl beslemiler, yaam ve lm bizimle
paylamlar ve hep beze, bizim onlara verdiimizden ounu vermilere*.
Onlar olmasayd, uygarlk d a olmayacakt.
Kovalama, avlam a, bekilik, koku alm a ya da av getirme. Bu binlerce
yl sren byk boyutlu bir genetik mhendbBtydi. nsanla akan
likisinde hibir hayvan bu kadar ok ynl olmamtr. Kpekler sahipleri
iin kusursuz dostlar olmulardr; insan dostlarm kendi srlerinden biri
olarak grdkleri iin kesin olarak sadktrlar, sahiplerini sz cinlenmesi
gereken hakim kiiler olarak grdklerinden kolayca kontrol ecebrier
ve yine keneflerini besleyen sahiplerini ana babalan gibi grdkleri in
de dostturlar.
Eek, M te da tam olarak evdHettrilmi ve Uk iftelerde eitli ilerde
altrlmtr. Otlaklarn az, koutlarn tehlikeli olduu Kuzey Afrika yay-
kakamda ortaya kan eek, kt yaam kouHarma ahlan d ayan ** bir
hayvand. Bu da onun zaranna olmutur. Bk atm dayanam ayaca bir
diyetle yaayabr, her trl sert davrana dayanabttrdL
At soylu, boa ise glyd am a eek aptald. Bu yorgunluk bilmeyen
yk tayclarna Teekkr borlu olmamza ramen, bu tr duygulan
gstermemekte rar ettik. Eee onur vermemiz gerekirken onu alay
konusu haline getirdik. Bunun nedeni eein ok sabrl ve basit
yiyecekleri ve pek az istei He bakm kolay bir hayvan oimasyd.
Bylece tam da yoksullarn hayvan oluyordu. Canl ve neeli atla
kjyaskannca ok sakindi ve bunun cezasn da okiyordu.(fifcz. Eek)
At savata ie yaramaz olunca ona kar tutumumuz da deiti.
Savaa son talihsiz giriinden bu yana geen eHi yl iinde atn askeri
rol sembolik bk role dnmtr.
Evdi hayvanlarn insan klelerinin eiti olduktan sylenmektedir. nsann
kleliini ortadan kaldrdmza gre imdi sra hayvan kleliine
gelmitir. Klelikleri ne kadar hafif olsa, hayvanlara ne kadar iyi
davramba do bunlar yapmak zorunda olduktan iler nedeniyle
alatMmaktodtftar. Bu gre gre bizler de hayvan olduumuzdan,

399
hayvan akrabalarma olarak btn dier yaratklara eitimiz olarak
davranmama gerekir. Hayvanlarn insan karna olan kullanmlar hakl
grlemez.

Yeni :>ir Hayvan Haklan Beyannam esi ve her alanda Hayvan

Szlemesine uymamz salayacak vaktiyle Musa Peygamberin
yaynlad, Tann* nn 10 Emri gib(l)u 10 emire ihtiyacmz vardr.
1- Batl inantanma ya da dini nyarglarmz tatmin iin hibir
hayvana hayali iyi yo da kt nitelikler yklenemez.
2- Hibir hayvan stnde egemenlik kurulamaz, hibir hayvan
elendirmek in alattam az.
3- Yeterli fiziksel ve toplumsal evre salanmadan hibir hayvan
tutsak edilemez
4- nsan sahibinin yaam biimine kolaylkla uyum salamayan
hibir hayvan arkada olarak tutulamaz.
5- nsan nfusundaki artla ya da dorudan doruya kt
davranmayla hibir hayvan tr yok edilemez.
6- Bize spor olanaktan salamak iin hibir hayvana ac ektiremez.
7- Gereksiz deneyler am acyla hibir hayvan bedensel ya da ruhsal
ikenceye tabi tutulamaz.
8- Bize besin salamak in hibir ifttik hayvan yeksin bir evrede
yaatlamaz.
9- Krk, derisi, dii ya da baka bir lks maddesi iin hibir
hayvana eziyet edilemez.
10- Hibir alan hayvan kendisinde strese ya da bedensel bir
zarara yol aacak bir ite altrlamaz.
Bu Hayvan Haklan Beyannamesi kaprisli bir ideal deildir. Pratik ve
uygulanabilir bir eydir. Ancak u anda dnyada yaygnlatrmaktan da
ok uzaktr. Beyanname, hayvan zgrlk hareketinin daha az an
fikirlerini ermektedir. Herhangi bir hayvana kt davranmann ekonomik
nedenlerini kabul etmeye yanamamasyla bu hareket, hayvanlarn
durumunu dzeltmeye ve refahna ynelik davranlarmzn nemli bir
admn temsil etmektedir. Bu hareketin yeleri bizi bu Hayvan Haklan

400
Beyannamesi' nin moddeierini kabule kna edebilirse H ayvan Szlemesi*
nin nemli bir yeniden dzenlenmesini baarm otacakkarckr.
Bir demeyi inemek erefsizliktir ve biz hoyvar dostlarmza bunu
yapm bulunuyoruz. Onlar bizim akrabakmmzckr ve bizler d e hayvanz.
Onlara kar zalim olmak btn insanlar ve dier trlerle olan btn
MkBerimizde zalim olmak demektir. Hayvan dostlarna sempati duyan
herhangi bir kttr her bakmdan duyarl ve sevecen olacaktr.
Hayvanlarla bir yakmMc duyan her kttr, kklerine olan inancn
srdrebilen bir kttr olacaktr.
17 Austos Marmara depreminin ardndan bu tr olas felaketi bize
erkenden haber vermeleri iin onlann igdsel tepkilerine snarak
onlardan medet umuyoruz I {Yazarn notudur)
Bir Trk hayvanseveri de yle dem i:
NHer hayvann kt olan huytanna ayn ayn sahip olduu iindir ki,
NSAN en korkun bir HAYVAN* dr -
Alakgnll kkenlerimizi unutursak ksa srede bu kk
gezegenimizde aklmza eseni yapabileceimizi hayal etmeye balarz. Ve
aradan ok gemeden de gelecek bir an fosilleri, yeni dinozorlar
oluruz.

HAYVANLARA TAPMAK (ZOOLATRE)

lkalarda insanlar hayvanlara da tapmtlafdr. Hayvan tapm, totem
anlayndan tremitir ve ok eskidir. Birok uluslar, hayvanlan kutsal ve
kimi yerde de tann saymlardr. zellikle eski Msr hayvan tapmnn
btn eitlerini yzyllar boyunca srdrm bir lkedir. Bu lkede
kzlere, ineklere, kedilere, leyleklere, timsahlara, farelere, su aygrlarna bile
tapnlyordu.
Tarihi Herodotp6, kulaklar ve n ayaklan mcevherlerle ssl
timsahlar grdn yazmaktadr. Fransz arkeoiou Mariette1 in yapt
kazlarda, kutsal boalarn yerletirilmi olduu sandukalar bulunmutur.
. . VI. Yzylda Msr1a saldran ranlIlar, ordulannn nne kedllerie
leylek-lert yerletirmilerdi Nitekim Msrllar, karlarnda tannlann(l)
grnce onlara kar silah kullanma gcn gsteremediler. Hindistan' da
ineklere, timsahlara, fillere ve maymunlara ; Pasifik Okyanusu* nda

401
kertenkeleye ; Afrika1da artanlara ve yrianiara, Girit* te boalara tapdm|kr.
Bkok ertd Yunan klonlan hayvan ad kn tamaktadr. Gene ertci Yunan'
da ylan ve kstebek tann katma kanlmtlardK. (Bkz. Atdepion)

M a* Tamlan eitli hayvanlaria rtmgelenmiftk. Ptrtah ve O rtrtt Apts

kznde b elirmektedir. Hathor inek, Horu* leylek, G ane fH, Toth
maymun, K epre bokbcei kafahckr. Yunan tannlannn yanlarndan hi
aynimocfc efltM hayvanlar varckr; Zeus* n kartak, Alhena1 nm baykuu,
Apofiortnun kertenkelert bu gibi tann arkada- hayvan' lara rnektir.
Yunan tanrlannm ou eMk servenlerinde deiik hayvan
kNdarma glrerter. rnein, Zem kuu kuu tafcma girerek Leda* y. boa
kkma girerek EMOpa* y konr; o inek klna girerek dnyay dola*.
Hint tannlan ve Buda eitli hayvan kNdarma brnrler. Mer
inanlannda tann R bir yumurtadan kaz biiminde kar ve umaya
balar, onun uuuyla gn karanl aydmlanr ve yeryz canlanr...

FL
Arap ncelerindeki deve katarlan gibi. IMer
bilhassa Asya' da ulatrma ve savalarda ritah
olarak kutlanlmtr.
Omani Trkterf nin flllerie Uk likisi 1402
ylnda Timur ve Ykdmm Beyazt arasndaki u
buk savanda ortaya kmtr. Trk or-dusundaki
svari birliklerinde kutlanlan atlar, ilk defa grdkleri filler karrianca
rkmler ve bozulmulardr. Buna ramen filler Anadolu' nun sert iklimine
uyum gsteremeytp o zamann deyimi He te le f olmulardr*. Bugn
Ankara'da kavunlar ile nl Yuva ky yaknlarndaki iri tmsekler 5B1
yl nceki bu savata kullanlan fillerin g-mtdkleri yerlerdir, deniliyor...
. Fil aynen slmda olduu gibi Dou cinlerinde sric sk kendisinden
bahsedilen bir hayvandr. Brahmanizm ve Konfys inanlannda fillerden
K utsa l y a ra tk la r ' olarak sz edilir.
Barutun kefinden sonra bile filler in, Hint ve in Hindi lkelerinde
ar sava arac olarak kullanlmt*. Hindistan' daki Babr istils ve Ttk-

402
Bobr mparatortuu* nun kurulmasnda fillerin artardan daha fazla artk
tayan taktik g olarak kabul edildii bilinmektedir.
Fillerin son derece gelimi bir a ie hayatm benimsediklerini bilginler
aniatmaktodr. lecei zaman eine hazin sonucu * gstermemek iin
fillerin aileden uzaklapp mezarttklanna gittikleri ve ldrlmesine tamk
olduktan elerinin intikamm alamadklan zaman, kendtorini afca mahkum
edip mezarla ynelcderi, bilinmektedk. Elerinin zerine bir baka e
benimsemeyen filler, derilerinin kalnk ve iri csseleri bakmrvndan sava
arac olarak kuUanrirmiardH. Ancak 1 Derin dede! 1 ateli silahlarn ortaya
kmasndan sonra filler, savalarda sadece geri batlardaki kml arac
olarak, hizmete airvmiardr.
- Bykba hayvanlarn aksine filin alan bir hayvan olarak kuKamrm
hemen hemen sona ermitir ve hem Afrika hem de Asya1daki yabanl fil
says hzla azolmaktodr, AnibaT in Pn Savatan1 ndcfci rneine ramen
kullanlmas ise giderek snrlanmtr.
FH sava aiamnda dman tarafndan Hk grndnde ok mthi
bir etki yaratmtr. Dman ordulan bu zvhla kapl, hortumlarna torttar,
dilerinin ucuna zehiril hanerler balanm bu devleri grr grmez
dotfmaktaycMar. Ancak ksa srede filerin grltler ftantarcfc hayvanlan
panik inde katrmak ve bu arada kendi ordulanm darmadan
etmelerini salamak mmkn olmutur. (Timur, Yrtdnm Beyazt Ankara
ovay)
Filin alma artcada olarak bayana da fada nemli okncmytr.
bugn sodece Uzak Dou1 rtun berfl yarlerinde orman sanayiinde
kuHantlmaktadif. En fazla tayaca yk 300 kMo olduu iin yk hayvan
olarak da pek nemli saylmaz. Yk hayvan olarak bytece, yalnz sekiz
insann iyini yapabilmesi onun yakalanp eitilmesine demiyordu. Ancak
ekici bir g olarak iki tonluk ktkleri rahata ekebilmektedir. Bkflkfe
ahyan bir ift fil bey tonluk bir yk ekebiliyordu. Ayrca byk
aalan terek devtrebiliyortard.
Filin en byk kusuru retilmesinin ekonomik oimayyKkr: Yetikinlie
eriymesi ok uzun 'zam an almaktayd. FMerin ormanlardan yakalanmas
gerekiyordu ve bu d a koiay iy dekci. Ya bir srnn iine girebilecei
kadar evresi kapak yerier yapkmal ya d a baka bir tehkeN yntem
kukantmaiyd. Kement atm a yntemi denendiyse de. bunun hem hayvan
hem de a v a iin tehlikeli olduu grld. Hayvanlan uyutmak iin
uyuturuculu yem vermeye de bavurulmutu, ancak bu o kadar ok

403
uyuturucu gerektiriyordu k, hi ekonomik d e ild i; aynca uyuturulan filler
ounlukla yere ylmadan nce ok uzaklara gidiyor ve kolaylkla
bulonamyorlard. Topraa ukurlar kazlma denendiyse de, bunlara den
filler sk sk yaralanyorlar ve o zaman da ie koulamyoriard. Sonunda,
sry tuzaa doru kovalamak iin ok adam gerekmesine ramen
evresi kapal tuzak yerleri yelendi.
Yabam bir filin ehliletirilmesi de g ve tehlikeli br iti.
Sradan bir filin zekas insan hilekrlna eiemiyecei iin hayvan bu
yeni dost ve koruyucusuna uysal davranr. Filin evcil bir hayvan olarak
kullamlamamasnn bir nedeni de bodur: Fil her zaman aym kii
tarafndan ynetilmelidir. Baka bir inam reddeder. Olaanst br
ortaklktr bu. Bir fil ile insan birlikte grmek bir i dostluundan ok
duygusal bir baa tank olmaktr. Bu bir evlilik gibi bir yaam boyu srer
ve fillerle insanlarn yaam sreleri de hemen hemen ayndr. Her bakc
bir tek file, her fil de tek bir bokcrya sadktr. nsan ile hayvan arasndaki
en artc ilikilerden biridir bu.
Sarohane' den Atatrk Kprs1ne inerken,' sol tarafta grlen Bizans
dneminden kalma nilerin, Osmanl ordusuna Yavuz Sultan Selim1den IV.
Mehmet* e kadar hizmet vermesi istenen " fil blkleri iin ahr* olarak
kullanld syleniyor. Aslnda bunlar eski Bizans kilise (MoHa Zeyrek Camii)
ne alt kalntlardr. Gerek olan aklamay uzmanlarmza brakmak
kaydyla, bu nilerin fil ahin olarak yaplmadn, am a o amola
kullanlm olabileceini d nyoruz...(Yazarn notu)

BOYNUZ - BEREKET BOYNUZU

Boynuz tmams bir maddeden olu
mutur. Memeli, gevi getiren baz hayvanlarn
savunma ve hcum silahlandr.
Boynuz eski a kttr ve mitolojilerinde
manevi ykseli ve glln sembol
olmutur. Aym zamanda ko boynuzu1 nun
gne, boa boynuzu* nun ise a y benzeri bir
zyapya sahip olduu varsaylmaktayd. Yunan-Roma mitolojilerinde
bereket ve mutluluun bir sembol olarak yerletiini grdmz bu
boynuzun ii, ar bolluk anlamnda, buday doneleri ve darya tam

404
 meyvelerle doludur, A$n aaya deil yukarya doru aktr. Htrilerde
(rtton) ad verilen llbasyon kaplarnn banlan boynuz eklinde yapl
maktayd. Hitit tanrlar da boa boynuzlu olarak gsterilmilerdi.
Tapnaklarn stun balklarndaki (volt) ad veriler
ko boynuzlan ve yumurta motifleri g ve bereketi
simgeleyen eler olmulardr.
Boynuz kard hayvani, uzaklardan duyutabiien
farkl bir ses verme zelliinden dolay, avclann bir-
birleriyle haberlemesi iin kullandktan geleneksel bir
iletiim arac olarak sregeliyor... Aynca barutluk olarak
kullanld da bilinmektedir. nk
tabii bir hunidir.
{Aadaki metin, aroptrmoc- yazar
aryon ERDEM in 1 1 3 taytk Zafer Der-
gfeincto kan makalesinden zm
lenmitir.)

...Tarihte pek ok mei bu

m i?
lunan ve adna Latince cor-
niculum denilen boynuzlu mifer, zettikle ge devirlerde Gatyallar1n ve
Vkingler4 in sem-bol haline gelmitir...Byk skender Msr fethettii
zaman, halkn sevgi ve saygsn kazanabilmek in, ba tann Amorf un
olu olduunu ddia etmi ve byfece, zaten binlerce yldan beri
firavunlarn tanrtina inanm olan Msr halkna, kendtnde ilahi bir g
bulunduunu kolaylkla kabul
ettirmitir. Tanr Amorf un ko
bal olduuna tnantfdf ve
heykelleri boynuzlu yapld iin,
skender de manen boynuzlu
farzedHmi ve lmnden sonra
ackna kesilen sikkelerde ko
M um Byk skender boynuzlaryla resmedilmiti.
...Boynuz, zellikle boa boynuzu, tarihin ilk gnlerinden beri g-
kuvvet sembol olarak kabul edilmi ve bu sebeple eski medeniyetlerin
hemen hepsinde tann ve mukaddes yaratk tasvirleri boynuzlu yaplmtr.
Boynuzun g sembol olarak slm kltrne de gfrcfii grlmekte ve
nitekim Hz. Mevin da Mesnevi1 de, Hz. Musa' nn azndan Firavuna

405
hitaben sivri, keskin boynuzlarn nice ierier dek*, ite u asam da senin
kstah boynuzunu krd" demektedir.
...sz konusu " boynuz sahtoi, boynuzlu" tabiri He son aartarda Avrupa1
dan dnyaya yaylan y e n i1 boynuzlu" (kars tarafndan adaM d&n bHen
koca) tabiri arasnda her hangi bir mnasebet mevcut declr. Bu kincisi,
semizlemelerini temin gayesiyte kmriatnlan horariann, dierlerinden
ayrdedilebilmeieri in ve a rt* demiyeceklerinden dolay ilerine de
yaram ayacak olan mahmuzlarnn kesilerek Haklerine taklmas (fes pdci
gibi) ve boynuza benzeyen bu mahmuzlar sebebiyle hayvanlara
boynuzlu horoz" denilmesinden (mahmuzlu horoz denemez, nk o zaman
mahmuzu kesilmemi horozlar akla gelir) kaynaklanmakta olup (bkz.
Websterl s Third New International Dkrifonary, comute 2; hom 4 b )" diisini
kskanmayan, onun uruna dmeyen erkek" manasnda
kullanlmaktodr. Avrupa1 daki bu boynuzlu tabirinin fazla eskilere
gitmemesi gerekir. nk eskiden beri bilinseydi, Michetangeto (1475-
1564), bu irkin manay gznnde tutar ve nl Hz. Musa heykelini
boynuzlu yapm aza.

KUYRUK
Anatomik olarak, omurgann, kuyruk sokumu denilen alt ucunun bitim
yerine takl bir organdr. Hayvanlardaki kuyruun ilevlerinden biri de onun
bir yn ve denge unsuru olmasKto. rnein aalarda yaayan
maymunlar iin kuyruk ok nemli bir rol oynar. KedT ye gelince; bu
hayvan, yksek bir yerden dtnde, kuyruunun s a la d ynlenme
sayesinde (drt ayak stne) debHmektecfir. Kuyruu kesitmi bir kedi
zerinde yaplan de-neyimde ayn sonucun alnmad saptanmtr.
Kuyruk, bir eyin arkasna tak* olan, ona ilve edilen veya edilenlere
de vertten bir isimdir. Yerine gre tabi olmay, ball ifade eder.
Kuyrukta bir tr arkalk, gerilik, takipilik, izleyici)* anlam veren bir imaj
vardr. Asknda kuyruun ta k * olduu bu nokta, hayvann en gl
olduu, veya belirti -bir gcn birikim yapt yerdfr. Bu gerekten hareket,
bizi gncel yaantmzda s * a grnen bir olguya yaklatryor: nsanlar
birbiri ardnca dzlip kuyruklar oluturuyor, sralan geldiinde, o nokfoda
varolan ve edinmek, yararlanmak istedikleri bir g c e , bir kaynaa eriip
edinmeyi ama-tamyoriar m ?...

406
 Kuyruk* ta Nerari He Hgili bir anlam da bulunur. Kuyruun takl olduu
noktaya ynelik olan bu kademelenmede, sosyal farkllamalar vardv.
Kuyruk, bazen iki kelimeyle bile byk anlamlan ifade ve
yanstabilecek ilgin bir zellie sahip. Bir kan aaya karcfcmc bu
zdeyilerin, onda gizli olan baz g ve zettikler hakknda bir fikir
vermeye yeterli olaca kansndayz: Kuyruk acts,( o kiinin gemiinde
urocft ve ocmn hala unutamad bir olay sz konusudur), kuyruuna
basmak, kuyruu skmak (kuyruk baa yn ve hareket veren bir organ
olduundan, onun hareketsiz kalmas bam da aleyhine olur, serbesttsini
etkiler.), kuyruu titretmek (lmek), kuyruk sallarnakfyattakianmak), kuyruunu
kstrp kam ak...
Mzedeki kabartm a He ttc kiisel bir yorum:
Dikkat edilecek olursa, aslann kuyruundan tutan kii kraldr. Tanr1nm
karsnda daha fazla g kazanmak iin enerjisinin tia noktan olan
kuyruun ucundan tutmutur. Dier eliyle de kamasn kuyruun dibine
sokup onu koparmay deniyor.
Tanr be, otoritesini korumak iin, bk elinde baltasyla bu olaya
mdaheie etmekte ve kap bakam n eline gemesini engeftemek in
olsa gerek (7) hayvan ayamdan yakalamtr.
Bu alak kabartma, bu trden baka yorumlara d a attctr.
Tanrnn elindeki batta sonradan Zeusfo bir atribs olacaktr.

KUYRUKLAR VE NSANLAR
Anatomik olarak, hayvanlara zg olmakla beraber, omurgann intanda
d a ayn ad tayan kuyruk sokumu denilen alt ucuna ta k * bir organ...
Yaratc bu organ, hayvana ynn kestirmesi iin vermi ve byte
biimlendirmi...
Kuyruun uaklarda ve uurtmalardaki kullanlmasndan beklenen
am a ta aym. Omurgal hayvanlarn kuyruktan kemik ve etten olumutu
am a i organ iermezler. Karoda yaayan, yani yerde yryen
drtayakJtarn ounda kuyruk bu ilevlerini kemende oba yitirmi ol
makla birlikte, timsah, sutamuru ve balina gibi evrim sonucu su ortamna

407
dnen hayvanlarda yeniden nem kazanmtr. Sincap gibi aata
yayan hayvanlar kuyruklarn denge organ olarak ya da srarken
dmen gibi kutlanrlar. rmcek maymunu ve bukalemun gibi
hayvanlarn ise sarlc kuyruklar ayaklan destekliyerek aa stnde
dengeyi ve hareket yeteneini artrc bir ilev grr. te yandan kuyruk,
rnein oklu kirpide savunma, kpekte letiim, ngrakl ylanda uyan ve
timsahta da avlanma gibi deiik ilevlere uygulanm olabilmektedir.
Kularn ounda kuyruk omurlar kaynamtr. Bu uzant uu srasnda
manevra yeteneini artran kuyruk tylerini destekler.
kedi yksek bir yerden dtnde, kuyruunun salad ynlerdrme
sayesinde, dalma drt ayak zerinde olarak yere, oturur. Kuyruu
olamayan bir kedi zerinde yaplan bu denem eden ise ayn sonu
aknamamttr. Toplumumuzda da baz insanlar vardr ki, KUYRUKLARI
SAYESNDE, onlarda her zaman ve her yere drt ayak stnde d-
mektedirierf..
Bataklarn ve birok amfibyum larvasnn (iki yaayl kurtuk] temel yer
deitirme organ ise kuyruk olmutur.

Bilindii zere batak ba. g vd e ve kuyruk olmak zere, blmden

olumutur. Bat bu biimiyle toplumsal olay ve Ufkilerle k>tas*amak
gerekirse yle bir yorum getirmenin ters dmeyecei kansndaym:
Aslnda ba denilen organ 1 beyin11cftr, lider ve ynetendir. Bu baa takl
olduu iin onun peinden gitmek zorunda olan organ ise gcnrde ve
daha sonra da KUYRUK tur. Buras aslnda ynetilenler, yani halk denilen
kesimin ta kendisidir. Balca grevi, batan, yani beyinden alaca dir
ektiflere gre biimlenerek, gvdenin tmne yn ve hareket veren bu
kuyruk, ayet herhangi bir nedenle onun istedii ynlere sapmak istemez
ve bunun iin gsterdii tepki etkili ve yeterli olmazsa, bu durum
karsnda gene ayn gvdenin zerinde takl olup, aslnda onun
anatomik ve organik bir parasn oluturan YZGELER derhal devreye
gireceklerdir. Doru olan ynn belirlenmesinde ve uygulanmasnda
kuyruun gayretlerini desteklemek zaten onlarn ykml olduu bir
grev deilmidir?...gncel yaantmzdaki gibi bu mdahele ncelikle
devletin anayasal kurulular, gerektiinde ise gvenlik gleri tarafndan
yaplmaktadr.
Balkla ilgili bir hayli, am a tazeliini ve geerliliini koruyan bir sylenti
vardr: "Balk batan kokar!.." Gerekten baln ilk olarak kokuan yeri
ba olur. Bunun in balk satn alrken nce ba ksmn kontrol ederiz;

408
yle bir Mariz. Babkda bunu bildii iin, ayet malnn tazeliinden
emin deilse, onun gaisamasna boya srerek, mteriyi yanltmak isteri..
Ama kuyruk, baa oranla, bir sre daha tazeliini koruyabMmektedk...
imdi kuyruu bir baka perspektif altnda inceleyelim. Kuyruk, genel
ve geleneksel anlamyla canl ya da cansz bir eyin arkasna takl
olan, ona lve edilen veya edilenlere verilen isim. Hayvanlarda kuyruun
tak* olduu nokta onun en gl olmas gereken, ya da farkt bir
potansiyel g birikiminin olutuu yerdir.
Hitit mitolojisinde tanrsal g ve otoritenin boa1 dan aslana,
aslandan da insana ve en sonra da insan biimindeki tanniara geme
aamaian yaanmtr. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki bir alak
kabartma insann bir askm kuyruundan yakalam olarak grselletiriyor.
Yani insanm bir aslan kuyruundan yakalam olarak ve ona egemen
olabilmek iin hayvann en gl yeri olan kuyruundan tutmutur.
Gene aym uygarlkta boa tanrya odak sunmak iin yaplan
trenlerde insanlar o tanrsal gce ulaabilmek iin kuyruk ekline
girerek, toplumksnndaki sosyal snflarnn gerektirdii srada yerlerini
almaktaydlar. Hittflerin, Hattusa* tki Yazlkaya ad verilen ak hava
tapnanda da grld gibi,
kkeni ok eskilere uzanan bu
adet ve zorunluluk, toplumsal ya
ama adeta bir kuyruk benzeri
yapm ve onun ayrlmaz bir
paras olmutur.
ou kez, bugn, herhangi bir
yer ve zaman dilimi iinde snrl
kaimcik suretiyle, insanlarmz bir
birleri ardna dizilerek kuyruklara
oluturuyorlar. Bu kuyruun uzun
luu, geen zaman ve onun
olumasn gerektiren nedenlere
duyulan ilgi orannda, uzayp k-
salabilmektedlr. Kuyruktakiler adm,
adm ileriiyoriar. Er ya da ge,
onun takl olduu noktada onu
bakliyen, ya da onun bekledii,
hak ve hisselerinin gerektirdii ey
lerden yararlanabilmek iin inatla

409
oradan ayninmyoriar. Her atlan ackn, ndeki bir insann her laprdanifi,
insan ve o enerji kaynan birbirine yaklatryor. Sonuta, oraya
ulaabilmenin zlem ve midi, bu am a iin gze afcnan ftzd yorgunluk
ve sarfedilen zam ana, ou kez, galebe alyor. Kimi kez ise, maalesef
bir mevta vererek, hznle dalgalanyor...
Kuyruk iinde adeta birbirlerine yaptk durumda olmann satack bu
fiziki yaknlama kimi zaman, kuyruun nedeni, uzunluu ve zamanla da
Hgill olarak, geici de olsa ufak tefek dostane yaknlamalara da bir
ortem hazrlyor.
Kuyruktaki insanlar, bu ii yapmas iin bir bakasn tutup grevcfrecek
gte oimodklanna gre ayet kendilerinin bizzat bulunm alar zo-runiuu
yoksa, aa yukar ayn sosyal snf ve ekonomik dzeyde, benzer
sorunlar yaadklarn his-settiklerinden, rahattrida. hi bk eyden
ekinmeden, mterek yaanlan gncel konular zerindeki fikir ve
izlenimlerini, ikayet ve serzenilerini laflam aM a geirirler bu bo
zamam..Sonra sra kendilerine geldiinde susar, iini grr ve aynkp
gider...
nsan kuyruklarnn organik yapsna gelince: Bu yapy otuturanlann
ncelikle zaten ii g olmayan kimseler, yatlar, tabii emektiler, ispat
vcut etmek, yani varln kantlamak durumunda olanlar, az sayda da
olsa, iinden gcnden zorunlu olarak kaam ak yaparak, koparak
gelenlerdir..
Artk her gn. yer ve zam anda evremizde GRMEY DEL,
GRMEMEY yadrgadmz bu kuyruklarn tadktan simleri saymak
mmkn deil. Ancak Uk aklmza gelenler, ncelik srasyla -denilebkirse-
untar. Maa kuyruu, vergi yatrma kuyruktan, resmi bir kuruma bir belge
vermek, ya da almak kabilinden yaplanlar, zeNIde zaman faktr, yani
gecikm eyle ilgili otan bir deme veya denmenin yaplmasna ynelik
yaplan kouturmalar, bir yere girip kmada ncelik alm a avantaj
salayanlar ve nihayet ekmek kuyruu., su kuyruu. Kimi zaman bir
kuyruk benzeri kvrmlar yaparak uzayp giden niceleri...
imdi aklmza yle bir soru taklyor: Kuyruun, balangta iaret
ettiimiz doal ilevlerini hatrlayacak olursak, onun denge ve istikran
salayc roln benimseyen Insantanma, toplumdaki sregelen bunca
dengesiz ve istikrarsz hal ve gidileri bir yola, dzene koyabilmek iin,
aresizlik iinde kendilerine bylesine kuyruklar yaptrmak gayreti ine
mi girmiler, ya da sokulmulardr ? I...

410
 Kuyruk od verten bu kavramda bir do HERAR He Hgii
cfyeceklerimiz oiacak: ou kez trenler iin oluan bu tr kuyruklarda,
intanlar tpta beHcemiine, birbirine takl fkralara benzemektedirler. Onlar
da kuyruun son bulduu yere doru ilerledike farkl byklkler
gctermekieler...
Kuyrukla ilgili sylentileri, yorumlan burada virgileyip. gncelttfnl
koruyan bir isimlendirme olan AT KUYRUU* na getirerek balamak
istiyorum : At kuyruu. Asya ve Amerika mitolojilerinde ylanla zderMmi
ve FAUJK elamanlardan biri olarak sembolletirilmi bulunuyor. Nitekim at
kuyruunun TU olarak kullanlmasna etken
olan inan, hayvann tm erkeksi gcnn
kuyruunda toplanm olmasndan kaynak
lanmtr.
Kuyruk, dier hayvanlarda olduu gibi
onkmn edep yerlerini rtme ilevine ek olarak
kotuklarnda denge unsuru d a atmaktadrlar
Trk- Mool kabilelerinde at. manda veya
YAIC tan' kesilip dem et eklinde derlenen kHar. TU ad altnda alemlerin
vemzraldann ucuna taklmaktayd.
Tu. Hun Trkleri ve daha sonra OsmanlIlar da, eridik ve savakankm
yannda, asalet simgesi olarakta geleneksellemi bulunuyor.
At kuyruu slv Bulgariannda da, ar Boris zam annda, neredeyse
HA* m yeriniakrcaena, bir man objesi olarak yaygn bir ekilde
kullanlmasnn o tarihte Papa* nm tepkilerine yol atn da hatrlatmak
istiyoruz.
Ve son olarak, kuyruk ad verilen bu nesne' nin, affnza snarak cMe
getirmek istecftim ilevi, onun ana rahmindeki yumurtayla buluup onu
dllemek iin spermaya Heri hareket vermesi olacaktr.

KKLOFLAR
Yunan mitolojisinde andan bu tek gzl yaratklar. Tepegz1 ler Goto
ve Uranos1 un oullandu. trnn varlndan sz ediliyor : Gksel
Kdop' lor, Odysseia1 da ad geen S icilyalI IGdop' kar ve Ukyoda bu
lunan D uvara KUdop1kv .

411
 Efes Arkeoloji Mzesinde ksmen krk durumda sergilenen bir grup
heykeli bulunuyor; zamannda Domitien kutsal alanndaki Polio eme1
sinde bulunan bu gruptaki KHdop' un od Poiyphemos. Sicityanm Etna
yanardanda yerin altna kapanm demircilikle uraan cinlerden biri.
Bu Ktklopiann gzleri atein karsnda kor gibi parlamaktadr. Kraterden
fkran kvlcmlar oolann rslerinden salan atelerdir. Yer sarsnts ve
grltler yaparak varlklarn belli ederler.
Duvarc IGklopiar Anadolu, Yunanistan ve Sidtyada iri talarla rlm
ne* kadar sur varsa hepsinin mimardrlar. Bu yaplara (iOkJopeen) ad
veriliyor.
Haikamas Balksna gre tek yuvarlak gzl devler Hitit
kabartmalarnda profilden grlen kiiler olabiliyorlar (?) Hattusa1 taki
potemli yol (Yer Kap)' nn bunlar tarafndan ina edildii varsaylyor, Ukya
blgesindeki nl Kral mezarlannn yapmnda da Kikloplonn rol olduu
ileri srlyor.
Kaba kuvvetin sembol olan Klkloplar ba tanr Zeus* n hizmetin-
deydiler.
Kiklopiann tek gzl olularyla ilgili u yorum yaplyor: ayet iki gzl
olmak normal, gzl olmak insanst bir yaradl ise, alnmm tam
ortasnda bir gze sahip olmakta ilkellik, zekadan ve baz insana!
ilikilerden yoksunluu iaret etmektedir. Hristiyan ikonografisinde eytan
ou kez suratnn ortasnda tek gzl olarak gsterilmitir. Olumsuzluk
eren olay ve kavramlarn bir gstergesi soydan tek gzllk veya tek
bacakJthk ift* in kart TEK* in yani noksanl ve kusurlu oluumun simgesi
olmaktadr. Bunun in tm canllar, denge salamak am acyla ift (iki)
dzen esasna gre yaratlmlardr.

DRAGON (EJDERHA)
Aslnda bize, grevini ciddiyetle yapan bir
gardiyan veya ktln ve eytani eilimlerin
bir sembol gibi gelir. O gerekten gizli bir
hzineye ulalabilmesi iin, yokedilmesi gereken
bir yaratktr. Bat aleminde (Attn ty)1 n ve
Hesperif lerin bahesinin koruyucusudur. Dragon
eytani bir sembol olarak, ou kez bir ylan ek- Ejder banh
nde grnttenmitir. Ba kesilmi dragon ve

412
etkisiz hale getirilmi olan ylanlar. sa1nin ktlk stnde kazand zaferi
iaret eder. konografide ayn tr imajlar Saint Michel ve Saint Georges
iin de yaratlm bulunuyor.
Dragona yaktrlan bu olumsuz yorumlar, sembolizm de, Uzakdou,
Ortaa Avrupas ve skamn gizemli sanat yaptlarnda grld gibi,
kar karya birbirite den iki dragon, veya ylan (KADUSE) ile benzedik
tar. Dier bir adan, civa ve kkrtn olduu gibi, birbirine kart
glerin ntralizasyonu (etidstzJetkme) ankamm ierir. OUROBOROS olarak
adandmlan, kuyruunu m a n dragon, bu bu trdendir.
Uzakdouda dragon ayn zam anda bir deniz, kara ve hava
hayvandr. Gl bir gk yarat olduu iin, imparatorun semboldr. Bir
brani metninde gk dragonundan, taht stne oturmu bir kral olarak,
sz edilmektedir.
Drogon ayn zamanda azndan kard alevler nedeniyle, imek ve
bereketle zdetirir. Bu bakmdan hkmranlk ve hayatn dengesini
salayc verilere sahiptir. Festivallerde genellikle d rag o n m aketlerinin
sokaklarda gezdirilmesi bu ok eski geleneklerden kaynaklanmaktodtf...
Yunancada (gzc) anlamna gelen dragon, pek ok mitolojide sularn,
dier anlam da bereketin koruyuculuunu yapan yaratklar olarak
niteiendkilmilerdir. Onlar sulann denetimini ellerinde tuttuundan, dragon
zerinde zafer kazanmak (Hlitierde grld gibi), su kaynaklarna da
egem en olmay amalyordu.
Dragon motifi zellikle lnde bir hayli yaygndr. in halk kuraklk
dneminde dragon1un yamur yadrmay unuttuunu varsayp, ona bu
grevini hatrlatmak (I) amacyla, bir tr yamur duas anlamnda,
sokaklarda y a p m a ejderhalar dolatrmaktadrlar.

GRFFON
Genellikle aslan..bazen de kpek gvdeli olup kanatl ve kartal
gagal, mitolojik yaratklardr. Griffonlar Zeus1 un kutsal hayvanlan olduu
gibi, gne tanrs ApoHon' un d a binei ve havlamayan beki kpei
oluriar.

413
 Griffon gerekte, gk ve yer olarak iki karaktere sahiptir. Bu karakterler
ise, dnyevilik ve uhrevilik olarak nitelenirler. Yunanda hazine bekini
yapan bir canavardr. Dada altn arayclarnn yolunu keser. Hristiyanlkta
ise, eytan imaj olarak bilinir, kat ve acmasz bir kuvvet sembol olu.

PEGASSOS
Mebusa* nn kanndan dogma KANATLI
AT. Ad Yunanca pege " szcnden tremi
saylan Pegassos pnar ve eme balarnda
bulunmaktan holanlm.. Pegassos gkte bir bur
haline getirilmitir.

KENTAVROS (Kentaur)
Tesetyann vahi ve kavgac halkyd. Sonralar bunlar, yukars
insan aas at olarak betinmlenmi ve mitolojide AT ADAMLAR olarak
yer-Jemltir. Heykeltra Phidias1 n Parthenon tapnanda canlandrd
metop kabartmalarda Kentavroslann Tesetyal bir boy d a n LapittV lerte
yapt ve sonunda malup olduklar bir sava sahnesi bulunmaktadr.

Atn etnik, mitolojik ve fonksionel adan cfier hayvanlardan

farkl ynleri var, Kutsal, sadk, yararl... Eski sava arabalar atla ekiliyordu.
Akhalar Truva nne tahta at getirdiler. Aziz George daim a, semavi bir
yaratk olan ve lmszl simgeleyen beyaz bir at zerinde
gsterilmitir... Vaktiyle Demokrat Parti" nin de amblemi beyaz (Kr Att)!..

414
 ASLAN VE SFENKS
Yelesinin gvdeye verdii daha grkemli
grnm ve aktif bir rol oynamasndan olmal
ki, erkek aslan d a h a fazla korku vermi ve
bu korkuya b a l o larak, saygnlk ka
zanmtr. Nitekim sz konusu aslan olunca,
zihinlerimizde ou kez, dii deil de, erkek
aslan imajn canlandrmyor muyuz?..Hititter n
celeri byk kpek dedikleri aslann kenti kt
ruhlardan koruyocana ve saldrgana korku verecek en etkin bk
psikolojik savunma arac olarak grmler ve buntann heykellerini, kap
gardiyan olarak, sur kaplarna ve tann heykellerinin kaidelerine
yerietimilercHr. Bu uygulamann en belirgin rnei Hattusa 11Aslanl k a p 1
da bulunutyor. Ancak,11Kral Kaps * denilen yerdeki kabartma sava tanrs
surlarn dnda deil, iindedir. Savaanlara g ve cesaret vermek
am oayta olsa gerek ?...(Yaranr> flfcri)
Gene Hititterde aslan av, nceleri korunmak, daha sonra, yani
tann saygnlnn deim e ve gelim e sreci in d e , ona egemen
olma evresine girince, sadece bk spor am acyla yapimaktaycfc.
Bilindii zere, Msrdan bu yana, hemen tm sfenkslerin gvdeleri
aslandr. Grek mitolojisindeki kanatl aslan grtffonlar1lorda kafa kartal veya
akbaba olmu ve bu ekilde karada ve havoda yaayan yaratklarn en
gKerinden oluan bir kompozisyon yaratlmtr.
Bunun yannda Yunanistanda, gvdeleri aslan ve fakat balan,
zalim ve korkun grnml bk kadn ba olan sfeksler de bulunuyordu.
Sfekslerde kafann insan olarak korunmas, o a insannda, zeka
bakmndan hayvanlardan stn olduktan bilincinin varln
kantlamaktadr.
Bu alarda kullanlan sava arabalannn da sfekslerden
esinlendii Heri srlmektedir. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde
Hitit blmnde ba ku, gvdesi askn, kuyruu ylandan yaratklar
grlr. Bu yaratktann evrenin 3 katn simgeledikleri dnlebilir.
Askm veya aslan gvdeli sfekslerin daha ok mezar yapttan
yaknnda grlmeleri, lleri kt ruhlardan koruyucu yetinin aslanda
bulunduuna inanmoianndan leri gelmekteydi. Buna rnek olarak Msr

415
Piramitler Vadisinin nekropolnn yasak eiklerinde ve antsal bir mezar
yapt oton Nemrut tmlnn etrafna dizilmi gardiyan asianlan
gstereceiz. Bunlar Antiokos* un ana tarafndan Pers kkenli olduunu
simgelemektedir.
Nemrut Da tmisn bat kenannda dnyamn ilk
(HOROSKOP) u, (sinoptik harita) olduu ileri srlen ta kabartma
zerinde aslan bulunuyor. Nemrut un astrolojik, Harran' mn ise astronomik
aratrma ve incelemeler yapan merkezler olduunu bu vesile He
hatrlatmak isteyeceiz.
Anodoludaki yerleim kalntlar ve dier dekoratif yontularda
raslanan aslan tipleri u be grupta toplanyor: Astr, Hitit, Frigya, Pers ve
Seluklu. Ancak bu aslanlar bazen kaba yzl, art ayaklan zerine
oturmu, az ak ve iman yanakl, di ve d er detaylar belirtilmemi,
adeta karikaturize edilmi olmakla beraber, genel olarak, bk evvelkine
oranla daha vahi ve yrtc grnmdedirler. rnein, Ant Kabir giriinde
sal sollu dizilmi Frigya asianlan Hitit aslanna nazaran daha korkutucu
ve atlam aya hazrdrlar...Bu aslanlarn 24 olan soydan Orta Asya
Trklerinin Kutsadk dzeyine kardklan (Ongunlarn) saysyla edeerdir.

ran askannn ise elinde, ZLFKAR ad verilen, iki taraf keskin bir
pala bulunu ve onun gcn
arttrr. Bu aslan eski ran bay
raklarnda bulunuyordu ve dev
letin milli amblemi olmutu.
Hz. Muhammet vefa
tndan nce zifikann dam ad
Hz. AH* ye hediye etmiti.
Bugn Luxor yaknlanndaki byk Kamak tapnanda iki yanna
ko bal sfeksierin dizildii ok grkemli bir cadd e bulunuyor. Bura
kredin yrrken bir gllk ve korunma hissedecei bir tren yolu
olmutu. Cinsellik sembol olan ko balanm byk gllk sembol
olan aslan gvdeleriyle bkletrerek krala hem cinsel g hem de
gvenlik duygusu verecek hayali bir yaratk yaratmak mmknd.
Kral bu grkemli caddede yrrken bu ta heykellerin etkisini
hissedeceinden, tm ruhsal durumu deiecekti. Kutsal yer ve
tapnaklarn m buradadr. Bugn mimari baarlara ve dekoratif sslere
hayranlkla bakarsak da, bunlar gerekle ikinci derecede nemlidir. Eski

416
 tapnaklarn temelinde, orada
txlunan resimlerin Mamta
nttettkiefi yatmaktadr. MtnrMar
bu simgelerin gerek g ot-
duklonna ve insanlar ze
rinde gerek bir etkileri ola
cana inanrlard. Orada
resimlenen hayvanlar doal
hayvanlardan daha fazla bir
ey, doast gleri olan
sper hayvanlard.
Resimler rktc ol
duklar zam an tapnaklarn
havas da korku dolu otmakyd. Aslan bak tanra Sekhmef n dev ta
heykellerinin bulunduu Mut tapma byle bir yerdir. Sekhmef eski
tannlann en kana susamyd. Gittii her yere dehet yayard ve ka
vurucu l rzgrlarnn onun ateli soluu olduu sylenirdi.
Mevtna Cetaletttni Ruminin bir sz var : " Diz umumiyetle
astanadK, am a bayrak zerine resmedildiimizde, ancak Tann' nm ne
fesiyle contanr ve hamle yapanzl.." Burada nefes szc Be ereldenen
anlam phesiz (rzgr) oluyor... Bayran dalgalanmas aslana hareket
veriyor.(flfcz. Rzgr)
Seluklu mparatorluu randa kuruldu: Mevtna d a Seluklu
' dneminde yaadna gre, eski Seluklu bayranda d a bir astan motifi
olmas mmkndr.
Yunan-Roma tiyatro ve odeonlarnn oturma sralarnda grld
gibi, klasik m odel m obilyalarn m asa, iskem le v e seh p a ayaktarm m
aslan penesi eklinde yaplmalar, astan1n Anadolu kltrne yansyan
saygn yerinin kaybolmayan izlerinden biridir.
Selukluda aslan gnele zdetiriliyordu. Nitekim bayraktaki
aslann arkasndan bir gne doar, Gnein boa burcuna girmesi
(nevruz) llbahann balangj olarak kabul edilir. Suttanlann birounun ismi
aslanldr, Kl Aslan, Alpaslan gibi...Hal ordutan komutanlarndan biri de
de, Astan yrekli Riar'ckr...
Seluklu dneminde ve baz ynleri bu mimarinin etkisi altnda
ina edilmi olan Osmani dnemi yaptlarnn birounun kaplarnda

417
astan kabartmalar bulunmaktadr. lk alda gelen rnekler unlards: Ani
ren yeri Aslanl Kapt, shak Paa Saray ikinci kaps, Hoap Kalesindeki
zincirle bal aslanlar, Diyarbakr Ulu Cami kaps, Erzurum Yakutiye
Medresesl-Harran ren yeri i kale' nin Aslanl Kaps, vb...

BQA
Bakbama ertcekKk simgesi. Sr ktt
(sra tapnma) nn balad Neoiotik-
CMakta evresinde Hititter boaya hem
tapyor, hem de etini yiyorlard, kann da
tanrlarna sunmaktaydlar. Genel olarak
gebe toplumlar byk ba hayvan besicilii ile uramaktaydlar. Onun
retim ilevindeki rolnn bilinci altnda olmalan nedeniyle, boa bir
oban tanrs, olarak tabutatnlryor ve srnn tanrlam nderi oluyordu.
Yaratc gcn sembol olan boa1nn, bronzdan yaplm balarnn, dini
trenlerde bir mzrak veya sopa zerine
taklarak tanmas olay, ilk olarak M..IH.
binden itibaren, Anodolu1 da grlm ve
dinsel amblemlerin bir prototip olmutur.
Bu a insanlar, evlerinin tek olan
odalarn boa balaryla donatmakta, aym
zam anda llerin mezarlarna bir boa
ba koymaktaydlar. Boa boynuzu dinsel amblemlerinin balca esi
olmutu. Hitit gne kursu ad verilen bu kompozisyonlarda evren bir boa
boynuzu zerinde gsterilmek istenmitir. atathoyk* de tapnaklarn
duvarlarna boa balan Toros Dalanna bakacak ekilde
yerletirilmilerdir. Latince1de Toros, Franszcada tauro, BOA demektir.
Gelien zaman iinde boa tanrsal gcn aslana ve daha sonra
tanrlara terketmektedir. Bu inan deiiminini evrelerine ait bulgular,
Anadolu Medeniyetleri Mzesi ve Yazlkaya kabartmaiannda tanr ve
tannalann boa, aslan veya br panter" ler stne basar ekilde
gsterilmeleriyle belirlenmektedir...
Boa gibi der kz cinsi hayvanlar,
Hint- Akdeniz dinlerinde, gk veya frtna
tanniann belirliyordu. ran ve Ortadou1da
ko ve erkek kei (teke) nin de benzer

418
am oioda kullanlmasnda, bu hayvanlarn erkeklik ve dgenlik
zellikleri yannda, kanlarnn da kutsal olmas rol oynuyordu. Neototik
adan itibaren, boa ve imek ilikisi mutluluk gstergesi ve atmosferik
tanrlarla ilikili tutulan semboller arasna girmilerdir, Bu bakmdan boa1
nn brmesi, tanma dayal toplumlarda, bereketin habercisi olan (gk
grlts ve yam ur g etiren frtna) ile edeer tutulmutu.
Doann boynuzu .ile ayn grnm arasndaki benzerlik gene
Neolotik ada grld gibi, ay* la ilintili olan Byk Anne (Ana
tanna) kltne neden olmutur. Bunun sonucu olarak Kibete, ay tanras
Artemis1e dnecektir...Nitekim Artemis enliklerine " b o a g re i" yte
bakmcfc bilinmektedir.
Msrda ay tanras yldzlarn boasyd. Osiris, gne tanrs olarak
simgeleniyordu. Mezopotamyada ay tanrs SN* e, boa biimi verilmiti.
te bu inan biiminin oluturduu kaidenin stnde, boann daha ok
geceyle ilgili bir AY HAYVANI olarak, dikildiini gryoruz. (Hilal metnine
bkz.)
Msr hieroglifinde birok iaretler, ayn fazlan ve boann boynuzlarna
benzemektedir. Kk Asya1nn KIbeie klt M.S.II. yzylda (tornaya gitmi
ve orada boa kanyla vaftiz olma geleneinin
yerlemesini etkilemitir. Msrda, boynuzlan ara
snda bir gne diski tayan boa baanm
bereket sembol ve Osiris1te Hintli olarak, lm
ve yeniden dou tanrs gibi kabuHenikSine
de tanfc oluyoruz.
Mzenin bahesinde, Eflatun Pnarndaki Hitit
antnn bir kopyas var. tannnn bu kompozisyonda, hem aslan, hem de
Kraln batanna basarak gsterimesi, bu inan deiiminin son evresi, yani
tanrlarn egemenliini ifade ediyor l..(Vazarvn fikridir)
Avrupa uygarlklarnda (riandoda), saygnlk kazanm kral ve yksek
rtbeli askerlere, sava b o a s " denilmekteydi. Kraliyet seimlerinde bir
air nce kurban edilen bir boann etini yiyor, orbasn iiyor ve sonra
uykuya (istiareye) dalp, seim iin adaylarn en uygun olan hakknda
neride bulunuyordu...
Doa burcu (21 Nisan- 20 Mays) lkbahar- Yaz arasndaki zaman
parasdr. Bu sre iinde insanlar daha alkan, aktif Ve i grme arzusu

419
He dolu bulunurlar. Bu bur Vens gezegeni tarafndan dare
edildiinden, aklarn da tazelendii dnem atarak kabul edilmektedir...

NEK
Geni anlamda, st reticisi ve besleyici
dnya1 nin sembol olmutur. te yandan
s^fnboJtzmi ay1 la ve Ay Analar dan bereket
tannalonyia likilidir.

EEK
Bize gre aptalln ve yerine gre de
hakaret adam ndaki bir ifadenin szcn
oluturan eek, bunun tamamen kart, eskilerde
kutsal saftan hayvanlardan bftrt dmutur.
Yunanlstanda, Defte' de ki Apdlon tapmana
kurban olarak, eek sunulmaktayd. Eek ocak
tanra Vesta1ya zg bir hayvand. Bereket
tanrlarndan Prtapos, yaplan tren ataytam a, eek zerine binerek, katlr.
Dtonizoe1un beiini bir eek tamtr. Apdlon, Frigya kral nl Midas1m
kulaklarm, onun kei ayakl Pan n flt sesini Detfe tapnann mziine
tercih etmesinden dolay, kulaklan eee benzemitir... Eek Hindistanda
lm tanntannn, inde ise (beyaz eek) lmszlerin bineidir.
sa1 nin doduu kreteki beii, ikonlar zerinde gzlediimiz gibi,
balarn beie sokmu Hd hayvann nefesleriyle stlmaktadr. nk
mevsim ktr. Aralk aydr ve geceleri hava daha serin dmaktocfcr..Ancak
bunlardan birinin bir eek ( olaslkla dii) dierinin ise dii bir hayvan, yani
bir inek dmastm ilgin bir detay darak deerlendiriyoruz...
Hristiyanlkta, eek alak gnllln de bir simgesi dmutur. Buna
paralel darak sa, (alak gnll olmann ruhu mutlu klacam), ifade
etmitir. Bu bakmdan sa, yapt yolculuklarda, binek hayvan darak hep
eei tercih eder. Jazef bebek sa* y Msra bir eek srtnda kamr. sa1mn
Kuds* e girip orada tapna baka ticari am alarla kullananlar
azartac*(l) zaman, gene bir eek srtnda dmas gerekir.

420
 Ancak, aslnda bu blgede eek, o tarihlerde Anadoludaki gibi
yaygn bir tama aracyd.
Asurlu ticaret koneieri Anadoluya eek kervanlan ile gidip geliyorlard.
Eek ayn zamanda bar, cesaret ve sabrn da bir sembol olmutur.
Eekte su bulma yetisi ok gelimitir. Bu bakmdan kervanlarn nnde
yrtlmekteydi. Gvenilir olmayan kaynaklar, sa1 nm strtmda beyaz ve
ha biiminde doal bir lekesi olan, eee bindiini Heri
srpnektedirterfT)...
[A fotakJ a tkkjm a , insan Vcudunun S am botom l, E tki A N t ve SemoSer
AntM dop^dM nm n dsrisnm fttfr.J

[nsan yerleip de eitti mallara sahip olmaya baladnda, kendi

stftmdan daha gl bir nakliye arac htiyacn duydu. Eek, deve, at.
yak. bufalo, kama, ren geyii ve filler hep krba attmda oradan oraya
yk nakletmi hayvanlarda. Uygarkm ilk gnlerinde bu yordun olmasayd
gelime umudu olmazd. Makinelerin bugn yaptn dn hayvanlar
yapyordu. Bugn atsa arabalarmzda giderken onlara borlu olduumuzu
unuturuz: oysa bin y i boyunca bu geni srtt hayvantar bize ticaret,
sanayi ve ada toplumun tmn yapm am ada yardroa oimufkardu.

Be bin yl nce eek, srtndaki mal ve rn ykyle eski Msr1 n

yoNannda titrek odvntaria HertemekteydL Eekten Hk kez Msr1dan Libya*
ya vergi olarak denmesi nedeniyle sz edUmektedk; yabanl Afrika
eeinin lk kez orada evclletirilip ie koulmu olman okm dr. Eek, Msr*
da tam olarak evcilletirilmi ve Hk iftliklerde eitti ilerde aktmlmtftH.
Bundan nce ar ykleri kaktran ve tayanlar insanlard. Eein bir yk
hayvan olarak ortaya kmas insanlarn yaantlarm deitirmi, onlan
iftlik ilerinde on kat daha becerikli yapmtr. Bu uysal hayvanlar ar
ykler tayorlar, tarladan rnn tanmasnda yardm edyortar, sabam
ekiyodar, ve sava zamannda nemli malzemeyi tayorlard. Devenin
ortaya kmasndan nce tm iler eek tarafndan grlmekteydi.
Otkaklann az, koutlarn tehlikeli olduu Kuzey Afrika yaylalarnda
ortaya kan eek, kt yaam koutlarna alkn dayankl bir hayvand.
Bu da onun zararna olmutur. Bir a tn dayanam ayaca bir diyette
yaayabilir, her trl sert davrana katlanabilirdi. Daha nazik bir hayvan
olsayd insan ortaklan kendisine daha uygun bir anlama sunabilecekti.
Ama eein dayankll en g koullardan sa kabileceini
gsteriyordu.

421
 Ef0n yararll, nce eski dnyaya, sonra d a tm yeryzne
yaylmasn salad. ok gem eden yalnzca rn deH, insan da
tayordu. Birer birer yeni grevler verilmeye baland. Gzleri bal olarak
sonsuz bk dairede dne dne deirmen talarn evirmeye balad. lkel
aralar evirerek hayat veren sulama ilerinde alt. ok daha sonralar
fabrikalarda ve madenlerin derinliklerinde de altrlacaksa da, en byk
katks iftliin bu Uk gnlerinde yapmtr. lkel iftilie eein getirdii
verimlilik, kentlerin ve daha sonra da uygarla olumasna yol aan
besin maddeleri retimindeki devrime byk katkda bulunmaktadr.

Rolnn nemi dnlrse, eein boytedne hor grlp
aorianmast artcdr, at soylu, boa glyd am a eek ap tald . Bu
yorgunluk bilmeyen yk tayclarna teekkr borlu olmamza ramen,
bu tur duygulan gstermekte srar ettik. Eee onur vermemiz gerekirken
onu alay konusu haline getirdik. Bunun nedeni eein ok sabrl ve
basit yiyecekleri ve pek az istei He bakm ok kolay bir hayvan
oimasrydt. Boytece tam da yoksullarn hayvan oluyordu. Canl ve neeli
atta kyaslannca ok sakindi ve bunun cezasn da ekiyordu.
Eee Hayvan Szlemesi' nin en arm yklemiizdir ve bugn be,
dnyann makine gcnn hayvan gcnn yerini aimocfc kelerinde
bu sert koullar devam etmektedk. Bir yumurtann halanaca kadar
scaklarda alan bu sessiz uaklar hl uzun ve tekdze yaamlarm
sadece lm beklediklerini m eden bir yz ifadesiyle
srdrmektecfirier...]

EEK
(Dinsel bir yorum)
Eski Ahit sav 22 Baloam' n esei:
l deniz1n dousundaki Moab lkesinin kral
olan Balak, Msrdan kp kendi topraklarna
doru ilerleyen sraillileri durdurmak ve onlar
lanetlemek in Balaam* yardma ard. Baloam
bir peygamber ve ayn zam anda khindi. Bu stek
zerine Balaam stihareye (dle sonu karma)
yatt ve Tann ile konutu. Ancak Tann ona asla byte bir giriimde
bulunmamasn tembih etmiti. Balaam bir duraksama devresi geirdi. Ama

422
krol kendisini bu ii yapmas iin byk servetler vodetmeyi srdryordu.
Bu vaatlere boyun een Balaam ertesi sabah eeine binerek sraillileri
karlamak iin yola koyuldu.
Yolda giderken, eek Tanrnn gnderdii bir melei grd. Cnlann
yolunu kesmeye alan bu melein elinde, knndan syrlm bir kl
bulunuyordu. Eek korkusundan tarlalara kat. Melein takibinden
kurtulmak iin bu hareketi kez yapt ve her defasnda sahibinden
dayak yedi. nk Balaam' m bu olan bitenden haberi yoktu. Nihayet
dcfyaktan bezgin hale den eek dile gelip, kendisinin suu olmadn ve
onu dvmemesi iin sahibine yalvard. Bu arada Tann1 da Balaam' m
gzlerini melei grebilmesi iin, amt. Balaam korkuya kapld, byk
pimanlk duyarak Tanrdan af diledi ve geldii lkeye geri dnd...
sa ile balyan Hristiyanlkta eekle ilgili deerlendirmeler yle geliti:
Eek, inekle birlide, sa1 y doduu krete scak nefesleriyle starak
onun koruyuculuunu yapt.( Bkz. Kariye doum sahnesi). Gene eek nce
Msrda saklamak, sonra da Kudste yceltmek iin kendini lmsz klan
bir lmsz
(sa1y) srtnda
to-d.
sa kk
bir dii eein
srtnda zafer
kazanm bir
tavrla kutsal
ehir olan Ku
ds' e girdi
inde, halk el
lerinde, stn
sayg ve min
nettarlk sem
bol olan pal
miye dallo-
nndan ve ieklerden yaplm demetteri( Ramo) sailryarak onu karladlar.
sa1 mn binmeyi tercih ettii bu hayvann geni kulaktan bu
lunmaktadr. Onlar, sa* runki gibi lhi sesi iyi duyabilmek iin byle
yaratlmlardr. (Bkz. Kulak).

423
 Bu giri srasnda btn halk, esnaf sa' nn ayaklan altna gmleklerini
serdiler. Gmlek bizim derimize, yani bize, en yakn oian bir giysi parasdr
ve bu sahnede eekle zdetrilmitir.(Bkz. Gmlek)
sa Kuds1e orada lmek, k gmleine ve vizyona ulamak iin
girmitir. Eskiden Hristiyan aleminde her yl Eek Bayram ad ile br
bayram kutlanmaktayd. Bu maksatla bir eek, k gmleini simgeleyen
ve altnda deri gmleini saklayan(l) grkemli bir ekilde giydiriliyor ve
kilise iine sokularak gezdiriliyordu.
Eek efsanevi bir sessizlik grnm sergiler; o' nun suskun durmas,
dinlemesinin ayrlmaz bir paras olur..
Frigya Kral Midas' ta Apoilon' un gitarndan kan ilahi sesi iyi
duyabilmek iin eek kulakl olmad m?...

AT
At, dier
hayvanlara o-
^ ranla ok d a
ha yakn za-
ingihz At manlarda eh Arau at
liletirilmesine
ramen, dnyann her tarafnda beslenen ve korunan bir tr olarak
salam bir gelecee sahiptir. Filin aksine, yetitirilmesi bir sorun deildir ve
bugn bile modern makinelere vermek isremediimiz pek ok ii
yklenmektedir.

Atn insann i orta olarak baarsnn srr gllk ve hzllk

karmnda yatmaktadr. kzler ok glydler ve atn ortaya
kmasndan nce onlarla alyor, ar ilerimizden ounuonlara
yaptryorduk. kzler sabam ve ar yklarabalar ekiyorlard am a
hzl deillerdi ve uzun mesafelere gidemiyorlard. Dier yandan kpekler
hzlydlar am a onlardan oluturulan bir sr bile ancak pek hafif bir
yk, o da ancak dz arazide, ekebiliyordu. Oysa at hem insanlar hem
eyalar ok uzak mesafelere tamaktayd. Atn insanla getirdii en
byk arm aan hzdr.
nsanlar at srtnda ok uzaklara gidip dnyann kara paralarn istil
edebilyoriard. nceleri arabalarda ekilerek, daha sonralar drtnala

424
giden atlonn srtnda, eski dnyann atklannn ayak basmacfcklan yer
kalmyordu. nsann en esasl hayvan klesi gelmi ve insana daha nce
hayal bile edilemiyen bir hareketlilik salamt. Al, insan uygarlnn
yaylma arac alacakl. Ancak ne yazk ki, ayn zam anda insann daha
fada ldrlmesinin arac d a olmas kanlmazd. Savalar iin bu,
paha biilemez bir stnlkt: Atnn gvenliindeki bir oku crturduu
yerde dnp ldrc oklar savurabilirdi.
At hemen hemen her arazide gidebiliyor, nehirleri aabiliyor, tepelere
tvrAamyor, kilometrelerce yokj drtnala koabiliyordu. Emirlere duyarl,
birliine yatkn ve snrsz enerjisiyle hemen hemen kusursuz dosttu. Bizim
amzdan aln ehliletirilmesi insankm yapt en iyi Hayvan
Szlemelerinden biridir.
Ancak at iin bu szlemenin koullan giderek arlamaktayd . Silahlar
gelitike sava atanlar a t kam He ykomr oktu. At zaten mzrak ve kl
karsnda zayfl, ama buna bir de tfek ve bom ba eklenince hayvan
artk tmyle savunmasz katm oldu. Birinci Dnya Sava1nda yer almak
zere Avrupa1 ya dnyann drt bir yanndan bk miyondan fazla at
gnderilmiti. Bunlardan pek az doduktan topraklan bk daha grecekti.
Kym, akl almaz boyuardayd Savan bk gnnde 70001 den fazla af
lmt. Hayvanlar bomba ve arapnellerle havaya uuyordu. Savan
sonunu getirebilecek kadar talihli olanlara da m adalya verilmedi. ou
ya sava tutsaklarna yedirildiler ya Fransz kasaplanna et olarak ya da
Avrupa iftilerine, kesilip gbre yaplmak zere satkklar
Aann insan zekasnn rnleri olan gelimi silahlarla kyas
lanam ayaca ortaya knca durum dzeldi. Aflar cephe grevlerinden
alndlar. kinci Dnya Sava balarnda Polonya svarileri Almanlarla
arpmaya girdiklerinde son bir defa daha kullantdllarsa da, herhalde
dnyann en eit olmayan bu savanda atlar; tanklar ve pike yapan
bombardman uaktan karsnda tmden krldlar Atn sava atannda
uzun sredir ektiklerinin sonuydu bu.
At savata ie yaramaz olunca, ona kar tutumumuz da deiti.
Savaa son talihsiz giriinden bu yana geen elli yl iinde atn askeri
rol sembolik bk role dnmtr. Bugn sava atlan sadece trensel
grevler yapmaktadrlar. Ssl insan trenlerinin sabrl ortaklan olarak
daha nce hi olmad gibi kendilerine baklmakta ve
martlmaktadrlar. Filler gibi onlar da sevgiyle sslenmekle, am a bu kere
parlak boyalar yerine parltl bronzlar ve meinler kuHamtmaktackr. Tarihin
hibir dneminde olamad kadar sayg gren atn szlemesi yeniden

425
yazlmtr. At. yksek statye sahip bir hayvan olmutur artk. At olmak iin
yi bir zam anda yayoruz imdi, geimi iin hl almak zorunda
olabilir, am a imdi bunun karlnda ok yksek bir cret almaktadr.
Ata olan saplantmz belki de dier btn alan hayvanlanmtza
olandan fazladr. At sevgisi pek ok kimse iin bebeiikte, ok kk
ocuklarn bile binicilikte ustalk kazanmalar iin MidiHi atlan nn srtna
oturtulmalonyta balar. Bir atn stnde oturmak, hemen hemen baka bir
insan olmak demekdir : Biniciler daha yeni, daha hakim bir perspektif
keyfederler. Bu ortakln insanlar iin dl hem artan hareketlilikle
fiziksel, hem de psikolojiktir. Binlerce yl nce at ile binicisi arasnda
pekitirilen sk ba bugn hl canlln korumaktadr.
nsanlar alan atn yerine geecek olan yeni makinelerden le
balarda korkmulard. Bunlarn mucidi makineleri daha dost gstermek
iin glerini beygir gcyle lm t. Mekanik aralar giderek kabul
grnce hayvanlar do gzden dt.

GEYK VE CEYLAN
teden beri, etinden ok boynuzlan iin
avlanan bir hayvan olmutu. Httitlerde bir
hareketlilik, eviklik ve rkeklik sembol olmann
yont sra, gevi getirme tabiat nedeniyle
reticilik ilevini yanstan bir yaratk olarak
saygnlk grmekteydi. Bu ynden llerin
ruhlanna br dnyada elik edeceine
inanmakta ve onu bir ilh dzeyinde tut
maktaydlar. Alacahyk kanlarnda nl
kiilerin mezarndan bir hayli bronz geyik
heykeli karlmtr. Uzmanlar bunlarn da ayn am aca ynelik olduu
konusunda birlemi bulunuyorlar. Geyik burnundan soluyarak ylan
deliinden tkanp onu ldrmekte, boylece ylann dman olan
hayvanlarn arasnda saygn bir yer igal etmekteydi. Yunan mitolojisinde
Artemis' in arabasn eken hayvanlar gibi, Noel Baba1nn kzan eken
de bir geyiktir.
Hristiyan dncesinde geyik, eine bal bir hayvan. zellikle susad
veya eini kaybettii zaman, onu bulmak iin, vahi olduu kadar yrekleri
paralayc tonda bir inilti karr. lhi ein arlmas eklinde

426
yorumlanan bu ses, ISA* nin armha gerildiinde, ruhunu yardma
armak am acyla kard zdrapl sesle azdetirilmekte ve geyii SA1
nin atriblerinden biri yapmaktadr. Buna ilaveten geyik, banda tacfc
dal eklindeki boy-nuzlanyta, ge ykselmek zlemini yanstan bir aa
gibi de yorum-lanarak, gene ISA ile zdetirilryor. Kappadokya Zelve
Vadisi iindeki Geyikli Kiliseyi, byfesine bir sembolik yorum getirerek,
nceliyoruz...(Kiisel yorumdur)
t Bir nehri sr halinde gemek zorunda olan geyikler balann nnde
yzeninin sarsna dayarlar. Byiece onun su zerindeki arfcm
hafifleterek daha rahat yzmesini salarlar. Bu yardmlarn s br yere
liam caya kadar devam eritilirler. te geyiklerin karlkl olan bu
yardmlamGriar Hristiyanlk dininin genel felsefesine
uygun dmektedir.
Ceylan, geyikte varolan niteliklere sahip olmakla
beraber, zellikle gzleri ve baklarndaki anlaml
ve arpc gzettii sayesinde, bir gzellik ve
masumiyet semboldr. Ceylan Yunanca (gazel)
olarak adlanr ve (grmek) anlam na gelir.
evik hareket yeteneinin cfcnda hi bir
savunma arac olmayan ceylan, bk vahi hayvan,
ou kez bir aslan' n. onu boazlamak in stne
ktnde, kurtulma
midiyle son bir kez
etrafna, yatvanrcasma,
yal gzlerle bakn
masyla yaratt grnm, hayvansal arzular
altnda ezilen ve rpnan masumiyet' in de
bir simgesi oluyor.

BR BAKA YORUM:
Mitolojide geyik ormann kraldr. Gnmze
dek bir ok sytenpenin konusunu oluturan bu
hayvann suda vurulup lrken, gzlerinden ya
dkld gzlenmitir...
zellikle Htriler' de saygn bir klt hayvan -
olmutur. Nitekim AJocahyk1 ten karlan ~ . . . . .. ..
. . . . . . . , , . . . T . . Geyik zerinde duran bir Hitit
bronz dini tren aralar olan kutsal alemlerin x*nn m 14-13

427
ou, geyii ya d boa, ya d a boa boynuzlan aram d a ve gne
deki iinde, gstermitir.
" Anodoiuya zg dinsel ierikli gele-neklerde geyiin saygm bir yer
kazanman, onun Ana Tanna Kibeie1 nin dalardaki sembol oluundan
da kaynaklanyor. Bu nedenle olmaldr ki, geyiin ok bulunduu yerler,
rnein, Pessinus (Sivrihisar civan) kibeie iin kutsal tapmaklar olmutu.
Geyik Mm da da saygnl olan bir hayvan olmutu. Emir Sultan
(1^68-1429) mamiye mezhebinden ve Motta FenarT nln rencisi, ermilik
katma ulam bir zattr. Timur devrinde doast yeteneklere sahipti;
padiahlar sefere giderken onun eliyle kk kuanmaktaydar. te rivayete
gre bu ermi kii savaa at yerine bir geyftc stnde gidiyordu..

KPEK
Hemen btn mitolojik inanlarda, hatta
modem dinlerde bke, sadakat ve gvenin
tartlmaz bir simgesi olarak yer alr. zettikle
eski Msr1da, kutsal yerlerin tek koruyucu idi.
Yeralt lkesinin tanrs olan Hadet1 in nl
Kerberos1 u onun beki kpeidir. Grevi,
dirilerin ieri girmesini ve girenin ise bir
daha kmasn nlemek oluyordu. Bunun iin
kapda durupbavlyarak, l ruhlarm dehete drrd...
SerhoDionizos1un sadk arkada olan kpek, sahibine, onun ok itii
zamanlarda, elik eder ve evinin yolunu gsterirdi. Tababette itgHi baz
zelikleri nedeniyle, Esktap' n (Asciepios) da atriblerinden biri olan
kpei, baz yontularnda, Artemis1in yan banda da grmekteyiz.
Hristiyanln ilk dnemlerinde bir m aaraya snarak burada 200
veya 300 yl uyku halinde yaayan ve daha sonra mucizevi bir ekilde
uyanp hayata dnen (yecfi uyuyanlar) koruyan hayvann kpek
olduu, ayn efsanede dite getirilmitir.
slm gelenekler, kpekte yars er, yans da eytani olan 52 karakter
bulunduunu ileri sryor. Bu bakmdan bir kpei ldrmek, yedi inam
ldrmek kadar gnah saylr. Kpein, kedi gibi, yedi canl olduuna
inandr. Aslna baklrsa kpek, ok hassas olmann yannda, o derece

428
 sodric bir hayvanda. O1nun ovmak istemedii biri varsa, o d a sahibi oiur."
Kpek sahibini srmaz", ciMmizde yer alm kklemi bir deyimdir.
Anatomik olarak, insana en ok benziyen hayvann kpek olduu
Uei srlyor. Bu bakmdan onun kalbi de, tpk insann ki gibi, ok
duyandr. Bir kimsenin kardei yoksa, kpek onun yerine gemektedir. Bu
nun iin oimaUchr ki, kk ocuklar zellikle kpee kar daha evkatti
olarak yaklar ve onu severler..

Kpek Sami geleneinde LM MELE* ni simgeler. Yunan mi

tolojisine gre de. Athena lm tanras kimliine girince, rahibeler onun
top randa kpek gibi uluyorlard. Bugn bile dolunay* a kar havlayan
kpeklerin uursuz bir haber verdikleri pek ok halk kltrnde yaygn
olmutur.
Neoiotik ada, Ankara mzesindeki rekorotrksiyon ataihyk evi
duvar panolarnda gzlencHi gtoi, gmlmeden nce akbabalara
yedirilen cesetlerin etlerini dkdecfiklerinden, lm tannasra yardmn
etmekteydUer. Son olarak kpein aya kar havtamasryla, lmden sonra
ruhlarn aya gittii inanc badatrlarak, kpekle ay arasnda yakm bir
likinin varlndan sz edilmekteydi.

Aya Uk gnderilen canl yarahklann maymun ve bir kpek olmasnn

bu hayvanlarla insan arasnda dierlerine oranla daha yakm bir iliki
olmasndan kaynakland ileri srlyor...
i hayvanlar iinde en deerlisi kukusuz en uzun sre ilikide
- bulunduumuz kpektir. Kpekler yzyrilar boyunca bizim in pek ok i
yapmlardr Bunlardan ban eski gelenekleri srdrmek in konmuyorsa
da, kendilerine zg yetenekler iin modem kartlar olmamas nedeniyle
hl yerine getirdikleri pek ok anlama vardr. Krler iin gren, saular
iin duyan kpekler, dalarda insan kurtaran kpekler, uyuturucu
koklayan kpekler bunlarn arasnda saylabilir. Bu durumlarn her birinde
kpekler insan konukseverliini - snma, konfor, dzenli beslenme, tbhd
bakm ve dostluk- kabul eder ve karlnda bu zel grevleri yaparlar.
Hareket eden hayvanlan kontrol edebilmek iin hayvan kurnazl
gerekir. oban kpei de hl bizim iin almaktadr. Bu ok alan
hayvann smrld sorulabilirse de, gerek hi yle deildir. oban
kpeinin her hareketi kurt gemiinden gelmedir: Kurt srsym gibi
koyun srsnn evresinde dolamak; yere yatp bekleme; srnn lideri
olan obann deien tavrlarna annda karlk verme - bunlar hep kurt

429
niteliktedir. Sodece ldrme yasaklanmtr. Geri katar* doal avlanma
davrantandr ve ok deerli nsan - kpek ortaklna uydurulmutur. yi
bk oban olan bir oban kpei ideal bir Hayvan Szlemesi' nde
btn stekleri gnlk olarak yerine getirilerek kpek cennetine yaklam
saylabilir. Sry gtmenin baka bir yolu olmad iin oban kpeinin
rol imdk gvence altndadr.
Avustralya' da srnn toplanmas tmyle bir hayvan greviydi. Bu
hep byle katacak gibi grnrken yerel iftiler zenginleince bu grev
iirt helikopterler atattar. obanlar, srlerini gkyznden korkutarak
gden uan kovboylara dntler. Bunun sry hareket ettirmek iin
ok daha hzl ve etkin yol olduu Heri srld. Ancak baz iftiler
hayvan gtmenin bu modernlemi biiminin hayvanlan rkttn
grdler. Hayvanlar strese kaplp zayflamaya balamlard. Bu durum
srarla devam edince helikopter projesinden vazgeildi. Atlar yeniden eski
grevlerine dnnce srler skna kavutu ve hayvanlar semirdiler.
Bugn ibandaki AvustralyalI hayvan srcleri grdmzde nostaljik
bir manzara seyrediyor deiliz: At kullanm iyi ve ekonomik bir yntemdir.
Daha az gelimi lkelerde hayvan altrmak basit gereklilik sonucu
olabilir, blgenin yoksulluu modem makineler alnmasn olanaksz klabilir
;am a Avustralya1 da bu, bk yanl kararn dikkatle dnlp
dzeltilmesine dayanan bk seimdir.
lerleme heyecanyla sk sk byle yanllar yapmaktayz. Biz hep yeni
bk ey icat eden merakl kk maymunlarz. Ama zaman zaman eski
artanm yntemlerin de en iyi olduu ortaya kar.
nsan yaratclnn kpein doal becerileriyle baa kamocfc bir
alan da uyuturucu madde saptanmasdr. Uyuturucu koklayan bk kpei
seyretmek usta bk sihirbazn ok g bir numara yapmasn seyretmeye
benzer. Tipik bk gsteride uyuturucu sk sk kapatlan kabn bk selofan
pakete konur. Paket baka bir pakete, o da bir kutuya yerletirilir. Kutu
da skca kapatlp branda bezinden bir posta torbasna konulu ve torba
birbirinden farksa 40-50 torbann arasna kartrlr. Koku alan kpek bunu
bulacak mdr? Saduyu bunun otarmyacan sylerse de, kpein burnu
bu kere sanl paketteki uyuturucunun kokusunu alr ve hayvan torbay
heyacanl bir sevinle yakalayp ekitirir. Eki olaya yaklaan bilimsel
herhangi bir yntem yoktu.
Uyuturuyucu kaaklarnn kurnazlktan kpein burun hcreleriyle
baa kamamaktadr.

430
 Hayvanlarn bizim hizmetkarianma olarak altktan btn bu Hayvan
Szlemelerinde anlamofann ne kadar adaletti olduunu kestirmek
gtr. Bir hayvann strap ektiini anlamak kolaydr, am a om rt adaletsiz
bir ekilde smrlp smrulmediini saptamak gtr...

AKAL
Mezarlklarn etrafnda dolap durarak
llerin banda ulunmas ve kadavra le
beslenmesi, akal' n kurt gibi bir melnet
hayvan olarak tannmasna neden olmutur.
Baz Hint metinleri akal' iddetli arzu,
alk, merhametsizlik ve ehvet dknlnn bir sembol olarak
tantmlardr.
akal, bir Msr tanrs olan Anubis1in sembol olmutur. Anubis1n vahi
kpekten olutuuna inankfetndan, bu tanr srekli akal kafal olarak
gsterilmitir. (Bkz. Kariye Son Mahkeme Sadmesi)
Aslnda gerek akal Msrda yaomamaktodr. Onun yerine kurt
grnml babo vahi kpekler vard. Bu hayvanlar saldrlarnn ok
sratli oluu He n salmlard. Srekli dolarda ve mezarlklar civarnda
dolamaktaydlar. Bu balamdan akallar kendilerini llerin bakmna
adam ve onlan br dnya yolculuunda gzetim attmda tutan
hayvanlar olarak kabul edilmi ve kendilerine * Nekropol S enyr" ad
verilmitir.

DEVE
(A n s ik lo p e d ik b ilg i)

Genel olarak tek ve ift hrgl olarak

ikiye ayrlr. Tek hrgllere Hecin Devesi
denilir. Bunlar Afrika llerinde yaarlar. Asya
devesinden daha tad koar, alk ve su
suzlua daha dayankl olurlar. Asya develeri,
bu ktadaki llerin belki de daha uzun
olmasndan, iki hrgldrier. Zira hrg bir
devenin, srtnda tad, bir ya, yiyecek deposudur, yiyecek bulamad

431
sre iinde, bu sayede yaamn srdrr.
Develerin ikembelerinin eperlerinde su
keseleri bulunur, itii fazla suyu burada
depo edebilir. Tek hrgl develer gnde
185 litre su iebilirler. Arlklar 400 kg.
Kadardr. Normal olarak 300 kg. Arlnda
bir yk rahatlkla taydDUirier. Genellikle,
tama arac, eti, ya, derisi iin beslenen
devenin st ekittp, rroyatancintarak kuma
elde edilmekteydi. Develer, trlerine gre, 25 - 35 yl yaabilirler. Gnde 40
km. Yd yryen ve ( l gem isi) diye adlandrlan devenin yry hz
1 2 - 1 5 km7 t.tk. eski dnemde kervan in en uygun bulunan devenin
bugn dahi Anadolu' nun scak blgelerinde, az da olsa, bir tama arac
olarak, biraz da geleneksel deve grei iin, rettkderini grmekteyiz.
Devenin eti yenilir ve islmda. kurban edilmesi dndendk. nc bir
deve tr, zellikle Kuzey Afrika Cezayir1de yetitirilen bir devedir. M ehari
ad verilen bu develer, daha hafif bir formasyona sahip olduklarndan,
yarma am acyla kuriantrtor ve hi durmadan gnde 200 km. Kadar
yol yapabilirler. Kervanlarn banda daim a bir eek yrr ve kervann
yry karam ayartar.normal olarak 30 deve iin bir eek ayrlr...
Kervanlarn balca yk hayvan olan deve Dou ve Bat lkeleri
arasnda kltrn de tanmas ve uygarttdann al- veriinde en nemli
rol ve hizmeti gerekletirmitir.
DEVE KERVANLARI: Yzyllar boyu Do dan Bat lkelerine kftr ve
zamann uygarlk gelime rNlerini tayan vasta olmulardr; te deve
bu insancl hizmetleri veren ve slenen mbarek yaratktr..
Her yk hayvannn insan uygarlnn ilk gelimesinde katks olmutur.
Eek ar bir harekettlik getirmitir, ancak bir kusuru vard: Ayaktan ok
kkt. Bu nemsiz gibi grnebilir am a uygarln ortaya kmaya
balad Ortadouda topran byk bir ksm yumuak kumlu ld. Bu
d a eek iin byk bir handikapt. l yolculuklarnda kumlu arazide
kolaylkla adm atabilecek byk ve dz ayakl yeni bir ortaa, yani
deveye, ihtiya vard.
Bugn piramitleri gezen turistler in deve, manzarann ayrlmaz bir
parasdr; am a eski Msr1da ln bu byk gemisinin hi yeri yoktu.
Msr dilinde deve szc bulunmuyordu ve deve Grek- Roma d
nem inde' ilk kez grndnde Msr uygarl artk bin yandayd. Deve,

432
eek g b i ehliletirilecek bir hayvan saylmyordu. Oysa gebe Araplarn
komu llerde devenin hareket yeteneklerinden yarartandklan gaz
nne atnocak olursa bu artc bir eydk. Msr" n eski alarnda de
venin hi yer atmamas bazlarnca zet bir tabu sonucu olarak
grlmse de. uzman hayvanalar olan tasrklann deveyi kt bir yahnm
olarak dndkleri anlalmaktadr. Bunun iin pek ok neden vard.
Verimli Nll havzasnn otiaklan devenin doasna uygun dekdi. Deve
zengin bir ortamda gelimez ve eitti hastalklara tutulur. Aynca, belki de
g^l kokularndan dier ifttik hayvanlarn rahatsa ettikleri de sylenir
ve bu da Msrllarn iine gelmezdi. Develer byk, hantal ve eitilmeleri
g hayvanlardr ve zaman zaman da ok tehlikeli otabttrter. Bunun
dnda d a ok yava reyen bir trdr.
Bu nedenlerle deve eski Nil boyunca yk hayvan olmam, ve daha
sonralar, blge kuraklamaya balaynca, dnyann bu blgesinde de
grlmeye balanmtr. Baka yerlerde ise uzun sreden beri gebe
kabilelerin deal hayvan dostu olarak yerini alm bulunuyordu. Kk kez
gney Arabistan1 da 5000 yl nce ehliletirilen deve, o dman l
blgelerinde insan topluluklarnn bakca utaysn ve tama arac
olmutur. Deve, yalnz tama ve binek hayvan olmakla kalmayp st, et
ve giyecek da sotamaktaydL Gbresi bBe yakacak olarak kuHantfryordu.
Uzak mesafelere insan ve yk tayor, insan etkinliini o gne kadar
grlmecflk bir hata yayyordu. Mal ve fHdr deitokuu yaygrtayordu.
pazarlar oluup geliiyordu. Deve kervanlar byk boyutlu gebe
yaylmasn mmkn klm, ticaret domutu.
Dier ehli hayvanlarn develere kar olan garip nefretinden ilk
savalarda yorariantmaya da balanmt. Eski Persler kortlannda ok
sayda att grp de savaa develeri srmeye karar verdiklerinde bk
rastlant sonucu bu rol fark etmilerdi. Tm yk develerinin yklerinin
boaltlp biniciler iin semerlenmeleri emri verildi. Sonu grkemli bir zafer
oldu, develer yaklanca dmann atlan panie kaplarak kamaya
batadttar. Bunun nedeninin hayvanlarn ki gvdeleri m, yoksa keskin
kokulan rm olduu bilinmiyor am a nemli olan devenin ilk savalarda
yararl bir gizli silah olduunun ortay kmasyd. Bunun dier bir avantaj
daha vard : Sava atlarnn korkulan giderilip develeri kovalamalar
salansa bile, byk ayakl l hayvanlan hala kumluk araziye koyoriar
ve broda gvencede oluyorlard. Atlarn toynaktan kumlarda kayarken
develer uzaklap gidiyorlard. Eski uygarlklarn askeri liderlerinin deve
blkleri kurmalan bundan sonra balamtr. Bunlaria Araplan kendi

433
topraklarna kadar kovalayp yenilgiye uratabilyoriard. Bytece develer
giderek blgenin her tarafna yaylm oklu.
Ayaklarnn geniliinin yan sra develerin suya gerek duymadan uzun
mesafeler aabilme avantajlar da vardr.. lde iki su kuyusu arasndaki
300 mili aan develer konusunda elimizde gvenilir bilgiler
bulunmaktadr. Sahipleri buna memnun oluyorlar, ancak develerin bunu
nasl baardklarn bilemiyorlard. ok kimse develerin iinde bir tr yedek
su deposu okluunu sanmlarsa da, durum hi de byle deildir. Deve
bir* kerede ok byk miktarlarda su iebilir - tm arlnn te biri
kadar- ve bu su normal yollara hcrelerine geer. Devenin sim, yakc
l scaklnda bile su kaybn nleyebilmesidir. Bunu vcut ssn gndz
ykselterek, gece serinliinde de drerek elde eder; susuz kald
zamanlar ss 6 derece oynayabilir. Bu sistem soutma ihtiyacm azattr
ve sonuta nemli miktarda sv korunmu olur. Aynca devenin bbrei
ieme yoluyla su kaybn nlemede ok etkindir ve hayvan vcut
arlnn drtte biri kadar - dier memelilerin iki kat - su kaybna
dayanabilir. Bu yzden bu hayvann dnyann her tarafndaki l
insanlar tarafndan bu kadar ok kullanlmasna amamak gerekir.
Pek ok yerde hl alan deve vardr. Bu hayvanlardan 14
milyonun yalnzca llerde deil, kasaba ve kentlerde de i grdkleri
saptanmtr. Bu dayankl yaratk insani ilerin pek ok alannda nemli
bir hayvarV ortaktr. Ancak ekme gcnn gerektirdii alanlarda baka
bir hayvana htiya duyulu. Dnyann baz yerlerinde kzler Hk balarda
saban ekmek iin kutlanlmtr. Eski alardan kalma eyalarda bunun
binlerce yl nce batacfc grlmektedir. Ve modem traktrn ortaya
kmasndan sonra bile, pek ok lkede kzler ar ykleri ekmek ve
srklemek iin kullanlmaktadr.
nsan ve hayvan birbirlerine balyd ve ii eit olarak paytarlarck;
dnyann makinelememi yerlerinde hl olduu gibi. Bu bir efendi - kle
likisi deil, ar ilerde eitlik flikisiydi. Bu tr hayvanlar doann
deitirilmesinde yardmc olmulardr. nsan liderler daha istekli olduklar
2aman, hayal ettikleri yeni eylere ancak hayvanlann adale gc He
kavuabilirierdi. Saraylar ina edilir, savunma hatlar kurulur, sokaklar yaplr,
ve gelimekte otan tarm iin en nemlisi, daha yarad sulama sistemleri
yaratlabilirdi. Bu yeni liderler gl hayvan dostlaryla topra daha kolay
ileyebilirlerdi. Hayvanlar iin bu, eski uygarlklarn kurulmasna yardmc
olduktan sre iinde, srekli alp pek az dinlenmek demekti.

434
 KE
(Ansiklopedik bilgi)
[Gevi getiren ift trnakl hayvanlardr. Koyuna oranla daha sekidir,
beyni daha gelimitir. Tek olarak da yaar, daha dayamkh ve zgr
ruhudur. Koyun dnyada evcilletirilen ilk hayvandr, ancak sr halinde
yaamay sever. Kei M. 3000. Yllarnda ve srdan nce
evcilletirilmitir.

Erkek keilerin boynuzlan daha uzundur,
diisininki daha ksadr. Tevratta ad geen arap
ve su kaplan kei derisinden yaplrd. Kei
koyundan daha fazla st verir. Bitkilerin yeni
yeeren taze yapraklarn yediinden, ormanlara
zarar verir.

Anadolu'da genellikledabk blgelerde grlr.

Eti, bu blge hatknn yiyecek gereksiniminin byk
bir ksmn karlar. Ancak alk olmayanlarn barsaklarnda rahatszlk
yapabilir. Erkek keinin eti daha makbul tutulur. Falclk (bicilik) la ilgili
ilkel uygulamalarn zeMkle kei yetitirilen blgelerde gekmesi dikkat
ekicidir.
Ankara1 da yetien tiftik keilerinin dnyaca tannm <er ismi
M o h et dir.

Da insan da kei gibi inat olur derler I..]

Erkek kei yani teke tpk ko gibi o da, doumun, yaam gcnn,
ehvet arzusunun ve bereket in sembol olmutur. Ancak bu zdetirme
kimi yerde syle bir kartl d a yaratyor: ayet ko, kural olarak, gndze
ve gnee aitse, teke1de ou zaman gece karanl ve ayla ilintilidir,
sonuta, trajik bir hayvan olur. nk adn szck olarak bir sanat biimi
olan trajediye vermitir. Aslnda trajedi, Dionizos trenlerinde bir keinin
kurban edildii ayinlere elik eden bir arkyd. Teke zellikle bu tanrya
adak oksak kurban edilen bir hayvand, bu tann nn tercih ettii
hayvand. Typhon Zeus* le m cadele srasnda Olympe e saidmp tanrlar
korkutup karrken, kei ekline metamorfoza uram ve Msr* a kamtr.
Adnda onun snd bu lkede tapnaklar bir kei tanrs adna kurulmu
bulunuyordu.

435
 Grekler bu tanry PAN olarak adand*m lard. Yunan ruhani liderleri
keiye tapyorlard.
Anadolu'nun gney bahandaki LKYA blgesinde arazi yaps ve bitki
rts nedeniyle daha ok kei yetftfrikfinden TEKE YARIMADASI
olarak adlandrlmtr.

KUZU
, Akdeniz uygarlnn hemen hemen btn
aamalarnda, ister tanma bal yerleik, ister
gebe oban topluluklarda olsun, Mk doan
kuzu tertemiz beyazfe He, bir zaferi mjdeler
gibidir. Tekrara domann galibiyet ve baarsn,
hayatn lm zerindeki zafer olgusunu so
mutlatrr. Hristiyanln balang dnemlerinde
sa iki, * Tanrnn kuzusu 1 denilmekteydi. Nitekim
Jean ncilinin bir blmnde, vafttzci Yahya* mn sa in "te dnyann
gnahlarm anndron kuzu*, dediini yazmtr.
kinci Aya Sofya1nm frizlerinden birinde de grdmz kuzular sa* ya
inananlar simgeliyorlar. Bu kuzular O nun bulunduu kaynaa doru yol
olm aktalar...

FARE
zellikle Yunan ncesi Akdeniz uygarlklarnda,
kstebek ve ylan gibi, yer altnda yaayan hay
vanlara edeer tutulmutur. Freucf un Kodesine
gre, zellikle a kald zaman daha hzl bir
cinsel birleme istei duyar ki, bu Darwen' n kalrtm teorisine de uy
maktadr . Gene Freud, farenin gerek bu davran gerekse kuyruunun
grnm nedenleriyle, kadnlan etkileyen bk hayvan olduunu Heri s
rer. Fare ok yavru yapar. Pislii ile tannmakla beraber geceleri sessiz
ve sinsice dolamasyla, alk, hasistik ve hrsl olu karakterini simgeler.
Ama bunlarn yannda, zellikle Japonya, in ve Slbkyoda, dourgan o-
lan dier hayvanlar gibi, bolluk ve bereketinde gstergesidir. Nitekim X II.:
XV. Yzyl yapm olan Uzakdou lkelerinin porselen kaplarnn stnde,
bazen bir fare resmi grmemiz mmkndr. (Tpftapr Mzeti)

436
 ityoda1 da tarv Aponon (Smintheus) ismiyle de aralyor. Bu szck
aslnda fare' den tremitir. Bu bakmdan ApoNon farenin sebep olduu
veba hastal Be de ilikili olduundan, Truva nlerine gelen Akha
ordusunu korkun bir veba hastal kmp geirmitir. Apollon te yandan,
fareleri kovan bir koruyucu tanndr; haatn verimli ofm asna yarckma olur.

A
KSTEBEK
Kr deildir am a gzleri pek az grr. buna
karn yerin altnda, gayet muntazam labirentler
kazp, orada yaamn srdrr. 15 -20 cm. Kadar Kstebek
uzunluunda olur. Bir gecede 30 cm. Uzunluunda tnel kazd
saptanmtr. Askiepios (Edclap) tapmaktan in bir model ttrm olan
kstebein yuvan, aa yukan, izilen ekle benzemektedir. Tahtlara
musallat olan ve baz bitkilerin kklerini kemiren bcekleri yedinden.
yarart ynleri de bulunur.
Kstebek yeralt tam larnn yaodi
yeri, ona att tm sstan bilen tanyan bir
hayvand*; o tm gcn topron
nimetlerinden alr. Bu adan ylan gibi
bir TOPRAK KLT hayvan olmutur.
Onda hastalklara ifa salayan baz
zellikler olduuna naniimaktayd. Ger
ekten batl inanlarn srdren baz
evrelerde, hastalara kstebek etinin ye-
dirikSini duyarz. Bu ktte (tapnma),
taraftar olup onu destekleyen kimseler, kstebek aracth ile sonsuz
yaamn sreceine inandktan yeralt dnyasnn karanlklanna dalacak ve
bu sayede oraya girmeden nce, bu dnyann baz gizlerine sahip
olacaklardr...nk kstebek zaten bu srlan bilmekteydi..Bu kanmm
varbm ilgin bir ekilde kantlayan rnei, Bergama Asclepton1 undaki
elesfor tapnamdp buhjnuyor.(flta. VMon ve Bergama)
Sokk tanns Asdeptos' un olu olan Tetesfor, ryalarn yorumcusu, ayn
zam anda bir kstebek tanns idi. Bu klt Anadoluda Asclepiostan daha
nceleri vard. Dairesel planl ve ats ylan eklinde bir bordrte
evrelenmi dan butapnan ortasnda ve baz yorumaJann h a y a t
a a c n n gvdesi" oiaraktanltetedttderi ana pityenin etrafndaki rya

437
odalarnn, bir kstebein yeratodaki yerleme dzenine benzetdiini Heri
sryorlar...

YILAN
nsan uzun sren bir genetik gelimenin
sonunda, ykan ise bu gelimenin balarnda
kaldndan, birbirine taban tabana zt
yaratklar olarak kabul edilirler. Ne ty, ne
de ayaklan gelimemitir; duyma organndan
da yoksundur. Ykan, dier canl yaratklardan
farkl olarak, hem d * . hem de erkek ka
rakterin imajn yanstr ve gereinde her iki seksin de roln oynar. U-
zunlamasna grnm ile falk, kvrlpdairesel bir duruma girince de
diiliin yaps ve sembolizmineuyar. Ama genel anlam da, psikanalist
ekole gre fallas1 andrdndan, daha ok erkeksi bir simge olur.
Bunun yam sra ylan, emberin (dairenin) dinamiidir; sreklilik gsteren
hareketlerin de semboldr.

Ylan ve ate; Her ikisi de ayn zam anda olumlu ve olumsuz iki olayn
simgesi olmulardr. Birincisi hikmetin, er1 in ve eytann. dieri ise ak ve
kinin..
Romal ieron, " Tann hereyi insanlarn yararlanmas iin
yaratmken, u bir sr engereklerin, sevimsiz mahlukkann da var
olmasna neden gerek duydu acaba? " demitir. nk o devirde, ylana
kar artk fiziki bir nefret ve korku duyulmaya balanmt. O* nun esrarl ve
mitolojik devri kapanm ve onunla ilgili tm inanlara, batllam gzyle
baklyordu. Ama ylan eski Msrda en kutsal hayvanlardan biriydi. Nitekim
gne ilhlarnn alnnda gzlkl bir
ykan, Yunan ilh heykellerinin kai
delerinde de, ou zaman reklenmi
bir ykan bulunduunu grmekteyiz.

Msr kraliesi lOeopatra da ykan

zehiri iip intihar ederek, yaamna son
vermeyi yelemiti. Hermes (Merkr) ve
Askiepios1 un asalarnda birer ylan
sanldr. nk ylan, kstebek gibi.

438
topraa en yakn bir hayvan, tm yaamn TOPRAK ANA1 ran barnda
srdrdnden, tam anlamyla bir toprak tanrs idi. o, topran hayat
vericllii ve dourucuiuuna smsk yapk olup, onun gerek sahibiydi..
Bu inanca sahip toplumiarda, zaman inde, RUH YILANI bilincinin
egem en olduunu gryoruz. Ruhun lm annda azdan bir ykan gtoi
kt sanlmakta, genellikle mezarlklarda yaadndan, kokmu cesetten
yeniden kan yeni bir yaam kayna oluturduuna inanlyordu....
Ylann ylda birka kez deri (gmlek) deitirmesi, onun bu ekilde
srekli kendini yenilemesi ve sonu olarak, lmsz yaamn veya lp
yeniden dirilme dncesinin gstergesiydi.
Ylann blnen bir parasnn, kafa olmadan d a, gene canlln
korumas, onlann bu inanlarna daha da inandrc etki yapmaktayd. te
ykann gerek d grn, gerekse davrantan insanlar bir hayli
etkilemi ve sonuta sihir ve bynn en yakr ve sevilen bir hayvan
olmutur.
Kobra gsterileri, ylan muskalar...nn bu inantan kaynakland ileri
srlyor.
Ylan, ssl, zellikle kaypak gvdesini gizlice, sessiz ve sinsice hareket
ederek sokukabilme yeteneine sahiptir. Nitekim nce bir kadn, yani
Havva1 yi kandrp batan karm ve bytece dnyann ilk gnahn
ileyerek. Adem* le birlikte cennet1ten kovulmalarna sebep olmutur. Ama
bu cezasn, o da, gnahkar tannmakla, demektedir.(yom? metnine bkz.)
lkel dinlerde hayvann kendisine tapnlmaz, tam nn kutsal gcne
taranan bir grnm ya da bedeniemesi saylan bir hayvanda ortaya
ktna inanlr. Tanra Athena* ran iareti bir bayku olmutur.
Bereket tanrlar boa biiminde betimlenir. Dinsel ikonografilerde,
ncil yazarlar bir hayvan biiminde de resimlendirilmilerdir.(sfc/ Gmf
Manastn)

Psikanalitik ekole gre ylan erkein falls' n simgeler.

Eski Minos uygarlnda (M..Ifl bin) EV TAPINAKLARI bulunuyordu.

Burada tapnlan ey YILAN TANRIA idi.lk ylan kltnn bu . alarda
balad leri srlyor. Bu insanlar ylan' tn len kimsenin ruhunu temsil
ettiine inanmaktaydlar. Ancak zaman iinde bu grte nemli bir
deime olmu, o her zaman llerin temsilcisi deil, aksine, gerek eski

439
gerekse gnmzn halkbiliminde, evin koruyucusu olarak benimsenmitk.
Nitekim, bugn Yunanistan' da, ylana hala EVN EFENDS cftyerek, adak
sunanlarn varln bildiimiz gibi, Anadolu* da, zellikle Gney - Dou
(Herimizin baz evlerinde ylan beslendiini ve bunlarn eve uur, bereket
getirdikleri ve sUartn bekiliini yaptklarna inanlr.
Gnmzn Malenezya dilinde, ( sonsuz yaam) anlamna gelen
deyim, tam tamna ( deri deitirmek) demektir.
Ylan, eskiyen derisini yenilemek suretiyle, gen kalabilmek iin srekli
hamleler yapmaktayd. nk yabkn belirtilerinden biri de derinin buru-
masdr. Nitekim
Yunanca ( g e -
ros ) szc
hem deriyle l
gilidir hem de
ihtiyarlk anlam
na geimektedk.
Filozof to& o
ylann gs
kemikleriyle ( Toraks ) ayn gnlerinin sayamn ayn olduunu ortaya
atmtr. Asktepios ( Eskiap )' un Epidor4 dala tapnanda bcAman
yaztlardan renildiine gre, ylan bir tann dzeyinde saygmkk gren,
kadmlan ayartp mkarma geen bir yaratk olarak dlenmekteycK. Nitekim
bu konuda yle bir olaydan sz ed ilir: Ksrlna umar arayan bk kadm
bk gn Asklepioc tapnana gelir ve tapnan kiradan gerei, geceyi
orada geirir. Geceleyin dnde, tanrnn, elinde bir ylana yanma
sokulduunu grr ve gya bu ylanla ilikide bulunur ve dokuz ay sonra
da ikiz olan ocuu dourur!.. Bu sylenceden kanian sonu, tanrmm,
kendisine inan duyan kodm, (ylan a rac l le) gebe brakmasKkr.
Asktepios ta-pnaklannda yetitirilen ylanlarn dourtucu gcnn bu
hayvanlarn deri deitirerek, yaamlarm yenileme yetilerinden
kaynaklandn kabul etmek mmkndr. Ylanla ilgili bk hayfi yk
bulunuyor. Bunun iip olmaldr ki, "ylan hikayesi * deriz... Bunakardan bki
de, Byk skender1in babasnn o daha domamken bir gece eve
geldiinde annesi Oiimpkzs , koynunda bir ylanla uyurken grddr.
M.. IV. Yzyldan itibaren, Yunanistan adalar ve Bergamada, Asktepios
tapnaklar kuruldu. ApoHon' un olu olan Asklepios bir salfc ve ayn
zam anda ylan tarryd. Ylana kar duyulan sayg ve gven bu

440
mitolojik tanrnn kiiliinde sembotomiti. jym ve dinin bir arada
bulunduuna tank olduumuz bu reabilitasyon merkezlerinde, kutsal
tnel cye adkandnian bir yer att geidi bulunuyor. Bugn bu salk
kurutularnn EptdoT dan sonra en nls olan Bergamada ki Asklepion'
da grdmz gibi, ad geen tnel, yuvarlak planla ina edilmi olan,
dier bir tapnaa kadar uzanmaktadr. Bu tapmak se nekahat dnemi
ve rya tabirleri tann olan, Atklepioc1 un olu Tetesfot a atttk. Ruh
hastalarnn rya grmek iin geceyi geirecekleri bu tapm aa giden
trselin biimi, sanki bir ylann yer altnda oyduu yola benzetilmek
istenmitir.
Lo bir ekilde yer yer aydnlatlm olan bu yoldan yryenler, ksmen
ipnotize edilmi bir halde sanki bir ylan eliinde, onun yuvasndan
geer gibi artiandnlryortard. te yandan, tepedeki pencerelerden rahip -
doktorlar diyebileceimiz grevlilerin sesle yaptktan telkinlerle, de
psikolojik bir bask altnda tutulmaktaydlar. Uygulamann bu ve bundan
sonraki aamas zerinde phesiz deiik fikirler ve yorumlar Heri srlyor.
Bizim ekleyeceimiz bir baka uygulama, tedavi yntemleri He HgiH
telkinleri yapan rahiplerin, bu arada hastaya, hastaneden knca (
d e y e c e i paray nerdii lo a a la c a e czan en in adresini d e
hatrlatm as olacaktr, komisyonunu (!) alab ilm esi i in ... ) Aynca,
Telesfor1un aym zam anda bir kstebek tanrn olmas nedeniyle hastalarn
rya odalarna ekildii bu tapnan organik olarak bir KSTEBEK
YliVASTna benzetHdii varsaymn tekrar belirtmek istiyoruz..
Rya odalarnn bulunduu bu mekna d a aym ekilde, su sesleri ve
k oyunlaryla oluturulan, farkt bir hava verilmekteydi.
Bilindii gibi, ylan ve kstebek, bu iki hayvan, daha ncede
deindiimiz gibi, srekli olarak toprakta haimeir oimaktadrtar. Bu
bakmdan onlarn yer alt dnyasnn srtarm bildii ve insanlan oraya
gtrecek yetiye sahip olduuna inanlmaktayd. Aynca topraktan g ve
feyzalmaktodrtar. Toprak ise reticidir, berekettr.bunun in kutsaldr,
saygnlk duyulan bir maddedir.
Asklepios tapnann kuzey koridor diye adiandmtan ve kk
tiyatroya giden ksmnn tabam da ta deli deildi. Nedeni, burada
kou d a yapan hastalarn dorudan doruya topraa basmalarnn
istenmesine balanyor. Asklepioniarda, su, toprak, amur ve gne
banyosu, spor ve dier uralar, okuma mzik, tiyatro, ibadet...gibi bu
gnk modem reabilitasyon kurulularnda uygulanan, (kendi kendine

441
te lkin suretiyle te d a vi) yntemlerinden bir ksmnn ilkel rneklerini
grmek mmknd.

Bir yabanc yazar, kutsal tnel iin, Buras, mitsizlie denleri

karanlktan selamete gtrp karan bir yol olduu kadar, bebein
rahminden sonra va jin a d a ta kip e tti i yol gibi d e dnlyordu! '
diye yazyor..

Bu veya buna benzer yorumlar sonucu ortaya ahlan fikir ve grler

iin, okuyucularn hogrne snarak, kitabn banda da peinen iaret
ettiimiz gibi. Voitaire1 in u szn hatrlatacaz : Fikirlerinizi o-
naytam yorum , a m a bunlar sylem e h rriy etin i son nefesim e
kodar sayg gstereceim !..1

Sultan Ahmet Hipodromundaki YLANU STUN, M..V. yzylda

Yunanllar tarafndan, Persler zerinde kazandklar ezici galibiyetin, zaferin
ansn yaatmak iin, Delfe* deki Apollon tapnann nne dikilmiti.
Sonra bu yapt stanbuT a getirildi ; bir sre Ayasofya1nn nnde kalp
bugnk yerine yerletirildi.
Sava ganimetlerinin metal paralarnn eritilmesiyle oluturulan bu
stuna birbirine sanl ylan eklinin verilmesi, ylann yukarda belirtilen
anatomik ve biyolojik zellii ile ilgili olduunu ve bu nedenle de,
kazanlan bu zafer sonrasnn Yunan ordusu iin bir yenilenme ve ye
niden glenme balangcnn bir simgesi olduunu, arynca, ylanlarn 29
kvrm yaparak birbirlerine sarlmalarm da, ayn gn says ve yknn
gs kemii says He Hikili olabileceini, sanyoruz. Ancak bu 29
saysnn, yaplan savan sresi, ya da bu savaa katlan kolonilerin
saysn iaret ettii de ileri sriyor.(flfcz. stanbul Hipodromu)
Yarodl (genese) sylencesine gre Tanr dnyay yarathktan sonra,
Ademle Havvay cennet bahesine yerletirdi. Onlar Hayat Aac He BHgi
Aacnn dnda, dier aalarn meyvelerini yiyebileceklerdi. nk,
Hayat Aacnn meyvesini yerlerse sonsuz yaama. Bilgi Aacmnkini
yerlerse, Tanrlar gibi, iyinin ve ktnn bilincine ulaabileceklerdi. Derken,
Bilgi Aacna trmanan ylan nce Havva1y, yasak meyveyi, yani sonsuz
yaam sembol olan (elmay) yemesi iin kandrd. Aslnda ona
dourganlk, analk, hayat vericilik yetenei vermiti. Nitekim * Havva*
szc " h ayat verici" demektir. Havva da bu meyveyi Adem' le
paylat. Tann da bu nedenle, onlan cennetinden kovdu.

442
 # bu inantan kaynaklanm olmaldr ki, ncil ylandan, insanlarn
yolunu saptran BLS ve EYTAN olarak sz eder. Adem Havva1y kans
bk. Bunun iin ykan m Havvaya cinsellik bilgisi verdii de akla geliyor.
Daha sonra Havva ykann ban ezer. Bu davran Havva1nm cinsellie
kar bir tutumu veya, Hk ocuu ve sevgilisi olan Caln' in bakcln
slenmek istemesi, eklinde yorumlanarak aklanmaktadr...
Ykanla ilgili tm bu yaklamlar ve yorumlar Hristiyanla kadar
deiik biimlerde uzanyor. Hristiyanlk ykan sevmemi, hatta onu
kariettemi ve bu nedenle, onun ba dman okan domuz, kartal, geyik,
kirpi... gibi hayvanlara sempatik bir yakkamn gstermitir.
Aslnda ykann en can alc yeri, onun ba olduundan, bu ban
ayaklar altnda ezilmesi veya herhangi bir ekilde kesilmesi, iyinin ve iyi
olann ktl ve kty yok etmesi kadar, bir kahramanlk simgesi
oksrakta vaftiz panosunda bir leylein dere iindeki bir ykan gogakad
ve Soint Georges (Sen Jorfl u ou kez at stnde ve valye kyafetinde,
ylan veya ykan biimindeki bir canavar ldrrken grmekteyiz, Saint
Georges' un amblemi kartald ; kartal ise ytfanm bata gelen
dmanlarndan biridir. Ylan bann ayaklar altnda ezilmesi Hristiyanlkta
yaygn bir simgedir.

Tanra Athend nm hmna urayan Medusa1 nm salar da ykana

benzetilmitir. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi orta salonda grlen,
Hitit gk tanrsnn bir ykanla mcadelesini (LLUYANKA) , baz evrelerin
yorumsal okarak, Saint Georges* la zdetkdklerini reniyoruz. Eski Hint
' rahipleri, Havva* dan nce yaratlan ilk kadnn yan ykan olduunu ileri
srmekteydiler.

Hristiyan inanlarndan oluan geleneklerden biri de VAFTZ* dir.

Onlarn dnlerine gre, insanlar nce gnahkar olarak
domaktadrlar. Bu bakmdan vaftiz edilmemi ocuklar sanki bir ykan
gibi nitelenmekte ve ayet vaftiz olmazlarsa, tekrar yHana dnp
kaybolacaklarna ina-nlmaktachr.

Aslnda llerin .ykanlarda cisimlenmesi, insanln ortak kalt okan bir

inantr. Bunun nedeni onun, deri deitirerek canllk kazanmas ve
sonuta, lmszln ve yeniden doma gcnn bir simgesi olmasdr.
Aya Sofya Mzesindeki vaftiz teknesine sanl ve ban suya sokmak
istiyen ykan, onun vaftiz edilme olay ile olan ilikisinin somut bir
grnm okarak deerlendiriliyor

443
 Kayseri Gevher Netibe tp medresesinin kapm da bulunan W yrfan
kabartmas. Setukkiann da ylan, bugn askeri hekimlerimizin yaka
iaretlerinde bulunduu gibi, bir tp sembol olarak kuandrictann
gsteriyor.
Ylan, Asctepiok ta balayan antik tababetin m m nm t sem bol olm utur.
Desmond Morrtt Jh Sevmek dokunmctikr 1 ad* fcf abon SNNET to Mgti
blmnde untarr okuturuz : Asnfc ba derisinin yok edHmeti ylann dsri
dsMMrmednin simgemi taUktidk. BNndti zere ytarsn. her dsri ctedflrolbda
par** ve conS renkM grnmnden kjnj, lmsz olduu nana bayt yoygmdtr.
Bu konuda kurulan simgese/ denklem be, ylan eittir penis, ylan derisi eittir
per* ba d e ritid tl..m
Ylan. Msr mitolojisinde dnyann koruyucusu, yeralt dnyasnn ruhu,
dourganlk ruhu ve su tanrs olarak pek ok biim almtr. Dnyann
Olu ylan tarv Sito, dnyay evreleyip onu srekli tehdtt eden kozmik
glerden korurken resmedHmitir. Kraftar VodM1 ndeki muhteem ssl
mezarlarda ok sayda ylan resmi vard*. Bunlardan biri 12 metre
uzunluundodr ve sekiz aya bulunmaktadr. Dierleri halka olmu bir
halde resimleri samnaktads. Bir ksm iki ayak stnde yrrken
octanndan alevler pskrtmektedirler. Eski metinlerden bazlarnda Tanr1
nm balangta yrian biimi aldn ve sonunda dnyay mahvedip
yeniden kaosa soktuumuzda yine ylan biimine girecei bertiimektedk.
Mtsrfc yazclar (Tanr YSam), btn insanlk amura dntnde, sa
kalacak olan byk ylan olarak c a r* bir biimde anlatmaktodriar.
Msrllarn ylanla ilgili bu saplantlarnn tepkileri olacakt. Ylan tanr ve
tanralarnn poplerlii bu hayvanlarn daha sonraki dinlerde
cezatandnlmastna neden olacakt. rnein byk koruyucu ylan ustalkla
Cennet1 in kt srngenine dntrlmtr. Yaradrf Kitab1nm bu nl
efsanesi gerekte sembottetirilmi bir tarihti ve komu kabileleri, eer
uygarlam Msrllarn ileri bilgilerinin meyvelerinden yararianacdc dursa,
kendi basit yaantlarndan utan duyacaktan ve bytece kdayM a
smrlebilecekleri konusunda bir uyaryd. Bu bakmdan ele alndnda
Adem le Havva1 nm bir bilm ece gibi grnen hikayesi de bir anlam
kazanr. Cennetin ylan, masum Adem ile Havva1 y tutsak alp yaam
boyu atmaya mahkum eden Msr1 di. Bytece ylan, yabanclar iin
kt bir hayvan ve ktlk sembol dmutur.
Ylanlar, ekingen dm atanna, ciddi bir ekilde kkrtlmadrico
sddrmamaionna, insann ba betas d a n fareleri yemelerine ramen bu
ikilerden gelm e boknt nedeniyle her trl mant aan bir dmanlk
grmtr. zellikte Hrtstiyantar ylandan nefret etmiler ve en byk
dmanlan olan eytanren onun iinde bulunduuna inanrreiarckr.
Bu yaygm tutum Birleik Devletlerin ylan tutucu mezheplerinde en
dramatik biimini bulmutur. Bu mezheplerin kiliselerinde dini trenler
srasnda zehirli ylanlar ellenmekte ve okanmaktackr. Kuenin ortasna
ylan ngrakt ylanlar plak ellerle tutulup havaya katdmimaktockr.
Bunlara kendilerini tutana zarar vermeye kalkmalar iki meydan
okunmaktod*. Cem aat lhiler syleyip el trpariarken ba oyuncular
tarc ylanlan gvdelerine sarmaktadrlar, ilerinde Kuzey Amerika1ren
en zehirli tngvakJ ylan trlerinin de bulunduu hayvanlarn zehirleri
atanmamtr. Bu da arada ra d a kendilerini tutanlar srmalanyta ko-
relianmaktockr. Pek ok batl lkede olduu gibi buralarda d a tehlikeli
hayvanlarla urakmamas konusunda yasalar varsa da, Hristiyan fa
natiklere bu yasalarn uygulanmasndan koreimaktocftr. Bunlar uy
gulam aya kalkmak dini basla saylaca iin yaptklar grmezlikten
gelinmektedir.
Bu gerici ykn tutucular ylana taptaklan iddiasn reddetmektedirier.
Onlara gre ylan eytann cisknlem i b i im id ir ve ayinlerinin am ac
Hristiyan inanlarnn snanmasdr. nantan yeteri kadar glyse eytan
yenilecek ve kendlerine bir zarar gelmeyecektir. Bunlarn ounun yarasa
kurtuknatan artcdr, ancak arada stroda ya inana pek gt
olam ayan ya da ykan gerektii gibi sak tutam ayanlar ricmakkackr. nsan
hcreleri iip renk deitirirken bunlar seyretmek hi de ho delldk.
Her kilisenin haftada birka kere ylanl toplant yaptm bken tarafsz
aratrmaclar srma olaytanren azlna dikkat etmilerdk. Ytkankm tutan
nsanlar konusundaki tek okaanck gzlem bunlarn o srada bk transa
girdikleri ve el ve ayaklarnn ok souk olmasyd. Bunun ykanlarn
tutulmaya kar tepkilerini azaltt dnlmektedir ve kimHeri de
ylankann tutulmadan nce hafife dondurulduklarm iddia etmilerdk.
Gerek udur ki, ylanlar - hatta en zehirli okanlan bNe - srmakta pek istekli
deillerdir. Her bk srma avm ldrmak iin ihtiya duyduu pek deerli
zehirini azaltacaktr..
Kobra ylanlan havadan gelen titreimlere kar duyarszdrlar. Bu bakmdan,
aslnda karsnda alman zumanr sesine deS, oynatcnn hareketlerine uyarak
t'ons ederler.

445
 Ylana tapnm ada M m yalnz deildi, eski Yunanistan1da ve baka
yerlerde ylan mezhepleri grlmtr. Zamanla bu mezheplerin trenlerinin
zgn younluu azatm, bir zamanlar tapnma nesnesi olan ylan bir
elence aracna dnmtr. Onunla birlikte sadece ylanlara deil, insan
dndaki btn hayvanlara da sayg azalmtr. nsan le teki hayvanlar
arasndaki likide yeni bir a domak zereydi.
Msr1n hayvan tanrlarn yaratmaktaki dnce garipliinin nedeniyle
akrep, kurbaa, akal ve akbaba gibi pek ok kltrce nefret edilen
hayvan, beklenmeyecek derecede scak ve dost bir yaklam grmtr.
Bu, zellikle ylanlar iin geerindir. Zehirli olduklar in insanlk tarafndan
ldrc dmanlar olarak korkulan ve nefret edUen ylanlar eski MstrMar
in bambaka ve ok grkemli bir rol stlenmilerdir. Msrllar iin ylan,
kendi grlerinde en deerli nitelik olan lmszln simgesiydi.
Bu belirli sembolizmin nedenini anlamak g deildir. Bir ylan deri
deitirirken sanki yeni domu gibidir. Kr inanl bir zihin iin bunun bir
tek anlam olabilir. Derinizi ylan gibi deitirirseniz yeniden domu
olursunuz. Eski Msrllar snnet adetine gtrenin bu gzlem olduu
sylenmitir. Ykma benzeyen erkeklik organndan deri parasnn kesilip
atlmas snnetli erkei lmszle kavuturacaktr. Msrllarn bu ilgin
adedi, sonradan Musevfler ve Mslmanlar tarafndan benimsenmi olup
gnmzde de devam etmektedir. Ancak hi kukusuz, modem alarda
genlerin penisinden bir parann byle bir nedenle kesilmesinin
saklanmas gerekmitir. imdi bu operasyon iin, gerek olmayan tfcbi
nedenler verilmektedir. Eski Mtsrttann ylan bants oktan unutulmutur.

KARINCA
Endstriel etkinliklerin, giriimlerin, toplum iin
deki ibirlii kavramnn ve ileriyi grp sezinleme
yeteneinin bir sembol okm karncay, La Fon-
taine ayn zam anda egoizm ve hasisliin de
sembol yapmtr. Karnca, neyin ve ne zaman
olmas gerektiini ' o k iyi kestirip, yorulma bilmeyen bir enerji ve
yetenee sahiptir. Bunun iin ka ait erzakm, yuvasnn beHi blmelerine,
hatta onu cinslerine ayrarak, depo etmektedk.

446
 KIRMIZI KARINCA
Normal karncalara benzeyen bir ok yn olmasna karn, yaptklar
i daim a olumsuz olarak sonulanr. Bu bakmdan sinsice yok etme
eyleminin bir sembol olur. Dnyann yaradl sylencesinde, krmz
kannca yuvalarndan, Harran yerleim merkezindeki geleneksel konutlar
benzeri, yeryznn ge dikilmi otan (klitorisleri) eklirtae, sz
edilmekledir. Bu klitoris ise, kadnn erkeksi otan kutbudur. Bunun iin
kesilmesi gerekir.. Nitekim siyah Afrika kabilelerinde bu operasyonun hl
uyguland biliniyor.

FRAVUNLARIN
KRALLIK
SCARABE (DONGUZLAN BCE)
K A R TU U
Msr hieroglifinde ska rastanan bir e. Trke1de
(bok bcei) diye anlyor. Bu bcek eitli boylarda
kazd ukurlara pisliini doldurmakta ve daha sonra
kurtuklarm buralara brakmaktadr. Knkanatllar aile
sinden olan bu bcek otu memeK hayvanlarn gb
relerinde yaamaktadr ve pislikle beslenmektedir.
br*r*L-4. Ayaklaryla srekli bir harekette Dilikleri temizle
mektedir.
Skarabe bcei Msrda M. 6000*
terde kutsa-tamtr. Dor adyla da
tannr. Bu bcee benzeyen bir ta
yaplmt. Bu bcein ay ve dnyay
dndrdne, boytesine lhi bir gce
sahip olduuna inanlyordu. Hermafodit
olarak niteledikleri bu bcei mum
yaladklar ahsn kalbini karp onun
yerine koymaktaydlar.
Baka belgelerde ise ayn konuda u
aklam alara yer veriliyor;

1. SCARABE Msrllar iin bir tanr

deil, ama tanrnn bir amb
lemiydi. nk bu bcek, ayaklan
arasnda amurdan bir kre Iautrl,1 MliaMMKNfife.NMNil
yapyor ve sonra oraya yumur-

447

takarn yerletiriyordu. Bu hareket tpk yaratcnn dnyay

dndrmesi ve orada hayat yaratmasna benzemekte ve
benzetilmekteydi.
2. Eski Msr1da bokbcekleri lmszln ve varoluun simgesiydi.
Msrllar1 a gre, gnein evreleri yaamn evrelerini gsteriyordu.
Bokbceinin toprak altndaki dk topunun iinde yumurta
halinden, larva, pupa ve yeni bir bok-bceine dnm de
gnein her gn yeniden douuna benziyordu. G nbatm n
lm , gndoum unu ise doumla ili kilendiren Msrllar, batan
gnein toprak otondan douya doru giderken bokbcei gibi
bakalam geirdiini dnyorlard. Ertesi gn gne, topraktan
bokbcei lanns Kheper olarak douyordu. Bu da Msrllar iin
yeni bir yaamn vaadiydi. Eski Msr1da llerin mumyalanmasnn
da byk otasdkla bokbcei yumurtasnn pupa evresinin bir
taklidi olduu dnlyor...
Msrda yaayan kk bir yaban kedisi tr evcilletirilip fare
avclnda kullanlmt. Tahl depolarnn koruyucusu olan bu kedi , Msr
uygarl iin ksa srede hayvanlar iinde en ok saytan ve korunan bir
nitelik kazanmtr.

Yeni kedi tanra ya Bastet ad verildi. Bu hem bakire tanra ve

hem de anne olarak Hristiyanln Bakire Meryem* inin ncsdr. Tanra
onuruna yaplan yllk festivaller eski Msr1 n en byk kalabalklarn
toplard. Biraz abartm a olmasna karn bu festivallere 700.000 kiinin
katld sylenmitir.
Bastet1 in baz resimlerinde kulaklar arasnda ya da gsnde bir
bokbcei grlmektedir. Bu birlikte bulunmann zoolojik bir aklamas
yoktur. Bu garip hayvani ba anlamak iin bir an eski Msrllar gibi
dnmek gerekir. Msrllar in en nemli ey gnein dlleme gcyd.
Youn cinsellii kediyi bir dourganlk sembol yapmaktayd ; bylece
de gnele ilikiliydi. Bokbceinin srkledii top biiminde gbre
paralan da gne topunun gkyzndeki haraketinin sembol olarak
grlmekteydi. Bylece kedi ve bcek tanr gnein temsilcileriydiler ve
birlikte resmedilirterdi.

*48
 AKREP
ntihar eden tek hayvan. Bu bakmdan zgrlk sembol olur. Hal ve
kilimlere ilenen akrep kuyruu" motifi bu olgunun bir sembol olarak
seilmitir.

SALYANGOZ
Evrensel olarak sembolizmdeki yeri daha ok
ay1 la ilgili. nk sayangozun spiral kabuu
ayn fazlarna benzemekte ve boynuzlarn tpk
ay1 n yapt gibi, bir saklayp bir gs
termektedir. Bu grnm aslnda, lmek ve ebedi dn otan yeniden
domakla ilgili temann, bir yansmas olarak yorumlanmakladr.
Salyangoz yamurdan hemen sonra topran stne kar. Hareketi
yavatr, am a brakt izle, sanki ne yne gittiini sylemek ister gibidir I..
Canl ksm olarak nem, (slaklk) la llgli bir yapya sahip olmakla beraber,
genelde sertlik ve yumamakln bir sentezini yanstr.

Dier baz kabuklu bcekierinki gibi, gittike darlaan soat zemberiini

andran veya ko boynuzunun arm yapan spiral biimi, dii bir organ
gibi nitelenen kulan, anatomik d ekliyle de zdetirilmekte ve bu
haliyle seksel sem bolizm konularnda yer almaktadr.
Yorumcular, salyangoz kabuunun kadn cinsel organn imajn
yanstt grnde birlemektedirler. Buna dayanarak onun, btn olarak,
bir (m adde, hareket ve smk kvamnda bir sv)' dan olutuunu ileri
sryorlar.
Salyangoz yamurla ilintili olduundan, bereketin de bir simgesi
olmutur. Bu bakmdan Kuzey Afrika1 da tebihler, ounlukla salyangoz
kabuundan yaplmaktadr.

Daha nce (spiral) konusunda da deindiimiz gibi. Kariye Mzesinde,

" son mahkeme sahnesi stnde bir melein kollan stnde tad
evren, spiral veya bir salyangoz kabuu imajm verircesine ekillendiriliyor,
ayn zam anda ruhun sonsuza dek seyahatini de simgeliyor.

449
 BALIK
Kuram Kerim* in ilk parabolnde, ebedi
yafamn bir simgesi" akarak tanmlanan balk.
Hristiyanlkta hem sa* yi hem de ona
inananlar iaret ettiinden, nemli bir sembol
olmutur. Yunanca (CTHYS), bakk demektir. Bu
szck aslnda (I) esus, (CH) ristes, (TH) eu ve (S) ter* in parantez iindeki Hk
hofl-Jerinin birletirmesiyle oluturulmutur. Bu szckler, Tanr, Oul, Kutsal
Ruh ve kurtarc anlamlarna gelmekte ve bu vasflara sahip dan sa* yi
d-kmdfflnaktodH. Ikonograftk temalarda
en ok kullanldn grdmz balk,
iinde yaamakta olduu su ile tam bir
liki halinde bulunur. sa ise, ou kez bir
bahk, ona inananlar da bir balk
oiuriar. Bu bakmdan onlarn yeni bir
yaama bairyabilmeleri, yani Hristiyan
dinini kabul ettiklerini kantlayabilmeieri
iin, vaftiz suyuna gereksinimleri vardr.
Balk, ekmekle beraber, sa* nn armha gerilmeden nce havarileriyle
birlikte bir araya gelip son akam yemeini yedii masann zerinde
srekli bulunan bir figr dmutur.(Jcme* ve betik JKffcMne daha nce
d&lrtimipir.)

Baln dinsel bir amblem olarak nce Msrda kullanldn, daha

sonra Hristiyanla getii, kantlanm bulunuyor.
Balk, dman ok ve o derece savunma aralarndan yoksun dier
yaratklar gibi, neslinin srmesini salayabilmek in ok yumurta
b#akmaktadr. Kurbaa ve su kaplumbaas d a byiedir. nk yu-mur-
talannn ou baka su hayvanlan tarafndan kaplp tketilir. Evrensel
d an bir kural var : Bir eyin lm dierinin, dierlerinin
yaam alarn sa-kar..." Baln ok yumurta yapmas onu bir BEREKET,
srekli sr halinde ddamas da, BRLK sembollerinden biri yapmtr.

BaMda ku orasnda gerek biimsel gerekse ilev olarak byk

benzerlik bulunuyor. Doa, her ikisini de, yaamak zorunda kaldktan
ortamlara uyum salayabilmek iin kanatt ve kuyruklu dmakann zorunlu
klmtr...

450
 Grld gibi balk, ba, g v d e ve kuyruk olmak zere,
blmden olumaktadr. Bal toplumsal doy ve ilikilerle karlatrmak
gerekire#. yle bir yorum getirmenin yadrganmyacan sanyorum :
Aslnda ba beyin-dir, lid er ve ynetendir. Ban peinden gelen
v e o n a takl olan organ se, g vd ed en sonra kuyruktur, yani
ynetilenler ve toplum un halk denilen kesim idir. Kuyruun grevi,
phesiz batan (beyinden) alaca direktiflere gre, gvdenin tmne yol
ve* yn vermekse de, ayet kuyruk olmaz veya hareketsiz kalrsa ba ta,
deN istedii yne gitmek, hareket olanan bile bulamyacaktr. Ancak
gvdenin zerine takl dier yzgelerin de zaman zaman onun ynn
ve hzm etkiteyd ilev yaptklarm da hesaba katmak
gerekecektir...Baln k olarak bozulup kokuan yeri ba olu. Kuyruk ise,
baa oranla, daha bir sre tazeiini koruyabilmektedir.
HristfyanlHi Hk dnemlerinde, bu dini benimseyenler ibadetlerini tam
bir gizlilik iinde yerine getirmek zorunda kalmlard. Bu dine bal
kimseler ayn tarikattan olduklarn birbirlerine anlatabilm ek veya snamak
iin, konumak yerine, eHeriodeki sopalarla yere bir daire yay iziyor,
ayet cJeri de Hristiyan ise, o de bu yayn stne aynsn izerek, bakk
figrn tamamlyordu.
Sylenceye ve baz yorumcularn ifade ettiklerine gre, Yunus
peygamberi yutan balk aslnda bir b a lin a idi. Daha sonra onu sa
salim kyya kard. Peki Yunus peygamber onun kamnda bu kadar
sre nasl kalabildi?..phesiz bu bir efsane. Ama balina1 mn kamnda bir
- insana 24 saat yetecek hava bulunduu da bir
gerekl...
Balk, ncelikle, inde yaad ortamn bir
sembol oluyor. Aynca, doum olay, ya da
hayatn devridaimi olay ile zdettriliyor
sa ou kez bir babk olarak betimlenir, Hristiyaniar ise birer balk. Bu
bakmdan vaftizin . suyu onlarn doat elem an, yeniden dnyaya
gelilerinin arac dur. sa da yerine gre bir balk olarak betimlenmitir.
Yunus bir balktr ve Yunan mitolojisinde KURTARICI olarak tannr. nk
yunus balklar Arior' u denizde boulmodan kurtarmlardr. Arion M. VII
yy. da yaam bir Yunan air ve mzisyenidir. Sz konusu efsanenin tam
metnini Azra ERHAf n Mitoloji Szl sayfa 59* da okuyabilirsiniz. Yunus
bal bu zverilerinden dolay Apdlon kltnn amblemlerinden biri
olmutur.

451
 Bakk, ok yumurta yapmas nedeniyle hayatn ve bereketin sembol
dur. Uzak Dou fNozofisinde ise, balk dalm a ift gezdii iin BRLN
sembol olur.
slm baMcta bereketin varlna inanr ve yamur yadrm ada bala
benzer objeler kuNamr. Ryada balk yemek, mutluluk ifadesidir.
Orta Amerika Hintlilerinde de balk tann semboldr. Bazen de falUk
semboldr. Suriye' de ak tanrsnn bk esidir.
' Yunanca ICHTUS Balk demektir. Bu szck Hristiyanlarn ideogram
olmutur.
sa yeniden dirildiinde bakk yemitir. Bunun in, yambanda bakk
ekmekle beraber bk KOMNYON yemeidir. Nihayet bakk. suda
yaadndan, vaftiz suyundan doar. Bu bakmdan Hristiyank? bker
kk batktrlar.
Bakk zellikle Hristiyan konografisinde ok kutlanlan bir figrdr. ayet
bu bakk srtnda bk tekne tar gsterilirse, sa1yi, onun kilisesini (cemaatn)
gsterir. ayet bk ekmek sepeti tayorsa, ya da bizzat kendisi bir tepsi
iinde bkmyorsa Komnyon ayinini gsterir. Astrolojide (19 ubat- 20
Mart) aran Zockak'm 12. Ve sonuncu iaretidir. Yani bakk burada, lkbahar
gn dnmnden bk evvel yerlemi bulunuyor.
Balklarn atas nce Jpiter (Zeus) ken, sonra Neptn (Poseidon)
olmutur.
Batl rahiplerin bir kam, balan ge dnk ve balk biiminde
serpular tayorlar. Bu gelenein kknde ve znde, ayaklarn BALIK
BURCU ile olan balantsn aramann gerektiini sanyorum...

SA, Kk Balk
(toftf ERGENER: TVRSAB Dergisi, M art 1966)
Baz Hristiyan ilahilerinde sa, 1 Bakire1nin em ede yakalad kk
balk olarak betimlenir. Ancak balk benzetmesi, sa* dan ok Meryem' e
uyar. nk batk, eski alardan beri, dii dourganlnn simgelerinden
biri. Roma1da tanrann reme organ, vesica piscis (balk teknesi) adyla
arlrd. Hint tanras Kafi, " balk gzl " yd. in tanras Kwan- yin,

452
balk tanrayd. Msr tanras sis, uurumun byk bal " olarak da
bilinirdi.
Yunanca rahim anlamna gelen delphos szc, balk anlamna da
getir. Detti deki bilici, genellikle balina ya da yunus bal (deiphinos)
biiminde grnen, balk tanrayla ilgiliydi. Yunusunerkekkahramanlan
yutmas ve sonra yeniden dourmas, pek ok mitolojik ykde anlatlr.
Bunlarn en nllerinden biri, Tevratta
anlatlan Yunus Peygamber1 in yksdr.
Efes Mzesi' nde, Eros' u bir yunus zerinde
gsteren nl yontu durur.
Baln, Hristiyanlk ncesi dinlerde kutsal
sayld gz nne alnrsa, bu simgeyi
Hristiyanlar* n sonradan benimsedii d
nlebilir. Balk burcunun iareti A yakla
balantldr. Bu nedenle olmaldr ki,
Piskopos talan resimde grld gibi
az ge doru ak bafk biiminde
olmutur.

RULET
(Ayn yazartnu)

" Balk gzl Hint tanras Koli, bir ateemberinin ortasnda

otururdu. Burada ember,yazgy simgeler. Romallar' m ksmet tanrs
Fortuna ran simgesi, bir emberdi. Fortuna, zam ana da hkmederdi.
t

ok tanrl dinlerin karnavallarnda, ember biiminde danslar yaplrd.

Karnaval szc, ember anlamna gelen cam a szcnden tredi.

Felein ark (aric- telek) kiiliinde Fortuna. bizim kltrmzde de

yaar. Felek, zaman iinde bamza gelecekleri, gnlk yaantmzdaki
ansmz, belirler. Felee, ksmet hkmeder. Mutluluk ve felaketleri, ksmet
belirler. Ksmet, ticaret yaantsnda zelikle nemlidir.
lk an en nemli ticaret merkezlerinden biri olan Efes kentinde,
ksmet tanrasnn ok nemli ilevi vard. Agora1 lann tanras Tyke,
Fortuna adyla da anlrd. Daha sonra Hristiyanlar1 m kutsal simge olarak

453
 benimsedikleri em ber. Fortuna' ya inanan putperest Efesliler iin de
nem tam olmal.

Efes, Ksmet, Balk

(Ayn yazarndr)

l Efes' in kuruluunda balk, nemi rol oynam. Atina Kral Kondros' un

okj Androkles1 e biliciler, Efes kentini, balkla erkek domuzun bulutuu
yerde kurmasn ner
miler. Sonra. Androkles ve
arkadatan, balk kzartrken
srayan bir kvlcm, o-
llkian atee vermi. A-
teten kaan bir erkek
domuzu, Androkles ve ar
kadatan avlamlar.
Baln, tanna simgesi
olduu biliniyor. Erkek domuz ise. eski alarda tanntonn simgesi olmu.
Tevrat* ta, domuz yemenin ne tr hastalklara neden olduu konusunda
hi bir ey sylenmez. branilerin domuz yemekten kanmalannn asl
nedeni, domuzun esk bir totem hayvan olmas, olabilir.
Dolaysyla, Efes kentinin kuruluunda geen balkla erkek domuzun
- bulumas yksnn, tanrayla tannnn bulumasn simgeledii
dnlebilir. Efes dotayianndaki topraklar, belki tanrayla tann burada
bulutuu iin bu denli verimli. (?)
Efes kentinin kurucusu Androkles ve arkadalarnn, erkek domuzu
avladktan sonra, daha nce kzarttklar bal yiyip, yemediklerini
bilmiyoruz. Ancak, bertik yemekle ilgili, pek ok Hristiyan yks var;
bunlardan bazlar sa* nn, inananlar, yoktan var ettii baildarla
beslemesini anlatr. sa armha gerilmeden nce, son akam yemeinde
havariler, ou kez batk yerken gsterilir.
Balk yemee hazrlanan havarilerin yzlerindeki tuhaf anlatm, onartan
tanrann simgesini yemekten duyduklar korkuyu mu yanstyor?...]

454
 FOK BALII
Fok balnn dier deniz hayvanlarndan farkl
olan bir taraf da bunlann yal ve kaygan bir
deriye sghip olmalardr. Byle bir deri yal
grelerde olduu gibi, kam a ve kurtulma
olanan salamakta ve sembolik adan, arzusu
dnda ak yapmaktan srekli olarak korkup
koma eilimleriyle zdetirimektedir (I)...Bunun
iindir ki, tanrlar tarafndan kovalanan nimfeler (orman ve su perileri), fok
ekline dnyorlard...
Yunan sylencesinde, Poseidon (denizler tanrs), foklardan oluan bir
donanmaya sahipti. Daha sonra bu donanmay, ikinci derecede bir tanr
olan, deniz ihtiyar Prote'ye em anet etmitir...
Dii foklar, bir deniz sahilinde deri deitirdikten sonra, plak ve gz
alc kadnlarn yapt gibi, plajda gezinmektedirler (I)..
Foa sahil kentimizin bu ismi, kyya yakn odalarn fok balna
benzetilmesinden, ald syleniyor...

STRDYE
Genelde Ay ktt He ilgilidir. inde bir hazine
sakiacfe gryle, deerlendirilmektedir. stiridye
kabuklu, ark bir su rn olup, kabuunu su
inde yiyeceini kapmak veya gnee
karlnca, srekli am ak zorunda kalr. stiridye
Afrodtf n, bir inci beyazltnyla iinde doduu
varsaykkndan, onun beii olmutur. (S/de Ariceoto# Mze*/). stiridye
kabuu motifi Yunan- Roma yaptlarnda olduu kadar Seluklu ve
Osmanl sivil ve dini mimari yaptlarnda, (baz camilerin mihraplar, Bursa
Yeil Trbe kaps..} ounlukla kullanlmtr. XVIII.yzylda XV. Louis stili
dekoratif bir eleman olmu ve barok sslemesinde bolca kullanmtr.
Yunan tiyatrolar, teatron ve sahne btnlemesinin genel gr
nmyle, bir istiridye kabuuna benzer. \Ktysai gr) Ancak bu benzeyi
bizi baz mitolojik inantan kurcalamaya yneltiyor..stiridye eski ana
tanra sembollerinden biri olmutu. Bir ana rahmini simgelemekteydi.
Shell akaryakt kumpanyasnn amblemi de istiridyedir. Tiyatronun kke

455
ninde de bu var. nk eskiden kurban ve doum trenleri de
tiyatroda yaplryordu.
Rttel bir olgu olan dans ve oyun tm uygarlklarda, u veya bu
ekilde baz farkllklar gstererek, ibadetin bir paras haline gelmitir.
Alacahyk kapdaki kurban treni kabartmasndaki akrobattan
hatrlayalm...

YUNUS BALII
Memeli bir deniz hayvan olan yunus1 un, su
iindeki sr* ati ve ilgi ekici evik hareketlerle
yn ve yer deitirmesi nedeniyle, tanrsal bir
g ve yetenee sahip olduu kabul edilir.
Yunus bat usluluk, iyilik severlik ve tedbirli olmann bir semboldr.
Sembolizm' in mitolojik kavramlar ve ykler arasndan dolanarak ynn
aldn ve bu ynler dorultusunda yaklamlarn yaptn giri
blmnde hatrlatmtk. Yunus bal iin de byle bir olgu sz konusu ;
Bu balklar vaktiyle ak denizlerde seyreden gemilerin mallarn yam a
eden, oraya buraya saldrarak, insanlarn srekti korku iinde brakan kt
emelli korsanlard. Ama sonra tanr onlar uyard ve eylemlerine son
verdirdi. Bylece yunus balklan, sadece pimanlkla yetinmeyip, bundan
byle, insanlara yardm etmeyi oy birlii ile karar altna aldlar. Sonunda
insanlarn sadk dostu, onlarn koruyucu ve kurtarcs oldular. Nitekim
yunuslar, frtnal havalarda, denizcilere yollarn gstermektedirler. te bu
odan yunus bal, sa1ya zg, bir baka sembol olarak tannyor.
Yunus bal Ege Denizinde, zettikle Girit Adasnda, tann katnda bir
saygnlk kazanmtr. Buradaki insanlar, ldkten sonra, onun srtna
binerek br dnyadaki (mutluluklar adas)1 nc tanacakfanna
inanyorlard. Bu dncenin somutlatnld en ilgin rnek. Eros1 un bir
yunus bal stne oturarak biimlendiriki. heykeldir. te yandan bu
kompozisyonda verilmesi istenen mesajn, ocu k - hayvan sevgisi olmas
da akla geliyor. Bu bakmdan Ege Denizi ky kentlerinde tiyatro ve
odeonlarn oturma sralar koftuk balarnn yunus bal eklinde yaplmas
bu sevgi ve gveni yanstyor olm al...

456
 SAZAN BALII
Daha ok Uzakdou lkelerinde, uur getirici bir bahk olarak
benimsenmitir. Bu balklara lmsz olanlarn binei. ( tayc m elei)
gzyle baklmaktadr. Onlarn bu inanlar, sazan balnn zaman zaman
suyun stne kp kanatt bir dragon ekline dnerek, kamndaki
mesajlar ge gtrmesi grnmleriyle belirginleiyor. Urfadaki Balkl
Got' de yaayan sazan balklarnn, yre halk tartndan, dokunulmazl
olqn ve uurlu yaratklar olarak, korunduklarn bilmekteyiz.

YENGE
Dier bir ok su hayvan gibi, geliimlerinin
ay1 n periodik fazlarna tab olduu
dncesinden hareket ederek, sembolizm1 deki
yeri ay1 la ilgilidir. nk, stakoz, karides...
benzerleri gibi ileri geri hareketleri kolaylkla yapmaktadr. zellikle
Gneydou Asya lkelerinin geleneklerinde 11kuraklk perilerinin gdalar
" eklinde dlendiinden, rnein Siyam1 da, yamur yadrmak iin
yaplageien etkinliklerin kutsal saylan bir objesi olmutur.
Favurya. stakoz gibi kabuk tayan deniz hayvanlarnn bu kabuklarnn
onlarn yeniden doabilme
gcn koruduuna na
nlmaktayd.
Zocfiak emberinde "
Kanser burcu* nun iareti
olup 21 Haziran- 21
Temmuz arasndaki dnen
ceyi, yani yaz mevsiminin
balangcn haber verir. Bu,
gnein yer yzndeki
etkisini gitgide arttrmaya
yani kurakln, balad
dnemdir. ' 7- " '
* jfT'V -' * T.
Kamboyalriarda uurlu
bir hayvandr. Ryasnda
yenge grmek, o insann arzu ettii her eye sahip olaca eklinde

457
yorumlanyor. Ancak Afrika lkeleri sanatnda baz heykeller zerinde
grlen yenge resim ve kahramanlarnn ktl veya ktlk
eytanm sim-geledii saptanm bulu-nuyor. Yenge kskalaryla tuttuunu
sk tutar ve bt-rakmaz.
Klasik antiketeden itiba-ren Avrupa lkelerinde yerv-ge' in ay la olan
ilintisi arlk kazanm ve uur, bereket, okluk ifade eden bir sembol
olarak kulla-nlmtr. Nitekim ay met ve cezir olaylarna sebep olmakta ve
cezir, yani deniz sularnn ekilmesi zamannda yengeler birdenbire ve
ok sayda kendilerim gstermektedirler. Hristiyanln (kesret) e verdii
nemi anmsyalm...
Yandaki resimde Kariye mozaiklerinin Deizis 1 ad verilen panonun
bordr ssleri arasndaki yenge motiflerini kefediyoruz. Hemen altndaki
bordrde ise bir uur amblemi olan stilize SVAST1KA' kx sralanmtr. Yen
ge Svastika btnlemesinin bylesine babaa grntlenmesini ilgin
bulduumuz kadar, sembolizm forml ve krallarna dayanarak, bir hayli
imgesel anlam retmeye de olanak verecei grndeyiz..(Yazarm ktfel

KANAT
Hereyden nce, r m a , hafifleme,
kurtulma ve maddi benlikten syrlma
sembol olmutur.
Bu gr, dou ve batdaki a
mardk gelenekleri ve Mslman veya
Yahudi - Hristiyan toplumlarda hep
ayn ynde olmutur. aman, yer
ekiminden kurtulmay simgeleyen
kanat tak-maktadK. Simya ezotorizmi
ise bu inan, bir kartaln bir aslan paralar vaziyetteki resmiyle
grselletiriyor...

Tm geleneklerde, 11kan at alnm az; ancak uzun ve zahmetli bir

didinme pahasna,manenarnm olma dzeyine ulald takdirde,
kazanhr" inanc egemen olmutur.

458
 Puhun kanatlarla, maddesel gvdeden synlp umas, o kiinin
kafasndan balryarak gerekleir; ite bu nedenle talar ve kubbeler bu
ruh ykselmesinin de sembol olurlar...
Brahmanlara (eski Hindistan ulu tanrs rahipleri) gre kanat, bilginin
semboldr; nk akl kulardan daha sratlidir. Bu yzden melekler
kanatl olmulardr. Gene Hristiyan geleneinde, rahip Gregoire de Nysse1
ye gre ayet Tann kanatlysa onun zatndan yaratlm olan ruhta kendi
kanatlarna sahip olmaldr. Herhangi bir hata nedeniyle kaybedilen
kanatlara tekrar sahip olmak mmkndr. nsanolu Tann* dan u-
zaklbtka kanatlarn kaybeder, am a ona yaklatka tekrar kanatta
donatlr."
Ruh kanatlan orannda daha ykseklere kar ve yneldii gk, onun
iin dipsiz bir uurum gibi olur. Bytece ykselecek am a asla manevi
rahatlk ve huzurun son bulduu yere ulaamyacakhr.
Tekerlek ve kanat yer ve mekn deitirmenin, bulunulan koullarn
almas ve lyk olunan ruhani bir yapya girmenin, yani dnyevi okm
maddi balardan kurtulup arnarak tanrsallk mertebesine erimenin bir
atribs (lmeti) oluyorlar...
te yandan tek bana sapknln sembol olarak tannan ylan, ayet
kanat taklrsa, derhal kutsal bir yaratk haline dnebilmektedir.
Kanat zaferin de semboldr. Kahramanlarn balarna giydirilen ta,
defne dallanndan bir kanat gibidir; yapraklan onun tyleri olur...
Haberci tann Hermes (Merkr)1n ayakkablar ise ruhsal deN, dnyevi
bir dinamizmi gsterir; yaratc dnce ve gcn semboldr. Asknda
aire gelen Hham da, byle dinamik bir gtr.
Somut planda kanat, genellikle kularn kollan ki, n ayaklan yerinde
olup, umak zere uzun tyl ve alr kapanr bir ift organdr.
Soyut anlam da kd-kanat germek, kanadna snmak,kolu, kanad
knlmak...trnden deyim lerde kanat szc insann kollan gibi, g ve
koruma kavramlarna ilikin anlatmlarda yer almaktadr.

Tm toplumlarda. hz ve um ak' la ilgili meslek ve kurulular iin

uygun grlen amblem hep kan at olmutur.
Kanatn ruhun ve Tanrya yakn olmay ieren her eyin sembol
oluu gvercin' I de Kutsal Ruh' un iareti yapmtr.

459
 BAYKU
Kafasnn irilii, ar ve temkinli hareketi hep
bakan gzleriyle Zeus' n simgesi olmutur. Koca
kafas, avn kaptaki mahareti, yani akl, hner ve
marifetleriyle Zeus' un kafasndan domu olan kz,
ATHENA' nn da atriblerinden biridir.
Karanl delici k saan gzyle ve sszl
delen sesiyle gkta ile zdetirilir.

A R I-B A L
gdsel olarak oluturduklar toplumsal dzen ve rgtsel bir
yaamn yan sra, disiplinli ekilde almalar ve yorulmak bilmeyen
grnmleriyle, karncalara benzemektedirler. Kovan burada, alan
50.000 kadar ii arnn vzltlaryla adeta bir fabrika, neeli bir ekilde
nlayan atlye' ye benzer.
Suriyeli baz Mslman evreler, Hz. Ali* yi Tanrnn aslan olduu gibi,
arlarn prensi olarak nitelemekte ve arlar melek veya inanan kiilerle
' zdetirmektedirler. Onlarn bu yarglar En gerek dindarlar, en m
kemmel iekleri kendileri iin seen anlara benzerleri" cmlesiyle dile
getirilmektedir. Bektailer mecazi (degimeceli) anlam da, dervilerin anlar,
Tann'nn ise (bal) olduunu sylerler...
Efeste ve Atina yaknnda bulunan Eleusis'
teki Artemis tapnaklarnda, bu tanrann
heykellerinin zerinde ok sayda an bu
lunmaktadr. Bunlar aslnda tapnaa hizmet
veren rahibeler olup, diidirler ve melissa
olarak adlandrlrlar. Artemis' e Bey ar, ar
beyi, dii ar beyi otan KRALE ad verilir.
Hristiyanlara ait baz mezar yaptlarnn
zerinde grlen ar figrleri yeniden douu

460
simgelemektedir. nk onlar k sresince ay grnmemektedkter. sa*
ran vcudu da gn sonrakaybolmam myd? diyorlar..
An yapt bal ve mzra olan inesi nedeniyle, sa1 ran
amblemlerinden biri olarak kabul ediliyor. Bat tm tatl olan eylerin,
grkemli zenginliin, mkemmelliin sem-boldr. Aclan yok eder. Bal
lmszlk iksiri olan NdromeT inana maddesini oluturur. Hristiyanlkta
vaftiz edilenlere bal yedtriHyordu.(Seluk St. Jeanne Bazilikas vaftizhanesi)
An kovankm ise, iinde ruhani bir yaam srdrlen manastrlara ben
zetilmektedir. Bu manastrlarn cem aati, Kapadokya* d a grld gibi,
varolan tut konilerini tpk bir
an gibi alarak,oymular
oralara tpk anlar gibi girip
kmaktaydlar...
Aniann 6000 yl nce Msr*
da beslendii bilinmektedir.
Boazky* de bulunan Hitit h o ro z
kanunlannda anala alt
maddelere raslanmtr.

HOROZ
Grnm ve davranlar
onu gurur ve azam et sembol
yapmtr. Douunu haber
verdiinden, gnete akra
bal bulunan horaz, tepelii
nedeniyle nfuz sahibi bir tipi,
JL \
ayaklarndaki mahmuzlarnn
;vr.v. *'*
grnmyle askeri bir kiilii,
' -
r
m ,
drken gsterdii cesaret
nedeniyle de bir savaann
karakterini yanstr. Bunun yo
, K -jv ^ a *

randa, yiyeceklerini dier

- t /. \
tavuklarla paylatndan iyilik
severtltn, gnn douunu .r tU\/
r
vv

haber vermedeki yanlmama "CY .I
* .
* I
, (
yetenei sayesinde se, g- tl
v 1
:, ! i
 venHm ve uyanklln bir sembol olmutur. Buna ilveten, kt
ruhlardan, koruduu ve sesiyle eytan korkutup kardna
Inamkftmdan, mezar teflerinin zerine ilenmekteydi. Kilise anlar ve
rzgr gstergelerinin stne ou kez madeni bir horoz figr
konulmasnn am ac bu inantan kaynaklanyordu.
Horoz, gk, gne ve ay1la ilintili bulunmu ve mitolojide, bata Zeus
olmak zere, ApoHon, Artemis ve salk tanns Esktap' n da atriblerinden
biri olmutur. Aynca, kmesin tek efendisi olduunu ve yanstt erkek
karakterinin reHdHMe HglN o lan ynn, kuyruk tylerini adeta bir orak
gtbi ekillendirerek gstermeye almaktadr!...
Genelde, kibir, azamet, gurur ve yksek
ruhkiuun bir amblemidir. Gautols horozu Fransa*
mn milli amblemlerinden biri olmutur. Bir yerin, bir
cemiyetin en nemH ahsna da, orann horuzu
ad verilir ou kez.
s
Horoz evrensel olarak bir gne semboldr.
nk onun t gnein douunu haber verir.
Hindlstanda gne enerjisini klilendiren SKANDA*
mn bir atribs (alameti) olmutur. Japonycda
gne tanras* mn He zdettrfflr. Japonlarn
horoz* a yaktrdklar cesaret fazileti cier Uzak-Dou lkelerinde de
benimsenmitir. Bu Crikeierde horoz zettikle yararl bir rol oynar. Yukarda
da deircii gibi horozda u 5 fazileti sembolize etm e ntteinlni
- bulunduuna tnamkr: Birincisi bann stndeki ibii ona nfuz sahibi bir
kii grnm (MANDARNAL) verdiinden uygarlk fazetteri; ayaklarndaki
mahmuzlar nedeniyle askeri bir kiilii; dmedek) davrantan
nedeniyle, CESARET ; yemleri dier tavuklarla paylatndan, YLK;
gndzn batodm haber vermedeki isabeti nedeniyle de GVEN...
Horoz gnein tekrar geliini haber verdiinden gecenin kt olan
otaytanm karda etkHtdir, ayet kaplann stne bir horoz resmi konulursa
evleri bu tehlikelerden korur.

Helen geleneklerine gre horoz Zeus* le zdettrttlyor; Zeus* ten hamile

kalan Leto, ApoHon ve Artemis1i doururken yannda horoz bulunuyordu.
Bu bakmdan horoz Ay tanrtakmna ve gne tanrlarna d a odanm bir
hayvandr.

462
 Pttagori un " Afon satrtan" mn bir yerinde onun, "horozu belleyiniz, onu
kurban iin feda etmeyiniz. nk, o gne ve Ay* a adanmtr" nerisini
okuyoruz. Pftogor1a atfedilen bu neriye ramen, horoz dinsel trenlerde
ApaBon' un olu sairk tanrs Asclepot1 a kurban edkmtttr. Sokrat ise
lmeden nce, Asciepios' a bir horoz kurban edilmesini vasiyet etmitir;
zira o ada horoz1 un ruhlarn rehberi (Psychompe) olduuna, lnn
ruhunu br dnyaya gtrp onun gzn orada, yeniden douun bk
tfotetJ olarak, yeni bir kla aacana inanrityordu. Horoz doulu Hheter
(tanralar) arasnda horoz, lm, dirilme ve gne tanrs olan ATTS in de
bir amblemidir.
Horoz1un ruhlara rehberlik etme rol nedeniyle, kosmozun 3 tabaka
arasnda, cehennemlerden ge mesajlar gtrp getiren Hermes
(Mercure)1n de simgesi olmutur. Asciepios tann olm adan evvel, sadece
bk iyiletirme kahraman iken, hastalktan yiletirenin horoz olduu
sanyordu.
Eski Germen' terin dinsel trenlerinde horoz, llere adanan dier at
ve kpek gibi ruhlara rehberlik yapan hayvanlar arasndayd.
Baz Ahaik toplumiarda kt ruhlar defetetmek i ir l yatana bk
horoz bok3nmaktayd.( Bk aman olarak)
Kuzey lkelerinde horoz cesur bk savaa sembol olarak, devlerin,
ezeli dmanlarn sakfcnkjnn tannlara haber vermek iin yggdrasll ad
verilen ve kozmik olarak kabul edilen cfcbudak aacnn en st
, dallarna kp ufuktan gzetlemek vazifesi bu kez, IdUse damlarnn sivri
uianna yer-ietiriierek ehrin koruyuculuunu yapm a geleneine
dnm bulunuyor.
Afrika efsanelerinin birinde horoz gizlilii ieren u hallerle ilintili
klmyor : Bir kafeste muhafaza edilen horoz, sessizlikte bir mn
saklanmasn ifade ediyor ; avluda serbest gezinen horoz, bu mn en
yakn kimselere aklandm ; sokakta gezinen bir horoz, mn hattc
arasnda yayldn ; ayrda gezinen bir horoz se bu mn. dmana
ulat ve ykm ve zntlere neden olduu anlam na geliyordu.
Horoz, Kartal ve Kuzu gibi, sa' mn d a bir amblemidir. stmda ise dier
hayvanlara kyasla, daha yaygn bir yeri var. nitekim Peygamberimiz bizzat
yle demitir : " Beyaz horoz benim dostumdur, o Tam dmanlannn
dmandr, t melein mevcudiyetidir."

463
 Sonu olarak horoz gurur, cesaret ve zindelik sembol
olmutur...Simgeciliin nemli bir rol oynad Masonik dncede horoz,
isteklinin kavuaca Nur-u zya*y mjdeler. Baka bir deyile, doacak
gnele, yani Nur-u Ziya ile gelecek olan mutluluu haber verir. (
Greme Aziz Barbara kilisesindeki horoz resmini anmsayitm.)

TAVUSKUU
Geni anlam da.
slm' n benimsedii
bir cennet kuudur,
hristiyanlkta lm
szlk, cennet ve
yeniden yaama
dnmenin balca
sembollerinden biri
paon: A r t bysn nlin . olmutur. Yelpaze ek
X* xf sieclc. lindeki kuyruu (zerinde tm renkleri bir araya
(P a ris , M usee d u L o u v re )
getirdiinden), totalite kavramm ve doay
yanstmaktadr Tavus kuunun kuyruunu amas, neyi var, neyi yok.
hepsini aa vurup gstermesi yani gerei yanstmas eklinde
yorumlanarak, yeniden yaama dnmeye lyk olan insanlarn da tpk
onun gibi, tm niteliklerini gz nne sermekle, ancak bu mertebeye
ulaabilecekleri, ileri srlr...
Tavus kuunun ldkten sonra etinin uzun sre rmeden
kalabilmesi, onun sonsuzluk kavramyla olan balantsnn glendiren
zelliklerinden biri oluyor.
Tavuskuu Zeus1 n kars ve kzkardei olan Hora1 mn bir almeti
olmutur. Hereyden nce gnein simgesi olduundan, Kamboya1 da
kuraklk balaynca bir tavuskuu ya da bir geyik
ldrlmekte, byiece semavi bereket olan yamur
arlmaktadr.

KU
ou kez ilkel toplumlann bir baz ve
balang oluturan inanlar, sembol ve deer

464
lendirmeleri. YuncnvRoma mitolojisinin ardndan yaylp yerleen tek Tanrl
dinlerde de aa yukar bir benzerlik gsteriyor ; ku1 ta bunlardan
biri...O daim a, tanrsal bir bamszlk diyebileceimiz kavramn ve ruhun
sembol olmutur. Hemen her toplum, lmden sonra ruhun, tpk bir ku
hafiflii ile, ge uacam kabul etmitir. Kuta yer ekimine kar koyan
bir hafiflik var;sanki baka hafif olan m addeler yokmu gibi, (ku gibi
hafif) dem ei neden tercih ediyoruz?..Yunan mitolojisinde, adlar kapp
kaanlar anlam na gelen, (HarpI) 1er kadn yzl, yaygn kanatt, sivri
peheli bir eit yrtc kulardr. llerin ruhlarm Hades' e onlar
gtrrlerdi. Bunun en belirgin olarak gsterildii yer eski Ukya1mn Xant06
(Knk) yerleim merkezinde bulunan nl Harpiler ant mezardr. Bu
mezarn her iki cephesinde bir harpi, bebek gibi kundaklanm bir ruhu
kollarnn stnde tarken, gsteriliyor. Kuranda ad geen Zmrt anka
kuu aslnda Cebrail' dir. ehitlerin ruhlarn cennete bu yeil ku
gtrecektir. Baz kaynaklar, simda Tuba olarak isimlendirilen Hayat
Aacnn stne konmu olan bu efsanevi yaratn, Zmrt anka
olduunu Heri srerler. Mslman mezar talarnn stnde ou zaman bir
ku kabartmasnn ilenmesi de ilgi ekicidir.
Ku nesiller boyu insanolunun yemek am acyla avlad, buna karn
zenle koruduu bir yaratk olmutur. Bir kuun ylda 8 : 10 myon kodar
zararl bcek yediini hatrlatmak onun yararlarndan biri olacaktr. Bu
adan ku hi bir zaman bir totem niteliine brnmemitir. Kuta denge
prensiplerini kantlayan verilerin en doru olann gzlemek mmkndr.
Nasl yatay ve dey dorular bolukta 90 derecelik bir a ile
birletiklerinde (ideal denge] yi salyorsa, aym olguyu kuun dengeli
olarak umasnda gzlemekteyiz.
Ku dey doruyu engelleyen yatay doruyu, e arlkta olan
kanatlaryla oluturup salamaktadr. Ku1 un
psikolojik olarak insan etkileyen yn,
ncelikle d e n g e olgusunun en gzel rneini
vermesi yannda, onun gibi uma hevesini
uyandrp, bu giriimlerde onu cesaretlen
dirmesidir.
Her insann yznde fiziksel olarak bir
hayvana, daha ok kua benzeyen bir taraf
bulunduunu ileri srenler, bu bakmdan
onda da kutsal bir dengenin varlndan sz
ediyorlar...
 zellikle eski Trk byklerinin aslan veya ku szckleriyle
isimlendirildiini grmekteyiz. Turul Bey. Doan Bey. Sungu Bey. Ban
Han...gibi. Tura ad verilen ve daha sonra halk dHinde Tura olan
padiah mhr de aslnda Turul' dan tremitir. Turul bk kutu ve
cfikkat edilirse bu turalarn biraz kuu anmsatt griecektir.( JOfe*/
yonjrrdur.)

Bazyorumcular kulan, ellerin ge uzanma eklinde

nitelemektedirler.

Ku1la ilgili aklamamz btnleyici ni-telikte olan a Anadolu insan ve
ku balkl aotdaki makaleyi, Sanat
Dergisi* nden alarak yaynlamakta yarar
grdm :
Yzyllar boyu Anadolu insannn rettii
hereyde yer alan ku, kimi dnemlerde,
kutsal bir varlk olarak korunmu, kimi
dnemlerde av hayvan olarak grlp,
avlanmtr. Buna ramen, her dnemin duvar kabartmasnda, anak,
mleinde, cam nda, halsnda, kiliminde hep ku motifleri kuDanlmhr. Bu
da gsteriyor ki, her r>e kadar avlanmay baarnn ve erkekliin bir
simgesi olarak grenler kmsa da, ku ve yine Anadolu insannn
sevdii ve koruduu bir varlk olarak kalmtr.
Bugn, rnei pek az kalm Hitit kabart-
, malarnda, Urartu. dya, Bergama gibi mede
niyetlerin eserlerinde grld gibi, ku deimez
bir ssleme arac oimu+ur Demek ki, ku sevgisi
Anadolu insannda daim a orr basmtr. nsanolu
bu sevgisini dile getirmek in iirler yazm, arklar,
trkler tutturmutur. Eski Anadolu medeniyetlerinde
kuun oka yer atmasnn bir nedeni uurlu bir
yaratk oluu, cUer nedeni ise, insanlarn len
yaknlarnn ruhunu bir kuun tadna Bir tugr
inanmalardr.
Anadolu sanat eserlerinde zellikle doan ve kartal gibi kulara
oka yer verilmitir. Nitekim Hitit eserlerinde grlen kartal, daha
sonralar Seluklu1lorda da grlmtr.

466
 OsmanlIlar dneminde ku yine n planda gelen bir yaratk olmutur.
OsmanlIlar cam i, medrese, kervansaray, saray ve kklerde Mntteri ahap,
kimHeri de tatan (seresaray) * Ku Evler Vapm lardr zelRMe binalarn
d yzeylerinde ve avlularda cephenin rt
.aralnda gz gz yaplan ku evleri nce bir
ekHde ilenmi ve sslenmitir. Mezar yapttan
zerinde kular iin su kaplan konulmaktadr.
zelUkle Kubaz " dertten kk ku
terbiyecileri, o dnemde byk itibar gren
meslek sahipleri olmutur. Hatta, saraylarn
Kuhane " ad verilen ve ava kuiann
oestendii yerlerde, doan ve atm aca gibi
avc kulan dare eden " D o a n a " ve *
Kucuba B gibi aalar d a aktnlmtttr. O
dnemlerde kulara verilen nemin bir baka
rnei de, ban yeni deyimlerin konuulan ette
girmesinde grtUmektedftr. Nitekim, kulara sabah
ve le arasnda 1 Kuluk Vakti * dertten saate yem verikftinden sabah
kahvaftanm ad ok yerde * Kuluk Yem ei" olarak arttrmtr.

Kuiann sembolik adan yle deerlendiriyorlar:

Kular, uutan nedeniyle yerle gk arasndaki ilikilerin. Taoizm
felsefesinde hafiflii ve yer ekiminden etkilenmeme zelikleri nedeniyle,
lmszlerin, genel olarak manevi hayata. meleklerin ve varoluun st
katn, kademesini simgelemilerdir.
Eski Yunanda ku, gelecei bildiren bir alam et ve fal makemesi
olmutur. Kular uhrevi (ahirete ait) lemin, dnyevi lem e kar olan dkeni
sembol gibi, ylanla m cadele eden yara tklardan bktdk.
slmda ku melektir, Kuran' da ku. a ta yans olarak yorumlan* ve
yle d e r t t i r B i z her nsann boynuna onun kuunu b a k x j*. ehitlerin
ruhlar cennete yeR kanatl ku fekNnde uacaktr..1 Gene Kuran1a gre
ku, lmsz olm ann semboldr Daha ok Orta Asya kORrnd yer
alan bir inana gre, kk kular ve kelebekler, sadece, M M lmden
sonra serbest kalp, yeniden dnyaya dnecei zam ana kadar semavi (
gksel) vatana gidecek olan ruhtann de*, ayn zam anda ocuMann do
ruhu otmak-todrior.

467
 Geleneklere gre, renklerle kular arasnda yle bir balant olduu
Heri srlyor: Siyah ku zeka, yeil ve mavi ak ilham, Beyaz (kuu ve
teniks) ehvet, Krmz uhrevilik ve lmszlk...Gvercin Afrodittn kuu olup
bir ak, leylek se mesaj tayan ku olarak, tonmlannrukjrdr.

KARTAL
Balbana kuvvet ve ycelik sembol,
gklerin mutlak hakimi ve tm gk
yaratklarnn kraldr. Kartal gn en st
katnda bulunur ve onun kaptan koru.
Dier geni kanatl olan yrtc kular gibi
tanrsal bir gce sahiptir ; yeryznn
'.KA'hHiftihtk' stnde uarak onu ktlklerden ko
tu.n Uftc nrpnhrnliitkm
lU^oriuedu rur... te, kartalla ilgili tm ilkel inanlarn
'nini FnfUrt Romain
.lermunitjue: gruounr
birletii yarglar aa yukar bu paralelde
{1510, t i Hurgkmair). bulunmaktayd.
Orta Asya Yakut Trkleri kartal zerine ant iiyorlard. Trk byklerinini
ounun ismi daha nce de deindiimiz gibi, kartal benzeri yrtc bir
ku olmutu. sa1 nn . Zeus1 un, Sezar ve Napoleon1 un da amblemi
kartald. Kartal, gzlerini krpmadan
gnee bakabilen bir ku olduundan,
onun atein bile stesinden geleceine
nanlmt. Hz ve kapcl ile yldrmla,
uzun sre yaamas nedeniyle, salkl
yaamla da zdetirilmitir.
Ba sola dnk olan kartal ktlk ve
yararszl, saa dnk olan ise yilik ve
verimlilik fade etmektedir.
Kartal ylann ba dmandr. Kt
ruhian simgeleyen bu yaratklar ldrc
gcnden dolay, sevilen bir k Y olmutur.
slmiyetten nce Orta Asya1 da amanlonn babas olarak nitelenen
kartal figrne Aztek1lerde de Talanmaktadr.
Nemrut Dandaki Antiokos* un mezar byse! etkinlik yaratarak ly
kt ruhlarn gazabndan korumak am acyla, aslan ve kartallarla evrilidir.

468
Kartal burada Zeus' un olduu kadar. Anadolu uygarlnn da bir
amblemi olarak imgelenmitir. Aslan ise. Pers imparatorluunda Dorys* ten
sonraki Aemenit slalesinin bir amblemiydi. Antiokos baba tarafndan
MakedonyalI olduunu iddia ediyordu. Heykelinde bandaki kee klah
halen Makedonya yresi halknn geleneksel baldr. (Kiisel yorumdur)

FT BALI KARTAL
lkin Hitrtterde grlyor. Daha sonralar, Orta Asya1d a Gdznelilerin de
kulland saptanm olduundan, Seluklularn bunu, bir imparatorluk
amblemi olarak, Bizansia temasa gemeden ok nceleri, kullanmakta
olduklar kesindir. Bizansa gelince, onlarn bazen tek, bazen ift bal olan
kartal motifini Selukludan uyarlanm olmalar mmkndr.
Trabzon Aya Sofya kilisesinin kapsnda Komnen imparatorluk slalesinin
amblemi olan bir kartal kabartmas bulunmaktadr, ancak o yzyllarda,
zellikle Ortaa Avrupasnda. ayn motifin bir kraliyet amblemi olarak
kabul edildiini dikkate alnrsa, ift bal kartal' n toplumlann birbirlerini
etkileyen kltrleri sonucu ortaya kt da
akla yakn gelmektedir. Ancak tm bunlarn
yannda kartal motifinin Hitit ve Selukluda
dierlerine oranla daha yaygn bir biimde
kullanld gzlenmektedir. Daha nceleri
Msrda, Amon ve R* nn amblemi olarak
kullanlan motif, kartala en ok benziyen bir ku
olan, ahindi. Ancak ayn uygarlkta bayku' un
da yaygn bir yeri olmutur.
Hitft ve daha sonra Seiukldarca baz
deiiklie uram olan kartal konusundaki
gzlemlerimizi u ekilde zetliyerek aklamak
istiyoruz : Hitit kartal ounlukla ki bal, bazen
de tek baldr. Bu ekilde kartala, ayn
simetride olmak zere, bir bas daha eklenmi
ve gcn fazlalatrmas istenmitir. ift bal
olan kartal her iki ynden gelebilecek tehdit
ve tehlikelere kar uyank olur ve onian
zamannda nleyebilir; iki ba, kartala bu
trden oaltlm g vermektedir. Ba zerinde fihrlfi UmPJ, imj

469
 kulak yoktur ve kanattan daima uar
durumdadr.
Selukk kartalna gelince, resimde g
rld gibi, :>ataro birer kulak eklermi,
bylece ona gecelerin yrtc kuu otan puhu
kuunun en gl vasf olan, geceleyin
duyma yeteneinin verilmesi amalanmtr.
nk kartal karanlkta grme duygusundan
yok-sundur.
Seluku kartalnda, tek bal olduu
zaman, kulak bulunmaz ve kanattan dktr.
Bu biim onun havalanm a veya yere
initeki grnmn yanstr. Selukluda
kartala kulak taklmasna biraz daha otkhk
getirmek iin, aslnda bu kuun bir ONGUN
olduunu bektmemiz gerekecektir.
BHndii zere, Orta Asycdaki Trk boylan
24 tr ve herbirinin kendilerine zg, kutsal
sayd bir ongun' u bulunur, her boy bu ongunla anlrd. jftbaf olan bu
ku, aslnda # kendisine puh nun zellikleri de ilave edmi olan gerek
bir^aritftttr. ift bal kartal peikomatfk denge gstergesi otan bir KADSF
dir.
Silifke yresine zg folklorik danslarda oyuncularn karta! u u u n u
andran figrler yaptn gzlyoruz. Bu gelenekte mitolojinin baz
uzantlarna yer vermenin yanl olmyoca dncesindeyiz: U zuhcg b u r 1
ta grkemli bir Zeustapma vard ve kartal Zeus' un atribiefinden
biriydi.
Kularn kral, bir ok ulusal amblemlerin zerinde ift ba otan kartal,
sadece o kralla ait olmutur.
Roma1 da imparator lmlerinde yaplan gm trenlerinde havaya
bir kartal uuruluyordu. nk kartal lnn gkteki tanrlara giden
ruhunu simgeliyordu.
lk Hristiyanlar, vaftiz sembol olduundan, vaftiz yaplan teknelerin
zerine bir kartal motifi ilemekteydiler.

470
 Kartaln uuu, bazj fanatik zmrelere gre, sa1 nm ge k ile
zdetirilir.
ncil yazan olan St. Jean ve peygamber Eie (Hzr aleyhisselm) ye
thaf edilmi olan kartal, gene Hristiyanlkta adaletin gl olan erdemini
simgeler. Uzaklara sabit bir ekilde bak ile, etrafnda olup bitenlerden
habersizmi gibi grnr, am a o her e
yi grr ve bilir.

LEYLEK - KUU
Leylekte iki renk var : Beyaz gn
dr, erkek ve gnetir. Siyah ge-
. cedir, dii ve ay1dr. Bu bakmdan leylek iki
cinsiyetti (androgynal) olarak kabul edilir.
Leylek doacak bebekleri simgeler,
mjdeler. Mitolojide yaamn olutuu
kuyuya leylekten bakas ulaamaz ; ancak
o, bebekleri oradan alp karabilir. Kuu
saflk, zerafet, gzellik simgesidir. Mitolojide
Zeusn Leda1 ya yaklamak in bk kuu
ekline girdiini anmsayalm...

KUMRU
Hristiyan inanlanna gre, aile sadakatinin bir semboldr. Meryem' in
sa' yi dourma anm gsteren tablolarda, bazen Josephe (Jozef)' I elinde
bir ift kumruyu armoan olarak getirdiini grrz.(Xarfye mzesf)

GVERCN
iir dilinde ak sembol olarak ifade edilen gvercinin bu zellii,
onun hemcinslerine kar gsterdii tatt ilgi ve ilikiden ve uluorta
sevimekten kanmamasndan kaynaklanyor. Bu kular yaamlarn, cier
rdek, srck, mitolojik feniks kuu..gibi, hep ift gezerek srdrrler. Ancak
onlardan farkl d an taraf, yuvada yumurtalar bakliyenin, yani kulukaya
yatann erkek gvercin olmasdr. Gvercinlerin genellikle su kenarlarm

471
semelerinin nedeni, kursaklarna doldurduklar tahl tanelerini sindirebilmek
iin, sk sk su ime gereksiniminden ileri gelir. Bunun iin, Nsu balarnn
koruyucu kuu " olarak da anlmaktadrlar.
slmda azizlerin trbelerinin etrafnda younlarlar, sanki onlar manen
korur gibi bir izlenim yaratrlar insanda. Kimi kez kardklar ses nedeniyle
zdrap eken ruhun acmakt sesini yansttktan dnlr.
Tufann bitimini, gagasyla tad bir zeytin dalyla mjdelec&i
majnn zihinlerde yerelmi olmas, onu eski mutlu gnlere dn, yani
bar' n evrensel simgesi yapmtr. Hrtitterde Kubaba ve Yunan-Romoda
Afrodif in kuu otan gvercin, Hristiyan inanlannda, Kutsal Ruh1un simgesi
olup diidir ve rengi de beyazdr. Bu olayda Kutsal Ruh, Meryemi bir
gvercin klnda hamile brakm ve vaftiz srasnda d a sa' mn benliine
girip, onu tanrlatrmitr...
Gnmzdede bereket, saflk ve iyi niyet1in bir sembol olma unvann
koruyan gvercin, talih oyunlarnda, kazanan kimsenin bana konmas
beklenen, bir * talih kuu " olmutur!...
Gvercinler yaamlar ok dzenli kulardandr. Bamsz yaamaktan
pek hotanmadrtdan iin, evcilletirilmeleri kolay olur. Ylda 8-10 yavru
karrlar, abuk rerler.
Doa inde kendilerine zg savunma yntemleri vardr. rnein
zerine hzla inen bir atm aca ya da doandan kurtulmak iin, srtndan
bir tutam ty kk bir bulut halinde havalandrr ve meydana gelen
kargaodan yoraratanarak kaar.
Saatte 100 km. hzla uabilirler. nsanlara sokulma karakterinden tr
insancl bir yapya sahiptirler.
Gvercin gbresi bugn kullanlan makbul organik bir bitki gbresidir.
Beyaz rengi sever. Bu yzden Kapadokya blgesindeki " Gvercinlik "
olarak adlandrlan delik ve kovuklarn evresinin beyaza boyanm
olduunu grrz. Yre halknn ifode ettiine gre, bu beyaz haleler, al
ve yumurta ak karmndan yaplmakta, yumurtalara ulamak isteyen
sincap ve gelincik1 lerin ayaklarn kaydrarak, trmanmalarn g
letirmektedir. te yandan bundaki amacn yavru gvercinlere yuvalarn
tantmak, olduu da ileri srlyor. Gene ayn konuda, zamann gerei, bu
gvercinlerin posta hizmeti grdkleri de rivayet edilmektedir. ayet bu

472
sylenenler gerekse, bizim de, bu yuvalan 11posta kutusu) " ilevini de
yaptklar benzetiimizi yadifgamryocanz umuyoruz f?)...
Vaktiyle bu kurak blgede, halkn balca gdalarnda" brini
oluturmas ve gbresinden byk apta yararlanmas neaeniyie, ak
sayda gvercin yayordu. Ancak, yoi yapmlar srasndaki patlamalardan
korkup kamlar ve bir daha geri dnmek istemediklerinden, saylan bir
hayli azalm bulunuyor..
^Gvercin etinin eskiden beri yenildii bilinmektedir. Hatta eski Msrda
(M.G.300), firavun' lann yiyecek listelerinde bulunduu saptanmtr.
Anadolu' da Hitit ana tanras Kubab' nm kuu gvercindi. Gvercin
Afrodif in de kuuydu. Romallar ona " Vens Coiumba" (gvercin Vens}
adyla taparlard ve mezar odalarna (gvercin yuvas] derlerdi.
slm toplumu gvercin ve kumru etini yemek istemez...Gvercin
slm1 da uhrevi yaratklar olarak sevilirler. zellikle sabahn erken
saatlerinde hep birlikte sesler karark namaza kalkacaktan uyarrlar.
zellikle Gneydou' da bu amata gvercin beslendiine tank oluyoruz.
Krlang ve sere ye gelince, bunlar gnein dogmasyla tmeye
balarlar, sanki bu douu mjdelerler. Artk sabah namazndan camiden
(uhrevilikten) klm, maddesel yaam 'a girilmitir...

BLBL
Evrensel olarak, ark namelerinin gzellii ile n
yapmtr. zellikle Japonya* da ok saygnlk gryor.
Romeo ve Jeftn 3. blmnn nl 5. Sahne
sinde. blbl bir tarla kuu ile kar karyadr. &u Blbl

karlama ve karlkl syleiler, tpk biten bir gecede

bir ak azannn, afak ve ayrlk elisi olan tarla
kuuna yaptna benzer...ayet iki sevgili blbl dinlerlerse beraber
oluyorlar am a lme maruz bulunuyorlar. te yandan ayet tarta kuunc
inanrlarsa hayatlar kurtuluyor am a buna mukabil, ayrlm alar gerekiyor...
Uyanan geceleri arklaryla, arklarnn gzellii ile byieyen blbl
broda gndzn tehlikelerini unutturan aaeta bir sihirbaz gibidir. Tm
airlerin bir ak ozan olarak nitelendirdii bu ku heyecana getirdii

473
btn duygularda ak ve lm arasndaki sk ba arpc bir eklde
anlatmaktadr.

KELAYNAK KUU
(Ansfctopedfc bHgt]

* Bu kular 1955 ylnda Zrihli bir doktor tarafndan kefedilmitir.

nceleri Alp Dalan1nda yaamaktayken nesilleri zam anla tkenmeye
balam, 1879* lordan tibaren Birecik civarna g edip buoda
toplandktan gzlenmitir. O tarihte saylan 4-5 bin kadar olan bu kulan,
kutsat sayldklanndan, kimse avlam aya cesaret edemiyordu. Kelaynak
kularnn says 1953 ylnda 1300 kadarken,bu say 1965 ylnda 150* ye
dmtr.
Birecik kazasnn dalk kesiminde yaamay yeleyen kelaynaklar,
dnya kamuoyunun dikkatini zerlerine ekmi bulunuyor. Yzyllardan
beri, her yl belli bir gnde (13-14 ubat) Habeistan ve Suriye'den gelen
kelaynaklar, bundan byle Birecik' i anavatan olarak semi bu
lunmaktadrlar. Tarm ve Orman Bakanl' nca b tra d a onlar iin bir
bakm istasyonu kunimutur. Yavrulan alkonulduundan baka bir yere
aynlmak istememektedirler.

TESBH
ty(ukj A M ctta y&dapran ara)

Sargon ERDEM Tarihi Ak inde Erzurum" Simpozyumu (12.3.1987)

notlarndan zmlenmek suretiyle, aynen alnmtr.
...Tebih genel tanmlama ile, ezbere tekrar edlmesi gerekli dinsel sz
ve dualan saymakta kullanlan, bir ipe sralanm daneler dizisidir.
Yukardaki tanmlamaya gre tebih, kullanl am ac gznnde
tutulmadan, yalnz ipe dizilmi daneler ekliyle ele alndnda, dnyann
en eski ss eyas olan kolye ile birlemekte ve dolaysyla tarihesi Cilal
Ta Devri' ne kadar gitmektedir. Ve bu tarihe, yalnz ta ve cfier sert
maddelerin delinme tekniiyle lgilidir ; insaniann daha nceleri de
ieklerden, meyvodan ve delinmesi kolay bitkisel ve hayvansal mad

474
delerden kolyeler yapm olduklar (gnmzn Hkel toplumlannda olduu
gibi) phesizdir.
... Hristiyan leminde IHc kez XI. Yzylda grlmeye balayp XII.
yzyldan itibaren oalan tebihin Hal Saferierinden donen savalar
tarafndan, kadnlara hediye verilmek zere Avrupa1ya gtrlm olmas
kuvvetle muhtemeldir. Bugn ise kadnlarn, tak am acyla tebih satn
aldklar ve kendilerine intikal eden eski tebihlerden kolye yaptklar
grlmektedir. zette, " Delikli ta yerd e kalm az * atasznn de
vurulocfci gibi insanlar, grdkleri, boduklan dekJi talan mutlaka
toplamlar ve mutlaka d onlar bir am ala kullanmlardr.

BRAHMAN ve BUDST TEBH

Dini hviyeti He kolyeden ayrkan tebih ilk kez Hincistan1 da,
batangrc M. 1000 yllarna kadar uzanan Brahmanizm (Hinduizm)1 de
grlmektedir. Brahman tapnaklarndaki kabartm alarda, ba tann ve
dnyann yaratcs dan Brahm a, ellerinde ibrik, tebih ve kutsal kaklarla
tasvir edilmektedir. Brahmanlar1da tebih, iki byk mezhebe gre iki tr
dup bunlar birbirinden, dane says ve yapkjrtdan maddeler asndan
ayrlmaktadr : Tann iva mminlerinin tebihi, tann Vlu mminlerinin
tebihi.

... iva tebihinin yalnz Brahmanlar arasnda kalmasna karn, Vlnu

tebihi, M. Vl.yy. da ortaya kan Budizm1e aynen gemesi nedeniyle,
bu dini kabul eden Tibetliler, inliler ve Japoniar tarafndan da
kullanlmtr. slmiyet1i kabul etmeden nce bir ksm Budist olan Trkier1
in de ( elde somut kant bulunmamakla beraber ) bu tebihi kullanm
ddukian p-hesizdir.
Vlnu tebihi Trkier tarafndan da
kullanlm ve bu durum Mslman tebihinin
domasna veya en azndan biim almasna
neden dmutur ; dolayl olarak Hristiyan tebihini
de etkilemitir. Buna gre Vnu tebihinin, bugn
kutlanlan tm tebihlerin atas veya nderi
olduu sylenebilir.
... Vlnu tebihi Budizm' e yalnz bir dinsel
gere olarak gememi, bu dinde z etkileyen

475
bir temel unsur haline gelmitir. Yzsekiz tayt Buda1 mn sistemiyle
btnlemi, pekok dinsel fonksiyon yzsekiz saysyla snflanm veya
sembolize edilmitir. rnein, soydan yzsekiz olan gnahlardan
korunmann yolu yzsekiz doneli tebihi ekmektir; Buda1mn do umunda
hazK bulunan BrahmanJar yzsekiz tan ed ir; Ttoet Budizmi' nin kutsal kitab
yzsekiz cHtttr; Pekin1 deki Byk Tapnak (Beyaz Pagoda) yzsekiz
stuniudur; Japonya1 da lleri anm a gn yaklan atelerin says
yzsekizdir; in1de gnahkrlara yzsekiz denek vurulur (eskiden) v.s.
V.. Tebih tama akkantfnn tm halka yayld lke Tibettir; ancak
Tibet d dnyaya kapal yaad iin, bu konuda Mslmanlar kadar n
yapmamtr.

HIRSTYAN veya ROMAN KATOLK TEBH

Hristiyan tebihi de Vtnu ve Mslman tebihleri gibi iki boyutta
kullanlmaktadr: Daha ok rahipler tarafndan ekilen yzelli done, onbe
nianeli byk tebih He genellikle halkn kulland elli dane, be rdaneli
kk tebih. Her ki trn yapl tamamen aym olup sadece dane
saylan fahdidir. Bunlarn dnda dane saysn Hz. Meryem' in lm
yandan alan attnm (St. Bridget mezhebi) veya yetmiiki (Fransiskan
mezhebi) doneli tebihler de kullanld gibi, nedeni kesin bilinmeyen
otuz (Hz. sa* mn lm ya(?), krk, krkiki. yetmibe. seksen ve seksemk
doneli resbltler de mevcuttur.
Hrstiyan tebihini dierlerinden ayran esastaki fark, tm paralann bir
ipe dizilmeyip birbirlerine zincir halkalaryla balanm olmasdr. Hibir
zaman deimeyen bu gelenek hakknda Heri srlm bir teze
raslayamodk. Bize gre, bir teknik nedenin sonucu olam ayan bu durum,
inananlarn dine, uluhiyetlere ve birbirlerine kopmaz balarla bal
olduklarn sembolize etmektedir (Kur* an' n 38/36. Ayetinde Hz. Sleyman* n
mmeti N... ve zincirle rle b irib irte rtn e balanm o la n bakalar 11
eklinde tanmlanmaktadr).
... XV.yy. dan beri tm Hristiyan uluslar tarafndan, kendi dinerindeki
kelimenin yamstra mtereken kullanlan isim, Orta Latince rosarium ' dan
gelen rosaru, rosaire, rosario 1 dur. Kelime anlam " g l bahesi" olan bu
ismin niin tebihe ad olduu kesinlikle bilinmemektedir. Bu ismin, o
zamanlar moda olan Ngllerden yaplm elenk anlamn tad veya
Hz. Meryem' e verilen bir isim olduu yahut donelerin giooctndan

476
yaplmaksn nedeniyle bu adn verildii yolunda eitli grler
bulunmakta ve baz efsaneler de anlatlmaktadr.
... Hristiyanlk, aynen Mslmanlk gibi, hatta ondan fazla br
Dnya " kavramna dayanan, gcn " Cennet" ile mjdelemek ve H
Cehennem a ile korkutmaktan alan bir dindir. Ve her H dinde de
c en n et denilince " iinde hurilerin dolat gl baheleri" akla
gelmektedir.
Kanaatimizce, Hristiyan tebihine verilen rosarium 11 gl bahesi"
isminin anlam " cennet" tir ve tebih cennetin ervahtan* m sembolize
etmektedir. Bu grmz, tebihin dou efsanesi kuvvette destek
lemektedir.
... Bu blmn banda akladmz gibi, kolyenin tarihesi M 8000
yllarna kadar gitmekte ve grlmektedir ki insanlar bir ta
delip boyunlarna asarken bakalarm taklit etmemiler, her latada ayn
sonuca kendi dn yetenekleriyle varmlardr. Dolaysyla, dua ederken
done saymay akieden ilk Ksristtyanlar da bu doneleri dep bir ipe
dizmeyi kendiliklerinden bulmu dabirler ve de zellikle doruk noktalarna
km eski uygarlklarn mirass olarak. Fakat kolye takmak yani
sslenmek insanlarn igds olduu halde (k boynun yavatti biimi
de bu igdy yeterince tahrik etmektedir), tebih ekmek igdsel bir
eylem deildir. Hristiyanlk n balamasndan XI. Yy. a kadar, yani tam
binyz yl dua okurken akta sayan insanlarn, birdenbire en miek&Tva
rnekleriyle cevahir talarndan tebih ekmeye bakamdan ve binytta
oranla ok ksa saylacak bir srede tesbihcilii Heri bir sanayi kolu
haiine getirmeleri, herhalde tesadflerle aklanamaz.
Mslmanlar' m VIII. yy. dan itibaren tebih kullanmaya balamalar da
Emevtter* in Asya ilerindeki ilerleyileriyle raskamakta ve hakl olarak
tebihin Mslmanlar* a Budist Trkter' den gemi olabileceini
dndrmektedir. Ancak, ilk Htrisriyantar gibi, dua okurken ekirdek ve
aktta) sayan ilk Mslmanlar' n dml ip de kutlanmalar, henz Hz.
Muhammet hayatta ken tebih fikrine ok yakm bir noktada
bulunduklarn gstermektedir. Buna gre, Budist tebihi (Vknu t.) Mslman
tebihini dourmam olsa bile, hi phesiz biim ve malzeme ynnden
etkilemitir diyebiliriz.

477
 MSLMAN TEBHNN TARHES ve GELM
slm lem inde tebihinin Uk kez ne zaman kullanlmaya baiancfe
kesin olarak tesbit edilememektedir ; binen husus, Hz. Muhammet
zamannda mevcut olmad ve o devirde, tebihin prototipi diye
bileceimiz dml ip ite aktta ve ekirdeklerin (hurma, zeytin)
kullanlm olduudur.
Elimizde kamt bulunmamakla beraber, kendi gzlemlerimize
dayanarak kyafet devriminden sonra da tebih - elbise kilisinin moda
olduu zanmndayz. Pekok okuyucunun hatrlayaca zere, bundan
yirmibe - otuz yl nceleri (d Anadolu ky ve kasabalarnda hala
rastanmaktadr) bir San izm eli A a tipi mevcuttu. Bu aakmn deimez
kyafeti dik ense kasket; koyu kahverengi c e k e t; ve yelek yakasz beyaz
gmlek ; stl kahverengi veya koyu krem klot pantolon (jokey
pantolonu); koyu yumurta sar veya kiremit rengi, ucu uzunpskH
kuak ; ksa konlu ve krkl, kuakla ayn renk izme ; kstekti saat Be
genellikle bir elde yaprak kam, dier elde ise mutlaka atuzl ve iri
doneli bk kehribar tebih di. Hi kukusuz bu kyafet, Avrupa
aristokratlarnn af gezintilerinde giydikleri binici kyafetinin, geleneksel
doulu kuann eklenmesiyle Anadolu' ya adapte edilmi ekKdk.
Burada konumuzu ilgBendiren husus, koyu san ve kiremit renginin eitti
tonlarnda olan kehribar tebihin, bu kyafetin deimez aksesuar olarak
gornmeskfr. Bizi, bu tip kyafet ile kehribar tebih arasnda Hiki kurmaya
ynelten ana neden, bu almayla ilgili olarak ottuta ocaklarna kadar
yaptmz Dou Anadolu gezisinde, ayni kyafetin kahverengi yerine
' siyah ve ona uygun renklerle ve iri doneli o+uzl ottuta (kara kehribar)
tebihle birlikte karmza km olmasdr. Kanaatimizce, Bat ve Orta
Anadolu aalarnn ayn tip olan kyafetlerindeki bu renk ayrm, taKfcklan
tebihin renginden kaynaklanmakta veya etkilenmektedir; nk, Dou
Anadolu halk, doal olarak kendi blgelerinin rn ottuta tebihi
kullanmaktadr. Ne yazk ki, gnmzde folklor almalar byk bir
younluk kazanm olmasna ramen, daim a halk oyunlar erevesinde
ve yresel kyafet, ad altnda yalnz eski OsmanlI giysilerine ynelik
kalmaktadr. Aratvmanmza ramen, kyafet devriminden sonrasna alt ciddi
bir almaya rastayamodk ve bu nedenle grmz destekleyecek
somut kantlar sunamyoruz. Yalnz, yukarda akladmz kyafetin aa
tebihi*1 olmas ve iri doneli otuzl tebihlere de halk arasnda " aa
tebihiN denilmesi, tezimizin kant olarak kabul edilebilir.

478
 ... Zeytin aacndan ve ekirdeinden yaplan tebihlerin Msimanlar
tarafndan kutsal sayHmasnn nedeni, zeytinin Kur* an' m eitti yerlerinde
zikredilmesi, yann ad anlarak veyazmmen vlmesi ve zemde
zeylinin, ANah1m zerine yemin ettii nesneler arasnda yer atm aud*. Ayn
ekilde, hurma ekirdeinden yaplan tebih ve nazariklann da kutsal
saylmasna Kurian'daki hurmaya yaplan vgler nedeniyledir ve bunda
ttdnci etken de hurmann Arabistan' da yetimeskir. Orulunun, bulabildii
takdirde zeytin veya hurmayla ftar etmesi, yine Yemen akiklerinden
yaplan tebih ve yzklerin kutsal deerler tamas, tamamen slm
nanlarnn sonucudur.
Namaz tebihinin doksandokuz danefi ckmaatrm nedeni. Hz.
Muhammed1in Her namazm peinde otuz kerre S bhnallah, otuz
kerre Elham dM ah, otuz kene de Altahu Ekber dedikten sonra
yzncde L Ik fre Itkallh vahdehu l erike leh . Lehn-mlc ve
lehl-ham d ve hve a i kll ey*in kacfr cttyen kimsenin deniz
kp kadar gnah otsa d a mafiret olunur hadisinde bikfirdii
saylara uyulmasdr.
... Geleneksel Mslman tebihi doksandokuzlu ", " otuzt " veya
namaz tebihi odlarn ta la n , doksandokuz daneti ve ki nianeti olan
tebihtir. Dunun dnda, daha ok el megalesi olarak kullanlan
otuzul 11 veya " el tebihi " He a beyzt 11 ve binli " veya ikisinin
birden " zikir tebihi " denilen tarikat tebihleri bulunmaktadr.
Doksandokuzlu donelerinin genellikle nohut vaya kzlck kadar otmalanna
karn, otuzt doneleri iri bir zeytin kadar oiabHmekte ve bu tiplere hale
arasnda " aa tebihi11 veya muhtar tebihi11 denilmektedir. Doneleri en
fazla 3-4 mm. apnda olan kk doksandokuzlular kadn tebihi kabul
edilmekte ve zenne adm tamaktadr, (zenne, Farsa zen n e " kadna
mahsus, kadn ii sfatndan bozulma olup kuttanm alam geni bir
isimdir).
Tarikat tebihleri, dergahlarda ve zikir meclislerinde halkdanp oturan
siiklerce birlikte ekilenler olmak zere iki gruba ayrlmakta ve boyuttan
deimektedir. Her ki trde de doneler krev (yuvarlak) olup genetikle
birincide can erii veya kk bir elma kadar, kincide ise zenne
isndedir (tamabiliriik asndan).

... Bir namaz tebihi, ana paralar olarak tahrfl, im am e, iki niane
ve doksandokuz d a ne' den meydana gelmekte, bunlara pskl ve pul

479
eklenip h ar kartrlmasyla da daha zengin bir tebih elde
edilmektedir.

DN VE NSAN
(Ahmet KAHRAMAN r\ Dinier TariN kitabndan derlenmitir.)
nsan dindar doan bir varlktr. Bu bakmdan din duygusundan
soyutlanm olarak yaamasna imkn yoktur. nk onun BEDEN ve RUH
gibi ift ynl bir yapya sahip olarak yaradl, dindar olmasn da
gerekli klmtr. Bir insann bedenini, yani maddesel olan varhint, iinde
yaocfc ortamn d etki ve sokanlarndan koruyabilmek iin nasl ki bir
snaa gereksinim duyuyorsa, ruhunun da, onu eitli etkilere mahkum
olmaktan kurtaracak manevi bir destee, gvenli bir snaa gereksinimi
vardr ki, bu d a ancak DN gvencesi altnda olduunu hissetmesiyle
gerekleebilir.
Din, baz evrelerin fade ettii gibi, eitli etkilerle insana sonradan
alanm bir fildr deildir, O, insanla ikiz doan yksek bir duygudur.
Nitekim gerek kutsal kitaplar, gerekse arkeolojik aratrmalar ve insanlk
tarihi, yeryznn var olduundan bu yana hibir bireyin, hibir kavmin
ve ulusun dinsiz olduunu haber vermemitir ; bUakfe insanolunun cin
duygusuyla ikiz olduunu, her zaman ve her ortamda <Sn messesesine
bal kaldn kesin bir ifade ile bildirmilerdir.
Kitabmzn bu kesimine kadar eitti konularda yaprlan sembolik
benzeti, ta n m lam a ve yorumsal aklamalarn bk ounun batl da
olsa, dinsel bir gr ve inantan kaynaklanp ynlendiini anlam
bulunuyoruz, (yazann notudur) Dinsel faaliyetler, eski alarda yaayan
insanlarn hemen hemen tmnn nemli bir ura olmasna karn,
bugn modem yaam koulan iinde, badetin daha ok belirti bir
kesim v e zam an in d e yaptlageimekte olduunu grmekteyiz.
Kutsal kitaplarn sonuncusu olan Kuran1n beyanna gre, Tan1nm Hk
yaratt insan Adem, ayn zamanda bir peygamberdir. Bundan sonra
Tann, srekli olarak insanlar doru yola yneltmeleri iin, peygam berler
gndermitir.
Hz. brahim (Abraham) ise Hz. Adem' den sonra tm tek Tanrl dinlerden
okankm b a b a s saymtr.

480
 Tapnma gereksinimi insanla kardetir demitik. nk, vahi ve
uygarlktan yoksun kavimlerde, m aaralarda hayvansal bk yaam
srdren ilkel insanlarda bile bu gereksinim duyulmutu. Geriye doru ne
kadar gidersek gidelim, dinsiz yaam bir ulusun varln gremeyiz.
Bugn, gezdiimiz tm eski kentlerde bir tapnaa veya onun kotalsna,
izlerine rariamyormuyuz?..
Eski Yunan ahlaklarndan ve tarihi Ptutarque' ta " Dnyay dolanz,
duvarsa, edebiyatsa, kanunsuz, servetsiz ehirler bulacaksma, am a mabetsiz
ve* mabutsuz bir ehire rastarmyocaksnal" demitir.
( Hangi evrede olursa olsun, dinin konusu insandK ve ebeckdk. slm,
Hmi dinin esastan arasnda saymtr. Nitekim Kurann Hk emri ilimle ilgilidir.
lim ise akla dayanr, slm da okla ve manta d a ya n r.; asla ilimle din
atmasndan sz edilemez. Bu nedenle kendi blmnde akland
gibi, zellikle dini mimariye ilikin yaplarn eitli eleri ve fonksiyonlarn
tetkik ederken, sadece gzlerimizin bize gsterdii Ke yetinecek olursak,
onkann gerek amoiann bilemeyiz ve bulamayz. Bu sanat rnlerini
yaratan eitti etkenlerin ve ince dncelerin izleri, ancak saduyumuzu
kullanabildiimiz oranda, kendilerini gsterebileceklerdir. Banlan
zmleyebilmek in gerek duyacamz anahtarlar forml ve prensipler
ise senbolierin anlam ve anlatm olup kendteine zg bir szlkte
bulunmaktadrlar) ( Yazann noludut)
Freud, Lucrce ve AJbert Einstein gibi baz psikoanaiiz ve fizik
bilginlerine gre, boylerine insanlk kadar bk gemii olan din
~ duygusunun temelini KORKU VE MT oluturmutur. nk insan, korku
ve mit gibi iki ayr duyguya sahiptir. Kudreti dnda kalan oiaytann
bazlan ona korku, bazlar da mit bekleyi arzusu aikar. Bu bakmdan
din doa st gizemli glerin varlna inanmaktr. Nitekim evrende olan
bitenleri srekli seyreden lkel insan, gerek nedenlerini zemedii
mthi tabiat okaylan karsnda dehete kaplm, rpermi ve son derece
korkmutur. Bunun yannda baz tabiat olaylar houna gitmi, ona bk
mit, sevin ve huzur kayna olmutur. rnein, biraz evvel kendisiyle bk
arada olduu sevdii bir kimsenin, bir anda cansz hale gelmesi, gklerin
grlemesi, imekler, yldrmlar, kasrgalar, yldzlarn kaymas, zerinde
yaad ve sabit sand yerin bir beik gibi sallanmas, gecenin
karanln, km souu, yazn sca., gibi, nedenini bir trl anlyamad
sonsuz tabiat okaylan karsnda adeta rkm ve tm bu olaykar onda
korku denilen bir duygunun olumasna neden olmutur. te yandan,
bunlara paralele olarak, kalbini mit ve ne' e ile dolduran, rnein,

481
yrfcfczkann gkyzn sslemeleri, aym verdii aydnlk, gerek ssyla gerek
ttgryia her canlya yeniden hayat veren gnein belirli zamanlar iinde
doup batman, bitkilerin boylarn uzatan yamurlarn inmesi..gibi onu
sevindiren otaytarm iindede yaamaktayd.
Byletine birbirine kart olaylar dizisinin karsnda tam antarrvyia
kendini gsz hisseden insan, korktuktanmn ktlklerinden kendini
gvenceye almak, mit kayna oiankyn ise sevgisini kazanabilmek iin
atakyor, yerlere kapanyor, dua edyor ve yalvaryor, onlara otan
batksn belirtmek omacyta, bellili hareketler yapyor, kurbanlar, adaklar
sunuyordu. te, din ve ibadet fikri bu ekilde oluup gelimitir,
diyeceiz....
Ancak XIX. Yzylda Jean -Jacques Rousseau, Vottaire gibi baz batk
dnrlere gre de dkn insanla beraber domamtr; temeli yakmcMctr
i d n adam lan tarafndan kurulmu bir bask unsurudur... Hi phe yok ki
bu. onlara ortam ve zam ana zg bir gr. nk, yzyikardan beri
insanlarn kandrlmas mmkn olom ayaca gibi, hangi dinden olursa
olsun, inananlann badetine yarcfcmc olan cfin adamlarm gzden
drmek gibi bir am aca ynelik olduu aka anlalmaktadr.
Dinin balang ve douunun nedenleri zerinde eitli grler ve
eletiriler yapdmtr. Bunlardan bazlanm yte zetliyorue :
1. ayet dinin dou nedeni tabiat olaylar karsnda duyulan korku
olsa idi, insan zekasnn gelimesiyle, bu olaylarn ne olduktan
ankaddrtctan sonra, onlan inceleyen hatta kontrokna akan ksann
dinsiz kalmas gerekecekti. Halbuki bu olaylarla megul olan baz
bilginlerin daha dindar olduklarm grmekteyiz.
2. mit ve korku dini douran etken deil, aslnda var olan din
duygusunun gelime nedenidir. Din duygusu olmasayd, insan
ibadet etme yoHarm aramaz ve birtakm dini faaliyetlere
girimezdi.
3. Eer insan sadece gsz kald tabiat kuvvetlerine tapm
olsayd, leri srlen bu fikir doru olabilirdi. Halbuki ilkei insan
baz evrelerde kendinden zayf hayvanlara, rnein tavana, kua,
kamlumbaaya, ykana, kstebee ve dier glerine inand,
aslan veya boaya da tapmam rrucfcr?.. Bunlar dinin balangc
olamryacaklan gibi, insana tapnma fikrini alayacak gce de
sahip deildirler.

482
 lkel insan yaantsndan am za kadar, din duygusu ve onun
gerektirdii tapnm, Animizm (ruhuluk), Fetiizm (eyaya tapnm a), Totemizm
(klan dini), Paganizm (putlara tapm a), Politeizm (ok tanrlk), DuaKzm (iki
esas kabul eden mezhep) isimleri altnda gelierek, sonunda MONETEIZM
(tek tanrclk) eklinde gelierek, ilhi vahye kadar ulam bulunmaktadr.
Monoteizm1 in gelimesine le olarak, Afrika ve tropik ormanlar
civarnda yaayan Pigmeleri de, Filipin Adalarnda, Gneydou Avustralya1
da, ilkel Eskimolari da, M alaka1 da, Japonya1 da ve Kaliforniya He Kuzey
Antaikann baz yerlerinde, rasland Heri srlyor.
Pigme dininde badetin sihir ve toplumsal rgtlenmeyle ilgisi yoktur.
Yaplan ayinler (dinsel anlamdaki trenler) tam am en kiiseldir. Buradan
hareketle lmin tantt en eski dinin ne kayna, ne de ifadesi
nedeniyle toplumsal olmayp, tam am en KSEL bir inan duygusu
olduunu syleyebiliyoruz. Bu felsefeye gre Tanrya kar duyulan ak ve
kran, duygularn zn oluturmaktadr.
Korku sadece lme kar duyulmaktadr. Tann1 mn stn vasflan, O1
nun ahlak tam ve mkemmel, hereye egem en ve hereyi yapm aya
gc olan ve hereyi bilir ofmasKfcr. slm inanana gre din insanlarn
sonrodan cat ettikleri bir ey deHdtr. nsanda DOUTAN VAROLAN
yksek bir duygudur ve saduyu* dur.

SLAM DNNE LKN BAZI HATIRLATICI

BLGLER, LKE VE YORUMLAR
slm , Hz. Muhammet tarafndan tebli edilen son ilhi cine verilen
isimdir. Szck olarak (selm) mastarndan tremitir ve dinsel adan
teslim olma ve SELAMET anlamlarn erir. Ayn zam anda, bar iinde
yaama, tehlikelerden uzak olma ve eylemlerimizin sonunun yi ve hay/k
olmas dilei ile ilgilidir. Dier bir deyile slm, Tann' mn tebliine ve teki
iman esaslarna inanma1dr.

slm inanlarna gre, bu sadece Hz. MuhammecT n dininin ad,

deildir. nk, ondan nce gelen Hz. Adem, Nuh, brahim, Musa ve sa
gibi tm peygamberlerin dinlerinin ad da slm 'd.
Dnyann her tarafnda ortaya kan btn peygamberler Ms-
lmandlar ve sadece Mslmanl tebli etmilerdir. O halde Hz.

483
Muhammecf yeni bir dinin muckfi deil, adnda varolan slm yeniden
tebli ve yaymakla grevli, yce bir kii olarak, kabul etmemiz gere
kecektir.
Kuran1 m bildirdiine gre, btn gelmi gemi peygamberler,
insanlara ayn esaslar telkin etmilerdir. Telkin edilen bu esaslar temelde
bk deiiklie uramadan, sadece zaman iinde deien ve oluan
baka gereksinimlere de cevap verecek ekilde, daha ileri bir yzeye
ulatndan, slm1 n son ve en gelimi din olduuna inanyoruz. Bu
yeni tfnde, dierlerine oranla nce a d a le t, hogr ve tolerans
prensipleri ege-mendi.
slm dini eyrek yzyl kadar bir sre sonunda kabul edilerek
yaylmaya balamtr. Hristiyanlk ise aa yukan 300 yl sonra resmiliini
kabul e "irebilmi (313 Milano Emirnamesi) ve daha ok bask artnda,
gizlilik inde ve kuytu yerlerde ve zor koullar attmda gelimi ve
tutunmutur. (Kapadokya kiliseleri). slmda durum hlbk zaman byle ve
bu llerde olmamtr. nk onun mkemmel bir YASA olduuna
inanlmt. Hz. Muhammet vefatndan nce 100.000 kadar kiiye slm
kabul ettirmiken. Hz. sa1ya inanalann says sadece 12 idi...
Bugn dnyada varolan 44 kili ufakl lkede yaklak 1 milyar
Mslman yaamaktadr ki, bu say dnyann ortalam a yann 1/5' ni
oluturmakta ve dier dinlere oranla zellikle Amerika1 d a en fazla
yaygnlaan din olduu gzlenmektedir...
Hz. Muhammet 571 ylnda Arap yarmadasnda, Hicaz blgesindeki
Mekke ehrinde dnyaya geldi. Mekke, aym blgede bulunan Medine ve
Taif ehirlerine oranla, doal kaynaklarnn fakirliine ramen, daha ok
gelimiti ve 10 reis tarafndan ynetilen bir site- devlet1 e sahip
bulunuyordu. Komular arasnda kervan ticareti yolu He, ithalat ve ihracat
ileriyle daha ileri bk dzeye ulam olan Mekke' de, edebiyat ve gzel
sanatlar da bk hayli yaygn bir ura haline gelmiti. Bunun yannda,
kadnlara iyi davranlr, onlar da kendi balarna malmlk sahibi olabilir,
evlenmelerinde onlarn da isteklerine gre hareket edilir, hatta anlamaya
gre, boama hakkna bile sahip bulunurlard. Ancak, bu stnlklerinin
yan sra, ahlaki dknlkleri bu toplumun yaamn in iin kemirip
ykmaktayd. Kabileler arasnda kan davalan, vard ; iki, kumar, fuhu ve
tefecilik son haddine varm bulunuyordu.
Din bakmndan, Arapiar eitli putlara tapnmaktaydlar. Aynca,
Musevilik, Hristiyanlk ve Zerdflk dinleri de Arapiar arasna karm

484
bulunuyordu. MekkelMer (Bir Allah) (El Allah) kavramn bildikleri halde, puttan
ANahka kendi arakannda bir ara olarak kabul ediyorlard. Bir Allah a
iman esasna dayanan Hanelik, Mekkede olumlu bir hareket olarak
dodu. Hantfker yalnz Allah a ibadet ederlerdi. Arapkarm peygamberimizin
doumundan nceki bu yaantlarna CAHUYYET DNEM denmektedir.
Aslnda bu dnem yalnz Arabistanda deil dier lkelerde de
egemenliini srdrmekteydi. te byle bir ortam ve dnemde, Musa
peygam berin Tevratta. sa peygamberin ise ncir de haber verdikleri gibi,
lim lerin byk kurtarcs Hz. Muhammet dnyaya geldi. lde parlayan
lahi bir nur gibi, tm slm alemine HAKKA ve kurtulua giden yolu
aydnlatt...
Hz. Muhammed1 in babas Abdullah, Kurey kabilesinin Haimi
kolundan, annesi Hz. Amine de gene ayn kabilenin Zhre
oullanndandr. Doumundan 3 ay kadar nce bobasm kaybeden Hz.
Muhammet Mekkede 4 yl sreyle bir st anne tarafndan emzirilcfl ve
dedesi okan Abdimuttaiib tarafndan koruma affna alnd. Tekrar Mekkeye
getirildiinde 6 yandayd. Bu roda annesini, 2 yl sonra da dedesini
kaybettiinden, amcas okan Eb Ttib tarafndan bytld ve eitildi.
OnHd yalarnda iken, amda bulunan Bahire isimli bir papaz ncir in
beyanlarna dayanarak, onun gelecein peygamberi okacotm kefetti
ve bunun amcasna ileterek, ocuun am Yahudilerinin giriebilecekleri
bir suikasta kar korunmas yolunda uyard. Yirmi be yanda iken,
kencBsinden 15 ya kadar byk okm Hz. Haticeyte yaamn birletirdi ve
onunla ticaret ortakh yapt.
Otuzbe yana kadar, asta putlara inanmadnn dnda, dini hayat
hakknda ilgili kaynaklarn pek fazla bilgi vermedii Hz. Muhammet, 35
yana geldiinde Kbe hakemliini yapt.
Hz. Muhammed1 n peygam berlie balamas 40 yalarna falar. 610
ytftnda Cebrail isimli melek tarafndan, Nur dandaki bir m aarada
kendisine ilk vahiy geldi. Kadir gecesinde geen bu olay hem onun
peygamberliinin, hem de slm dininin balangc olmutur. Bundan sonra
3 yl kadar sreyle, baka vahiy gelmedi ve 613 ylnda yeniden Allahn
teblilerini alm aya balayan Hz. Muhammet Kuran' 23 ylda tamamlad.
Mslmanlk putperestlie temelden kar olduu iin, cahfliyyet
dnemi yaayan Arabistan halknn idetti tepkileriyle karlaan
peygamberimiz ok zorlu bir m cadeleye girili. Bu nedenlerle 12 yllk
peygamberken, 622 ylnda Medine1ye g etmek zorunda kald. Bu tarih

485
nemli bir otay olarak kabul edildiinden, Hicr Takvim1 in batangra
olmutur.
MekkeS putperest kabilelerle yapmak zorunda kakt Bedir, Uhud,
Hendek ve son olarak Hneyn savaian sonunda, btn Arabistan
Mslman dinini kabul etti ve Byk slm Devleti kuruldu.
Hz. Muhammet 632 de vefat etti ve Medine' ye gmld. Katarndan
Hz. Ftima Hz. AH ile evlenmitir. Hz. Muhammecfin vefatndan sonra
yerine Hz. Ebu Bekir geti.
Hz. Muhammecf n Hz. saf nn yapt gibi, objektif mucizelerinden sz
edilmez. Onun en byk mucizesi KUR1ANI KERM' dir.
Daha nceki peygamberlerin mucizeleri daha ok duyu organlarna
hitap ediyordu. nk o zamanlar insanolunun kavray, akla kantlara
dayanarak inanacak yzeyde deildi ; daha ok. ilgisini ekip kendisini
hayret ve aknla uralan, ei grlmemi eylere inanyordu.

Hz. MUHAMMET VE PEYGAMBERLK

nsanlik tarihinde hayatlarn kendi uluslarnn dini ve sosyal bakmdan
geliip ilerlemelerine adam kimseler hibir vakit eksik olmamtr. Onlar
her lkede ve devirde grrz. Bu ok saygn nsanlardan herbiri,
genellikle lhi bir grevi duyurmakla ykml olduklarn sylemiler ve
arkalannda kendi kavim ve uluslarn rehberlik edecek, hayat yasalarm
ieren kutsal kitap lar brakmlardr.
lhi grevle gnderilen bu yce kiiler peygamberlerdir. Kuram Kerim'
in beyanna gre, Allah her ulusa bir peygam ber gndermitir. lk
peygamber Hz. Adem, sonuncusu ise Hz. Muhammecf tir. Bu ikisi arasnda
kendilerinden sz edilen ve edilmeyen saysz Allah elileri, tekrar tekrar
insanlara gnderilmi bulunmaktadr. Kuranda ad geen peygamber
says (25) tir. Ancak 3 tane daha vardr ki, bunlarn peygamberlikleri
tartmaldr. Bunlardan kitap gnderilenlere Resl. gnderilmeyenlere ise
N eb denilmitir.
Btn peygamberler ya bir kavme, ya da bir keye, veya belirli bir
zam ana alt olmak zere, gelmilerdir. Halbuki Hz. Muhammet dnyann
sonuna kadar uluslarn, btn insanlarn mutluluunu salamak iin,
gnderilmitir. Byfece (hak dinler) zincirinin son halkasn oluturan

486
slmiyet, insanln en ileri evresine hitap etmek zere gnderilmi ve
gemi dinleri bnyesinde zetlemitir.

KURANI KERM
Allah kullarna 104 adet kutsat kitap gnderdi. Bunlarn belli baldan,
Tevrat, Hz. Musa1 ya, Zebur, Hz. Davut* a, n d i, Hz. sa1 ya ve Kuran, Hz.
Mhammed1 e nail olmutur. Kuran bu kitaplarn d a Aftah tarafndan
indirilmi olduunu kabul eder. Ancak bunlardan baztan kaybolmu veya
nemli deiikliklere uratlmtr.

Kuran, szck olarak okumak, ezberden okuma anlamna verir. Kerim

ise, asalet ve onur sahibi demek olan Kerim' den tremi olup, genel
anlam da cmert, saygdeer, yksek, aziz demektir. Bir araya getirilmi
sayfalar anlamnda, M ushaf ta denilmektedir. Hz. Peygamber vahiy gekii
zaman, kendisiyle konuabilen adalarna (ashabna) gelen ayetten
ezberlemelerini ve yazmalarn emretmitir. Bytece, bir yonhltk yapmamak
iin gerekli nlemleri alm bulunuyordu. nk ne tek bana ezber, r>e
de tek bana yazma, gvenilir dmryabilirdi. te bu nedenle ki metodu
bittikte kullanmtr. Bu olayn bata gelen tan Hz. mer* dir
Kendilerinin vefat zerine, lkenin baz kam larnda ba gsteren
ayaklanm alarda ok sayda Kuran ezbere bUen hafz ehit olunca,
bundan kayg duyan halife Hz. Ebu Bekir, vahiy katiplerinden oluan bir
komisyon kurarak, btn ayetleri iki kapak arasnda bir araya toplatt.
Ancak kurann teksiri Hz. mer tarafndan gerekletirildi. Kuran Fatiha,
Bakara...suresi gibi 114 sure (FASIL) ve 6666 ayet* ten olumutu. En eski
nshas bugn Takent* te bulunmaktadr.
Kuram Kerimi ezbere okuma alkanl Hz. Peygamber devrinde
balam ve zamanmza kadar sregelmitir. Bugn slm aleminde
yzbinlerce Mslman Kuan ezbere bilmektedirler. Bu, Kurana zg bir
aitkantfk ve gelenektir. Dier kutsal kitaplar iin byle bir olaydan sz
edilmemektedir.
Kuamn asl Arapackr, bugnde Arapacbr. Ancak dier yabanc
dillere* de tercme edilmi olup, Arapa bilmeyenler iin yararl
oimaktodr.

487
 Kuran Kerim rk. blge ve zaman ayrt etmeden tm nsanlara hitap
eder. Onda herkes iin gerekli, her yer iin uygulanabilme nitelii ve
yetenei, her zaman iin geerliliini koruyan direktifler bulunmaktadr.
Kuran, sa1 nn Meryem suresinde okuduumuz gibi, babasz
doduunu kabul etmekle birlikte, O1 nun Allahn onj olduundan
kesinlikle sz etmez. Kurann 34 yerinde Meryem' in ad geer.

' Hristiyanlkta tek ve yanlmaz otorite Papa' dr. islmda ise Kuran1d*.
Bugn Anadolu' da gerek slm, gerekse Hristiyan inananiartrwn ortak
olarak sayg duyduklar 3 kutsal yer bulunmaktadr: Meryem Ana Evi, Hz.
Mevfna Trbesi ve Yedi Uyuyanlar Maaras...

CAM
Cami szc, Azapa (cem - toplamak} tan tremitir. Franszca,
ngilizce, Yunanca ve branice (6glise, church, ekklesia. havra] szckleri de,
topluluk veya toplanma anlamlarm ieriyor. Bu bakmdan badet in
insanlarn bir arada bulunmalar gerekliliinin, dier dinlerde de ortak bir
dnce olarak yerlemi olduunu gryoruz.
Isimda Cuma gnleri bir birleme, btnleme gn olmutu.
Cami, minareli ve mimberii bir slm mabedi; iinde hutbe okunan
byk mescittir. Cami szc Trkeye zgdr. Arapkir cami1ye (mescit)
derler. Bizde ise mescit, kk ve iinde hutbe okunmayan, cuma ve
bayram namaz khnmayan, mimbersiz yaptlardr. Mescit szc SECDE'
den tremitir.

HUTBE : Hitaptan gelir. Belli zamanlarda camilerde mimbere karak

okunan ayet ve hadislerle ssl dinsel sylev. zellikle Cuma ve bayram
namazlarnda okunur. Hutbe okumann baz koullan vardr. rnein,
ayakta ve bir toplulua kar okunmaldr. Eskiden adm a hutbe okutmak,
adn tayan para bastrmak anlamna geliyordu. te yandan hutbeyle
bir zamanlarn Resmi Gazetesini zdetirmek mmkndr (7)
Seltin camii, iki veya fazla minaresi oian ve Osmanl hanedan
yeleri tarafndan yaptrlm camilere verilen isimdir. Eskiden
padiahlardan bakas birden fazla minaresi otan cam i yaptramazlard;
minare adedi snrlanmt.

488
 Cami slm dininin semboldr. lk camiler MHRAP ve MMBER gibi
iki ltrjik (dua trenleriyle ilgili yer) eleman eriyordu. Hz. Muhammecf in
Hk mescidinden alglanarak ina edilmi olduu sanlan bu camilerin
genel emasnda stunla evrili bir avlu bulunmaktayd.
Cami, ibadet dnda sosyal yaamnda bir merkezi olmutur. GeneHde
yaptrann veya bulunduu mahalle veya semtin adm tayan
camilerimizin, zellikle . ok ilev olarak tammtananlan, sosyal bir
rattenmenin gzel emeklerinden biridir. Bu bakmdan camiler, bir klt
olduu kadar kltr merkezi de olmulardr. KLLYE adm verdiimiz,
eitti am alaria ina edilmi yaplarn bir arada bulunduu kompleks1in
byk bir ksm okul ilevi yapmaktaycfc. Bu durumun, Ortaodan sonra
ina edilmi olan kiliselerde de aym olduunu grmekteyiz. Genellikle
okullar ve kolejler kiliselerin iinde veya yannda deiNermidir?.stanbul*
da bunun rnekleri var.
Genel olarak cami* nin fonksiyonlarn yle zetliyeceiz:
1. badet,
2. Eitim ve retim,
3. Halkn birbiriyle haber alverii yapabildii bir haberleme merkezi,
4. Tarih inde devletin ynetim merkezi,
5. Gene tarih iinde, hastane, depo, kla, mahkeme, misafirhane...
olarak kullanlmas.
Kentin en byk camisine ULU CAM denilir. Hemen her kasaba ve
ehirde bir ulu cami bulunur. Genellikte, cem aatn daha ok sayda
olduu, Cuma ve bayram namazlar bu cam ide klnr. Ulu camiler
normal olarak o ehri oluturan molekllerin (mahallelerin) ortasna yakn
bir yerde bulunurlar. Bytece, camiye gelmek isleyen herkes iin
yrnecek yolun mesafesinde bie eitlik salanm oluyordu. Ky ve
kasabalarmzda bir de ULU CAMLERE arkadalk edercesine dikilmi
narlar vardr. Bunlar uzun mrldrler. ULU INAR ad verilir. Ky halk
genelde onun altnda sohbet etmayi yeleri...
Eski alardan bu yana, genellikle dinsel am al yaplarn dierlerine
oranla daha byk boyutlarda, daha salam ve dikkati ekici bir
biimde ina edildiklerini grmekteyiz. Bunknn en byk otanlan ise.

489
yerleim blgesinin, geometrik olarak merkezine yakm txjkjnm akkx*rtar. Ani
ren yerindeki katedral, Paristeki Pantheon gfc>i...
Ulu camHer sidmda kHryetenn de bir merkezi gbtydMer. Gnmzn
niversite rektrlklerine benzer yanlarnn bulunm a* mmkndr (7)
Genel olarak camilerin cfc avlularna otian 3 veya 4 kapnn,
simetrinin yan sffa, ehrin farkl ynlerinden gelenlerin camiye girilerini
kolaylatrc ilevi ve yaran bulunuyordu.
OsmanlI dneminde, byk ehirlerde, ok sayda cami yap4<*
blnmektedk. Bunun nedenini dine okn boMtn yan stra.lm ve irfana
verilen deer yargsyla da birletirmemiz gerekecek. Bu kentlerde,
devletin yaptrdkianna Baveten, parasaf gleri olan hayrsever va
tandalar da, cami yaptrmann aym zam anda bir okul yaptrm ak kadar
topluma yarar salyacona inancManndan, bu hizmete kaMmaktaycMar.
KLLYELER : Szck olarak anlam, btn veya to p tu k** tu . Klliyeler
nceflkle birlii, birlemeyi alar ve dinse lk ie birleir. Cami yapmnn
arzuland amalann banda gelen ve nemli olan husus, nedeni u
veya bu olsun, insanlar bir araya getirmektir. kAtyeier bu am a
dorultusunda yaplatnlrrulardHr. Genel olarak, c a milerin yarm a -
evresine yerletirilen bu yaplar unlardan oluuyordu:
1.Hadfe okulu, 7. Tabhane (mtoaflrhane).
2.Tp medresesi. 8. Han, kervansaray,
3. Hastane, ifahane, 9. Hamam,
4. Dispanser, 10. Ktphane,
5. Sbyan mektebi (Uk okul) 11. Dkkan (arasta)
6. maret (dartziyafe) 12. P ara aln m ayan umumi
tu va le tle r.
Grld zere tm bu tesisler, kasaba hattamn sosyal gereksinim
lerini karlar yeteriifcteydiier. Ancak zaman iinde, bu gereksinimler cier
modem yaplarla karlanmaya balayrca, cam iler sadece fcadet iin
uranlr yerler haline gelmilerdir.
Deiik ilevleri d a n bu yaplarn, halkn bir an nce yararlanabilmesi
iin, caminin naatndan n ce hizmete otimasma dikkat edNmekteycfl.

490
 Camilerin harem duvarlaryla evril olan cfcf avlulan ak bir hale
pazan (a g o ra la r g ib i) ve gerekliinde mahalle hdkmn a * hava
toplantlar iin uygun grdkleri bir meydan olarakta kuttanlmtarcfcr.
Cami tuvaletlerine g elin ce; bunlan her ne kadar kWyenin organik bir
paras peklinde saymak doru deilse de, umuma hizmet vermesi ve
parasz oluu nedeniyle, yaran inkr edilmemelidir... Anadolunun bir ok
yerinde, ne yazk ki, belediyelerin bu konudaki hizmetleri gerekleinceye
kadar, eskisi gibi gene halka ak bulunmaktadrlar!.. .Ancak bu konuya
deinmiken, hazkmn, girerken temizlik ve bakjmlbkJanyta bada
m ayacak cret istedikleri serzeniinde bulunacam ...
badet kodar alveri yapmakta, Trk toplammda gncel yaamn bir
parand*. Bunun yan sra, Orta Asya gebe topiumunun yaantsnn bir
uzant oknalcfcr d, Trider evlerinden ok darda dolap yaamay
sevmektedirterl Bat lkeleri turistlerinin dikkatini eken olgulardan biri de
budur...
Bugn byk ehirlerimizde her adm ba bir dkkan, m aaza v a r;
caddeler seyyar satclarla doludur. Bunun yannda, insanlar sel gibi
dolamakta ve bu dkkanlara girip kmaktadrlar...te, zamann ynetimi
bu gereksinimi de gz nne alarak, kapcriartkr ina ediyor, ayrca
bunlarn camilere yakn olmatanna da zen gsteriyordu. in asl, ticaretin
insan ilikilerinin gelimesine olan yaranna inanmak ve birbirlerini tanyan
Insanlam saysn oattarak kardelik olgusunu gelitirmekten kay
naklanyordu.
te yandan ibadet* in de toplu olarak yaplmasnda gdlen
amam. ayn paralelde olduunu sylemek mmkndr. Ticaret ve
ib a d e t ilikileri birbirlerini tamamlayan bir rol oymyarak, retim ve sanayi*
nin gelimesine etkili olduuna gre, ynetimin de bu ilikileri kolaylatrc
nlemler almas doal saylmalyd...
stanbul ve Bursada byk kapatorlar var; bunlar hemen camilere
bitiiktirler. Bu arlarn dier bir am ac da vatandan, hava koutlarndan
fazla etkilenmeden ve uzaklara gitmeden, hem ibadet, hem de al- veri
gereksinimlerini kolaylatrmakt.
Bu gzlem ve yargmz, eski alarn yaantsnda yer alm baz
verilere ilitirerek kantlamaya atacaz : Bunlarda d a ib a d e t, ticaret
ve eitim gereksinimlerini karlayan tesis ve yaplar ounlukla birbirlerine
komuydular. rnein Efes* te Msr tanns sis ve Serapis tapnaktan yukar

491
V * ajo agoratann iinde veya hemen yanrtda, ktphane, aya
agora ile iiedir. Afrodtaias1ta tapnak, tp ve felsefe okulunun. Bergama1
da ise ktphane Aihena tapnann hemen yarandodv. Aizane1 deki
tapmak agoraya bftiylk, Harran' da cami ve medrese yanyana
bulunmaktaydlar.

MEDRESELER
Ders okutulan yer anlarmna gelir. slmda retim nceleri cam ide
yaplrd. Fakat XVII. yy.dan teye medrese, renci yatak odalar le ders
odalarn ieren, bir zel yap olmutur. Genellikle buralarda, orta ve
yksek dzeyde retim yaplrd. MCsbet ve manevi im ler tedris edilirdi.
rnein, Darlhodis ve Darttp blmleri aym koridor zerinde
bulunmaktaydlar.
Medreselerin kapasiteleri byynce, avlusu geniledi, bu bakmdan
stnn rtlmesinden, zor olduu iin, vazgeildi ve bylece Ak Avlulu
Medreseler ortaya kt. DRT EYVANU olan medreeeter Orta Asya tipi
olarak bilinmektedir. Fatih Suttan Mehmet stanbul* u alnca medreselerin
zerine eHcR. Nitekim, Ayasofya ve Zeyrek Pantogrator Kiliselerinin papaz
hcrelerini medreseye evirttii gibi, kendi a d n a yaptrd Fatih Camif
nfc etratna, om en byk medresesini ina ettirdi. Bu kompleks 8
nitenin oluturduu 16 medrese halindeydi.
Medrese yapm, ilk olarak, Karahanllaria balamtr. Araplarda yoktur.
Mimari plan itibariyle ak ve kapal olan tipleri vardr. Kapal olanlar *
rneklerdir. Giri kaplan ok ssl ina edilirdi. Erzurum ifte Minare
Medresesi1ndeki iki minarenin fonksiyonel bir am ac yoktu. Medreselerin
iinde, prensip olarak, onu ina ettirenin mezon (trbesi veya kmbeti)
bulunur. lk Osmani Medresesi znik1te kurulmutu..
Anadolu* nun bir ok yerinde, Seluklu dneminden itibaren ina
edikmi camilerin, daha nceleri u veya bu olayla lgili olarak kutsal bir
niteNk kazanm .olan yer ve yapriann iinde veya onlarm hemen
yalannda bulunduklarm gzlyoruz. Bu konu zerindeki dncemiz, ya
vedi bir gereksinimi cevaplandrmak veya (kutsal yerlerin yaratt
m anyetik ekicim de oluan g e le n e in ) uygulanmas ynnde
olocakhr...

492
 Dikkat edilecek oluna, trbelerin baztfan ve kmbetler, ok tannk
dinlerinden efsaneleerek kalan tapmaklann pek uzamda deerdk. Van
Kaleai olarak adkandmkan ve bir Urartu akropol olan tepedeki a *
hava tapmakkannn hemen yannda, Halime Hatun Kmbeti var. te
yandan Beykoz1 un stndeki Yua hazretleri olarak odandm ian ziyaret
yerinde, vaktiyie bir Apolon veya Poseidon tapmomm bulunduunu ve
Karadeniz1 e alan bakkiann buradan geerken dua ettiklerini Heri
srenler bulunuyor?.. Ancak tm bunlarn bir rasiant ve varsayandan
bqret olduunu da belirtmekte yarar gryoruz..Gerek d a n olay, esld
cemlerimizden bir ksmmn, slmi prensiplere uyularak, Bizans donemi
kaselerinden evrilmi dm aedr. Bu uygulama FaNh Sultan M ehm etf in
stanfc*/ a giriinde, Aya Sofya1 y cam iye evirmedyte bakyor. nk
slmi inanlar, klieleri de Tanrmm evi olarak deeriendkmekte ve
buriann cam iye dntrlnrednde bir salanca grmemektedk. Nitekim
Ankarada Hac Bayram V ei Camii, esld Augusls tapma yanmda
buturmaktodr. Seluk1 taftd Sdnt Jean BazUcae vaktiyle cam i okarakta
kuHamlmt. Bunlar alda gelen sadece d rnek...
Fetihten sonra stanbulda yirmi kadar kse camiye evrildi; bunkvdan
Fethiye, yans cam i, cfttr yane ise kse grnmn srdrmektedk.
Camilerimizin baDotamn yapen tarihlerini inceied lmfade, (7) sayumm
semboteminde de detndimiz gibi, hep yedi ydda bitkttcflkierini
gryoruz. Bursa YeN Camii (1412-1419). Sleymaniye (15SO-1557). Sdtan
Ahmet (1609-1616), Kahire1 deld Muhammed A l C a n * (1630-1637). Bela
bakalar da bdunmakta, bettd de bir rasiant oiabMr demekle beraber,
Kuds* teki Hz. Sleyman tapmann da zelikle y e d ylda ina sdm i
olduuna iaret etmek istiyoruz...(Kazabkjnka* ddd Kral 2. H atan'm o d n
tayan grkemi caminin inaat da 7 yl srmtr. Buda nm rariant?...)
simda. Hristiyan cininde olduu gibi, bir rahip veya dk odam stnrf
yoktur; yani bir hierari sz konusu deildir. Ancak bu hizmetin yrtlmesi
iin bir i ve grev blm olabilir. Her caminin kapasitesine gre bekri
bir personel kadrosu vardr.mam, mezzin, bakm a gibi...Bu personel
asknda, devlet memuru statsne tabi olarak hizmet vermekte ve atanma
yoiuyta seilmektedMer.
Camilerimiz byk ounlukla Vakflar Genel Mdrlne ait
yaplardr; halkn kendi otanakkanyta yapm olduu cam ilerde grev
yapacak olan din odamlan gene devlet tarafndan atanmaktadrlar.

493
 Osmanfc dnemi camileri, Tanrya kar otan borcun fcodet yotayta da
denmeri olduu gibi, sultana otan baMm da bir simgesi oimujtards.
iu devirde yaplm olan camiler mimari ema itibariyle, ck avlu, i aytu
ve sahm (namaz salonu) olmak zere, balca blme ayntmaktad*.
D avlunun etrafn eviren duvara HAPEM DMARf ad verilir. Harem
Arapa, kutsal ve sayg gsterilen .yer demektir. Bu duvar da o kutsal
yeri kucaklamaktadr.

, Harem duvarnn m ahaieye adan veya drt kapsnn kuzeyde

bulunan, a n a kapdr. Bytece cam iye giri kuzeyden olup. buraya giren
kimse kendiliinden m tvap ynne dnmekte ve Mekke' ye (Kabe1ye)
gtren yola girmektedk..Tapmaktardan itibaren btn kiliselerde de ayn
yntem sz konusudur. Onlarda da sunak veya bema1nin bulunduu yer,
kilise veya tapman en kutsal yeri saylmakta olup, mHoiopk veya cinsel
adan zellii olan bir yne dnktrler. Kiliseler ounlukla bat- dou
ynnde kuruimuiarcfcr. Abstt klienin dou ucunda bulunur. Daha nce
de deindiimiz gibi, dou gnein doduu, yani yeni bir yaomm
balad yndr...
Normal olarak ana kap cierlerine oranla daha byk olur. Buras
Tanrf nm kaps olarak nitelenir. Kuelerde ise, tesisi simgeleyen
kapdan ikisi genellikle krietiimittr Manastrtarda be, aksine, kaplar
tarkecflUr ekilde, kk yaplmaktaydlar.
D avludan i avluya veya dorudan doruya caminin iine giri
veren blme biraz yksekedk, buraya birka basamakta krkr. Bytece
, namaz klnan sahm, normal olarak yer dzeyinden yksekte kalr. Bu
yksekliin verilmesindeki am a M ira1 la ilgili yorumlara neden oluyor.
Mira ykseli demektir. Mmin namaz klarken manen mira' a
utamaktodr. Baz byk cam ierde. rnein Suttan Ahmet Camiinde ck
avlu He i avluyu birletiren ikinci kap tpk oyulmu bir m ihrap bi
iminde grnm veriyor...
*
Camilerimizin d aviulan bir baheye benzer. Eski zaman
eviertndekilerte b ir. benzerlik gsterir. Zemin topraktr, toprck kokusu versin
diye... D avlu, tokalda cami arasnda bir gei} kesidir, i avluya girince
bir adrvanla karlarz. adrvan aslnda cami avlusuna estetik bir
grnm, kazandrmak amacyla ima edilmise de, bazen abdest almak
iin musluklarla evrelenmi olur. Aalan anmsatan stunlar arasnda
sanki bir pmar gibidir.

494
 Mm da su hayyaflr, k&Joa hof gelen sesi, insantan badete hanrtar.
Bu bakmdan su ve cami bkbkleriyie daim a blntemilefcir. Seluklu
cam lerinde ve Nk Osmanb camilerinde (Bursa Ukj Cami, Y efl CamN)
yapran inde bulunan ochrvan ve havuzlar daha sonra rutubet ge
rekesiyle ckanya abnrrayiardr.
odsvantar Hd am oldr : Fonksiyonel (abdest atmak) ve dekoratif
adrvan normal olarak, pdgo nal kk bir yap olup cMunun
geometrik merkezinde bulunur. Normal olarak fMayesizcflr. Cami kaS>
belerinin grnm gibi, suyu elle eklinde, yukandan ao^a dker.
nk fskiyenin (tiz seri) ylan sesini anmsattmdan, sevttmez. fecei
tapmaklarn ana girilerinde de ayn ilevi yapan abisyon ( abdest alma)
tekneleri bulunmaktayd. Hattusa Byk Tapmak giriinde bunun kakntsan
grebiliyoruz.
Tekrar ck avluya riayoruz. Burada birok aa var; am a normal olarak
ne meyve ne de am aac gremeyiz, iekte yoktur. Bu tr bitkilerin
badet esprisiyle badamad gr sz konusudur. Bunlarn yerine
ftlamur, nar ve seivi aalan dBdlmi ve glgelerinden yararlanmak ve
kardktan dnlendkid koku Be, fanilii arvmsata bir a lmotfe yaratlmak
istenmitir. Bu nedenle Anadolu1 d a nar ac boldur. nar aocmm
yapraklan genitir ; bu sayede grlt seslerini emer, rfaam edriyte
karck hrt sesi dinlendkicidk. Aynca caminin atan olan masif
ktlesine estetik adan yumuakkk salar. marm genel grnm bir
kubbeyi andrm aktad*. Seivi be uzun yaamn bir rimgesidk. Tevhidi
yanstan bir grnme sahiptir ve baheyi (ettf) harfleriyle doktun* ve
ssler. ak Nabi yle diyor: Seivi lorda, minareler bekte1de birer AHADET
PARMAT ckriar...
SeMierin kozalaktan, reine sayesinde, yazm etrafa uhrevi bk koku
yayarlar. Zeminin ise toprak haliyle kalmas istenir. Cami bahelerine
normal olarak am dikJimemektedir. nk am ha1a benzetilir.
slm mekn boyutlarnda daim a bk denge otmasm arzutamtv. Ha'
m kendi iindeki oran 2/3 tr. Bu orandan mmkn mertebe kanlmtr.
Cami avtuianna zettikle gvercin attrlr. Bu kularn sabah saatlerindeki
sessizlik iinde, koro halinde kardktan ses, (Hu Aftah) gibi gelir ku-
taktara!..
Sonu olarak, caminin d, insantan daha oraya girmeden nce
dnyevi arzu, gaile ve dncelerinden yakttamaya ynelik doa y ap ve
yaratktarmm btnletirdHcleri bk ortam olur ou kez...

495
 jotnirh cam ilerinde simetri bulunmaz. Binann cfcft iine oranla daha
sri ve grkemdk. Son cem aat yeri bulunmaz. OsmanlIda ise, bunun
tamamen teni, caminin dq gayet sade, am a ii o den zenle dekore
edfcnif olur. Seluklu kap ya. Osmanl daha ok m ihrabn deko
rasyonuna. nem vermitir. Belki de Osmanl bunu bilinli olarak uygulam
ve ta duvarian insanlarn d grnleri ve giyim kuamlarna
bereeterek, nem otarm kalp olduunu, hatrlatmak istemitir!.. AsbncJa bu
olay, llen cftarda etei de erde oluunu, paganizmin bir antitezi
g M . deetondtenekte mmkndr. Ayn grnm Yunan ve Roma to
praktan inde t konusudur. Blncfti Caere, Roma dnemi tap*-
noktam da, cfctan ok e nem verttmekfte. Yunanda ise cfc grnmn
grkemi oimasryta, vettnftmekteydl
h e alarak, bim da & caminin iine gkmez ; nk cam i dkker
iindk. Cam ide nftcahta kyftmaz. ftu nedenle kilelerd en tam am en tartck
bk dnce y a p a egemendk. Cenaze namaz ve treni d if cMuda yo-
p tr.

Normal olarak, cam i b ahelne HAZRE d e rle n blm, o camiyi ina

eden veya afte bkeyterlnln trbe ve mezarlar iin aynlmtftr. nne ge
len Umee buraya defnedM m ezdl Ancak zaman iinde bu kural etkisini
kaybetm l| ve hafcrt tdjlsrtn de gmlmeye bctamustyta, bugn olduu
gtoi. adeta kk br fccfcriston haine dnmtr, ma alese f...

Sz konusu gelenein bu sayfam amken, onu aoKJaftd o -

ktam ay y a p m a d a n n c e evirm ek istemiyoruz: En esti alardan
bu yana hemen her toplumun sekin kiileri, ldkleri zaman hep bk
to p ra n iine, yanma onun glgesine gmlp br dnyada da
tanrlannm himayesi aitmda olmay istemilerdk. M m , Asur, Httitterde
uygulama byteydl. Kral Tudhatya tanr arruma1 nm koftan arasmdodr.
Ukyada kaya mezarianmn kraftara ait oianian bir tapmak grnm
veren grkemli yaptlar iinde buturvTKiktodr.(Amlnefctf un nw an) Nemrut
Da zerinde Anfiokos1 un, tmls iindeki mezon mitoMc tanniarta
epeevre korunma altndayd. Mardin Derzaferan Sryani manartn,
Kartye' deid m ezartar...bize bu konuda bk fikir veriyor. Kapadokya kaya
kiseieri ise. ayn zam anda belirli bk sre iin kiraya verilen mezar
blmlerini ierm ekteydi...
Caminin iine girmeden nce, l gmme ile UgflJ oiarcftc ge
leneklerimiz arasnda yer akm lgin bk ka ayrntya deineceiz; daha
ok bunun kkeni zerinde duracaz: teden beri, erkekler gbek.

4%
kodnlar iM , aa yukar gs yksekliinde, daha derin olarak kanlan
mecara gmknektedkter. Aym uygulamann Bizans dneminde de geerli
olduu sarvkyor. Bunu Kariye, mezar apelinde daha b e irgin bir ede
tartod^oruz. O rada, ckrik sahneenin cankadzan fredcte , sa1 nm bir efty4e
tuttuu Adem1 in mezon bk hamur teknesi eklinde, cierleriyle ekip
karmaya akh Havva1 nmmezon ise daha derin, bk lahk
grnmndedk. Bu gelenein kaynom bulmak iin tarihin derinMderine
nip, Heredot un yazckiriann okuyoruz: Ona gre, eski M arda (M V-TO.
madem kbbm bugn NEKROF adm vertBi ve bk balamdan (l
sevidii) anlam na gelen bk Kir ruh bakal sz konusu. Bu hastala
tutulmu ve sapk giriimlerde bulunan bk bayi ksan var. bu nsanlar yeni
lm kodmtarm mezarianm ov>, mumyalanmsa bankanm zp, ona
tecavze yetteniyoriar. te bu iren giriimleri bk nebze de olsa
nleyebilmek iin, kodmm cesedi bk hafta kadar gveni bk yerde
bekletilip kokuturuluyor ve sonra defnedtyordu.Zaman iinde baka
yerlerde de bu tr olaylara tank olunmutu. Kadrim daha derin bk
ukura gmlmesi nedenki, tarihi olduu kodar gncel gereklerde de
a ramamz ve bu uygulamay tam am en bk nlem ekinde
deeriendkmemiz gerekk sanyoruz...(yazann noiu)
te yandan ceset, rengi beyaz olmak kaydryta, bk kelene sankr.
Tabutta gmme zorunluu yoktu. Bakarm saa veya sola evrim e
nedenke kftabm (Sa ve Sol) metninde y az* yorum luda dekm
bulunuyoruz.

MNARE
Arapa (m anara- nur saan kule) demektk. Bugnk biimiyle XV.
Yzyldan sonra ortaya kan minare, yontulm u bir kurun kalem
gibkfrl. Yerden ge doru uzanp bk yerlere ulamak ve oralara baz
mesajlar yazmak istercesine, bk algkanma yaratr ksandal.. baka bk
dncenin am iinde onu seyrettiimizde, minareler sanld efaat dHe-
mek iki Tanrya uzanan koiar gibi canlanr gzmzde.. Onlar da. cfter
inananlar gibi, gnein durumuna gre, glgelerin uzayp keaknanyia.
secdeye yatp kakar ve bu ibadete katirtar...

Eski divan yazlarnda (etf) httai gibi iziliyordu. Eiff aslnda vahdet (birlik)
tk. Minarelerde bk elif, klahlar ise bu elif in u ksmdr.

497
 Minarelerin biim olarak BabN Kulesin' den esinlendHderi Heri srtyor.
BabN Kiestntn yaplnda ngrlen mistik am a, tanrlara ulamay
kolaylatrmakt. BabitlHer minareyf krk bir dnya ekseni ve gn k a
ps olarak tasariamaktaydlar.
Seluklu dneminde minareye biim bakmndan o kadar nem
verilmemiti. Bunlar daha ok mimbert anmsatan ufak boyutlu KK
MNARE1 ler olduu gibi, bazen de kabn iman bir grnmde olmakta,
ancak zerleri mozaikle sslenmekteydi. Minare bu devirde caminin her
hangi br yerine konulmakta veya cam iden aynfrn olarak, dorudan
doruya yere dikilmekteydi. Byiece cam iye yere (to p ra a) a k l" bir
grnm vermekteydiler.
Osmanlya gelince : Minareler cam ilerde, daim a belirti bir yere ve
yapnn estetik grnmn btnleyici bir ema gz nnde tutularak,
dikilmilerdir. lk yaplanlar nispeten kaln gvdelicfir. Daha sonralar gvde
ve petek mmkn olduu kadar inceltilmitir. Bu minreler daim a yapmn
Fiziki ktlesine yapk oiup onu. g e kaldrm ak istercesine, bir uu
culuk grnm yanstr.
Minarelerin ezan okuma ilevinin yan sra, doiayto olarak salad
yarar, bu denli kentlemenin oknack devirde ve krsal kesimde, kasabaya
gitmek isteyen bir kimseye onun nerede olduunu uzaktan iaret etmesi,
daha sonra da caminin bulunduu yeri gstermesiydi. Ortaa Av-
rupastnm an kuleleri inde ayn ey sz konusudur. Bunun yannda,
gerek ileviyle beraber, minarelerin savata bir gzetleme kulesi olarak
kutiankkt veya yldzlan izlemek iin yarariankk yerler olmutur.(Harran
ren yerindeki Abbasi camii).stanbuldakl Neva alom Yahudi sinagog1u
G alata Kulesinin hemen dibinde ina edilmi. Her yerden kolayMcIa
grlebilen bu kule sayesinde yerini gsterebilme kolaylm salam..
Minarelerin yapmnda (derz) ad verilen bir har kuHamkyo, byiece
taksnn daha esnek olarak yapp rlmeleri salanyordu.
Arap camilerinin minareleri siiindkik olmayp, daha ok potigonakfr.
Gnmzde ina ed ien minareler betonarmedir. Bugn en byk cami
Kazabtanka1d a Kraf II. Haan m yaptrd ve onun adm tayan camkJr.
ki hektarlk b kalan zerine ina edilmi olan bu caminin kule eklindeki
minareleri 215 m olup 25+80= 105 bin kii kapasitelidir. Kuram Kerim1in bk
ayetinde "ALLAHIN EV DENZE BAKAR " Kodesinde gizli anlamdan
esinlenerek, Atlantik sahiline na edildii ne srlmektedir. Bundan

498
sonrald en byk cami Lahor ehrindeki 60.000 kiilik cami olduu
blinmekiedir. Malezyadaki caminin ise minaresi 150 m. cHr.
Minarelerde ki EREFE ad verilen balkonlar, ezan okumakla grevli
alan MEZZN1 ler iindir. Bu erefelerin says, caminin nemi, bykl
ve estetii Ne ilgili olu. Mekke' deki caminin (7), Medine camnin iee (5)
m inare* varcfcr. Minare erefelerinde bulunan kk kaplar (kble) ye y-
neMcr. Kble namazde, dier ucunda Kabe' nin bulunduu izgiyi
olutuan ve gneyin rzgrn getiren, kutsal bir yndr. erefe kapNarnn
bulunduu yn kural olarak kble olmaktaysa da Nide Ulu Cam if ni bu
kap nedense douya aNmir?...Bu olguyu, Seluklularn Dou' dan
gekAi eklinde yorumluyanlar bulunuyor 7...
Byk camilerin minareierind* (99) basamak butunu. Tebihte de 99
d a n * bulunu. Dou Beyazt sak Paa Saray CamN ve Ani' deki Men-
huem camii minareleri 99 basamalddriar.

M kar* klahnn stn* konulmal geleneklemi olan ALEM, bir HLL

eklinde olup, tm slm aleminde kkl bir sembol olarak benimsenmitir.
Hilal (kameri ay), d gnlk olan yeni aya verlen isimdir. (Atom mmtninm bkz.]
slm d n i, mbarek gnler hep aym ekfln* gre tarihlenmektedif.
Hicri takvim aya tabidir. slm aya bakarak oru tutar ve b o zar; bayram,
ramazan balangrian ayla ayartan*.
Tek minareli bir caminin setin* dkkat edilirse, minare Arapa (e lif)
harfini an d **. ENf vahdet* I simgeler. Minarenin klah, eM n u ksmdr ve
koniktir. Kubbe yuvarl ise (h e ) harfine benzer. Arapada bu iki harfin
birletirilerek yazlmas ise ALLAH demektir..te bu byk isim caminin
genel grnmnde anlaml bir ekHde yanem aktod*. te yandan, cami
gvdesi ve kubbesiyle ykseli algs yaratan bir kle okjturmaktod*.
Daha nce de deindiimiz gibi, genimsi grnm olan yaplarda
stabilite (otuganlk) ve ykselme, ycelme amacnn varolduu sezinlenir.
Aym olgu pramitler. tmlsler, kmbetler...iinde dnlebilir.
Baz evreler konik biimindeki minare klahn (A) harfine' de
benzetmektedirler. (A) harfi kenaryla lemeyi (Yaratan, Yaatan ve l
dren) olarak gizemli bir antatrrv yanstmaktadr. Bu ise Allah de
mektir. Ancak Hristiyanln (teslis) akidesiyle uzaktan- yalandan hi br ilikisi
yoktu.

499
 Genellikle mevlit1in okunmasndan sonra dinleyenlere datlmas adet
haline gelmi olan mevlit ekerinin koyulduu kat torbalar da minare
klahna benzetilmitir. Bunlara d a klah denilir.

Alem u

Petek

erefe
jn M T T T ir
Payanda Gvde
Arlk kulesi
k em eri v e aya
/
Kaide /

Sade yapl bk ky camisi, krsal alanda uzaktan bakldnda beyaz

minaresi ve basit kubbesiyle, rampasna bitiik sanki frlatlmaya hazr bir
fze gibi grnm vermektedir!...

zette, cami mimarisinin her bir paras ve her kesinde, sadece

basit bk rasiant deH, bilakis, hayal gcmz harekete geiren, bizi derin
derin dndren gizemli bir atmosfer, anlamlar, mistik duygularn dolu
bulunduunu syleyeceiz.

EZAN VE NAMAZA HAZIRLIK

nanan kiHere namaz saatini hatrlatmak ve onlan camiye davet
etmek iin mezzin tarafndan okunan tekbir1dk. Aslnda, slm felsefesine
gre, eski geldii tarafa dnmek, ynelmek, Attah' a doru baktr. Ezan
gnde be kez okunur. Bu saatler mevsime ve yrenin corafi konumuna
gre deiir. Esas olan, gnein durumudur. Bunun iin byk camilerde
bk gney saati ve M uvokkthane bulunmaktayd.

len namaz, gne tepe (Zenit) zevl noktasn biraz gemiken,

takmr. Bu, tm objelerin glgelerinin EN KISA olduu andr. Gnn ve
yaamn tam yansdr; ikindi vakti iki kat uzarlar.

500
 Astnda be vakit namaz tatmak, normal akm a oatlerini etkilemez;
ancak ikindi namaz mesai saatine rastar. Ama bu da, AvrupalIlarda
olduu gibi, BE AYI saati doiaytanndadr...Aynca. her hangi bir namaz,
ona ayrlan sre iinde kinamamsa, (Kaza namaz) He giderilebilir. le
yandan, slm lkelerinin ou scak, ekvator kliminin egem en olduu
btgetordedr. Afin scak nedeniyle, zaten buralarda leden sonralan,
belirli bir saaten sonra, almaya ara verilmektedir, doiaywyta ikindi
namazmn klnma soati, almay aksatmamaktadr
lke olarak unu benimsemek gerekir ki, slm cini hogrldr,
affedk^cSr. ok tolerans sahtoi, bir cindir. Asla kaktk ve sertlik yoktur. Yalnz
namaz olaynda deil, dier tm slmi vecibelerde de durum budur.
Mantk vardr, kast olmad srece, niyetin iyi olman n planda geHr..
Ezan sesini duymak, dolayl olarak, gnn youn akmalanrvn neden
olduu dalgnlklarda, ayarianrm bir saatin zl gibi, zam an blm lerini
h a tria ta v e dzenleyici bir yarar salamalcftcdtf. Ancak ezanm
gzel bir-r sesle okunmas arzu edktr. Her vaktin kencine zg bir makam
vardr. Bunlar dini musikinin cami musikisi dalndaki yorumland, rnein
sabah ezam (sab) makamnda okunmaldr.. .Ezan okumak iin ykseke
bir yere fcmak esastr. Bu yerin ise zellikle bk (ta) olmas terdh ediKr..
KKseterde badet saati an afanarak hatriatkr. Kk apta bir an
olan zil se yem ee davet in kuanimaktodr.

ABDEST ALMAK
Asknda el suyu anlamna geHr. ki ekli var. Boy abdecti (gusf abdestf)
ve namaz abdesti. Buna ABUJTfON deniyor. Antikiteden bu yana hemen
her dinde uygulanyor. Abdect almak, her defasnda, namaza durmadan
nce, b e M organkarm sro ie ykonmasdr. Yani suyla, hayatla, bunlar
temas ettirip ondan feyzatmaktv. Olayn astm ncelersek, abdest alma
srasnda tekrar ykanan organlar en soMdt olmas gerekenlere*. Bunlar
.souk suyla gnde (5) kez masaj yapHmaktadv.

Moden bir tedavi ekfl otan AKUPUNKTUR1 d a da ineler bu

organlara batrtmyor mu? Aynca, abdest alrken, orapkanmz karp o
y e * topuumuzu yere dayyor ve bylece vcutta birikmi olan STATK
ELEKTR, topraa vererek, dearj etmi oluyoruz, (yazarm yotumudu).

501
 B/oda* , da, ablsyon denlen bu aksiyonun, bir ayinden nce
uygulanan arnma olay olduu belirtiliyor. Kurban trenlerinden nce
abdest almyordu. sa1nm idam kararn, gnl raz olmayarak veren. Vali
PHats* n de ekerim ykcamae bir tr abdest akna niteliindedk. O
alarda da abdest suyundan grnmez bir temizleme gcnn var
olduuna nanlmaktayd.
slm, suyun bulunmpd yerlerde ve zorumu halterde namaz klmak
iin ederin temiz topraa dedirerek, aym hareketleri yapmak suretiyle
abdest alnabileceine izin vermektedir. Buna (teyemmm) deniliyor.
Abdest almann, ruh temizlii yapmak manen toodete hazrlama
am ac, dolayl olarak, aktaki organlarn suyla temizlenmesine de vesile
olmaktadr. Bu ekilde, gnbegn art gsteren kirii havadaki rad
yasyonun bu organlar zerindeki birikimi, bir nebze d e olsa, temizlenmi
bulunuyor. *
Namaz abdesti souk suyla aknr. len bir kimse mezara
defnedilmeden nce, gsul abdesti niteliinde, yricanmaktackr. Ancak bu
ykama suyunun vcut ssnda olmasna dikkat edttk ok scak veya
souk olmamaldr. Ykama eratnda teneir1 e yatrlan lrye masaj
yaplarak kalp atttanmn harekete geirtmesi son kez denenir. Bu
uygulama eski bir gelenein devam dr. Zira tb tminin yeterince geft-
mecti devirlerde ld sanlan bk kimsenin teneirde ykama srasnda
dirildiine tamk olunmutu. Bu bakmdan l, vakit geirmeden y
kanyordu...

Dilimize yerlemi " suyu snd " deyimi, falanca kimsenin sonunun
getcfti anlam nda kullanld gz nnde tutulursa, lm olaynn hemen
ardndan stlan suyla ilgili olmas mmkndr?...
Cami kaplam n st ksm genellikle mukamasl nili olu. Bu kaplarn
dekore edilmesinde zamann, ta} oyma tekniinin tm incelikleri byk bk
zen gsterilmeye allmtr. avlular evreleyen stunlarn balktan
klasik Osmanl mimarisinin tipik rnekleri olan (stalakttt - sarkt) veya
gense! elerden oluturulan, boyutlu tekniin kuHantmasyla ss
lenmilerdir.
Konu gerei, daha nce de szn ettiimiz gibi, pensib olarak
kutsal yerlere gtren yollar da kutsal saylr ve bunlar mminin (ina
nann) kendini psikolojik olarak ibadete hazrlamasna olanak salar. Bu
olay en geni anlam ve uzunlukta olanlarndan Kuds veya Mekke1ye

502
giden ho yollan bakyarak, Ortodoks kaselerinin atrium- bem a ve d
avlu - mihrap arasndaki, en kutsal yere yn veren yollarla ba
datrmann mmkn olabilecei grndeyiz. Gaflet uykusundan uyan
drarak. doru otan yne gtren bu yol iin Franezcada." ynelim yolu
anlamn veren (ehemin d* inftiation) karln buluyoruz. Ortodoks
klielerindeki d narteks beklem e, i narteks ise d uraklam a yeri olarak
tantmtanryor.
Milet ren yerinin aa agora kap le Dkflm Apolon tapma
arasnda 16 km. Uzunluunda bk yol bulunuyordu. Dnyann belkide en
uzun ve iyi korunmu antik yollarndan biri otan bu yolun Didim tapma
varndaki kaz akmatan srdrlmektedk. Tapna ziyaret iin
gelenlerin, bu ** kutsal y o l" zerinde lerlerken, 4 ayn yerde mola yerdikleri
saptanmtr. Bu yol zerinde bulunan Akky1de kk bk apel (dua yeri)
nin kainttan bulunmutur.
Bir not:[ Htttt ana tanrasnn ad Kubaba k . Hepat ya d a Arinoa
adaryla da arlrd. Kbe szcnn kkeni Kubaba* ya balanr.
nk slmlk ncesi Arabistanda tanra dinlerine tapmrd. Kble1nin de
Kibete' den kaynakland Heri srlyor...](fleff ERGENER: Ana Tannakjr Dfyan
Anodok)

KUBBE
Bizde, genel anlamrytas kt,batda ise sadece bk rt esidir. Kubbe
simda dini mimaride olduu kodar sivl mimari yapttarmda d oka
kullanlmtr; yle ki, XV. Yzyln Osmani iin bir (kubbe mimarisi) dnemi
olmutur, demek mmkndr, istmda. genelde kubbe* nin (vahdet) i, sivri
yaplam ise (kesret- okluu) ifade ettii kabul ed ik. Kubbe slm
mimarisinde ok sevtterv. tercih edilen m barek bir rt esi olmutu.
Kubbe, Hristiyan bazilikalarnda politik ve ekonomik stnl
gsterme am ac gdyordu. Her ne kadar bazilikalardan cam iye uygu-
tancfc sylenebilirse de, Seluklularn Anadotuya girmeden nce kubbe
tekniini bildikleri de bir gerektir. En azndan, Orta Asya kkeni (Yurt) ad
verilen adrlarn rt eleri kubbe biimindeydi. Ancak Seluklu
camilerinde kubbe yoktu veya daha farkl bir biim de na edilmilerdl.
Genel olarak kubbenin fonksiyonlarn yle zetleyeceiz: t
1. Meknda akustii salar.

503
 2. Kk bir g (mikrokozmaf) skngeier.
3. Yapya ten ve drtan grkemli bk grnm verir.
4. mekn geniletir,
5. Seri ve kfelf akiler baha rahatsa edckJk. Kresel ve dkesel
hockn ve biimler ise mekna bir bafka rahafkk ve ferahkk
verdiinden insanm ruhsal durumu zerinde daha olumlu bir etki
yaratr.
Yanm ve eyrek kubbe dtye adkancMan rt eleri, ana kubbenin
ynlara olan statik basman ve a rt n pantanttfler aracl He (pkyeiere,
fil ayaklan) zerine aktarr ve tm arln zemine inmesine olanak
saksmaktadHar. (Asfkk kuleleri) ise yana olan etkiyi azalhp, kubbenin
olmasn nlemektedirler. Bunlar k ie teklinde y a p eleridk.
Kitabn (kup- kare) sembottzmnde szn ettiimiz gibi, kubbeler,
dnyann zerine oturmu ge kurutmu bir ta h t gtokftrier. Sleymaniye
veya Suttan Ahmet gibi byk cam iler, uzaktan balalcknda, devasa bk
sirk adrna veya atfnda badet edenleri manevi ve ruhani gda 8e
beckyen bk kodmm, bk (ananm) memesinel Benzemektedkter. Dier bk
adan seyredlkiinde, ana kubbenin altndaki kk kubbeler, tepeden
etee doru, bk elalenin sutam slerinden atlatan setler gfci bk duygu
yaratrlar.
Erzurum Uk Camii' nin kubbesi, ahap spiral bk rgyle na edfrrtitir.
Sanki burada bk dn hareketinin yanstlmas amalanmtr. Ayn olay
Anadolu Seluklularnn tula ittintn en erken rnei olan M alatya Uu
C am ifnde grebMiyoruz.
Sleymaniye cam if nin iinde akustikle
ilgili uygulanan yntem yle: Ana kubbeye,
deve derisiyle kaplanm olduu sylenen
ses yutucu rezonatrier (ufak kpler)
.yerietkttmiftr. Aynca kelerdeki mukamaslar
ve iine ktk doldurulup zeri Horasan hara
fte svanm duvartaria, gnmzn perfore
edHmi (delinmi) piakalan gibi, akustiin
giendkttmesi salanmtr. Bu bulu, aym
zam anda bk akustik sihirbaz olan Mimar
Sinan'n eserlerinden biri olmutur.

504
 badet salonu (sahm) nun dekorasyonunda daim a HAREKET kavramna
nem verildiini gzlyoruz. Ancak bu hareket daha ok " dairesel
oimaktod*; atom, elektronlar, galaksi gibi...
skamda dz hat yok gtokJr. Caminin ibadet salonuna kural olarak
sa ayakla girilmeli ve fcarken d e sayg gerei srt mihraba d
nlmemelide.
badet salonu iinde pantantifler zerinde ou kez bir Kuran ayeti,
dairesel bir biimde yazlp, bir gen iine aimrm bulunu. ayet daire
ve genin sembolik anlam ve anlatmlarna (evet) cftyorsak. bu kom
pozisyonda Tanr huzurunda (basffflNIde m kem m eli) bir araya getirmek
btencfinJ ve toplumda arzu edilen (eitlik lkesinin) sessiz bir ifadesinin
buiunuduunu kabul edeceiz.
Eskiden evlerde kullanlan bakr sahanlarn (kap-kacom) kapaklan
tpk bir kubbeye benzemekte, hatta tutmaya yarayan ksm pirinten
yaplma bir hal eklinde olmaktayd..Tabaklann k e n a rla r hilal eklinde
oyukrdu. Bu grnm He sanki iine konulan nzk n , nimetin semavi bir
muhafaza affna alnmas isteniyordu..Cami kubbeleri de, attna ortan
mminlerin feyzaiefc kutsal bir anann MEMELER gtokJrterf..

M H R A P
mamm durduu N* tir. Ni ayn zam anda, evrensel olarak, mimari bir
semboldr. Ni1 in st gkle rtl ve kaidesi yer olan, bir maara
grnm vercHtne dair bir fikir bittii bulunmaktods.
Hint terminolojisine gre, tanrsalln varolduu ve tanrlarnoturduu
yerdk. Hristiyan kiliselerinin obsitleri yonm daire eklinde bir ni1tir. nce
de d e in d en iz gibi, baz camilerin avlu kaplan, ii kutsal bir yere gei
vermek istercesine oyulmu ve asl mihrapla ayn eksen zerinde bulunan
dii bir mihrap eklinde olup, onun gibi yontulup sslenmitir.

Nitekim Kuran mihrap hakknda (iinde Tann nn yanck bir

lamba bulunan bir ni1tir) demektedir.
M tvapiar genellikle mukamasl elerle donatlr, bazen de istiridye
kabuu motifi eklinde biimlendirilirler. Mihrap niinin iindeki bu
detaylar, dolayl olarak, imamm sesinin yank yapmasn solamaktadr.
eri ekik olarak yaplmas ise. n sralarda bir saftk daha yerin

505
olumasna yardana olur. Mminler mmkn olduunca aflarn ktahnp,
mihraba yakn olmay, oraya okutarak namaza durmay, yelemektecRrler.
Mihrap, ni1 in soyut bk kavram olarak yorumlanp m aarayla z-
dettrilmestne paralel olarak, m tacak bir ke olarak kabul edHmektedk.
Baz yorumcular buray ate kltnn uyguland yaprtlarta karytatirarak
bireyler demek isterlerse de cami mihraptannn iylevleriyle, bu denli ba
tllam dinlerin yntemleri arasnda balant kurmak doru deildir. Ancak
orada, grnmeyen ve fakat ok stc mistik bir ate$n varl,
tartlmaz bir gerektir.
Mimari adan ve belirli bir yn iaret etmesi bakarndan, kJkse
absitlerinden etkilenmi olabilecei dnlebilir otan mihrap, simda,
namaz birlik ve uyumlu olarak kldrmakta grevli otan MAM1 m
makamdr. Dier bir adan mimber, uyulacak emirlerin dinlenecei yer,
yce bk kiiye alt klnan makamdr.
mam. slm dininde bk mezhep kurucusu veya by otan zata
verilen isimdir. te yandan imam isminin, slm hukukunda rey sahibi
otan byk bilginler, imam MNk, mam fi ve bir lim ve fen daknda
sz senet saylabilecek derecede otorite kazanm otan. mam GazC,
mam Sbeveyh gibi zatlara verilmeli uygun bulunan bk afat olmutur.

Camilerimizde atanm a yoluyla greviendkflmi bk mam bulunur.

Ancak cem aatn ok olduu hallerde. gene bu cem aaten her hangi biri,
genelikle d avluda bu grevi yapabilmektedk. Bu konuda kat ve keski
bk kural bulunmamaktadr.
Bugn ruhani bir meslek dal olarak maml semi otan genlerimiz
okul ve yksek dzeyde eitim yapan faklte ve enstitlerde rervm
grerek yetitirilmektedirler. Onlarn, slm en gerek yn ve antamtaryla
etd ederek, cem aatn huzuruna gerek bir h o c a ve Nder formas
yonuna sahip olarak kmaya hak kazanm, saygn ve kltrl kimseler
otaukJanm. bu vesile He hatrlatmakta yarar gryorum...

Semboller szl, genel bk tanm yaparak, peygamberleri gne,

imam ve rahipleri ise, ondan aldklarn yayp yanstan ay* a ben
zetiyor..slm dinini ilk ve en byk im am ise Hz. Muhammecf tir...
Ad geen szlkte gene u satrlar okuyoruz : Peygamberler, tarih
boyunca tm toplumtarda hep erkek kiier olmulardr ve mritleri vardr.
Jpiter (Zeus) ki etratinda dnen 12 uydusu var. am a vens (AfrodH)

506
gezegeninin mricf, yani uydusu bulunrTwmaktoc*f. nk dikSr.
Peygamberime bk komutanla benzer. Her eyden nce gl olmatan
gerekir. Kadn ise eski devirde hep ikinci snf titti otan bir kimse
olmutur. Nikahta da ta n * olarak, iki kocin bk erkein yerine ge
m ekteydi...ok duyarl olan bu konuya u hatvtatmo He bk saplama
yapmak istiyorum:
Evet alar boyu hibir zaman kadnlar peygam ber olmamlar ama,
o peygamberleri DOURANLAR ve tm gzel ahlak ve niteliklerini
verenler kadnlar oknutardr Tpk Hz. sa1nm tannsalkm (dvinttesinl) anas
Hz. Meryem* den ddtnm sylenmesi gibi...
Aynca, Hkei alardan tibaren tapnlan tanrlar (Klbele, Afrodtt aras)
hep kadm olmu ve dinsel yeti sonralar kadndan erkee gemitir.
Gene cam iye dnyoruz. Bilindii gibi, tm slm alemi, bk miyar
insan, gnn blgelerine gre belirti saatlerinde, dnyann neresinde
oluriorsa olsunlar, be kez bir araya, cam iye girerek, getmektectirier Onlar
imamn gerisinde tpk Kuran satrlar gibi seccadeler zerinde yan
yana, omuz omuza dizilip saflatlar, birbirlerini setamtayp, sevgi ve
kardetik duygularn tekrar etme olana buluriar. Onlarm namaz klarken
aym noktaya ynelmeleri, slm1 m bata gelen am ac olan b iri*
ruhunun (vahdet in) en gerek ve samimi bir gstergesidir...

Caminin iinde, namaz kbnan solona AHIN, yanlarda, zeminden bkaz

yksek otan setli blme, SOFA dem ir. badet salonunda aynca. bk
kede kafesle blnm, muhafazal yere ise HNKAR MAHFL veya
MAKSURA od verttmektedr. Bu mahfil sadece suttan* n Cuma gnleri,
halkla birlikte namaz klmak iin gelmeyi adet e d n d i, byk camflerde
bulunur. Suttan burada dtan gelebilecek bir saldn olaslna kar
korunmutur.

Salonun demesi normal olarak rutubeti en aza ndirmek iin, tula

denmi ve zerine hasr, bunun da zerine bir veya bkko kat hah
veya SAF SECCADELER yaylmtr. Hal dolayl olarak sesin eko
yapmasn da engeller. Genellikle bu seccadelerin zerindeki motif ve
desenler DO A ve DNSEL YORUM1 la ilgilidir. badet salonunda aynca
MEZZN MAHFL, vaz krsleri ve yerde pabuluklar bulunur. Caminin
son cem aat yerinde MKEBBRE BALKOMARI ve bir dier imamn av
ludaki cem aat a namaz kldrmas iin, mihrap nileri bulunmaktadr.

507
 Cami mihraplar normal olarak Mekke1 ye yneettr. Ancak bas
cam ilerde, zellikle kiliseden dntrlenlerde, ayet pusula kul
lanlmamsa, fak hatalar yaplmr olabiliyor. Hz. Peygamber, hicretin ikinci
y*n a kadar namazlarn Kuds1 teki (MeeckJ-4 Aksa1 ya) dnerek,
kkmaktayddar. Burada Hz. Sleyman1 m tapma bulunuyordu. Vahiy n
gelmesi He birlikte, kendisinin balatmasyla, bugn tm slm alemi
(Mesdd-J Haram), Kbei erif e dnerek, secde etmektedirler.

MNBER: Hatipin Hup hutbe okuduu yerdk. nceleri yoktu. Cem aat
artnca gerek duyuldu. Peygamberimiz hep nc basamakta dururdu.
Mimber kiliselerde ki (Berna) nn karktma benzetilebilir.
Camilerin i mekanlanna dkkat edMirse, eninin boyundan biraz daha
uzun olduu grlr. Bunun am ac, namaz lalarken cem aatn oluturduu
saflann mmkn olduu kadar mihraba yakm olmasn salamaktr. nk
mminler eskiden olduu gibi, namaz kldran mam Azam (Hz.
Muhammet) a ve mihraba en yakm durmay arzu etm ektedrier. Kubbe
altnda namaz klmann zellii He Bgtti grmz, daire1 nin
sembolizminde deinmi bulunuyoruz.
slmda namaz oric havada da kknabmektedir. Genellikle
HristfyanMcta byle bir akkankk grlmemitir. Bk mslman be vakit
namazn, caminin dondaki herhangi bk yerde ed a edebilmektedk.
Ancak bu farz bk cam ide, dier dk kardeleriyle bkHkte
gerekletirmesinin, kardelik ve dayanma kavramm oluturup pekitirme
ynnden, ayn bk anlam ve deeri olduuna inanrimaktodv...

NAMAZ
Be vakit namazdan her biri, gnn zaman olarak, nemli deiim
baiangrlannda klnacak ekilde, dzenlenmitir.namaz klmak iin
yaplan vcud hareketleri u isim altnda toplanyor: KIYAM, RK ve
SECDE. Kyam ayakta duru, dikilitir. Bir amk veya hakimin nnde Hten
yapkk gibi, Tanr* nn huzurundaki saygl durutur. Gzler secde yerine
bakar. Kyamet ise ahr zam anda llerin dirilip ayak kaikmaian
anlamnda, kuHamkm bk szcktr. Rk, elleri dbJere dayayp belki b-
klmeskr. Bir emrin kabul anlam nd a." Ba stne 11der gibi eitmektir.
Secde, vcudun tamamen eilip ban yere konulmasKjtr. te bu
sonuncusu bir insanm yapabilecei en son hareket oluyor. nk inanan
kii vcudundaki en yksek yeri, yani alnn, en alaktaki noktaya, yere,

508
dedirm ektedir...[Secde hareketi tpk a a la ra benzer. nk aalar,
azlan olan kkleri vastasyla, gdalarn salarlar, srekli secde de d a n
canllardr...]($crfVef SENH .badetin getirdikleri. layon Yaynevi S.34)
Secdenin bir anlam kibirin krlmas olduu gibi, kabre girmenin
grnm darakta. yorumlanyor...
Rk dan secdeye dizler zerine oturarak geiliyor. nk bu harekeli
yapabilm ek iin en uygun pozisyon diz km edir. Bada kurulduu
rtakdirde ba yere dedirilem em ektedir. Bu hareket, sa ayak dik ve ba
parma kbleye dndrp, yere yatk olan sd ayak zerine oturarak
yaplyor. Eller dizler zerinde, birbirine paralel d u p m ihraba dnktrler.
TEKBR almak, " Allahu E kberN demektir. Bu hareketi yapan erkekler
ellerini kulak hizasna ko yarla r; avu ileri kbleye dnk olur. Kadnlar ise
tekbir1 de ellerini omuz hizasnda tutarlar, avular gene kbleye
dndrlr.
Namaz klarken uyulmas gereken biimlenmi hareketlerden bir dieri
de DUA* dr. Dua Tanrya yalvarmaktr. Her toplumun, her dinin kendine
zg bir biim i varsa d a bu yalvar genellikle k d ve el hareketleriyle
birletirilerek yaplmaktadr. simda dua ederken kollar paralel darak
ileriye uzatlr. Bir (elif h arfi gibi) kbleye dndrlr. Avu ileri yukar
evrilir. Bu grnm Tanrnn huzurunda bir acizlik ifadesidir. nk (kul)
bir kledir. Tanrdan yardm ve merhamet dileyen bir (d ile n ci) den
baka bir ey deildir.
Ayaktayken kollarn paralel d a ra k ba hizasna kaldrlmasndaise "Allah
birdir, baka Allah yoktur",., inancnn e
nlendirilm ek istendii ileri srlr.
Namaza duruken ellerin nde b alan
masnda havari bir grnm vermesinden
kanlr. Ayaklarn durumu d a tpk k d ve
ellere banzer, kyam 1 d a ayaklar askeri du
rulardaki gibi (V) eklinde almazlar, her ikisi
de kbleye ynelk dur.
Eski Mrsrda gne tanrs (R) nn nnde
dua edenleri de bu biim de grdmz
gibi, tanra Artemis ve Meryem de ou kez
kdlann ayn ekilde uzatm d a ra k canlandrlmlardr...Eski inde im

509
paratorun huzuruna kan esirler (silahsz okluklarn) k a n lk m c * in)
ederini uzatp ilerini gsteriyorlard.
Arapa (ADEM) kelimesinin kaligrafisine dikkat edilecek olursa, tpk
yukarda hatrlamaya altmz namaz hareketlerine benzeciini g
receiz...
[strmn n grd be arttan biri lkelerin corafi konumlama
gre deien gnein durumuna bal olarak, gnn be ayn vaktinde
kln. Bunlara vakit nam azlar denilir. Ayrca, bayram, cenaze, teravih ve
kaza namazlar d a var. bu be vakit namazda uygulanan rekattann
sabah (4), len (10). ikindi (8), akam (5) ve yats (13) olmak zere, toplam
(40) tr. bir rekat namaz, bir kym. bir rk ve iki secdeden oluan
harekettir bu durumda namaz kdan bir kimse gnde 80 kez secde
hareketi yapm oluyor. Bu bakmdan namazm. fiziki hareketleri nedeniyle
sala d a yararl olmas normeldir.
Namaz klarken insans boyun, omuz, bel, kala, belkemii, dirsek, srt,
diz, ayaklar, hatta tebih ekerken el parmaklan sistemli bir ekilde
hareket ettiinden, gnmzn yoga veya aerotok ekzersizierinden
beklenen sonulara edeer denilebilecek bir yarar elde edjkni olur.
nk bu hareketler gnde en az 40 kez tekrarianmaktad. stelik no-
maz hareketleri yava yapldndan, kalbi yormaz, beyindeki kan do
lamn ve mesanenin boaltlmasn, mide ve barsaklarn akmasm
kolaylatrr, eklem rahatszlklarn tedavi eder.
Gnn be vaktinde klman namaz ve hareketleri cRer dnyevi ve
semavi yaratk ve cisimlerin duru ve hareket biimlerini de yanst
gibidir. rnein gne, ay ve yldzlar1 n dom a ve batm alan rekt ha
reketlerine benzer...
Vakit namazlarnn insann ya dnemleri ve mevsimlerle de benzerlik
gsteren ynleri bulunuyor: Sabah namaznn zaman, gne douncaya
kadar ki zam an dilimidir. Bu bakmdan ilkbahara benzedii gibi, insann
ana rahmine dt an ve glde yerin yaratld att gnn birincisini
ve onlardaki Dhi anlamlan hatrlatr.

le namaz, blgeye gre, gne tam tepe (zenit) noktasna geldii

zaman klnr. Bu. yeryzndeki tm objelerin glgelerinin en ksa olduu
vakittir ; gndz1 n tam yansd. Tpk yaz mevsiminin ortasd. ; hem
genlik olgunluuna, hem de dnyann oluumu srasnda insanolunun

510
yoratilcSi dnem benzer. Bize Tonrmn merhametini ve vermi olduu
bunca nimetleri hahrtartr.
kindi vakti, gz mevsimine benzer. Aym zam anda htiyari* dnemtdr.
Hz. Muham m etf n muttuluk aKtir, o an Hahi durumlanm ve nimet
lerini bize hatrlatr.
Akfam vakti, gz mevsimini sonunda pek ok yaratin ortadan
kaybolmaya balamas gibi, ortaMda yava yava el- ayak eklm ednin
batamasKtir. nsann lm ve kyamet batangrcmdakl ytiakp dk
lecekleri konusunda bk uyanda bulunur.
Yats vakti, km beyaz keteni He yer yzn rtmesi gtoi, karanfcklar
aleminin, gndz aleminin tm eserlerini siyah kefeniyle rtmesine benzer.
Bu da bize len insann geride kalan eser ve zlerinin de yok dup, bk
unutma perdesi altnda katacam haber verir.KSatomt SENH: Jbodeen
geflrdfctor
Bu aridamadan anlariaca zere namaz1 n VAKT kavramyla ok
yakn bk ilgi ve ilikisi bdunuyor. Bu balamdan slm toptumunda vakit
(zaman) la UgHi buluiann ve teknolojinin b a t* iceloe oranla daha
erken geyme gslerdine tarak oluyoruz. Wm b *m adardan a n ve M
dakelert (eylem ve boylam), dnyann yuvartakb konutunda bftgi
scHbiydief ve astronom* arakm akza daha youn bk tekid e
eUrnlflerdl. zelikle Haran ren yetinde varolan bu tr ara|ttm ala Eme
vtler devrine, yani VII ve VBI. yzyara tarihlenlyor...
Gk cisimleriyle bu d e ri uratm aya onlan ynelten ve araftrmalan
kolaytattran olgu, zemde gneydou blgelinin hava durumuyla da
UgHi; nk bu blgede hava nem i d e l, atmosfer*. lanimalar daha az;
doiaysyta yriddar daha net Uenebyor. Mekke' de daha bekgk olduu
zere, gkyz yere daha yakn grnyor. Aynca cam etkiliyle yazn
manlar dam larda yatyor ve srekti yldztara bakyorlar (TJ.Adronomk
araflvm alarbu blgede balamas iin bk neden oiabiHr...
Batran hala kum saali kAandf devirlerde, Abbasi halifesi Harun Reit*
n, zamann Fransa' krah Chariemagne* na bk alar saat hediye ettii,
ancak krakn butu, iinde yeytan var d y e , hela* ya air<*mdan sz
edMr.. Buna karn , Batda dkm sanayinin daha gelimi olduu g
rlyor. Bu giriimin babca rnleri d a n an ve top. daha ok meknla
HgN yapm iar dmutur. nk Bat, daha ok mekn* a. Dou ise ZAMAN
a deer vermitir...an bu ynden MEKAN la lgili bk ara oluyor..

511
 Bat Ccelerinin kltlerinde kuBancMdan anlar badet etin in gelcftini
haber veren ve on ilin in uzaklardan duyulmalna, m etal* titreimler
yaparak. yarayan ara dmulardr. inde tatianan tokm on fonksiyonu
lembotizm1de glde yer araenda anl duran HER EYN bir gstergesi
ve bu Hcbi araenda olduu kadar yeralt dnyasyla da Hiki kuran bir
arac eklinde, aklanyor...
Bal1 nm madeni sesleri tercih etmesi onun kanageki mzik
aletlerine de yansrmfar. Bunlar, deiik boyutlardaki anlarn bir araya
gelmesinden oluan, an1 m rezonansm veren org, saksafon, piyano,
gitar...gbi aletterdk, yani ok sedidMer. nk Bat dini ok tannl cinden
geldiinden toplum yap a oa, o u lcu lu a (keeete) eilim gsteren,
oa talip denilebilecek bir zyapya sahiptir. Bu zyapmm yansdi rf
d e t ve gelenekler zerinde bir hayti rnek gstermek ve konumak
mmkndr. ok partili hayat, spor yanmalannda katagortter okluu...ve
ok sesi mzMc...
(Orkestralarnda da bas farickkklar bulunuyor : Mrik aletieri nde
ariucriar genetitide arkododr. Bizde ise -batlamam oianlannda- sazlar
geride okuyucular (hanendeler) n roda yer alrlar...nk slm ezan
sesi gibi SES* I n plana almtir. Musikisi de insan sesi oirikfcdr, sazlar
Rdnd planda kahr. Batida ise insan sesi alg aletlerini takip eder. Ancak,
vaktiyle irim kttnjnn egemen olduu spanya, hatla SlcVya* dakJ halk
mziinde insan sesinin a riM olduunu gryoruz...
slm tek Tanrf kfctan domu ve yeermi bir cfndk. okta biri, (kesrette
vahdet) I arayan bir dnetir. te bu in a onun mzik aietierine de
yansm bkmyor. slmda orjlnai olan mzik TEK SESL1dk.
Mzik aietierine gelince; bunlar daha ok organik maddelerden imeri
edilmilerdir. Grtlaktaki ses tellerini andrrlar, daha beeri bir yapda
olurlar. Rebap, ut, kanun, flt, ney,...ve nihayet kaval en tipik olanlardr.
Mikrofon sesi madenletirir, bir yerde an1m madeni sesine yatdatinr.
Bu bakmdan ezan' n beeri sesle, azla, grtlaktan geldii gibi, doal
sesle okmmasma bu adan nem tad grnde olanlara
katlyoruz..)
(Bu tr din kltrmze KkJn bSger lahiyat Fakltesi . Gr. Do. Dr. Saym
Murat DanyaTdan atamtr)
Namaz klar ve dua ederken yaplan sembolik nttelikta baz kk
hareketler var. biz bunlarn kkenlerini aratrmaya altk : rnein dua

512
 ederken gzleri kapam ak: Bunu yapmak, dr evreden az uyar olarak i
alem ine daha fazla ynelip, konsantre olabilmekle ItgiBdir. Dua bittikten
sonra flemenin ise kapsaml bir ifade ile, bir peylerden dea* olmak,
yani Tanrdan alnm olan manevi enerjiyi boalMmak igds ie
yapld, ileri srlyor.. Dier ynden namazn bitiminde, okuyup
fledikten sonra, bir veya ki elle yzn svazlanmasna deineceiz: Bu
konuda din odamtanrrazm gr, Peygamberimizin baz g el ai-
kanMdanyta ilgili, kendileri yataa girdiklerinde nce dua ediyor, sonra da
avucunun iine fliyerek nce yzne, sra le gsne ve vucudun
ulaabikAi her tarafina, srmekteydiler.
Hz. Hatice' nin beyan zerine, zaman iinde Mslman aleminin
benimsedii bir (snnet) hareketi oluyor. Ayn konuya Hifkin olarak yapdan
bir baka aklam a ise yle : Bilindii zere Peygamberimiz sz ve dav
ranlarna olduu kadar, giyim - kuam' n a trama ve sakafana zen
gsterir onlar bakml tutar, bu konuda d a evresindekilere iyi m gzel
rnekler vermek isterlerdi.
Namaza balarken, ellerin ba parmaklar kulak memesi hizaada baa
konulmas, sadece mtereken yaplan gsteri ve spor harekelerinde
kural haline gelmi bir balang hareketi gibi niteienmeyip, beyinin uya
rlmasyla lgili baz yorum ve deerlendirmelere de odc oluyor...
Sakal aslnda cini bir motif, bir snnettir. Bunun ckmda, aymtlanna
deinmeksizin, sakaim gerek biyoloiBc, gerek fizyolojik ve sosyal adan
baz yarar ve etkilerinden sz eden yaynlarn bulunduunu haMotmakla
' yetineceiz.
Dua bittikten hemen sonra, kii zerine den dini br vectoeyi yerine
getirmenin huzurunu duyar, bir ii bitirmitir, kalkp gkJecekttr.bu bakmdan
kenrJne eki dzen vermek istercesine gdsel bir harekette, elini
yzne ve sakalna dedirip onu dzeltir gibi yapar... Nitekim Pey
gamberimizin de sk ak sakalm svazlayp, dzelttii gzlenmitir...
Kadmftar iin de durum aa yukar byle. Dier sakataz oiantann
yapt gibi, onlar d a yzlerini svazlarlar...

AMN : Dua ettikten sonra fade edilen bir szcktr. Sami kkeni
olduu iin, cier dinlere de aynen gemitir. Hrtstiyanlar (am orf derler.
braniceden alman bu szck ( y le olsun, Rabbim kabu l e ti) anlamna
geliyor. Peygamberimizin annesinin ad Amine dir. nanlacak kadn de-

513
mettir. AMENN, iman, inanma1dan tremitir. nandfc, tasdik edetiz, veya
ona diyecek yok" antamtanm ieren bir szcktr.
sjm bir tevhit dinidir. Tevhit, birlie inanma, btnleme, bk-teme...
ortamlarm ieren bk szck, yani attan teke varmak isteyen bir
dnce ve iman yapsna sahiptir. Bu bakndan Mm mimaride d e bk
vahdet (btnlk) aramtr. Bu bakmdan musikisi bk tek seslidir. Htftttyanbk
dini ok tanrlktan geldii iin, oniarm kiHseierinde dehkzier, hcreler, kuytu

ve karanlk keler bulunur, ileri de camilere oranla lotu. Bizim

camilerimizde bu tr karanlk hcreler yoktur bk ka cami hari, pek
fazla gn almazlar. Bunun nedenini uzmanlar, fazla n beyindeki
salg bezlerini uyarp, kiiyi uhreviSkten soyuttahnc bk etki yapmasyla,
aklyorlar. Zka dua ederken baz dnyevi eyleri unutup manen baka
bk yere younlamak gerekk. Aym tr olay normal yaantm da d a sz
konusu. Geceleyin zevk ve efkar dartmak iin yaplan elencelerde,
baz eyleri unutup dnmek tstemedHderinden, insanlcmn pdkoiojBc olarak
daha fuzla tatmin olduklar sylenir...

SSLEME
Camilerin i sslemesiyle ilgili olarak deineceimiz konulan yle
zetledik:
Prensip olarak insan resmi, figr yoldur. mekan KURAN* dan alman
ayetlerle dekore edlUr.sim resimleridir bir ksm. Dier br deyile, kcriigrafc
tablolarckr. rnein, Bursa Ulu Cam i ii dUdcafte izleyenlere, bk kaBgrafl
m2esl dedirtir...Canl doanm figrleri zerinde durulmamtr. Bu yasak
atim da Kuran' da yok, am a Hadisi erif te var. tevraf ta bu yasan
bulunduunu bUyoruz. Resmin, daha ok bk hayalin maddeletirilmesi iin
yapld inana yaygn; ancak kitap ressaml yani minyatr sz konusu.

514
 Resmin yaplmamasnn bk baka nedeni, lksten kommakhr.
Putperestlikten yeni kkrutv ; heykel ve resim yapmaktan kanlyordu.
Baka bk inanca gre, hareketli, canl olan bk yarat, resmini veya
heykelini yaparak, kimsenin onu hareketsiz klmaya hakkvyoktur Ama, Fatih
Suttan Mehmet? in, btn bunlara ramen, bir talyan ressamna portresini
yaptdtfi da biliyoruz. Ayrca, resim yapm a serbestisinln ksntl olmasna
simda kaligrafi sanatnn, dnya apnda gelimesinin bir baka nedeni
olduunu, gzel yaz yazmann, kuran' m szlerini efliinden, sevap bk
ura olarak benimsendiini de hahriatmak stiyoruz.
Ayetler ok ssl yazlmlarda. slm byklertnlnl yzleri asla
resmedilmez. nk slm, Allah' tan baka N kimseye am sayg
gsterilmesini istemez. (ncilde de Hz. isa1nm ck grnm le igM her
hangi bir bilgi verilmemitir.) Klbele1nin de yz detaylarn grmyoruz.
Camileri ve dier yaplarn ilerini ssleyen kagraflk tablolarda
karmak yaz ve desenler egemendir, bk bilmece gibi, ba ve sonu olma
yan majn veriri nsana...Kaligrafi, abstre bk resim gibi fcar karmza.
slm minyatr sanat da hep Allah' simgeler. Cam i iinde mminler
sade, sssz bier mekanda ibadet havasna daha iyi adapte olurlar,
kendilerini dnyevi olaylardan daha rahat soyutlarlar. Bu balomdan, resim
vesak uyana motifler, ssler bulunmaz. Onun ruhi ycelii, dikkat ekici
baka eyterie gigeiendkmek arzu edilmez. Askna baklrsa iek bile
uyancKftr. Buna kar baz Osmanl camilerinde iek desenli inilerin
rahata kuitamlcfc grlr...
Selukluda sultan dini bk lider dedk. Aynca dine yeni girilmitir. Bu
bakmdan ssleme elerinde baz kaamaklar olmutur. Osmanl daha
koyu Mslman. Bu tr figrlere kar olan bk tutumu var. iek kkMcaa
bk ss esi. Bunun iin devrin en gzel renkli inilerini kullanmtr. Bu
camimizde mihrqp tek para mermerden oyularak yaplmtr.

. Camilerimiz yats namaz sonuna kadar, gnn her saati atk tutulur.
Kimseden ne pasaport, ne de kimlik sorulmaz. Arzu eden herkes, dini,
mezhebi ne olursa olsun gkebilmektedk. ANCAK bunun iin ak-sak
giyinmi olmamak gibi baz kurallara uymak arttr.
Kadmianmzn da camiye girip namaz kmcAan gayet doal ve
aklrm bk olaydr. Bu kiler gereken biimde rtnm olarak kendilerine
ayrlm blmelerde bulunurlar. rtnmeye (setr) deniliyor. Setr, yz.ei ve

515
ayaklan dnda kalan yeterin rtlmesi kapsamndadr. Ancak sa
kesinlikle gsterilmez. Mabetlere girite bam rtlmesi hemen dier
dinlerde de uygulanyor. Meryem' i ba ak grmeyiz:. Rahibeler de hep
ba-rtldrter...
Son olarak lkemizi ziyaret eden yabana turistlerin zeHHde
ynelttikleri bir sorunun zerinde durmak istiyoruz : Neden kadnlanmz
camilerde ayn bk yerde durarak namaz klyorlar?..
Takdir edilecei gibi bunun cevabn ancak biz, toplumsal yaammza
rf ve adetterinmize sadk kalarak vermek zorundayz. yle ifade
edebiliriz : ncelikle kadn, erkee oranla daha gsz, daha zayf ve
erkein daim a himayesine muhta bir kiidir. Srekli gven duygusu
iinde olmak ister. Bunun in cam ilerde de hep onun gerisinde, onun
korumas altnda bulunmay yeler. Aynca, slmda kadm-erkek ilikilerinin,
bugn Bat dnyasnda olduu gibi, ok stk-Nu olmas arzu edilmez.
Sonuta bu yakm yaklam, birbirlerini taklit etme sonucunu yaratr: Sa
tuvaleti, erkeklerin at kuyruu yapmalar, kpe takmalar, pantolon, zellikle
blucin pantolon gibi..hep birbirlerine benzeme arzularndan olutuu
kansndayz. Bu zenttter birikir, kiisel terbiye ve deike dnce bi
imleriyle karr ve ortaya baz TASVP EDLMEYEN tipleri kanr. Ta
biatyla bu gr bizim bugnk toplumumuzun deer yargsyla, tolerans
ve hogr smrianyla ilgilidir.
Tm bunlarn zeti, slm yalnz cam ide deil, dier baka yer ve
konularda d a kadn ve erkek arasnda tatmin stroriarm n planda
tutan -belirti bk MESAFE1 nin olmasn ve kalmasn uygun grmtr.
Konuyu objektif bk grle de deerlendirirsek, secde durumu, aslnda
kadnn nde olmasna da uygun dmemektedirl...

SNNET
Hz. Muhammed* in yaplmasn tavsiye ettii veya bizzat yapt yahut
yapldn grpte mdaheie etmedii fillerdir.
Olayn operasyonla ilgili balangcn aratrdmzda,ilk olarak Frig-
yaikjrda uygulandn Heri srenler varsa da, bu yanltr. nk, Attts
(Attes) odl bir delikanl, kendisine tutkun olan ana Tanra Kibele uruna
erkeklik organm keserek, kendi kendini hadm etmi, sonra onu topraa

516
gmerek toprom bereketini arttrm, tapmakta bulunan cier rahipler de
aym eyi uygulamlardr.
zet olarak hatrtattffna bu efsanevi olaym snnetle Hglsi lmock
antaplryor. Snnet eski Msrda yaplmaktayd. Piramttiertn i duvartarmda
kabartm akt grlen klelerin snnetli olduu, bunu kanrttamaktodr. Bu
alarda, Mezopotamyoda da uyguland sanrtmaktad*. Eski Arap lke
leri ve Afrika-Avustraiya.yerti kavimlerinde kdara da uygulanan ve snnet
olarak adlandrabileceimiz bir baka yntem var ; klitoristen kk bk
parann kesilmesi..
Prof. Dr. Asaf ATASEVEN* in Tp gzyle slmda snnet bal altndaki
oldamas ise aynen yle:
Snnet asriardon beri Mslman ve Yahucer tarahndan dini bk
vecibe olarak yerine getirilmektedir. Ancak snnetin yapamad pekok
lke vardr. Bugn dnyadaki erkeklerin bete birinden ou
snnetlidir. Bu kimselerin % 98* i n an , % 2* s tb b i sebepten snnet
olmulardr. Bununla beraber son yarm asrdan beri snnet bkok lkede
ttobi zaruret olarak sklkla tatbik edilm eye bakymhr. Mesela Amerika1da
doan her erkek ocuk, ailesi ertesi bir dncede deilse, hastanede
snnet edilerek evine gnderiliyor. Ama Rusya1da kimse smetli dertdk.
Ve bu lkedeki Msimanlara snnet yasaklanm bulunuyor. Almanlar
snnet olmazlar, ingiiizter ancak tbbi bk zaruret zerine snnet oiuriar.
Snnetin ftbbi faydalan oktu, snnet olmayanlarda grlen eit!
hastalklar dikkatte IncelerKftinde snnetin nemi daha iyi anlalacaktr.
SnoetsizJerde:
1. Bcrtanitis. posthitis, balano-poshitis gtoi ittihapiar
2. Snnet derisi atfnda ta teekkl,
3. Doutan, ya da sonradan ittihapiar sebebi He teekkl etmi ve
acil mdahele gerektiren fimozis (snnet derisi darl)
4. Snnet derisi crttmdaki pislikten hasl olan idrar yolu, mesane ve
bbrek Itfhaplan.
5. Priapismus ad verilen marazi erekslyon ve bilhassa fimozis!
ocuklarda daha sk olmak zere istimna (mastrbation) fcemayl.
6. Darbelere dayankktn azl (snnet olunca kam ba epi
dermiz o lu ve darbelere dayankllk kazanr, keza kam ba

517
 hassadyeNnin a tm a m a bal olarak eriten inzal temayl de
azakr. Seksel mnasebet sre* uzar.
7. Snnet derte alknda meni kaknaena bal olarak seksel
mnasebet evK endo hazneye az miktarda mine aMmae sonucu
ocuk olmama. Bu kimselerin snnetten sonra ocuktan oftmuftur.
8. SnneMzterde papNom, kondtoma akuminata gibi seNm tmrier,
k a m konseri ve surmeMz kimselecln esterinde rahim az kameri
s * grlr.
9. Frengi ve belsoukluu gibi zhrevi hastalklar snnetsiztere daha
s * butav.
Gerekten yukarda 9 m adde haHnde zkuecftlen eitti hastaMdar
snnetti ahtearda gzLjfcmemektedk. Bu husus snnetin kbbi balamdan ne
kadar nemli olduuna kifayet eder sanyoruz..

ALEM
Sargo* SRDEM: Sanat Tarttf A ra ftm a k * Dergtt, C * :1, ta y t: T den zmJenere*
afcnrmflr.
Alem ketime, Arapa km "tomak; btidkmek. iaret etmek* kknden
tremi kuralsz bir tem olup anlam 1 b e i eden, bNdren; z, alam et, io-
retstz, nian v. dl." dir.
...A lem in Tarihesi
Alemin ortaya kma tarih nce devirlere rastar. Bunlar daha ok
savalar ve kalabalkta icra edtien cini trenler raunda, kiilerin kendi
lider ve tapMuktarn tamyobmelerl am acyla kolay grlebilecek
biimde, mzrak gibi uzun bir gnderin ucuna taklarak birliklerin nnde
taman akmetterdk. Alemin, kalabalk ve kargaalk annda liderin
biunduu yere iaret etmesinin yannda yerine getirdii <3er nemli
grev, o topluluu (birlik ve beraberlik iinde tutmascftr. Bu sebeple gerek
alemler, gerekse sonralar onlardan gelien bayrak ve sancaktar daima
manevi bir g tam ve mukaddes saytlmlardK.
lk alemler (Standard) totemik devirlere aittir. Buntar tann suretleri,
semavi semboller ve eitli hayvan ekillerinde genellikle bakr, tun,
gm, attn gibi madenlerden yaplarak m abetlede muhafaza edtien ve

518
trenlerde okaytarm, tavaflarda da askeri birliklerin nnde taman
gnderlere taklm kk heykellerdir. Bilinen Ik alemler tasviri sanattan
tannmakta ve bunlarn tann sembol olduktan grknektedk. Mezo
potamya* daki en eski rnekler, M. IV. Bkykn sonlam a tarihlenen ve *
Uruk vazosu" adyla anlan, Sumerier* in Ge Uruk safhasna alt bk
alabaster vazo zerinde bulunmaktadr.
...Tasviri sanattan tannanlarn dnda, dorudan kendisi ele gemi
Hk alemlerin en gzel rnekleri, M. III. Binylm sonlarna ait Alaca Hyk
kral mezarlarndan karlan Hatti Gne kurslaryla geyik ve boa hey
kelleridir.
Tarih boyunca en gsterili alemleri, Eskia1m en dzenli orduarma
sahip bulunan ve savatktan insanlarn moralleri zerinde ekeri
biraderindeki htiam ve intizamla da etkili olan RomaMar kullanmlarda.
nceleri aym gndere st ste taklmak suretiyle daha dikkat ekici hale
getrilen Roma alemlerinin balcalann sava tannlan Mars ve Minerva1mn
kk heykelleri, dier c*ni semboller, Roma1 ran ve imparatorun
sembolleri le orduyu tekil eden bktiderin akametleri oluturmutur. M. II.
Yzyln sonlarndan itibaren ise ordu alemi olarak k a n a ta m am, salckn
vaziyetinde kartal figr benimsenmi ve bu alem zam anla dierlerinin
yerini atmtr. Roma alemleri ta b i olarak Bizans alemlerini ve Ortaa
Avrupa armockn (herakJry) etkilemi, Fransa1 ran mparatorluk, talya1 ran
Faizm ve Almanya1ran Nazizm dnemlerinde ise aynen taktt edkmifir.
.... oktannf dnterin ortadan kalkmasyia birlikte totemlk alemler
tanmaz olmular ve dolayayla alem ekMeri daha sade bk grnm
kazanmaya baiamttardv. Ortaa boyunca skah olarak d a kullanlan,
AvrupalIlar1 m h aib ert (sapl balta), Osmanklar1 m alem , g n d e ri b alta
veya .teb er dedikleri bk tr alemler, genellikle mzrak ucu attmda ift
azl veya srt mahmuzlu batta gibi drtc- kesici formlarda yapk-
miardr.
... Birer kuma parasndan ibaret olan ilk flam a, bayrak ve
sancaklarn daim a mzrak ucuna balanm olmalar, tarih boyunca en
ok kullanlan gnder aleminin, o am ata yaplmam; olmasna ramen
mzrak temreni olduunu ortaya koymaktadr. Manevi koruyucu niteliiyle
bina atlarna taklan alemlerin de bilinen ilk rnei mzrak temreni
eklindedir. M. VBI. yzyla ait olan bu alem, Assur Kral t. Sargon1 un
saraymdaki zafer kabartmalarnda, yamalanmas tasvir edilen bk Urartu

519
mabedinin at tepesinde yer alm akta olup Urartuksr1m ba tanrs H ak*
nin (sava tanrs) sembol olan mzrak temreni eklinde yaplmtr.
Her ne kadar Smer tasviri eserlerinde de baz mukaddes odriartn
zerinde eitli saylarda alemler grlmekte ise de bunlar daha sonraki
devirlerde at veya kubbelerin tepe noktasna taklan alemlerden
olduka farkldr. Bilinen lk bina aleminin bir mabedin atsnda bulun
mas ve mimarlk tarihi boyunca da yalnz mabet.medrese, ifahane, ar
ve mesken gibi mukaddes ve mbarek tannan binalarda kullanlp
zellikle slm mimarisinde kubbeli dahiolsa. er1an kerih saylan ve iinde
Kut an okunmas, namaz klnmas, hatta selam verimesi caiz olmayan
hamam, (soyunmdk hari) kapkca ve apteshane gibi binalarda
kullanimamas, bina demlerinin de gnder alemleri gibi daima
mukaddes kabul edildiklerini gstermektedr. Bugn hl devam eden,
kubbesi ta m a m la n a n cam ilerle ats kap a n a n grkem li binalarn
te p e n o ktalarn a, dini trenle ay-yldz veya dz krmz bayrak
(dem ) dikilmesi gelenei de, eski devirlerde dem lerin atlara henz
inaat bitmeden tdatdm ve bytece y a p m n bk an n c e m anevi
korum a a ltn a alnm ak s te n d in ! gsterse gerekir.

Monuk Alemler
slmiyet in kabulnden nce Trtder1 n, adr ve sancak dkekierinin
tepesine genellikle kre eklinde alemler taktktan bilinmekte, ancak esld
Trke kaynaklardan bu alemlere ne sim verdUeri reniememektedk
Buna karlk ranl ak ve yazarlarn bu alemlerden m enuk/ m enuk
eklinde bahsettikleri grlm ve Farsa1d a olmayan, Farsa1d a ancak
lk Trk slm devletlerinden GazneHler dneminden itibaren kutianlmanna
balanan bu kelimenin Trke m onuk/ m unuk (boncuk) olduu tesbit
edmi bulunmaktadr.

H ill A lem ler

Tek tanrl dinlerden Musevilik n sembol mhr-l Sleyman" Hristiyanlk1
m sembol ha* ve slmiyet1 in sembol "hilT motifleridir. Bunlardan
M. I binyln Hk eyrei iinde benimsendii anlalan mhr- Sleyman,
birbirine gemi biri koyu, cieri ak renkli iki genden oluarak ruh He
vcudun birlemesini sembolize etmekte, Hristiyan!*4n sembol d a n ha
da Hz. sa' ran armha geriliinin hatrasn yaatmaktadr. slmiyet1 in
sembolnn niin hill olduu ise bugne kadar yeterince ara-
tmtamarratr.

520
 Hilalin menei hususunda ileri srlen fikirlerin daha ok mkliyeti
duygularm etkisi altnda kald grlmektedir. Batl yazarlar hilalin
stanbul* un fethinden sonra Bizans1tan Trider* e getiini iddia ederken
buna tepki gsteren Trk yazarlar da Trider tarafndan Orta Asya1dan
getirildiini ileri srmlerdir. Hilalin Bizans1tan Trider1 e getii yolundaki
gr, burada zerinde durmay gerektirmeyecek derecede flmi ger
eklerden uzaktr ve bu tezi sadece Endlsl Hami1 nin, stanbuT un
fethinden yaklak b ir. asr nce izdii harita tmyle rtmeye
yeteriidir. nk bu haritada, Mool istils dnda kalan Mm
devletlerinden pek ounun bayranda hill ve hill motiflerinin yer
ald grlmektedir.
... Hillin slm* n sembol olarak benimsenmesi, Hal Seferleri
srasnda genellik kazanmtr ve bu durum, Hak Seferleri* ni konu alan
minyatrlerde, Hal kalkanlarndaki halara kar Mslmanlarn kal
kanlarna hill resmi konulmak suretiyle gsterilmitir.
... Klasik devir Osmani kubbe alemleri, genel olarak kovo-kp-bilezik-
armut-tepeiik eklinde isimlendirilen ana paralardan dumaklta (res.l) ve
gnmze kadar aralarnda, deile tepelikler kulamm olsa dahi,
gvde paralarnn say ve boyutlarnda grlen baz kk deittdikierin
dnda nemli aynbklar bukJYnamaktad*. Bugn babadan ouks geen
bk zenaat olarak alem yaptmctk yalnz stanbuT un baksa esnaf
arasnda yer almakta ve Trkiye* nin her yerinde, yeni yaplan cam lere
stanbul yaps alemler taklmaktadr; yaplan alemler ise zel sipariler
hari, daim a aym klasBc modelde otmaktodr. Buna gre XVI. Yzyldan
itibaren Osmani topraklarnn belki her yerinde, zellikle stanbuf a yakm
Bursa gibi batorcjk gelimemi blgelerde kullanlan alemlerin de
genellikle stanbuT da yaplm olmaian kuvvetle muhtemekfir. Hatouki
ounluu Bursa ve ilelerinde olan erken devir Osmani camilerinin
hemen hepsinde. satnbuf cami kubbelerinde hi grlmeyen, genellikle
kaidesiz (kova) ve gittike klen veya drt kre He (aym apta
olanlar d a vardr) bir tepelikten ibaret madeni alem ler bulunmaktodv.
(res.2) Kaidesiz olmas sebebiyle, klasik devk camilerinin ancak
minarelerinde grlebilen bu arkaik manzaral alem tipinin yalnz ericen
devir camilerinde bulunmas, ya orjinat olduklarn veya orjfnallerinden
aynen kopya edldiklerini yahut en azndan Bursa1d a byle bie alem
geleneinin mevcut olduunu gstermektedir.

521
 Boynuz Alem ler
Saylan byk bir yekun tutan boynuz akindeki alemler Nk defa
Anadolu1d a yaplmlardr. Bunlarn bilinen en etki rneinini Konya1dala
Hoca FakJh Trbesi1 nin (1456, Karamanl) .silueti henz artm am f gl
koncasna benzeyen beyaz mermer alemi olduu kabul edilebir. Profftden
yass olan alemin ortas botur ve kollan gittike incelerek ykselmekte
ve sivri ulan tepede birtorine iyice yaftapp yukan doru ynelmektedr.
Daha sonra hai alemler gibi madenden yapim asno baylanan bu Hp
alem ler, krlma kaygusundan uzaktayld in ok d ah a zarif ve ok
daha bariz boynuz ekffleri almksrdr.(res.3)
Seluklular* m Orta Asya* dan getirdkleri beyaz mermer monukkarm
yan sra BeyMder Devrf nden itibaren kullanlmasma balanan boynuz ve
at nal eklindeki bu tr alemler, eski bir Anadolu geleneinin devam
niteliindedir. Anadolu mlmartslnde. Hitttter* n dz dam rtl kerpi
binalarndan sonra kk defa at rtl ahap bina tipini getiren Frigler*
in, M. VI. Yzyla ait, m abet cephesi eklindeki kaya kabartmaiannn
alnlk tepelerinde, boynuz biimi cam i alemlerinden hi fark olmayan
alem ler grlmekte ve bunlarn, sankft gfci boynuz ofm ayp boynuz
eklnde ~yap*ra alem olduktan (muhtemelen cftap) o*Mda
anftalmakfocfcr Kanaatimizce, yukanlard temas e d M l zere Yunan
mimarisindeki vdtf Ur ve palm et eklindeki akroterierin prototipini tekl
eden bu lk boynuz alemler, Anadolu islm mimarisinde de ayn etd ve
aym fonksiyonla yaamaya devam etmilerdk. Bugn Anadolu* da grkemi
evlerin at abnMdama veya kaplarn sve bakkJama boynuz ta k im a e
a d e ti ise hi phesiz bu mimari gelenein kaynarv duturmaktockr.
Boynuz, zellikle boa boynuzu, tartt ncesi devirlerden beri dnyann
hemen her tarafnda g-kuwet sembol kabul edtterek Eskia tann
tasvirlerinde UOhiyyet alam eti, muharip miferlerinde be koruyucu-
korkutucu bir unsur olarak kullanlmtr; binalara takl nedeni de bu
koruyuculuk vasfds. te yandan tasviri Mezopotamya sanatnda ay
tanrs Sin1 in, sembol olan hill elinde tuttuu zam an boynuzlu, elnde
tutmad zaman da tepesinde hill bulunan bir balkla tasvir edfcfl,
bylece hillin boynuz yerine kuttandm olduu grulmektedk. "Ay
boynuzlu nek" tabirinin de gsterdii gibi boynuz He hill arasnda a *
bir benzeri* mevcuttur ve aynca her ikisi de manevi koruyucu kabul
edttmektedk. Atlarn boynuna taklan, meneini yakanlarda otkkxk&mz
h l l nazar1*lar da genellikle, boynuza benzetlldlkteri in, dipleri kesip
dzeltilerek birbirine bititirilen yaban domuzu delerinden yapttmaktads. At
 nalnn uur sem bol ve n a z a ri* olm asnn asl sebebi ise
boynuza ve hille benzetilm esi olsa gerekir. Nitekim Anodota da baz
dn bayraktarnda BeT ve "nal", badanadan d a 'e T ve "hH6r
motiflerinin yer akt grlmektedir.

... Sonu olarak Anadolu slm sanatnda bina alemlerinin, Orta Asya
meneli monuk* Anodoki meneli boynuz ve Yakm Dou menei hkl
ekillerinde gelitikleri ve bunlardan hHl alemlerin, pek ek yazarn
sanc* gtoi boynuzdan tremeyip feedf bgl iin bkz. Mour, 991-402; Aneven,
41 V.D.,193) her ikisinin de ayr ayn oluturduktan, ancak ardam daki byk
benzerlikten dolay birbirlerine yaklak form ve boyuflardo yapkp ay
kaide sisteminin tepesine taklarak kullandktan kabul edHeblttr.

A Byk C . (Aladdirt Seluk (Sinop)

2- Yeni C. Muvakkithane (tsi.)
A Zeynep S ukut C. Kubbesi (st.)
4 elebi Mehmed. orta kub. (Bursa)
* Selimiye C. m in b e ri (Edene)
6 Sultan Ahmed byk kubbe (st.)
C.E. Arscven. San An. I. s 42-43

i
523
 MEZAR TALARI
Genel bir bHgi sunmak iin ayrdmz bu blme, mezar talarnn her
eyden nce bir HALK SANATI ve NSAN1 1 simgeleyen ve anlatan kltr
belgeleri olduklarn sylemekle gireceiz...
nsanlar doar, yaar ve lrler. Bu, doa1nn deimez ve acmasz bir
yasasdr. Yaam bir cmle ise, mezar talan bu cmlenin bitimine
konulan ve onu lm denilen, bundan sonra balyocak ebedi bir
yaamdan ayran kaskat, tatan bir nokta, olacaklardr. Ancak bu nokta
tpk bir NLEM ARET benzeri, gzlerimizin nnde dikHIp somutlamakta
ve alar boyu zamann oluturduu UNUTKANLIA kar olan inatt
direnilerini gstermek, haykr ve UYARILARI* m adeta, duyurmak
istemektedirler..
Mezartakan, biz sevdiklerimizi gmp evlerimize dndkten sonra,
onlann balan stne dikilen, sadk ve ebedi dostlar, TALAMI
NBETLER* dir. br dnyaya g edenlerin ruhlarm semavata yolcu
edip, ebedi yaamlar sresince onlann moddesei varl olan cesetlerini
bekleme grevini devralmaktadrlar... Kmbetler gibi
onlar da * lm deH, astnda LMSZL
simgelerler.

Eskden baa KAVUK denilen serpular giyyordu.

zellikle Mevlevi semazenleri nazarnda, bunlar bir
mezar taKv simgeliyordu..nk onlar, "benim iin
varolan bir son' a neden imdiden hazstanmryaym? ",
dercesine mistik bir grn etkisiyle, ebedi ve sadric
dosttann daha hayattoayken, baianmn stnde
tamay adeta bie zevk ve vecibe olarak kabul etmilerdi...

Mezar talan stne kazlan figrler, motifler ve yazlar sadece ackl

duygulan deil, lmden sonraki yaam inan ve felsefesini de dile
getirmektedirler. Bu bakmdan ekil ve boyuttan ne olursa olsun, onlar
bazen yzyllann doldurduu mesajlan ieren, gemii kantlayan SESSZ
TANIKLAR olarak yaamlarm srdreceklerdir..
Bayuttanmn farkl oluu, len kiinin sosyd ve ekonomik yaps Be
ilgili olup, ksa boydakller zerindeki iilik daha kaba bir
grnmdedir.

524
 20-30 km. Uzaktan getirilen talardan iml edilen mezariann
AHDE1leri mihrap grnmndedir.
eitli hayvanlarn stilizasyonu ile ortaya kan ss eleri,
tamamen soyut anlaytaki ruml motifler, yldz ve burmal
stunlarla erevelenmitir. Geometrik rozetler ve frldak iei
bulunur.

* Tan genel karakteri bir dikdrtgen prizmay andrr. Bazlarnda

ahilii sembolize eden serpular bulunur.
* Gerek mimari alanda, gerekse grsel sanat bakmndan, yldz
alar tan stnde adeta bir dantela grnmnde olup ona
dokusal bir etki kazndrr.
Tm bu ssleme eleri negatif olarak oyma ve positif olarak
kabartma eklindedir. Yani, birincisi dolu zerinde bo, kincisi bo
zerinde dolu etkisi yapmakta, boylece, scak, sevimli ve kvrak bir
hava vermektedir.
Mezarlktaki talardan kadnlara ait olanlar daha ssldr. Ayn yerde
kufi yazl koyun biiminde bir mezar ta grlmeye deer.

Selukludan Osmani dnemi sonuna kadar geen dnem iinde

Anadolu1 nun eitli yrelerinde dikili duran mezar talarnn pek ok
ilgin rnei vardr.

RESM (1) de grlen mezar ta Xll.yy. Seluklu dnemine aittir. Boyu

3,5 m yi geer. Tan genel karakteri ok sade ve net bir biim olan
dikdrtgen prizmadr. Mezar tann st ksmnn i yznde da doru
uzanan bir sre kademelerle devam ettikten sonra btnle kaynaan bir
knt vardr. RESM (29 de daha iyi izlenen bu kntlar, tan st ksmnda
dinamik bir hareket oluturmakta ve bu hareket yine bu kntlarn arac
ile toprak ynne uzanmaktadr. Mezar tana plastik adan katkda
bulunan ve objeye bir akclk ve dinamizim kazandran bu tr
biimlendirmenin DOM A, BYME ve LME dngsnn plasik
uygulamas olduu ve bu anlatmn kkeninde derin bir duyarlk yatt
sanlyor. Genel grnm ile, salamlk, arballk ve oturganlk etkisi
yapar.
Alt ksmnda bulunan bir ift kemerli ni, mezar tann statik
grnmne, kendi lsnde oturganlk vermektedir.

525
 Tepedeki ters gen ve genin kenarlarndaki genileme, oturganla
ters bir grnt getirmekte, ekm e ve gerilme etkisiyle, tam statik
elemanlar ile atan ZIT VE DNAMK bir etki oluturmaktadr. Bu kontras
gler mezar tan monotonluk1tan kurtarm ve onun ar kitle etkisini
daha esnek bir hale getirmitir. Tan evresini skca saran gem e motifli
ereve, ayr ynde-zt hareketleri- paketlemi ve banda] yapmtr.

Kurallar ok ince bir geometriye dayanan yldz a lan , g em eler

ve rum iler, tan yzeyine bir dantela grnm vermitir.

Ayrntlarn oluturduu hacimlerin ald k-glge, ktleye bir hareket

ve scaklk getirmektedir.

RESM(3) te grlen yaz iki trl kullanlmtr: Negatif olarak oym a,

pozitif olarak kab artm a. Birincisi dolu zerine bo, cieri ise bo zerine
dolu etkisi yapmaktadr.

RESM(4)' te grlen mezar ta Bursa' da Muradiye Camii avlusunda

olup Erken Osmani dnemine ait bir yapttr. Bu bakmdan Seluklu
zelliklerini tamaktadr. Bu nedenle tan yzeyinde sivri kem er, burm al
stunlar ve rumi a la r grlr. Son derece statik ve dinamik
elemanlarn bir araya getirilmesiyle ortaya km, st taraf sivri bir
kemer1le yumuatlm bir dikdrtgendir.
ki yanda bulunan burmal stunlar, statik konumlaryla, yapta
SALAMLIK ETKS verir ve sivri kemeri tayc bir rol oynar.

Burmal stun bal olarak kullanlan ekenar drtgenler ona canllk

ve hareket kazandrr. Nitekim bu eler kapatldnda, mezar tanda bir
arlk ve hantallk etkisi alglanmaktadr.

Harfler dikey elemanlar mezar ta zerinde alansal bir btnlk

salam akta, eri elemanlar ise bu alan yumuatmaktadr.
Yatay izgilerle tan proporsiyonlara blnmesi, kitle zerinde zenginlik
yaratmtr.

Yaznn sade bir dikdrtgen iine alnmas, onu n plana alarak, daha
iyi okunmasn salamtr.
Sivri kemerin st ksmndaki rumi motif tek bana bir ss esi olup,
ktlenin st konturlar ile uyum yapp, yaptla btnlemitir.

527
 Tan st ksmnda DITAN E BR BASIN ve iten da doru bir
PATLAMA etkisi oluturulmutur.

RESM(5)' te grlen mezar ta bugn Eyp camii haziresi (etraf

duvarla evrili kk mezarlk) nde bulunmaktadr. Ayrntdan ok btne
nem verilmitir. stne dam ga niteliinde hareketli bir kitabe konulmutur.

RESM(6) ta grlen kavuklu mezar ta da ayn mezarlktadr.

Dekoratif elerin kullanlmasna gerek duyulmayan bu kompozisyonda
ktle, ana yaps kre ve kare prizma olan iki ayr geometrik eklin
birlemesinden meydana gelmitir.

RESM(7)' deki mezar ta da Eyp' te bulunmaktadr. Son derece sa

de, arbal bir grnm vardr. Anlatmda ktle tesiri amalanmtr. Yaz
ktte tesirini hareketlendirip ona dinamik ve canl bir grnm
vermektedir. Yazlarn karakteri dikdrtgen elemanlar iinde farkl olarak
ilenmitir.
RESM(8)' te grlen mezar tanda konturlar net ve belirgindir. Stilize
selvi motifin boyutu, bulunduu yzeyin oran ve yeri genel yzey
zerinde iyi seilerek, yaptta dengeli ve monoton olmayan bir etkiye va
rlmtr.

RESM(9)' daki ta Ampir slubuna (1808-1874) uygun zellikte bi

imlenmitir.
Osmanl mimarisinde CAM KAPILARI gibi, mezar talarnn da k
ld ve NSAN BOYUTLARI' na yaklatn grrz.

LM
Gerek (pozitif) varl olan her hangi bir eyin sonunu (bitimi) belirleyen
bir olaydr. Bir insan, hayvan veya bitki nasl birer canl varlk iseler, bir
dostluk, ittifak, sulh ve tarih a da yaayan, canl olan, olgulardr. lm,
anlam ve ierii olumlu olgularn bitimidir. Bu bakmdan bu frtnann
sona ermesi bir lm olarak nitelenemezken, gzel bir gnn, mutlu
yaantlarn bitiminden (lm olarak) saz edilir.
lm, ahret1te (br dnyada) uhrevi bir sreklilik iinde geeceine
inanlan bir baka tr yaamn ifadesidir. HAKKA ulaabilmek iin
klacak yolculuun eiidir. lm bir baka lem e GEMEK iin

528
geilen bir kapdr. Ancak bu k, hemen ardndan alan dier kap1
dan yaplacak bir GR* e dnmektedir...
Sembol olarak ise lm, mevcudiyetin kalml ve yok edici bir
yzdr. lm, varlklarn, nne geilem eyen, durdurulamayan geliimi
iinde kaybolan eyin ne olduunu gsterir ve bu ynyle yeryz* nn
sembolizmine katlr. Cennet ve cehennemlerin bilinmeyen lemlerinde
terifatlk yapar. Bu durumda lm iki grnml bir zyapya sahip
bulunuyor. Biri dnyannki, dieri br dnyaya geiin inan ve
kurallarna yaklamyla ilgili...Bu anlam da lm psikolojik bir deer ade
etmektedir.
Onun etkisine uram yaratk, yaam sresince sadece maddi ve
hayvani duygularyla gnlerini doldurmusa, ve hayvansal bir lem de
yaamsa o* nun gidecei yer er veya ge, cehennem olacaktr...Buna
karn uhrevi, canl ruhlar alem i dzeyinde yaamsa, lm ona k
lemlerinin perdelerini aralayacaktr...
Psikologlar ve hekimlerle ayn gr paylaan mistikler, her insan
canlsnda ve onun yaamnn her dzeyinde, lmle hayatn ayn anda
ve yerde varolduklarn, yaam sresinde kar gler arasnda bir
gerilimin olutuunu ileri sryorlar. lmn bulunduu dzey, dierlerine
oranla (ulvi), yce bir yaamn kouludur. DO M A ve LME, sadece bir
BRLEME ve AYRILMA' dr, deyimimize u gerei de eklemek istiyoruz: "Bir
eyin lm bir bakasnn, ya da bakalarnn hayatta kalabilmeleri iin
gereklidir!.**

lmn sim ac ektirici ve korkutucu zellikler halinde kendini

gstermektedir. Olay maksimum lde ele alndnda, bu sr olas bir
deiiklie ve mehul bir varolu leminin yeni bir ekline kar direnitir.
Daha ak bir deyile, yokluk lem inde kaybolma korkusudur..
Tahripkar lm cehennemi, bir g olarak, tanmlanyor. " lm
doast bir devdir. Onun icraat, llerin etini yiyip yutmak ve onlara
sadece kemiklerini brakmaktadr, bu eylem srasnda ise cesedin rengi
maviden siyaha alan bir grnm alm akta ve tpk etlere konup kalkan
sineklerin renkleriyle uyum gstermektedr. (Mavi ve mora bkz.) Bu dev
dilerini gstermekte ve onun oturduu yere bir akbaba derisi
rtlmektedir-. (Pausanlas Yunanl tarih corafya bilgini M.S.It Description de la
Grce)

529
 Mitolojide yaam hakki ve badak olarak lm hakki, tanniann
iyeliklerindendir. Bu tanrlar ise, bata Zeus olmak zere, Athena, Apollon,
Artemis, Ares, Hekate. ve Persefon' dur. lm uykusunun erkek kardei ve
gecenin olu Thanotos tarafndan kiilik kazanm ve vahi, duysuz
olduu kadar acmasz vasflarla brnmtr.
Antik ikonografide, lm bir mezarla, veya elinde trpan tutan bir
insan, dileri arasnda insani bir yaratk tutan bir ilh, Yazhkaya ( B )
odasnn giriinde grld gibi, UTATKU ad verilen kanatl bir cin vaya
biri beyaz dieri siyah tenli iki olan ocuu, bir svari, bir iskelet, bir
lm dans, bir ylan veyahut rktc bir grnm olan her trl
hayvan ; at, kpek..le canlandrlarak betimlenmitir. UTATKU' (arn iyi ve
kt olanlar vardr. yileri insan veya boa bal olur ve kanatldrlar,
ellerinde su kovas tarlar.
Ortaan (Taro) diskinde lmn bulunduu sektr (13) rakkam ile
gsterilmitir.lmn sembol ise elinde trpan tutan bir iskelet eklinde
yaygnlamt. nk trpan kt otlar olduu gibi, her canly da eit
olrak deerlendirerek kesmektedir. Ancak, XV. yzyldan sonraki
betimlemelerde iskeletin elinde trpan deil de bir ORAK bulunduu
gzlenir. nk orak daha dikkatli i yapar, topraa daha yakn geer,
bu sayede sadece kt otlar olan otlar bimeyi de baarr..Eski Ahit* te
da trpandan deil, oraktan sz edilmektedir...

ORAK, lm ve hereyi tahrip eden zamann da sembol olmutur.

Biim olarak hilalle ilikilidr. Devri bir hareketi yanstr. Her yl yenilenen
, hasat dnemlerini, dolaysyla lm ve tekrar doma midinin armn
yapar. te yandan horoz kuyruuna benzediinden ve horoz da bir
gne hayvan olduundan, orak gnele de ilikili tutulur.
lm olay tek Tanrl dinlerde ezoterik ynden ortak yorumlarla
deerlendiriliyor. slm lm, Tanrnn nlenemez ve deitirilemez bir
emri olarak kabul eder. Hz. Muhammecf I bir gn, nnden geen bir
Yahudi cenazesini ayaa kalkjp selamladn grenler ona bu hareketi
niye yaptn sorduklarnda, cevap olarak kendilerine " Ben o kiiyi
deil, kim olursa olsun..Aslnda lmn hametini (ihtiamn)
selmladm!demilerdir...

530
 SON SZ

n sz yazara, sonuncusu ise okuyuculara aittir ; nk kitabn

deeri vadedilenlerte deil son sz hakkna sahip olanlarn izlenimleriyle
b e lirle n ir....

Ben ise son sz o la ra k , HER NEKADAR S R - LSAN EYLEDYSEK

A F F O L A I.. dem ekle yetiniyorum....

N.E,

531
 YARARLANILAN ESERLER:

Y A B A N C I:
Dicttonnaire des symboies : Jeon CHEVALLEP- Alain GHEERBRANT
(Edttion Jpiter- Paris) 1986
Tarih ncesi Ege : George THOMSON (Payel Yaynevi stanbul)
1983
Dicttonnaire de la
mythoiogie : Michaei GRANT- John HAZEL (Marabout-
Paris) 1985
Le monde occutte de MU,
MU, Le conttnent perdu : James CHURCHWARD (Edition J* ai k)-
ParisJI 969
La BJbte(Ancien Testoment) : Le Kvre de poche (Paris) 1984
Le Nouveou Testament : Nouvelle Edition Revue (Paris) 1937
Le Symbofame du corps
humaine : (Espace UbresAlbn Michei Paris) 1901
Encyciopdto des symbolet: Parts 1990
L' homrrib et ses symboies : (C.G. JUNG-Robert LAFFONT 1964)
nsan nasi nsan oldu? : Say yaynlan 1991 M.kin- E. Segal
nsan hayvan szlemesi : nkilap KJtabevi 1991 Desmond Morris

YERLI
Doutan gnmze byk
slm Tarihi : a yaymlan-stanbul 1989
Mitoloji Szl : Azra ERHAT (Remzi Kttabevi-stanbul)1978
Meydan Larousse Ansiklopedisi:
Dinler tarihi : Ahmet KAHRAMAN ( Marifet yaynlan,stanbul
1984)
Cinsel yaam : Dr. Haydar DMEN(Ofset basmevi. stanbul)
Plastik aIdan Trk mezar
taylan : Metin HASEK (st. Devlet Gzel Sanatlar Akd.
Yaynlan,No 61)
Ana tanralar cttyan
Anadolu : Reit ERGENER (Yaln yaynlan,st. 1988)
G eree doru : Onk. Dr. Halk NURBAK (Zafer, limarahrma
Dergisi st. 1985)
Zafer dergileri : Sargon ERDEM (slm Ansiklopedisi Gn. Md -
l- st.)

532
Sanat Tarihi crajSvmalan dergileri :
limler ve yorumlar : smail HEKMOLU- Hseyin KORKMAZ
(Trdav Basm ve Yaym Tic. Ve San. A.. sf)
1978
By (Slhk-Ttem) : Cemal ANADOL (Devlet Yayn ve Datm)
Doa karmnda praflk
ve teknik ura; : Zeki Tez (T.C Kltr Bakanl 1995)

KLER
Ren6- Xavier NAEGERT ; Rahip, teoloji profesr. Strasbourg
(Yorum slubu ve Hristiyan inana)
Michel DELONCE : Yazar. St. Honorine. Fransa (Ezoterizm)
Yavuz KESKN : Yazar (Tercme)
Do. Dr. Ali MuratDARVAL: lahiyt Fak. . Grevlisi.(Dini konularda
Danman)
Prof. Metin TUNCEL : st. Unv. . Grevlisi (Corafya danmam)
Dr. Ahmet MADEN : Prof. Rehber (Tbbi danman)
Semra FERAH : Dostlua ar Demei Bk. (Tantm)

533
 SEMBOLLER SZL DZN
KONU RAUI SAYFA NO KONU BALII SAYFA NO
Sunu 3-5 AkrapoJ 134-136
Kapsam v am a 6-9 Nekropol 136-137
Nedir sembolizm? 9-11 Merdiven 138-140
Baz szcklerin aklamas 11-17 Ate 140-145
Antikitede sembolizm(Kayp Atee tapnma(Ate klt) 145-147
kta Mu) 17-18 Kmr 147-149
Saylar 18-47 Kl 149-151
Renkler evreni 47-51 Baca-mine 151-152
Renkler 51-69 Duman,tts ve Bukut 152-154
izgilerin psikolojisi 69-71 Sprge 154-155
Nokta .Daire, Kare.gen Mum ve Mum Alevi 155-158
Koni. ayak,Yamuk 71-88 Lamba 158
Salomonun mhr 88-69 Yedi Kollu amdan 159
Kare 90-91 Ta(Dikilita) 159-167
Kre ve kubbe 91-92 Da 167-171
Kre: Bir tanrsallk sembol m?93-98 Maara 171-173
Kp 98-99 Ay 173-175
Begen(Pentegram) 99-100 Kadn ve Ay ilikisi(Aya tapnma)
Altgen(Hegzagram) 100-101 175-178
Sekizgen 102 Ay ve Ak 178-179
Ha ve eitleri.biimleri 102-108 Gne 179-180
Li iei 108 n-lk 180-181
Svastika (engelli ha) 108-112 Gk 181-182
Geometrik sembolizm 112-114 Hava 182-183
gen ve hala ilgili kiisel Rzgr 183-184
Bir gr 114-115 Sis 184-185
Setuklu-Osmanh ve T.C Nefes 185-186
Devletlerinin bakenieri ile ilgili bir Toprak 186-187
Deerlendirme 116-117 Su 187-190
G Harfi 117-118 Yamur 190-191
Kilise 118-123 Deprem,amur 191-192
Kap 123-131 Nehir 192-194
Eik 131-132 Dalga 194
Anahtar 132-133 Gl 194-195
ehir 133-134 Deniz 195

534
KONU BALII SAYFA N O KONU BALII SAYFA NO
Kil v hamur yourmak 195-197 Topuk.Kan 262-264
nsan 197-199 Kurban kesmek 264-266
Ayak insan,aa balants 199 Tkrk,Kemik 266-267
Bacaklar.dizler.karacier Kitap 268-270
Akcierler.yzmz,beyin ivi yazs,Tabletler 270-272
Beyincik.insan sembolizmine Hieroglif 272-273
likin rnek ve zeletirmeler 199-205 Fresk,Fresko 273-274
Hermafrodites 205 Minyatr.Hat sanat,Kfl yaz,
Salmakis efsanesi 205-208 Arabesk.Mazaik 274-278
oban 208-209 Cesedin yaklmas(Kremasyon)
Glge 209-210 278
Duvar-sur 210-211 Parfm(Ho koku) 279-280
Ba(Kafa) 211-212 Piramit(Ehram) 280 281
Yz(Surat) 213-214 Tmls 281-282
Ka ve kirpikler 214 Ana-Anne 282-286
Melekler 215-216 ifal otlar 286-287
Kafatas 217-219 Delsiz.Kadn erkek sembolleri 287-288
skelet 219-22Q Yn 288-289
Kl.sa,sakal,byk.di ve trnaklar Dou-Bat 289-292
220-225 Sa ve Sol' un yorumu 292-295
Gz 226-228 Ur.uurluk,nazar, muska 295-299
Burun 229-231 Dme 299-300
Dil 231-232 Sava,seyahat 300-302
Kulak 233-234 pmek,pmek 302-304
Sz 234-237 Dans 304-305
Sessizlik ve Dilsizlik 237-239 Falls 305-306
Boyun .Boaz 239-242 Stun 306-307
Meme 242-243 Tapnaklarda seks
Kollar 243-244 Falls klt) 307-315
El 244-247 Ekmek 315-317
Parmaklar 247-249 arap 317-318
Jest dili ve ses dili gbek daksi 249-251 Kak,Aure,Ay rei
Ayak 251-257 ay barda 318-319
Cinsel yaamdaayak 257-259 Flt(ney) 319-320
Anadolu ve insan 259-262 Lir(Arp) .ark ,Kudm(Dmbelek)
Anadolu HARTASI Trompet 320-322

535
KONU BALII SAYFA NO KONU BALII SAYFA NO
Baston(Asa) 322-324 Tanm(Srtmalk) 372
Kadse 324-326 Orman(Aa sadece aa deidir)
Yaz.Alfabe 326-327 373-377
Noktalama iaretlerl(imleri) 327-329 Hayat aac 377-378
Kemer .Toka,Kuak 329-332 Zeytin aac,ncir aac.Selvi.am.
Dm 333-336 Sedir am,Palmiye,Defne 378-381
KulpluHa 336 Akasya,Kavak.Mee.Diken.Nohuf,
Rulo,Tomar,Kurdela(Ruban) 337-338 Leblebi,Badem aac ve Badem
Kl 338-339 3B1-386
ift yzl balta Ju(Sorgu) 339-340 al 386-387
Makas,Bak 340-341 Akant yapra,Meyve,Nar,Elma
Beik.Yatak(Dek) 341-342 Buday,Gl,Sarmsak 387-392
Manto 342-343 Hayvan.lnsan hayvan szlemesi
Gmlek 343 392-402
Spiral 344 Hayvanlara tapma(Zooiatri) 402-406
Kuyu ve Kova.Vazo,Havan Fil, Boynuz,Bereket boynuzu
Kp.anak-mlek 346-347 Kuyruk,Kuyruklar ve insanlar 406-411
eme 347-348 Kikloplar,Dragon (EjderhaJ.Griffon,
Tnel .Potem 348-349 Pegassos.Kentavos 411-414
Ayna 349-351 Askn ve Sfenks 415-418
Ok,Yay,Kiri ve ok atmak 351-355 Boo-nek 418-420
dili yaba 355-356 Eek 420-424
Tiyatro 356-357 At 424-426
Hal(Uan hal) 357-359 Geyik ve Ceylan 426-429
Bronz,Demir,akl(ekQ,Pergel Kpek 429-431
Gnye 360-362 akal,Deve 431-434
GmAltn,Kristal,Onyx Kei,Kuzu,Fare 434-437
(Hac Bekta ta) 362-366 Kstebek 437
Hale 366-367 Ylan 438-446
Gne emsiyesi(Ombre1),Hararet-n Karnca,Krmz karnca 446-447
368-369 Scarabe(donguzian bcei) 447-449
Yumurta 369-370 Akrep.Salyangoz 449-450
Mevsimler 370-371 Balk 450-454
Gezegenlerin insan yaamyla olan Fok bah.$tirfdye 455-456
likisi 371-372 Yunus bal Sazan bal 456-457

536
KONU BALII SAYFA NO KONU BASLII SAYFA NO
Yenge 457-456 Cami ve medrese 488-497
Kanat 458-459 Minare 497-500
BaykuAr-Bal 460-461 Ezan ve nam aza hazrlk 500-503
Horoz 461-464 Kubbe,Mihrap 503-508
Tavus kuu,Ku 464-468 Namaz 508-514
Kartal,ift bal kartal 460-471 Camilerde i ssleme 514-516
Leylek,Kuu,Kumru.Gverin, Snnet 516-518
Blbl,Keleynak kuu 471-474 Alem-alemler 518-523
Tebih 474-479 Mezar talar,lm 524-530
Din ve insan 480-483 Son sz 531
Islm dinine ait hatrlatc bilgi ve Bir Fransz ilahiyat profesrnn
Yorumlar 483-486 Trkiye ve sembolizm konulu makale
Hz.Muhommet ve Peygamberlik ve tercmesi numarasz
486 Yararlanlan Eserler ve Kiiler
Kuran Kerim 487-488 532-533

SfBSLt BR G H EL BV K O IB lIIB
lA R T T S t ( J )

537
 AA SEMBOLZM

(Ergun ARJKDALdan alntdr. Ruh ve M adde yaynlan Dergisi)

Simgesel temalarn en yaygnlarndan biri olm utur aa... Aacn simgesellii

zerinde yazlm bir ok eser bulunmaktadr. Bunlarn her birinde aaca bir kutsallk
verilmi olmasna karn onun hibir zaman dinsel bir ibadet arac olduunu savunan bir
yoruma rastlamyoruz. Yani aaca tapnlmam!ir ama, ona yksek dzeyde bir kutsallk
yklenmitir.
Aacn bu ekilde bir simgelenme zelliinin oluu onun yapsyla ok ilgilidir.
Aacn daim a yerden ge doru ykselmesi, kk b ir tohumdan kocaman bir gvde,
dallar, yapraklar ve meyveler vermesi yannda, onun mevsimden mevsime deiiklie
uramas, yani yapraklarn dkerek bir nevi uykuya, dalmas, hatta lmesi, sonra toprak
altnda kalm olan kklerinin herhangi bir yerinden yeniden bir filiz srmesi, kuru

gvdenin yannda yeni bir daim ortaya k (yaam -lm devinimini gstermesi)
insanlarn ilgisini ekmitir. Aacn dikey hali, insanlarn zihninde, gelimenin bir
simgesi olarak yer almtr. nk gelime nedense, imaj olarak hep ykseli, yerden,
topraktan aya kesmek, semavilemek ve gk yzne doru k olarak imgeleniyor.
Bilinen normal aa sembolnden baka b ir de TERSNE AA yani kk
yukan doru, dal ve yapraklan yere deen bir aa sem bol de bulunmaktadr. Alk
olduumuz tarzdaki aac sembol olarak ele alanlarla, ayn aac ters dnm gibi
dnenler arasnda bir geliim (tekml) fark bulunmaktadr. nsanlar bir aamadan
sonra, bu tersine duran aa semboln benimsemilerdir. Bu aacn kk yukanda
olduundan besleni yerden deil, gktendir. Sonu olarak, birincisi meteryalist tarzda bir
aa simgesi, kincisi ise spritel bir anlay tem sil etmektedir. A ynca aacn
yapraklarnn sararp dklmesi ve sonra tekrar yeerip kmas evrensel geliimin
devresel karakteri iin de bir simge olmaktadr. H atta kesilen (ldrlen) bir aa
 gvdesinin yanlarndan bahar gelince tekrar srgnlerin kmas, lmn ve yeniden
douun simgeleri olarak dnlmektedir.
Aa evrenin katyla ilintilidir: Toprak alt, toprak yz ve topran stndeki
ykseklikler. Kkler arasnda kurtuklar, srngenler dolar, dallara kular konar. Bu iki

lemi, yani yer ve g aacn gvdesi birletirir. Aa bu lemleri bir birim iinde

toplad gibi dnyay yaratan drt eleman da bir araya getirir: Besi suyu ile dolam
yapar, toprak kkler vastasyla kendi bedeni ile btnleir, hava yapraklarn besler, ate
ise odunun srtnmesiyle elde edilir. Yani atee ait olan bir z bulunur kendisinde...
Aata bulunan hava, ate, su ve toprak ana maddelerinin baka ESR denilen
bir beinci eleman da vardr. Esir, szck anlamyla, havadan hafif olmak zere, gk
cisimleri arasnda varl tasarlanan bir ortamdr.
Bu eleman ise HAYAT AACI eklinde ortaya kmaktadr. Aacn sahip
olduu simgelerden biri de onun DNYA EKSEN oluudur. Kkleri yerde, dallan gkte
olan aa, her yerde yerle gk arasnda kurulan ilikinin simgesi olmutur. Bu anlamda

ise bir MERKEZ nitelii tar. Byle bir durumda DNYA AACI dnya ekseniyle e
anlamdadr. Bir ok gelenek ve toplum iarda deiik aalar bu eksenin simgesi olmutur,
rnein, Fransada Mee, Germenlerde Ihlamur, Skandinavyada Dibudak, Hint
^ yanm adasm da Banyan aac, Sibiryada Kayn aac, tslm da ise Zeytin aac bu
bakmdan kutsal kabul edilmitir.
Eksen aa (kayn) Sibirya ve O rta A sya'daki aman adrnn ve Siu
Kzlderililerinin gne dans hcresinin ortasnda bulunur. zellikle at derisinden
yaplan aman adrnn ortasnda kayndan yaplm bir tek srk (direk) vardr. aman
bu adrn iinde transa geer ve eitli ruhsal planlarla irtibat kurar. inlilerin Kyen-Mu
ismini verdikleri aa da dnyann merkezi addedilir. Bu yle bir aatr ki, dibine glge
dmez ve sallanmaz. Sekiz dal, sekiz kk vardr. Bunlarla sekiz ge (gn sekiz
katma) ve llerin oturduu sekiz kaynaa dokunur. Resuller (amanlar) yer ve gk
arasndaki inip kmalarm onun zerinde yaparlar.
K . / A T A A C I. Evrensel Hayat Aac deyimi Tevrattan gelmektedir. Tekvin
(yaradl) bahsinde yle geer: (Bab II drdnc ayet) Rab Allah yeri ve gkleri
yapt gnde yani yaratldklar zaman, gklerin ve yerii asllan bunlard... Ve henz
yerde bir kr fidan yoktu, bitmemiti. Rab Allah yerin zerine yamur yadrmamt ve
topra ilemek iin adam ypktu ve yerden buu ykseldi, btn topran yzn sulad
ve Rab Allah yerin toprandan ADAM yapt; onun burnuna hayat nefesini fledi. Vc
Adam yaayan can oldu. Ve Rab Allah douya doru A D EN de bir bahe yapt ve yapt
Adam oraya koydu. Ve Rab Allah grn gzel ve yenilmesi lezzetli olan her aala
beraber bu bahenin ortasna Hayat A acm ve iyilik ve ktl bilme Aacm yerden
bitirdi. Baheyi sulamak in Adenden bir rmak kt, drt kola ayrld... Bahenin her
aacndan istediin gibi ye, fakat iyilik ve Ktlk Bilme Aacndan yemeyeceksin!
diye tembih etti. nk onu yediin gn lrsn!...
Burada lrsn sz ile normal fiziki lm kasdedilmemektedir. Burada
sembolik bir anlatm vardr. Aslnda yilik ve ktl bilme Aac diye bir aa yok,
fakat iyilik ve ktl bilen bir uur var. nsan iyilik ve ktl birbirinden ayrt
edecek u u raklna ulat anda eski realitesinde lr, yeni bir realite doar... Yani
artk A dem in Aden realitesi iinde kalmasna da gerek yoktur.
Hayat Aac her eyden nce bir merkez fonksiyonuna sahiptir. Onun
sares(zsuyu) bir nevi gn emblemleri (!) gibidir. M eyvesi dc lmszlk salar.
Aden bahesin** insan iin gerekli her ey bulunmaktayd. Adendeki Hayat Aacnn
meyveleri tslm da TUBA AACI ile zdetir. Hatta Tuba Aac birok Islm
ezoterizminde, kk yukar, dallar aada olarak ifade edilir.
Anadolu kylerinde sk sk kilimler zerine ilenmi aa desenleri ile
karlalr. Bu desenler sylendii gibi basit bir doa zleminin yansyan bir yn
deildir. Onlar basbaya Hayat Aacnn simgeleridir. randa ise bu aalarn daha iri
gvdeli olarak ilendiini grmekteyiz.
B L G A A C I: Yukarda da belirttiimiz gibi, yeryz cennetinde bir ikinci aa daha
vard: Hayrn ve errin bilgisini simgeleyen aa. Dier bir deyimle, yilik ve Ktlk
bilgisi aac... Dikkat edilirse burada Hayat Aacmn birliine kar bir ikilikle
klmaktadr. Sanki insanlar iyinin ve ktnn (haynn ve errin) ne olduunu
bilmiyorlarm gibi sadece bir yaam fikri ortaya konulmutur. kincisinde ise ayn
zamanda yilik ve ktl bilme fikri ortaya atlmtr. lke olarak olmasa bile, fiilen
eksiklik olarak kabul ediliyor.
yilik ve ktlk anlamnda olmak zere eksi ve art prensiplerinin hayat
meydana getirdii konusu buradan ortaya kmaktadr. Buradan daha iyi anlyoruz ki,
OLUu meydana getiren g tek g deildir. En az iki g, elektrikteki art ve eksi
benzeri, hayat meydana getirmektedir.
Bu bilgi Aac A dem in dnyaya srlmesine sebep olmutur. Buradan hareket
ederek Hristiyan mistisismi, dnyaya srlnden dolay, Isann haa vurulmas icap
ettiini savunmutur. nk bu srl, haa gerildikten yani kanuni dktkten sonra,
inam kurtarmakla gerekleti. Eer Adem yilik ve Ktlk Aacnn meyvesinden
yememi olsayd, Hz. sa haa gerilmiyecek, dolaysyla insanlarn kurtuuuna sebep
olacak kanm da dkmiyecekti. Zaten A dem in dnyaya srl Hristiyan teolojisinde
d (cennetten kovulmak) olarak ifade edilir. te bu dten tekrar onu kalka,
yksek dzeye karmak iin grev alan varlklardan bir tanesi de Hz. sa'dr.
 T o u b les voyages cont iennent une p r o m e s s e * Car, le voyage
est un e h e m i n e m e n t , une q u t e arde nt e, d o u l o u r e u s e - c a r Ja m a i s ea-
tisfaite - , une 4 p r euve quasi i n it ia ti que qui i m p l i q u e un pass a g e
par le fe u du d s i r et par l'eau d'une d 4 c o u v e r t e s a n s cesse renouvelde.

C'est ainsi qu e le v o y ageur qui r d g u l i i r e m e n t , dep u i s plu$

de trente cin g a n s , r e v i e n t en T u r g u i e , d 4 c o u v r e a vec le c o e u r et les
sens cet e z t r a o r d i n a i r e p a y e . 21 s 'apprivoise d ' a n n d e en ann4e, ave c
un monde qui, des plu s an ciens villages n d o l i t h i u e s a u z ru in es immenses
de a villes g r e c u e s , de la me r des g r a n d e s c o u p o l e s b l a n c h e s des mos-
qu4es o t toman es a u x vieilles m a i s o n s de b o i s , n e c e s s e de l ' d m o u v o i r .
Dans un cadre naturel g r a n d i o s e , au z p a y s a g e s d t o n n a m m e n t vari4s,
c'est une e x t r a o r d i n a i r e s u c ce ss io n et s u p e r p o s i t i o n de c i v i l i s a t i o n s
qui l'accueille,

Cependant., de s N i t tit es au z S e l j o u k i d e s et au z Trce otto-

mrns, des Grecs a n c i e n s la Tu rq u i e m o d e r n e , signeset ^e^ mbole^j ni^ -
versels ne c es s e n t de nous i n t e r p e l l e r p o u r son d e r la p r o f o n d e u r in-
6cnda l l e de X 'in t4 ri ori t4, A celui qui sait d c o u t e r ce langage secret
et lire les signes se d 4 c o uv re , de van t les p i e r r e s d ' u n e ville enfouie
qui se met p a r l e r ou de van t l ' ha rmoni e d ' u n e m o s q u 4 e , le v d r it ab le
p cu v o i r de s s y m b o l e s , lls ne sont pas e e u l e m e n t un r a c c o u r c i , un s i m -
ple c o n d e n s d de ce que les mot s et le la ngage q u o t i d i e n d n o n c e r a i t
b e a u c o u p plus l o n g u e m e n t . Ils son t des s i g n e s qui f r a n e h i s s e n t les
f r o n t i & r e s du sene. S i g n e s et s y m bo les f o r m e n t a i n s i un r o u a u m e auz
m u l t i p l e s portes, c o m m e la mu sique, a u z f o r m e s v a r i d e s d l tnf i n i ,
e ng en d r e autant d * u n i v e r s , Que dire de v a n t la c a s c a d e de c o u p o l e s ,
quels mots vont c e r n e r l'humble signe t r a c d dans les c o l o n n e s de l'agora
d' Eph&s'e, sinon lais s e r r d s o n n e r ce qui hab it e l ' h o m m e de to uj o u r s en
p r o f o n d e u r ...

A celui qui ne ces se d'Stre a t t e n t i f a u z si g n e s et a u z

symbol es, sur les routee si va ri des de la T u r q u i e ou de tout pay s
r4el ou i m a g i n a i r e , s ' i m p o s e c e p e n d a n t a u s s i ' e z i g e n c e de n o m m e r avec
clartt*, " C on natt re les ch os es, c'est c o n n a t t r e les n o m s li di s a i t P l a t o n ,
Nommer, c'est la f o i s c o n - n a t r e et se r e c o n n a t t r e p a r d i f f d r e n c e
avec ce qu'on nomme. D d c o u v r i r les s y m b ol es et n o m m e r avec p r deis io n,
c'est r e t r o u v e r toutes les for c e s don t les c i v i l i s a t i o n s de l'Orient
An ci en a va i e n t c h a r g d le n o m , Ca r ce ne son t pa s les c h o s e s qu i v i e n -
nen t l' ez istence en r e c ev ant un nom, - c'est l ' h o m m e qu i e z i s t e dis
lors qu'il leur en do nne un.

Ainsi, signes et s y m b o l e s d p o u s e n t le j e u des f or mes , se

g l 8se nt dans les mots de m a n i & r e p a r f o i s i n v i s i b l e ou p a r f o i s plus
a ff ir md e. Le sy mb o l e est co mme le grain de s 4 n e v 4 q u i d e v i e n t ar bre
im mense auz b r a n e h e s m u l t i p l e s , qui d o n n e un peu d ' o m b r e en face du
soleil br lant du langage de la c o n n a i s s a n c e p u r e m e n t l i v r e s q u e ou
de la Sc ie nce r a t i o n n e l l e ,

T 4m oin du b r a s s a g e des p e u p l e s et des c i v i l i s a t i o n s , comme

il n'y en eut nulle par t a i l l e u r s , la Tu rq u i e ne c e s s e de nous f a s c i n e r ;
Aussi, le vo yag e en Tu rq u i e est avant tout un r e t o u r a u z s o u r c e s de
l'homme de toujour s, ave c ses p r e u v e s , ses j oies, s e s a m o u r s , ses
s ym bol es et ses mots. Ma i s le v o y a g e u r ne c e s s e r a d s d d c o u v r i r le
plus beau des si g n e s qui est la d i g n i t 4 et l ' h o s p i t a l i t 4 a f f e c t u e u s e
d'un p eu p l e de coeur, solide, tenace, f i e r et d ' u n e e z t r a o r d i n a i r e
8ensibilit4.
 Tout au long de cet longu ea p r g r i n a t i o n s tr ave rs la
T u r g u i e r e l l a et p r o f o n d e , c' est la p o r t e o u v e r t e , le a o e u r a t t e n t i f
qui ont tou jo ur s 4 t, s a n s d c e p t i o n au cune , le v r i t a b l e symbole
Fiert, d i g n i t et h o s p i t a l i t d'un p e u p l e qui b a n n i t tout l a i s s e r - a l l e r
et tout s a n s - g S n e . C ' e s t l la v r i t a b l e r i c h e s t e que le mot ne peut
dire q u ' a v e c p e i n e . L'ami v r i t a b l e c r a i n t p o u r t a n t que le to uri sme
i n d u o t r i e l et de m a s s e ne v i o l e ou n ' a l t r e l'me p r o f o n d e du p e u p l e
Lee vr ait amit v o u d r a i e n t qua le p e u p l e tuvc p u i s s e g a r d e r la f e u n e s s e
la f i e r t , l 1h o s p i t a l i t d i s c r t e et sans c a l c u l , la t o l r a n c e , qui
c o r r e s p o n d e n t au p l u s p r o f o n d de son Stre. C ' e s t l san a d o u t e l* signe
et le 8 y m b o l e le p l u s c l a t a n t de la r i c h e s s a que la T u r q u i e nous m a
ni f s s t e.

La T u r q u i e p r o f o n d e q u e nous a i m o n s ne e e s s e r a de nous dire

lea vers du M a v l a n a Djalal od Din Rumi, i n s c r i t s au f r o n t o n de son
mau8ole KK ;

" G e l t gel,,,
Viens qui que tu sois,
C r o y a n t ou i n c r o y a n t ,
Viene.
C ' e s t ici la d e m e u r e de l ' e s p o i r . "

Ren Xavier NAEGERT

Professeur - Strasbourg 2990

 M A K A L E n in T E R C M E S D R

Seyahatlerin hepsi de, insanda bir um udun yeermesine yo! amaktadr. Zira se
yahat, hem ilerilere doru bir yo l at, hem zorluk ve zntnn elik ettii bir aray -zira
insan hi bir zam an tatmin edememektedir- hem de, tek/ar tek/a r tazelenip tektvr teh tr
canlanr yapda olan arzu ateinin zoruyla ve m ehul bir eyleri gn na karma um udu
nun drtsyle yolla/w dilme cudamna gelen bir tr inisiyatik denemedir.
O tuz be yldr dzenli ekilde Trkiyey e gelmekte olan heri, bit olaanst lke
yi, gnl ve duyularmla ite bu anlam da tanyp kefetmekteyim. N eolitik aa ait kylerin
en eskilerinden, antik Y u n a n a ait ehitlerin o m uazzam kalntdanna ve de Osmant camile
rinin oluturduu dev kubbe deryasndan, irin ahap binalara ka d a r uzanan ve kendisini
heyecandan heyecana srkleyen bylesine esrarengiz bir leme h er yl biraz daha atmak
ta o insan. Hayret uyandracak kadar eitlilik arz eden manzaralara sahip grkemli bir do
al ereve ierisinde, insan kendini, dalgalar m isali birbirinin zerine katlanm otan hari
ka uygarlklar cm b iinde bulmaktadr.
A m a hepsi de evrensel ia re t ve sem bol mesabesinde bulunan Hititler, Seluk
lular, Osmanllar, eski Yunan ve m odem Trkiye, bizi yine de, derinilin o iine nfuz edile
m ez nitelikli enginliklerini sondalamaa da\>et etmektedir. B u gizli lisan dinlemeyi ve bu
sem bolleri okum ay biten bir kimsenin karsnda, toprak anarm sinesine gm l haldeki
antik bir kente ait surlarn dili birden z/vennekte, camilere ekil vermi olan o ahenk
de stm m derhal gzler nne setivennektedir. S em boller bylesine b ir kudrete sahiptirler
te. Bunlar, gnlk lisanla anlatlmaa kalkldnda insana ciltler dolusu sz syleten her
hangi bir eyin z ve zet haline getirilmi bir anlatm deildirler sadece. Bunlar, anlamn
snrlarn da ap geen iaretlerdir. Sonsuzluk terimiyle ifade edilebilecek kadar ok sayda
anlatm biimine sahip bulunan ve bu zellii sayesinde bir o k a d a r d a leme hayat \vtebi-
ten m zik gibi, aretler ve sem boller de, kapdan saylamayacak ka d a r ok olan bir srlar
lemi m eydana getirmektedirler. Ynlar hafindeki cam i kubbelerinin karsnda insan neler
'mrldanabilir dersiniz... E fesdeki agorarun stunlarna nakedilm i olan o basit ve sade
iaret iin, insann i vatlnda her devirde yer tutm u olan duyguyu yanstmaktadr, dem e
nin dnda baka ne denilebilir ki...
Trkiyenin veyahut da baka herhangi bir gerek veya hayal lkenin m uhtelif
yollarnda seyahat ederken iaretlere ve sem bollere dikkati hi elden brakmayan bir kim
se, her eyi ak seik bir ekilde adlandrma zaruretiyle yine de y z yze gelmektedir. Efl-
tu n un ifadesiyle "Eyay tcuumak demek, onlarn adlarm bilm ek dem ektir.M
B ir kim senin bir eyi adlandrmas demek, ayn anda hem onu, hem de onunla
kendisi arasndaki fark vastasyla kendisini tanmas dernektir. Sem bolleri zmlem ek su
retiyle ak seik ekilde adlcmdtnnak dem ek ise, eski Dou uygaritkUnnrn isme yklem i ol
duktan her trl gc tekrar su yzne karmak dernektir. Zira eya, adyla birlikte meyda
na gelmi deildir, ona o ad hayatlar insan vermitir.
a re tle r ve semboIler,//7//a/7/j gerekti kld kurallara uym akta ve de kelimele
rin iine bazen p ek gze gtiinm ez tarzda, bazen de daha belirgin bir anlam yklenm i olarak
ilemektedir. Sem bol, geliip boy attnda ok dall m uazzam bir aa haline gelen, bu haliy
le de salt kitab bilgi ifadesi veya a kl bilim dili grnm ndeki yakc gnein altnda az bu-