You are on page 1of 117

JOAQUN TORRES GARCA

geometria, criao, proporo


com imensa satisfao que a Fundao Iber Camargo e a Pinacoteca do Estado de So Paulo
se unem, em parceria com o Museo Torres Garca, para apresentar em suas sedes a exposio
JOAQUN TORRES GARCA: geometria, criao, proporo.

A mostra, que tem curadoria de Jimena Perera e Alejandro Diaz, bisnetos de Torres Garca e
diretores do museu que leva o seu nome, apresenta um recorte abrangente da produo do
artista. Da Arte Mediterrnea Arte Construtiva, so traados os caminhos percorridos por Torres
Garca na busca de uma autntica sada para os questionamentos trazidos pela arte moderna.

Essa busca percebida no somente em suas pinturas, mas tambm nos murais, aquarelas,
desenhos e manuscritos, assim como nos brinquedos produzidos ao longo de toda sua trajetria
artstica. Na exposio, estas diferentes linguagens esto representadas por obras provenientes
de diversas colees ao redor do mundo.
Patrocnio Apoio
Torres Garca foi um expoente da arte latino-americana no cenrio internacional. Nascido em
Montevidu, o artista mudou-se para Barcelona ainda criana, tendo vivido tambm em Nova
Iorque, Paris e Madri, o que o permitiu vivenciar diferentes vertentes da arte construtiva do
comeo do sculo XX.

Nesse contexto, o artista defendia uma arte que no imitasse a realidade, embora a natureza
Patrocnio permanecesse como fonte de inspirao. Para ele, a arte no s poderia como deveria atingir
um nvel transcendental: uma verdade inegvel a de que, por trs da aparncia do real, existe
outra realidade que a verdadeira e que no outra coisa seno o que chamamos de esprito.

A Fundao Iber Camargo e a Pinacoteca do Estado de So Paulo agradecem em conjunto


s equipes envolvidas na concepo, produo e execuo da mostra, aos patrocinadores e
apoiadores, ao Museo Torres Garca, aos diversos colecionadores e aos parceiros que colaboraram
Apoio Financiamento
na realizao deste grandioso projeto.

Fundao Iber Camargo


Pinacoteca do Estado de So Paulo
Este catlogo foi produzido por ocasio da exposio
Alejandro Diaz

geometria, criao, proporo


JOAQUN TORRES GARCA: geometria, criao, proporo

Fundao Iber Camargo, Porto Alegre, Brasil


Jimena Perera
10 de setembro a 20 de novembro de 2011

Pinacoteca do Estado de So Paulo, So Paulo, Brasil


03 de dezembro de 2011 a 26 de fevereiro de 2012

This catalogue was produced on the occasion of the exhibition

JOAQUN TORRES GARCA: geometry, creation, proportion

Iber Camargo Foundation, Porto Alegre, Brazil


September 10 to November 20 of 2011

Pinacoteca of the State of So Paulo, So Paulo, Brazil


December 10 of 2011 to February 26 of 2012
JOAQUN TORRES GARCA
Alejandro Diaz Lageard Graduado em Engenharia Industrial Mecnica, em 1997, integra a direo do
Museu Torres Garca desde 2000. Com formao em msica e teatro, realizou numerosas ambientaes
sonoras para obras teatrais, obtendo em 2003 o prmio Florencio nessa categoria junto Comdia Nacional.
Como escritor foi premiado pela Associao de Escritores do Uruguai. Participou de vrias exposies coletivas
com suas fotografias. Realizou a curadoria e a direo de projeto de inmeras exposies de Torres Garca e
outros importantes artistas internacionais, tanto em Montevidu como no exterior.

He graduated in Industrial Mechanical Engineering in 1997 and has been a member of the Administration of
the Torres Garcia Museum since 2000. With a background in music and theater, he has produced numerous
soundstage settings for theatrical works, getting the Florencio award in 2003 in this category by the National
Comedy. As a writer he has been granted by the Writers Association awards of Uruguay. As a photographer,
he participated in several group exhibitions. He has produced the curatorship and project management of
numerous exhibitions of Torres Garcia and other important international artists, both in Montevideo and abroad.

Jimena Perera Museloga graduada no Instituto de Musicologia de La Plata, Argentina. Dirige o Museu
Torres Garca desde 1996 e foi membro ativo do Grupo Coordenador de Museus do Uruguai por mais de
oito anos. Tambm integrou a Comisso Nacional do Patrimnio Histrico Artstico e Cultural da Nao e,
desde 2010, representante dos museus do Conglomerado Turstico de Montevidu. Realizou a curadoria de
inmeras exposies no Uruguai, Espanha, Argentina, Brasil, Chile e EUA.

Museologist graduated in the Institute of Museology of La Plata, Argentina. Has directed the Torres Garca
Museum since 1996 and was an active member of the Coordinating Group of Museums of Uruguay for over
eight years. Also integrated the National Commission of Artistic and Cultural Heritage of the Nation and,
since 2010, is representative of the museums of the Touristic Conglomerate of Montevideo. Has conducted
the curatorship of over thirty exhibitions in Uruguay, Spain, Argentina, Brazil, Chile and the USA.
Joaqun Torres Garca Integridade da arte
Alejandro Diaz

A verdade nunca pode ser dita de modo


a ser compreendida sem ser acreditada.

William Blake
The marriage of Heaven and Hell, 1790-93

esboo para mural | sketch for mural


La edad de oro de la humanidad, 1914
47,5 x 23 cm
tmpera sobre papel |
tempera on paper
col. Museo Torres Garca

Cada homem, ento, sem alma, sem homem, ter que ser considerado como simples Continua promovendo formidveis discusses o assunto dos afrescos da Assemblia.
fora produtora, e o mundo ser como uma descomunal mquina de comer, digerir, e Nossa redao no se livrou do contgio e temos discusses a favor e contra os afrescos. J no
dar seu lucro; vida esttica dentro de seu endiabrado dinamismo mecnico, movendo-se se discute: se disputa, se grita e se apostam jantares.
uniformemente, admiravelmente ajustada; finalidade sem fim de um viver s para H quem afirme que no so afrescos. E enumera as condies que deve reunir uma pintura
viver, sem mistrio, sem esperana, sem poesia. Regresso insuspeitado a um estado para ser considerada um afresco.
infracivilizado. Mesmo que no se enquadre nesta sociedade uma arte civilizada, h Digo a voc que so afrescos.
que cri-la. O HOMEM no pode nem deve morrer. E o artista, outra vez, deve ditar as -Pois eu juro que no so afrescos.
normas da arte de acordo com um viver equilibrado. So afrescos ou no so afrescos? Eis a questo.
Hamlet est morando em Barcelona.
Joaqun Torres Garca
Lo abstracto y lo concreto en el Arte, 1947. Nota de imprensa de um jornal de Barcelona, final de 1913.

Na imprensa1 de Barcelona, no que diz respeito aos ltimos meses de 1913, so registradas ao
menos 20 matrias e 16 notas de imprensa onde so expressas opinies a favor dos referidos
afrescos; e outras 6 matrias de dura crtica, as quais se somam s 18 cartas de leitores que
apoiam a campanha que havia sido empreendida contra os afrescos, a qual tinha como meta
tap-los com uma camada de cal e restaurar a dignidade do venervel Saln San Jorge do
Palacio de la Diputacin (Palcio da Assembleia) da Catalunha onde estavam sendo pintados.
Os detratores dos afrescos assinalavam como seus principais defeitos, a pobreza do desenho,
uma paleta simples que no aproveitava as inovaes encontradas no Renascimento e a falta
de relevo e profundidade; numa palavra, de naturalismo. O sentimento que os afrescos geravam
num influente setor da sociedade barcelonesa era que essa pintura austera pobre, segundo
seus termos no contribua para a construo de um imaginrio nacional de modernizao

1 A nota relativa ao tema se encontra no Arquivo do Museo Torres Garca.


Contudo, na entrevista mencionada anteriormente, Torres disse: eu no reconheo outros pais,
nem outros mestres que no sejam os gregos e as pessoas que trabalham nesta terra em que
vivemos. Nem para nossa arte admito outra tradio2 nem outros precursores do movimento atual.
Frequentemente o acadmico e o clssico so confundidos. Isto acontece porque os acadmicos
imitaram os clssicos. Mas ao faz-lo no voltaram ao vivo, realidade que fonte de toda
inspirao. Entre uns e outros deve haver forosamente a diferena que vai do vivo ao morto. (...) a
pintura mural ou decorativa por estar associada arquitetura, tem um carter muito particular;
em primeiro lugar exige a estilizao. E tambm exige quanto aos temas, porque deve ir com
frequncia a lugares pblicos de significao, e porque a arquitetura que a acompanha deve lev-la
a expressar a ideia de algo que resistir aos sculos, algo que responda a essa ideia de tempo, isto
, algo de universal, de humano e eterno. Eu encontro na pintura decorativa o ponto de partida
para coisas muito grandes. Alm do que, a arquitetura exige um procedimento que se harmonize
com ela, e certa sobriedade, certa severidade sem as quais a pintura seria uma estridncia, como
vemos, lamentavelmente, com frequncia. () No quero que ningum veja nos meus afrescos a
representao concreta de nada. H quem tenha visto no meu afresco as quatro provncias catals.
Arquitectura con figuras clsicas, 1914
62 x 45 cm Talvez sim! Mas eu no me ocupei disso; as quatro donzelas representam quatro manifestaes da
tmpera sobre carto |
alma catal, mas diga-se que tanto poderia ter pintado duas como vinte.3
tempera on cardboard
col. Museo Torres Garca
Em princpios do sculo XX, e desde os ltimos anos do sculo anterior, enquanto se gestavam
as foras formidveis que gerariam a arte moderna, a pintura parecia ter-se esgotado com os
e pujana. Tambm eram chamados de pagos por sua temtica greco-latina, entendendo ltimos lampejos do Impressionismo. Na perifrica Catalunha, a situao era ainda pior, j que,
que a verdadeira tradio catal era eminentemente crist. A campanha contra os afrescos era sem um rumo prprio, somente eram imitados os impressionistas franceses, o pr-rafaelismo e os
desapiedada, e imperavam a ironia e o menosprezo no apenas pela obra, que era criticada simbolistas. Foi ento que, em 1904, Torres Garca comeou a formular sua resposta ao problema.
publicamente, mas tambm por seu autor. Em princpios desse sculo assim como os neoclssicos que, em meados do sculo XVIII, diante de
uma arte que consideravam decadente, se voltaram sobre o passado greco-latino Torres Garca
A nica participao pblica do aludido Joaqun Torres Garca uma entrevista publicada em
buscou, numa nova ligao com a antiga tradio mediterrnea, canalizar seu sentimento de que a
24 de dezembro de 1913, quando o pior da tormenta j havia passado. Durante os dois meses
arte deveria estar vinculada a uma ordem maior, opondo-se, dessa forma, tanto sensualidade da
anteriores, um enrgico contraprotesto havia reunido, entre artistas e pessoas prximas da
matria impressionista como sedutora linha do Art Nouveau na Espanha chamado Modernismo.
arte, 150 assinaturas de apoio aos murais, entre as quais estavam as de J. Folch i Torres, Miguel
Como outros j tinham feito antes, voltou-se para o passado clssico, mas de uma forma diferente
Utrillo, Roberto Payr, J. Dalmau, J. Mir, J. Llorens i Artigas, Joan Mir y J.Sunyer. Tambm as
e mais radical. No eram os temas alegricos nem os simblicos que lhe interessavam, e sim um
associaes de artistas Cercle Artistic de Sant Lluc e Les Arts i els Artistes apoiavam a obra de
ponto de apoio que o ajudasse a resolver os urgentes problemas da arte de seu tempo. No buscava,
Torres Garca e haviam publicado inflamadas repostas s crticas. O tema havia sido julgado
nos antigos, formas artsticas para imitar, mas uma atitude, um tom, uma forma de fazer. O que lhe
provisoriamente numa sesso da Assembleia Provincial de Barcelona, que garantiu a continuidade
interessava no era a antiguidade vista pelos olhos do Renascimento, mas saltar para atrs dela,
do projeto de decorao do mural do emblemtico salo. Na entrevista, Torres Garca disse no
diretamente s obras dos arcaicos italianos, os murais romanos e a pintura dos vasos gregos. E a
se sentir aludido pelos insultos porque no iam realmente contra ele me desconhecem ao
pintura de Torres, como bem disse um de seus crticos catales, deixou de lado alguns achados
tentar fazer de mim e da minha obra uma grosseira caricatura. Em vez de responder s crticas,
da pintura renascentista para conectar-se novamente a uma tradio humana do fazer. Um fazer
faz uma descrio superficial de sua posio, que responde a uma construo esttica, terica e
inscrito nessa ordem profunda ou interna das coisas: essa estrutura csmica ou universal, no
filosfica que j havia desenvolvido desde os primeiros anos do sculo a Arte Mediterrnea e
que manter em seu ncleo mais profundo para elaborar, a partir de 1928, sua Arte Construtiva mais na parte fsica delas, mas em sua arquitetura ideal.4

e converter-se em um dos principais mestres da pintura do sculo XX. Como expressa Juan Fl5, na sua pintura e na sua teoria do perodo mediterrneo, Torres Garca

Um dos principais crticos dos afrescos, depois de tachar a obra de anmica e sem musculatura, realizou e defendeu uma arte no realista, uma arte que busca expressar um mundo ideal mediante

sugere a Torres que tenha presentes as palavras de Gustave Moreau a seus discpulos: Os mestres o ritmo, a simplicidade e a pobreza de meios. Uma arte que manifeste a essncia eterna que o

nos aconselham no fazer uma arte pobre. Em todos os tempos introduziram em seus quadros artista cr que repousa debaixo da realidade desconexa que nossos olhos veem. A busca por um

aquilo que consideravam de mais rico, mais brilhante, mais raro e mais estranho. () Vejam 2 Refere-se tradio mediterrnea ou greco-latina. N. do A.
essas coroas, essas joias, esses bordados nos mantos, esses tronos cinzelados () creio que o 3 Nota publicada no El Da Grfico. Quarta-Feira, 24 de dezembro de 1913.
mobilirio suntuoso e os acessrios de preo incalculvel, que se combinam nas grandes obras 4 JTG, 1947 Leccin 4, p. 10.
do passado, reforam a linha do tema abstrato. 5 Fl 1974, p. 1

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


9
Em defesa dos afrescos, algum disse que os tons eram apagados devido s limitaes da
tcnica, pois a cal atacava as cores de base metlica. Isso para justificar a paleta terrosa que o
artista usava e que foi to criticada por seus detratores. verdade que nesse tempo a tcnica
do afresco estava em desuso, ningum a praticava e, provavelmente, foram comparados os tons
que Torres Garca usava com os tons de leo, que oferece possibilidades inigualveis para a
estridncia. Contudo, assim como demostram outros afrescos que foram restaurados, no
impossvel conseguir no afresco tons muito mais vivos dos que utilizava Torres por opo e
no pelas restries da tcnica. O artista buscava a integrao da pintura com a arquitetura e a
paleta baixa era complementada com a construo, em suas obras, de uma ordem tonal9 por
gradaes na intensidade da cor e no por variaes nas cores ou matizes. Nem o modelado
das figuras humanas nem a criao de uma sensao de profundidade, nada, em suma, que
contribusse para dar um aspecto real estava entre os interesses de Torres Garca. Ao contrrio,
Desnudo de mujer con frontn, 1926 exatamente o oposto, Torres sustentava que a pintura mural no deveria perfurar o muro
120 x 77,5 cm
tmpera sobre tela | tempera on canvas criando uma falsa sensao de profundidade, e como relata na entrevista, as figuras poderiam
col. Museo Torres Garca ter sido duas ou vinte, segundo as necessidades da prpria obra.

A conscincia da importncia dos valores plsticos na realizao da obra de arte caracterizou o


estado de pureza de graa, quase ao realizar a obra, para assim estar dentro de uma ordem artista desde cedo, pelo menos desde 1895 quando nesse perodo juvenil em que se costuma
superior, constitui o ncleo mais profundo da arte de Torres Garca e est presente na realizao necessitar de referncias em vez de emular os impressionistas, como a maioria de seus
de toda sua obra. No mesmo ano de 1913, Torres reuniu alguns textos que vinha elaborando nos amigos pintores, prefere seguir a linha dos cartazistas franceses por consider-la uma arte que
anos anteriores e que publica com o ttulo Notes sobre Art. No primeiro deles escrevia: A arte criava uma ordem plstica em lugar de tentar imitar a realidade visual. Logo, em 1907, Torres
reage contra o realismo. A tendncia moderna, no somente aqui, mas em toda Europa de Garca escrevia que a literatura somente poder dar ao artista o tema para sua obra, mas a sua
retornar origem, a uma forma ideal e decorativa.6 O impressionismo fez sua evoluo e tende concepo tem de ser absolutamente plstica e a esta ideia plstica tem de se subordinar tudo,
a desaparecer. Podemos dizer que essa reao o retorno ao classicismo, dito de outro modo, j que ela o ponto de partida do pintor ou do escultor. (...) Forma e cor devem de ser o objeto
ao estruturalismo. Por classicismo no entendemos uma arte derivada das formas gregas, mas do artista, so seus meios de expressar-se. A grande ideia faz a grande obra, mas maior o
algo totalmente independente, fora de tempo e lugar, embora por antonomsia chamemos a que o escultor ou o pintor expressam nesse indefinido, que aquilo que somente expresso na
arte grega de clssica. Acreditamos que somente dentro de uma tradio possvel ser original, linguagem da cor e na forma.10
mas no nas formas do passado nem na sua imitao que encontraremos essa tradio, e sim
na sua estrutura, em algo interno, no esprito que vai cri-las.7 Mas na Barcelona de 1913 essa viso ainda era difcil para queles que buscavam na execuo
da obra de arte sinais de destreza e de uma qualidade que se avaliava nos termos impostos
Podemos dizer que, em seus termos, os crticos dos murais tinham razo, porque Torres Garca pela academia. E o que pretendia a pujante burguesia catal era, na base de suas reivindicaes
queria fazer o oposto do que eles consideravam bom. A linha sensual, sugestiva e puramente nacionalistas, uma obra que sustentasse a construo simblica de uma Barcelona prestigiosa e
descritiva que esses senhores teriam ponderado, Torres ope a linha geometrizada que caracteriza, moderna. Alguns anos depois, e isso seria visto na Exposio Universal de 192911 assim como na
como uma impresso digital, toda sua obra. Essa linha, que j aparece muitos anos antes nas construo de inumerveis e estrondosos palcios, fontes e torres feitos s pressas e minados
suas ilustraes para livros, constri uma sucesso de formas grficas que tensionam e dialogam por defeitos de construo , tratou-se de dar cidade o aspecto de uma importante capital
entre si. Anos depois, Torres falar do desenho como um teclado grfico com o qual se pode europeia, mas dentro de uma ideia de modernidade mais prpria do sculo que j havia passado.
expressar o que for; esse teclado j est presente no seu trao desde princpios do sculo, nesse Possivelmente, a mesma cegueira que se ops aos afrescos de Torres Garca, foi a responsvel
desenho que foi chamado repetidamente de incorreto, mesmo por alguns dos que tentavam pela demolio do notvel pavilho de Mies van der Rohe ao trmino da exposio.
argumentar a favor dos afrescos. Perto do final da vida, Torres escreveu que o desenho que
9 Em sua acepo formal, pode-se dizer que uma obra tem tom quando os valores tonais das diversas massas
praticavam os gregos e os egpcios era um desenho convencional. Alguns atriburam tal desenho,
de cor foram ajustados pelo pintor de tal maneira que elas so percebidas como uma unidade que funciona no
ao que parece pouco correto, inpcia dos artistas; mas sabemos que no foi isso; que, pelo plano. Com ajuste do valor tonal referimo-nos a uma combinao de ajustes no tom ou valor do fragmento de
cor, que o afetam tanto em sua claridade (a distncia que o separa do negro ou do branco) como na intensidade
contrrio, foi um desenho muito elaborado, isto , uma verdadeira estrutura de ritmo, tendo por (ou saturao) da cor nele. Cada fragmento de cor que compe a obra seja um grande plano de cor ou uma
base a lei da frontalidade.8 Cabe acrescentar que nos trs afrescos seguintes que Torres pintou pincelada deve manter sua identidade, seu valor concreto. Deixa-se de lado o conceito de paleta como conjunto
de cores que se misturam entre elas, no h dgrads nem esfumados que tentem dar uma aparncia de realidade
na Assembleia, o trao foi soltando-se numa gestualidade cada vez mais acentuada. uma vez que esses truques destroem a realidade do elemento plstico e se procede a construir na obra uma
harmonia ou ordem tonal.
6 O termo decorativo est utilizado para referir-se a uma pintura com a preponderncia da abstrao sobre o
10 JTG, 1908.En J. Torres Garca. Escrits sobre art. p. 31.
aspecto naturalista.
11 Comeou a conceber-se em 1905, promovida pelo Arq. Puig i Caldafach e estava originalmente prevista para o
7 JTG, 1913. Em J. Torres Garca. Escrits sobre art. p. 40.
ano de 1917. Foi postergada pela guerra para o ano de 1923 e realizada em 1929 logo depois de ter sido postergada
8 JTG, 1947. Leccin 4, p. 41 novamente pela ditadura de Primo de Rivera, bem como por atrasos nas obras.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


11
Hombre constructivo, 1938
40 x 29 cm
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

Mujer con frutos en la mano, 1926


145 x 75 cm Seu pai era natural da pequena cidade de Matar, perto de Barcelona, e ao retornar l com sua
afresco | fresco
col. Museo Torres Garca famlia, todos instalam-se temporariamente na casa dos avs paternos do jovem artista. ento
que Torres Garca descobre um novo mundo de coisas, mas no as do progresso ou da tcnica,
mas as da mais simples tradio popular. Em sua autobiografia relata que no cansava o jovem
Como outros assinalaram antes, acredito que na Arte Mediterrnea de Torres Garca j operam
de olhar tudo o que havia ali, e a av, que era quem cuidava de tudo aquilo, no podia acreditar
as principais foras que o levariam a formular sua Arte Construtiva a partir de 1930, e que ela
que ele se admirasse de todas aquelas coisas to vulgares: os garrafes de grosso vidro azul, a
uma primeira tentativa de solucionar os grandes problemas que pairam, segundo entendimento
vela, as colheres de madeira, as louas e as panelas de barro, os cntaros; tudo to diferente das
de Torres, sobre as artes visuais, originados, em grande medida, por sua autonomia no que diz
coisas industriais de seu pas. Interessava-lhe ver como faziam a barrela, com cinza em cima, e
respeito s outras esferas do devir humano, to trabalhosamente conquistada. Porque se Torres
iam jogando gua, que depois de filtrar pela roupa, caa numa bacia embaixo; como desciam o
Garca moderno desde o incio pelo valor que concede s propriedades formais da obra, , ao
vinho para o poo e os meles e outras frutas, para refresc-los, e at como coziam os feijes,
mesmo tempo, anti-moderno ao repudiar uma arte pela arte, sem base numa tradio humana
com certo ritual, pois tudo ali era feito de outro modo que no seu pas.
do fazer e sem vnculo com uma ordem geral; e essa posio complexa que condicionar tanto
sua relao ambgua com as vanguardas, quanto a posterior recepo crtica de Torres Garca e A cozinha dava no ptio, que transbordava de flores e de luz, e ali estava o poo, o galinheiro e
o modo em que ele includo (ou no) na historiografia da arte do sculo XX. o pombal. Da avistavam-se as verdes colinas cobertas de vinhedos e mais longe os pinheiros e o
monte. Nada, tampouco, disso tudo havia visto em seu pas. Mas, menos ainda que isso, aquela
faixa azul de mar que limitava o horizonte e a branca vela triangular dos barcos. Aquela terra era
Da Intuio Ideia um paraso.
O Universal no coisa alguma; s entrar em uma percepo e num ritmo determinado de
criao. E para chegar a tal profundidade, pouco podem a razo e a inteligncia. Por isso creio Muitos anos mais tarde, escrever que prefere a panela de barro de alumnio porque enquanto
que mais fcil penetrar nesse mundo pela educao do esprito ante as obras em to elevado a ltima simplesmente um produto da tecnologia, Torres Garca v que a primeira vem do
plano, e no pelo estudo filosfico, embora tambm o considere indispensvel. 12 Homem, dos milhares de homens e mulheres que nos precederam, e que pela lenta sedimentao
ao longo das idades foram formando e criando isso que chamamos ser humano, ao mesmo
Torres Garca havia chegado Espanha com 17 anos de idade, em meados de 1891, procedente tempo em que ele criava a olaria.
da distante Montevidu. A viagem de estudos na Europa era a norma entre aqueles que queriam
ser pintores no Uruguai (e geralmente em toda a Amrica), mas as circunstncias costumavam A ideia de tradio que, nesse primeiro encontro com usos e costumes comuns, apenas intuda
ser bastante diferentes das de Torres Garca, j que normalmente eram realizadas viagens de pelo jovem Torres de uma forma vaga, ser objeto de elaborao ao longo de sua vida e ir
formao de alguns anos para retornar ao pas.13 Em seu caso, no entanto, tratou-se de uma adquirindo um carter cada vez mais geral; a tradio um produto histrico, mas para Torres
emigrao, vinculada a um priplo que tinham comeado tanto seu pai como seus avs maternos Garca tambm a mediao entre uma ordem suprassensvel e a prtica scio-individual e
ao deixar a Espanha, e que se prolongaria por toda a vida do artista. coletiva.14 Alguns anos mais tarde, Torres Garca se encontrar submerso no mundo dos clssicos
greco-latinos, e inscrever sua elaborao terica tradio dos povos mediterrneos. Mais
12 JTG, 1947. Leccin primera, p. 19.
tarde, a partir de 1928, em Paris, junto formulao da Arte Construtiva, ir elaborando sua
13 Entre os contemporneos do artista podemos citar Jos Miguel Pallej (1861-1887), em cujo ateli comeara
sua formao, Milo Beretta (1875-1935) antes de viajar a Europa. O mais interessante deles Carlos Federico Sez ideia da Tradio do Homem Abstrato ou do Homem Universal.
(1878-1901) que com seu pincel inspiradssimo e sua vida breve uma lenda de seu tempo. Esses artistas receberam
uma formao, em parte acadmica, em parte influenciada pelo ps-impressionismo, mas no chegaram a ser 14 Ferdinn, p. 120. H de constar que esse autor no compartilha da ideia de que em Torres Garcia exista uma
influenciados pela modernidade que ainda estava sendo concebida marginalmente. Peluffo, 1988 continuidade entre a valorizao dos costumes populares e a ideia de tradio em termos mais gerais.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


13
Aps uma primeira formao acadmica (1893-94) que o integra ao mundo artstico barcelons,
pois compartilha cursos e estabelece amizade com muitos daqueles que comporiam o universo
criativo de Barcelona em princpios do sculo, como Mir, Sunyer, Canals y Nonell (Picasso far
seu trnsito pela academia em 1895), comea a trabalhar de forma independente. Integrado ao
Cercle de Sant Lluc, atrado pela sua biblioteca e seu moderno acervo de revistas onde descobre livro | book Notes sobre art, 1912
nos cartazistas uma arte de imagens criadas e no realistas, deixando assim, definitivamente, o 15,8 x 12 cm
impresso sobre papel | paper printing
aspecto naturalista pelo plstico. Comea, ento, a fazer cartazes ao estilo de Steinlein e Toulouse col. Museo Torres Garca
Lautrec, integrado a um grupo de jovens de esprito rebelde e antiburgus que no seguia os
manuscrito | manuscript La tradicin
impressionistas como os outros aspirantes a pintor, e sim uma tendncia mais decorativa ao del hombre abstracto, 1933
23 x 17,5 cm
estilo desses grandes cartazistas. Entre eles estavam Torres, Picasso e Sunyer, e tinham o caf Els nanquim sobre papel |
Quatre Gats como ponto de encontro. China ink on paper
col. Museo Torres Garca

Ento, ocorrem duas coisas que o colocam, definitivamente, em seu caminho. Em 1896, assiste a
conferncia De lo infinito y del lmite del arte oferecida pelo Dr. Torras i Bages, capelo do Cercle
Logo, num de seus ltimos textos, de 1947, Torres Garca escreve: Para mim, uma verdade
de Saint Lluc, e entre 1898 e 1899, conhece a obra de Puvis de Chavannes. As conferncias de
inegvel a de que, detrs da aparncia do real, h outra realidade que a verdadeira, e que no
Torras i Bages abrem-lhe um mundo de ideias e autores nos quais mergulhar abandonando
outra coisa que aquilo que chamamos de esprito. Venho repetindo isso por meio dessas lies.
momentaneamente a pintura; passa dias inteiros lendo longos livros de filosofia e tambm outros
Nossa realidade, pois, o esprito. Pois bem: esse esprito o que, por meio da matria e por
de literatura: Kant, Schopenhauer, Hegel, Goethe, por um lado, e por outro Homero, Sfocles,
meio da ideia, persegue o artista. Por isso, aparentemente, faz outra coisa, mas, em realidade,
squilo, Plato, Horcio e Epteto. Essa formao realizada de maneira autodidata vai lhe
procura captar esse invisvel. E se tal esprito j no coisa, nem forma, nem cor (isto , que
provendo os elementos conceituais de que necessita desesperadamente para ir dando forma
sendo tudo no nada), quer dizer que est fora do tempo; ou melhor dizendo, que eterno; e
suas intuies, ao mesmo tempo em que o estimula enormemente e gera uma constante
isso justamente o que sentimos ao contemplar certas obras: que o tempo se deteve, que est
reflexo que no o abandonar.
falando o esprito; e que isso nos transfigura.18
A pintura de Puvis, por sua vez, o conduz concepo de uma pintura dentro da ordem geral,
No pensamento de Torres Garca, h geralmente sobrepostos dois planos ou dimenses. Por uma
que podia ser de todos os tempos, mas que tambm era uma arte de tradio, e onde ele
parte, o do mundo real e Concreto, ou das coisas materiais correntes. Nesse plano, o aspecto
queria chegar. assim que, nos primeiros anos do novo sculo, vai elaborando sua resposta
intelectual correspondente o da razo e dos conceitos. Por outra parte, est o mundo do
desorientao que enxergava num fazer artstico desconectado do devir humano, e que resumida
pelo autor na sua autobiografia : ...posto que estava numa terra de tradio bem definida, esprito, onde tudo universal ou Abstrato: Ideias em termos platnicos, as essncias de coisas

no havia mais que ir at ela. Porque se Catalunha era um dos tantos povos mediterrneos, em potncia antes de transformar-se em coisas reais, em pensamentos ou em conceitos. J nesse
devia, por isso, ter uma arte dentro da comum tradio clssica.15 plano onde residem as coisas abstratas no possvel, para Torres Garca, entrar de outro modo
seno pela intuio. Como ele mesmo expressa ao escrever: bem ao contrrio do literato, o
O primeiro artigo sobre arte escrito por Torres Garca foi publicado em 1904.16 A partir desse artista verdadeiro no sabe as coisas de uma maneira concreta, mas j as viu19; no pensamento
momento, a teorizao nunca se separou da prtica artstica e ambas esto em tal grau imbricadas de Torres Garca a intuio valorizada como o ponto de partida da reflexo terica, que logo
que se torna imprescindvel uma aproximao paralela s duas vertentes da produo do artista. haver de ser traduzida em palavras e conceitos.20 E no me refiro aqui intuio em sua acepo
O pensamento de Torres Garca fruto de uma existncia comprometida profundamente com a coloquial, como uma percepo mais ou menos irracional e s vezes de carter premonitrio,
busca e a prtica artstica, produto de uma reflexo incessante que procura inscrever essa prtica e sim intuio como conhecimento direto e total de algo ou de um aspecto da realidade, no
numa ordem que abranja tanto o artista como a obra. sentido que se utilizou, em grande medida, em contextos vinculados experincia religiosa:
conhecimento direto; ver compreender, sentir compreender, amar compreender. Aqui,
Ao ler Torres Garca necessrio considerar que debaixo de toda sua elaborao terica e filosfica
esse veculo do conhecimento, o conceito, est suprimido. Em seu lugar temos uma intuio,
est a certeza de que o que est por trs da realidade de ordem espiritual e no material (idealismo,
termo vago por assim dizer: imagem sem forma, ideia sem conceito.21
numa palavra). E que seu particular idealismo ao que Juan Fl chama platonismo de pintor
muito mais do que uma simples postura intelectual; uma forma de viver e de entender a existncia e As intuies, quando poderosas, dadas as suas caractersticas de representaes totais,
o mundo em que ela se inscreve. Em seu relato autobiogrfico17, na Barcelona do final do sculo XIX, diferenciam-se radicalmente do pensamento discursivo e sequencial em que como em um
Torres Garca descreve a si mesmo como um jovem que vive mais num mundo ideal que num mundo
quadro tudo est vista ao mesmo tempo; todas as partes e as relaes entre as partes tornam-se
real. () Pode-se dizer que se refere em todo momento a uma ideia de coisa mais que a uma coisa
autntica, e assim, a realidade chega a ser sombra e, a ideia, realidade vivente, coisa. 18 JTG, 1948.
19 JTG, 1908. Em J. Torres Garca. Escrits sobre art. p. 34.
15 No circunscrita unicamente cultura greco-latina, mas incluindo, tambm, a arte egpcia. N. do A.
20 Porque sempre a intuio se adianta ao pensamento; ento, a teoria que parece ser algo original, no mais
16 Trata-se do ensaio Angusta et Augusta, JTG, 1904. o que a intuio captou, que foi sistematizado e se fez inteligvel. JTG, 1947. Fascculo 5 p. 63.
17 Historia de mi vida. 21 Conferncia a Cercle et Carr. Arquivo do Museu Torres Garca.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


15
evidentes simultaneamente. Em seu primeiro artigo de 1904, August et angusta, Torres Garca ocupadas por algo que parece um pedao de muro, a prpria obra parece um fragmento extrado de
defende, de diferentes maneiras, a validade desse instinto, que torna sbio quem o possui um muro e no um simples quadro. Trata-se de uma obra singular, no somente pelo papel histrico
em um grau superior. E logo diz que na meditao, todo artista procede por imagens. Disso que representa na trajetria de Torres Garca, mas tambm porque tem um sentido alegrico muito
conclui-se que os conceitos da filosofia no lhe interessam nem lhe servem para nada. A religio mais marcado que no resto de suas composies. Nela23, a deusa Palas Atena deusa guerreira, mas
a filosofia prpria do artista. O pensamento de Torres Garca, no pertence ento esfera da tambm da sabedoria apresenta s musas do Parnaso quem ser sua dcima irm: a Filosofia, ou
construo filosfica no sentido de pensamento sustentado unicamente em si mesmo, como seja, a razo. Dessa forma, Torres Garca prope como definio da arte a integrao do intuitivo (ou
Hegel queria, mas, assim como o religioso, est baseado em uma espcie de vises ou intuies da inspirao), representado pelas nove musas, com o componente racional.
profundas. Mas, diferente de Plato, Torres Garca afirma que o artista, mediante uma percepo
extraordinariamente afinada prxima contemplao , pode, no mundo real (ou material), A integrao desses dois polos das faculdades humanas uma das constantes na elaborao
captar a ordem que subjaz realidade. E, ao mesmo tempo, mediante a realizao das obras de de Torres Garca. Em uma das conferncias que ofereceu no Cercle et Carr, em 1930, em Paris,
arte, pode tornar essa ordem manifesta, j que se o artista que as realiza est espiritualmente Torres Garca faz referncia a esses dois planos, e no contexto de um grupo que tinha integrantes
nesse plano, as obras, apesar de serem objetos materiais, apontaro para algo de natureza que tendiam a uma abstrao pura, apoiada unicamente no aspecto racional com o qual Torres
transcendente. Para Torres Garca, a prtica artstica assim concebida tem, ento, um carter Garca discrepava, ele prope uma viso mais ampla e integradora. Nem todos os homens que
religioso (ainda que laico) que ele no apenas recomenda para fazer uma obra, mas tambm o se dedicam a atividades como a nossa tm uma mesma composio. No entanto, de acordo com
proclama em todos os aspectos da existncia de quem pretenda fazer uma arte grande. essa diversidade de composies, o conjunto do seu ser determina uma obra correspondente.
Um determinado desenvolvimento intelectual ou emocional pode determinar uma atividade
Torres Garca distingue o tipo de homem de perfil terico e racional desse outro ao qual ele diferente. (...) Entretanto, se o plstico, com base em ideias puras, pode construir, o artista tambm
acredita pertencer que tem acesso direto a um mundo de essncias e que s vezes chamado de pode, tendo como base a sua intuio. Que a base da construo seja a emoo ou o raciocnio,
vidente. (...) Entre o vidente e o homem comum, que no v mais do que a realidade, est o homem isso no nos importa. Devemos repetir aqui que nosso nico compromisso a construo.24
que pela razo se aproxima do transcendental. Aquele no descobre nada, mas compreende o que
o outro descobriu: toma-o e d-lhe forma de um modo mais harmnico e ordenado do que o Em Filosofia X Musa, Torres Garca tem a necessidade de introduzir a razo no Parnaso, onde as
primeiro, mas suas obras no tm a vida ou o frescor que tm as daquele que chegou mesma Musas habitam, e assim complementar a inspirao com a vontade de ordenar. Dezenove anos
fonte de todo o conhecimento em busca de suas inspiraes. Seu julgamento sempre frio e mais tarde, no seio de um grupo onde havia aqueles que construam suas obras tendo equaes
metdico, e seus atos, corretos e sem entusiasmo. (...) Certamente se houvesse apenas esse tipo matemticas como base, e que com sua arte desligada de qualquer emoo se autodenominavam
de homens, a filosofia, as artes e a religio estariam por nascer. Dever ser chamado de homem plsticos, ao invs de artistas, Torres Garca executa a operao oposta ao reivindicar para o
divino aquele que traz dentro de si esse gnio que lhe lembra das coisas do cu. Somente ele pode artista a possibilidade de realizar uma ordem plstica uma construo por meio da intuio
reconhec-las aqui na terra, mostr-las aos outros e desejar que sejam realizadas. 22 como acesso direto ao mundo de essncias e de ordem que os plsticos afirmam ter conquistado
usando apenas a razo.
Embora seja claro que para Torres Garca o verdadeiro valor da obra de arte esteja no que o
artista plstico criou com seus meios especficos forma, cor, linha, proporo , tanto o mundo Aps a aquisio de Filosofia e Musa pelo Instituto de Estudos Catales em 1911, Eugenio
das coisas quanto o mundo do esprito esto sempre presentes de alguma forma em sua obra. dOrs, diretor desse centro, tinha impulsionado Torres Garca como uma das figuras-chave do
No perodo mediterrneo, tanto as coisas do mundo real pessoas e paisagens quanto as do Noucentismo. Logo depois, dOrs, que tinha adotado a ideia de uma arte de razes mediterrneas
espiritual tipos humanos so idealizadas. Entre as obras do perodo mediterrneo, destaca-se como alternativa para uma arte catal com razes prprias, apresentou Torres Garca ao Presidente
a tela La Filosofa presentada por Palas en el Parnaso como dcima Musa tanto por seu tamanho de la Diputacin de Barcelona, Enric Prat de la Riba25 concordou com que esse artista fosse
(3,85 x 1.24m) quanto pela definio de arte que encerra. Em 1911, foi realizada a VI Exposio o responsvel por fazer a decorao mural do antigo Palacio de la Generalitat de Catalua,
Internacional de Arte de Barcelona. Torres Garca apresentou, nessa oportunidade, essa que estava sendo restaurado para abrigar o Conselho Provincial. Quando o primeiro mural foi
importantssima obra que foi adquirida pelo ento recm-criado Instituto de Estudos Catales, descoberto, a tempestade desabou, e Eugenio dOrs negou seu apoio a Torres, alegando que
e at hoje ocupa o lugar de maior destaque da sua sala de reunies. Embora alguns crticos lhe no mural no via suas ideias realizadas, coisa que Torres Garca considerou absolutamente
fizessem as mesmas observaes, que logo gerariam a polmica em torno dos murais do Salo inadmissvel e que levou a um mordaz rompimento entre eles. Aps essa crise, Torres continuar
So Jorge, a recepo favorvel que essa obra teve que possivelmente Torres Garca tivesse no projeto e conseguir completar quatro murais, at que, em meados de 1917, Prat de la Riba
desejado que fosse mural e no um leo resultou consagradora, e Torres Garca comeou a ser morre e seu sucessor cancela o trabalho.
considerado como um dos principais pintores noucentistas, o que hoje visto como um grave
mal-entendido que alguns anos depois geraria no poucos problemas para o artista. No entanto, no foi isso que determinou a grande transformao que operava naquele ano na
arte de Torres Garca, a qual j tinha comeado pelo menos um ano antes. Em sua autobiografia,
A verso de Filosofia X Musa, de 1913, incluiu elementos que remetem vocao muralista da Arte o pintor diz que com a crise do primeiro mural a sua f nessa ao coletiva, na qual ele havia
Mediterrnea. Mesmo sendo de formato pequeno, trata-se realmente de um afresco e por isso se
23 Sureda Pons, 1998. p.91.
destaca entre os exemplos de obras do perodo. Em sua pintura, a parte superior e a inferior esto
24 JTG, 1930.
22 JTG, 1904. Em J. Torres Garca. Escrits sobre art. p.21. 25 Prat de la Riba, poltico nacionalista catalo; foi o primeiro presidente da Mancomunitat das provncias catals.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


17
desenhos | drawings
Descubrimiento de s mismo, 1917
20 x 15 cm cada | each
nanquim sobre papel |
China ink on paper
col. Museo Torres Garca

colocado suas melhores esperanas, tinha se transformado em uma amarga decepo que o da universalidade. Em sua nova prdica, no aprofundamento da percepo da realidade presente,
levou a voltar-se a si prprio para terminar na renovao de 1917, que tambm foi caracterizada e com a sensibilidade do artista como expresso de sua personalidade, que possvel ter acesso
como o ingresso de Torres Garca modernidade. ao universal: se o artista deve muito ao meio, mau artista. Se for realmente um artista, buscar o
eterno nele, e na natureza, e nas coisas. O que no quer dizer que no tome as coisas de seu tempo,

A Descoberta de si mesmo tal como elas so. Ao contrrio, como amigo que da verdade, sempre parte do real.

Em 22 de fevereiro de 1917, na casa Dalmau26 de Barcelona, Torres Garca d uma conferncia que Ao longo de 191627, j tinha comeado a fazer uma pintura simples, nascida da percepo. Tudo
um manifesto e um registro do salto que sua prtica e seu discurso artstico esto dando. O pintor parecia-lhe interessante para pintar: o fragmento de um objeto, um pedao de terra e um cu,
vive um momento de ruptura e de transio em sua concepo de arte e da arte que pratica e o ngulo de uma porta, a fachada de uma casa. Dos objetos cotidianos e ambientes interiores
tambm de seu vnculo com o meio social e poltico de sua ptria adotiva. Deixou de ser o principal que pintou nesse mesmo ano como se os motivos de suas pinturas fossem uma expresso de
protagonista do Noucentismo, cujos vnculos com a poltica o tinham catapultado para fazer a mais recolhimento e intimidade , passou, no ano seguinte, s locomotivas, aos barcos, ao porto, s
ambiciosa e significativa das obras no mbito oficial: a decorao do Saln San Jorge do Palacio de ruas, s lojas e s fbricas. Aparece, ento, a cidade que descobre com novos olhos.
la Diputacin de Barcelona, abandonou a prtica de uma tranquila pintura, que buscava uma nova
ligao com a tradio mediterrnea, para realizar uma pintura nascida unicamente da experincia Nossa cidade com sua lua e seu sol. / Com suas rvores, com suas avenidas, com seus
visual do seu entorno. Agora Torres Garca diz que teramos que ser inimigos de toda a tradio. monumentos. / Com seu porto (...) / Acabamos de descobri-la. Como bela!28
Nada do passado deve continuar. Para que ressuscitar o que teve razo de ser em seu tempo?
A cidade, realmente, ser transformada, nos anos seguintes, na professora do pintor, segundo
Em pocas passadas no h que buscar nenhum caminho. Quanto mais e diversos caminhos houver,
Juan Fl.29 possvel afirmar que esse vnculo com a cidade ser uma das suas marcas distintivas
melhor. possvel dizer que sem ter um p no passado o homem estaria sempre comeando. Isso
no espectro da arte moderna. A forte presena da cidade na obra de Torres Garca a partir
seria verdade se na atualidade no encontrssemos j tudo que constitui a civilizao. E, ainda em
de 1917 tem sido associada, em particular por Gradowczyk, com a apario da grade como
cada um de ns (...) h que se viver s no presente, sendo em todos os momentos fiel a si mesmo.
matriz estruturante do espao pictrico. Efetivamente, o uso da grade ortogonal como matriz
Torres Garca deixa, ento, de fazer uma pintura guiada por ideias e comea a pintar diretamente a ordenadora est presente na obra de Torres Garca pelo menos desde 1916, e aparece de forma
partir da percepo visual imediata. E deixa de buscar referncias no passado para viver intensamente totalmente explcita em alguns desenhos a tinta de 1917 em que o espao fragmentado por
no presente subjetivo pessoal. A maior mudana de sua nova prdica, que foi desconcertante para os uma retcula na qual fragmentos da paisagem urbana so inseridos.
discpulos que tinha e com os quais formou a Nueva escuela de decoracin, est no fato de que ele
H poucos exemplares de desenhos desse tipo, mas o fato de que existam seis esboos diferentes
abandona a ideia de religao com uma tradio, e prope o artista como ponto de partida da obra.
para a capa do emblemtico livro El descubrimiento de s mismo, publicado no mesmo ano e
Anos mais tarde, dir que a conferncia da Casa Dalmau foi uma ode ao romantismo, liberdade e
que contm a conferncia da Casa Dalmau, mostra a importncia dessa modalidade plstica
vida, personalidade e ao dinamismo moderno. Romntica, no sentido que Torres Garca atribui
ao termo, uma arte baseada no eu e no subjetivo, no particular, em oposio a uma arte clssica, 27 Em Fl, 2010, h uma anlise detalhada das pinturas de Torres Garca do ano de 1916 e do processo que foi
operado entre 1916 e 1922.
que busca estabelecer uma relao com uma ordem superior. No entanto, no renuncia busca
28 JTG, 1917.
26 A Galeria Dalmau (ou cau Dalmau) foi um importante centro de exposies de vanguarda em Barcelona. 29 Fl, 2010.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


19
para Torres Garca, assim como o vnculo direto que existe entre ela e sua crise de 1917. Esses
desenhos permitiram refutar a posio de alguns talvez muito afiliados a uma historiografia da
arte padro e linear que propunham que a Arte Construtiva de Torres Garca, com sua estrutura
ortogonal, era devedora direta e exclusiva do Neoplasticismo de Mondrian.

Conforme relatado em sua autobiografia, o afastamento do Noucentismo foi para Torres Garca
como um detonador para o abandono da Arte Mediterrnea e para uma mudana radical no
discurso que a acompanha. Mas existem outras foras, tanto externas quanto internas, que o Perro, 1922
15 x 11 x 2,5 cm
impelem para que essa alterao seja produzida. A Primeira Guerra Mundial sacudiu violentamente leo sobre madera | oil on wood
o tecido social e simblico da Europa naquele ano e, entre 1916 e 1917, Barcelona recebeu uma col. Museo Torres Garca

grande afluncia de artistas importantes e intelectuais europeus.30 Na poca em que Torres Garca Ferroviario, 1921/ 22
dava sua conferncia na Casa Dalmau, Picabia j tinha estabelecido, nos andares superiores dessa 36,5 x 10 x 5,3 cm
leo sobre madera | oil on wood
galeria, a redao de sua revista protodadasta 391. Para Juan Flo, a frase da conferncia em que col. Museo Torres Garca
Torres dizia que: na arte mais vale o disparate do que o academicismo31, expressa naquele lugar
e naquele momento, no pde ser ouvida ento mais do que como alusiva e aprobatria.
O exerccio de fragmentao e decomposio do plano e da forma adquire vrias expresses
Tambm mencionado o encontro com o pintor uruguaio Rafael Barradas como um fator decisivo que ocorrem simultaneamente. A primeira delas , possivelmente, a menos interessante e a mais
na crise de 1917. verdade que a relao que Torres Garca e Barradas mantiveram at a morte efmera. Est presente em um dos afrescos que Torres Garca realizou em 1916-1917 na Casa
deste foi de uma intensa e inigualvel cumplicidade, e sem dvida particularmente refrescante Badiella35 de Terrassa, em que h uma fragmentao do espao pictrico em um sentido quase
e renovadora para Torres Garca. No entanto, o primeiro encontro com Barradas, que est literal. Esse exerccio de fragmentao ptreo pode ter sido sugerido em funo da localizao
documentado, ocorreu em 26 de agosto de 1917 , ou seja, meses depois de Torres ter dado sua
32 do afresco, pintado em uma gruta artificial construda em pedra perto da casa.
conferncia na Casa Dalmau. Por isso, mais provvel que tenha sido o momento que Torres Garca
Por outro lado, esto os brinquedos de madeira36 que Torres Garca comeou a projetar e construir
estava vivendo que propiciou a mpar relao que ele teve com Barradas a partir desse momento.
entre 1917 e 1918 como uma forma de gerar renda para sustentar sua famlia, pois suas novas
Mas acima de tudo, possvel vislumbrar nos textos dessa poca a necessidade de Torres Garca escolhas artsticas tinham tornado sua situao econmica precria. Estima-se que os primeiros
desembaraar-se de sua j pesada roupagem de Arte Mediterrnea e do compromisso com brinquedos foram feitos alguns anos antes, talvez em 1915, estimulado pelo contato com seus
a tradio para ter acesso a um renovado estado de liberdade artstica. Perto do fim de sua filhos37 e tambm por sua experincia docente no progressista colgio de Mont DOr, onde
vida, Torres Garca explicava essa questo da seguinte forma: Em 1906, eu comecei a pintar Torres Garca tinha ministrado aulas de desenho. O conceito era o de Juguetes transformables

afrescos, e essa pintura era inspirada nas formas clssicas das pinturas dos vasos gregos, ou compostos por peas intercambiveis que permitiam criana desmont-lo e voltar a mont-lo

seja, em imagens perfeitamente normais. Tal pintura logo foi se desenvolvendo para dentro do da maneira que quisesse. Nesses brinquedos, a forma pode ser fragmentada: brinca-se com ela
e constri-se novamente. A construo e a desconstruo da figura tambm so produzidas em
prprio esprito: planista, ordenada, universal. E sempre sem sair do aspecto normal. Por que no
um sentido real quase arquitetnico com a vertical e a horizontal como eixos organizadores
continuei assim? No me satisfazia. Via a possibilidade de outra arte mais concreta. E j ento
por excelncia. A compreenso da forma como elemento abstrato e a relao integral da mesma
de 1916 at 1924 comecei a decompor a imagem e, na verdade, a encontrar uma estrutura.33
com a natureza , ento, produzida atravs da manipulao de peas essenciais e sua combinao
Poderia ser dito que essa uma anlise ex post facto. No entanto, em seu livro El descubrimiento para construir um todo harmonioso, que est tambm em relao com o real.
de s mismo, em 1916, Torres Garca escrevia que Agora j outra coisa. A alma permanece
Ferdinn38 estima que Torres Garca est desenvolvendo, assim, uma concepo da arte como
muda. No fora as formas para que expressem seu movimento. As formas expressam o que
formatividade e da forma como processo, como algo dinmico. E essa concepo da forma
so e nada mais. Cada uma delas nos d a essncia do que a realidade objetiva. uma arte
a base de um sistema de medies e um contraponto tonal que tem, ao mesmo tempo, a
puramente plstica.34
motilidade e a monumentalidade, equilbrio e dinamismo.
30 Entre eles, Robert e Sonia Delaunay, Albert Gleizes, Juliette Roche, Marie Laurencin e Otto von Watgen, Jean
Metzinger, Otho Lloyd, Olga Sacharoff, Max Goth, Serge Charchoune, Hlne Grunhoff, Francis Picabia e Artur Cravan. Em terceiro lugar, esto os j mencionados desenhos estruturados de 1917. Nesses desenhos,
31 Conferncia de Dalmau, em JTG, 1917. Torres Garca utiliza a grade como matriz organizadora da obra e tambm como ferramenta
32 Agenda pessoal de Torres Garca, 1917, Arquivo do MTG. Outros autores tm argumentado que esse encontro que permite fragmentar tanto a forma quanto o espao personagens, veculos e paisagem
com Barradas foi o primeiro, um fato que no surge necessariamente a partir da nota que JTG, imprime em seu
dirio naquele dia. Tambm foi cometido e repetido um erro na data (27 em vez de 26), e foi dito que durante essa
35 Propriedade do industrial Emilio Badiella, onde Torres Garca pintou numerosas obras.
visita Salvat Papasseit o acompanhava, quando na verdade Torres anota: Vieram Elias e Barradas carta de Salvat
recebida. Possivelmente, tratava-se de Llus Elas. 36 Ver Aladdin, Juguetes Transformables. Museo Torres Garca, 2007.
33 Joaqun Torres Garca. VI lio de La recuperacin del objeto. Em Universalismo Constructivo, Museo Torres 37 Torres Garca casou com Manolita Pia i Rubes de Berenguer em 1909. Seus filhos foram Olimpia, 1911,
Garca, 2004. Montevidu. Augusto, 1912, Ifigenia, 1915 e Horacio, 1924.
34 JTG, 1917.p.70 38 Ferdinn, p. 116.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


21
urbana e recomp-los em uma nova ordem, com uma lgica exclusivamente de tipo plstico.
A fragmentao e recomposio tm tambm o efeito de anular a perspectiva, tudo fica resolvido
no mesmo plano. Com isso, Torres Garca atinge uma das premissas bsicas.

Prope-se que a grade que aparece nesses desenhos, suposto antepassado das estruturas presentes
nas obras construtivas, tem sua gnese nas estruturas urbanas, nas aberturas dos edifcios e na
natural construo com base em verticais e horizontais, alm da presena de cartazes e anncios.
desenhos | drawings
Creio que, de forma complementar, cabe mencionar outro fator que contribui para explicar Universalismo Constructivo, 1943
22 x 16 cm cada | each
o surgimento da grade como ferramenta que permite desarmar e reconstruir o plano. Fazia nanquim sobre papel |
aproximadamente dez anos que Torres Garca tinha realizado sua primeira obra mural de China ink on paper
col. Museo Torres Garca
tamanho importante. O processo usual para pintar um mural primeiro fazer um esboo em
escala e traar nele uma fina grade quadriculada. Posteriormente, de forma ampliada, traa-se a
mesma na parede a ser decorada, transpondo as pores de desenho que correspondem a cada contm, regulada pela seo urea, o artista foi buscando uma concordncia com a estrutura do
quadrado do esboo no correspondente quadrado na parede. universo. Pois a estrutura do Universo, a estrutura do homem e a estrutura da arte so idnticas.
(...) E ento j no se pinta um quadro, se procura realizar outra coisa: uma estrutura.40 Esse
No momento de realizar a transposio, a grade que simplesmente tinha se sobreposto ao
ser o outro extremo de um priplo marcado pela abstrao e pela representao, que comea
desenho transforma-se em algo mais; a matriz que permite que as formas conservem sua
na Arte Mediterrnea, da idealizao da forma humana e da representao tambm idealizada
identidade e suas posies relativas. nesse ato concreto que o desenho vive na grade, e
de tipos humanos homem, me, velho acima do grafismo como formulao plstica da ideia.
qualquer alterao no procedimento ou nas propriedades da grade produzir seu correlato
na obra final. Enquanto o processo realizado, ocorre tanto a fragmentao da obra quanto a Nas ruas de Barcelona que Torres Garca pinta a partir de 1917, e nas de Nova Iorque de alguns
magnificao dos detalhes ambos os processos esto presentes nos desenhos de 1917. razovel anos depois, o mundo, entretanto, aparece apenas como um pretexto, como algo contingente a
supor que, em suas pesquisas formais, Torres Garca tenha brincado com a utilizao da partir do qual o artista construir a obra. Agora se trata de pintura visual e no de pintura mental.
grade de forma livre nesses desenhos. A observao da realidade concreta antecede a maioria das obras, ainda que sejam realizadas
sob a premissa de que a arte no deve imitar a realidade. A viso das pessoas, dos veculos e
fcil estabelecer um claro vnculo entre alguns desses desenhos e o esboo do 5 mural da
dos prdios reais no quadro no ter seu correlato em elementos que os tentem imitar, mas em
Diputacin, que pode ser considerada em mais de um sentido uma obra de transio. Com exceo
outros elementos tambm reais e por isso, concretos de uma verdade de carter plstico;
da luneta, os personagens e os objetos que aparecem no mural (no realizado) pertencem ao
linha, forma e plano de cor, organizados em uma estrutura. Torres Garca consegue transformar,
mundo contemporneo do artista. Como nas pinturas de cidade naquele ano, h uma interao
ento, o catico espetculo da cidade, com seus diversos espaos e suas mltiplas linhas de fuga
dinmica dos objetos (formas) entre si, pois o recorte resultante de sua sobreposio gera novas
em uma composio de formas que so resolvidas no plano. Ao contrrio dos afrescos, essa
formas. A forma tende, ento, a desligar-se da sua funo de representar o objeto, e ganha um
pintura de cavalete, realizada geralmente a leo, permitindo um tratamento diferente e mais
valor autnomo ao fragmentar-se. Grandes massas de preto ocupam uma posio protagonista,
radical da forma. Os objetos j no so descritos pela linha, eles acontecem como manchas
assim como nas pinturas de cidade, e a estruturao que ordena a obra est visivelmente
coloridas, e a fragmentao das formas e do espao produzida atravs da sobreposio e do
dominada pela horizontal e pela vertical.
conseguinte recorte mtuo dos objetos. J no se trata de um processo de idealizao, como nos
afrescos, mas de abstrao.
Vejo o mundo: Barcelona A obra Calle de Barcelona um bom exemplo de uso do tom como meio de alcanar uma resoluo
Por puro acaso... (no, mas emergindo do seu mais profundo) no por puro acaso, ento, mas
da obra no plano, sem elementos que sobressaiam ou afundem. O pintor consegue fazer com que
obedecendo inconscientemente a uma viso interna, ele ps, digamos, nessa primeira obra, e em
a sensao de profundidade que registra o olhar normal fique anulada pelo uso da cor. Sobre o
seus respectivos nichos, uma Casa (como as que desenham as crianas), um Barco, uma ncora,
lado direito, a casa, o bonde e o carro que est em primeiro plano parecem estar empilhados um
a letra B, um Homem, um Peixe... E mostrou esse quadro, como de costume, e entre outros, a um
sobre o outro e situados em planos diferentes. Abaixo, esquerda, sob a copa da rvore onde
amigo que ficou por um longo tempo contemplando-o, sem dizer nenhuma palavra. Ele disse,
se produz a maior tenso; por causa da multido da rua que est representada estabelecida uma
por fim: vejo aqui algo muito grande: o mundo... Torres quase no deixou que ele terminasse,
distncia, o olho quer ver linhas de fuga e um perto e um longe. Mas o tom ou o valor com
porque os dois, naquele momento, tinham compreendido algo.
que est pintado o poste de luz, o qual est em primeirssimo plano, muito mais baixo do que
Assim, Torres Garca descreve a gnese do Universalismo Construtivo39, em que as coisas do o adjacente imediatamente sua esquerda, e que corresponde a algo que est muito mais longe.
mundo e do homem so representados por formas grficas, tanto smbolos arquetpicos quanto Alm disso, qualquer cor de fundo que corresponda a esse longe est colocada em um tom
sinais que evocam ideias ou objetos da contemporaneidade do artista. Na estrutura que os bastante alto (exatamente ao contrrio dos espaos distantes azulados que foram inventados na

39 Torres Garca pintou sua primeira obra construtiva em Paris em 1929. 40 JTG, 1947. p.57

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


23
Renascena). Assim, o equilbrio restabelecido e a obra fica resolvida no plano; sua organizao fixados ao plano, a sensao de profundidade que nasce mais do escoro dos objetos que
est claramente dirigida por uma estruturao ortogonal que articula todas as formas, que tm das linhas de fuga compensada mediante as variveis de tom da cor. Aparece a linha negra
o seu valor independentemente de serem ou no objetos, sombras ou pedaos de fundo. Essa com uma funo que ser cada vez mais relevante na obra de Torres Garca, no somente para
independncia da funo plstica torna-se evidente pela construo de uma espcie de cercado desenhar contornos de objetos, mas para represent-los graficamente.
ou ritmo de verticais que atravessa o quadro pelo meio, de forma horizontal.
Em Sntesis de New York dado mais um passo nessa direo. Num tramado visual urbano que
agora sim totalmente plano, todos os objetos foram reduzidos a formas muito simplificadas.
Pintar Nova Iorque O que as linhas desenham , ao mesmo tempo, a representao de objetos e um grafismo que
Percebi, ento, que embora seja verdade que aquilo que constitui a essncia da arte grega, isto parece escrita, e essa ambiguidade reforada com a incluso de letras, nmeros e palavras,
, a estrutura e no a imitao, a intuio e no a sensao, por tambm ser essencial para toda entre as quais BUSINESS domina o centro da obra, e no por acaso.
grande arte, no pode nem deve variar ao longo do tempo, e por isso que poderamos cham-la
de elemento fixo; j aquilo que o artista toma da realidade viva deve andar ao compasso do tempo. que esse pedao de mundo que Torres coloca frente a seus olhos para criar um quadro, agora

Por esse motivo, mudei de rumo e em vez de caminhar em direo arqueologia, virei as costas no est mudo. A cidade no est simplesmente para ser vista, para ser objeto de arte; no est

para observar quanto havia na realidade em que vivia. E ento fui a fundo num mundo novo, desprovida de discurso, pois esse parte inseparvel da urbe e da sociedade que a torna possvel.

inesgotvel. Tudo parecia interessante, tudo que fosse e realmente , mas nas coisas vivas O anncio publicitrio ineludvel pesa tanto ou mais do que a arquitetura. O anncio invade

descobri outra harmonia, outra msica, outro ritmo; e foi ento quando, pela primeira vez, pensei a parede nas amplas fachadas no topo das altas casas em qualquer muro em qualquer

nessa grande cidade de Nova Iorque, a cidade mais cidade, na qual o tempo presente sentido superfcie alta ou baixa em mil formas em mil dimenses. Invade o jornal sem deixar

mais intensamente (...). E agora j no tenho que dizer sobre o porqu vim a Nova Iorque. Vim para espao para outras coisas. Invade as revistas sem que reste lugar para mais nada. Ocupa at

realizar essa ideia de arte nova, esse moderno classicismo na cidade tambm mais moderna.41 o menor espao utilizvel nos bondes e nos metrs nos nibus nos ferry-boats. Decora todo
tipo de veculos, enche as vitrines dos grandes bazares e das pequenas lojas.43
Convencido de que o artista deve pr sua obra no compasso do tempo em que vive, Torres
Garca se estabelece em Nova Iorque entre 1920 e 1922, buscando a cidade que lhe fosse capaz A celebrao luminosa da Broadway, cada noite, o grito, em concorrncia, de cada anunciante.

de revelar uma nova forma de pintar, a forma que correspondesse com sua contemporaneidade. Uma beleza bem nova uma loucura. Aqui tudo negcio um bilho de dollars a cada ano

No faz uma viagem de estudo nem de turismo, tal como na primeira vez que o artista cruzou em anncios. Trs quartas partes do capital para o anncio, um quarto para a indstria.44

o Atlntico; trata-se de uma emigrao, agora com a esposa e os trs filhos, falando muito Se em Nova Iorque de 1920 o cartaz publicitrio aparece apenas como mais um elemento
pouco ingls e em condies econmicas nada favorveis. O deslumbramento que a cidade da paisagem urbana, em Sntesis de New York, de 1921, as palavras tm um papel muito
mais moderna e dinmica do seu tempo provoca-lhe est bem documentado em seu livro New diferente. J no expressam aquilo que a cidade tem para dizer a quem a v, mas sim o que
York42 cujas primeiras pginas so uma vertiginosa expresso de poesia visual em que formas, o pintor pensa ser sua essncia. Desde a sua concepo, o tratamento da obra radicalmente
cores, letras e cifras desfilam diante dos olhos do artista. Casas vermelhas, amarelas, cinzas. outro, j que no se trata dessa pintura visual que Torres vinha fazendo; agora, a operao
Anncios fixos, mveis, luminosos, acsticos, descendo, subindo, vibrando sempre, sem alm de plstica tambm conceitual. J no h uma traduo do que percebido atravs de
deixar a sensibilidade repousar. O porto viso extraordinria realidade cubista futurista equivalentes plsticos, h uma reconstruo livre, sem dvida uma sntese. E nessa sntese, Torres
geometria vermelho, preto, ocre fumaa, gua oleosa, cabos, sirenes, bandeiras, sinais mil Garca devolve cidade a mensagem com que ela tanto insiste aos olhos de quem quer olh-la:
rostos humanos assomados no gigante transatlntico mil lnguas diversas em letras breu BUSINESS. Porque o anncio publicitrio no tem outra origem, nem outro objetivo do que esse.
piche milhes de chamins fumegando.
A linguagem publicitria faz parte da linguagem visual de Nova Iorque, tanto pela sua incessante
O que a cidade moderna tinha para ensinar e que Torres Garca tinha vislumbrado em Barcelona, em presena, que pode ser entendida como manchas coloridas sobre o tramado urbano, bem como
Nova Iorque adquire sua mxima expresso, a quintessncia da conjuno de uma arquitetura por seus mecanismos semnticos. Para Torres Garca isso interessante apesar de seus fins ,
urbana fortemente estruturada e prismtica em que se alterna o rtmico aparecimento das e o integra sua arte. A grande quantidade de elementos grficos tomados da imprensa, que o
aberturas dos prdios com o caos dos cartazes e o incessante movimento de pessoas e de artista coleciona desde sua chegada a Nova Iorque e com os quais, posteriormente, realizar uma
veculos. Se as Calles de Barcelona esto construdas num equilbrio esttico, em que o movimento extensa srie de colagens, mostra bem esse seu af. Em alguns deles faz intervenes grficas,
prprio da rua organizado poderamos dizer que sempre em uma estrutura ortogonal, nas tanto dando notas de cor grfica em preto e branco, quanto criando uma unidade visual
ruas de Nova Iorque, Torres Garca cumpre a premissa de atrapalhar pictoricamente o dinamismo atravs de uma estrutura, num procedimento que remete tanto aos desenhos estruturados de
da cidade moderna. Em Nova Iorque de 1920, o movimento de pessoas, carros e cavalos impe-se 1917 quanto sua obra construtiva que est por vir. Basicamente recolhe anncios, caricaturas e
estrutura da cidade. Respeitando sempre a premissa de que todos os elementos devem estar fotografias, incluindo as que primam pelas impactantes vistas de prdios e da cidade, personagens
41 O pintor J Torres Garca fala sobre sua arte e sobre seus projetos, La Prensa, Nova York, 10 de maro de 1921. inslitos e veculos; navios, trens e avies, esses ltimos, cones favoritos de um progresso que
Em Cecilia de Torres, Torres Garca en Nueva York 1920-22, do catlogo Torres Garca Trazos de New York, Museu
Torres Garca / Artepadilla/ Caixa, Rio de janeiro. 43 JTG, 1921. p.81.
42 JTG, 1921. 44 JTG, 1921. p 70.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


25
aquarelas | watercolors n 140, 141, aquarelas | watercolors n 108, 109,
136, 1922 110, 111, 1922
17 x 21 cm cada | each 17 x 21 cm cada | each
aquarela sobre papel | aquarela sobre papel |
watercolor on paper watercolor on paper
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

ainda era visto com olhos ldicos. Em 1920, o avio no era tanto um meio de transporte, Torres Garca havia chegado a Nova Iorque convencido de que a cidade moderna, a qual ningum
mas um novo brinquedo que se prestava a acrobacias areas e exorbitantes performances ainda tinha visto como ele, era o modelo da nova arte. No comeo de sua estadia, acreditou ter
circenses com pessoas caminhando em suas asas em pleno voo. Sem perder a fascinao que confirmado isso, e a importncia da obra que realiza, no tanto pela sua quantidade, mas pelo
esse grande espetculo da cidade e das mquinas gerava nele, Torres Garca, advertia sobre a que descobre nos minguados dois anos que vive na grande cidade, tambm confirmatria.
ameaa que os modos intrnsecos de funcionamento da sociedade que tornava isso possvel, Mas dois anos depois de sua chegada, decide voltar para a Europa, j que apesar da amabilidade
representavam para aquilo da existncia humana que lhe era mais caro. Porque a Amrica dos americanos, que ele nunca deixa de agradecer, lhe impossvel se dar bem com a forma
uma organizao: os business os negcios por cima dos indgenas americanos de raiz de viver em Nova Iorque. Em seu livro sobre a cidade, Torres Garca escreve que o relgio tem
holandesa, inglesa e escocesa por cima de tudo como frmula mgica. (...). E a cabea livre de de estar a servio do homem, e no o contrrio, j que foi o homem quem o fez. E como um
toda intelectualidade. Porque aqui se pensam coisas. A ideia no existe. No possvel, portanto, servidor h de lhe servir, e muito lhe servir, que se possvel morrer s vezes por causa de
o gozo espiritual e substitudo pelo prazer material baseball regatas jogos luminosos no curandeirismo e de bruxaria, ainda muito mais possvel morrer por causa da medicina, e at
teatro sons musicais mecnicos pick nicks ice cream sports baile dispositivos mecnicos mesmo pelo excesso de higiene, e isto at os mdicos sabem. Tudo est previsto est bem ,
de lazer cinematgrafo... E o ideal comum: dollars! New York a cidade dos business dos mas s at um limite, e depois? O instinto e a alma vo alm.46
negcios. (...) Aqui no h mais nada. Tudo negcio o trabalho, a arte, qualquer atividade.
Tudo algo industrial. E o homem que criou a indstria tal como existe aqui agora est A ptria do artista
formado por essa indstria.45 Precisaria falar de novo desse mistrio que tem Paris, que sabe atrair para si os melhores
espritos. que talvez o esprito se desenvolva e cresa a, e at se poderia dizer que se determina
Essa intensa atividade de apropriao visual tambm est presente nos lbuns de aquarelas feitos
e acusa, como em nenhum outro lugar.47
em 1920, nos quais rpidas impresses de Nova Iorque alternam com estrelas de cinco pontas,
esboos de anncios publicitrios, objetos comuns aos quais sobrepem os preos, etc. Nessas Nos dois primeiros anos que vive em Paris, Torres Garca esquece-se do mundo, da representao
aquarelas, Torres Garca vai muito alm da mera coleo de vises ou impresses. Nelas, a cidade e da idea, e faz pintura-pintura. Assim chamavam, ento, a pintura pura, sem literatura e sem
sendo o tema dominante no impe suas condies obra, mas estilizada por Torres Garca em teoria, sem problemas semnticos a resolver. Estava em Paris e tinha que demonstrar que era
um jogo de traos e sugestes muito gestual e pessoal; e atravs da impresso de grandes letras um verdadeiro pintor, um pintor de raa. Sua primeira mostra, realizada em 1926, havia sido de
de forma pretas integra a linguagem visual do anncio publicitrio obra.
46 JTG, 1936, p.172
45 JTG, 1921. p.69. 47 JTG, 1936, p. 209.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


27
Figura en un caf uma boa sntese desse perodo; prxima dos brinquedos transformveis
em madeira, e com reminiscncias da iconografia nova-iorquina, est na linha da aproximao
pessoal que Torres fez esse ano ao cubismo.

Entre os quadros que Torres Garca pinta em Paris entre meados de 1926 e 1928, abundam os
portos, as naturezas mortas, manolas [figuras de mulheres espanholas tpicas] e figuras primitivas
de inspirao africana, todas de uma grande densidade e sensualidade. Tem-se falado de certo
fauvismo, mas que no est na cor mas em sua natureza brusca, de um primitivismo direto, que
impacta por sua fora e por sua falta absoluta de concesses beleza ou correo. Em seus
primeiros anos de Paris, Torres sabe-se influenciado pelo meio em que se encontra, mas, ao
mesmo tempo, sua pintura inconfundivelmente sua; sabe que em sua pintura pe em xeque
algo que somente ele prprio possui, e que o coloca em unssono com os outros, mas sem se
confundir com eles.

Segundo prprio relato de Torres, so esses, talvez, os melhores anos de sua vida. Pela primeira
vez, vende quase tudo o que produz, vive da pintura sem outra preocupao seno a de
pintar. Alm disso, est num ambiente artstico como no se tem conhecido outro, foi dito que
nessa poca todo o mundo estava em Paris. A atividade social de Torres no meio artstico
aquarelas de | watercolors of
Paris, 1932 exuberante, e pode-se dizer que esses anos so os nicos de sua vida que passar entre seus
17 x 21 cm cada | each pares; os grandes da pintura de seu tempo.
aquarela sobre papel |
watercolor on paper
col. Museo Torres Garca Em meados de 1928, sua obra comea a mudar. Recolhendo as redes que to prolificamente
havia atirado, e voltando a retratar esse pedao de mundo que a cidade, Torres Garca comea
a delinear definitivamente uma pintura que o levar a algo maior: o universo. Sua obra retoma o
Arte Mediterrnea feita antes de chegar a Paris, em Villefranche-sur-Mer. Mas no teve impacto,
sentido arquitetural, construtivo, e produzida uma dissociao entre desenho e cor. O quadro
isso no pintura diziam , afresco. Torres no compartilha do parecer, mas aceita a crtica.
construdo por planos de cor sobre os quais joga a linha negra, retomando o grafismo seu
Sem amigos poderosos, sem padrinhos e sem habilidade prpria para a autopromoo, a nica
valor prprio, tal como havia surgido em Nova Iorque. Os objetos, as pessoas, enfim, tudo o
forma que tem para se fazer respeitado nesse meio extremamente competitivo pintando, no
que aparece representado no quadro, aparece numa forma absolutamente esquemtica, um
somente com qualidade, mas tambm em quantidade. Entrega-se, ento, a uma verdadeira
grafismo que agora vista da totalidade da obra de Torres no hesitaramos em chamar
euforia criativa; Torres Garca descreve a si mesmo travando batalhas contra a tela, subjugando
construtivo ainda que ele no tenha utilizado esse termo. Porque se na cor h estrutura, o
cores e tons, gastando dezenas de pincis e pintura por quilos na mais plena imagem do pintor
grafismo tambm tece e est tecido numa estrutura ortogonal que organiza toda a obra.
exaltado e romntico. Uma vez mais est inclinado para o lado que ele chamava dionisaco de
sua personalidade, entregue pintura e luz, esquecido por um tempo das coisas graves que
tanto lhe importavam. Cercle et Carr
Nos ltimos anos da dcada de 1920 e nos primeiros da seguinte, Paris havia se transformado
Os quatro anos na Itlia e no sul da Frana, onde aplicado exclusivamente fabricao de
num importante centro da abstrao geomtrica. Junto presena dos ex-integrantes da De Stijl,
brinquedos havia pintado pouco, ficam para trs. O mais significativo nesse perodo foi uma breve
Mondrian, Van Doesburg e Vantongerloo somavam-se outros como Hans Arp, Jacques Lipschitz,
aproximao ao cubismo em 1924, que descreveu numa carta a Barradas como um cubismo
Domela, Herbin e Seuphor. Tambm havia um importante grupo de artistas espanhis, com
vivo.48 Em fins de 1923, Torres Garca havia escrito em sua agenda pessoal que quando a
quem Torres Garca mantinha um forte vnculo, que nesse momento estavam muito prximos
imagem foi transformada em mancha de pintura (material) e em trao ou espao geomtrico, e
da abstrao. Renova sua amizade com Julio Gonzlez, e por meio de Pere Daura que havia
perdeu o valor de representao (isto , que j no quer nos enganar imitando uma aparncia),
conhecido no sul da Frana e quem o havia ajudado a realizar sua primeira exposio em
quando tudo isso acontece, sem deixar de dar-nos a verdade da coisa, e os valores so justos,
Paris em 1926 conhece Luis Fernndez. Ambos eram espanhis e pertenciam maonaria, e
temos uma imagem absolutamente plstica, e isso a pintura de hoje. Aquilo positivo que pode
esse ltimo far com que Torres Garca conhea os princpios do ocultismo 49 e o acompanhar
ficar do cubismo, parece-me que isso: em primeiro lugar, a liberdade. Depois, esta outra
a visitar igrejas medievais, explicando-lhe o significado oculto nos motivos escultricos e as leis
questo: um objeto tem, para um artista, partes dele que imediatamente v, isto , que lhe
aritmticas pelas quais era regida sua localizao.50
interessam. Ento, sem cuidar de decompor ou no o objeto, o artista os combina livremente,
buscando sua adequao ou seu contraste, seja como valor, cor ou forma. 49 Alfonso Palacio lvarez, 2001, p. 247.
50 Pedro Da Cruz indica que foi Luis Fernndez quem apresentou a Torres Garca as propriedades da Seo urea,
48 G-Sedas, 2001, p. 229. ainda que no aporte documentao que o respalde. Da Cruz, 1991, p. 6.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


29
Hombre con planos de color, 1929
18 x 8 x 3,5 cm
leo sobre madeira | oil on wood
col. Museo Torres Garca
cpias de | copies of
Mscara con ojos de corcho, 1930 Cercle et Carr, 1930
18 x 13 cm 23,3 x 31,2 cm cada | each
leo sobre madeira | oil on wood impresso sobre papel | paper printing
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

Quando Torres Garca apresenta sua pintura no salo de Outono de 1928 e rejeitado, ele e nenhuma referncia natureza, s coisas reais, e que as obras deviam estar compostas segundo
Jean Hlion decidem fazer uma exposio paralela junto de Pere Daura, Alfred Aberdam e Enge princpios matemticos e no mediante a intuio. Essa posio excludente, que tornava invivel a
Rozier tambm rejeitados , na Galeria Mark, que foi inaugurada no mesmo dia do salo. formao de um grupo numeroso, reforava, tambm, o conceito negativo que muitos artistas tinham
Graas a uma hbil campanha publicitria orquestrada por Hlion, a exposio dos 5 Refuses sobre a spera personalidade de Van Doesburg, a quem alguns tinham como um jacobino intratvel.53
teve um enorme sucesso. A imprensa deu grande ateno ao evento, e entre as milhares pessoas Foi ento que Torres Garca props a criao do grupo a Seuphor, o qual apresentou Cercle et Carr
que a visitam comparecem Theo Van Doesburg e sua esposa Nelly (Petro), com quem Torres trava como nome. O ncleo do grupo estaria formado pelos habituais participantes das reunies na casa
amizade rapidamente. Algum tempo depois, visitando uma mostra do neoplasticista alemo de Seuphor. Mondrian integrou-se ao grupo, mas no quis assumir responsabilidades na organizao.
Vordemberge, Torres Garca conhece a Michel Seuphor51, que, por sua vez, apresenta-lhe a
A brevidade da vida do grupo e da revista Cercle et Carr no obstculo para sua grande
Mondrian. Torres integra-se, ento, ao grupo que se reunia assiduamente no apartamento de
transcendncia. O grupo chegou a ter cerca de oitenta membros, muitos deles convocados por
Seuphor, junto a Mondrian, Vantongerloo e Russolo. Tambm assistiam, s vezes, Otto van Rees
Torres Garca, que nessa poca tinha uma boa reputao em Paris. Havia sido admitido nas principais
e sua esposa, e Hans Arp e sua esposa Sophie Teuber Arp e John Xceron.
galerias, e os melhores crticos tinham prologado os catlogos de suas exposies. Aproximadamente
Diferentemente dos surrealistas, que organizados como um movimento tinham uma galeria a metade dos membros do Cercle et Carr vivia em Paris e quase todo o resto no exterior. O maior
prpria e uma revista, La Rvolution Surraliste, os artistas orientados abstrao ou contingente estava na Alemanha, onde residiam Gropius, Kandinky, Kurt Schwitters e Hans Richter,
construtivos estavam dispersos e muitos deles com carncias econmicas devido dificuldade entre outros. O carter precursor interdisciplinar do grupo deu espao a outras disciplinas como
que tinham para vender suas obras. Existia um verdadeiro enfrentamento entre ambas as o teatro e a arquitetura, integrando arquitetos como Le Corbusier, Gideon, Hoste, Meyer e Roth.
tendncias na qual os surrealistas se sobressaiam. A imprensa fazia eco permanente de suas A exposio de Cercle et Carr considerada a primeira exposio internacional de arte abstrata e,
aes, e tambm penetravam no terreno do cinema; para Dal, a estreia de Un chien andalou foi embora tenha sido a nica, a dissoluo do grupo deu lugar a outros agrupamentos que tomaram
como uma punhalada no corao de Paris. Essa coisa asquerosa que figuradamente chamada o testemunho da Arte Construtiva: Abstraccin-Cration, Ralits Nouvelles, que fariam afluir para
arte abstrata caiu aos nossos ps, ferida de morte. () j no havia mais lugar na Europa para os Paris o que a arte abstrata tinha de mais notvel no mundo inteiro.54
quadradinhos maniticos do senhor Mondrian. 52

No entanto, existiam algumas discrepncias entre Torres Garca e Seuphor no que diz respeito
Foi precisamente logo depois de visitar a primeira exposio individual de Dal que, em fins de 1929, concepo do grupo que determinaram sua dissoluo antes de um ano de vida. Embora o
Torres Garca prope a Van Doesburg formar um grupo que se opusesse ao surrealismo e que primeiro elemento mobilizador havia sido a oposio ao surrealismo antisur, como diziam eles
realizando exposies e publicando uma revista dessem voz aos artistas de tendncia construtiva. o conceito aglutinador de carter positivo era a ideia de construo, que devia dar lugar a uma
Mas j nas primeiras conversaes viu-se que a ao conjunta era impossvel devido s radicais ampla variedade de artistas. Contudo, Seuphor estava fortemente apegado ao Neoplasticismo
diferenas que existiam entre ambos. Van Doesburg, veementemente dogmtico, no admitia o de Mondrian e era, de certa forma, tendencioso. O prestgio de Mondrian entre os artistas
menor trao de figurao em suas obras. A abstrao era para ele sinnimo de que no devia existir construtivos era imenso, e seu Neoplasticismo, que estava ento plenamente desenvolvido, era,
no fundo, para Seuphor, a principal doutrina-guia que dava suporte terico ao movimento.
51 Michel Seuphor, belga, chamava-se, na realidade, Fernand Louis Bercklaers. O pseudnimo Seuphor um
anagrama de Orpheus. Como jovem poeta, Seuphor entrou em contato com os crculos vanguardistas do norte da
Europa, conhecendo artistas de De Stijl, Der Sturm e o dadasmo. Escreveu a primeira monografia sobre Piet Mondrian. 53 Seuphor, 1965, p.112. Em Da Cruz, 1991, p. 16.
52 Em Da Cruz, 1991, p. 13. 54 Seuphor, 1957, p.50. Em Da Cruz, 1991, p. 16.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


31
A fim de alcanar essa arte completa, Torres Garca props integrar s investigaes artsticas os
valiosos achados das principais vertentes da arte moderna: Neoplasticismo, Cubismo, Dadasmo
e Surrealismo.

Se a referncia ao Neoplasticismo, (com) a estrutura nua, como expresso do ritmo e da ordem


universal parece lgica, a referncia que se faz ao Cubismo tambm no estranha. O prprio Torres
Garca teve uma fugaz aproximao ao cubismo, e Mondrian, como muitos outros, o havia praticado
durante sua primeira estada em Paris, como uma via para a abstrao, antes de assim como Torres
Garca tomar a cidade moderna como ponto de partida para sua pintura. O grupo estava integrado
por vrios dadastas como Arp e Kurt Schwitters, e Torres Garca refere-se aos poetas dadastas como
construtores com palavras que vazias de sentido normal tm um sentido mais elevado.56

Contudo, a referncia que Torres Garca fez ao Surrealismo na inaugurao da primeira exposio
de um agrupamento que havia nascido em primeiro lugar como oposio a sua presena dominante
na cena artstica do momento, no pode ter causado outra coisa seno perplexidade e revela uma
Estructura con botella roja, 1929 enorme convico interna. Torres Garca compartilha a averso que os artistas construtivos sentiam
47 x 38 cm
por essa tendncia, porque via que suas obras davam guarida expresso dos mais baixos instintos
leo sobre tela | oil on canvas
col. Museo Torres Garca animais existentes no ser humano.57 Contudo, resgatava, como valor positivo, a abertura que o
surrealismo deu ao inconsciente. Para Torres Garca, uma arte no poderia ser completa se estivesse
feita somente de forma racional, j que o resultado somente seria percebido pela razo. A arte
As diferenas comearam a partir do nome Cercle et Carr, que para Torres Garca remetia
deveria, pois, operar em vrios planos ao mesmo tempo. O homem tem duas pernas, assim
demasiado geometria e por isso no figurao, uma das premissas da plstica pura e com
est em equilbrio at se vocs quiserem, ele tem duas bases apoia-se em si mesmo e na
a qual no era afim. Contudo, o logotipo proposto por Pere Daura o convenceu. Alm da sua
natureza.() H uma arte58 que est baseada sobre as informaes do subconsciente e percebe-se
inegvel qualidade grfica, o que talvez tenha influenciado a concordncia em relao ao
imediatamente que essa arte necessita de equilbrio que olha somente um lado do homem.
logotipo seja o fato de que o crculo e o quadrado representavam a si mesmos e, de forma
Mas aqueles que censuram essa arte s vezes no percebem que caem no erro oposto. De fato, uma
similar, no construtivismo que Torres estava desenvolvendo nesse momento, os smbolos tinham,
arte baseada tambm no pensamento puro no seria, tambm, to desequilibrada como a outra?59
igualmente, a qualidade de ser forma grfica e significado ao mesmo tempo.
O Universalismo Construtivo foi gestado ao mesmo tempo do que Cercle et Carr. E pode-se
dizer que, assim como Torres Garca funcionou como um catalizador que tornou possvel a
Fim e princpio organizao dos artistas abstratos, a interao com eles teve seu equivalente na sua prpria
Na abertura da exposio do grupo Cercle et Carr, em abril de 1930, Torres Garca ditou uma obra. A criao de sua verso do Construtivismo uma tentativa de conciliar vrios pares de
conferncia diante dos mais seletos representantes da abstrao europeia. Nela, marcou de forma opostos. Um deles, abstrao e figurao, buscando a possibilidade de expressar algo sobre o
inequvoca sua posio e estabeleceu as linhas fundamentais de seu Universalismo Construtivo. mundo e sobre o homem sem recorrer imitao ou aparncia. Construir para Torres Garca
A circunstncia, a hierarquia dos presentes e as palavras diretas de Torres Garca denotam sua era o oposto de imitar, e a averso que sentiam os neoplasticistas pela figurao corresponde
imensa capacidade para a franqueza e a falta absoluta de considerao pela convenincia, j que ao que Torres Garca sentia pela imitao. O importante no era, para Torres Garca, se existia
sua conferncia tratou-se, em grande parte, de uma rplica aos postulados da arte purista e, em ou no a representao de uma coisa, mas que essa representao, em lugar de ser feita
particular, ao Neoplasticismo, buscando inclu-los e transcend-los ao mesmo tempo. imitando a realidade, estivesse dada por um equivalente plstico. Contudo, esse equivalente
plstico podia ter tambm uma funo de representao. Estimulado, talvez, por essa tendncia
(...) indiscutvel que se baseamos uma concepo plstica na ideia pura do espao, e esse
abstrao prpria do ambiente em que se movia, Torres d, ento, um passo a mais na direo
espao est vazio, e dentro desse nada imaginamos uma construo ideal baseada na relao
que j tomava, e os grafismos que esquematicamente representavam as pessoas, os carros e
das medidas, , evidentemente, a concepo mais pura que podemos ter de um ordenamento
plstico. Inclusive podemos acrescentar a ideia de espao puro e torn-la dinmica. Mas, ela 56 Ibidem.
completa em relao ao homem? O cristal perfeito e podemos admir-lo, mas podemos am-lo? 57 Ibidem.

Portanto, diante desse tipo de concepo plstica, a outra metade do homem permanece inativa. 58 Refere-se ao Surrealismo.

A nica atividade humana diante de uma realizao plstica pura a inteligncia. Baseada nela, 59 No se tratou em absoluto de um enfrentamento com Mondrian, com quem Torres Garca manteve a mais
cordial das relaes, mas uma tomada de posio frente a sua teoria. O prprio Mondrian parece t-lo aceitado com
unicamente a ela impressiona. humor. Em sua conferncia, Torres Garca havia insistido na necessidade de buscar o equilbrio entre o componente
racional e o no-racional do artista. Segundo testemunho de Olimpia Torres, que esteve presente no vernissage
Encaro uma arte mais completa.55 da exposio, logo depois de tomar algumas taas de vinho Mondrian aproximou-se de Torres Garca e movendo
levemente seu corpo de um lado a outro disse-lhe com um sorriso Monsieur Torrs; il faut retrouver lquilibre
55 Fragmento da conferncia dada em Cercle et Carr. Arquivo do Museu Torres Garca. [Sr. Torres: necessrio reencontrar o equilbrio].

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


33
as estruturas da cidade convertem-se em smbolos; coisa grfica e ideia de coisa ao mesmo
tempo. Esses smbolos estaro entrelaados numa estrutura proporcionada segundo a seo
ndice de referncias bibliogrficas
urea, que, nas palavras de Torres Garca, um verdadeiro tesouro. Castillo, SF. Guido Castillo. Torres Garca, Maestro de occidente. Manuscrito mecanografado sem data. Arquivo do
Museo Torres Garca.

Mediante o emprego da proporo urea em suas obras, Torres Garca encontrou uma forma Da Cruz, 1991. Pedro Da Cruz. Torres Garca y el grupo Cercle et Carr. Instituto de historia del arte de la universidad
de Lund, 1991. Suecia.
de integrar a atividade consciente e inconsciente ao realizar uma obra. Logo depois de realizar
Hegel. Introduccin a la Historia de la Filosofa. Ediciones Libertador, 2004. Buenos Aires.
uma estrutura medida, o artista descarta a atividade racional qual vai intercalar uma srie de
Ferdinn, Valentn Ferdinn. Contribucin de Torres Garca al Noucentisme cataln.
smbolos arquetpicos de forma totalmente intuitiva. A qualidade nica da proporo urea, que a
Fl, 1974. Juan Fl. Exposicin de bocetos y dibujos del Saln San Jorge de la Diputacin de Barcelona. Fundacin
distingue de todos os demais critrios de proporcionalidade, bem conhecida. De dois segmentos Torres Garca, 1974. Montevideo.
proporcionados segundo a relao urea, o maior deles est na mesma relao respeito soma
Fl, 1991. Juan Fl. Torres Garca en (y desde) Montevideo. Ctedra de esttica de la Facultad de Humanidades y
de ambos do que menor respeito do maior. Em termos matemticos, sendo a a longitude do Ciencias, 1991. Montevideo.
segmento menor e b a do maior, a/b = b/(a+b) =0.619. Isso permite, ento, estabelecer um Fl, 2010. En Torres Garca, Trazos de New York. Caixa Cultural, Artepadilla, Museo Torres Garca, 2010. Ro de
Janeiro.
sistema de propores constante, no qual as partes de uma obra, das menores at as maiores
G-Sedas, 2001. Pilar Garca-Sedas. J. Torres Garca y Rafael Barradas. Un dilogo escrito; 1918-1928. Parsifal
podem estar sempre relacionadas pela seo urea ou por um de seus mltiplos ou submltiplos.
Ediciones y Libertad libros, 2001. Barcelona Montevideo.
Essa propriedade proporciona obra uma organicidade e unidade inigualveis. Mas, alm disso,
Gradowczyk, 2007. Mario. H. Gradowczyk. Torres Garca. Utopa y transgresin. Museo Torres Garca, 2007.
a seo urea encontra-se abundantemente na natureza. Est presente em galhos de rvores, Montevideo.
articulaes de braos e pernas, as distncias entre olhos, nariz, boca no rosto humano, em caracis Hudson, 1874. William Hudson. La tierra purprea. Ediciones de la Banda Oriental, 2009. Montevideo.
e em flores. Essa qualidade a faz especialmente atrativa, j que estabelece um vnculo bidirecional JTG, 1904. Joaqun Torres Garca. Angusta et Augusta. 1904. En J. Torres Garca. Escrits sobre art.
entre a abstrao e a natureza, entre o mundo do concreto e o do abstrato. A proporo urea ser JTG, 1907. Joaqun Torres Garca. La nostra ordinaci i el nostre cam. 1907. En J. Torres Garca. Escrits sobre art.
para Torres Garca uma expresso do vnculo entre o plano ideal e o plano real. JTG, 1908. Joaqun Torres Garca. El literat y lrtista. 1908. En J. Torres Garca. Escrits sobre art.
JTG, 1917. Joaqun Torres Garca. El descubrimiento de s mismo. Tipografa de Mas. 1917. Gerona.
Nascida em meio a uma verdadeira tormenta pictrica, a obra construtiva realizada em
JTG, 1913. Joaqun Torres Garca. Notes sobre art. En J. Torres Garca. Escrits sobre art.
Paris de uma aparncia extraordinria. A qualidade dos planos de cor, nos quais o toque do
pincel constri uma ordem tonal que se sobrepe ordem geomtrica, est entre a melhor JTG, 1921. Joaqun Torres Garca. New York. Museo Torres Garca y Hum, 2007. Montevideo.

pintura de Torres Garca. Contudo, na obra de Montevidu a pincelada tender a desaparecer. JTG, 1930. Joaqun Torres Garca. Manuscrito da conferncia na exposio Cercle et Carr. 1930. Arquivo do Museo
Torres Garca.
O construtivismo passar para a Arte Construtiva Universal, com a tendncia de deixar de ser
JTG, 1934. Joaqun Torres Garca. Historia de mi vida. Publicaes da Asociacin de arte Constructivo, 1936. Montevideo.
pintura de cavalete buscando ser pintura mural e monumental.
JTG, 1935. Joaqun Torres Garca Estructura. Fundacin Torres Garca, 1974. Montevideo.
O crculo iniciado com a Arte Mediterrnea comea a fechar-se. A idealizao das formas foi JTG, 1944. Joaqun Torres Garca. Universalismo Constructivo. Alianza Forma, 1984. Madrid.
substituda pelo grafismo e a composio da obra, pela estrutura. A tradio mediterrnea JTG, 1947.Joaqun Torres Garca. De lo aparente y lo concreto en el arte. Asociacin de Arte Constructivo, Taller
Torres Garca, 1947. Montevideo.
dissolve-se na tradio universal, a qual Torres Garca busca vincular-se novamente. Essa tradio
das grandes culturas do passado, em que a expresso artstica era profundamente religiosa e nas JTG, 1948. La Recuperacin del objeto. Asociacin de Arte Constructivo, Taller Torres Garca, 1948. Montevideo.

quais, confundidas arte e religio, a arte oferecia seus meios ao sentimento religioso ao mesmo J. Torres Garca. Escrits sobre art. Edicions 63 y La Caixa, 1980. Barcelona.

tempo em que esse justificava a arte. Uma arte annima, na qual, em lugar da exaltao do eu, Ghika, 1927. Matila Ghika. Esttica de las proporciones en la naturaleza y en las artes. Poseidn, 1983. Espaa.

se tornasse coisa uma cosmoviso, um viver e um sentir o universo. E por isto, uma arte civilizada. Moreno, 2009. Ins Moreno. El Universalismo Constructivo o la redencin por el arte. No catlogo Universalismo
Constructivo. Museo Torres Garca e Fundacin Antonio Saura, 2009. Cuenca.
Palacio lvarez, Alfonso. La abstraccin Geomtrica en los artistas espaoles en Pars (1928-1930). Universidad de
Oviedo, C.S.I.C., 2001. Madrid.
Peluffo, 1988. Gabriel Peluffo. Historia de la pintura uruguaya. Ediciones de la Banda Oriental, 2009.Montevideo.
Sureda Pons, 1998. Joan Sureda Pons. Torres Garca pasin Clsica. Akal/Arte contemporneo. Madrid, 1998.
Nada de quanto acabo de dizer poder servir em momento algum para nos orientar. Est bem
Unamuno, 1895. Miguel de Unamuno, La tradicin Eterna. En Miguel de Unamuno. Ensayos. Ediciones Aguilar,
que se saiba; mas basta com isso. Pois a orientao deve vir por outra via: a intuio. Devemos 1951. Madrid.
ach-la, pois, nas obras, sejam de pintura ou de escultura, nos grandes poemas, na liturgia das
religies, na arquitetura, na msica, quando estiverem dentro dessa universalidade. Viver em
tal ambiente, isolar-se do resto. E j que isso em si mesmo sentido religioso de tudo (pois no
podemos esquecer que estamos na unidade) viver, ento, religiosamente; que ter conscincia
dessa unidade, e tanto no trabalho como na vida, e tanto na arte como em nossas relaes com
os demais e em todas as coisas.60

60 JTG, 1947. Fascculo 5, p. 64. Final do livro.

Joaqun Torres Garca Integridade da arte Alejandro Diaz


35
Torres Garca em (e de) Montevidu
Juan Fl

Em 1934, chegou a Montevidu um pintor nascido no Uruguai sessenta anos antes, que
tinha vivido 29 anos em Barcelona e outros 15 em Nova Iorque, Fiesole, Villefranche-sur-
Mer, Paris e Madri. Embora se possa dizer que era um artista reconhecido, seu sucesso era
constitudo por histrias independentes, cada qual encerrada por um fracasso e um exlio: a do
muralista de Barcelona, a do artista imigrante em Nova Iorque, a do pintor parisiense. Sempre
extemporneo, retardatrio ou adiantado, tambm ser inoportuno em Montevidu, mas dela
no poder escapar, pois nela que seus projetos vo dar sentido a seu passado. A partir disso,
aquelas histrias dispersas e desconcertantes tornar-se-o uma nica histria inteligvel. Essa
, precisamente, a hiptese que utilizada e defendida nestas pginas: a de que o perodo
montevideano de Torres no apenas significativo em si mesmo, mas tambm por proporcionar-
nos algumas pistas importantes para a compreenso de toda a sua trajetria.

Essa hiptese pode ser dividida em outras vrias, as quais tentarei justificar mais adiante, mas que
formulo a partir de agora:

1) As concepes de Torres no apenas no coincidem com as das vanguardas da primeira


metade do +, no seu ncleo mais forte, mas ope-se radicalmente a elas, embora nem sempre
fique expresso.

2) Ainda que na sua obra e nos seus escritos europeus fique explcita uma rejeio a todo o
esteticismo e formalismo, no perodo montevideano visvel uma caracterstica que o diferencia,
inclusive, daqueles artistas contemporneos que, como ele, outorgam arte um sentido
metafsico. , ento, que manifesta a vontade de romper com a arte como instituio autnoma
e de reincorpor-la na situao arcaica em que era confundida com os rituais e demais prticas
de integrao do homem em uma ordem csmica.

3) A teorizao na qual o artista expe essa concepo no subproduto de sua obra artstica,
mas a determina consideravelmente; portanto, essencial para compreender tambm sua pintura.

4) Ao radicar-se em sua ptria, confrontou-se com novos problemas que o estimularam a propor
uma forma extrema e utpica de algumas das suas ideias.

5) Graas a essa proposta utpica apesar de seu inevitvel fracasso a incidncia de Torres foi
muito significativa tanto no Uruguai quanto na arte latino-americana.

I
Se considerarmos o que h de recorrente na obra pictrica de Torres, vemos que seu ingresso
na vanguarda pode ser visto como inevitvel. Assim, so antecedentes que podemos entender
como o acesso natural, em um meio de certo modo provinciano, nova linguagem do sculo:
a resistncia ao naturalismo; a defesa da estrutura j presente em seu livro do ano 19131; a

1 Joaqun Torres Garca, Notes sobre art (Gerona: Mas, 1913) p. 41.
Quando ocorre a grande transformao da sua pintura, em 1917, encontramos tambm
mudanas importantes em suas ideias, apesar do esforo, que ele mesmo reconhece, de tentar
salvar seu pensamento passado identificando-o com o novo.6 Nas publicaes de 1917 e 1919,
assim como num importante manuscrito indito nesse ltimo ano7 possvel descobrir um
conjunto significativo de novidades.

A atitude que o artista se prope para si mesmo consiste em uma viso sem pensamento que
capte do modo mais despojado possvel do saber tcnico e de supostos intelectuais aquilo
que simples dado, puro fato. Essa viso do que o puro presente capaz de exorcizar
o tempo e, por esse atalho, a arte do imediato, do atual, do transitrio, dever tornar-se,
manuscrito | manuscript Hechos, 1919
tambm, captao do eterno: nada de mais atual do que o eterno8, dir, nessa poca, e
14 x 10 cm repetir dcadas depois, embora o sentido nesse momento parea ser o inverso: nada mais
nanquim sobre papel |
China ink on paper eterno do que o atual.
col. Museo Torres Garca
Mas o mais curioso que os escritos de Torres desses anos, que evitam conectar as ideias gerais
com a pintura que est realizando nesse momento, no so congruentes, alis, at resultam
austeridade da sua linguagem e a excluso de meios extrapictricos desde a poca mediterrnea;
incompatveis. Pois, o que tem a ver a interveno violenta do pintor com a impassibilidade
a progressiva transformao dessa proposta clssica em uma pintura de iconografia menos
sem pensamento, que, agora sem dissimulao possvel, inventa ou desenvolve essa marcada
retrica e de sistematizao infantil, para usar o conceito que, no laudatoriamente, usou no
linguagem que aparece desde 1917?
seu momento D Ors.2
No entanto, a pintura que Torres realizou em 1916 admite, por sua simplicidade, por sua
Porm, ainda que todas essas caractersticas, assim interpretadas, paream convergir numa
linguagem esboada e por seu planismo tmido, uma associao com o pensamento que o pintor
direo afim com a nova pintura europeia, essa interpretao omite, acredito, um aspecto
difundiu durante os trs anos seguintes.9 Mas a pintura a partir de 1917, ainda que exteriormente
essencial. O motivo principal pelo qual Torres mantm, desde o ano 1907, a fidelidade a um
seja muito diferente pintura da luz e rompa com as solues tradicionais da figurao do
despojamento de meios, a uma figurao plana, a uma cor suavizada, a um desenho anguloso
espao, feita em um exerccio de autonomia recentemente conquistada, com a qual a arte
e sem encanto ornamental esse destro que, como Klee, pintava com a mo esquerda ,
resolve seus problemas formais e expressivos. A liberdade de Torres diante da realidade no
decorrente da luta contra uma tentao a qual se resiste: a sensualidade da pintura da tradio
resulta de que a ltima se subordine a uma ordem que o artista considere mais profunda e mais
renascentista cuja condenao o artista j explicita em 1913 e nos textos de 1917 e 1919.3
verdadeira do que a primeira: a liberdade consequncia do exerccio de sua irrestrita inventiva.
Tradio com a qual esse incessantemente tentado eremita mantm uma luta, s vezes surda
Mas isso ope-se quilo em que o artista sempre acreditou.
e outras manifesta, que dura at o final dos seus dias. Essa relao de constante conflito entre
uma arte sensual e uma arte ideal, que expressa com todas as letras nos escritos barcelonenses, Isso explica por que Torres no tem teoria para a pintura que, por primeira vez, realiza em
somente compreensvel se considerarmos a outra face da concepo da arte que veremos consonncia com o clima artstico da poca. Ou, dito de um modo mais enrgico: a pintura com a
manifestar-se em Montevidu na forma da utopia magna e por definio irrealizvel de uma qual Torres se incorpora vanguarda uma pintura que no pode ser justificada consistentemente
arte que j no mais arte porque se confunde com a celebrao e com o rito. a partir de suas crenas mais fortes, pois sua concepo de arte incompatvel com o esprito de
pura inveno plstica que anima a maior parte da vanguarda.
Somente podemos explicar a resistncia de Torres, da forma como a manifesta, a tornar-se
realmente um pintor, ou seja, um artista da tradio do espao e da luz, na medida em que Se o que afastava Torres do cubismo, no ano de 1913, era que o achava extravagante10, ou seja,
a justificativa da arte no se encontra, para ele, na ideia de que a arte seja simplesmente arte. exerccio caprichoso da santa liberdade do artista; no ano de 1917, e de um modo oposto e
J a partir de um artigo de 1907 encontramos a afirmao de que, quando a arte no est simtrico, ele dir que na arte vale mais o disparate do que o academicismo. Toda extravagncia,
influenciada por um sentimento religioso, no pode ter grandeza nem ser universal, embora no
6 J.T.G., El descubrimiento de s mismo (Gerona: Mas), p. 27.
mesmo artigo possvel encontrar motivos para supor que, por essa poca, estava prximo da
7 Hechos, manuscrito indito de 1919, um dos documentos mais interessantes acerca do pensamento de Torres
religio catlica fato que Torres evita mencionar na sua autobiografia.4 Mais adiante, em seus nesse perodo. Alguns fragmentos foram publicados em Un enemic del Poble, maro, 1919: p. 1. Outros fragmentos
livros de 1913 e de 1915, essa concepo reformulada numa linguagem platonizante5 da qual foram citados em Juan Fl, Significacin de Torres Garca em J. Torres Garca, Testamento artstico (Montevidu:
Marcha, 1974).
nunca se afastar totalmente.
8 J.T.G., Lart en relaci, p. 13.
2 J.T.G., Historia de mi Vida (Montevidu: Asociacin de Arte Constructivo), 1939) p. 142 9 Torres tambm no explcito acerca do processo que o leva sua pintura do ano 1916. As frases atribudas ao
pintor em Enric Jardi, Torres Garca (Barcelona: Polgrafa, 1973) p. 82 no lhe pertencem. Formam parte de um artigo
3 Notes pp. 28, 49, 50 J.T.G, El descubrimiento de s mismo (Gerona: Mas, 1917) p. 16. J.T.G. Lart em relaci
firmado com a inicial J. (provavelmente Roma Jori) com o ttulo de Les noves idees estetiques dEn Torres Garca,
amb lhome etern i lhome que passa (Sitges: amics de Sitges, 1919) p. 6.
publicado na revista Vell i Nou, 15 de agosto de 1916. No h nenhuma indicao de que nesse texto tenham sido
4 J.T.G., La Nostra ordinacin i o nostre cam, Empori abril 1907: p. 189. transcritas palavras do pintor.
5 Notes, p. 29 J.T.G., Dilegs (Tarrasa: Mulleras, 1915) p. 42. 10 Notes, p. 41

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


39
em arte, pode ser reao, signo de vida11 e tambm ara encoratgem laparent extravagancia.12
Essa defesa da vanguarda , na verdade, uma resignao: o pintor embarca na linguagem de
sua poca, no tanto porque ela derive naturalmente de suas convices, mas porque a nica
via criativa que lhe oferecida nesse momento, via que no o limita nos caminhos j trilhados,
numa arte morta. Torres, num artigo que envia para um jornal de Montevidu em 1917, expressa
sua admirao por Barradas e ressume-se a dizer que um pintor do tempo presente.13 Essa
vontade de ser de sua poca explica sua colaborao nas publicaes de Salvat Papaseit nas quais
aparece um texto em que Torres assume com determinao o tpico dominante da vanguarda
que podemos chamar de formalista o da pintura como msica, de Apollinaire, ou o da forma
significante, de Clive Bell. Nesse texto, por meio de uma manobra argumentativa muito utilizada
na poca pelos defensores da nova arte, afirma que as obras modernas dos cubistas ou dos
futuristas, ou suas prprias, no tm por que ser chamadas de obras de pintura ou de arte, pois
Cabeza de negro, 1928
so, simplesmente, manifestaes de plasticismo entendendo como tal o tratamento da forma 81,5 x 49,8 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
e da cor em si mesmas.14 col. Museo Torres Garca

Nos dez anos seguintes, Torres para de publicar e sua pintura o nico testemunho desses anos
que no conseguiram deixar de ser um tempo de um grande debate silencioso, assim como de mais vinculada com a tradio que vai do Renascimento ao Impressionismo, parece um paradoxo
dificuldades materiais e de peregrinao por vrios pases. se entendemos que, para Torres, libertar-se, graas arte de vanguarda das exigncias que
acompanharam sua poca classicista, dava-lhe a liberdade de tentar fazer uma pintura da qual
As pinturas que conhecemos dos primeiros anos desse perodo at a reminiscncia clssica do
sempre sentiu saudades.
ano 1926 mostram-no inventando a montagem de fragmentos retangulares de ilustrao em
seus desenhos a tinta nos quais consegue unificar o mais heterogneo, inclusive imagens to Nos anos que vo da recidiva classicista de 1926 at o seu retorno ao Uruguai, a obra do artista d
fortemente perspectivadas como um piso de xadrez, em um tratamento basicamente plano e testemunho de uma tenso entre esses trs polos que so os termos em conflito que permitem
experimentando diversas formas de organizar em seus leos a simultnea variedade da imagem explicar o caso Torres. Refiro-me pintura da tradio renascentista, proposta da vanguarda
urbana. Assim, at chegar em algumas obras nas quais usa procedimentos que lembram aqueles formalista e concepo torresgarciana de uma arte que sirva para algo que seja uma espcie de
que, poucos anos antes, tinham empregado alguns futuristas ou o prprio Malevich de 1914. comunho com a ordem csmica. Torres realizou nessa encruzilhada, durante os anos de 1927,
1928 e 1929, uma pintura magnfica na qual sensvel a diversas influncias, mas, de tal modo
Mas tambm na pintura desses anos acontece algo curioso: ao mesmo tempo em que continua
assimiladas, que difcil encontrar uma filiao que v alm de um ar familiar com as experincias
sendo hspede no sabemos quo confortavelmente da vanguarda, aparecem exerccios de
da poca. E, o que mais notvel, que marca todas essas obras, apesar da sua diversidade, um
uma pintura que podemos denominar com a linguagem que o pintor usar em Montevidu para
inconfundvel selo prprio que as aproxima.
am-la e conden-la: pintura pintura. Essa pintura em que a luz, cor e matria conseguem uma
representao convincente como tal e tambm como pura pintura. Muito mais pintura pintura Quando encontra Van Doesburg em 1929 e, juntos, tramam uma ao comum contra a moda
do que aquela realizada durante toda sua histria anterior. Refiro-me a certas obras dos anos do surrealismo e pela reivindicao da plstica pura, Torres j comea a cristalizar uma sntese
de 1920: um retrato de sua mulher, seu auto-retrato e alguma natureza morta que mostram o que lhe permite reposicionar sua obra dentro da concepo de arte que, desde o incio, est
que ele chamar de garra do leo do pintor15 e que no precisa ser atiada pelo desafio de arraigada nele, mas que tem permanecido sufocada pela necessidade de sair do fechamento de
um colega desafio cuja histria est narrada na sua autobiografia quando explica sua pintura formas caducas e de atacar o problema de sua linguagem pessoal a partir das condies que a
do ano 1927 para irromper, paradoxalmente, no momento em que ele mais deveria achar essa poca impe. Mas, curiosamente, nesse mesmo momento no qual era de se esperar que ele
pintura fora de poca. manifestasse seu latente desapego em relao arte contempornea que Torres arrisca um
alinhamento formal com um grupo de pintores que representam uma das correntes de vanguarda.
Acontece que, na medida em que a incorporao vanguarda o fez depor transitoriamente
sua aspirao de uma arte alm do artstico, cessou tambm sua maior motivao para no ser No difcil conjecturar que, em meio da sua luta por existir como artista no duro ambiente
tentado pela pintura sensual, essa amada incompatvel com o voto de castidade que o artista parisiense, eram inexistentes as possibilidades de embarcar na propagao de um credo artstico
havia feito antes. Essa fcil passagem, das suas experincias vanguardistas para uma pintura oposto, j na sua raiz, do formalismo vanguardista. Por outra parte, Torres conhece apenas em
1929 as obras neoplasticistas16 as quais, por resultarem-lhe to alheias devido a sua impessoalidade
11 El descubrimiento p. 200.
geomtrica como fala em uma carta a Gorin17 e to prximas devido ao radicalismo e austeridade,
12 J.T.G., Daltra rbita. Un enemic del Poble, junho 1917: p. 2.
devem t-lo impressionado e, em certo sentido, devem ter revitalizado sua valorao da vanguarda.
13 J.T.G., Los artistas uruguayos en Europa: Rafael Barradas. El siglo (Montevideo) 24 de nov. 1917.
14 J.T.G., Plasticisme, Un enemic do Poble maio 1918: p. 1. 16 J.T.G., Historia de mi vida, p. 260.
15 J.T.G., Universalismo Constructivo (Buenos Aires: Poseidn, 1944) p. 485. 17 Carta a Jean Gorin do 14 out. 1930. Macula (Paris) 1er. Trimestre, 1977: p. 127

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


41
Embora seja fcil indicar algumas correspondncias, e outras tantas diferenas, entre as obras H um episdio significativo que mostra a distncia entre Torres e Seuphor. Refiro-me aos cortes
neoplasticistas e as de Torres desse momento, no fcil precisar em que medida ele aproveitou que Seuphor imps ao texto que o pintor publicou no primeiro nmero de Cercle et Carr20 e que
para sua pintura a experincia de Mondrian e do seu grupo. O certo que h pinturas de Torres somente foram conhecidos quando difundidos por Seuphor h poucos anos.21
muito anteriores a 1929 nas quais a organizao ortogonal est presente perceptivamente,
As amputaes que Seuphor fez consistiram na supresso de umas poucas linhas que, em alguns
embora no sejam produzidas por uma trama de retas, e sim por planos de cor ou pela
casos, tinham a ver com diferenas aparentemente triviais como, por exemplo, a eliminao de
distribuio de grafismos figurativos. Por outra parte, inegvel a radical heterogeneidade
uma referncia de Torres heterogeneidade do grupo. E, em outros casos, procuram atenuar as
que existe entre as obras construtivas de Torres mostradas na exposio Cercle et Carr de
diferenas de Torres com o enfoque neoplasticista.
1930 e as obras dos outros expositores, inclusive os que no formam parte do movimento
neoplasticista. Fato notvel quando observamos as fotografias que ainda existem das salas Em resumo, desaparecem do artigo: 1) a asseverao de que a ordem da obra pode estar oculta;
dessa exposio. 2) a afirmao de que construir no implica a ausncia de imagens (e, ainda de maneira mais
forte, que la figuration doit tre structure et la structure figuration)22; 3) a tese de que algo real,
Essa heterogeneidade indica que, nesse caso, a obra de Torres toma a dianteira em relao aos
dependendo de como percebido, passa ao plano universal; 4) o princpio de que no devemos
seus programas tericos e que, enquanto os mesmos se atm a uma situao que, de fato, tem a
partir de puras ideas [somente de idias] se no queremos fazer que nossa arte se aproxime da
ver com o enclave do artista no meio parisiense, sua pintura independente disso.
filosofia, enunciao da qual Seuphor elimina a expresso puras ideias.23
Por esse motivo, imprescindvel decifrar suas posies. Assim, enquanto o antissurrealismo foi
Entretanto, mesmo com essa tentativa de suavizar as diferenas de Torres com a ortodoxia
o estmulo inicial para a formao do grupo e, em alguma medida, Torres compartilhava dessa
neoplasticista, igualmente fica um texto no qual essas diferenas so notveis. No fim persistem
postura, esse alinhamento dissimula a maior proximidade que o artista tinha com a exaltao
ideias que Seuphor no conseguiu eliminar porque so como a ossatura do artigo, em particular
do inconsciente e com o conceito supraesttico da arte, prprios do surrealismo, em relao
a defesa que Torres faz da figurao e da intuio. Mas, fora isso, h algumas passagens que
tendncia tcnico-maquinista ou ao formalismo esttico da maioria dos integrantes de Cercle et
tm um interesse especial. Refiro-me quelas nas quais Torres faz uma distino entre metre de
Carr. To conjuntural o antissurrealismo para Torres que, quando as diferenas com Seuphor
l`ordre e crer un ordre, bem como entre filosofia e metafsica. O par de conceitos contrapostos
derrubam as esperanas que ele colocou inicialmente no recm-nascido movimento, no teve
ordenar e criar uma ordem no pode ser traduzido, como parece fazer Prat24, em termos de
dvida em assinalar, em sua conferncia na exposio que o grupo realizou em 1930, que seu
uma oposio entre ordenar mediante a utilizao de uma regra ou de uma proporo cannica,
objetivo no era o purismo plstico e sim chegar a uma sntese integrada, tambm, pelo aporte
e a inveno de uma estrutura que no resulta de nenhuma composio regrada. Trata-se da
do surrealismo, em razo do papel que ele outorga ao inconsciente.18
oposio entre uma ordem a servio da representao a paisagem que Torres coloca como
Temos que considerar que o grupo Cercle et Carr foi o resultado de uma transao complexa exemplo e uma ordem que no se sujeita a isso.
na qual tiveram de se enfrentar: as diferenas com Vam Doesburg o qual tinha vontade de
No texto, esse contraste desloca-se e passa a ser a oposio entre os que criam uma ordem
competir criando um grupo rival , as diversas formas de interpretar de modo mais restrito ou
somente a partir das ideias abstratas os conceitos puros, tempo e espao, diz Torres, usando e
mais amplo o campo da abstrao no que diz respeito eliminao ou no de toda a forma
alterando a terminologia Kantiana e os que usam a intuio. Os primeiros produzem obras sem
representativa , bem como as divergncias acerca de se essa abstrao est limitada s formas
formas figurativas, fazem plstica pura, algo que est mais prximo da filosofia; a eles Torres no
geomtricas mais o menos simples ou, como no caso de Kandinski nesses anos, no se atm em
concede o nome de artistas. Contra esses, esto aqueles que seguem a intuio, conseguem fazer
absoluto a elas.19 Em alguma medida, o artista mais flexvel, ou menos amarrado s exigncias
que a forma figurativa se integre na estrutura e, assim, realizam a sntese que fizeram todos os
estritas de um programa de abstrao e geometria, assim como o mais distante de um enfoque
povos primitivos. Sua arte da natureza da metafsica, e a eles, sim, outorga o nome de artistas.
maquinista ao qual poderiam anuir Ozenfant ou Gorin , era Torres Garca. Mas, por sua
prpria fragilidade como vanguardista fragilidade que o torna contraditrio e instvel at Como vemos, esse texto, apesar das amputaes feitas por Seuphor, define claramente a
essas posturas, que no lhe so congeniais, tambm o atingem, em alguma medida, e acaba descoberta que Torres fez nesse ano ou talvez nesses dois ltimos anos: sua Arte Construtiva
adotando-as transitoriamente. Universal. Mas tambm formula, at enigmaticamente, algo mais original. A invocao que aqui
18 J.T.G. Universalismo Constructivo pp. 237-238. necessrio lembrar que a conferncia com que Torres Garcia faz Torres das artes primitivas tem um sentido diverso da que fizeram os cubistas, expressionistas
abriu a exposio de Cercle et Carr nunca foi publicada. Nela, segundo afirma o pintor em Lo aparente y lo e surrealistas. Porque somente esse esprito de sntese permite que luvre soit vue sa totalit,
concreto, sustentava a necessidade de somar aspectos essenciais da arte que foram propostos de modo parcial por
trs correntes que dominaram a arte moderna; o cubismo, o neoplasticismo e o surrealismo. de notar que essa dans un seul ordre, dans lunit.25 Somente esse esprito, ento e isso corrige a afirmao inicial
afirmao contradiz o que pretendia o projeto de Cercle et Carr, at o ponto em que podia duvidar-se da veracidade
dessa afirmao de Torres. A pesquisa realizada no Arquivo do Museu Torres Garca, permitiu encontrar o texto da 20 J.T.G. Vouloir construire, Cercle et Carr (Pars) 15 maro 1930, pp. 3-4.
conferncia e confirmar a veracidade daquela afirmao.
21 Prat, Cercle, pp. 86-89.
19 Sobre o grupo Cercle et Carr e a decisiva participao de Torres na sua fundao e na sua famosa exposio
22 Prat, Cercle, pp. 86-89.
do ano 1930 fundamental a pesquisa de Pedro da Cruz, Torres Garcia and Cercle et Carr (Universidade de Lund,
Sucia, 1994). 23 Prat, Cercle, pp. 86-89.
Sobre a formao do grupo, as coincidncias e divergncias de seus integrantes e uma anlise penetrante do
24 Prat, Cercle, p. 151.
pensamento de muitos deles muito til a pesquisa de Marie-Aline Prat, Cercle et Carr. Peinture et avant-garde au
seuil des annes 30 (Lausanne: Lage dHomme, 1984) 25 J.T.G. Vouloir Construire.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


43
Constructivo con planos superpuestos, Amrica invertida, 1936
1932 15 x 12 cm
44,5 x 26 cm nanquim sobre papel |
leo sobre madeira | oil on wood China ink on paper
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

do texto que supunha a criao de uma ordem puramente plstica permite a verdadeira criao teosofia e ambos escreveram abundantemente, proporcionando sua pintura um fundamento
de uma ordem. O que Torres no explica por que essa sntese da estrutura e da figurao terico no qual expressam suas crenas. Mas, realmente, irrelevante que o pensamento de
muda radicalmente o sentido da arte, nem qual a relao profunda que isso tem com o sentido Torres guarde uma proximidade maior com os dois artistas mencionados no que diz respeito a
da arte para as culturas primitivas. De qualquer forma, esse silncio pode ser interpretado sem suas crenas filosficas e estticas em geral. O que importa se esses pintores expressam algo
ambiguidade a partir de seu discurso posterior. parecido vontade de colocar a arte nessa situao arcaica da que Torres sente falta, e pela
qual ele se inclui nas prticas de integrao do indivduo dentro do grupo e do grupo dentro da
Torres aspira que o ensinamento que se extrai das artes primitivas, e isso somente ser dito com natureza. Dito nesses termos parece claro que, nos escritos de Kandinsky e de Mondrian, tem
todas as letras nos escritos montevideanos, no se limite a suas lies formais, mas que incorpore a plena vigncia o suposto da modernidade que institui a autonomia da arte. Para esses artistas,
atitude que permitiu que as culturas arcaicas elaborassem essas linguagens: o sentido metafsico de o sentido metafsico ou religioso da arte realiza-se no exerccio de sua especificidade enquanto
que esto dotadas. Sentido metafsico que, para Torres, radica no sentimento de concordncia com arte, ou seja, da arte institucionalizada como tal. A proposta excntrica de Torres, entretanto,
o universo que est na origem da obra e que se expressa atravs dela. Mas esse sentido metafsico, que o sentido social da ordem e da unidade do cosmos seja celebrado como expresso social,
essa aproximao da arte religio e sabedoria, precisamente o que est nas antpodas da coletiva, atravs da arte voltada sua origem ritual.
vanguarda. Para o artista, no se trata de se apropriar do esttico das artes primitivas, e sim o
contrrio, de aportar arte do presente aquilo que ela j teve de extraesttico.
II
claro que Torres no podia desenvolver plenamente, em meio ao grupo Cercle et Carr, Torres abandona Paris no final de 1932 e tenta instalar-se em Madri. Da parte para o Uruguai
um pensamento to anmalo; no possvel vermos com claridade em um texto to breve e pouco mais de um ano mais tarde, aps grandes vacilaes. Em vrias ocasies, tinha procurado
refreado aquilo que seu prprio autor somente vai levar at as ltimas consequncias quando apoio do governo uruguaio sem obter nenhum resultado. As verses que tinha do Uruguai
retorna para o Uruguai e tenta sua grande empresa. Mesmo assim, em textos redigidos em eram contraditrias e os contatos com diplomatas ou personalidades de seu pas nunca foram
Paris durante os anos 1931 e 1932 podemos ver mais explicitamente a atitude que mal estimulantes.27 Mas sua chegada a Montevidu foi comemorada pela imprensa, e foi constitudo,
possvel entrever nesse momento.26 em torno dele, um grupo de escritores e artistas.28 O que ele vinha fazer em Montevidu? Quais
eram suas ideias e projetos?
Uma objeo pode ser feita ao que foi dito at aqui em relao heterogeneidade de Torres a
27 Sobre suas relaes com o Uruguai antes de seu regresso pode ser lido o relato que o pintor faz em Historia,
respeito das correntes da arte contempornea. Refiro-me ao fato de que muitos outros artistas, pp. 270-273.
e, em particular, os dois pintores mais influentes do nosso sculo Mondrian e Kandinsky , os Sobre seus pedidos de apoio, nunca ouvidos pelo governo uruguaio, podem ser lidas as cartas de Torres a J.E. Rod
publicadas em Joaqun Torres Garca. Bibliografa (Montevidu: Biblioteca Nacional, 1974) (Essa bibliografia, com
quais coincidiram em expor junto a Torres com o grupo Cercle et Carr, tambm tiveram um numerosos e enormes erros, praticamente impossvel de ser usada). Existe uma correspondncia (no arquivo de
Joan Marca, Barcelona), de 1928 a 1930, dirigida a Jos M. de Sucre, o qual, em algum momento, faz contatos
pensamento de tipo metafsico ou religioso e atriburam arte um sentido de acordo com suas
com funcionrios da diplomacia a favor de Torres. Essa correspondncia documenta o pouco apoio que, nesse
convices. A principio, os dois artistas que acabo de mencionar estiveram vinculados com a sentido, encontra o pintor em Paris, no somente por parte dos diplomatas uruguaios, mas tambm de algumas
personalidades da cultura como Figari e Supervielle.
26 Trata-se de dois textos manuscritos, com ilustraes, dos quais dispomos de edies facsimilares. O primeiro, de 28 Pouco depois de Torres chegar a Montevidu, publicado um manifesto que exalta sua figura, firmado por
1931, Pre Soleil (Montevidu: Fundao Torres Garca, 1974). O outro, de 1932, Raison et Nature (Montevidu, um nmero significativo de artistas e escritores conhecidos. (Folha solta, arquivo Ruth Bernheim, Montevidu).
n. ed., n.f., seguramente 1954). Esse ltimo, em verso espanhola, foi incorporado por Torres no seu Universalismo, Em Estructura (pginas iniciais s/n) aparece uma lista de integrantes da Asociacin de Arte Constructivo que
pp. 569-571. patrocinam a publicao do livro, na qual tambm encontramos notveis personalidades.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


45
desenhos | drawings Universalismo Formas entrelazadas con fondo
Constructivo 31 e 30, 1943 rojo, 1937
22 x 16 cm cada | each 107 x 84 cm
nanquim sobre papel | tmpera sobre carto |
China ink on paper tempera on cardboard
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

Sabemos que desde 1917 at a configurao de sua Arte Construtiva, Torres, homem de teorias, no experientes em olhar, a simples conferncia das datas indica que o mais caracterstico da Arte
publicou nem um texto terico: seu ingresso na arte de vanguarda tinha o deixado sem doutrina. Construtiva est presente em desenhos e madeiras e um pouco menos claramente em alguns
Seu extenso e indito Hechos, em verdade, no prope uma nica doutrina: debate-se entre quadros de 1928 e at de 1927. Mas, o mais interessante no aquilo que a vanguarda podia
posturas diferentes e documenta o mais desgarrado e complexo testemunho de suas contradies. oferecer a Torres, e sim o que as contradies e os problemas do artista levaram-no a tomar dela.

Sua prtica na pintura, nessa dcada, em vez de ser o exerccio de uma teoria sem contradies, Na Arte Construtiva, no ocorre uma sntese de escolas, mas uma sntese dos grandes grupos de
o exerccio das contradies de uma teoria impossvel. Mas significa tambm o modo de contrrios entre os quais Torres sempre se debateu: a pintura da luz, a espontaneidade instintiva
super-las em uma sntese que , ao mesmo tempo, sntese de sua pintura e de seu pensamento e sensorial, a realidade visual, por uma parte e, a geometria, a estrutura, a razo, por outra.
que, reconciliado, pode voltar a expressar-se. Essa sntese ocorre nos anos 1929-30 e ser Embora esses dois blocos no se enfrentem de maneira to definida, visto que, por exemplo, a
definida pelo pintor como sntese de trs movimentos de vanguarda: cubismo, neoplasticismo razo ou a geometria, sempre representaram para Torres algo diverso da cincia ou da geometria
e surrealismo. terica e incluram algo de seus contrrios.

Mas essa definio somente verdadeira num sentido alegrico. A sntese real foi obtida num Esses dois conjuntos de opostos, para coincidir, precisaram libertar-se na sua produo pictrica
processo de anos de pintura que dialoga com seus problemas mais do que com os alheios. Nesse sem que o pintor os reprimisse de forma doutrinria, como havia feito anteriormente. Torres
processo, primeiro aquieta-se a multiplicidade dinmica de sua pintura dos anos 1917 a 1919 e teve de conseguir, na linguagem visual, uma fuso da razo que se expressa na ordem e na
realiza paisagens dominadas por planos de cor e um ordenamento ortogonal (em Nova Iorque, geometria, com o instintivo e o inconsciente; e outra fuso entre os valores formais e a figurao.
1921; em Livorno, 1924 e em Villefranche, 1925). Como parte desse processo, realiza, a partir E, ainda uma mais original, a fuso entre a tradio da pintura como msica tonal apreendida
de 1924 e, em particular, em 1928, experincias dentro do ensino do cubismo, as ltimas das na transposio da luz real, por uma parte, e a estrutura que corresponde razo abstrata, por
quais so praticamente construtivas. Processo, enfim, que inclui certo expressionismo de grande outra. E, se para as anteriores conjunes, as artes primitivas e das grandes culturas arcaicas
qualidade pictrica, com traos primitivos ou demticos que tm uma relao mais complexa proporcionavam-lhe a prova de uma realizao histrica, para essa ltima fuso no tinha
com a Arte Construtiva, e que so, na verdade, exerccios que convergem a ela. modelo possvel.
A referncia que faz Torres aos trs movimentos que teria relacionado, tem uma explicao
Poderamos supor, dado o grande peso que parece ter o exemplo das artes primitivas nessa
trivial, embora, talvez, verdadeira: pintor de uma trajetria excntrica procura ser admitido como
conciliao de contrrios, que esse o exemplo que sugere a Torres seu achado construtivo.
filho legtimo da vanguarda e quer que suas obras, as quais se destacam quando as vemos
Acredito que tal enfoque inverte os fatores.29 Torres no desconhecia, em 1920, as artes
fotografadas ao lado das obras dos outros expositores, nos documentos que subsistem da
arcaicas nem as primitivas, assim como no desconhecia o cubismo em 1913. Mas, somente a
mostra de Cercle et Carr, sejam assimiladas a partir das linguagens j existentes.
partir da deciso que o introduz na vanguarda, e dos exerccios em liberdade que essa deciso
Obviamente Torres aprendeu muito da arte de vanguarda, embora muito pouco ainda que seja significa, ele descobre nessas artes sua complexa unidade de aspectos cognitivos e pulsionais,
comum achar o contrrio de neoplasticismo, que, mais do que uma linguagem afim, representa abstratos e referenciais.
uma confirmao e uma reduo ao absurdo de algumas das suas intenes. Apenas a comparao
29 Esse papel determinante da arte primitiva parece inferir-se do tratamento que Margit Rowell d para essa
das obras suficiente para provar isso e, para os crticos e pesquisadores em artes visuais no questo no catlogo da exposio realizada na Hayward Gallery, Londres, 1985.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


47
Igualmente temos outros elementos de juzo. J depois de dois meses e meio de chegar ao
Uruguai, o artista diz, numa carta a Guillermo de Torre31, que acredita que poder no apenas
montar um centro ativo de arte bem orientado, mas, alm disso, realizar obra monumental, que
minha grande iluso. Mas, claro que uma formulao como essa est longe ainda de poder ser
interpretada com todo o sentido que vai ganhar com a sua luta nos anos seguintes. Um sentido
que somente aparece com toda clareza quando ele mesmo compreende o carter utpico da
sua empresa e sua amargura d-nos a medida da f que tinha depositado nela. Somente ento
devemos reconhecer, sem dvida, que quando afirma que sua concepo permite construir
todo um mundo: uma arte popular, na qual, o maior e elevado, o mais universal, seja dito numa
linguagem mais simples e, por isso, mais prpria32, no est usando uma figura retrica. A ideia
de que possvel, na Amrica, acabar com a orientao da arte nos ltimos sculos, parece-lhe
uma empresa factvel. O que tenta fazer no uma escola entre outras, e sim seguir o nico
caminho que pode seguir a arte para no andar como a arte moderna deriva, dentro da
Nueva Escuela de Arte, 1946
103 x 83 x 5 cm maior desorientao.33 Enfim, acredita que se trata de um projeto realizvel porque no temos
nanquim sobre papel |
China ink on paper uma forte tradio prpria, somos abastecidos culturalmente a partir de fora e essa fraqueza a
col. Museo Torres Garca fora que pode permitir-nos comear de zero, voltar s razes religiosas da arte, realizar uma arte
monumental, como fez a cultura egpcia frente ao deserto ou retornar geometria da pr-histria.

Em poucas palavras: somente entendendo o Torres dos anos de 1920 entenderemos como lhe Essas ideias j esto formuladas nitidamente nos escritos de 1934 e de 1935: o mapa ao contrrio,
foi til a arte primitiva. Torres quem explica a arte primitiva e no a arte primitiva que explica com o sul para cima34 no para Torres um efeito pedaggico ou publicitrio, e sim a convico
Torres. E isso no uma simples boutade uma vez que, ao aproximar-se da arte primitiva a de que no novo continente possvel uma inverso radical: uma arte metafsica, annima,
partir de seus problemas, Torres chegou mais objetiva e profundamente nela do que a prpria monumental, popular, da qual a sua obra seria o primeiro exemplo.
vanguarda, que teve dessa arte uma viso artstica e formalista.
Mas, curiosamente, no essa a nica tonalidade. Com um senso da oportunidade e da medida
Esse ponto de chegada e de conciliao, esse achado que poderamos pensar que a soluo que a imagem estereotipada da intransigncia de Torres tende a tornar inverossmil , ao mesmo
do pensamento e do estilo do pintor, deve sofrer, ainda, uma transformao e um ordlio. Porque tempo em que, em Estructura, formula sua utopia em seu sentido mais ambicioso. O artista
a radicao do artista em Montevidu muda os dados do problema. E mudam, em relao a seu parece consciente de que tambm deve atualizar um meio que conhece muito bem, apenas no
pensamento, a sua ao no meio e na pintura. nvel da epiderme, mas que no viveu, por dentro, a pesquisa da arte de vanguarda. Estructura,
ainda que dedicado a Mondrian, toma uma extrema distncia da arte contempornea35 mas no
A transformao fundamental de seu pensamento radica no novo sentido que adquire sua
esse o tom que indicam outros documentos.
concepo de uma arte de natureza extraesttica. At sua etapa montevideana, isso poderia ser
entendido, ainda que em Torres tivesse outro sentido, como um enunciado compatvel com a Vale a pena examinar a revista Crculo y Cuadrado com o intuito de ver, em outra de suas facetas,
aceitao moderna da autonomia e a especificidade da arte, como resulta em Kandinsky, Mondrian o discurso de Torres nesses primeiros anos do seu retorno. Essa publicao, com igual logotipo
e em tantos outros. Ou, em todo caso, poderia ser entendido como uma nostalgia por aquilo que que Cercle et Carr, apresentada como segunda poca em relao primeira. Nela, pode nos
foi perdido para sempre, nostalgia cuja expresso somente serve para que a arte do presente emule desconcertar que seu tom no responda claramente nem ao contedo nem ao clima apostlico
as conquistas que aquela outra arte obteve a partir de uma situao irrecupervel. A situao na que a empresa utpica deveria convocar, tom esse que est, no entanto, nas suas conferncias.
qual a arte estava integrada a outras prticas e no era uma instituio independente.30 Inclusive falta esse tom no artigo de Torres que apresenta no primeiro nmero da revista, no qual,
embora indique que a teoria no foi bem formulada na sua conferncia da exposio do grupo
Em Montevidu, o artista assume atitude tal que essa interpretao razovel acaba por esbarrar
em Paris, ele reitera a ideia de uma sntese do cubismo, do neoplasticismo e do surrealismo, que
com um projeto no razovel, mas nem por isso menos frtil. A sua tese de arte com significado
j Estructura, um ano antes, tinha justificado somente pela necessidade de seguir a evoluo, de
celebratrio, ritual, de identificao com a ordem universal, d o sentido mais forte, o de um
trabalhar dentro das linguagens que a poca nos proporciona. Amrica, e seu mapa invertido,
projeto de recuperao, no Uruguai e na Amrica Latina, da situao arcaica da arte.
volta a ser mencionada, mas lembra que, mesmo que tenha havido uma tradio autctone no
Os escritos de Torres nos primeiros quatro anos de sua volta ao Uruguai dizem muito, embora passado, no presente h uma realidade que no pode resultar-nos indiferente, assim como no
no o suficiente, acerca dessa nova nfase. Sem dvida que abundam em seu primeiro livro
31 Mario H. Gradowczyk, Joaqun Torres Garca (Buenos Aires: Gaglianone, 1985) pp. 58-60.
montevideano, Estructura, as referncias a esse sentido csmico, religioso da arte, mas seria 32 Estructura, p. 129.
possvel interpret-los ainda como uma fraqueza, como pura nostalgia do irrecupervel. 33 Estructura, p. 161.
34 Universalismo, p. 250.
30 Peter Brger, Theory of the Avant-Garde (Minneapolis: Minnesota UP, 1984) utilizou, num sentido tcnico, o
termo instituio arte para referir-se a essa institucionalizao da arte autnoma, caracterstica da modernidade. 35 Estructura, pp. 43-47.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


49
podemos nos desvincular da Europa. significativo, de qualquer modo, que, nesse primeiro Com essa mudana, Torres volta a optar contra uma das suas metades. Contra a metade que o
nmero, Torres fale dos tecidos pr-colombianos, vistos em uma exposio, considerando-os leva a declarar, nada menos que, em 1936, em plena defesa exclusiva da Arte Construtiva, que
apenas do ponto de vista plstico e associando-os aos aportes da arte contempornea devemos sentir sempre saudades dessa flor esquisita que a pintura;37 a metade que reconhece,
precisamente aqui ocorre uma das trs ou quatro referncias a Klee que Torres faz em todos os com todas as letras, nos dois ltimos anos da sua vida, quando afirma ser racialmente um pintor
seus escritos com apenas uma moderada observao crtica s correntes puramente abstratas, realista e ser, antes de mais nada, pintor.38
e sem referncia ao sentido extraesttico dessas obras.
Para ser possvel calcular a importncia dessa reduo do pictrico na Arte Construtiva
A publicao, ao longo de seus primeiros sete nmeros, com textos de Hlion, de Gorin, de montevideana que no pode ser percebida em seu verdadeiro significado se ignorarmos o valor
Mondrian, de Van Doesburg, de Vantongerloo, mostram que o discurso de Torres est puxado e o sentido da pictoricidade nos construtivos de trinta devemos insistir que quando cristaliza
por foras opostas. Sem dvida que seu interesse em no cortar as pontes com a arte europeia sua concepo de uma Arte Construtiva, subsiste essa qualidade da cor que tem por trs de toda
leva-o a manter uma atitude cuidadosa com as correntes e com os artistas com quem ele esteve a histria da transposio pictrica da luz. Essa liberao que ele mesmo chama de a garra de
vinculado e aos quais envia sua revista. leo do pintor39, que ilumina sua arte especialmente nos anos anteriores ao construtivismo,
continua vivendo com igual felicidade em muitos dos quadros dos anos seguintes. E essa
Por outra parte, o meio, inclusive seu entorno mais prximo, exige algo diferente de seu projeto conquista de uma arte quase abstrata que conseguiu roubar a pintura da luz com certo peculiar
maximalista. Efetivamente, a obra realizada pelos discpulos de Torres durante os primeiros trs encanto, mais notvel quando a tcnica precisamente a tcnica da ltima, a das pequenas
ou quatro anos, segundo documentado na ilustrao da revista, mantm-se dentro de uma pinceladas que do lugar a inmeras passagens e contrastes. A estrutura, que sempre uma
linguagem plana que corresponde s orientaes do mestre. Mas aqueles que se afastam em extraordinariamente ativa luta de foras em um equilbrio que parece estar sendo conquistado
algo da linguagem de Torres fazem-no em direes que tm algum parentesco com as correntes em cada momento por essa ao40, est integrada tambm por um dinamismo equivalente da
de vanguarda, como ocorre com uma pintura de seu filho Augusto que tem reminiscncias de cor, por um ativo acorde que resulta de uma mirade de transies e tons superpostos.
Klee, ou uma de A. Kohler que est claramente inspirada no cubismo. E notvel a abundncia
de obras absolutamente no figurativas as quais mostram que, o que o meio est em condies E para dissolver alguns equvocos, ainda indispensvel apontar que essa pictoricidade, e no
de absorver, muito mais o que poderamos chamar de ideologia formalista padro, prpria o grafismo dos signos esquemticos, a verdadeira ancoragem que a Arte Construtiva mantm
de certas correntes contemporneas, do que o complexo e desmesurado pensamento do mestre. com o mundo da, para Torres, pequena tradio renascentista e, portanto, com a linguagem
da realidade visual. Os signos esquemticos no so mais do que uma aluso abstrata, conceitual,
O artista sofre seus prprios puxes. E esse duplo discurso sintoma disso. Sem dvida que seus que em Historia de mi Vida so descritos, inexatamente, como uma forma de relao com a
vnculos com a arte europeia so um capital de prestgio que no pde deixar de ser importante realidade, mas sobre os quais outros textos confirmam o que a anlise de sua pintura mostra
para ele e que, inclusive, interessa para o sucesso de sua empresa latino-americana, visto que claramente: so signos que indicam uma inteno de vnculo com o cosmos, mas em nada
seu lugar entre os grandes da vanguarda legitima sua autoridade na parquia. Mas, alm disso, vinculados com a viso real da natureza nem com as linguagens que tentam transcrev-la. Esses
est, sem dvida, sua saudade por aquele mbito em ebulio que era a vanguarda europeia signos, inclusive, no significam nem configuram um discurso, como pode pretender a tentativa
dos anos vinte, saudade de seus anos em Paris que expressa com todas as letras logo depois de ingnua de decodific-los41, mas, na sua totalidade, apontam ao cosmos, dizem simplesmente
chegar a Montevidu. 36
que essa pintura busca ligar-se ao universo e dizem-no de um modo tambm puramente visual
ao entrelaar-se e perder-se na estrutura total.
Mas a sua pintura montevideana manifesta algumas transformaes, at tnues, que refletem
o compromisso de Torres com sua nova empresa. Nos primeiros anos, sua obra pictrica paga o No entanto, a realidade visual, no o universo, aludida pelo tratamento tonal de seus quadros.
preo de ser, em alguma medida, substituda pela docncia e pela predicao. Mas, sobretudo, Como Torres j havia compreendido em 1919, vai mencionar novamente no seu artigo de Cercle
na Arte Construtiva que pratica nesses anos, percebe-se, talvez da maneira mais convincente, a et Carr em 1930 e repetir de outro modo em 1947, h uma forma de perceber a realidade, de
dimenso da aposta de Torres, visto que possvel medir aquilo que esteve disposto a sacrificar captar relaes visuais suscitadas pelo mundo real que, sem ter a ver com a figurao, descobre
por ela no terreno das coisas que mais apreciava. no mundo uma tonalidade especial que o artista transpe na sua obra.42 Ideia que no se atreve

A sntese construtiva, segundo vimos, significou em 1930 a reconciliao de muitas foras 37 Universalismo, p. 485, 491.

encontradas entre as quais podemos escolher duas como sendo as que melhor resumem o 38 J.T.G. La Recuperacin del objeto, Revista da Facultad de Humanidades y Ciencias, julho 1952, pp. 88, 230.

conjunto de suas contradies: seu sentido clssico, estrutural, abstrato, e seu sentido realista. 39 Ver nota 15.

Essa sntese , provavelmente, a que outorga um dos traos mais prprios, e tambm mais sutis, na 40 O dinamismo da estrutura de Torres provm da sucesso e da variao das medies que impedem que a
proporo urea seja isolada perceptivamente. A isso soma-se o tremor cursivo das linhas estruturais e dos grafismos
sua pintura desses anos, e to sutis que geralmente a crtica no os aponta com suficiente nfase. inscritos ou superpostos que terminam entrelaados com aquelas e tornam-se tambm estruturais. Esse dinamismo
do equilbrio exatamente o contrrio do que foi afirmado em alguma ocasio, atribuindo a Torres o fato de ser
Refiro-me pictoricidade de suas obras construtivas, que supe um vnculo no quebrado com precursor da arte cintica por uma simples associao verbal com o termo molinete, usado por algum discpulo
a tradio da pintura da luz. Esse trao, embora no desaparea na sua pintura montevideana, mas jamais pelo mestre para referir-se a um modo mecnico de medir com o compasso ureo.
tende a ser desatendido em benefcio dos aspectos estruturais. 41 Gradowczyk, pp. 49-57, tenta uma leitura dos smbolos como a que criticamos.
42 El descubrimiento, p.182. Vouloir construire e JTG Lo aparente y lo concreto en el arte, fasc. II (Montevideo:
36 Historia, p. 270. Asoc. de Arte Constructivo, 1947) p.7.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


51
desenhos | drawings
Universalismo Constructivo, 1943
22 x 16 cm cada | each
nanquim sobre papel |
China ink on paper
col. Museo Torres Garca

a utilizar em 1935 para salvar uma contradio aparente, num momento em que ele adota uma produzir uma imagem de vulto, ainda que sem dar jamais a profundidade de um espao
atitude radical contra a pintura da luz. De fato, ainda que no se resigne a cortar os laos com atmosfrico. Efeitos desse tipo so encontrados em algumas pinturas de 1930, que parecem
a realidade e afirme que o artista deve sempre partir dela, imediatamente diz, como antes j representar pictoricamente mscaras de madeira. Nesse momento, por outra parte, abundam as
dissera Juan Gris, que necessrio partir da geometria e no da forma real. Mas, se conhecemos obras de Torres que ocupam um lugar intermedirio entre a escultura e a pintura, e consistem
bem o pensamento do pintor podemos dissolver a contradio: devemos partir da geometria em madeiras pintadas e pregadas sobre uma tbua, tambm pintada.
quando se trata da forma do objeto em relao figurao; mas devemos partir da realidade
quando se pretende dar obra sentido certo indefinvel que prprio da realidade visual. Poderamos supor com certo humor que, no caso dessas mscaras, o pintor que se esconde dentro
do construtivista aproveita a oportunidade para pintar um quadro de algo natural de forma que,
Em Montevidu, essa sntese entre estrutura e pictoricidade parece no ser j o objetivo por meio do truque de representar uma das suas madeiras coloridas, esconda tal infrao.
primordial. Embora a diferena a respeito das obras anteriores por vezes sutil e no fcil
descrever analiticamente essa atenuao, uma prova conclusiva dessa diferena que qualquer Mas, na realidade, no caso dos sombreados do perodo montevideano acontece precisamente
conhecedor mediano de Torres, olhando um de seus quadros construtivos, pode decidir com o contrrio. Se as mscaras dos anos de 1930 tm a qualidade pictrica, que foi mencionada
uma alta probabilidade de acerto, considerando apenas o tratamento dado cor, se anterior anteriormente, j os blocos sombreados dos quais desaparecem os sinais esquemticos,
ou posterior a seu retorno ao Uruguai. mas que voltaro no Monumento Csmico quando forem verdadeiros blocos de pedra so
geralmente monocromticos representando a mxima austeridade da Arte Construtiva.
As pesquisas desses primeiros anos no seu pas apontam, sobretudo, para os aspectos estruturais
e, em particular, para a variao desse procedimento tpico do construtivo que a interseo de Transformado, assim, em representao de um monumento ltico, o quadro usa, paradoxalmente,
ortogonais. Aparecem, ento, estruturas com forte peso de diagonais, cujas formas dominantes um efeito tradicional da pintura representativa para operar a reduo extrema a uma mera
so tringulos, bem como figuras humanas que constituem a forma principal dentro da qual estrutura e, ao mesmo tempo, manter uma referncia com a realidade. Pois, sob a representao,
produzida a quadrcula colorida. H tambm formas curvas, as quais so responsveis pelo h o que poderamos chamar de uma referncia alegrica s aspiraes profundas de Torres:
ritmo dominante. Surgem formas isoladas que ocupam diversos lugares da tela sem um sistema produzir uma arte monumental, ritual, annima.
ortogonal que as contenham, coisas que j tinha feito em Paris, mas que, em alguns exemplos
Esses traos de seus construtivos montevideanos so, tambm, responsveis por um equvoco
montevideanos, em lugar de serem formas elementares de objetos cotidianos, so signos
grave. Como crticos e colecionadores muitas vezes tiveram uma inclinao por preferir as obras
fortemente expressivos que tm algo das artes primitivas, mas tambm da arte surrealista de
do pintor dos seus ltimos anos europeus, pela seduo que lhes outorgam essas qualidades
maior inventiva plstica e mais afastado do dcalque du rve.
pictricas, o perodo montevideano tende a ser visto como um desenvolvimento epignico,
Uma novidade sintomtica que aparece j em 1935 o uso de um sombreado que transforma cujo interesse est limitado a sua influncia sobre a parquia e, no melhor dos casos, considerado
as quadrculas geradas pela interseo ortogonal, em blocos tridimensionais. No uma novidade uma aclimatao exitosa da vanguarda europeia no mbito latino-americano. E, embora possa
que as obras construtivas de Torres apresentam alguns efeitos tradicionais da pintura para compartilhar minha preferncia pelas obras parisienses, no acredito que disso possa ser inferida

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


53
a tese anterior. Como tenho repetido, opino o contrrio. Precisamente essa perda de alguns primitiva que um ritual, coisa sagrada;45 2) artigo de Torres, escrito alguns meses antes do
dos traos sedutores de sua pintura vai direo de retomar, na sua forma mais radical, o Manifiesto, intitulado Aqu, en Montevideo no qual lamenta a resistncia que o meio impe
projeto de uma arte supraesttica, sem nenhuma concesso a seu alter ego que muitas vezes ao Movimento Construtivista e termina afirmando estar disposto a ter a pacincia que tm
teve tentaes realistas, pictricas ou vanguardistas. Tentaes, todas, que do seu ponto de os navegantes e os exploradores para no cessar o labor;46 3) O fato de ser anunciado em
vista so cabeas diversas de uma hidra: a arte concebida em termos de criao autnoma e setembro do mesmo ano, em Crculo y Cuadrado, o comeo na AAC, do estudo de cultura
auto-suficiente, esse inimigo no pequeno que est representando nada menos que a tendncia amerndia, formulando, assim, de modo mais radical e explcito o que chamamos de projeto
dominante de toda a histria moderna e que o triunfador indiscutvel do ltimo sculo. utpico: uma prdica, no com o propsito de formar mais uma escola, e sim de dar a devida
orientao, que seria a que unificaria toda a arte de Amrica;47 4) Nesse mesmo ano que
termina a realizao de sua nica obra monumental construtiva, o primeiro exemplo de uma
III implantao no entorno cidado de um projeto de uma arte que emule com a das altas culturas.
No ano de 1938, produzida uma crise que, sem exagerar, poderamos chamar de enigmtica.
Monumento que devia ser visto por Torres como o comeo de uma nova poca. Embora
Ao menos deveria s-lo para quem, diante dos documentos que restaram, tenta uma reconstruo
seja verdade que, ainda que se trate de uma obra de dimenses mdicas, as dificuldades
que contemple todos. Se esse enigma no foi desvendado a ningum, porque ningum se
para realiz-lo devem ter dado a medida das possibilidades reais de uma arte monumental
preocupou muito em reunir os dados do problema.
promovida a partir da pura vontade individual.
H, em primeiro lugar, um Manifiesto N 2, com o subttulo de Constructivo 100 por ciento, no
Mas, talvez, o mais raro seja que o estudo da cultura amerndia, que j se anunciava em Crculo
qual, apesar do nome, o artista anuncia que cessa suas conferncias e fala sobre o movimento
y Cuadrado um pouco antes, e que o Manifiesto N 2 proclamou como tarefa imediata da AAC,
construtivista que declara morto.43 Entretanto, o mesmo manifesto a proclamao definitiva de
deu lugar, no ano seguinte, a uma publicao Metafsica de la Prehistoria Indoamericana. Nela,
sua concepo de arte no ritmo csmico. Ele diz, como doutrina que foi, como se fosse coisa
o programa mximo torna-se, inclusive, mais concreto, e at o autor permite-se sugerir mais
do passado, algo que, em todo caso, quem quiser, poder tomar como norma para sua vida e
alm de suas frmulas usuais acerca da razo, da ordem csmica, da estrutura e do sentido
sua arte. Ao mesmo tempo, anuncia que a Asociacin de Arte Constructivo, em lugar de ser
supraesttico da arte o que poderamos chamar de ferramentas: da maior importncia
sede de um movimento, passa a ser um centro de estudos da ideia construtiva, preferentemente,
criar uma ideologia, com seus mitos, smbolos e lendas, e com todo seu aparato construtivo ou
na cultura amerndia. J no se trata de agrupar os adeptos, e o artista diz que renuncia a
filosfico e com todo o arranque humano que pode emprestar-lhe uma f.48
formar proslitos. Por outra parte, ao longo desse manifesto, Torres aproveita para reiterar,
enfaticamente, que seu construtivismo incompatvel com qualquer alinhamento partidrio, Observe-se que no prlogo de seu folheto sobre a arte amerndia Torres indica que sua pesquisa,
porque as lutas de baixo, da realidade imediata, so-lhe (relativamente) alheias.44 ao confirmar sua doutrina, oferecia um firme apoio na realidade.49 Vrios anos depois,
confessa que se ele ministrou um curso sobre tal arte foi porque podia justificar nossa Arte
Esse texto traz diversos problemas. Para comear, o carter autocontraditrio de um manifesto
Construtiva.50 Com isso, no pode haver dvida de que o interesse que tem Torres em voltar-se
que difunde do modo mais extremista, como anuncia seu prprio subttulo, precisamente
para as culturas pr-colombianas radica em que, desse modo, obtm um antecedente que torna
aquilo que ele diz que no promover mais. Em segundo lugar, a persistncia da atividade da
mais persuasiva sua proposta de Arte Construtiva como salvao da arte americana.
Asociacin de Arte Constructivo que, declara, deixar de ser um grupo de proslitos para ser
apenas um grupo de interessados em certas pesquisas tericas e criativas. Isso implicaria aceitar O mais confortvel, diante disso tudo, seria considerar que o desnimo de Torres um episdio
que, anteriormente, a Associao estava constituda por um grupo de proslitos ou de pessoas fugaz e que, tanto imediatamente antes quanto depois de seu Manifiesto N 2, sua atitude
que Torres pretendia que o fossem. Entretanto, o estudo que fizemos de Crculo y Cuadrado at a mesma, ou, at, mais radical do que normalmente. No entanto, os documentos posteriores
o ano de 1938 est muito longe de indicar uma formulao doutrinria nos termos radicais desse impossibilitam essa simplificao. Em dezembro de 1939, um Manifiesto N 3 volta sobre o tema
manifesto, sequer uma produo pictrica ou grfica de seus membros que reflita rigorosamente do fracasso de sua proposta e analisa as limitaes de um meio que acredita estar por cima das
o cnone construtivo. Certamente, essa produo muito mais livre e menos discipular do que pesquisas de vanguarda quando no passou seriamente por elas e que, por seu atraso, requer de
aquela que posteriormente encontraremos no Taller a partir de 1943. um ensino elementar.51 Inclusive chega a sustentar, usando uma palavra que na sua boca resulta
escandalosa, que o meio requer de uma academia que ensine a tcnica, tcnica imitativa, para
Tambm so peas difceis de encaixar no puzzle [quebra-cabea] porque indicam a vontade
da partir em qualquer direo. Num artigo publicado nesse mesmo perodo, e no recolhido
de continuar com discurso, agrupamento e doutrina: 1) a publicao da La tradicin del
no Universalismo Construtivo, repete o mesmo conceito ao afirmar que, nesse meio, no pode
Hombre Abstracto que aparece quase ao mesmo tempo que o Manifiesto N 2, e que tambm
um manifesto radical das bases extraestticas do Construtivismo segundo o exemplo de arte 45 J.T.G. La tradicin del hombre abstracto. (Montevidu: Asoc. de Arte Constructivo, 1938) sp.p. (p. 43).
46 J.T.G. Aqu en Montevideo, Crculo y Cuadrado, maro 1938
43 J.T.G. Manifiesto N 2 (Mont. A.A.C., 1938).
47 Ampliacin de estudios, Crculo y Cuadrado, maro 1938.
44 Seu apolitismo destacado por Torres muitas vezes. E no possvel duvidar de certo substrato conservador
48 J.T.G. Metafsica de la prehistoria indoamericana (Montevideo: Asociacin de Arte Constructivo, 1939) p. 46.
na sua concepo de mundo. No entanto, em algumas circunstncias o artista aparece associado a movimentos
ou personagens que, no mnimo, tm um algo de revolucionrio, como o caso de seu vnculo com Salvat Papaseit. 49 J.T.G. Metafsica, p. 3.
Em Montevidu, podemos mencionar sua colaborao com a revista AIAPE, expresso de um movimento de
50 Lo aparente, fasc. V, p. 59.
intelectuais antifascistas, em que somente motivos de solidariedade poltica explicam sua colaborao uma vez que
escreve sobre Siqueiros, cuja pintura no o agradava nem um pouco. 51 J.T.G. Manifiesto N 3. (Montevidu, Asoc. de Arte Constructivo, 1939).

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


55
propor-se nada melhor do que um bom ensino acadmico.52 E, ainda no ano seguinte, em
sua extensa 500a Conferencia53, volta a mencionar sua decepo e as caractersticas do meio
contra o qual precisou lutar que ele caracteriza como ideologicamente amorfo incapaz de fixar
nada mas propondo, ento, em lugar da academia de pintura imitativa, a Pintura Construtiva
diferenciada da Arte Construtiva sensu strictu.

Acredito que a nica maneira de ordenar todos esses fragmentos num desenho coerente ,
por trs das palavras, distinguir as reaes ocasionais das verdadeiras decises. Em primeiro
lugar, aparece claro, que Torres aspirava, nos quatro primeiros anos posteriores a seu retorno,
criar um movimento que fosse o ponto de partida de sua empresa magna: agrupar um
conjunto de artistas que iniciassem uma transformao da arte na Amrica, no sentido de
que a prpria arte mudasse de natureza, grupo com o qual, inclusive, teramos nos colocado
na vanguarda de toda a arte existente no globo, emulando assim a das mais altas culturas
antigas.54 Poucas vezes, fora de seus escritos da decepo, como poderamos cham-los,
Constructivo (caixa | box), s.d | n.d,
ele expressou-se to claramente, nem reconheceu, como nesse momento, ter estado quase 36,5 x 25 x 10 cm
madeira gravada | engraved wood
acreditando num milagre.55 Isso tem uma explicao, pois seu projeto, necessariamente,
col. Museo Torres Garca
ficou durante esses anos atenuado ou [des]desenhado pelas inevitveis concesses e por
propsitos alternativos, como mostra o tom de Crculo y Cuadrado. Somente ao d-lo por
perdido pde mostr-lo sem precaues. Por sua parte, a proposta da Arte Construtiva como a soluo para a arte americana, com os
mesmos fundamentos e a mesma certeza que antes, continua manifestando-se nos escritos dos
Mas aquela expectativa, que diminui no ano de 1938, no deixar nunca de estar presente anos seguintes como uma necessidade de livrar-se do que lhe foi emprestado para conseguir um
ainda que como um sonho. Seus estudos sobre a arte pr-colombiana so, como j vimos, uma vazio a partir do qual nascer.59
tentativa de argumentao persuasiva, elaborada ad hoc e com certa pressa, ao ponto que um
conhecimento mais cuidadoso do tema leva o artista, alguns anos depois, a reconhecer como A Pintura Construtiva, tal como aparece caracterizada nos textos anexos da 500 Conferencia60,
decadente a cultura inca que anteriormente tinha exaltado.56 Alm disso, o reconhecimento plana, ou seja, no joga com efeitos ilusrios de terceira dimenso; sua cor nada tem a ver com
das limitaes do entorno, que fica expresso mediante esse insulto encoberto que significa a modulao da luz real e somente h o que tradicionalmente chamado de tom local. Dessa
prescrever um ensino acadmico como sendo a opo mais adequada para o meio artstico, maneira, o mestre deixou a Arte Construtiva cannica reservada para a arte mural; para a pintura
ganha certa moderao na 500 Conferencia de fins do ano de 1940 com a proposta de uma de cavalete, dispe de uma indeterminada gama de variantes que somente excluem a pintura da luz
Pintura Construtiva, que nada tem a ver com a pintura imitativa, tampouco com a melhor real o do efeito ilusrio de profundidade. Essa amplitude permite-lhe pintar paisagens com base nas
tradio da mesma, e com a qual prossegue pesquisas das quais existem exemplos anteriores a velhas anotaes, fazer os curiosos exerccios de deformao topolgica dos retratos medidos com
seu retorno ao Uruguai. a proporo urea, ou pinturas prximas s classicamente construtivas. Um pouco depois far com
que seus discpulos estudem variantes no uso da cor (uso exclusivo de cores primrias usadas sem
Mas, nesse momento, essa proposta, que j antes tinha esboado numa conferncia de meados modulao) ou, inclusive, usar a perspectiva como sistema abstrato no qual coexistem a tcnica
de 1939 com o nome de pintura contrarrealista57, adquire outro sentido. , na verdade, uma geomtrica da transposio projetiva e a cor plana e sem claro-escuros, com o objetivo de eliminar o
transao aparente na qual procura, com astcia de estrategista, recuar, mas sem entregar efeito ilusrio de espao real (mas que no pde evitar a criao de um certo espao onrico).
absolutamente nada do seu motim. A derrota e a resignao so, ento, relacionadas ao contedo
mximo da utopia, mas, em essncia, o discurso seguir imutvel. Numa carta datada dez dias A pintura da luz foi, assim, excluda por Torres do seu discurso, mas essa questo no deixa de
depois daquela conferncia nmero quinhentos, cujo tom era de desnimo e at de irritao, inquiet-lo. Numa conferncia de 1940, contempornea dos textos nos quais emerge a proposta
Torres diz-se satisfeito com o que tem avanado: e se no vai ser aquele alto ideal universalista, da Pintura Construtiva, ele fala maravilhas dos grandes pintores da tradio renascentista e,
ser, ao menos, a Pintura Construtiva, ou, com a mesma base, na contemporaneidade e no tema em particular, de Rembrandt, Velzquez e Czanne, reconhecendo que tambm nelas h
nico: Montevidu, sculo XX. 58 construo.61 E, num artigo do ltimo nmero triplo de Crculo y Cuadrado, de 1943, reconhece
no haver sentido jamais a pintura sem geometria nem a arte abstrata ou construtiva sem a
52 J.T.G. La pintura en 1939: regreso a la academia. Marcha, 30 dic. 1939.
sensibilidade de pintor.62 No deve ter sido to a contragosto que Torres tenha admitido ensinar
53 J.T.G. 500 Conferencia (Montevidu, Asoc. de Arte Constructivo, 1940).
pintura imitativa e inserir na sua escola a academia com a qual ameaara naquele momento.
54 J.T.G. Manifiesto N 3. (Montevidu, Asoc. de Arte Constructivo, 1939).
55 J.T.G. Manifiesto N 3. 59 Universalismo, p. 886.
56 Lo aparente, fasc. III p. 25. 60 J.T.G. 500 Conferencia (Montevidu: Asoc. de Arte Constructivo, 1940) p. 34.
57 Universalismo, p. 761-768. 61 Universalismo, pp. 821-828.
58 Carta a Ernesto Pinto do 22 de nov. 1940 (Arquivo Ruth Bernheim, Montevidu). 62 Pintura y Arte Constructivo, Crculo y Cuadrado dic. 1943 p. 2

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


57
exemplares da revista | issues of the
magazine Removedor, 1943 1949
40 x 29 cm cada | each
impresso sobre papel | paper printing
col. Museo Torres Garca

J no final de 1940, Torres anunciava que a Asociacin de Arte Constructivo ficava, a partir Lidas depois de mais de quarenta anos impossvel deixar de perceber a subjetividade e a
desse momento, reduzida ao papel de uma sociedade de amigos para sustentar um ateli para injustia de muitas opinies que so indcio da atitude eclesistica do Taller, mas tambm aparece
o ensino individual de pintura;63 no ano de 1943, encontramos referncias precisas sobre o uma irreverncia juvenil que deve haver introduzido um tom diferente no clima provinciano
Taller Torres Garca ainda que, em geral, se acredite que sua fundao formal ocorre em 1944. da cidade, e que, sem dvida, foi imensamente saudvel. Um exemplo, entre outros, dessas
Mas, margem desse detalhe, certo que, entre 1943 e 1945, se produz a incorporao mudanas de foco, a pouca importncia atribuda a Barradas.64 Do mesmo modo, no se
de vrios jovens entre os quais estaro os mais valiosos discpulos de Torres. Nesses anos, economizam juzos negativos, ironia ou desprezo para muitos daqueles que colaboraram com
por outra parte, Torres realiza, com ajuda de seus discpulos, os murais do Hospital Saint Torres na primeira poca. Esse tom adolescente, incapaz da menor concesso, e eventualmente
Bois, sua nica grande obra mural construtiva, e comea a publicao da revista Removedor, injusto, explica que o mestre tenha procurado no aparecer como responsvel do mesmo: uma
publicao do Taller. advertncia no N 3 reiterada, a pedido de Torres, no N 5 informa que ele no intervm em
absoluto na redao da revista.65
A formao do Taller, acredito, o efeito final (e resolutrio) da crise iniciada cinco anos antes e
que envolve um par de paradoxos. Uma vez que surgiu o ateli da resignao do mestre ante uma interessante, por outra parte, o testemunho que proporciona Removedor a respeito da
realidade que no suporta utopias, esse grupo de jovens inexperientes transformou-se, na escala produo do ateli, ainda que sua ilustrao se limite, na maior parte dos nmeros, a uma figura
reduzida que a realidade era capaz de admitir, em algo parecido com aquele movimento de na sua primeira pgina. Nessa pgina, e em toda a coleo, somente h um desenho natural, no
artistas religiosos, operrios de uma arte annima, que Torres havia sonhado impulsionar na sua N 666, e na maioria dos restantes nmeros, desenhos ou gravuras construtivos no sentido mais
terra. E ainda que para aqueles que cumpriram esse papel, a Arte Construtiva fosse a consigna, restrito do termo. Entretanto, no N 14, que um nmero excepcionalmente ilustrado, de treze
a iniciao e o talism; de qualquer forma, muitos deles, interessaram-se, primordialmente, pela quadros reproduzidos, sete so pinturas do natural e seis, Pinturas Construtivas, sem que figure
pintura imitativa. nenhum exemplo de Arte Construtiva no sentido cannico.67

interessante percorrer as pginas de Removedor e compar-las com as de Crculo y Cuadrado Algumas fotografias publicadas no N 16, as quais mostram as salas da exposio N 35 do
para ver seu contraste. Como sabemos, Crculo y Cuadrado, que corresponde, em quase todos seus ateli no ano 1946, tambm podem dar uma ideia da forma em que estavam representadas
nmeros, ao perodo que podemos chamar utpico, muito mais moderado do que o discurso as diversas linhas de trabalho previstas pelo mestre.68 Por esse documento parece claro que
de Torres em suas conferncias, e as obras que ilustram essa revista j vimos que tm um ar de prevalece a Pintura Construtiva, seguida pela pintura natural e escassos exemplos de Arte
modernidade aberta a varias influncias. Removedor, que aparece quando a utopia esvaiu, adota o
ar intransigente e contestatrio de quem integra um grupo de iniciados. Pertencer ao Taller de dois 64 Removedor, maro 1945.
65 Removedor. Montevidu, maro 1945, junho 1945.
jovens escritores acrescenta revista um maior vis polmico que manifesto desde os primeiros
66 Removedor. Julho-agosto 1945.
nmeros nas respostas s crticas que suscitaram os murais do Hospital Saint Bois.
67 Removedor. Agosto-setembro-outubro, 1946
63 500 Conferencia, pp. 40-41. 68 Removedor. Janeiro-fevereiro, 1947.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


59
Houve na Amrica Latina, desde cedo, a conscincia da situao problemtica da cultura do
continente. Uma das respostas a esse problema, reiterada muitas vezes, foi a exaltao do
prprio continente sob a forma do criollismo (crioulismo) ou do indigenismo. No outro extremo
Borges deve ser o mais exagerado e conspcuo defensor da tese , a resposta consistiu na defesa
de nossa situao excntrica e colonial como um privilgio que nos permite aceder ao repertrio
completo da cultura universal, a qual podemos importar e da qual podemos nos apropriar o
quanto quisermos, sem as limitaes das culturas nacionais europeias, amarradas a sua prpria,
e estreita, tradio.

somente a partir de uma posio profundamente inatual, na contramo da modernidade,


negando a concepo da arte como um domnio autnomo ou seja, negando essa lenta
conquista burguesa que triunfa absolutamente no sculo XX que algum poderia rejeitar, na
mesma medida, um americanismo crioulista ou indigenista e um americanismo cosmopolita, em
nome de um sentido coletivo e religioso da arte a partir do qual dar outro rumo cultura de
desenho | drawing n 301, s.d | n.d
20,1 x 26 cm todo um continente.
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca
A absurda f de Torres na sua utopia responde, no entanto, percepo aguda da situao da
cultura latino-americana e da debilidade das propostas usuais. Por outra parte, encontrou no
Construtiva propriamente dita. Tudo isso ratifica aquilo que Torres dir na recuperao do objeto Uruguai uma situao peculiar que, alm das dificuldades para uma criao genuna de toda
referindo-se ao partido que tomaram seus discpulos: venceu a pintura. 69
Assim, no um cultura dependente, soma traos prprios que a tornam, tambm, atpica na Amrica Latina.
disparate supor que no apenas venceu entre os discpulos, mas que o prprio Torres voltou a Era o caso, e ainda , de uma sociedade de aluvio, imbuda de certo bom senso, curto de
ser seduzido por essa arte, ao menos no sentido de tentar uma nova sntese que incorpore algo imaginao e inimigo de toda desmesura, convencida de sua superioridade, europeizada em raa
dela, como a sntese que ele pratica nesses seus ltimos anos. e cultura, em meio de um continente atrasado e mestio. Uma economia agropecuria baseada
em produtos que no passado concorreram otimamente no mercado internacional, sustentou
E nesses ltimos anos que Torres reconhece ser, antes de tudo, pintor; ser racialmente um
uma poltica social relativamente progressista que, na primeira metade do sculo, desenvolveu
pintor realista. Esse pintor realista que, como mostram as anotaes conservadas na coleo de
uma importante classe mdia urbana e gerou uma mobilidade social pouco comum.
sua famlia, nunca deixou de se alimentar com a realidade visual.70 Tenta, ento, recuperar uma
forma normal, no distorcida, e de insuflar um hlito de realidade numa pintura que no concede Esse pequeno welfare state resistente a todo excesso. No campo cultural, resistiu aos excessos
nada imitao, mas que Torres acredita que, de alguma maneira inefvel, por causa do sentido da vanguarda at o ponto que, de todos os pases latino-americanos, um dos que sofre menos
de realidade do artista, permanece amarrada ao mundo visual. Um sentido ante o qual cedem, e mais tarde as influncias vanguardistas.
inclusive, as regras que, no momento de pintar, devem ser esquecidas.71
tentador atribuir essa resistncia inovao e influncia do pensamento de Carlos Vaz Ferreira,
Torres Garca termina sua vida tentando, novamente, a reconciliao de suas duas metades.
o mais importante filsofo uruguaio. No entanto, isso seria injusto porque certamente no foi
E acreditando, mais uma vez, t-lo conseguido.
Vaz quem deu esse tom ao pensamento nacional; sua atitude tanto quanto a da sociedade em
seu conjunto foi, em alguma medida, produto de condies comuns. Mas, o certo que Vaz,
IV ltimo sobrevivente da gerao de 900, dois anos mais velho que Torres e que sobreviveu a ele
Nestas pginas tentei examinar as teorias de Torres e da sua arte dando especial ateno aos por uma dcada, insistiu em denunciar o que ele chamava de paralogismos de falsa oposio,
aspectos que ultrapassam o campo da criao pictrica. Com um duplo objetivo: em primeiro lugar, ou seja, aqueles modos de argumentao pelos quais se rejeita uma doutrina ou uma opinio de
mostrar em que medida esses quinze anos de combate e produo em seu pas proporcionam maneira excludente, sem considerar a possibilidade de que seja compatvel com a concepo que
critrios indispensveis para reler a sua histria anterior, em lugar de ser uma simples repetio defendemos. No terreno da arte, Vaz Ferreira desculpa a tendncia dos artistas de exclurem tudo
da mesma; e, em segundo lugar, com o propsito de compreender a dialtica que uma empresa que no prximo da sua prpria orientao, mas se ope a que os crticos e o pblico receptor
utpica manteve com a realidade, e que no deixou de ser essencial na cultura uruguaia e latino- tenham tal atitude afirmando que eles devem evitar que os artistas contagiem essa intolerncia.72
americana. sobre esse segundo aspecto que quero fazer algumas ltimas reflexes. As escolas artsticas novas, argumenta Vaz, podem ser admitidas, mas no em lugar de nada,
e sim alm de tudo e entendendo que devem ser capazes de proporcionar beleza.73 Ante tal
69 La recuperacin, p. 88. Em Lo aparente, fasc. V. p. 61, Torres diz: o pastor queria fazer subir o rebanho e este
o obrigou a descender para a plancie. E em tal plancie permanecemos muitos anos.
72 Carlos Vaz Ferreira, Algunas causas que tienden a disminuir artificialmente el goce esttico em Algunas
70 Segundo observou D. B. Goodall em J. Torres Garca Chronology and Catalogue (Austin: U. of Texas, 1974) p. conferencias sobre temas cientficos, artsticos y sociales 1ra. Serie, Obras XI (Montevidu: Homenagem da Cmara
50-51. Ver La recuperacin, pp. 88 e 230. de Representantes da Repblica O. do Uruguai, 1957) 264.
71 La recuperacin, pp. 211-212. 73 Carlos Vaz Ferreira, Lgica viva, Obras IV (Montevidu: Homenagem da C. de R. da R. O. do U., 1957) 51.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


61
desenhos | drawings
Universalismo Constructivo, 1943
22 x 16 cm cada | each
nanquim sobre papel |
China ink on paper
col. Museo Torres Garca

atitude no estranho que o ensinamento de Torres Garca resultasse-lhe odioso e, mesmo Acredito que, em alguma medida, pode ajudar a entender a utopia de Torres, tentar imaginar
no dispondo de nenhum texto que registre suas opinies, h um anedotrio fidedigno que esse encontro de heterogneos. O encontro desse mundo indelvel com a concepo da arte
documenta a irritao que provocava em Vaz o discurso de Torres e o pouco interesse que lhe como metafsica e como ritual, o qual Torres incubou durante anos e que emergiu parcialmente
suscitava sua pintura. nas vsperas de seu regresso ao Uruguai.

Torres Garca, ao contrrio, aludiu inequivocadamente Vaz Ferreira no seu curioso romance La Juan Carlos Onetti narrou que, pouco depois de chegar ao Uruguai, Torres argumentava, para
ciudad sin nombre. Na trama, um personagem parabeniza o narrador um alter ego de Torres justificar sua deciso de ficar, que, precisamente, a falta de uma tradio indgena favorecia seu
Garca por ser to afirmativo; outro personagem intervm, ento, para definir o narrador como projeto.75 Podemos imaginar as razes que o levaram a sustentar isso: essa carncia de uma
o oposto do nosso filsofo mximo.74 cultura indgena genuna (pela escassa presena indgena que ocupava seu territrio) o libertava
de lutar contra o indigenismo cultural, realizado como um saqueio, temtico ou formal, das
Certo que a figura de Vaz Ferreira pode ser usada de forma emblemtica. Sem deixar de culturas indgenas, to em voga em outros pases, e permitia-lhe trabalhar num meio no qual
reconhecer suas extraordinrias virtudes de pensador original no contexto da Amrica Latina, o que indgena poderia ser projetado em um plano de abstrao que permitisse assimil-lo
lcito mencionar seu pensamento como um indicador adequado da mentalidade morigerada de a quaisquer outras culturas arcaicas. Como vimos, seu recurso privilegiando a cultura incaica,
um meio que se ufanou por t-lo como mestre e que foi to impermevel quanto ele em relao que ocupa um breve perodo de sua prdica e que anos depois criticar, ocorre no momento
vanguarda em geral, e a Torres em particular. em que sente que seu projeto irrealizvel, de modo que apela tradio indgena como um
instrumento de persuaso coadjuvante.76
Aps a riqueza criativa dos escritores de 900, de incidncia em todo o mbito da lngua
espanhola, houve um retrocesso, na dcada dos anos trinta, para uma mediania cheia de 75 Juan Carlos Onetti, Infidencias sobre Torres Garca, Mundo Hispnico, maio, 1975: p. 12.
autocomplacncia. A pintura que no Uruguai praticamente seguiu, o caminho de muitos outros 76 A influncia da arte pr-colombiana sobre Torres Garca teve, geralmente, uma leitura errada, somente pode
pases latino-americanos, no refletiu, no seu momento, as correntes de vanguarda, mas, se entender como uma poltica vivel para recuperar os sentidos de uma arte arraigada na mais antiga tradio.
A arte amerndia, como todas as artes primitivas e das grandes culturas arcaicas, interessam-lhe por formar parte do
quando chegou Torres, muitos pintores cultuavam certas formas apagadas e domesticadas, paradigma de uma arte com um sentido extraesttico e no amarrado representao imitativa. O significativo no
que possam ser descobertos na obra de Torres alguns poucos exemplos nos quais seja possvel apontar uma muito
que tambm aconteceram na Europa como uma forma de digesto burguesa da vanguarda.
duvidosa influncia formal da arte pr-colombiana, mas que esses casos sejam to excepcionais e to hipotticos
No entanto, a pintura uruguaia teve um curioso enclave europeu formado por trs artistas que em algum que props uma utopia primitivista para a arte americana. Por outra parte, sobre a invocao puramente
suasria da arte amerndia, pode-se ver o texto j indicado na nota 50. Uma questo diferente a das consequncias
incidiram naquele mundo de forma significativa. Excluindo Figari, que um caso particular, positivas que possa haver tido a interpretao da arte e das ideias de Torres Garca como exemplo de apego
tanto Barradas quanto Torres conseguiram ser artistas considerveis, e at essenciais, na arte tradio amerndia. Acredito que essa concepo tergiversa, em certa medida, s ideias e obra de Torres, ocorre
precisamente porque na sua obra nunca h emprstimos nem imitao; os pintores que viram nele um artista que
europeia antes de regressar. Barradas morre pouco tempo depois de seu retorno. A Torres recuperava a velha tradio americana enfrentaram a necessidade de conseguir esse arraigo sem cair em nenhum
compete sacudir a parquia. dos caminhos batidos de um indigenismo arqueolgico ou folclrico. Tambm nesse, como em outros muitos casos
da histria da arte, um mal-entendido, que seria repreensvel e considerado um erro se fosse cometido por um
crtico ou por um historiador, quando so os artistas que incorrem nele pode ser ponto de partida de uma inflexo
74 Joaqun Torres Garca, La ciudad sin nombre (Montevidu, Asociacin de Arte Constructivo, 1941) S.p. importante e at decisiva na produo artstica.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


63
Podemos nos perguntar se a utopia construtiva deixou algo mais do que a arte do mestre, no
fim das contas realizvel sem ela como fica demonstrado no esplndido perodo que vive a sua
pintura nos anos imediatamente anteriores e posteriores a 1930. Perguntar-nos se, alm da crtica
falta de autenticidade e dependncia de muitas manifestaes da cultura latino-americana
crtica que muitos outros fizeram antes e depois a prdica dos anos montevideanos de Torres
deixou alguma marca profunda. Acredito que h bons motivos para responder afirmativamente.
Para comear, empreender essa empresa foi a prova prtica de que Torres no estava repetindo
um tpico puramente doutrinrio, um mero achado literrio. Porque, no fim das contas, as
simples formulaes que o mestre faz poderiam ser compartilhadas por qualquer reacionrio
nostlgico da, por exemplo, annima arte medieval, como aconteceu no sculo XIX com alguns
romnticos; para esses, a nostalgia no impedia de afianar, terica e praticamente, a crescente
autonomia da arte.

Somente a partir das quinhentas conferncias em seis anos podia ficar claro que a atitude de
Torres no era um gesto, e sim uma f pela qual estava disposto a pagar um alto preo. O preo de
deixar de ser um reconhecido pintor nacional que regressava da Europa com prestgio e vnculos
importantes, para transformar-se num personagem discutvel, s vezes rejeitado e outras, objeto
de zombaria. E somente por sua presso infatigvel sobre o meio conseguiu mudar a percepo
de sua pintura, inclusive incorporando-a ao imaginrio coletivo de Montevidu.

Por outra parte, a crtica negativa que significou sua utopia era mais aguda e profunda que o
tratamento usual da questo da cultura latino-americana. Seus no continuam sendo vlidos;
o no ao folclorismo e ao indigenismo, porque em vez de criar uma linguagem, escolhem um
tema; o no ao cosmopolitismo porque a importao de todos os bens no igual produo e
porque o problema no estar borgeanamente abertos a tudo, o que uma vantagem, mas ter
a fora para fazer com isso algo prprio.

Embora a cultura feita a partir de zero, retornando s razes da histria, seja um sonho, no
assim se entendida como compreenso profunda e no repetio plagiadora; se entendida
como a exigncia de refazer o caminho que leva aos resultados e de rejeitar a imitao sempre
irrisria dos traos mais externos de uma linguagem ou de um pensamento. E algo ainda mais
importante: em meio febre vanguardista essa riqueza da arte que foi gerada e consumida
aos montes nas primeiras trs ou quatro dcadas do sculo Torres pde, solitariamente e a
partir de dentro, transmitir a conscincia da situao sem sada para a qual estava dedicada essa
esplndida festa final.

E, no fim das contas, a utopia justifica-se por sua capacidade de gerar, se no toda uma cultura
ritual do norte a sul do continente, um conjunto de jovens humildes, ingnuos e fervorosos
como poucos, entre os quais havia alguns de grande talento, que trabalharam religiosamente,
preservados de todo esnobismo e solitariamente conscientes de alguns dos males endmicos da
arte e, no geral, da cultura latino-americana. Numa sociedade sem uma velha tradio artstica e
sem obras representativas da longa histria da pintura, a prdica de Torres, sua obra e seu ateli,
proporcionaram o melhor substituto possvel dessa tradio e desse museu que no temos.

Torres Garca em (e de) Montevidu Juan Fl


Joaqun Torres Garca a arte como lugar da utopia e do mito
Maria Lcia Bastos Kern

A atividade criativa do homem se situa como um dos meios de controle do sentido, e por
consequncia uma das condies de sua liberdade.

Philippe Sers

Tinha que ordenar esse mundo que, agora, parecia um caos.

Torres Garca

O artista moderno, ao aspirar a revolucionar os sentidos de arte e de mundo, enfrenta a necessidade


de criao da obra autnoma, independente da literatura e das representaes naturalistas, com
objetivo de elaborar novas linguagens formais e meios expressivos. Consciente de seu papel como
agente social e de sua liberdade, ele faz experimentaes e vivencia um processo conflituoso
e solitrio, para transgredir o convencional, criar formas que julga puras e seus princpios, para
submet-los sociedade como portadores de verdade e de contedo universal. Nesse contexto, a
obra concebida como conhecimento e testemunho das etapas de pesquisa, juntamente com os
textos explicativos, que evidenciam os questionamentos, as reflexes e as experincias vivenciadas
pelos artistas que investem em novos projetos com propsitos ticos. Ao acreditarem que a arte
tem a potencialidade de transformar o mundo moderno, to conturbado por crises permanentes,
os artistas planejam o futuro e, atravs disso, buscam repor a ordem.

O Construtivismo de Torres Garca integra-se nessa projeo utpica motivada por uma
personalidade inquieta e idealista, inconformada com o materialismo e com a ausncia de
espiritualidade. Sua nova prtica artstica tem incio na ocasio em que em Paris (1926-32),
aps longos perodos de pesquisas e de indagaes. As suas obras e textos reflexivos revelam
o percurso exploratrio efetuado para construo de uma arte programada para se tornar
acontecimento e mecanismo de interveno social.

As experimentaes so efetuadas em desenhos, pinturas, objetos tridimensionais e pequenos


livros, nos quais ele expressa, por meio de pictografias, suas reflexes a respeito do prprio
processo de criao. Essas atividades so concomitantes e iniciadas durante a sua estadia em
Barcelona (1892-1920), apesar de a historiografia ter enfatizado que o contato, em Paris, com
Theo Van Doesburg (1928) e Piet Mondrian (1929) foi motivador s mudanas de sua linguagem.
Esses artistas so importantes para o amadurecimento de suas pesquisas, ainda que no seja
possvel ignorar o seu processo anterior de elaborao prtica e de formulao de conceitos.

Algumas ideias norteadoras do Construtivismo so concebidas antes das mudanas de sua obra e da
criao, em 1917, dos brinquedos para a indstria1. Esses objetos tridimensionais so construdos por
formas sintticas, em madeira policromada, enquanto os desenhos e as pinturas revelam a utilizao

1 Os brinquedos evidenciam a convico de que a arte no deve continuar divorciada da vida. Em 1913, Torres
Garca cria, em Sarri, uma Escola de Decorao com esse objetivo.
Apesar da conotao ideolgica e de fins ticos, a sua pintura realizada aps uma srie de estudos,
sendo sempre acompanhada pela publicao de textos reflexivos e por trabalhos decorativos e
grficos para revistas e cartazes. A pluralidade de atividades, o recorrente questionamento relativo
s suas prticas e arte moderna, bem como a insatisfao com a poltica catal possibilitam a
Torres Garca dar um novo rumo a sua obra e ao processo de pesquisa.6

A cidade o fascina e proporciona novas percepes a respeito das noes de espao e tempo.
Torres Garca sensvel aos signos modernos, velocidade e ao fluxo incessante das mudanas
em Barcelona7 e, depois, em Nova Iorque (1920-22) e Paris (1926-32). A publicidade, a
arquitetura, a multido, os luminosos, os meios de transporte, o relgio compem as pinturas
e os desenhos, cujas formas, de colorido intenso, so fragmentadas, sobrepostas e dispostas
num movimento simultneo. Elas so, muitas vezes, articuladas por retculas que compem a
estrutura geomtrica, pela introduo de palavras e nmeros, em caixa alta, que se integram ao
livro | book El descubrimiento de s mismo, 1917 cenrio urbano, e identificam as cidades e os bairros, como se pode observar em New York City
12 x 15 x 2 cm
livro | book (1920)8. As formas geomtricas e planas esto mais presentes, como Escena de calle de Barcelona
col. Museo Torres Garca
(1917), ou as amplas perspectivas que destacam as grandes avenidas e seus arranha-cus. uma
pintura de ritmos livres, porm j com domnio de vertical e horizontal, signos que auxiliam na
de conceitos, tais como estrutura e plasticidade, oriundos da concepo de autonomia da arte, da ordenao e na elaborao da linguagem plstica9. Essas pinturas, ao celebrarem o moderno,
forma e da cor como valores prprios (Notes dArt, 1913). A pintura comea a se transformar a partir revelam o afastamento temporrio do primitivo e a preocupao do artista com a sntese formal
de 1916, quando acentua o desenho geomtrico e configura o espao, reduzindo-o s figuras e aos e a prtica de conceitos importantes para o andamento do processo criativo, que so divulgados
planos em movimentos, sugeridos pelo dinamismo da vida moderna na cidade. em publicaes (1907-1922)10.

Essas mudanas se produzem depois de um perodo em que Torres Garca se vincula ao programa Na Europa, Torres Garca d continuidade s experincias formais em diferentes suportes e
nacionalista de Eugenio DOrs, o Novecentismo (1906), porm com um projeto esttico prprio, categorias, inclusive nos brinquedos, sem abandonar, contudo, a temtica da cidade. Ele intensifica
o Mediterranismo2,direcionado ao resgate das razes culturais greco-romanas da Catalunha. os estudos relativos s artes primitivas, ao identificar nelas a soluo para estancar a decadncia
Ele executa grandes pinturas murais para o palcio governamental e retoma recursos artesanais da arte moderna e a sua carncia espiritual. A criao da nova linguagem materializa-se,
e tcnicas de afresco em desuso, que passam a ser utilizados para representaes de alegorias inicialmente, nos objetos tridimensionais e, posteriormente, na pintura. Em paralelo, elabora
de carter universal, porm com intenes de conexo com a cultura e a paisagem locais3. pequenos livros (1928), cujo texto no cursivo complementado por pictografias, construdas
Nesse momento, a sua pintura expressa, ainda, as singularidades dos costumes e das atividades por formas sintticas como nas pinturas.
econmicas, cujas formas sintticas de cores intensas transcendem a realidade e so dotadas de
certos arcasmos originados pelas pesquisas efetuadas nos afrescos da antiguidade e do quatrocento Os livros constituem-se como pequenos objetos escritos mo e desenhados, em que as capas
florentino. A admirao pela obra de Puvis de Chavannes tambm o estimula sntese formal e se compem por formas geomtricas e/ou por colagens, sendo a brochura, em certas ocasies,
simplicidade primitiva, mas sem deixar de consagrar os valores intemporais clssicos e a ordem em costurada com cordo rstico, deixando visvel o seu processo artesanal e primitivo, que remete
oposio desordem, que acredita reinar nas artes e na civilizao modernas . A retrica presente
4 aos momentos que antecedem a descoberta da imprensa e sua resistncia produo mecnica.
nos murais oficiais evidencia o exemplo de um passado idealizado para a nova Catalunha e a
A relao entre texto e imagem constante, quando sua obra se afasta da representao e da
convico de que o artista um homem superior que percebe o mundo com maior clareza5.
narrativa e ele introduz formas geomtricas e smbolos, estabelecendo relaes internas entre as
2 O Mediterranismo e o Novecentismo inserem-se em um movimento nacionalista, liderado pelas elites polticas partes, na busca de efeitos de conjunto e de inveno de sintaxe. Torres Garca considera o smbolo
e intelectuais, que formulam programas de construo da cultura nacional e de modernizao da Catalunha, em
oposio poltica centralizadora do Estado espanhol e perda de parte de suas colnias. O repdio poltico estende-se
6 No livro El descubrimiento de s mismo (1917), Torres Garca apresenta um discurso a respeito da modernidade e
a outros segmentos aps a Semana Trgica(1909), quando a populao se revolta contra a manuteno da guerra
do individualismo em arte, que denota o abandono do ideal nacionalista e a reviso de suas ideias e prticas artsticas,
no Marrocos e as perdas humanas, sendo grande parte do contingente de militares recrutados em Barcelona. Essa
motivando-o a declarar a necessidade de esquecer o passado para ir felicidade em direo ao desconhecido (...).
convulso estimula a coeso social em prol da autonomia. KERN, M.L. As invenes da paisagem na modernidade.
O presente nosso, para poder fazer coisas dignas de virtude. O futuro a promessa de algo desconhecido que
In: BULHES, M.A.; KERN, M.L. Paisagem Desdobramentos e Perspectivas Contemporneas. Porto Alegre:UFRGS,
seria belo descobrir.
2010. p.125-6.
7 H dois passos daqui uma rua; um formigueiro de gente que se cruza em direo oposta e se perde em mil
3 Para o artista, conviria (...) por em marcha a formao de uma arte superior, bem nossa, desligada da influncia
ruas, que se unem com outras mil. A nossa cidade (...) com o seu porto. Agora, acabo de descobri-la, como bela.
estrangeira (...) mas plena do esprito que perdura em nossa raa, e plena de luz clida do nosso mar e nossas
montanhas. Notes sobre Art, 1913. 8 Em Nova Iorque, Torres Garca se deslumbra: Que vida! Que movimento! Tudo mecnico, ordenado, limpo(...)!
Esta a civilizao (...). Oh, que velha e triste a Europa! Historia de mi vida. (1939) Barcelona: Paids, 1990. p. 151.
4 O movimento em prol da valorizao da arte do Mediterrneo emerge tambm na Frana e na Itlia, sendo
em parte motivado pela oposio s artes nrdicas europeias e s suas concepes pejorativas face s outras 9 TORRES GARCA, J. Historia de mi vida. Opus Cit., p.151.
modalidades de expresso.
10 La nostra ordinacin el nostre cam (1907); Notes sobre art (1913); Dialegs (1914); Un ensayo de clasicismo
5 TORRES GARCA, J.La nostra ordinacin (1907). (1916) e vrios artigos em peridicos.

Joaqun Torres Garca a arte como lugar da utopia e do mito Maria Lcia Bastos Kern
69
manuscrito | manuscript
Raison et nature, 1932
14,7 x 21,5 cm
nanquim sobre papel |
China ink on paper
col. Museo Torres Garca

manuscrito | manuscript
manuscrito | manuscript C'ava, 1928 Raison et nature, 1932
16 x 20,7 cm 19,3 x 25,1 cm
nanquim sobre papel | nanquim sobre papel |
China ink on paper China ink on paper
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

como uma ideia grfica que constitui a linguagem, na qual ler e ver se conectam numa mesma crenas, que paralelamente s invenes de novas linguagens formais, os estimulam a expressar a
obra. Em Ce que je sais et ce que je fais par moi-mme (1930), ele declara: As palavras so um espiritualidade. Conscientes do papel a ser exercido, artistas como Torres Garca, praticam discursos
convencionalismo que ns inventamos para nos comunicar. As letras do alfabeto e o desenho em que misturam experincias estticas com questes espirituais e ticas. Ao afastarem-se do
tambm (...). Todo mundo pode se exprimir (...) por esse meio grfico (...) uma forma de grafismo naturalismo, identificado como positivista, eles elaboram verdadeiras gramticas de signos e
geomtrico. Ao realizar a primeira pintura construtiva, ele percebe que teria que ordenar (aquelas princpios de utilizao das linhas, das cores, da luz e dos sons, que permitem a produo de uma
ideias grficas), deveria compreender o que havia feito, deveria estudar sua prpria obra (...).11 semntica visual, num momento em que a lingustica exerce tambm grande colaborao.

Os livros e as obras assumem o papel de testemunhos das experincias em curso, das indagaes, dos Alguns artistas adotam a noo de estrutura da teoria da Gestalt, que a conceitua como a
avanos e dos problemas vivenciados pelo artista, de seus conceitos e suas percepes de mundo. prpria forma de organizao de elementos, os quais s adquirem significados enquanto partes
do todo ordenado. Se at o sculo XX ela era oculta na obra, nesse momento passa para a
No clima de crise europeia do ps 1 Guerra Mundial, das vanguardas e do prprio homem, em que
superfcie, de modo aparente, e estabelece a unidade na conjuno da diversidade. Segundo
predomina o esprito de regenerao e de construo, a forma geomtrica representa o sentido de
Philippe Sers, a proposta de unidade para estabelecer a ordem revela a liberdade que os artistas
ordem/estabilidade e, ao mesmo tempo, , segundo a viso de Torres Garca, expresso metafsica.
dispem para fazerem intervenes coletivas, direcionadas ao devir.14
Ele, ao negar a representao ilusionista, especula outra realidade, tendo como objetivo descobrir o
caminho para um mundo superior, de ordem espiritual. No entanto, no abandona completamente Na obra de Torres Garca, a unidade e a ordem so formalizadas pela estrutura, contra a
a figurao, como propuseram os artistas abstratos e construtivistas. Ele acredita que a abstrao representao fenomnica da realidade, sendo esta efetuada, em geral, pela regra de ouro, para
corresponde ideia de alguma coisa e que a soluo se encontra no figurado graficamente ou possibilitar o maior controle da subjetividade. A estrutura ortogonal (1930) construda formando
no nome escrito da coisa, ou uma imagem esquemtica, o menos aparentemente real possvel: nichos geomtricos, nos quais insere smbolos de origem arcaica, que so classificados, segundo
tal como um signo.12 Para Torres Garca, o essencial a estrutura ortogonal, que termina com a sua concepo mstica do universo. Em Raison et Nature (1932), ele os ordena em trs planos
hierarquia figura/fundo em prol da construo geomtrica e da ordem. Assim, as suas imagens intelectual, moral e fsico representados respectivamente pelo tringulo, corao e peixe
preservam o referencial e constituem-se como smbolos, permeados por convices msticas e que, a seu ver, constituem o cosmos e se relacionam entre si. Esses smbolos so recorrentes e,
ticas, presentes tambm nos textos e nos conceitos de arte.
muitas vezes, dispostos nas pinturas de baixo para cima, conectados pela escada e pela flecha,
A preocupao espiritual no um caso isolado, mas relativamente comum entre artistas em ascenso do mundo natural (peixe) aos mundos intelectual (tringulo) e espiritual (sol).
modernos, cujas projees utpicas prevem que as suas obras sejam promotoras de mudanas, Ele justifica que o plano superior exerce o papel de dominao soberana ao impor a regenerao,
face morte de Deus e excessiva valorizao da cincia, do progresso e da matria na por meio da ordem e do controle aos demais. Gilbert Durand15 verifica nos smbolos ascensionais
modernidade. Vrios artistas, desde o Simbolismo, acreditam que necessrio programar um devir ligaes com as atitudes morais e metafsicas e identifica a escada como resistncia ao tempo e
espiritual, distinto das religies institucionalizadas . Eles so sensibilizados pela Teosofia e outras
13 morte. A tradio da imortalidade, praticada por amerndios e outros grupos tnicos, tambm
cultivada pelos cristos, por meio do dualismo.
11 TORRES GARCA, J.Historia de mi vida. Opus Cit, p 211.
12 TORRES GARCA, J. Historia de mi vida. Opus Cit, p. 210-11. Ele no diferencia signo de smbolo. 14 SERS, P. LAvant-garde radicale. Paris: Les Belles Lettres, 2004. p. 101.
13 COURT, R. La verit de lart? Paris: Erem, 2003. p. 151-2. 15 DURAND, G. As estruturas antropolgicas do imaginrio. So Paulo: Martins Fontes, 1997. p. 126-7.

Joaqun Torres Garca a arte como lugar da utopia e do mito Maria Lcia Bastos Kern
71
livro | book
desenho | drawing n 840, s.d | n.d Universalismo Constructivo,1944
14,4 x 13,4 cm 23,5 x 17 x 7 cm
lpis sobre papel | pencil on paper impresso sobre papel | paper printing
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

Torres Garca apropria-se de smbolos de distintas procedncias e regulamenta nos textos os Em Montevidu (1934), Torres Garca denomina a nova arte de Universalismo Constructivo, e
seus significados de modo rigoroso. Entretanto, nas suas obras, as disposies e associaes justifica que a geometria e os smbolos so universais e expressam uma ordem superior que
simblicas so variadas e no expressam sempre as mesmas acepes, fato que as tornam rege o cosmos. Nesse momento, ele intensifica o estudo das artes pr-colombianas, sobretudo
manifestaes subjetivas e do sentido misterioso da existncia e do sagrado. Segundo Pierre- andinas, e o projeto de implantao do Universalismo Constructivo em toda a Amrica,
Henry Frange , o smbolo apresenta uma trplice vocao csmica, onrica e potica para suprir
16
propondo uma arte religiosa e monumental, que tenha dimenso coletiva e estimule todo o
o desejo de unidade viva do mundo e da obra. As redes de relaes simblicas presentes nas homem espiritualidade. Para ele, a arte religiosa e social de todas as pocas e a afirmao
suas pinturas no so sempre apreendidas na sua integralidade, deixando espao para o enigma da verdade e do Homem Universal. Por isto, pertencemos grande tradio, ao grupo dos
e revelando o seu pensamento mtico, produzido na ideia de totalidade e do mundo em sua construtores.19 Torres Garca assume a misso utpica de concretizar a transformao esttica e
unidade. O mito produzido por meio de smbolos, compostos por um pensamento-imagem, social da Amrica a partir da integrao da arte na vida e dos povos numa sociedade promissora
dotado de autonomia pelo carter de ambiguidade e mistrio que lhes so prprios. e independente da cultura europeia.

A linguagem de Torres Garca configura-se tambm no dualismo ao se compor nas oposies Diante da crise da sociedade moderna, ele pensa que a soluo se encontra na cultura amerndia,
horizontal/vertical, material/espiritual, arcaico/moderno, universal/particular, para concretizar a na qual a espiritualidade era incorporada arte e permitia a ordenao social. As suas projees
unidade, que acredita constituir o universo. No livro Pre (1931), ele justifica que o princpio de direcionadas regenerao e purificao, no contexto do Universalimo Constructivo, compem
unidade tambm a lei que rege o universo (...). Tudo isto vem de Deus. Ns estamos presos a a utopia de superao dos fenmenos que motivaram a crise e, ao mesmo tempo, a salvao das
ele, espiritualmente. Seu pensamento e obra expem o fenmeno verificado por Jung, relativo culturas e das sociedades no Novo Mundo, afastadas dos problemas inerentes colonizao e
dificuldade de o homem descrever a entidade divina e necessidade de elaborar smbolos na modernidade. Como a cincia e a religio, a arte deveria aspirar ao universal e ser portadora de
tentativa de representar conceitos que no consegue compreender integralmente. 17
verdade e de positividade em relao ao devir.

Num manuscrito, contemporneo expanso do Surrealismo, Dcadence et primitivisme (1928), o A obra de Torres Garca evidencia o seu pensamento idealista pautado no conceito de unidade
artista declara: Estamos num momento da histria em que necessrio ser primitivo ou decadente, como princpio original, que tem como misso impor a ordem e a espiritualidade. A obsessiva
espiritualista ou realista. Podemos ser os primitivos de outra grande poca (...). Como os intelectuais busca de tica permeia os seus discursos e as suas prticas artsticas, desde o Mediterranismo,
da revista Documents (1929-31), Torres Garca critica os artistas pela utilizao formal das artes sendo a mesma configurada por uma rede de distintas memrias e temporalidades, oriundas
primitivas sem considerar as suas funes rituais, espirituais e a integrao da linguagem com o dos mitos, das formas e dos smbolos arcaicos, do clssico e do moderno. No Universalismo
universo. Para o uruguaio, a forma geomtrica permite conduzir eurritmia, como os selvagens, a Constructivo, o artista articula essas reminiscncias e cria uma nova linguagem que se prope
expressar mediante os smbolos o nascer de um novo mundo de coisas e formas. Carl Einstein18 atemporal, porm sem deixar de marcar as singularidades das culturas tradicionais da Amrica.
observa o interesse pelas foras criativas arcaicas, que durante muito tempo foram neutralizadas Essa tradio pode nos levar ao que perfeito, estando equilibrado sobre o que imutvel20
pelo excesso de racionalidade e de normatizao. Ele considera esse momento como uma espcie e concretizar a prtica de valores ticos, universais, eternos e modernos, por meio da arte e da
de intervalo romntico, que possibilita ao artista entrever outras formas e construir outra realidade. formao de discpulos, que evidenciam o artista na sua integridade.

16 FRANGE, P.H. La ngation loeuvre. Rennes: Presse Universitaire de Rennes, 2005. p. 110.
17 JUNG, C. O homem e seus smbolos. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1964. p. 21. 19 TORRES GARCA, J. Universalismo Constructivo. Madri: Alianza Editorial, 1984. p. 501.
18 MEFFRE,L. Introduction In: EINSTEIN, C. Georges Braque. Bruxelles: Le Part de lOeil, 2003. p. 8. 20 TORRES GARCA, J.Raison et Nature (1932).

Joaqun Torres Garca a arte como lugar da utopia e do mito Maria Lcia Bastos Kern
73
75
La Filosofa dcima Musa, 1913 Figura apoyada en un pedestal,1915
115 x 74,5 cm 108 x 50 cm
afresco | fresco tmpera sobre tela | tempera on canvas
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

77
Tres figuras junto a una fuente y arquitectura,
1926
42 x 82,5 cm
tmpera sobre madeira | tempera on wood
col. particular | private
cortesia de | courtesy of Fernando Castillo

Figuras clsicas cenefa, 1915


54,5 x 98 cm
tmpera sobre carto | tempera on cardboard
col. particular | private
cortesia de | courtesy of Fernando Castillo

79
Calle de Barcelona, 1917
50 x 70 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. Museo Torres Garca

Paisaje urbano, 1917


48 x 77 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. particular | private, USA

81
Bodegn con mscaras, 1919 Entoldado o La Feria, 1917
51,5 x 72 cm 51 x 72,5 cm
leo sobre carto | oil on cardboard leo sobre tela | oil on canvas
col. Patricia Phelps de Cisneros col. particular | private

83
manuscrito | manuscript Hechos, 1919
15,2 x 11 cm
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

New York, 1920


66 x 96 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. particular | private, USA

85
Estacin, 1917
51 x 73 cm
leo sobre madeira | oil on wood
col. particular | private

El puerto de Barcelona, 1919


52 x 36 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. particular | private

87
Plantillas, 1921/ 22
103 x 83 x 5 cm
nanquim e aquarela sobre carto |
China ink and watercolor on cardboard
col. Museo Torres Garca

89
aquarelas | watercolors n 103, 105,
106, 107, 1922
17 x 21 cm cada | each
aquarela sobre papel |
watercolor on paper
col. Museo Torres Garca

91
Figura en un caf, 1924
21 x 12 cm
leo sobre madeira | oil on wood
col. Museo Torres Garca

Tertulia de caf, 1926


122 x 65 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. Mr. Alexander M. S. Vik

93
Puerto de Italia, 1923
50 x 29,5 cm
leo sobre madeira | oil on wood
col. Museo Torres Garca
colagens de jornais intervindos pelo artista |
collages of newspapers intervened by the artist, c.1920-21
21 x 28 cm cada | each
colagem | collage
col. Museo Torres Garca

97
colagens de jornais intervindos pelo
artista | collages of newspapers
intervened by the artist, c.1920-21
21 x 28 cm cada | each
colagem | collage
col. Museo Torres Garca

99
colagens de jornais intervindos pelo artista | collages of newspapers intervened by the artist,
c.1920-21
21 x 28 cm cada | each
colagem | collage
col. Museo Torres Garca
101
capa do manuscrito | manuscript cover
New York, 1921
103 x 83 x 5 cm pgina do manuscrito | page of the manuscript New York, 1921
nanquim sobre papel | 103 x 83 x 5 cm
China ink on paper nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

103
pginas do manuscrito | pages of the
manuscript New York, 1921
103 x 83 x 5 cm
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

105
pginas do manuscrito | pages of the
manuscript New York, 1921
103 x 83 x 5 cm
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

107
aquarelas de | watercolors of Paris, 1932
17 x 21 cm cada | each
aquarela sobre papel | watercolor on paper
col. Museo Torres Garca
aquarelas de | watercolors of Paris, 1932
17 x 21 cm cada | each
aquarela sobre papel | watercolor on paper
col. Museo Torres Garca
Botella y Vaso, 1927
38 x 31 x 4,5 cm
tmpera sobre madeira | tempera on wood
col. particular | private
cortesia de | courtesy of Fernando Castillo

Forma anmica en una estructura, 1929


56 x 42,5 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. Galeria Leandro Navarro, Madri

113
Rue de l'epicerie, 1928 Rue avec maison et nuee blanche, 1928
60 x 73 cm 60 x 73 cm
leo sobre tela | oil on canvas leo sobre tela | oil on canvas
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

115
sem ttulo | untitled,1928
74,3 x 110,5 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. Patricia Phelps de Cisneros
Adan et Eve devan un palmier, 1928 Cuatro figuras roja con paisaje, 1929
73 x 90 cm 75 x 1 cm
leo sobre tela | oil on canvas leo sobre tela | oil on canvas
col. Museo Torres Garca col. Mr. Alexander M. S. Vik

119
manuscrito | manuscript Ici a Paris, 1928 manuscrito | manuscript Foi, 1930
14,5 x 20,5 cm 10,5 x 13,6 cm
nanquim sobre papel | China ink on paper nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca col. Museo Torres Garca

121
sem ttulo | untitled, 1928
101,3 x 81,6 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. Patricia Phelps de Cisneros

123
desenhos | drawings Universalismo 12, 43, c. 1943
103 x 83 x 5 cm
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

125
Mscara roja, 1928
33 x 41 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. particular | private
costeria de | courtesy of Fernando Castillo

Constructivo en tringulos, 1929


38 x 46 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. Museo Torres Garca
Figura mgica, 1931
44 x 16 cm
leo sobre madeira | oil on wood
col. Galeria Leandro Navarro, Madri

Composition au masque, 1931


59,4 x 45,5 x 2 cm
leo sobre madeira | oil on wood
col. Dr. Martn Cerruti, Montividu
Constructivo con varillas superpuestas, 1930
60 x 42 cm
leo sobre madeira | oil on wood
col. Museo Torres Garca

Constructif dedique a Manolita, 1930


35,5 x 44,5 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. Museo Torres Garca

131
Construccin con hombre y objetos, 1930
39 x 34 cm sem ttulo | untitled, 1931
madeira gravada | engraved wood 33 x 14 x 8,5
col. particular | private madeira gravada | engraved wood
cortesia de | courtesy of Fernando Castillo col. Oscar Prato, Montevidu

133
Estructura, 1931 Peinture constructive, 1931
73 x 59,5 cm 74,9 x 54,9 cm
leo sobre tela | oil on canvas leo sobre tela | oil on canvas
col. Museo Municipal Juan Manuel Blanes col. Patricia Phelps de Cisneros

135
Constructivo doble lnea, 1932
43,2 x 64,1 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. Patricia Phelps de Cisneros

137
Gare, 1932
65 x 54 cm
leo sobre tela | oil on canvas
col. Patricia Phelps de Cisneros

139
Tres figuras primitivas, 1937
80 x 100 cm
tmpera sobre carto | tempera on
cardboard
col. Museo Torres Garca

141
sem ttulo | untitled, 1943
85 x 152,5 cm
afresco | fresco
col. particular | private

Forma abstracta en espiral, 1938


81,2 x 47,6 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. Mr. Alexander M. S. Vik
desenhos | drawings Universalismo
Constructivo, 1943
22 x 16 cm cada | each
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

145
Arte constructivo, 1943
52 x 75 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. Museo Torres Garca
desenhos | drawings Universalismo
Constructivo, 1943
22 x 16 cm cada | each
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

149
desenhos | drawings Universalismo 117 e 195, 1943
22 x 16 cm cada | each
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

151
desenhos | drawings Universalismo Constructivo, 1943
22 x 16 cm cada | each
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

153
desenhos | drawings Universalismo Constructivo, 1943
22 x 16 cm cada | each
nanquim sobre papel | China ink on paper
col. Museo Torres Garca

155
Composicin constructiva 16, 1943
43,2 x 64,1 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. Patricia Phelps de Cisneros
Pintura universal constructiva, 1943
36 x 50 cm
leo sobre carto | oil on cardboard
col. particular | private
161
Cronologia Joaqun Torres Garca 1874-1949

1874 -1890 Joaqun Torres Garca nasceu em Montevidu em 28 de julho de 1874. Seu pai, um comerciante
catalo natural de Matar, era proprietrio de uma mercearia situada na periferia da cidade,
defronte Plaza de las Carretas, onde chegavam, de todo o pas, os indmitos gauchos
para negociar os produtos da terra. Sua me, Mara Garca Prez, era nascida em Montevideo,
descendente de andaluzes e canrios. Praticamente no frequenta o colgio e realiza uma
formao autodidata, ajudado por sua me. Na infncia, comea a desenhar espontaneamente,
atividade que alterna com suas brincadeiras na grande oficina de carpintaria de seu av materno.

1891-1901 Torres Garca tinha 16 anos quando chegou Espanha com sua famlia. O futuro artista
trazia a ideia de ser pintor que, segundo relata, no veio mais que de si mesmo. Realiza uma
breve formao acadmica, conhecendo, nessa poca, Joaquim Mir, Isidre Nonell, Joaqun
Sunyer e Canals, entre outros, para posteriormente seguir trabalhando de forma autodidata.
Vincula-se ao Cercle Artistic de Sant Lluc onde se aproxima da literatura e filosofia clssicas.
Comea a trabalhar na linha dos cartelistas franceses, expondo suas obras em mostras
individuais e coletivas. Trabalha como ilustrador de vrias revistas e comea a frequentar o
cabar artstico Els Quatre Gats, que rene parte da juventude intelectual e artstica catal.
Ali se vincula com Joan e Julio Gonzlez, Miguel Utrillo, Pablo Picasso e Eugenio D`Ors,
futuro terico do Noucentisme.

1901-1913 Comea a formular uma arte vinculada com a tradio greco-latina ou mediterrnea, tanto
em nvel plstico como terico. Entre 1903 e 1904, colabora com Antonio Gaud nas obras da
Sagrada Famlia e na restaurao dos vitrais da Catedral de Palma de Mallorca.

Entre 1906 e 1908, realiza vrias decoraes murais em casas particulares e em igrejas. Sua arte
mediterrnea ser tomada como modelo esttico pelos impulsores do Noucentisme, um
movimento poltico e cultural que promove a identidade e a autonomia catal. Em 1909, casa-se
com Manolita Pia i Rubies, que lhe oferecer um incansvel apoio durante toda sua vida.

Escreve sobre arte, publicando seu primeiro artigo, Angusta et Augusta, em 1904.

1913 -1916 Torres Garca chega a ser considerado o principal representante do Noucentisme, e lhe proposto
realizar a decorao do mural do Palcio da Assembleia de Barcelona, smbolo da autonomia
catal que estava sendo restaurado por iniciativa do influente poltico nacionalista Enric Prat

163
de la Riba. Quando inaugurado o primeiro mural suscitada uma forte polmica, pois a Arte 1926-1928 Em meados de 1926, Torres Garca estabelece-se em Paris com sua esposa e os quatro filhos.
Mediterrnea de Torres Garca essencialmente uma expresso de arte moderna e o afresco, Durante a estadia na cidade, criar um vnculo com os principais representantes da arte moderna.
entretanto, julgado sob critrios acadmicos. Luta para obter um lugar no ambiente artstico e pinta uma grande quantidade de obras: uma
pintura densa e quase sensual que, por sua qualidade pictrica, abre-lhe as portas das melhores
Em 1916, comea a realizar uma pintura totalmente diferente, nascida a partir da viso direta de galerias; crticos importantes como Waldemar George comeam a prologar seus catlogos.
seu entorno. Publica Dialegs. Continua com a fabricao de brinquedos de madeira, mas numa escala artesanal, ajudado por
sua esposa e filhos.

1917-1920 Entre 1916 e 1917, Torres Garca experimenta uma forte renovao, tanto esttica como
terica. Sem abandonar a ideia de uma arte vinculada a uma ordem geral, abandona a
tradio mediterrnea como modelo. Prope, ento, que a observao sensvel que faz o
1929-1931 Em 1929, pinta seu primeiro quadro construtivo. Relaciona-se com Van Doesburg e Mondrian.
Junto a Michel Seuphor, cronista de Mondrian, cria o grupo Cercle et Carr, que rene mais de
artista das coisas do tempo presente de sua prpria poca deve ser o ponto de partida para oitenta artistas de tendncia construtiva, e publica uma revista com o mesmo nome. Nesses
a realizao da obra de arte. Inicia uma ntima amizade com seu compatriota, o pintor Rafael anos, Torres Garca participa, em Paris, Barcelona e Amsterdam, de uma grande quantidade
Barradas, com quem compartilhar estreitamente suas buscas e anseios estticos. A cidade de exposies tanto individuais como coletivas, junto a artistas como Mondrian, Picasso, Van
torna-se protagonista de seus quadros, e pinta, na poca, uma srie de Calles de Barcelona, de Doesburg, Vantongerloo, Mir, Barradas, Max Enst, Hans Arp, Alexander Calder, Tarsila do
uma personalssima modernidade. Comea a fabricao de brinquedos de madeira. Publica El Amaral, Jaques Lipchitz, Otto Van Rees, Luis Fernndez e muitos outros.
descubrimiento de s mismo.
A partir de 1930, consolida a frmula de sua arte construtiva tanto no aspecto plstico quanto
no terico, escrevendo uma grande quantidade de manuscritos nos quais texto e imagem so
uma coisa s.
1920-1922 Buscando na cidade mais dinmica e moderna de seu tempo o tom para sua pintura, Torres
Garca muda-se com a esposa e os trs filhos para Nova Iorque. A metrpole fascina-o com
seu imponente espetculo visual, mas o artista no se entende com o esprito essencialmente
materialista da sociedade que a torna possvel. Busca a realizao em escala industrial de 1932-1933 Devido s dificuldades econmicas advindas da crise de 29, precisa abandonar Paris, assim
como muitos outros artistas. Instala-se em Madri onde, realizando exposies e ministrando
seus brinquedos de madeira, mas a resposta que so excessivamente artsticos e que
conferncias, procura formar um grupo de arte construtiva. Retoma sua relao com Julio
precisariam ter um custo mais baixo. Envia, de Nova Iorque a Barcelona, numerosos artigos
Gonzlez. Tambm participam das reunies do grupo os escultores Palencia, Alberto Snchez e
sobre essa cidade para a publicao em diversas revistas. Participa de vrias exposies e,
Daz Yepes, assim como Germn Cueto e Maruja Mallo, entre outros.
na exposio que realiza a Society of Independient Artists, conhece M. Duchamp e Joseph
Stella. Vincula-se com o Whitney Studio Club e com a sua fundadora, a escultora e abastada Escreve Arte Constructiva.
mecenas Gerturde Vandebilt Whitney, que ser um importante apoio de Torres Garca em
Nova Iorque.

Em Nova Iorque, pinta obras nas quais sintetiza o movimento incessante das ruas com a 1934-1939 Aos sessenta anos de idade, e aps quarenta e trs anos de ausncia, em 30 de abril de 1934,
imponente estruturao visual criada pela conjuno de arranha-cus, trens elevados e cartazes Torres Garca retorna a Montevidu com a ideia de fundar um importante movimento de arte
de anncios. Escreve New York. Impresiones de un artista. construtiva que, enraizado numa profunda tradio universal, fosse, tambm, a expresso de
uma arte prpria, no apenas para o Uruguai, mas para toda a Amrica. Torres Garca recebido
com enorme interesse e comea imediatamente a oferecer conferncias e fazer exposies.
Cria a Associao de Arte Construtiva (AAC) e retoma a publicao da revista Cercle et Carr,
1922-1925 Vive no norte da Itlia e no sul da Frana dedicando-se fabricao de seus brinquedos de
chamando-a Crculo y Cuadrado, incluindo artigos de Theo Van Doesburg, Vantongerloo, Luis
madeira que, produzidos na Itlia, tenta vender em Nova Iorque, Amsterdam, Londres, Paris,
Castellanos e Benjamn Palencia, entre outros destacados artistas das vanguardas europeias.
Barcelona, Florena e Veneza. No dia 13 de janeiro de 1925, recebe um telegrama que lhe
Com a AAC realiza uma grande quantidade de exposies coletivas, e participa em Paris no Salon
comunica que um incndio destruiu por completo as instalaes e os armazns de seu Aladdin
des Surindpendants de 1936 com excelentes crticas.
Toy Co. em Nova Iorque. Ser o fim da fabricao massiva de brinquedos e do seu afinco por
alcanar uma importante distribuio. Em 1939, realiza uma srie de retratos de homens clebres medidos com a seo urea. Entre os
personagens que pinta esto: Scrates, Mozart, Wagner, Bach, Leonardo, Colombo, Goya e Napoleo.
Continua expondo nas Galerias Dalmau de Barcelona. Em 1924, realiza obras de inspirao
cubista e, em 1926, retoma sua Arte Mediterrnea, realizando sua primeira exposio em Paris Publica Historia de mi vida, Metafsica de la prehistoria indoamericana e Estructura, dedicado a
com obras dessa tendncia. Piet Mondrian.

165
1940-1949 Em fins de 1940, oferece a conferncia n500 desde seu retorno ao Uruguai. Nela, expressa
seu desnimo diante da impossibilidade de concretizar as ambies com que havia chegado
ao Uruguai e decide que a AAC vai ser transformada, simplesmente, num espao de estudo
da Arte Construtiva. Pouco depois, criado o TTG Taller Torres Garca, num mbito onde os
jovens que o integram, diferentemente da AAC que estava formada por artistas e intelectuais
com certa trajetria, assumem fervorosamente as ideias de quem apesar dele chamavam
de Mestre. Em 1944, Torres Garca e vrios dos integrantes do TTG realizam a decorao mural
do Pavilho Martirene do Hospital Saint Bois. Nesse mesmo ano, publica o livro Universalismo
Constructivo, que rene conferncias dadas por Torres Garca entre 1934 e 1943, acompanhadas
das reprodues de 253 desenhos. No ano seguinte, o TTG comea a editar sua combativa
revista Removedor.

Continua realizando exposies coletivas com o Ateli e oferecendo conferncias que, compiladas,
so editadas em Mstica de la Pintura e La recuperacin del objeto.

Joaqun Torres Garca morreu em 8 de agosto de 1949. Em 1953, foi fundado o primeiro Museu
Torres Garca, impulsionado por Manolita Pia e seus filhos para manter seu legado.

167
En la entrevista, Torres Garca dice no sentirse aludido por los insultos
Joaqun Torres Garca Integridad del arte porque no iban realmente contra l me desconocen al tratar de hacer
Alejandro Diaz de m y de mi obra una grosera caricatura. En lugar de responder a
las crticas, hace una descripcin somera de su posicin, que responde
a una construccin esttica, terica y filosfica que haba desarrollado
desde los primeros aos del siglo el Arte Mediterrneo y que
La verdad nunca puede ser dicha de manera Contina promoviendo formidables discusiones el asunto de los frescos
mantendr en su ncleo ms profundo para elaborar a partir de 1928
que sea comprendida sin ser creda. de la Diputacin.
su Arte Constructivo y convertirse en uno de los principales maestros de
Nuestra redaccin no se ha librado del contagio y tenemos discusiones
William Blake la pintura del Siglo XX.
fresquistas y anti fresquistas. Ya no se discute: se disputa, se grita y se
The marriage of Heaven and Hell, 1790-93
apuestan cenas. Uno de los principales crticos de los frescos, despus de tildar su
Hay quien asegura que no son frescos. Y enumera las condiciones que obra de anmica y sin musculatura le recomienda a Torres que tenga
debe reunir una pintura para ser considerada fresco. presentes las palabras de Gustave Moreau a sus discpulos; Los maestros
Le digo a usted que son frescos. nos dan el consejo de no hacer un arte pobre. En todos los tiempos
Pues yo le juro que no son frescos. han introducido en sus cuadros lo que consideraban ms rico, ms
Son frescos o no son frescos? He aqu el problema. brillante, ms raro y ms extrao. (...) vean esas coronas, esas joyas,
Hamlet se ha domiciliado en Barcelona. esos bordados en los mantos, esos tronos cincelados (...) creo que
Suelto de prensa de un diario de Barcelona, fines de 1913. el mobiliario suntuoso y los accesorios de precio incalculable que se
combinan en las obras maestras del pasado, refuerzan la lnea del
tema abstracto.

Cada hombre, entonces, sin alma, sin hombre, tendr que ser considerado como simple En la prensa1 de Barcelona que corresponde a los ltimos meses de En tanto, Torres en la entrevista dice queyo no reconozco otros padres
fuerza productora, y el mundo ser como una descomunal mquina de comer, digerir, y dar 1913, se registran al menos 20 notas y 16 sueltos de prensa donde ni otros maestros que los griegos, y sta tierra en que vivimos con la
su rendimiento; vida esttica dentro de su endiablado dinamismo mecnico, movindose se expresan opiniones a favor de los referidos frescos, y otras 6 notas gente que trabaja en ella. Ni para nuestro arte admito otra tradicin2 ni
uniformemente y con admirable ajuste; finalidad sin fin de un vivir slo para vivir, sin misterio, de dura crtica, que se suman a las 18 cartas de lector en apoyo a la otros precursores del movimiento actual. Frecuentemente se confunden
sin esperanza, sin poesa. Regresin sin sospecharlo a un estado infracivilizado. Aunque no campaa que se haba emprendido en su contra y que tena como divisa lo acadmico y lo clsico. Esto proviene de que los acadmicos han
cuadre a esta sociedad un arte civilizado, hay que hacerlo. El HOMBRE no puede ni debe morir. cubrirlos con una mano de cal y restaurar la dignidad del venerable imitado a los clsicos. Pero al hacerlo no han vuelto a lo vivo, a la
Y el artista, otra vez, ha de dictar normas de arte de acuerdo a un vivir equilibrado.
Saln San Jorge del Palacio de la Diputacin de Catalua donde se realidad que es fuente de toda inspiracin. Entre unos y otros ha de haber
estaban pintando. Los detractores de los frescos sealaban como sus forzosamente la diferencia que va de lo vivo a lo muerto. (...) la pintura
Joaqun Torres Garca principales defectos la pobreza de dibujo, una paleta baja que no mural o decorativa por ir asociada a la arquitectura tiene un carcter
Lo abstracto y lo concreto en el Arte, 1947 aprovechaba las innovaciones encontradas en el Renacimiento y muy particular; en primer lugar exige la estilizacin. Y tambin exige en
la falta de relieve y profundidad en una palabra, de naturalismo. cuanto a los temas, porque debe ir con frecuencia a sitios pblicos de
El sentimiento que los frescos generaban en un influyente sector de la significacin, y porque la arquitectura que la acompaa ha de llevarla a
sociedad barcelonesa era que esa pintura austera pobre, segn sus expresar la idea de algo que ha de resistir a los siglos, algo que responde
trminos no contribua a la construccin de un imaginario nacional a esta idea de tiempo, es decir, algo de universal, de humano y eterno.
de modernizacin y pujanza. Tambin se los tildaba de paganos por su Yo encuentro en la pintura decorativa el punto de partida para cosas muy
temtica grecolatina, entendiendo que la verdadera tradicin catalana grandes. Adems, la arquitectura le exige un procedimiento que armonice
era eminentemente cristiana. La campaa en contra de los frescos era con ella y cierta sobriedad, cierta severidad sin las cuales la pintura sera
despiadada, y campeaban la irona y el menosprecio, no solamente por una estridencia, como vemos por desgracia frecuentemente. (...) No
la obra que se pona en la picota sino tambin por su autor. quiero que nadie vea en mis frescos la representacin concreta de nada.
Hay quien ha visto en mi fresco las cuatro provincias catalanas. Quiz s!
La nica participacin pblica del aludido, Joaqun Torres Garca, es Pero yo no me he preocupado de ello; las cuatro doncellas representan
en una entrevista publicada el 24 de diciembre de ese ao, cuando lo cuatro modalidades del alma catalana, pero conste que podra haber
peor la tormenta ya haba pasado. Durante los dos meses previos una pintado dos o haber pintado veinte3.
enrgica contra protesta haba reunido entre artistas y allegados al
arte 150 firmas de apoyo a los murales entre las que se contaban las A principios del Siglo XX y desde los ltimos aos del anterior, mientras
de J. Folch i Torres, Miguel Utrillo, Roberto Payr, J. Dalmau, J. Mir, se gestaban las formidables fuerzas que generaran el arte moderno,
J. Llorens i Artigas, Joan Mir y J.Sunyer. Asimismo las asociaciones de la pintura pareca haberse agotado con los ltimos destellos del
artistas Cercle Artistic de Sant Lluc y Les Arts i els Artistes apoyaban Impresionismo. En la perifrica Catalua la situacin era an peor,
la obra de Torres Garca, y se haban publicado inflamadas respuestas ya que sin un rumbo propio apenas se imitaba a los impresionistas
a las crticas. El tema se haba laudado provisoriamente en una franceses, el prerrafaelismo y los simbolistas. Fue entonces que en
sesin de la Diputacin Provincial de Barcelona que haba avalado la 1904 Torres Garca comenz a formular su respuesta al problema.
continuidad del proyecto de decoracin mural del emblemtico saln.
2 Se refiere a la tradicin mediterrnea o grecolatina. N. del A.
1 La relativa al tema que se encuentra en el Archivo del Museo Torres Garca 3 Nota publicada en El Da Grfico. Mircoles 24 de diciembre de 1913.

169
Oponindose tanto a la sensualidad de la materia impresionista como a Esa lnea, que ya aparece en sus ilustraciones para libros muchos aos que la literatura solamente podr dar al artista el tema para su obra, realizaban viajes de formacin de unos aos para retornar a su pas13.
la seductora lnea del Art Nouveau en Espaa llamado Modernismo antes, y que construye una sucesin de formas grficas que tensionan pero su concepcin ha de ser absolutamente plstica, y a esta idea En su caso, en cambio, se trat de una emigracin, que se encadenaba
al igual que los neoclsicos, que a mediados del siglo XVIII frente a un y dialogan entre s. Aos despus Torres hablar del dibujo como un plstica se ha de subordinar todo, ya que ella es el punto de partida en un periplo que haban comenzado tanto su padre como sus abuelos
arte que consideraban decadente volvieron sobre el pasado grecolatino, teclado grfico con el que se puede expresar lo que sea; ese teclado del pintor o escultor. (...) Forma y color han de ser el objeto del artista, maternos al dejar Espaa, y que se prolongara en toda la vida del artista.
a principios de su siglo Torres Garca busc en la religacin con la ya est presente en la lnea desde principios de siglo, en ese dibujo son sus medios de expresarse. La gran Idea hace la gran obra, pero es
antigua tradicin mediterrnea encauzar su sentimiento de que el arte que fue tildado repetidamente de incorrecto, an por algunos de los ms grande lo que el escultor o el pintor expresa en eso indefinido, que Su padre era natural de la pequea ciudad de Matar, cercana a Barcelona,
deba estar vinculado a un orden mayor. Como otros lo haban hecho que intentaban argumentar a favor de los frescos. Cerca del final de solamente es expresable en el lenguaje del color y la forma.10 y al retornar all con su familia, todos se instalan temporalmente en la
antes se volvi hacia el pasado clsico, pero de una forma diferente su vida, Torres escriba que el dibujo que practicaban los griegos y casa de los abuelos paternos del joven artista. Es entonces que Torres
y ms radical. No eran los temas alegricos ni simblicos lo que los egipcios era un dibujo convencional. Algunos atribuyeron tal dibujo, Pero en la Barcelona de 1913 esta mirada era todava difcil para quienes Garca descubre un nuevo mundo de cosas, pero no las del progreso o la
le interesaba, sino un punto de apoyo que lo ayudara a resolver los al parecer poco correcto, a la inepcia de los artistas; pero sabemos buscaban en la ejecucin de la obra de arte seales de destreza y de una tcnica sino las de la ms sencilla tradicin popular. En su autobiografa
acuciantes problemas del arte de su tiempo. En los antiguos no buscaba que no fue eso; que, por el contrario, fue un dibujo muy elaborado, calidad que se evaluaba en los trminos impuestos por la academia. relata que No se cansaba el muchacho de mirar todo lo que haba all,
formas artsticas que emular sino una actitud, un tono, una forma de es decir, una verdadera estructura en el ritmo y teniendo por base la Y lo que pretenda la pujante burguesa catalana era, en el marco de sus y la abuela, que era la que cuidaba de todo aquello no poda creer que
ley de frontalidad8. Cabe agregar que en los siguientes tres frescos reivindicaciones nacionalistas, una obra que apuntalara la construccin l se admirara de todas esas cosas tan vulgares: los porrones de grueso
hacer. Lo que le interesaba no era la antigedad vista a travs de los
que Torres pint en la Diputacin, la lnea se fue soltando en una simblica de una Barcelona prestigiosa y moderna. Algunos aos despus vidrio azul, el candil, las cucharas de madera, los cacharros y ollas de
ojos del Renacimiento, sino saltar hacia atrs, directamente a las obras
gestualidad cada vez ms acusada. se vera con la Exposicin Universal del ao 2911 como con la construccin barro, los cntaros; todo tan diferente de las cosas industriales de su
de los arcaicos italianos, los murales romanos y la pintura de los vasos
de innumerables y aparatosos palacios, fuentes y torres hechos de apuro y pas. Le interesaba ver cmo hacan la colada, con la ceniza encima, y le
griegos. Y la pintura de Torres, como bien dice alguno de sus crticos
En defensa de los frescos alguien dijo que los tonos eran apagados minados por defectos constructivos se trat de dar a la ciudad el aspecto iban echando agua por arriba, que despus de filtrar por la ropa, caa en
catalanes, dej de lado algunos hallazgos de la pintura renacentista,
debido a las limitaciones de la tcnica, ya que la cal atacaba los colores de una importante capital europea, pero en una idea de modernidad ms un barreo abajo; cmo bajaban el vino al pozo, y los melones, y otras
para religarse a una tradicin humana del hacer. Un hacer inscripto
de base metlica. Eso para justificar la paleta terrosa que el artista usaba propia de siglo que ya haba pasado. Y posiblemente fue la misma ceguera frutas, para refrescarlos, y hasta cmo cocan las judas, con cierto ritual,
en ese orden profundo o interno de las cosas: esa estructura csmica
y que fue tan criticada por sus detractores. Es verdad que en ese tiempo la que se opuso a los frescos de Torres Garca la que demoli el notable pues todo era all hecho de otro modo que en su pas.
o universal, no ya en lo fsico de ellas sino en su arquitectura ideal.4
tcnica del fresco estaba en desuso, nadie la practicaba y probablemente pabelln de Mies van der Rohe al terminar la exposicin.
Como expresa Juan Fl5, en su pintura y en su teora del perodo se compararon los tonos que usaba Torres Garca con los del leo, que La cocina daba al patio, que rebosaba de flores y de luz, y all estaba
tiene unas posibilidades inigualables para la estridencia. Sin embargo, Como otros han sealado antes, creo que en el arte mediterrneo
Mediterrneo Torres Garca ha realizado y defendido un arte no el pozo, el gallinero y el palomar. Desde all se vean verdes colinas
y tal como lo demuestran otros frescos que han sido restaurados, no es de Torres Garca ya operan las principales fuerzas que lo llevaran a
realista, un arte que busca expresar un mundo ideal mediante el ritmo cubiertas de viedos, y ms lejos pinares y el monte. Nada tampoco de
imposible lograr en el fresco tonos mucho ms vivos que los que utilizaba formular su arte constructivo a partir de 1930, y que es un primer
y la simplicidad, y la pobreza de medios. Un arte que manifieste la todo esto haba visto en su pas. Pero menos an que esto, aquella cinta
Torres por opcin y no por las restricciones de la tcnica. El artista buscaba intento de solucionar los grandes problemas que Torres entiende que
esencia eterna que el artista cree que yace por debajo de la realidad azul del mar que limitaba el horizonte, y la blanca vela triangular de las
la integracin de la pintura y la arquitectura y la paleta baja se se ciernen sobre las artes visuales, originados en gran medida por
farragosa que ven nuestros ojos. La bsqueda de un estado de pureza barcas. Aquella tierra era un paraso.
complementaba con la construccin en sus obras de un orden tonal9 por su autonoma respecto a las otras esferas del devenir humano, tan
de gracia, casi al realizar la obra para as estar dentro de un orden
gradaciones en la intensidad del color y no por variaciones en los colores trabajosamente conquistada. Porque si Torres Garca es moderno desde Muchos aos ms tarde escribir que prefiere la olla de barro a la de
superior, constituye el ncleo ms profundo del arte de Torres Garca
o tintes. Ni el modelado de las carnes ni la creacin de una sensacin de sus comienzos por el valor que concede a las propiedades formales de aluminio porque si esta es simplemente un producto de la tecnologa,
y est presente en la realizacin de toda su obra. Ese mismo ao de
profundidad, nada, en suma que contribuyese a dar un aspecto real la obra, es anti-moderno al repudiar un arte por el arte, sin base en Torres Garca ve que la primera viene del Hombre, de los millares de
1913, Torres reuna algunos textos que haba ido elaborando en los
estaba entre los intereses de Torres Garca. Al contrario, exactamente una tradicin humana del hacer y sin vnculo con un orden general; y hombres y mujeres que nos precedieron, y que por lenta sedimentacin
aos previos, y los publicaba bajo el ttulo Notes sobre Art. En el primero
al contrario, Torres sostena que la pintura mural no debera horadar esa posicin compleja es la que condicionar tanto su relacin ambigua a lo largo de las edades fueron formando y creando esto que llamamos
de ellos, escriba que El arte reacciona contra el realismo. La moderna
el muro creando una falsa sensacin de profundidad, y como relata con las vanguardias como la posterior recepcin crtica de Torres Garca ser humano, a la vez que ste creaba la alfarera.
tendencia, no solamente aqu sino en toda Europa es de retornar al
en la entrevista, las figuras pudieron haber sido dos o veinte segn las y el modo en que es incluido (o no) en la historiografa del arte del SXX.
origen, a una forma ideal y decorativa6. El impresionismo ha hecho
necesidades de la propia obra. La idea de tradicin, que en ese primer encuentro con usos y costumbres
su evolucin y tiende a desaparecer. Podemos decir que esta reaccin
es el retorno al clasicismo, dicho de otro modo, al estructuralismo. De la Intuicin a la Idea corrientes es apenas intuida por el joven Torres de una forma vaga, ser
La conciencia de la importancia de los valores plsticos en la realizacin Lo Universal no es cosa alguna; es solo entrar en una percepcin y objeto de elaboracin a lo largo de su vida e ir adquiriendo un carcter
Por clasicismo no entendemos un arte derivado de las formas griegas,
de la obra de arte le haba caracterizado desde temprano, al menos en un ritmo determinado de creacin. Y para llegar a tal profundidad, cada vez ms general; siendo la tradicin un producto histrico, para
sino a algo totalmente independiente, fuera de tiempo y lugar, aunque
desde 1895 cuando en ese perodo juvenil en que se suelen necesitar poco pueden la razn y la inteligencia. Por eso creo que es ms fcil Torres Garca es tambin la mediacin entre un orden suprasensible
por antonomasia llamemos clsico al arte griego. Creemos que solamente
referentes en vez de emular a los impresionistas como la mayora de penetrar en tal mundo por la educacin del espritu frente a las obras y la prctica social-individual y colectiva14. Algunos aos ms tarde
dentro de una tradicin se puede ser original, pero no es en las formas
sus amigos pintores, elige seguir la lnea de los cartelistas franceses en tan elevado plano, y no por el estudio filosfico, si bien, ste ltimo, Torres Garca se encontrar sumergido en el mundo de los clsicos
del pasado o en su imitacin que encontraremos esa tradicin, sino en su
por considerarlo un arte que creaba un orden plstico en lugar de tambin lo creo indispensable.12 grecolatinos, e inscribir su elaboracin terica a la tradicin de los
estructura, en algo interno, en el espritu que las va a crear.7
intentar imitar la realidad visual. Luego, en 1907 Torres Garca escriba pueblos mediterrneos. Ms tarde, a partir de 1928 en Pars, junto a la
Torres Garca haba llegado a Espaa con 17 aos de edad a mediados formulacin del Arte Constructivo ir elaborando su idea de la Tradicin
Podemos decir que en sus trminos los crticos de los murales tenan razn,
8 JTG 1947. Leccin 4, p.41. de 1891, proveniente de la lejana Montevideo. El viaje de estudios
porque Torres Garca quera hacer lo opuesto de lo que ellos consideraban del Hombre Abstracto o del Hombre Universal.
9 En su acepcin formal, se puede decir que una obra tiene tono cuando los a Europa era la norma entre quienes queran ser pintores en Uruguay
bueno. A la lnea sensual, sugerente y puramente descriptiva que estos valores tonales de las diversas masas de color han sido ajustados por el pintor de (y generalmente en toda Amrica), pero las circunstancias solan ser 13 Entre los contemporneos del artista podenos citar a Jos Miguel Pallej (1861-
seores hubiesen ponderado, Torres le opone la lnea geometrizada tal manera que stas son percibidas como una unidad que funciona en el plano.
bastante diferentes a las de Torres Garca, ya que por lo general se 1887), en cuyo taller comenzar su formacin Milo Beretta (1875-1935) antes de a su
que lo caracteriza como una huella digital a lo largo de toda su obra. Con ajuste del valor tonal nos referimos a una combinacin de ajustes en el tono
vez, viajar a Europa. El ms interesante de ellos es Carlos Federico Sez (1878-1901)
o valor del fragmento de color, que lo afectan tanto en su claridad (la distancia
que con su pincel inspiradsimo y su vida breve es una leyenda de su tiempo. Estos
que lo separa del negro o el blanco) como en la intensidad (o saturacin) del color 10 JTG 1908.En J. Torres Garca. Escrits sobre art. p.31.
4 JTG 1947 Leccin 4, p.10. artistas recibieron una formacin en parte acadmica, y en parte influida por el post
en l. Cada fragmento de color que compone la obra ya sea un gran plano de color
11 Comenz a gestarse en 1905, promovida por al Arq. Puig i Caldafach y estaba impresionismo, pero no llegaron a ser influidos por la modernidad que se estaba
5 Fl 1974, p.1. o una pincelada debe mantener su identidad, su valor concreto. Se deja a un lado
originalmente prevista para el ao 17. Fue postergada por la guerra pera el ao 23 y gestando todava marginalmente. Peluffo, 1988.
el concepto de paleta como conjunto de colores que se mezclan entre ellos, no hay
6 El trmino decorativo est utilizado para referirse a una pintura con preponderancia realizada en 1929 luego de haber sido postergada nuevamente por la dictadura de
dgrades ni esfumados que intenten dar una apariencia de realidad ya que esos 14 Ferdinn, p. 120. Hay que hacer constar que este autor no comparte que en JTG
de la abstraccin sobre el aspecto naturalista. Primo de Rivera, y atrasos en las obras.
trucos destruyen la realidad del elemento plstico y se procede a construir en la obra exista una continuidad entre la valoracin de las costumbres populares y la idea de
7 JTG 1913. En J. Torres Garca. Escrits sobre art. p.40. una armona u orden tonal. 12 JTG 1947. Leccin primera, p. 19. tradicin en trminos ms generales.

171
Luego de una primera formacin acadmica (1893-94) que lo integra al pintor es mucho ms que una simple postura intelectual; es una forma partes se hacen evidentes simultneamente. En su primer artculo que luego generaran la polmica en torno a los murales del Saln San
mundo artstico barcelons, pues comparte cursos y traba amistad con de vivir y de entender la existencia y el mundo en que sta se inscribe. de 1904, Angusta et augusta, Torres Garca defiende de distintos Jorge, la acogida favorable que tuvo esta obra que posiblemente Torres
muchos de los que compondran el universo creativo de la Barcelona En su relato autobiogrfico17, en la Barcelona de fines del siglo XIX modos la validez de ese instinto, que hace sabio al que lo posee Garca hubiese deseado que fuera mural y no un leo le resultara
de principios de siglo, como Mir, Sunyer, Canals y Nonell (Picasso har Torres Garca se describe a s mismo como un joven que vive ms en en un grado superior. Y luego dice que En la meditacin, todo consagratoria y Torres Garca comenz a ser considerado como uno
su trnsito por la academia en 1895) se pone a trabajar en forma un mundo ideal que en el real. ...Puede decirse que se refiere en todo artista procede por imgenes. De eso se sigue que los conceptos de los principales pintores noucentistas, lo que hoy es visto como
independiente. Integrado al Crculo Artstico de Sant Lluc, es atrado por su momento a una idea de cosa ms que a una cosa autntica, y as, la de la filosofa ni le interesan ni le sirven de nada. La religin es la un grave malentendido que pocos aos despus generar no pocos
biblioteca y su moderno fondo de revistas donde descubre en los cartelistas realidad llega a ser sombra, y la idea, realidad viviente, cosa. filosofa propia del artista. El pensamiento de Torres Garca no problemas al artista.
un arte de imgenes creadas y no realistas, dejando as definitivamente el pertenece entonces a la esfera de la construccin filosfica en el
aspecto naturalista por el plstico. Se pone entonces a hacer carteles al Luego, en uno de sus ltimos textos, de 1947, Torres Garca escribe que La versin de la Filosofa Xa Musa de 1913 incluye en su hechura
sentido de pensamiento sostenido nicamente en s mismo, como
estilo Steinlein y Toulouse Lautrec, integrado a un grupo de jvenes de Para m, es una verdad innegable, la de que, detrs de la apariencia de elementos que remiten a la vocacin muralista del arte mediterrneo.
quera Hegel, sino que al igual que el religioso est basado en una
espritu rebelde y anti burgus que no segua a los impresionistas como los lo real, hay otra realidad que es la verdadera, y que no es otra cosa que Si bien es de pequeo formato, se trata de una pintura realmente
suerte de visiones o intuiciones profundas. Pero a diferencia de
otros aspirantes a pintor, sino que tena tendencia ms decorativa al estilo lo que llamamos espritu. He venido repitiendo esto a travs de estas realizada al fresco lo que la destaca entre los ejemplares de obras del
Platn, Torres Garca afirma que el artista, mediante una percepcin
lecciones. Nuestra realidad, pues, es el espritu. Pues bien: ese espritu perodo que se encuentran disponibles. En su pintura, la parte superior
de esos grandes cartelistas. Entre ellos estaban Torres, Picasso y Sunyer, y extraordinariamente afinada cercana a la contemplacin puede en
es el que, a travs de la materia y a travs de la idea, persigue el artista. y la inferior est ocupada por algo as como un trozo de muro, tambin
tenan el caf Els Quatre Gats como punto de encuentro. el mundo real (o material) captar el orden que subyace a la realidad.
Por esto, aparentemente, hace otra cosa, pero, en realidad, busca de pintado de forma que la obra parece un fragmento extrado de un muro
Y que a la vez, mediante la realizacin de las obras de arte puede
Entonces, ocurren dos cosas que lo ponen definitivamente en su camino. captar eso invisible. Y si tal espritu ya no es cosa, ni forma, ni color (es y no un simple cuadro. Se trata de una obra singular, no solamente
hacer manifiesto ese orden, ya que si el artista que las hace se halla
En 1896 asiste a la conferencia De lo infinito y del lmite del arte dada decir, que sindolo todo no es nada), quiere decir, que est fuera de por el papel histrico que representa en la trayectoria de Torres Garca,
l mismo espiritualmente en ese plano, las obras a pesar de ser
por el Dr. Torras i Bages, consiliario del Cercle de Saint Lluc, y entre lo temporal; o mejor dicho que es eterno; y eso justamente es lo que sino tambin porque tiene un sentido alegrico mucho ms marcado
objetos materiales, apuntarn a algo de naturaleza trascendente. La
1898 y 1899 conoce la obra de Puvis de Chavannes. Las conferencias sentimos al contemplar ciertas obras: que el tiempo se ha detenido, que que en el resto de sus composiciones. En ella23, la diosa Palas Atenea
prctica artstica as concebida tiene entonces para Torres Garca un
de Torras i Bages le abren un mundo de ideas y autores en el que se est hablando el espritu; y que esto nos transfigura18. diosa guerrera pero tambin de la sabidura presenta a las musas
carcter religioso (aunque laico), que no solamente recomienda el
sumergir abandonando momentneamente la pintura; pasa das del parnaso a quin ser su dcima hermana: la Filosofa, es decir, la
En el pensamiento de Torres Garca, hay generalmente superpuestos artista para hacer su obra sino que lo preconiza en todos los aspectos
enteros leyendo gruesos libros de filosofa y tambin otros de literatura: razn. De esta forma, Torres Garca propone como definicin del arte
dos planos o dimensiones. Por una parte, el del mundo real y Concreto, de la existencia de quien desee hacer un arte grande.
Kant, Schopenhauer, Hegel, Goethe, por un lado, y por otro Homero, la integracin de lo intuitivo (o de la inspiracin) representado por las
el de las cosas materiales corrientes. En ese plano, el aspecto intelectual
Sfocles, Esquilo, Platn, Horacio y Epcteto. Esta formacin realizada Torres Garca distingue el tipo de hombre de perfil terico y racional, nueve musas, con el componente racional.
correspondiente es el de la razn y de los conceptos. Por otra parte,
en forma autodidacta le va proveyendo de los elementos conceptuales de ese otro al que l cree pertenecer el que accede a un mundo de
est el mundo del espritu, donde todo es universal o Abstracto: Ideas
que necesita desesperadamente para ir dando forma a sus intuiciones, esencias directamente y al que a veces llama vidente. entre el vidente La integracin de estos dos polos de las facultades humanas es una
en trminos platnicos, las esencias de cosas en potencia antes de
a la vez que lo estimula enormemente y genera una constante reflexin y el hombre comn, que no ve ms que la realidad, est el hombre que de las constantes en la elaboracin de Torres Garca. En una de las
transformarse en cosas reales, en pensamientos o en conceptos. Y a
que ya no le abandonar. por la razn se acerca a lo trascendental. Aquel no descubre nada, pero conferencias que dio en el grupo Cercle et Carr en Pars en 1930,
ese plano donde moran las cosas abstractas no es posible, para Torres
comprende lo que el otro ha descubierto: lo toma y le da forma de manera Torres Garca hace referencia a esos dos planos, y en el contexto de
La pintura de Puvis, por su parte, le lleva a la concepcin de una pintura Garca, acceder de otro modo que por el de la intuicin. Como l mismo
ms armnica y ordenada que el primero: pero sus obras no tienen la vida un grupo que tena integrantes que tendan hacia una abstraccin
dentro del orden general, que poda ser de todos los tiempos, pero que lo expresa al escribir, bien al revs del literato, el artista verdadero
ni la frescura de las de se, que ha llegado a la misma fuente de todo pura apoyada nicamente en el aspecto racional con la que Torres
tambin era un arte de tradicin, y es a lo que l quera llegar. Es as que no sabe las cosas de una manera concreta, pero las ha visto19; en el
conocimiento en busca de sus inspiraciones. Su juicio es siempre fro Garca discrepaba, ste propone una visin ms amplia e integradora.
en los primeros aos del nuevo siglo, va elaborando su respuesta a la pensamiento de Torres Garca la intuicin es valorizada como el punto
y metdico, y sus actos, correctos y sin entusiasmo. (...) Seguramente No todos los hombres que se dedican a actividades como las
desorientacin que vea en un hacer artstico desconectado del devenir de partida de la reflexin terica, que luego habr de llevarse a palabras
si solamente hubiese este tipo de hombres, la filosofa, las artes y la nuestras tienen una misma composicin. Ahora bien, segn esta
humano, y que resumida por el autor en su autobiografa es: ...puesto y conceptos20. Y no me refiero aqu a la intuicin en su acepcin
religin estaran por nacer. Hombre divino deber llamarse a aquel diversidad de composiciones el conjunto de su ser determina una obra
que estaba en una tierra de tradicin bien definida, no haba ms que ir coloquial, como una percepcin ms o menos irracional y a veces de
que trae dentro de s este genio que le recuerda las cosas del cielo. correspondiente. Un determinado desarrollo intelectual o emocional,
hacia ella. Porque si Catalua era uno de los tantos pueblos mediterrneos, carcter premonitorio, si no a la intuicin como conocimiento directo y
Solamente l puede reconocerlas aqu en la tierra, mostrarlas a los puede determinar una actividad diferente. (...) Ahora bien, si el plstico,
por esto deba de tener un arte dentro de la comn tradicin clsica15. total de una cosa o de un aspecto de la realidad, en el sentido que se ha
dems y desear que se realicen.22 apoyndose sobre las ideas puras puede construir, el artista tambin
utilizado en gran medida en contextos ligados a la experiencia religiosa:
El primer artculo sobre arte escrito por Torres Garca se public en 190416. apoyndose sobre sus intuiciones. Que la base de la construccin sea la
Conocimiento directo; ver es comprender, sentir es comprender, amar
Si bien est claro que para Torres Garca el verdadero valor de la obra emocin o el razonamiento, esto no nos importa. Debemos repetir aqu
A partir de ese momento, la teorizacin nunca se separ de la prctica es comprender. Aqu, ese vehculo del conocimiento, el concepto, est
de arte se halla en lo que el artista plstico haya creado con sus medios que nuestro nico compromiso es la construccin24.
artstica y ambas estn a tal grado imbricadas que se hace imprescindible suprimido. En su lugar tenemos una intuicin trmino vago por as
especficos forma, color, lnea, proporcin, tanto el mundo de las
un acercamiento paralelo a las dos vertientes de la produccin del artista. decir: imagen sin forma, idea sin concepto21. En Filosofa X Musa Torres Garca tiene la necesidad de introducir a la
cosas como el mundo del espritu siempre estn presentes de alguna
El pensamiento de Torres Garca es fruto de existencia comprometida Razn en el Parnaso donde moran las Musas y as complementar a la
Las intuiciones, cuando son poderosas, dada su caracterstica de forma en su obra. En el perodo mediterrneo tanto las cosas del mundo
hasta la ltima fibra con la bsqueda y la prctica artstica y producto de
representaciones totales, se diferencian radicalmente del pensamiento real personas y paisajes como las del espiritual tipos humanos inspiracin con la voluntad de ordenar. Diecinueve aos ms tarde, en
una reflexin incesante que busca inscribir esa prctica en un orden que
discursivo y secuencial en que al igual que en un cuadro todo est se hallan idealizadas. Entre las obras del perodo mediterrneo se el seno de un grupo donde haba quienes construan sus obras en base
abarque tanto al artista como a la obra.
a la vista al mismo tiempo; todas las partes y las relaciones entre las destaca el lienzo La Filosofa presentada por Palas en el Parnaso como a ecuaciones matemticas, y que desligado su arte de toda emocin se
Al leer a Torres Garca es necesario considerar que bajo de toda su dcima Musa tanto por su tamao (3.85 m x 1.24m) como por la llaman a s mismos plsticos,en lugar de artistas, Torres Garca realiza la
elaboracin terica y filosfica est la certeza de que el trasfondo de la 17 Historia de mi vida. definicin sobre el arte que encierra. En 1911 se realiz la VI Exposicin operacin opuesta al reivindicar para el artista la posibilidad de realizar
realidad es de orden espiritual y no material (idealismo, en una palabra). 18 JTG, 1948. Internacional de Arte de Barcelona. Torres Garca present entonces esa un orden plstico una construccin por medio de la intuicin como
Y que su particular idealismo al que Juan Fl llama platonismo de 19 JTG, 1908. En J. Torres Garca. Escrits sobre art. p.34. importantsima obra, que fue adquirida por el entonces recientemente acceso directo al mismo mundo de esencias y de orden que los plsticos
20 Porque siempre la intuicin se adelanta al pensamiento; entonces, la teora creado Instituto de Estudios Catalanes, y an hoy preside su sala de reclaman haber conquistado con el solo uso de la razn.
15 No circunscrita nicamente a la cultura la grecolatina, sino incluyendo tambin que parece ser algo original, no es ms que lo que capt la intuicin, que se ha juntas. Si bien algunos crticos le hicieron las mismas observaciones
el arte egipcio. N del A. sistematizado y hecho inteligible. JTG, 1947. Fascculo 5, p.63. 23 Sureda Pons, 1998. p.91.
16 Se trata del ensayo Angusta et Augusta, JTG 1904. 21 Conferencia a Cercle et Carr. Archivo del Museo Torres Garca. 22 JTG, 1904. En J. Torres Garca. Escrits sobre art. p.21. 24 JTG, 1930.

173
Luego de la adquisicin de Filosofa y Musa por el Instituto de Torres Garca deja entonces de hacer una pintura guiada por ideas, y existe entre ella y su crisis del ao 17. Esos dibujos permitieron refutar Se podra decir que este es un anlisis ex post facto. Sin embargo, en su
Estudios Catalanes en 1911, Eugenio dOrs, director de este centro, comienza a pintar directamente desde la percepcin visual inmediata. la posicin de algunos tal vez demasiado afiliados a un historiografa libro El descubrimiento de s mismo, en 1916 Torres Garca escriba que
haba impulsado a Torres Garca como una de las figuras claves del Y deja de buscar referencias en el pasado, para vivir intensamente en del arte standard y lineal que proponan que el Arte Constructivo de Lo de ahora ya es otra cosa. El alma permanece muda. No fuerza a las
Noucentisme. Poco despus, dOrs, que haba adoptado la idea de un el presente subjetivo personal. El mayor cambio de su nueva prdica, Torres Garca, con su estructura ortogonal era deudor en forma directa formas para que expresen su movimiento. Las formas expresan lo que
arte de races mediterrneas como alternativa para un arte cataln que result desconcertante para los discpulos que tena y con los que y exclusiva del Neoplasticismo de Mondrian. son ellas y nada ms. Cada una de ellas nos da la esencia de lo que es
con races propias, lo present al Presidente de la Diputacin de haba formado la Nueva escuela de decoracin, est en que abandona la realidad objetiva. Es un arte puramente plstico.34
Barcelona, Enric Prat de la Riba25 y fue acordado que sera Torres la idea de religacin con una tradicin y propone al artista como punto Segn relata en su autobiografa, el alejamiento del Noucentisme actu en
Garca el encargado de realizar la decoracin mural del antigua de partida de la obra. Aos ms tarde dir que la conferencia de la Torres Garca como un disparador para el abandono del arte mediterrneo El ejercicio de fragmentacin y descomposicin del plano y de la forma
Casa Dalmau fue un canto al romanticismo, a la libertad y a la vida, y del radical cambio en el discurso que lo acompaa. Pero hay otras adquiere varias expresiones que ocurren simultneamente. La primera de
Palacio de la Generalitat de Catalua, que se estaba restaurando
a la personalidad y al dinamismo moderno. Romntica, en el sentido fuerzas que empujan para producir este cambio, tanto externas como ellas, es posiblemente la menos interesante y tambin la ms efmera.
para albergar la Diputacin Provincial. Fue al descubrirse el primer
que Torres Garca le asigna al trmino: un arte basado en el yo y lo internas. La primera guerra mundial sacudi violentamente el tejido social Est presente en uno de los frescos Torres Garca que realiz en 1916-
mural cuando se desat la tormenta, y Eugenio DOrs neg su
subjetivo, en lo particular, en oposicin a un arte clsico, que busca y simblico de Europa en ese ao y entre 1916 y 17 Barcelona recibi 17 en la Casa Badiella35 de Terrassa, donde hay una fragmentacin del
apoyo a Torres por considerar que en el mural no vea realizadas
establecer una relacin con un orden mayor. Sin embargo, no renuncia una gran afluencia de importantes artistas e intelectuales europeos30. espacio pictrico en un sentido casi literal. Este ejercicio de fragmentacin
sus ideas cosa que a Torres Garca le result absolutamente
a la bsqueda de la universalidad. En su nueva prdica, es ahondando En el tiempo en que Torres Garca daba su conferencia en Dalmau, ptreo puede haber sido sugerido por la ubicacin del fresco, pintado
inadmisible y llev a un agrio rompimiento entre ellos. Luego de
en la percepcin de la realidad presente, y con la sensibilidad del Picabia haba asentado en los altos de esa galera la redaccin de su en una gruta artificial construida en piedra cerca de la casa.
esta crisis Torres seguir en el proyecto y lograr completar cuatro
murales, hasta que a mediados de 1917 Prat de la Riba fallece y su artista como expresin de su personalidad, que es posible acceder a lo revista protodadasta 391. Para Juan Fl, la frase de la conferencia en que
Por otra parte, estn los juguetes de madera36 que Torres Garca comenz
sucesor le cancela el trabajo. universal: Si el artista debe mucho al medio, mal artista. Si lo es de veras, Torres deca que: En arte ms vale el disparate que el academicismo31
a disear y construir entre 1917 y 1918 como forma de generar ingresos
en l, y en la naturaleza, y las cosas, buscar lo eterno. Lo que no quiere expresada en ese lugar y en ese momento, no pudo ser oda entonces
con los que mantener a su familia, ya que sus nuevas opciones artsticas
No fue sin embargo esto lo que determin la importante transformacin decir que no tome las cosas de su tiempo, y tal como son. Al contrario; ms que como alusiva y aprobatoria. haban hecho precaria su situacin econmica. Se estima que los primeros
que se operaba en ese ao sobre el arte de Torres Garca, que haba como amigo que es de la verdad, parte siempre de lo real.
Se ha mencionado tambin el encuentro con el pintor uruguayo Rafael juguetes fueron realizados unos aos antes, tal vez en 1915, estimulado
comenzado al menos el ao anterior. En su autobiografa, Torres
por el intercambio con sus hijos37 y tambin de su experiencia docente
Garca expresa que fue con la crisis del primer mural que su fe en A lo largo de 191627, ya se haba puesto a realizar una pintura simple, Barradas como un factor decisivo en la crisis del ao 17. Es cierto que
en el progresista colegio de Mont DOr donde Torres Garca haba
esa accin colectiva en la que haba puesto sus mejores esperanzas nacida de la percepcin. Todo le pareca interesante para pintar: el la relacin que Torres Garca y Barradas mantuvieron hasta la muerte
dado clases de dibujo. El concepto era el de Juguetes transformables
se haba transformado en una amarga decepcin, y que sta lo lleva fragmento de un objeto, un trozo de tierra y un cielo, el ngulo de una del segundo fue de una intensa e inigualable complicidad, y sin duda
compuestos de piezas intercambiables que permitan que el nio lo
a volverse sobre s mismo para desembocar en la renovacin del ao puerta, la fachada de una casa. De los objetos cotidianos y ambientes particularmente refrescante y renovadora para Torres Garca. Sin embargo,
desarmase y volviese a armar de la forma en que quisiera. En estos
17, que tambin ha sido caracterizada como el ingreso de Torres interiores que pint en ese ao como si los motivos de su pintura el primer encuentro con Barradas que est documentado se produjo el 26
juguetes, la forma se fragmenta, se juega con ella y se construye de
Garca a la Modernidad. fuesen una expresin de recogimiento e intimidad pas en el siguiente de agosto de 191732o sea, meses despus de que Torres hubiese dado su
nuevo. La construccin y desconstruccin de la figura tambin se
a las locomotoras, los barcos, el puerto, las calles, tiendas y fbricas; conferencia en la Casa Dalmau, por lo que ms bien habra que pensar
produce en un sentido real casi arquitectnico con la vertical y la
El Descubrimiento de s mismo aparece entonces la ciudad, que descubre con nuevos ojos. que fue el momento que estaba viviendo Torres Garca lo que propici la
horizontal como ejes organizadores por excelencia. La comprensin de
El veintids de febrero de 1917, en la casa Dalmau26 de Barcelona, impar relacin que tuvo con Barradas a partir de entonces.
Nuestra ciudad con su luna y su sol. / Con sus rboles, con sus avenidas, la forma como elemento abstracto y la relacin integral de la misma
Torres Garca dicta una conferencia que es un manifiesto y registro con la naturaleza se produce entonces por la manipulacin de partes
con sus monumentos. /Con su puerto/ Acabamos de descubrirla. Que Pero sobre todo, se vislumbra en los textos de esa poca la necesidad
del salto que est dando su prctica y su prdica artstica. El pintor esenciales y su combinacin para construir un todo armonioso, que est
bella es!28 de Torres Garca de desembarazarse de su ya pesado ropaje de arte
vive un momento de ruptura y de transicin en su concepcin del adems en relacin con lo real.
mediterrneo y del compromiso con la tradicin para acceder a un
arte y del arte que practica y tambin de su vnculo con el medio La ciudad, en efecto, se transformar en los aos sucesivos en la
renovado estado de libertad artstica. Cerca del final de su vida, Torres
social y poltico de su patria adoptiva. Ha dejado de ser el principal maestra del pintor, al decir de Juan Fl29 y se puede afirmar que este Ferdinn38 estima que lo que Torres Garca est desarrollando entonces
Garca lo explicaba de la siguiente forma: en 1906 comenc yo a pintar es una concepcin del arte como formatividad y de la forma como
protagonista del Noucentisme, cuyos vnculos con lo poltico lo vnculo con la ciudad ser una de sus marcas distintivas en el espectro
al fresco, y tal pintura se inspiraba en las formas clsicas de las pinturas proceso, como algo dinmico. Y esa concepcin de la forma es la base
haban catapultado a realizar la ms significativa y ambiciosa de del arte moderno. La fuerte presencia de la ciudad en la obra de TG a
de los vasos griegos, vale decir, en imgenes perfectamente normales. de un sistema de mediciones y un contrapunto tonal que tiene al mismo
las obras en el mbito oficial; la decoracin del Saln San Jorge del partir del ao 17 ha sido vinculada, en particular por Gradowczyk, con
Tal pintura luego fue desarrollndose pero dentro del mismo espritu: tiempo motilidad y monumentalidad, equilibrio y dinamismo.
Palacio de la Diputacin de Barcelona; ha abandonado la prctica la aparicin de la grilla como matriz estructurante del espacio pictrico.
planista, ordenada, universal. Y siempre sin salirse del aspecto normal.
de una tranquila pintura que buscaba una religacin con la tradicin Efectivamente, el uso de la grilla ortogonal como matriz ordenadora
Por qu yo no continu as? No me satisfaca. Vea la posibilidad de En tercer lugar estn los ya mencionados dibujos estructurados del ao
mediterrnea para realizar una pintura nacida nicamente de la est presente en la obra de Torres Garca al menos desde 1916, y
otro arte ms concreto. Y ya entonces desde 1916 hasta 1924 comenc 17. En esos dibujos Torres Garca utiliza la grilla como matriz organizadora
experiencia visual de aquello que lo rodea. Ahora Torres Garca aparece en forma totalmente explcita en algunos dibujos a tinta del
a descomponer la imagen, y, en realidad, a encontrar una estructura.33 de la obra y tambin como herramienta que permite fragmentar tanto
expresa que Tendramos que ser enemigos de toda tradicin. Nada ao 17 donde el espacio es fragmentado por una retcula en la que se
la forma como el espacio personajes, vehculos y paisaje urbano y
del pasado debe continuarse. Para qu resucitar lo que tuvo razn insertan fragmentos de paisaje urbano. 30 Entre ellos, Robert y Sonia Delaunay, Albert Gleizes, Juliette Roche, Marie recomponerlos en un nuevo orden, con una lgica exclusivamente de tipo
de ser en su tiempo? En pocas pasadas no hay que buscar ningn Laurencin y Otto von Watgen, Jean Metzinger, Otho Lloyd, Olga Sacharoff, Max Goth,
Hay pocos ejemplares de dibujos de ese tipo, pero el hecho de que Serge Charchoune, Hlne Grunhoff, Francis Picabia y Artur Cravan.
plstico. La fragmentacin y re-composicin tiene tambin el efecto de
camino. Cuantos ms y diversos caminos haya, mejor. Se dir que sin
existan seis bocetos diferentes para la cubierta del emblemtico libro El anular la perspectiva; todo queda resuelto en el mismo plano, con lo que
tomar pie en el pasado el hombre siempre estara comenzando. Sera 31 Conferencia de Dalmau, en JTG 1917.
descubrimiento de s mismo, publicado en el mismo ao y que contiene Torres Garca logra una de las premisas bsicas.
esto cierto si en lo actual no hallramos ya todo lo que constituye la 32 Agenda personal de Torres Garca, 1917 Archivo del MTG. Otros autores han
civilizacin. Y an en cada uno de nosotros. () hay que vivir solo en la conferencia de Can Dalmau, muestra la importancia que tuvo para argumentado que este encuentro con Barradas fue el primero, hecho que no surge
34 JTG, 1917. p.70
Torres Garca esa modalidad plstica, as como el vnculo directo que necesariamente de la nota que JTG estampa en su agenda ese da. Tambin se ha
el presente, siendo en todo momento fiel a s mismo. cometido y repetido un error en la fecha (27 en lugar de 26) y se ha dicho que en 35 Propiedad del industrial Emilio Badiella, en la que Torres Garca pint numerosos obras.
esta visita lo acompaaba Salvat Papasseit, cuando en realidad Torres anota que;
27 En Fl, 2010 hay un detallado anlisis de las pinturas de Torres Garca del ao 36 Vase Aladdin, Juguetes Transformables. Museo Torres Garca, 2007.
25 Prat de la Riba, poltico nacionalista cataln fue el primer presidente de la Han venido Elas y Barradas Recibido carta de Salvat. Posiblemente se trataba
16 y del proceso que se opera entre 1916 y 1922.
Mancomunitat de las provincias catalanas. de Llus Elas. 37 Torres Garca se haba casado con Manolita Pia i Rubes de Berenguer en 1909.
28 JTG, 1917. Sus hijos fueron Olimpia, 1911, Augusto, 1912, Ifigenia, 1915 y Horacio, 1924.
26 La Galera Dalmau (o cau Dalmau) fue un importante centro de exposiciones de 33 Joaqun Torres Garca. Leccin VI de La recuperacin del objeto. En Universalismo
vanguardia en Barcelona. 29 Fl, 2010. Constructivo, Museo Torres Garca, 2004. Montevideo. 38 Ferdinn, p.116.

175
Se ha propuesto que la grilla que aparece en estos dibujos, presunto que los contiene, regulada por la seccin urea, ha sido buscando una Pintar Nueva York la premisa de que todos los elementos deben estar sujetos en el plano,
antepasado de las estructuras presentes en las obras constructivas, concordancia con la estructura del universo. Pues la estructura del Me di cuenta entonces de que si bien es cierto que aquello que la sensacin de profundidad que nace ms del escorzo de los objetos
tiene su gnesis en las estructuras urbanas, las aberturas de los edificios Universo, la estructura del hombre y la estructura del Arte son idnticas. constituye la esencia del arte griego: esto es, la estructura y no la que de las fugantes se compensa mediante la entonacin del color.
y la natural construccin en base a verticales y horizontales, junto a la (...) Y entonces ya no se pinta un cuadro, se busca realizar otra cosa: imitacin, la intuicin y no la sensacin, por ser lo esencial tambin Aparece la lnea negra con una funcin que ser cada vez ms relevante
presencia de carteles y afiches. Una estructura.40 Ese ser el otro extremo de un periplo signado por la de todo arte grande no puede ni debe variar a travs del tiempo, y es en la obra de Torres Garca; no solamente para dibujar contornos de
abstraccin y la representacin, que comienza en el Arte Mediterrneo; por esto que lo podramos llamar el elemento fijo; no as aquello que objetos, sino para representarlos grficamente.
Creo que en forma complementaria se puede proponer otro factor que de la idealizacin de la forma humana y de la representacin tambin
contribuye a explicar la aparicin de la grilla como herramienta que toma el artista de la realidad viviente, que ha de marchar a comps del En Sntesis de New York se produce un paso ms en sta direccin. En un
idealizada de tipos humanos hombre, madre, viejo arriba al grafismo tiempo. Por esta razn, pues, vari de rumbo y en vez de marchar de
permite desarmar y reconstruir el plano. Haca unos diez aos que Torres como formulacin plstica de la idea. entramado visual urbano que ahora s es totalmente plano, todos los
Garca haba realizado su primera obra mural de tamao importante. cara a la arqueologa le volv la espalda para observar cuanto haba objetos han sido reducidos a formas muy simplificadas. Lo que dibujan
El proceso habitual al pintar un mural, es primero realizar un boceto a En las calles de Barcelona que Torres Garca pinta a partir de 1917, y en la realidad en la que viva. Y entonces entr de lleno en un mundo las lneas es a la vez la representacin de objetos y un grafismo que
escala y trazarle una delgada grilla cuadriculada, que se trazar ampliada las de Nueva York de unos aos despus, el mundo en cambio aparece nuevo, inagotable. Todo me pareci interesante, fuese lo que fuese y parece una escritura, y esa ambigedad se potencia con la inclusin de
en el muro a decorar trasladando las porciones de dibujo que corresponden solamente como un pretexto, como algo contingente a partir de cuya visin lo es pero en las cosas vivientes descubr otra armona, otra msica, letras, nmeros y palabras, de las cuales BUSINESS domina el centro de
a cada cuadrado del boceto al que le corresponde en el muro. En el el artista construir la obra. Se trata ahora de pintura visual y no pintura otro ritmo; y entonces fue cuando por primera vez pens en esta gran la obra, y no por casualidad.
momento de realizar la trasposicin, la grilla que simplemente se haba mental. La observacin de la realidad concreta antecede la mayora de las ciudad de New York, la ciudad ms ciudad, en la que ms intensamente
obras, aunque stas son realizadas bajo la premisa de que el arte no debe se siente el tiempo presente. (...) Y ahora ya no tengo que decirle para Es que ese trozo de mundo que Torres pone frente a sus ojos para crear
superpuesto al dibujo se transforma en algo ms; es la matriz que permite
imitar la realidad. La visin de las personas, vehculos y edificios reales, qu he venido a New York. He venido para realizar esa idea de arte un cuadro, ahora no est mudo. La ciudad no est ah simplemente para
que las formas conserven su identidad y sus posiciones relativas. Es en
en el cuadro no tendr su correlato en elementos que intenten imitarlos nuevo, ese moderno clasicismo en la ciudad tambin ms moderna.41 ser vista, para ser objeto de arte; no est despojada de discurso, sino
ese acto concreto cuando el dibujo vive en la grilla, y toda alteracin
sino por otros elementos tambin reales y por esto, concretos de una que ste es parte inextricable de la urbe y de la sociedad que la hace
tanto en el procedimiento como en las propiedades de la grilla producir
Convencido de que el artista debe poner su obra al comps del tiempo posible. El anuncio publicitario ineludible pesa tanto y ms que la
su correlato en la obra final. Mientras se realiza el proceso, ocurren tanto verdad de carcter plstico; lnea, forma y plano de color, organizados en
en que vive, Torres Garca se establece en Nueva York entre 1920 y arquitectura. El anuncio invade la pared en las anchas fachadas en lo
la fragmentacin de la obra como la magnificacin de los detalles, ambos una estructura. Torres Garca consigue transformar entonces el catico
1922, buscando la ciudad que le descubra una nueva forma de pintar, la alto de las altas casas en cualquier muro en cualquier superficie alta
procesos presentes en los dibujos del 17. No es descabellado suponer que espectculo de la ciudad, con sus diversos espacios y sus mltiples lneas
forma que correspondiera con su contemporaneidad. No emprende un o baja en mil formas en mil dimensiones. Invade el peridico sin
dentro de sus investigaciones formales, Torres Garca haya jugado con de fuga en una composicin de formas que se resuelven en el plano.
viaje de estudios ni de turismo; al igual que la primera vez que el artista dejar espacio para otras cosas. Invade las revistas sin que quede lugar
la utilizacin de la grilla en forma libre en esos dibujos. A diferencia de los frescos, sta es pintura de caballete realizada
cruz el atlntico se trata de una emigracin, ahora con su esposa y para nada ms. Ocupa hasta el ms pequeo espacio aprovechable
generalmente al leo, lo que permite un tratamiento de la forma diferente
Es fcil establecer un claro vnculo entre algunos de esos dibujos y el boceto tres hijos, hablando muy poco ingls y en condiciones econmicas poco en los tranvas elevados y subterrneos en los mnibus en los ferry-
y ms radical. Los objetos ya no estn descritos por la lnea sino que
del 5 mural de la Diputacin, que puede ser considerada en ms de un favorables. El deslumbramiento que le provoca la ciudad ms moderna boats. Decora toda suerte de vehculos, llena las vitrinas de los grandes
devienen en manchas de color; se produce la fragmentacin de las formas
sentido una obra puente. Excluyendo el medio punto, los personajes y y dinmica de su tiempo est bien documentado en su libro New York42 bazares y de las pequeas tiendas43.
y del espacio por la superposicin y el consiguiente troquelado mutuo
los objetos que aparecen en el mural no realizado pertenecen al mundo que en sus primeras pginas es una vertiginosa expresin de poesa
de los objetos. Ya no se trata de un proceso de idealizacin, como en los La fiesta luminosa del Broadway, cada noche, es el grito, en competencia,
contemporneo del artista. Al igual que en las pinturas de ciudad de visual en la que formas, colores, letras y cifras desfilan frente a los ojos
frescos, sino de abstraccin. de cada anunciante. Una belleza bien nueva una locura. Aqu todo es
ese ao, hay una interaccin dinmica de los objetos (formas) entre s, del artista. Casas rojas, amarillas, grises. Anuncios fijos, mviles,
luminosos, acsticos, bajando, subiendo, vibrando siempre, sin dejar negocio un billn de dollars cada ao en anuncios. Tres cuartas
ya que el recorte que resulta de la superposicin de las mismas genera La obra Calle de Barcelona es un buen ejemplo de uso del tono como
reposo a la sensibilidad. El puerto visin extraordinaria realidad partes del capital para el anuncio, una parte para la industria44.
nuevas formas. La forma tiende entonces a desligarse de su funcin de medio de lograr una resolucin de la obra en el plano, sin elementos que
representar objetos, y gana un valor autnomo al fragmentarse. Grandes se salgan o se hundan. El pintor logra que la sensacin de profundidad cubista futurista geometra rojo, negro, ocre humo, agua oleosa,
Si en New York de 1920 el cartel de anuncio aparece solamente como
masas de negro toman protagonismo al igual que en las pinturas de que impone la mirada normal quede anulada por el uso del color. cables, sirenas, banderas, seales mil rostros humanos asomados
un elemento ms del paisaje urbano, en Sntesis de New York de1921
ciudad y la estructuracin que ordena la obra est visiblemente dominada Sobre el lado derecho, la casa, el tranva y el auto que est en primer en el gigante transatlntico mil lenguas diversas en letras brea
las palabras tienen un cometido bien diferente. No expresan ya lo que
por la horizontal y la vertical. plano, parece que estuvieran apilados el uno sobre el otro y no situados alquitrn millones de chimeneas humeando.
la ciudad tiene para decirle al que la vea, sino lo que el pintor piensa
en planos diferentes. Abajo a la izquierda, debajo de la copa del rbol que es su esencia. Desde su concepcin el tratamiento de la obra es
Lo que la ciudad moderna tena para ensearle y que Torres Garca
Veo el mundo; Barcelona es donde se produce la mayor tensin; en virtud de la muchedumbre radicalmente otro, ya que no se trata de esa pintura visual que Torres
haba vislumbrado en Barcelona, en Nueva York adquiere su mxima
Por puro azar (no, sino emergiendo de lo ms hondo suyo) no por callejera que est representada se establece una lejana, el ojo quiere vena haciendo, sino que ahora la operacin adems de plstica tambin
expresin; es la quintaesencia de la conjuncin de una arquitectura
puro azar, entonces, sino obedeciendo inconscientemente a una interna ver lneas de fuga y un cerca y un lejos. Pero el tono o valor con que es conceptual. Ya no hay una traduccin de lo percibido por medio de
urbana fuertemente estructurada y prismtica en la que se alterna
visin, puso, decimos, en esa primera obra, y en sus nichos respectivos, est pintada la columna de alumbrado que est en primersimo plano equivalentes plsticos, hay una reconstruccin libre, indudablemente
la rtmica aparicin de las aberturas de los edificios con el caos de los
una Casa (como esas que dibujan los nios) un Barco, un ncora, la es mucho ms bajo que el adyacente inmediatamente a su izquierda, una sntesis. Y en esa sntesis, Torres Garca le devuelve a la ciudad el
carteles y el incesante movimiento de la gente y vehculos. Si las Calles
letra B, un Hombre, un Pez Y mostr ese cuadro, como sola y entre y que corresponde a algo que est mucho ms lejos. Asimismo, todo mensaje con que sta tanto machaca los ojos de quin quiera mirarla;
el color del fondo que corresponde a ese lejos, est puesto con un de Barcelona estn construidas en un equilibrio esttico, en el que el
otros, a un amigo el cual se estuvo largo rato contemplndole sin decir BUSINESS. Porque el anuncio publicitario no tiene otro origen ni otro
tono bastante alto (exactamente al revs que en las lejanas azuladas movimiento callejero se organiza podramos decir que para siempre
palabra. Dijo al fin: veo yo aqu algo muy grande: el mundo Torres cometido que ese.
que se inventaron en el renacimiento). De esta forma se restablece el en una estructura ortogonal, en las calles de Nueva York Torres Garca
casi no le dej acabar, porque los dos, en aquel momento, haban cumple la premisa de atrapar pictricamente el dinamismo de la ciudad
equilibrio y la obra queda resuelta en el plano. La organizacin de la El lenguaje publicitario forma parte del lenguaje visual de Nueva York,
comprendido algo. moderna. En New York de1920, el movimiento de personas, carros y
obra est claramente dirigida por una estructuracin ortogonal que tanto por su incesante presencia que puede tomarse como manchas
As describe Torres Garca la gnesis de su Universalismo Constructivo39, articula todas las formas, que tienen su valor sin importar si son objetos, caballos se impone a la estructura de la ciudad. Respetando siempre de colores sobre el entramado urbano, como por sus mecanismos
donde las cosas del mundo y del hombre estn representadas por sombras o trozos de fondo. Esta independencia de la funcin plstica semnticos. A Torres Garca le resulta interesante a pesar de sus fines
41 El pintor J Torres Garca habla de su arte y de sus proyectos, La Prensa, Nueva
medio de formas grficas, tanto smbolos arquetpicos como signos que se hace evidente por la construccin de una especie de vallado o ritmo York, 10 de marzo de 1921.En Cecilia de Torres, Torres Garca en Nueva York 1920- y lo integra a su arte. Buena cuenta de este afn da la gran cantidad de
evocan ideas u objetos de la contemporaneidad del artista. La estructura de verticales que atraviesa el cuadro por el medio, de forma horizontal. 22 del catlogo Torres Garca Trazos de New York, Museo Torres Garca / Artepadilla/
Caixa, Ro de janeiro 43 JTG 1921. p.81.
39 Torres Garca pint su primera obra constructiva en 1929, en Pars. 40 JTG, 1947. p.57. 42 JTG 1921. 44 JTG 1921. p 70.

177
elementos grficos tomados de la prensa que el artista acopia desde su veces por curanderismo y brujera, se muere aun ms por medicina, y Entre los cuadros que Torres Garca pinta en Pars entre mediados del 26 Cuando Torres Garca presenta su pintura al saln de Otoo de 1928
llegada a Nueva York y con los que posteriormente realizar una extensa hasta por exceso de higiene; y esto hasta los mdicos lo saben. Todo est y mediados del 28 abundan los puertos, naturalezas muertas, manolas y y es rechazado, l y Jean Hlion deciden hacer una exposicin paralela
serie de collages. Algunos de ellos los interviene grficamente, tanto previsto est bien, pero slo hasta un lmite, y despus? El instinto y figuras primitivas de inspiracin africana, todas de una gran densidad y junto a Pere Daura, Alfred Aberdam y Enge Rozier, tambin rechazados
dando notas de color a la grfica en blanco y negro, como para generar el alma van ms all46. sensualidad. Se ha hablado de cierto fauvismo pero que no est en el color en la Galera Mark, que se inaugur el mismo da que el saln. Gracias
una unidad visual por medio de una estructura, en un procedimiento sino en su factura brusca, de un primitivismo directo, que impacta por su a una hbil campaa publicitaria orquestada por Hlion, la exposicin
que remite tanto a los dibujos estructurados del ao 17 como a su obra fuerza y por su falta absoluta de concesiones a la belleza o a la correccin. de los 5 Refuses tuvo un xito enorme. La prensa le prest una gran
La patria del artista
constructiva que est por venir. Fundamentalmente recopila anuncios, En sus primeros aos de Pars, Torres se sabe influido por el medio en que atencin, y entre los miles de personas que la visitan acuden Theo Van
Habra que hablar de nuevo de eso misterioso que tiene Pars, que
caricaturas y fotografas, entre las que priman las impactantes vistas se encuentra, pero a la vez su pintura es inconfundiblemente suya; sabe Doesburg y su esposa Nelly (Petro), con quienes Torres traba amistad
sabe atraerse a los mejores espritus. Y es que quizs ste se desarrolla
de edificios y de la ciudad, personajes inslitos y vehculos; barcos, que en su pintura pone en juego algo que slo l posee, y que lo pone al rpidamente. Algn tiempo despus, visitando Torres Garca una muestra
y crece all, y hasta se dira que se determina y acusa, como en ningn
ferrocarriles y aviones, estos ltimos, conos favoritos de un progreso unsono de los otros pero sin confundirse con ellos. del neoplasticista alemn Vordemberge, conoce a Michel Seuphor51, quien
otro sitio47.
que todava era visto con ojos ldicos; en 1920 el avin no era tanto a su vez le presenta a Mondrian. Torres se integra entonces al grupo que
un medio de transporte como un juguete nuevo que se prestaba a Segn su propio relato, esos tal vez son los mejores aos en la vida de se reuna asiduamente en el apartamento de Seuphor, junto a Mondrian,
Los dos primeros aos que Torres Garca vive en Pars, se olvida del mundo,
las acrobacias areas y exorbitantes pruebas circenses con personas Torres. Por primera vez, vende casi todo lo que produce, vive de la pintura Vantongerloo y Russolo. Tambin asistan a veces Otto van Rees y su
de la representacin y de la idea, y hace pintura-pintura. As llamaban
caminando sobre sus alas en pleno vuelo. Sin perder la fascinacin que sin otra preocupacin que pintar. Est adems en un ambiente artstico esposa, y Hans Arp y su esposa Sophie Teuber Arp, y John Xceron.
entonces a la pintura pura, sin literatura y sin teora, sin problemas
tamao espectculo de ciudad y mquinas le generaba, Torres Garca como no se ha conocido otro, se ha dicho que en sa poca todo el
semnticos a resolver. Estaba en Pars y tena que demostrar que era
sin embargo adverta la amenaza que los modos intrnsecos de operar mundo estaba en Pars. La actividad social de Torres en el medio artstico A diferencia de los surrealistas, que organizados como un movimiento
un verdadero pintor, un pintor de raza. Su primera muestra, realizada
de la sociedad que lo haca posible representaban para aquello de la es exuberante, y se podra decir, que esos aos son los nicos de su vida tenan una galera propia y una revista, La Rvolution Surraliste, los
en 1926, haba sido de arte mediterrneo hecho antes de llegar a Pars,
existencia humana que le resultaba ms caro. Porque Amrica es una que pasar entre sus pares; los grandes de la pintura de su tiempo. artistas orientados a la abstraccin o constructivos estaban dispersos
en Villefranche-sur-Mer. Pero no tuvo impacto, eso no es pintura le
organizacin: los business los negocios por encima de los americanos y muchos de ellos con dificultades econmicas debido a la dificultad
decan, es fresco. Torres no comparte el juicio pero recoge el guante. A mediados de 1928 su obra comienza a cambiar. Recogiendo las
indgenas de raz holandesa, inglesa y escocesa por encima de todo que tenan para vender sus obras. Exista un verdadero enfrentamiento
Sin amigos poderosos, sin padrinos y sin particular habilidad para la redes que tan prolficamente haba tirado, y volviendo a retratar ese
como frmula mgica. (...). Y la cabeza libre de toda intelectualidad. entre ambas tendencias en el cual los surrealistas tenan las de ganar. La
autopromocin, la nica forma que tiene de hacerse respetar en ese trozo de mundo que es la ciudad, Torres Garca comienza a delinear
Porque aqu se piensan cosas. La idea no existe. No es posible, por esto, prensa haca permanente eco de sus acciones, y tambin incursionaban
medio extremadamente competitivo es pintando, no solamente en definitivamente una pintura que le llevar a algo ms grande: el
el goce espiritual y es sustituido por el placer material baseball en el terreno del cine; para Dal, el estreno de Un chien andalou fue
calidad sino en cantidad. Y se entrega a una verdadera euforia creativa; Universo. Su obra retoma el sentido arquitectural, constructivo, y se
regatas juegos luminosos en el teatro sonidos musicales mecnicos como una pualada en el corazn de Pars. Esa cosa asquerosa que
Torres Garca se describe a s mismo librando batallas contra el lienzo, produce una disociacin entre el dibujo y el color. El cuadro se construye
pick nicks ice cream sports baile ingenios mecnicos de figuradamente es llamada arte abstracto cay a nuestros pies, herida
sojuzgando colores y tonos, gastando decenas de pinceles y pintura por planos de color sobre los que juega la lnea negra, retomando el
pasatiempo cinematgrafo Y el ideal comn: dollars! New York la de muerte. () Ya no haba ms lugar en Europa para los cuadraditos
por kilos en la ms plena imagen del pintor exaltado y romntico. Una grafismo su valor propio, tal como haba surgido en Nueva York. Los
ciudad de los business de los negocios. (...) aqu no hay nada ms. maniticos del seor Mondrian52.
vez ms se ha inclinado por el lado que l llamaba dionisaco de su objetos, las personas, en fin, todo lo que aparece representado en el
Todo es negocio el trabajo, el arte, cualquier actividad. Todo es algo
personalidad, entregado a la pintura y a la luz, olvidado por un tiempo cuadro, lo est mediante una forma absolutamente esquemtica, un
industrial. Y el hombre que ha creado esa industria tal como existe Fue precisamente luego de visitar la primera exposicin individual de
de las cosas graves que tanto le importaban. grafismo que ahora a la vista de la totalidad de la obra de Torres no
aqu ahora es formado por esa industria45. Dal que, a fines de 1929, Torres Garca le propuso a Van Doesburg
dudaramos en llamar constructivo aunque l todava no utilizara se formar un grupo que se opusiera al surrealismo y que realizando
Los cuatro aos en Italia y el sur de Francia, donde entregado a la fabricacin trmino. Porque si en el color hay estructura, el grafismo tambin teje
Esa intensa actividad de apropiacin visual tambin est presente en los exposiciones y publicando una revista le diese voz los artistas de
de juguetes haba pintado poco, quedan atrs. Lo ms significativo, y est tejido en una estructura ortogonal, que organiza toda la obra.
lbumes de acuarelas que realiza en 1920, donde se alternan rpidas tendencia constructiva. Pero ya en las primeras conversaciones
una breve aproximacin al cubismo en el ao 24 que en una carta
impresiones de Nueva York con estrellas de cinco puntas, bosquejos de se vio que la accin conjunta era imposible debido a las radicales
describi a Barradas como un cubismo vivo48. A fines de 1923 Torres
anuncios publicitarios, objetos comunes a los que superpone precios, Cercle et Carr diferencias que existan entre ambos. Van Doesburg, vehementemente
Garca haba escrito en su agenda personal que Cuando la imagen se
etc. En estas acuarelas Torres Garca va mucho ms all de la mera En los ltimos aos de la dcada del 20y primeros de la siguiente, dogmtico, no admita el menor rastro de figuracin en sus obras.
ha transformado en mancha de pintura (material) y en raya o espacio
coleccin de vistas o impresiones. En ellas, la ciudad siendo el tema Pars se haba transformado en un importante centro de la abstraccin La abstraccin era para l sinnimo de que no deba existir ninguna
geomtrico, y ha perdido valor de representacin (es decir que ya no
dominante no impone sus condiciones a la obra, sino que es estilizada geomtrica. A la presencia de los ex integrantes de De Stijl, Mondrian, referencia a la naturaleza, a las cosas reales, y que las obras deban
quiere engaarnos imitando una apariencia), cuando todo esto es as, sin
por Torres Garca en un juego de trazos y sugerencias muy gestual y Van Doesburg y Vantongerloo se sumaban otros como Hans Arp, estar compuestas segn principios matemticos y no mediante la
dejar de darnos la verdad de la cosa, y los valores son justos, tenemos una
personal, y mediante la estampacin de grandes letras negras de molde Jacques Lipschitz, Domela, Herbin y Seuphor. Tambin haba un intuicin. Esta posicin excluyente, que haca inviable la formacin
imagen absolutamente plstica, y esto es la pintura de hoy. Lo positivo
integra el lenguaje visual del reclame publicitario a la obra. importante grupo de artistas espaoles que en ese momento estaban de un grupo numeroso, reforzaba adems el concepto negativo que
que puede quedar del cubismo, me parece que es esto: En primer lugar, la
muy cercanos a la abstraccin, y con los que Torres Garca mantena un muchos artistas tenan sobre la spera personalidad de Van Doesburg,
Torres Garca haba llegado a Nueva York convencido que la ciudad libertad. Despus esto otro: un objeto tiene, para un artista, partes de l
fuerte vnculo. Renueva su amistad con Julio Gonzlez, y por intermedio a quin algunos tenan por un jacobino intratable53. Fue entonces
moderna, a la que an nadie haba visto como l, era el modelo del que inmediatamente ve, es decir, que le interesan. Entonces, sin cuidarse
de Pere Daura, a quin haba conocido en el sur de Francia y que le haba que Torres Garca le propuso la creacin del grupo a Seuphor, quin
nuevo arte. Al principio de su estada crey confirmarlo, y la importancia si descompone o no el objeto, el artista los combina libremente, buscando
ayudado a realizar su primera exposicin en Pars en 1926, conoce a plante Cercle et Carr como nombre. El ncleo del grupo estara
de la obra que realiza, no tanto por su cantidad sino por lo que descubre su acorde o su contraste, sea como valor, color o forma.
Luis Fernndez. Ambos espaoles pertenecan a la masonera, y ste formado por los habituales participantes en las reuniones en casa
en los menguados dos aos que vive en la gran ciudad, es tambin ltimo le har conocer a Torres Garca los principios del ocultismo49 y le
Figura en un caf es una buena sntesis de ese perodo; hermana de de ste. Mondrian se integr al grupo pero declinando asumir
confirmatoria. Pero a los dos aos de su llegada decide volverse a acompaar a visitar iglesias medioevales, explicndole el significado
los juguetes transformables en madera, y con reminiscencias de la responsabilidades organizativas.
Europa, ya que a pesar de la amabilidad de los americanos, que nunca oculto en los motivos escultricos y las leyes aritmticas por las que se
deja de agradecer le resulta imposible congeniar con la forma de vivir iconografa neoyorquina, est en la lnea del personal acercamiento al
rega su emplazamiento50. 51 Michel Seuphor, belga, se llamaba en realidad Fernand Louis Bercklaers. El seudnimo
en Nueva York. En su libro sobre Nueva York, Torres Garca escribe que cubismo que Torres hizo ese ao. Seuphor es un anagrama de Orpheus. Como joven poeta Seuphor entr en contacto
El reloj ha de ser el servidor del hombre, y no ste de l, que le hizo. con los crculos vanguardistas del norte de Europa, conociendo a artistas de De Stijl,
49 Alfonso Palacio lvarez, 2001. p. 247.
46 JTG 1936, p.172. Der Sturm y el dadasmo. Escribi la primera monografa sobre Piet Mondrian.
Y como servidor ha de servirle, y mucho le servir, que si se muere a 50 Pedro Da Cruz indica que fue Luis Fernndez quien le da a conocer a Torres
47 JTG 1936, p.209. 52 En Da Cruz, 1991. p.13.
Garca las propiedades de la Seccin Aurea, aunque no aporta documentacin que lo
45 JTG 1921. p.69. 48 G-Sedas, 2001. p.229. respalde. Da Cruz, 1991, p.6. 53 Seuphor, 1965, p.112. En Da Cruz, 1991, p. 16.

179
La brevedad de la vida del grupo y la revista Cercle et Carr no es bice nos imaginamos una construccin ideal basada sobre la relacin de las El Universalismo Constructivo se gest al mismo tiempo que Cercle et orden tonal que se superpone al orden geomtrico est entre la mejor
para su gran trascendencia. El grupo lleg a tener cerca de ochenta medidas, es, evidentemente la concepcin ms pura que podamos tener Carr. Y se podra decir que as como Torres Garca funcion como un pintura de Torres Garca. Sin embargo, en la obra de Montevideo la
miembros, muchos de ellos convocados por Torres Garca, que por este de un ordenamiento plstico. E inclusive podemos agregar la idea del catalizador que hizo posible la organizacin de los artistas abstractos, pincelada tender a desaparecer. El constructivismo dar paso al Arte
tiempo tena una buena reputacin en Pars. Haba sido admitido en las espacio puro y hacerla dinmica. Pero, es ella completa con respecto la interaccin con stos tuvo su equivalente en la obra de Torres Garca. Constructivo Universal, y tender a dejar de ser pintura de caballete
principales galeras, y los mejores crticos haban prologado los catlogos al hombre? El cristal es perfecto y podemos admirarlo, pero podemos La creacin de su versin del Constructivismo es un intento de conciliar buscando ser pintura mural y monumental.
de sus exposiciones. Aproximadamente la mitad de los miembros de amarlo? Por lo tanto, frente a este tipo de concepcin plstica, la otra varios pares de opuestos. Uno de ellos, abstraccin y figuracin,
Cercle et Carr viva en Pars y del resto, casi todos en el extranjero. mitad del hombre permanece inactiva. La nica actividad humana buscando la posibilidad de expresar algo sobre el mundo y el hombre El crculo iniciado con el Arte Mediterrneo comienza a cerrarse.
El mayor contingente estaba en Alemania, donde residan Gropius, frente a una realizacin plstica pura es la Inteligencia. Basada sobre La idealizacin de las formas ha sido sustituida por el grafismo, y la
sin recurrir a la imitacin o a la apariencia. Construir era para Torres
Kandinky, Kurt Schwitters y Hans Richter, entre otros. El precursor ella, nicamente a ella impresiona. composicin de la obra por la estructura. La tradicin mediterrnea se
Garca lo opuesto a imitar, y la aversin que sentan los neoplasticistas
carcter interdisciplinario del grupo dio cabida a otras disciplinas como Encaro un arte ms completo.55 disuelve en la tradicin universal, a la que Torres Garca busca religarse.
por la figuracin se corresponde a la que Torres Garca senta por la
el teatro y la arquitectura, integrando arquitectos como Le Corbusier, Esa tradicin de las grandes culturas del pasado, donde la expresin
imitacin. Lo importante no era, para Torres Garca si exista o no la
Gideon, Hoste, Meyer y Roth. La exposicin de Cercle et Carr es A fin de lograr ese arte completo, Torres Garca propuso integrar a artstica era profundamente religiosa y en las que, confundido arte y
representacin de una cosa, sino que esa representacin en lugar de ser
considerada la primera exposicin internacional de arte abstracto, y si las investigaciones artsticas los valiosos hallazgos de las principales religin, el arte prestaba sus medios al sentimiento religioso a la vez
hecha imitando la realidad, estuviese dada por un equivalente plstico.
bien fue la nica, la disolucin del grupo dio lugar a otras agrupaciones vertientes del arte moderno: Neoplasticismo, Cubismo, Dadasmo y que ste justificaba al arte. Un arte annimo, en el que en lugar de la
Sin embargo ese equivalente plstico poda tener adems una funcin
que tomaron el testigo del arte constructivo; Abstraccin-Cration, Surrealismo. exaltacin del yo, se hiciese cosa una cosmovisin, un vivir y un sentir el
de representacin. Espoleado tal vez por esa tendencia a la abstraccin
Ralits Nouvelles, que haran fluir hacia Pars lo que el arte abstracto universo. Y por esto, un arte civilizado.
Si la referencia al Neoplasticismo, con la estructura desnuda como propia del ambiente en que se mova, Torres da entonces un paso ms
tena de ms remarcable en el mundo entero54. en la direccin que ya traa, y los grafismos que esquemticamente
expresin del ritmo y orden universal parece lgica, la que hace al
Cubismo no es rara. El mismo Torres Garca haba tenido una fugaz representaban las personas, los carros y las estructuras de la ciudad se
Pero existan discrepancias entre Torres Garca y Seuphor en cuanto
a la concepcin del grupo y que determinaron su disolucin antes aproximacin al cubismo y Mondrian, como muchos otros, lo haba convierten en smbolos; cosa grfica e idea de cosa al mismo tiempo.
del ao de vida. Si bien el primer elemento movilizador haba sido practicado durante su primera estancia en Pars como una va hacia la Esos smbolos estarn entretejidos en una estructura proporcionada
la oposicin al surrealismo antisur, como decan ellos el concepto abstraccin, antes de al igual que Torres Garca tomar a la ciudad segn la seccin urea, que en palabras de Torres Garca es un
aglutinador de carcter positivo era la idea de construccin, que deba moderna como punto de partida de su pintura. El grupo integraba a verdadero tesoro. Nada de cuanto acabo de decir podr servir ni un momento para
dar cabida a una amplia variedad de artistas. Sin embargo, Seuphor varios dadastas como Arp y Kurt Schwitters, y Torres Garca se refiere orientarnos. Est bien que se sepa; pero basta con esto. Pues la orientacin
Mediante el empleo de la proporcin urea en sus obras Torres Garca
estaba fuertemente apegado al Neoplasticismo de Mondrian y era en a los poetas dad como constructores con palabras, que vacas de debe venir por otra va: la intuicin. Debemos hallarla, pues, en las obras
encontr una va de Integrar la actividad consciente e inconsciente
cierto modo tendencioso. El prestigio de Mondrian entre los artistas sentido normal tienen un sentido ms elevado.56 sean de pintura o escultura, en los grandes poemas, en la liturgia de las
al realizar una obra. Luego de realizar una estructura medida, el
constructivos era inmenso, y su Neoplasticismo, que estaba entonces religiones, en la arquitectura, en la msica, cuando estn dentro de esa
Sin embargo, la referencia que Torres Garca hizo al Surrealismo en la artista hace a un lado la actividad racional y le intercalar una serie
plenamente desarrollado era en el fondo para Seuphor la principal universalidad. Vivir en tal ambiente, aislarse del resto. Y ya que eso mismo
inauguracin de la primera exposicin de una agrupacin que haba de smbolos arquetpicos de forma totalmente intuitiva. La cualidad
doctrina gua que le daba soporte terico al movimiento. es en s sentido religioso de todo (pues no hemos de olvidar que estamos
nacido en primer lugar como oposicin a su presencia dominante en nica de la proporcin urea, que la distingue de todos los dems
en la unidad) vivir entonces religiosamente; que es tener conciencia de
Las diferencias comenzaron desde el nombre Cercle et Carr, que para la escena artstica del momento, no pudo haber causado otra cosa que criterios de proporcionalidad, es bien conocida. De dos segmentos
esa unidad, y tanto en el trabajo como en la vida, y tanto en el arte como
Torres Garca remita demasiado a la geometra y por ello a la no desconcierto y revela una tremenda conviccin interna. Torres Garca proporcionados segn la relacin urea, el mayor de ellos est en
en nuestras relaciones con los dems y en todas las cosas.60
figuracin, una de las premisas de la plstica pura y con la que no comparta la aversin que los artistas constructivos sentan por esta la misma relacin respecto de la suma de ambos que el menor
congeniaba. Sin embargo el logotipo propuesto por Pere Daura lo tendencia porque vea que sus obras daban cabida a la expresin respecto del mayor. En trminos matemticos, siendo a la longitud del
convenci. Adems de su innegable calidad grfica, tal vez haya influido de los ms bajos instintos animales existentes en el ser humano57. segmento menor y b la del mayor, a/b = b/(a+b) =0.619. Esto permite
su concepcin el hecho de que el crculo y el cuadrado se representaran Pero sin embargo, rescataba como un valor positivo la apertura que entonces establecer un sistema de proporciones constante, en el cul
a s mismos y de forma similar, en que en el constructivismo que Torres el surrealismo haba hecho al inconsciente. Para Torres Garca un arte las partes de una obra, de las menores a las mayores pueden estar
estaba desarrollando en ese momento, los smbolos tenan tambin la no poda se completo si solamente estaba hecho de forma racional, ya siempre relacionadas por la seccin urea o por uno de sus mltiplos
cualidad de ser forma grfica y significado al mismo tiempo. que el resultado solamente sera percibido por la razn. El arte deba o submltiplos. Esta propiedad dota a la obra de una organicidad y
pues operar en varios planos a la vez. El hombre tiene dos piernas unidad inigualables. Pero adems, la seccin urea se encuentra
Fin y principio as est en equilibrio Si ustedes quieren, tiene dos bases se apoya abundantemente en la naturaleza. Est presente en ramas de rboles,
En la abertura de la exposicin del grupo Cercle et Carr, en abril de 1930, en s mismo y en la naturaleza.(...) Hay un arte58 que se ha basado articulaciones de brazos y piernas, las distancias entre ojos, nariz, boca
Torres Garca dict una conferencia frente a quienes representaban lo ms sobre los datos del subconsciente y se percibe inmediatamente que en el rostro humano, en caracoles y en flores. Esta cualidad la hace
selecto de la abstraccin europea. En ella marc en forma inequvoca este arte carece de equilibrio que mira solamente un lado del hombre. especialmente atractiva, ya que establece un vnculo bidireccional entre
su posicin y estableci las lneas fundamentales de su Universalismo Pero aquellos que censuran este arte a veces no se dan cuenta de que la abstraccin y la naturaleza, entre el mundo de lo concreto y de lo
Constructivo. La circunstancia, la jerarqua de los presentes y lo directo caen en el error opuesto. En efecto, un arte basado tambin sobre el abstracto. La proporcin urea ser para Torres Garca una expresin
de las palabras de Torres Garca denotan su tremenda capacidad para pensamiento puro, no sera tan desequilibrado como el otro?59 del vnculo entre el plano ideal y el real.
la franqueza y la falta absoluta de consideracin por la conveniencia,
ya que su conferencia se trat en gran medida de una rplica a los 55 Fragmento de la conferencia dada en Cercle et Carr. Archivo del Museo Torres Nacida en medio de una verdadera tormenta pictrica la obra
Garca. constructiva realizada en Paris es de una factura extraordinaria. La calidad
postulados del arte purista y en particular al Neoplasticismo, buscando
incluirlos y trascenderos a la vez. 56 Ibdem. de los planos de color, en los que el toque del pincel construye un
57 Ibdem.
(...)Es indudable que si basamos una concepcin plstica sobre la conferencia, Torres Garca haba insistido en la necesidad de buscar el equilibrio entre
58 Se refiere al Surrealismo.
el componente racional y el no-racional del artista. Segn testimonio de Olimpia
idea pura del espacio, y ese espacio est vaco, y dentro de esa nada 59 No se trat en absoluto de un enfrentamiento con Mondrian, con quien Torres, que estuvo presente en el vernissage de la exposicin, luego de tomar algunas
Torres Garca mantuvo la ms cordial de las relaciones, sino una toma de posicin copas de vino Mondrian se acerc a Torres Garca y moviendo levemente su cuerpo de
54 Seuphor, 1957, p.50. En Da Cruz, 1991, p. 16. frente a su teora. El propio Mondrian parece habrselo tomado con humor. En su un lado a otro le dijo con una sonrisa Monsieur Torrs; il faut retrouver lquilibre. 60 JTG 1947. Fascculo 5, p.64. Final del libro.

181
de medios extrapictricos desde la poca mediterrnea y la progresiva
ndice de bibliografa Torres Garca en (y desde) Montevideo transformacin de esa propuesta clsica en una pintura de iconografa
Castillo, SF. Guido Castillo. Torres Garca, Maestro de occidente. Manuscrito
mecanografiado sin fecha. Archivo del Museo Torres Garca. Juan Fl menos retrica y de sistematizacin infantil para usar el concepto
Da Cruz, 1991. Pedro Da Cruz. Torres Garca y el grupo Cercle et Carr. Instituto de que, no laudatoriamente, us en su momento D Ors2, son antecedentes
historia del arte de la universidad de Lund, 1991. Suecia. que podemos entender como el acceso natural, en un medio en cierto
Hegel. Introduccin a la Historia de la Filosofa. Ediciones Libertador, 2004. Buenos modo provinciano, al nuevo lenguaje del siglo.
Aires.
En 1934 lleg a Montevideo un pintor nacido en el Uruguay sesenta aos
atrs, que haba vivido 29 aos en Barcelona y otros 15 en Nueva York, Pero si bien todos estos rasgos, as interpretados, parecen converger
Ferdinn, Valentn Ferdinn. Contribucin de Torres Garca al Noucentisme cataln.
Fiesole, Villefranche Sur Mer, Pars y Madrid. Aunque puede decirse que era en una direccin afn a la nueva pintura europea, esa interpretacin
Fl, 1974. Juan Fl. Exposicin de bocetos y dibujos del Saln San Jorge de la un artista reconocido, sus xitos eran historias independientes, cerradas
Diputacin de Barcelona. Fundacin Torres Garca, 1974. Montevideo. omite, creo, un aspecto esencial. El motivo principal por el cual Torres
cada una de ellas por un fracaso y un exilio: la del muralista de Barcelona, mantiene, desde el ao 07 esa fidelidad a un despojamiento de medios,
Fl, 1991. Juan Fl. Torres Garca en (y desde) Montevideo. Ctedra de esttica de la
la del artista inmigrante en Nueva York, la del pintor parisino. Siempre
Facultad de Humanidades y Ciencias, 1991. Montevideo. a una figuracin plana, a un color mitigado, a un dibujo anguloso y sin
extemporneo, retardatario o adelantado, tambin ser inoportuno en
Fl, 2010. En Torres Garca, Trazos de New York. Caixa Cultural, Artepadilla, Museo encanto ornamental ese diestro que como Klee pintaba con la mano
Torres Garca, 2010. Ro de Janeiro.
Montevideo, pero de all no podr escapar, es all que sus proyectos darn
izquierda, es porque lucha con una tentacin a la que se resiste: la
sentido a aquel pasado y desde all es que aquellas historias dispersas y
G-Sedas, 2001. Pilar Garca-Sedas. J. Torres Garca y Rafael Barradas. Un dilogo sensualidad de la pintura de la tradicin renacentista cuya condena ya
escrito; 1918-1928. Parsifal Ediciones y Libertad libros, 2001. Barcelona Montevideo. desconcertantes se volvern una sola historia inteligible.
es explcita en el 13 y se repite en los textos del 17 y del 193. Tradicin
Gradowczyk, 2007. Mario. H. Gradowczyk. Torres Garca. Utopa y transgresin. Esta es, precisamente, la hiptesis que utilizan y defienden estas con la cual, este incesantemente tentado eremita, mantiene una lucha,
Museo Torres Garca, 2007. Montevideo.
pginas: la hiptesis de que el perodo montevideano de Torres no a veces sorda y otras manifiesta, que dura hasta el fin de sus das. Y esta
Hudson, 1874. William Hudson. La tierra purprea. Ediciones de la Banda Oriental,
slo es significativo por s mismo, sino porque nos da algunas claves relacin de constante conflicto entre un arte sensual y un arte ideal,
2009. Montevideo.
importantes para comprender toda su trayectoria. que se expresa con todas las letras en sus escritos barceloneses, slo es
JTG, 1904. Joaqun Torres Garca. Angusta et Augusta. 1904. En J. Torres Garca.
Escrits sobre art. comprensible si la consideramos la otra cara de una concepcin del arte
Esta hiptesis puede descomponerse en otras varias propuestas que que veremos manifestarse en Montevideo bajo la forma de la utopa
JTG, 1907. Joaqun Torres Garca. La nostra ordinaci i el nostre cam. 1907. En J. tratar de justificar ms adelante pero que paso a formular desde ya:
Torres Garca. Escrits sobre art. magna y por definicin irrealizable de un arte que ya no es ms arte
JTG, 1908. Joaqun Torres Garca. El literat y lrtista. 1908. En J. Torres Garca. Escrits 1) La concepcin de Torres no solamente no coincide con las porque se confunde con la celebracin y con el rito.
sobre art. concepciones de las vanguardias de la primera mitad de siglo, sino
Solamente podemos explicar que Torres se resista, como lo hace, a
JTG, 1917. Joaqun Torres Garca. El descubrimiento de s mismo. Tipografa de Mas. que, en su ncleo ms fuerte, aunque no siempre expresado, se opone
1917. Gerona. volverse realmente un pintor, es decir un artista de la tradicin del
radicalmente a stas.
JTG, 1913. Joaqun Torres Garca. Notes sobre art. En J. Torres Garca. Escrits sobre art. espacio y la luz, en la medida en la cual la justificacin del arte no se
JTG, 1921. Joaqun Torres Garca. New York. Museo Torres Garca y Hum, 2007. 2) Si bien en su obra y sus escritos europeos es explcito su rechazo encuentra para l en que el arte sea simplemente arte. Ya desde un
Montevideo. a todo esteticismo y a todo formalismo, en el perodo montevideano artculo de 1907, en el que es posible encontrar motivos para suponer
JTG, 1930. Joaqun Torres Garca. Manuscrito de la conferencia dada en la exposicin es visible un rasgo que lo diferencia incluso de aquellos artistas que, por esa poca, estaba prximo a la religin catlica hecho que
de Cercle et Carr. 1930. Archivo del Museo Torres Garca. contemporneos que, como l, otorgan al arte un sentido metafsico: Torres elude en su autobiografa encontramos la afirmacin de que,
JTG, 1934. Joaqun Torres Garca. Historia de mi vida. Publicaciones de la Asociacin es entonces que manifiesta la voluntad de romper con el arte como cuando el arte no est influido por un sentimiento religioso, no puede
de arte Constructivo, 1936. Montevideo. institucin autnoma y de reincorporarlo a aquella situacin arcaica en tener grandeza ni ser universal4. Ms adelante, en sus libros de 1913 y
JTG, 1935. Joaqun Torres Garca Estructura. Fundacin Torres Garca, 1974. la cual se confunda con los ritos y dems prcticas de integracin del de 1915, esta concepcin se reformula en un lenguaje platonizante5 del
Montevideo. hombre en un orden csmico. que nunca se desprender totalmente.
JTG, 1944. Joaqun Torres Garca. Universalismo Constructivo. Alianza Forma, 1984.
Madrid. 3) La teorizacin de nuestro artista, en la cual expone esa concepcin, Cuando ocurre la gran transformacin de su pintura, en 1917,
JTG, 1947.Joaqun Torres Garca. De lo aparente y lo concreto en el arte. Asociacin de no es subproducto de su obra artstica, sino que la determina en gran encontramos tambin cambios importantes en sus ideas, a pesar de
Arte Constructivo, Taller Torres Garca, 1947. Montevideo. medida y es, por lo tanto, esencial para comprender tambin su pintura. su esfuerzo, que l mismo reconoce, por salvar su pensamiento pasado
JTG, 1948. La Recuperacin del objeto. Asociacin de Arte Constructivo, Taller Torres identificndolo con el nuevo6. De todos modos, en sus publicaciones del
Garca, 1948. Montevideo. 4) La radicacin en su patria lo enfrent a nuevos problemas que lo
estimularon para proponer una forma extrema y utpica de algunas 17 y el 19, as como en un importante indito de ese mismo ao7 es
J. Torres Garca. Escrits sobre art. Edicions 63 y La Caixa, 1980. Barcelona.
de sus ideas. posible descubrir un conjunto significativo de novedades.
Ghika, 1927. Matila Ghika. Esttica de las proporciones en la naturaleza y en las artes.
Poseidn, 1983. Espaa. 2 J.T.G., Historia de mi Vida (Montevideo: Asociacin de Arte Constructivo, 1939) p. 142
5) Gracias a esa propuesta utpica a pesar de su inevitable fracaso
Moreno, 2009. Ins Moreno. El Universalismo Constructivo o la redencin por el arte. 3 Notes pp. 28, 49, 50 J.T.G, El descubrimiento de s mismo (Gerona: Mas, 1917)
es que fue tan significativa la incidencia de Torres en su pas y en el arte
En el catlogo Universalismo Constructivo. Museo Torres Garca y Fundacin Antonio p. 16. J.T.G. Lart en relaci amb lhome etern i lhome que passa (Sitges: amics de
Saura, 2009. Cuenca. latinoamericano.
Sitges, 1919) p. 6.
Palacio lvarez, Alfonso. La abstraccin Geomtrica en los artistas espaoles en Pars 4 J.T.G., La Nostra ordinacin i el nostre cam, Empori abril 1907: p. 189.
(1928-1930). Universidad de Oviedo, C.S.I.C., 2001. Madrid. I 5 Notes, p. 29 J.T.G., Dilegs (Tarrasa: Mulleras, 1915) p. 42.
Peluffo, 1988. Gabriel Peluffo. Historia de la pintura uruguaya. Ediciones de la Banda Si consideramos lo que hay de constante en la obra pictrica de Torres
Oriental, 2009.Montevideo. 6 J.T.G., El descubrimiento de s mismo (Gerona: Mas), p. 27.
vemos que su ingreso a la vanguardia puede ser visto como inevitable.
7 Hechos, manuscrito indito de 1919, es uno de los documentos ms interesantes
Sureda Pons, 1998. Joan Sureda Pons. Torres Garca pasin Clsica. Akal/Arte Su resistencia al naturalismo; su defensa de la estructura ya presente
acerca del pensamiento de Torres en este perodo. Algunos fragmentos fueron
contemporneo. Madrid, 1998. en su libro del ao 19131; la austeridad de su lenguaje y la exclusin publicados en Un enemic del Poble, marzo, 1919: p. 1. Otros fragmentos estn citados
Unamuno, 1895. Miguel de Unamuno, La tradicin Eterna. En Miguel de Unamuno. en Juan Fl, Significacin de Torres Garca en J. Torres Garca, Testamento artstico
Ensayos. Ediciones Aguilar, 1951. Madrid. 1 Joaqun Torres Garca, Notes sobre art (Gerona: Mas, 1913) p. 41. (Montevideo: Marcha, 1974).

183
La actitud que el artista se propone a s mismo, consiste en una visin caminos trillados, en un arte muerto. Su admiracin por Barradas, en Renacimiento al impresionismo, parece paradjico, si comprendemos Esa heterogeneidad nos indica que, en este caso, la obra de Torres toma
sin pensamiento, que capte del modo ms despojado de saber tcnico un artculo que enva a un diario de Montevideo en 1917, se resume que, para Torres, liberarse, gracias al arte de avanzada de las exigencias la delantera a sus programas tericos y que, mientras stos se atienen
y de supuestos intelectuales lo que es simple dato, puro hecho. Esta diciendo que es un pintor del tiempo presente13. La misma voluntad que acompaaron su poca clasicista, le daba la libertad de intentar a una situacin de hecho que tiene que ver con su enclave en el medio
visin de lo que es el puro presente es capaz de exorcizar el tiempo y, por de ser de su poca explica su colaboracin en las publicaciones de una pintura de la que siempre tuvo nostalgia. artstico parisino, su pintura se ha independizado de ste.
este atajo, el arte de lo inmediato, de lo actual, de lo transitorio, deber Salvat Papaseit donde aparece el texto en el que Torres asume con
volverse tambin captacin de lo eterno: nada de ms actual que lo mayor decisin el tpico dominante de la vanguardia que podemos En los aos que van de la recidiva clasicista de 1926 hasta el regreso Por esta razn estamos obligados a descifrar sus posiciones. As, en tanto
eterno8, dir entonces y repetir dcadas despus, aunque el sentido llamar formalista el de la pintura como msica, de Apollinaire o el al Uruguay, la obra del artista nos da testimonio de una tensin entre que el antisurrealismo fue el estmulo inicial para la formacin del grupo,
en este momento parece ser el inverso: nada ms eterno que lo actual. de la forma significante, de Clive Bell y donde, mediante un gambito esos tres polos que son los trminos en conflicto que permiten explicar y en alguna medida, Torres lo comparta, ese alineamiento disimula la
argumental muy utilizado en esa poca por los defensores del nuevo el caso Torres. Me refiero a la pintura de la tradicin renacentista, a la mayor proximidad que Torres tena con la exaltacin del inconsciente y el
Pero lo ms curioso es que los escritos de Torres de estos aos, que arte, afirma que las obras modernas de los cubistas o de los futuristas, o propuesta de la vanguardia formalista y a la concepcin torresgarciana concepto supra esttico del arte, propios del surrealismo, ms que con la
evitan conectar las ideas generales con la pintura que est realizando en las suyas, no tienen porqu ser llamadas obras de pintura o de arte, sino de un arte que sirva para algo as como una comunin con el orden tendencia tcnico maquinista o con el formalismo esttico de la mayora
ese momento, no son congruentes, ms an, resultan incompatibles con que son, simplemente, manifestaciones de plasticismo entendiendo csmico. Torres, en esa encrucijada, realiz durante los aos 27, 28 y de los integrantes de Cercle et Carr. Tan coyuntural es el antisurrealismo
ella. Porque, qu tiene que ver con la impasibilidad sin pensamiento, la por tal el tratamiento de la forma y el color por s mismos14. 29 una pintura magnfica en la que es sensible a diversas influencias, para Torres que, cuando las diferencias con Seuphor derrumban las
intervencin violenta del pintor que, ahora sin disimulo posible, inventa pero de tal modo asimiladas que es difcil encontrar la filiacin, ms esperanzas que puso inicialmente en el recin nacido movimiento, no
o desarrolla ese marcado lenguaje que aparece desde el 17? En los diez aos siguientes, Torres deja de publicar y su pintura es el all de un aire de familia con las experiencias de la poca. Y, lo que es tuvo empacho en sealar, en su conferencia dictada en la exposicin que
nico testimonio de lo que no pudieron dejar de ser aos de un gran ms notable, marcadas, todas esas obras, pese a su diversidad, por un hizo el grupo en el 30, que su objetivo no era el purismo plstico sino
La pintura que Torres realiz en 1916 admite, en cambio, por su sencillez, debate silencioso. Que tambin lo fueron las dificultades materiales y inconfundible sello propio que las aproxima. llegar a una sntesis integrada tambin por el aporte del surrealismo, en
por su lenguaje abocetado y su planismo tmido, una asociacin con el peregrinaje por varios pases. razn del papel que ste otorga al inconsciente18.
pensamiento que el pintor difundi durante los tres aos siguientes9.
Cuando se encuentra con Van Doesburg en 1929 y traman una accin
Pero la pintura a partir del 17, si bien exteriormente es muy distinta Las pinturas que conocemos de los primeros aos de ese perodo Tenemos que tener en cuenta que el grupo Cercle et Carr fue el
comn contra la boga del surrealismo y por la reivindicacin de la
a la pintura de la luz, si bien rompe con las soluciones tradicionales hasta la reminiscencia clsica del ao 1926, lo muestran inventando el resultado de una transaccin compleja en la que debieron enfrentarse:
plstica pura, en Torres ya empieza a cristalizar una sntesis que le
de la figuracin del espacio, lo hace en un ejercicio de la autonoma, montaje fragmentos rectangulares de ilustracin en sus dibujos a tinta las diferencias con Van Doesburg y la voluntad de ste de competir
permite recolocar su obra dentro de la concepcin del arte que, desde
recientemente conquistada, con la cual el arte resuelve sus problemas en los que consigue unificar lo ms heterogneo, incluso imgenes creando un grupo rival; las diversas formas de interpretar de modo ms
el principio, est arraigada en l, pero que ha quedado sofocada por
formales y expresivos. La libertad del artista ante la realidad no resulta tan fuertemente perspectivadas como lo es un piso de damero, en un restringido o ms amplio el campo de la abstraccin en lo que respecta
la necesidad de salir del encierro de formas caducas y de atacar el
de que sta se subordine a una orden que estima ms profundo y ms tratamiento bsicamente plano y experimentando diversas formas de a la eliminacin o no de toda forma representativa; y las divergencias
problema de su lenguaje personal desde las condiciones que la poca
verdadero que aqulla, sino que es una consecuencia del ejercicio organizar en sus leos la simultnea variedad de la imagen urbana, acerca de si esa abstraccin se limita a las formas geomtricas ms o
impone. Pero, curiosamente es en ese mismo momento en el que
de su irrestricta invencin. Pero esto es lo opuesto de lo que nuestro hasta dar en algunas obras con procedimientos que recuerdan los menos simples o, como en el caso de Kandinski en esos aos, no se atiene
era de esperar que manifestase su latente desapego respecto del arte
artista crey siempre. que unos pocos aos antes haban empleado algunos futuristas o el en absoluto a ellas19. En alguna medida, el ms flexible, el menos atado
contemporneo que Torres arriesga una alineacin formal con un
Malevich de 1914. a las exigencias estrictas de un programa de abstraccin y geometra, as
Lo anterior explica por qu Torres no tiene teora para la pintura grupo de pintores que representan una de las corrientes de vanguardia.
como el ms lejano a un enfoque maquinista como el que podran
que, por primera vez, realiza en consonancia con el clima artstico de Pero tambin en la pintura de esos aos ocurre algo curioso, y es que, al
No es difcil conjeturar que, en medio de su lucha por existir como suscribir Ozenfant o Gorin es Torres Garca. Pero por su propia fragilidad
la poca. O, dicho de un modo ms enrgico: la pintura por la que mismo tiempo que sigue siendo husped no sabemos cuan cmodo
artista en el duro ambiente parisino, eran inexistentes las posibilidades como vanguardista, fragilidad que lo vuelve contradictorio e inestable,
Torres se incorpora a la vanguardia es una pintura que no puede de la vanguardia, aparecen ejercicios de una pintura que podemos
de embarcarse en la propagacin de un credo artstico opuesto, en su incluso esas posturas que no le son congeniales tambin lo tocan en
justificar consistentemente desde sus creencias ms fuertes, porque su denominar con el lenguaje que el pintor usar en Montevideo para
raz, al formalismo vanguardista. Por otra parte, Torres conoce recin alguna medida y puede adoptarlas transitoriamente.
concepcin del arte es incompatible con el espritu de pura invencin amarla-condenarla: pintura pintura. Esa pintura en la que luz, color y
plstica que anima a la mayor parte de la vanguardia. en el 29 las obras neoplasticistas16 que por serle tan ajenas, por su
materia consiguen una representacin convincente como tal y tambin Hay un episodio significativo que muestra la distancia de Torres respecto
impersonalidad geomtrica como lo dice una carta a Gorin17, y tan
como pura pintura. Mucho ms pintura pintura que la que realiz de Seuphor. Me refiero a los cortes que Seuphor le impuso al texto que
Si lo que lo alejaba en el ao 13 del cubismo era que lo vea extravagante , 10
prximas, por su radicalismo y su austeridad, lo tienen que haber
en toda su historia anterior. Me refiero a ciertas obras del ao 20: un el pintor public en el primer nmero de Cercle et Carr20 y que recin
es decir, ejercicio antojadizo de la santa libertad del artista, en el ao 17 impresionado, y en cierto sentido, tienen que haber revitalizado su
retrato de su mujer, su autorretrato y alguna naturaleza muerta que fueron conocidos cuando el primero los difundi hace pocos aos21.
y del modo opuesto y simtrico, dir que, En arte ms vale el disparate valoracin de la vanguardia.
muestran lo que l llamar la garra del len del pintor15 y que no
que el academicismo. Toda extravagancia, en arte, puede ser reaccin,
requiere ser excitada por el desafo de un colega desafo cuya historia 18 J.T.G. Universalismo Constructivo pp. 237-238. Es necesario recordar que la
signo de vida11 y tambin Ara encoratgem laparent extravagancia12. Si bien es sencillo indicar algunas correspondencias, y otras tantas conferencia con la que Torres Garca abri la exposicin de Cercle et Carr nunca
narra en su autobiografa al explicar su pintura del ao 27 para
Pero esta defensa de la vanguardia es, en realidad, una resignacin: diferencias, entre las obras neoplasticistas y las de Torres de ese momento, fue publicada, en ella, segn lo afirma el pintor en Lo aparente y lo concreto,
irrumpir, paradjicamente, en el momento en el que esa pintura ms sostuvo la necesidad de sumar aspectos esenciales del arte que fueron propuestos
el pintor se embarca en el lenguaje de su poca no tanto porque ste no es fcil precisar en que medida Torres aprovech para su pintura la
debera parecerle fuera de poca. de modo parcial por tres corrientes que dominaron en el arte moderno; el cubismo,
dimane naturalmente de sus convicciones sino porque es la nica va experiencia de Mondrian y de su grupo. Lo cierto es que hay pinturas de el neoplasticismo y el surrealismo. Es de notar que esa afirmacin contradice lo que
creativa que se le ofrece en ese momento, la que no lo encierra en los Lo que ocurre es que, en la medida en que la incorporacin a la Torres muy anteriores al 29 en las cuales la organizacin ortogonal est pretenda el proyecto de Cercle et Carr, hasta el punto de que poda dudarse de la
veracidad de esa afirmacin de Torres. La investigacin que realic en el Archivo del
vanguardia lo hizo deponer transitoriamente su aspiracin a un arte ms presente perceptivamente, aunque no sea producida por una trama
Museo Torres Garca, me permiti encontrar el texto de la conferencia y confirmar la
8 J.T.G., Lart en relaci, p. 13. de rectas, sino por planos de color o por la distribucin de grafismos
all de lo artstico, ces tambin su mayor motivo para no ser tentado veracidad de aquella afirmacin
9 Torres tampoco es explcito acerca del proceso que lo lleva a su pintura del ao 16. Las figurativos. Por otra parte, es innegable la radical heterogeneidad que
por la pintura sensual, esa amada incompatible con el voto de castidad 19 Sobre el grupo Cercle et Carr y la decisiva participacin de Torres en su
frases atribuidas al pintor en Enric Jardi, Torres Garca (Barcelona: Polgrafa, 1973) p.
82 no le pertenecen. Forman parte de un artculo firmado con la inicial J. (probablemente que el artista haba hecho antes. Este fcil pasaje, de sus experiencias existe entre los constructivos de Torres exhibidos en la exposicin Cercle fundacin y en su famosa exposicin del ao 30 es fundamental la investigacin de
et Carr del 30 y las obras de los dems expositores, incluso los que Pedro da Cruz, Torres Garca and Cercle et Carr (Universidad de Lund, Suecia,1994)
Roma Jori) con el ttulo de Les noves idees estetiques dEn Torres Garca, publicado vanguardistas a una pintura ms vinculada a la tradicin que va del Sobre la formacin del grupo, las coincidencias y divergencias de sus integrantes y un
en la revista Vell i Nou, 15 de agosto de 1916. No hay ninguna indicacin de que se no forman parte del movimiento neoplasticista. Hecho notable cuando anlisis penetrante del pensamiento de muchos de ellos es muy til la investigacin
transcriban all palabras del pintor.
13 J.T.G., Los artistas uruguayos en Europa: Rafael Barradas. El siglo (Montevideo) miramos las fotografas subsistentes de las salas de dicha exposicin. de Marie-Aline Prat, Cercle et Carr. Peinture et avant-garde au seuil des annes 30
10 Notes, p. 41 24 de nov. 1917. (Lausanne: Lage dHomme, 1984).
11 El descubrimiento p. 200. 14 J.T.G., Plasticisme, Un enemic del Poble mayo 1918: p. 1. 16 J.T.G., Historia de mi vida, p. 260. 20 J.T.G. Vouloir construire, Cercle et Carr (Pars) 15 marzo 1930, pp. 3-4.
12 J.T.G., Daltra rbita. Un enemic del Poble junio 1917: p. 2. 15 J.T.G., Universalismo Constructivo (Buenos Aires: Poseidn, 1944) p. 485. 17 Carta a Jean Gorin del 14 oct. 1930. Macula (Pars) 1er. Trimestre, 1977: p. 127 21 Prat, Cercle, pp. 86-89.

185
Las amputaciones que hace Seuphor consisten en la supresin de de un orden puramente plstico permite la verdadera creacin de un La propuesta excntrica de Torres, en cambio, es que el sentido social La referencia que hace Torres a los tres movimientos que habra
unas pocas lneas que, en algn caso, tienen que ver con diferencias orden. Lo que Torres no explica es por qu esa sntesis de la estructura del orden y la unidad del cosmos se celebren como expresin social, conjugado, tiene una explicacin trivial pero quizs verdadera: pintor
aparentemente triviales como, por ejemplo, la eliminacin de una y la figuracin cambia radicalmente el sentido del arte, ni qu relacin colectiva a travs del arte retornado a su origen ritual. de una trayectoria excntrica busca ser admitido como hijo legtimo de
referencia de Torres a la heterogeneidad del grupo, pero que, en otros profunda tiene eso con el sentido que el arte tiene para las culturas la vanguardia y quiere que sus obras, que se destacan cuando las vemos
casos, apuntan a atenuar las diferencias de Torres con el enfoque primitivas. Pero ese silencio puede ser interpretado sin ambigedad II fotografiadas junto a las de los otros expositores, en los documentos
neoplasticista. En resumen, desaparecen del artculo: 1) la aseveracin desde su prdica posterior. Torres abandona Pars a fines de 1932 e intenta instalarse en Madrid que subsisten de la muestra de Cercle et Carr, sean asimiladas desde
de que el orden de la obra puede estar oculto, 2) la afirmacin de que donde parte para el Uruguay poco ms de un ao despus luego de los lenguajes ya existentes.
construir no implica la ausencia de imgenes (y todava, de manera ms Torres aspira a que la enseanza que se extrae de las artes primitivas, y
grandes vacilaciones. En varias ocasiones haba buscado apoyo del
esto recin ser dicho con todas las letras en los escritos montevideanos, Desde luego que Torres aprendi mucho del arte de avanzada aunque
fuerte, que la figuration doit tre structure et la structure figuration)22, gobierno uruguayo sin obtener ningn resultado. Las versiones que
no se limite a sus lecciones formales sino que incorpore la actitud que muy poco, pese a que es corriente creer lo contrario, del neoplasticismo,
3) la tesis de que algo real, percibido de cierta forma en particular, pasa tena del Uruguay eran contradictorias y los contactos con diplomticos
permiti a las culturas arcaicas elaborar esos lenguajes: el sentido que representa una confirmacin y una reduccin al absurdo de algunas
al plano universal; y 4) el principio de que no debemos partir solamente o personalidades de su pas nunca fueron estimulantes27. Pero su
metafsico del que estn dotadas. Sentido metafsico que, para Torres, de sus intenciones, ms que un lenguaje afn. La simple comparacin de
de ideas si no queremos hacer que nuestro arte se aproxime a la filosofa, llegada a Montevideo fue celebrada por la prensa, y se constituy a
radica en el sentimiento de concordancia con el universo que est en las obras es suficiente para probar esto y para los crticos e investigadores
enunciacin de la cual Seuphor tacha las palabraspuras ideas23. su alrededor un grupo de escritores y artistas28. Qu vena a hacer a
el origen de la obra y que se expresa a travs de ella. Pero ese sentido en artes visuales no expertos en mirar, la simple inspeccin de las fechas
Montevideo? Cules eran sus ideas y proyectos?
Sin embargo, este intento de suavizar las diferencias de Torres con la metafsico, esa aproximacin del arte a la religin y a la sabidura, indica que lo ms caracterstico del Arte Constructivo est presente en
ortodoxia neoplasticista deja un texto en el que las diferencias son es precisamente lo que est en las antpodas de la vanguardia. Para Sabemos que a partir de 1917 y hasta que configur su Arte Constructivo, dibujos y maderas y algo menos claramente en algunos cuadros del
igualmente notables. Por lo pronto persisten ideas que Seuphor no pudo nuestro artista no se trata de apropiarse de lo esttico de las artes Torres, hombre de teoras, no public un solo texto terico: su ingreso 28 y an del 27. Pero lo interesante, no es tanto lo que la vanguardia
quitar porque son como la osatura del artculo, en particular la defensa primitivas, sino, por el contrario, de aportar al arte del presente lo que en el arte de vanguardia lo haba dejado sin doctrina. Su extenso e poda darle, cuanto lo que las contradicciones y los problemas de Torres
que hace Torres de la figuracin y de la intuicin. Pero, adems, hay ellas tuvieron de extraestticos. indito Hechos, en realidad no propone una nica doctrina: se debate lo llevaron a tomar de ella.
algunos pasajes que tienen un inters especial. Me refiero a aquellos en entre posturas diferentes y documenta el ms desagarrado y complejo
Es claro que Torres mal poda desarrollar, en medio del grupo Cercle En el Arte Constructivo no ocurre una sntesis de escuelas, sino una
los cuales Torres distingue entre metre de l`ordre y crer un ordre y testimonio de sus contradicciones.
sntesis de los grandes grupos de contrarios entre los que siempre
entre filosofa y metafsica. El par de conceptos contrapuestos ordenar et Carr, un pensamiento tan anmalo, no nos es posible ver con
Su prctica de pintura, en esa dcada, en vez de ser el ejercicio de se debati Torres: la pintura de la luz, la espontaneidad instintiva y
y crear un orden, no se puede traducir, como parece hacerlo Prat24, en claridad en un texto tan breve y sofrenado, lo que slo se atrever su
una teora sin contradicciones es el ejercicio de las contradicciones de sensorial, la realidad visual, por una parte y, la geometra, la estructura,
trminos de oposicin entre ordenar mediante la utilizacin de una regla propio autor a llevar hasta sus ltimas consecuencias cuando regrese
una teora imposible. Pero es tambin el modo de superarlas en una la razn, por otra. Aunque estos dos bloques no se enfrentan de manera
o de una proporcin cannica, versus la invencin de una estructura que al Uruguay e intente su gran empresa. Aunque ya en textos redactados
sntesis que es, a la vez, sntesis de su pintura y de su pensamiento, que, tan definida, puesto que, por ejemplo, la razn, o la geometra, siempre
no resulta de ninguna composicin regulada. Se trata, en cambio, de la en Pars durante los aos 31 y 32 vamos a ver ms explcitamente la
reconciliado, puede volver a expresarse. Esa sntesis ocurre en los aos fueron para Torres algo distinto de la ciencia o de la geometra terica
oposicin entre un orden al servicio de la representacin el paisaje que actitud que apenas es posible entrever en este momento26.
1929-30 y ser definida por el pintor como sntesis de tres movimientos e incluyeron algo de sus contrarios.
Torres pone como ejemplo y un orden que no sufre esa sujecin.
Una objecin puede hacerse a lo que hemos dicho hasta aqu acerca de la vanguardia: cubismo, neoplasticismo y surrealismo.
Esos dos conjuntos de opuestos, para coincidir, debieron liberarse en su
Pero, en el texto, esa contrastacin se desplaza y pasa a ser la oposicin de la heterogeneidad de Torres respecto de las corrientes del arte
Pero esa definicin no es verdadera sino en un sentido alegrico. La sntesis produccin pictrica sin que el pintor los reprimiera doctrinariamente,
entre aquellos que crean un orden solamente a partir de las ideas contemporneo. Me refiero al hecho de que muchos otros artistas, y
real fue obtenida en un proceso de aos de pintura que dialoga con sus como haba hecho antes. Torres debi conseguir, en el lenguaje visual,
abstractas los conceptos puros, tiempo y espacio, dice Torres, usando en particular dos de los pintores ms influyentes de nuestro siglo que
problemas ms que con los ajenos. En ese proceso, primero se aquieta una fusin de la razn que se expresa en el orden y la geometra, con
y alterando la terminologa Kantiana y por otro lado, los que usan la coincidieron en exponer junto a Torres con el grupo Cercle et Carr
la multiplicidad dinmica de su pintura de los aos 1917 al 19 y realiza lo instintivo y lo inconsciente. Y otra fusin entre los valores formales y
intuicin. Los primeros producen obras sin formas figurativas, hacen aludo a Mondrian y Kandinsky tambin tuvieron un pensamiento de
paisajes dominados por planos de color y un ordenamiento ortogonal la figuracin. Y todava una ms original entre la tradicin de la pintura
plstica pura, algo que est ms bien cerca de la filosofa y Torres no tipo metafsico o religioso y atribuyeron al arte un sentido concordante como msica tonal aprendida en la trasposicin de la luz real, por
con sus convicciones. Por lo pronto, los dos artistas que acabo de (en Nueva York, en el 21, en Livorno en el 24 y en Villefranche en el 25).
les concede el nombre de artistas. Frente a estos estn los que siguen una parte, y la estructura que corresponde a la razn abstracta, por
mencionar estuvieron vinculados con la teosofa y ambos escribieron Como parte de ese proceso realiza desde el 24 y, en particular, en el
la intuicin, consiguen hacer que la forma figurativa se integre en la otra. Y si para las anteriores conjugaciones, las artes primitivas y las
extensamente, proporcionando a su pintura un fundamento terico 28, experiencias que trasuntan la enseanza del cubismo, las ltimas de
estructura y, de este modo, realizan la sntesis que hicieron todos los de las grandes culturas arcaicas le proporcionaban la prueba de una
las cuales son, prcticamente, constructivas. Proceso, en fin, que incluye
pueblos primitivos. Su arte es de la naturaleza de la metafsica, y a ellos en el que se expresan sus creencias. Pero, en verdad, es irrelevante realizacin histrica, para esta ltima fusin no tena modelo posible.
cierto expresionismo de gran calidad pictrica, con rasgos primitivos o
s les otorga el nombre de artistas. que el pensamiento de Torres guarde una proximidad mayor con el de
demticos que tienen con el Arte Constructivo una relacin ms compleja, Se podra suponer, dado el gran peso que parece tener el ejemplo de las
los artistas mencionados en lo que respecta a sus creencias filosficas
Como vemos, este texto, pese a las amputaciones hechas por Seuphor, pero que son tambin ejercicios que convergen hacia ste. artes primitivas en esta conciliacin de contrarios, que es ese ejemplo
y estticas en general. Lo nico que hace al asunto es si en ellos se
define claramente el descubrimiento que Torres hizo en ese ao o expresa algo parecido a la voluntad de colocar el arte en esa situacin el que sugiere a Torres su hallazgo constructivo. Creo que tal enfoque
27 Sobre sus relaciones con el Uruguay antes de su regreso puede verse el relato
tal vez en esos dos ltimos aos: su Arte Constructivo Universal. Pero arcaica que Torres aora y en la cual se subsume por las prcticas que hace el pintor en Historia, pp. 270-273. Sobre sus pedidos de apoyo, siempre invierte los factores29. Torres no desconoca en el 20 las artes arcaicas
formula tambin, si se quiere enigmticamente, algo ms original. de integracin del individuo en el grupo y de ste en la naturaleza. desodos, al gobierno uruguayo pueden verse las cartas de Torres a J.E. Rod ni las primitivas, as como no desconoca el cubismo en 1913. Pero es
La invocacin que all hace Torres de las artes primitivas tiene sentido publicadas en Joaqun Torres Garca. Bibliografa (Montevideo: Biblioteca Nacional,
Planteado en estos trminos, parece claro que, en los escritos de 1974) (Esta bibliografa, aquejada de numerosos y enormes errores es prcticamente
recin desde la decisin que lo introduce en la vanguardia, y desde
distinto de la que hicieron cubistas, expresionistas y surrealistas. Porque Kandinsky y de Mondrian, tiene plena vigencia el supuesto de la inusable). Existe una correspondencia (en el archivo de Joan Marca, Barcelona) de los ejercicios en libertad que esa decisin conlleva, que descubre en
solamente ese espritu de sntesis permite que luvre soit vue sa modernidad que instituye la autonoma del arte. Para aquellos artistas 1928 a 1930, dirigida por Torres a Jos M. de Sucre, quien, en algn momento, hace esas artes su compleja unidad de aspectos cognitivos y pulsionales,
totalit, dans un seul ordre, dans lunit25. Solo ese espritu, entonces gestiones ante funcionarios diplomticos a favor de Torres. Esa correspondencia
el sentido metafsico o religioso del arte se realiza en el ejercicio de su documenta el poco apoyo que, en ese sentido, encuentra el pintor en Pars, no solo
abstractos y referenciales.
y esto corrige la afirmacin inicial del texto que supona la creacin especificidad como arte, es decir, en el arte institucionalizado como tal. por parte de los diplomticos uruguayos, sino tambin de algunas personalidades de
la cultura como Figari y Supervielle. En pocas palabras: slo entendiendo al Torres de los aos 20 entendemos
22 Prat, Cercle, pp. 86-89.
26 Se trata de dos textos manuscritos, con ilustraciones, de los cuales disponemos 28 A poco de llegar Torres a Montevideo se publica un manifiesto que exalta su de qu le sirvi el arte primitivo. Es Torres quien nos explica el arte primitivo
23 Prat, Cercle, pp. 86-89. de ediciones facsimilares. El primero, de 1931 es Pre Soleil (Montevideo: Fundacin figura firmado por un nmero significativo de artistas y escritores conocidos. (Hoja
Torres Garca, 1974). El otro, de 1932 es Raison et Nature (Montevideo, n. ed., n.f., suelta, archivo Ruth Bernheim Montevideo). En Estructura (pginas iniciales s/n) 29 Este papel determinante del arte primitivo parece inferirse del tratamiento que
24 Prat, Cercle, p. 151.
seguramente 1954). Este ltimo, en versin espaola, fue incorporado por Torres a su aparece una lista de integrantes de la Asociacin de Arte Constructivo que auspician a esta cuestin da Margit Rowell en el catlogo de la exposicin hecha en la Hayward
25 J.T.G. Vouloir Construire. Universalismo, pp. 569-571. la publicacin del libro, en la que tambin encontramos personalidades conspicuas. Gallery, Londres, 1985.

187
y no el arte primitivo el que nos explica a Torres. Y eso no es una mera Que la idea de que es posible romper, en Amrica con la orientacin La publicacin a lo largo de sus primeros siete nmeros, de textos de plena defensa exclusiva del Arte Constructivo, que debemos aorar
boutade en tanto que, al aproximarse Torres al arte primitivo desde sus del arte en los ltimos siglos le parece una empresa factible. Que lo Hlion, de Gorin, de Mondrian, de Van Doesburg, de Vantongerloo siempre esa flor exquisita que es la pintura;37 la mitad que reconoce,
problemas, cal ms objetiva y profundamente en ste que la vanguardia, que intenta no es hacer una escuela entre otras, sino seguir el nico muestran que la prdica de Torres est tironeada por fuerzas opuestas. con todas las letras, en los dos ltimos aos de su vida, cuando afirma
que tuvo de ese arte una visin artstica y formalista. camino que puede seguir el arte para no andar como el arte moderno Sin duda que su inters en no cortar los puentes con el arte europeo lo ser racialmente un pintor realista y ser pintor ante todo38.
a la deriva, dentro de la mayor desorientacin33. Que cree que se lleva a mantener una actitud cuidadosa con las corrientes y los artistas
Este punto de llegada y de conciliacin, este hallazgo que podramos trata de un proyecto realizable porque no tenemos una fuerte tradicin a los que estuvo vinculado y a los que enva su revista. Para que sea posible estimar la importancia de esa reduccin de lo
pensar que es la solucin del pensamiento y del estilo del pintor debe pictrico en el Arte Constructivo montevideano que no puede ser
propia, somos abastecidos culturalmente desde fuera y esa debilidad es
sufrir, an, una transformacin y una ordala. Porque la radicacin del Por otra parte, el medio, incluso su entorno ms prximo, le exige algo percibida en su verdadero significado en tanto se ignore el valor y
la fuerza que nos puede permitir empezar desde cero, volver a las races
artista en Montevideo cambia los datos del problema. Y los cambia en lo diferente de su proyecto maximalista. Efectivamente, la obra hecha el sentido de la pictoricidad en los constructivos del treinta hay
religiosas del arte, realizar un arte monumental, como lo hizo la cultura
que respecta a su pensamiento, a su accin sobre el medio y la pintura. por los discpulos de Torres durante esos primeros tres o cuatro aos, que insistir en que cuando cristaliza su concepcin de un Arte
egipcia ante el desierto o regresar a la geometra de la prehistoria.
segn lo documenta la ilustracin de la revista, se mantiene dentro de Constructivo, subsiste esa calidad del color que tiene detrs la
La transformacin fundamental de su pensamiento radica en el nuevo
Estas ideas ya estn formuladas ntidamente en los escritos del 34 y un lenguaje plano que corresponde a las orientaciones del maestro. Pero historia entera de la trasposicin pictrica de la luz. Esa liberacin
sentido que adquiere su concepcin de un arte de naturaleza
del 35: el mapa puesto al revs, con el sur hacia arriba34 no es para los que se apartan en algo del lenguaje de Torres lo hacen en direcciones de la que l llama la garra de len del pintor39, que ilumina su
extraesttica. Hasta su etapa montevideana eso poda ser entendido,
Torres un efecto pedaggico o publicitario sino la conviccin de que en que tienen algn parentesco con las corrientes de avanzada, como arte especialmente en los aos anteriores al constructivismo, sigue
aunque en Torres tuviese otro sentido, como un enunciado compatible,
el nuevo continente es posible una inversin radical: un arte metafsico, ocurre con una pintura de su hijo Augusto que tiene reminiscencias de viviendo con igual felicidad en muchos de los cuadros de los aos
como lo es en Kandinsky, Mondrian y tantos otros, con la aceptacin
annimo, monumental, popular, del cual su obra sera el primer ejemplo. Klee, o una de A. Kohler que est claramente inspirada por el cubismo. siguientes. Y este logro de un arte casi abstracto que ha conseguido
moderna de la autonoma y la especificidad del arte. O, en todo caso,
Y es notable la abundancia de obras absolutamente no figurativas, que robar a la pintura de la luz cierto peculiar encanto, es ms notable
entendido como una nostalgia por lo perdido para siempre, nostalgia Pero, curiosamente, no es esa la nica tonalidad. Con un sentido de muestran que lo que el medio est en condiciones de absorber es mucho cuando la tcnica es precisamente la tcnica de esta ltima, la de
cuya expresin solamente sirve para que el arte del presente emule los la oportunidad y de la medida que la imagen estereotipada de la ms lo que podramos llamar la ideologa formalista estndar, propia las pequeas pinceladas que dan lugar a innumerables pasajes y
logros que aquel otro arte obtuvo desde una situacin irrecuperable. intransigencia de Torres tiende a volver inverosmil al mismo tiempo que, de ciertas corrientes contemporneas, que el complejo y desmesurado contrastes. La estructura, que es siempre una extraordinariamente
Aquella situacin en la que el arte estaba integrado a otras prcticas y en Estructura, formula su utopa en su sentido ms ambicioso. El artista pensamiento del maestro. activa lucha de fuerzas en un equilibrio que parece estar siendo
no era una institucin independiente30. parece consciente de que tambin debe actualizar un medio que est
conquistado en cada momento por esa accin40, est integrada
muy enterado al nivel de la epidermis pero no ha vivido desde dentro El artista sufre sus propios tironeos. Y este doble discurso es un sntoma
En Montevideo, el artista asume una actitud tal que esa interpretacin tambin por un dinamismo equivalente del color, por un activo acorde
la investigacin del arte de avanzada. Estructura, aunque dedicado a de ello. Sin duda que sus vnculos con el arte europeo son un capital de
razonable choca con un proyecto irrazonable pero no por eso menos frtil. que resulta de una mirada de transiciones y tonos superpuestos.
Mondrian, toma una extrema distancia del arte contemporneo35 pero prestigio que no pudo dejar de importarle y que, incluso, interesa para
A su tesis de arte con significado celebratorio, ritual, de identificacin
no es este mismo tono el que trasuntan otros documentos. el xito de su empresa latinoamericana, puesto que su lugar entre los Y para disolver algunos equvocos, es todava indispensable sealar
con el orden universal, Torres le da el sentido ms fuerte, el de un
grandes de la vanguardia legitima su autoridad en la parroquia. Pero ms que esa pictoricidad, y no el grafismo de los signos esquemticos, es
proyecto de recuperacin, en el Uruguay y en Latinoamrica, de la Vale la pena examinar la revista Crculo y Cuadrado a los efectos de all de eso est, sin duda, su nostalgia por aquel mbito en ebullicin que el verdadero anclaje que el Arte Constructivo mantiene con el mundo
situacin arcaica del arte.
ver, en otra de sus facetas, la prdica de Torres en estos primeros aos era la vanguardia europea de los aos veinte, nostalgia por sus aos de de la, para Torres, pequea tradicin renacentista y, por lo tanto, con
Los escritos de Torres en los primeros cuatro aos de su regreso al de su retorno. Dicha publicacin, con igual logotipo que Cercle et Pars que expresa con todas sus letras a poco de llegar a Montevideo36. el lenguaje de la realidad visual. Los signos esquemticos no son ms
Uruguay nos dicen mucho, aunque no lo suficiente, acerca de ese Carr, es presentada como segunda poca en alusin a la primera.
que una alusin abstracta, conceptual que en Historia de mi Vida son
En ella puede desconcertarnos que su tono no responda claramente Pero su pintura montevideana manifiesta algunas transformaciones, si
nuevo nfasis. Sin duda que abundan en su primer libro montevideano, descritos, inexactamente, como una forma de relacin con la realidad,
ni al contenido ni al clima apostlico que la empresa utpica debera se quiere tenues, que reflejan el compromiso de Torres con su nueva
Estructura, las referencias a ese sentido csmico, religioso del arte pero pero acerca de los cuales otros textos confirman lo que el anlisis de
convocar, tono ste que est, en cambio, en sus conferencias. Incluso empresa. En los primeros aos su obra pictrica paga el precio de ser,
sera posible interpretarlos todava de una manera dbil como pura su pintura muestra claramente: son signos que indican una intencin
falta ese tono al artculo de Torres que presenta el primer nmero, que en alguna medida, desplazada por la docencia y la predicacin. Pero
nostalgia de lo irrecuperable. de vnculo con el cosmos pero en nada vinculados a la visin real de
si bien indica que la teora no fue bien formulada en su conferencia sobre todo, en el Arte Constructivo que practica en estos aos se ve,
la naturaleza ni a los lenguajes que intentan transcribirla. Estos signos,
Pero tenemos otros elementos de juicio. Ya a dos meses y medio de su de la exposicin del grupo en Pars, reitera la idea de una sntesis quiz de la manera ms convincente, la dimensin de la apuesta de
incluso, no significan ni configuran un discurso como puede pretender el
llegada al Uruguay dice el artista, en una carta a Guillermo de Torre31 del cubismo, el neoplasticismo y el surrealismo, que ya Estructura, Torres, puesto que podemos medir lo que estuvo dispuesto a sacrificar
intento ingenuo de decodificarlos41, sino que, en su conjunto, apuntan
que le parece que podr no slo levantar un centro activo de arte un ao antes, haba justificado solamente por la necesidad de seguir por ella en el terreno de las cosas que ms estimaba.
al conjunto del cosmos, dicen simplemente que esa pintura busca
bien orientado sino, adems, realizar obra monumental, que es mi gran la evolucin, de trabajar dentro de los lenguajes que la poca nos
La sntesis constructiva, segn vimos, comport en el 30 la reconciliacin ligarse al universo y lo dicen de manera tambin puramente visual al
ilusin. Pero, es claro que una formulacin como sta est todava lejos proporciona. Amrica, y su mapa invertido, vuelve a ser mencionada,
de muchas fuerzas encontradas entre las que podemos elegir dos como entretejerse y perderse en la estructura total.
de poder ser interpretada con todo el sentido que le va a dar la lucha pero se recuerda que, si bien hubo una tradicin autctona en el pasado,
de los aos siguientes. Un sentido que slo aparece con toda claridad las que mejor resumen el conjunto de sus contradicciones: su sentido
en el presente hay una realidad que no puede sernos indiferente, as 37 Universalismo, p. 485, 491.
cuando l mismo comprende el carcter utpico de su empresa y su clsico, estructural, abstracto, y su sentido realista. Esta sntesis es,
como no podemos desvincularnos de Europa. Es significativo, de 38 J.T.G. La Recuperacin del objeto, Revista de la Facultad de Humanidades y
amargura nos da la medida de la fe que haba puesto en aqulla. Recin probablemente, la que otorga uno de los rasgos ms propios, y tambin
todos modos, que, en ese primer nmero, Torres hable de los tejidos Ciencias, julio 1952, pp. 88, 230.
entonces deberemos reconocer, sin dudas, que cuando afirma que su ms sutiles, a su pintura de estos aos, y tan sutiles que generalmente
precolombinos, vistos en una exposicin, considerndolos solo 39 Ver nota 15.
concepcin permite construir todo un mundo: un arte popular, en que, la crtica no los ha sealado con suficiente nfasis. Me refiero a la
desde el punto de vista plstico y asocindolos a los aportes del 40 El dinamismo de la estructura de Torres proviene de la sucesin y la variacin
lo ms grande y elevado, lo ms universal, est dicho en un lenguaje ms pictoricidad de sus obras constructivas, que supone un vnculo no roto
arte contemporneo precisamente aqu ocurre una de las tres o de las mediciones que impiden que la proporcin urea sea aislada perceptivamente.
sencillo, y por esto, el ms propio32, no est usando una figura retrica. con la tradicin de la pintura de la luz. Este rasgo, si bien no desaparece A esto se agrega el temblor cursivo de las lneas estructurales y de los grafismos
cuatro referencias a Klee que Torres hace en todos sus escritos con inscriptos o superpuestos que terminan entretejidos con aqullas y se vuelven
en su pintura montevideana, tiende a ser desatendido en beneficio de
apenas una moderada observacin crtica a las corrientes puramente tambin estructurales. Este dinamismo del equilibrio es exactamente lo contrario de lo
30 Peter Brger, Theory of the Avant-Garde (Minneapolis: Minnesota UP, 1984) los aspectos estructurales. que se ha sostenido en alguna ocasin, atribuyendo a Torres el ser precursor del arte
ha utilizado, en un sentido tcnico, el trmino institucin arte, para referirse a esa abstractas, y sin referencia al sentido extraesttico de esas obras.
cintico por una mera asociacin verbal con el trmino molinete, usado por algn
institucionalizacin del arte autnomo, caracterstica de la modernidad. Con este cambio, Torres ha vuelto a elegir contra una de sus mitades. discpulo pero jams por el maestro para referirse a un modo mecnico de medir
33 Estructura, p. 161.
31 Mario H. Gradowczyk, Joaqun Torres Garca (Buenos Aires: Gaglianone, 1985) Contra la mitad que lo lleva a declarar, nada menos que en 1936, en con el comps ureo.
pp. 58-60. 34 Universalismo, p. 250.
41 Gradowczyk, pp. 49-57, intenta una lectura de los smbolos del tipo de la que
32 Estructura, p. 129. 35 Estructura, pp. 43-47. 36 Historia, p. 270. hemos criticado.

189
En cambio, la realidad visual, no el universo, es aludida, por el Podramos suponer, con cierto humor, que, en el caso de aquellas todo caso los que as lo quieran, podrn tomar como norma para su de una implantacin en el entorno ciudadano de un proyecto de un arte
tratamiento tonal de sus cuadros. Porque como Torres comprendi ya mscaras, el pintor agazapado que se esconde dentro del constructivista, vida y su arte. A la vez, anuncia que la Asociacin de Arte Constructivo que emule con los de las altas culturas. Monumento que deba ser visto
en 1919, lo dice nuevamente en su artculo de Cercle et Carr en el 30 aprovecha la oportunidad para pintar un cuadro del natural de manera en lugar de ser sede de un movimiento pasa a ser un centro de estudio por Torres como el comienzo de una nueva poca. Aunque es cierto que,
y lo repetir de otro modo en el 47, hay un modo de percibir la realidad, que, mediante el truco de representar una de sus maderas coloreadas, de la idea constructiva, preferentemente, en la cultura indoamericana. aunque se trata de una obra de dimensiones mdicas, las dificultades
de captar relaciones visuales suscitadas por el mundo real que, sin tener disimule tamaa infraccin. Ya no se trata de agrupar a los adeptos y el artista nos dice que renuncia para realizarlo deben haber dado la medida de las posibilidades reales
que ver con la figuracin descubren en el mundo una tonalidad especial a formar proslitos. Por otra parte, a lo largo de este manifiesto, Torres de un arte monumental promovido desde la pura voluntad individual.
que el artista traspone en su obra42. Idea que no se atreve a utilizar en Pero, en realidad, en el caso de los sombreados del perodo montevideano aprovecha para reiterar, enfticamente, que su constructivismo es
el 35, para salvar una contradiccin aparente, en momentos en los que se trata precisamente de lo contrario. Si las mscaras del 30 tienen la incompatible con ningn alineamiento partidario, porque las luchas Pero, quiz, lo ms extrao es que el estudio de la cultura indoamericana,
adopta una actitud radical contra la pintura de la luz. Efectivamente, calidad pictrica a la que nos referimos antes, los bloques sombreados, de abajo, de la realidad inmediata, le son (relativamente) ajenas44. que ya se anunciaba en el Crculo y Cuadrado un poco antes, y que
generalmente monocromos, de los que han desaparecido los signos el Manifiesto N 2 proclama como tarea inmediata de la A.A.C., da
aunque no se resigna a cortar los lazos con la realidad y afirma que
esquemticos que volvern en el Monumento Csmico cuando los Este texto nos plantea diversos problemas. Para empezar, el carcter lugar al ao siguiente a una publicacin Metafsica de la Prehistoria
el artista debe siempre partir de ella, dice de inmediato, como antes
bloques sean verdaderos bloques de piedra representan la mxima autocontradictorio de un manifiesto que difunde del modo ms Indoamericana en la cual el programa mximo se torna, incluso,
lo haba dicho Juan Gris, que hay que partir de la geometra y no de la
austeridad del Arte Constructivo. Transformado as en representacin extremista, como lo anuncia su propio subttulo, precisamente lo que ms concreto y el autor se permite sugerir ms all de sus formulas
forma real. Pero si conocemos bien el pensamiento del pintor podemos
de un monumento ltico, el cuadro usa, paradjicamente, un efecto dice que ya no promover. En segundo lugar, la persistencia de la usuales acerca de la razn, el orden csmico, la estructura y el sentido
disolver la contradiccin: debemos partir de la geometra cuando de lo
tradicional de la pintura representativa para operar la reduccin extrema actividad de la Asociacin de Arte Constructivo que, declara, dejar de supraesttico del arte lo que podramos llamar las herramientas: es
que se trata es de la forma del objeto, al nivel de la figuracin; pero
a una pura estructura y, al mismo tiempo, mantener una referencia a la ser un grupo de proslitos para ser slo un grupo de interesados en de la mayor importancia crear una ideologa, con sus mitos smbolos y
debemos partir de la realidad cuando de lo que se trata es de dar a la
realidad. Es que, por debajo de la representacin, hay lo que podramos ciertas investigaciones tericas y creativas. Pero eso implicara aceptar leyendas, y con todo su aparato constructivo o filosfico y con todo el
obra cierto indefinible sentido que es propio de la realidad visual.
llamar una referencia alegrica a las aspiraciones profundas de Torres: que anteriormente estaba constituida por un grupo de proslitos o arranque humano que puede prestarle una fe48.
En Montevideo, esa sntesis entre estructura y pictoricidad parece no producir un arte monumental, ritual, annimo. de quienes Torres pretenda que lo fueran. Sin embargo, el examen
que hicimos de Crculo y Cuadrado hasta el ao 38 est muy lejos de Obsrvese que en el prlogo de su folleto sobre el arte indoamericano
ser ya el objetivo primordial. Aunque la diferencia respecto a las obras
Estos rasgos de sus constructivos montevideanos son tambin responsables indicar una formulacin doctrinaria en los trminos radicales de este indica Torres que su investigacin, al confirmar su doctrina, nos daba
anteriores es a veces sutil y no es fcil describir analticamente esta
de un equvoco grave. Como crticos y coleccionistas se han visto, muchas manifiesto, o una produccin pictrica o grfica de sus miembros un firme apoyo en la realidad49, varios aos despus, confiesa que si
atenuacin, una prueba concluyente de la misma es que cualquier
veces, inclinados a preferir sus obras de los ltimos aos europeos por que refleje rigurosamente el canon constructivo. Seguramente esa dio un curso sobre tal arte fue porque poda justificar nuestro Arte
mediano conocedor de Torres puede decidir ante uno de sus cuadros
la seduccin que les otorga esas cualidades pictricas, el perodo produccin es mucho ms libre y menos discipular que la que luego Constructivo50. Con lo cual no puede caber duda de que el inters
constructivos, con una alta probabilidad de acierto, si es anterior o
montevideano ha tendido a ser visto como un desarrollo epigonal, cuyo encontraremos en el Taller a partir del 43. que tiene Torres en volverse hacia las culturas precolombinas radica en
posterior a su regreso al Uruguay, considerando slo el tratamiento
inters est limitado a su influencia sobre la parroquia y, en el mejor que, de ese modo, obtiene un antecedente que vuelve ms persuasiva
dado al color. Y tambin son piezas difciles de encajar en el puzzle porque
de los casos, estimado como una aclimatacin exitosa de la vanguardia su propuesta del arte constructivo como salvacin del arte americano.
europea al mbito latinoamericano. Y aunque puedo compartir mi indican la voluntad de continuar prdica, agrupamiento y doctrina
Las investigaciones de esos primeros aos en su pas apuntan, sobre
preferencia por las obras parisinas no creo que de ello se infiera la tesis la publicacin de La tradicin del Hombre Abstracto que aparece casi Lo ms cmodo, frente a todo esto, sera considerar que el desnimo de
todo, a los aspectos estructurales y, en particular, a la variacin de ese
anterior. Segn lo he repetido, opino lo contrario. Precisamente esta en el mismo momento que el Manifiesto N 2, y que es tambin un Torres es un episodio fugaz y que, tanto inmediatamente antes como
procedimiento tpico del constructivo que es la interseccin de ortogonales.
prdida de algunos de los rasgos seductores de su pintura va en la manifiesto radical de las bases extraestticas del constructivismo segn despus de su Manifiesto N 2, su actitud es la misma, o, si se quiere,
Aparecen entonces estructuras con fuerte peso de diagonales, cuyas
direccin de retomar, en su forma ms radical, el proyecto de un arte el ejemplo del arte primitivo que es un ritual, cosa sagrada45. O el ms radical que siempre. Sin embargo, los documentos posteriores nos
formas dominantes son tringulos. Figuras humanas que constituyen
supraesttico, sin ninguna concesin a su alter ego que tantas veces artculo de Torres, escrito unos meses antes que el Manifiesto, titulado vedan esa simplificacin. En diciembre de 1939, un Manifiesto N 3, vuelve
la forma principal dentro de la cual se produce la cuadrcula coloreada.
Aqu, en Montevideo en el cual se lamenta de la resistencia que le sobre el tema del fracaso de su propuesta y analiza las limitaciones de un
Formas curvas como responsables del ritmo dominante. Formas aisladas tuvo tentaciones realistas, pictricas o vanguardistas. Tentaciones,
ofrece el medio al movimiento constructivista y termina afirmando medio que cree estar de vuelta de las investigaciones de la vanguardia
que ocupan diversos lugares de la tela sin un sistema ortogonal que todas ellas, que, desde su punto de vista, son cabezas diversas de
estar dispuesto a tener la paciencia que tienen los navegantes y los cuando no ha pasado seriamente por ellas y que, por su atraso, requiere
las contenga, cosas que ya haba hecho en Pars pero que, en algunos una hidra: el arte concebido en trminos de creacin autnoma y
exploradores para no cesar la labor46. O el hecho de que se anuncie, una enseanza elemental51 incluso llega a sostener, usando una palabra
ejemplos montevideanos, en lugar de ser formas elementales de objetos autosuficiente, ese enemigo no pequeo, que est representando, nada
en setiembre del mismo ao, en Crculo y Cuadrado, la iniciacin, en la que en su boca resulta escandalosa, que el medio requiere una academia
cotidianos son signos fuertemente expresivos, que tienen algo de las artes menos, que por la tendencia dominante de toda la historia moderna y
A.A.C. del estudio de la cultura indoamericana, formulando, entonces, que ensee la tcnica, tcnica imitativa, para partir de all en cualquier
primitivas, pero tambin del arte surrealista de mayor inventiva plstica y que es el triunfador indiscutido del ltimo siglo.
del modo ms radical y explcito lo que hemos llamado el proyecto direccin. En un artculo publicado en esos mismos meses y no recogido en
ms alejado de la dcalque du rve. utpico: una prdica no con el propsito de formar una escuela ms, Universalismo Constructivo, repite el mismo concepto al afirmar que aqu
III sino de dar debida orientacin, que sera la que unificara a todo no puede proponerse nada mejor que una buena enseanza acadmica52.
Una novedad sintomtica que aparece ya en el 35 es la utilizacin En el ao 1938 se produce una crisis que, sin exageracin, podramos
el arte de Amrica47. O que sea en ese mismo ao que termina la Y, todava al ao siguiente, su extensa 500a Conferencia53, vuelve sobre
de un sombreado que transforma las celdillas generadas por la llamar enigmtica. Por lo menos debera serlo para quien, ante los
realizacin de su nica obra monumental constructiva, el primer ejemplo su decepcin y sobre los rasgos del medio con el que debi luchar al
interseccin ortogonal en bloques tridimensionales. No es nuevo que documentos que nos restan, intentase una reconstruccin que los
que caracteriza como ideolgicamente amorfo incapaz de fijar nada pero
las obras constructivas de Torres utilicen algunos efectos tradicionales atendiese a todos. Si este enigma no ha desvelado a nadie es porque 44 Su apoliticismo es subrayado por Torres muchas veces. As como es indudable proponiendo entonces, en lugar de la academia de pintura imitativa, la
de la pintura para producir una imagen de bulto, aunque sin darle nadie se ha preocupado mucho por reunir los datos del problema. cierto sustrato conservador de su concepcin del mundo. Sin embargo, en algunas
circunstancias, el artista aparece asociado a movimientos o personajes que, por pintura constructiva diferenciada del Arte Constructivo sensu strictu.
nunca la profundidad de un espacio atmosfrico. Efectos de ese tipo
Hay, en primer lugar un Manifiesto N 2, subtitulado Constructivo 100 lo menos, tienen un tinte revolucionario, como es el caso de su vnculo con Salvat
encontramos en algunas pinturas del ao 30 que parecen representar Papaseit. En Montevideo se puede mencionar su colaboracin con la revista AIAPE, 48 J.T.G. Metafsica de la prehistoria indoamericana (Montevideo: Asociacin de
pictricamente mscaras de madera. En ese momento, por otra parte, por ciento, en el cual pese a ese subttulo, el artista anuncia que cesa expresin de un movimiento de intelectuales antifascistas donde, slo por razones de Arte Constructivo, 1939) p. 46.
abundan las obras de Torres que ocupan un lugar intermedio entre la sus conferencias y la difusin del movimiento constructivista al que solidaridad poltica se explica una colaboracin suya sobre Siqueiros de cuya pintura
49 J.T.G. Metafsica, p. 3.
declara muerto43. Sin embargo, el mismo manifiesto es la proclamacin, no pensaba nada bien.
escultura y la pintura y consisten en maderas pintadas clavadas sobre 50 Lo aparente, fasc. V, p. 59.
a ultranza, de su concepcin del arte en el ritmo csmico. Pero, nos dice, 45 J.T.G. La tradicin del hombre abstracto. (Montevideo: Asoc. de Arte Constructivo,
una tabla tambin pintada. 1938) sp.p. (p. 43). 51 J.T.G. Manifiesto N 3. (Montevideo, Asoc. de Arte Constructivo, 1939).
como doctrina que fue, como si fuese cosa del pasado, a la cual, en
46 J.T.G. Aqu en Montevideo, Crculo y Cuadrado, marzo 1938 52 J.T.G. La pintura en 1939: regreso a la academia. Marcha, 30 dic. 1939.
42 El descubrimiento, p.182. Vouloir construire y JTG Lo aparente y lo concreto
en el arte, fasc. II (Montevideo: Asoc. de Arte Constructivo, 1947) p.7. 43 J.T.G. Manifiesto N 2 (Mont. A.A.C., 1938). 47 Ampliacin de estudios, Crculo y Cuadrado, marzo 1938. 53 J.T.G. 500 Conferencia (Montevideo: Asoc. de Arte Constructivo, 1940).

191
Creo que la nica manera de ordenar todos estos fragmentos en como la necesidad de desembarazarse de lo prestado para conseguir un no soporta utopas, ese grupo de jvenes inexperientes se transform, que prima la pintura constructiva, seguida por la pintura natural y muy
un dibujo coherente es, por debajo de las palabras, distinguir las vaco desde el cual nacer59. en la escala reducida que la realidad era capaz de admitir, en algo escasos ejemplos de Arte Constructivo propiamente dicho. Todo esto
reacciones ocasionales, de las verdaderas decisiones. En primer lugar parecido a aquel movimiento de artistas religiosos, obreros de un arte ratifica lo que Torres dir en la recuperacin del objeto refirindose al
aparece claro aqu que lo que Torres aspiraba realizar en los cuatro La pintura constructiva, tal como aparece caracterizada en los textos annimo, que Torres haba soado impulsar en su tierra. Y si bien entre partido que han tomado sus discpulos: ha vencido la pintura69. Y no
primeros aos posteriores a su regreso, un movimiento que fuese el anexos a la 500 Conferencia60, es plana, es decir que no juega con quienes cumplieron ese papel el Arte Constructivo fue la consigna, la es descabellado suponer que no solamente venci en los discpulos sino
punto de partida de su empresa magna: agrupar un conjunto de artistas efectos ilusorios de tercera dimensin, su color nada tiene que ver iniciacin y el talismn, de todos modos, muchos de ellos, se interesaron que el mismo Torres volvi a ser tentado por ella, por lo menos en el
que iniciaran una transformacin del arte en Amrica, en un sentido en con la modulacin de la luz real y slo utiliza lo que tradicionalmente primordialmente por la pintura imitativa. sentido de intentar una nueva sntesis que incorpore algo de ella, como
el que el arte mismo cambia de naturaleza y con el cual, incluso, nos es llamado tono local. De esta manera, el maestro ha dejado el Arte es la sntesis que intenta en esos sus ltimos aos.
hubiramos puesto a la vanguardia de todo el arte existente en el globo Constructivo cannico reservado para el arte mural; para la pintura de Es interesante recorrer las pginas de Removedor y compararlas con las
y emulando por esto al de las ms altas culturas antiguas54. Pocas veces, caballete dispone de una indeterminada gama de variantes que slo de Crculo y Cuadrado para ver su contraste. Como sabemos, Crculo Es en esos ltimos aos que Torres reconoce ser, ante todo, pintor; ser
fuera de sus escritos de la decepcin, como podramos llamarlos, excluyen la pintura de la luz real o del efecto ilusorio de profundidad. y Cuadrado, que corresponde en casi todos sus nmeros al perodo racialmente un pintor realista. Ese pintor realista que, como muestran
dijo las cosas tan claramente, ni reconoci como ahora haber estado Esa amplitud le permite a l mismo pintar paisajes sobre viejos apuntes, que podemos llamar utpico, es mucho ms moderado que la prdica los apuntes conservados en la coleccin de su familia, nunca dej de
casi creyendo un milagro55. Esto es explicable ya que su proyecto, hacer los curiosos ejercicios de deformacin topolgica de los retratos de Torres en sus conferencias, y las obras que ilustran esa revista ya alimentarse con la realidad visual70. Y trata entonces, de recuperar una
necesariamente, estuvo durante esos aos atenuando o desdibujando medidos con la proporcin urea, o pinturas prximas a las clsicamente vimos que tienen un aire de modernidad abierta a varias influencias. forma normal, no distorsionada, y de insuflar un hlito de realidad a
por las inevitables concesiones y por propsitos alternativos, como lo constructivas. Algo ms tarde har ensayar a sus discpulos variantes Removedor, que aparece cuando la utopa se ha desvanecido, adopta el una pintura que no concede nada a la imitacin, pero que Torres cree
muestra el tono de Crculo y Cuadrado. Slo al darlo por perdido pudo en el uso del color (uso exclusivo de colores primarios usados sin aire intransigente y peleador de quienes integran un grupo de iniciados. que, de alguna manera inefable, por obra del sentido de realidad del
mostrarlo sin precauciones. modulacin), o, incluso, usar la perspectiva como sistema abstracto La pertenencia al Taller de dos jvenes escritores, le agrega a la revista artista, permanece atada al mundo visual. Un sentido ante el que ceden,
en el que coexiste la tcnica geomtrica de la trasposicin proyectiva un mayor filo polmico que se manifiesta desde los primeros nmeros incluso, las reglas que, en el momento de pintar, deben ser olvidadas71.
Pero aquella expectativa, que cede en el ao 1938, no dejar nunca con el color plano y sin claroscuro, con la finalidad de eliminar el efecto en las respuestas a las crticas que suscitaron los murales del Saint Bois.
de estar presente aunque sea como un sueo. Sus estudios sobre el Torres Garca termina su vida intentando, otra vez ms, la reconciliacin
ilusorio de espacio real (pero que no puede evitar la creacin de un
arte precolombino son, ya lo vimos, un intento de argumentacin Ledas ms de cuarenta aos despus no pueden dejar de notarse la de sus dos mitades. Y creyendo, una vez ms, haberla conseguido.
cierto espacio onrico).
persuasora, elaborada ad hoc, y con cierto apresuramiento, hasta el subjetividad y la injusticia de muchas opiniones que son ndice de la
punto de que un conocimiento ms cuidadoso del tema lo lleva, unos La pintura de la luz ha sido de este modo excluida por Torres de su prdica actitud eclesial del Taller, pero tambin asoma una irreverencia juvenil IV
aos despus, a reconocer como decadente la cultura incaica que pero no deja de inquietarlo. En una conferencia del 40, contempornea que debi introducir un tono distinto en el clima provinciano de la En estas pginas intent examinar las teoras de Torres y su arte
entonces haba exaltado56. Y el reconocimiento de las limitaciones de los textos en los cuales emerge la propuesta de la pintura constructiva, ciudad, y que, sin duda, fue inmensamente saludable. Un ejemplo, prestando especial atencin a los aspectos que exceden el campo de
del entorno, que se expresa mediante ese insulto encubierto que es habla maravillas de los grandes pintores de la tradicin renacentista y en entre otros, de esos desenfoques es la disminucin de la importancia la creacin pictrica. Con un doble objetivo. Primero, mostrar en qu
prescribir una enseanza acadmica como lo ms adecuado al nivel del particular de Rembrandt, Velzquez y Czanne y reconoce que tambin atribuida a Barradas, por ejemplo64. Asimismo no se escatiman juicios medida esos quince aos de combate y produccin en su pas nos
medio artstico, se modera en la 500 Conferencia de fines del ao 40 en ellas hay construccin61. Y en un artculo del ltimo nmero triple de negativos, irona o desprecio para muchos de aquellos que colaboraron proporcionan criterios indispensables para releer su historia anterior, en
con la propuesta de una pintura constructiva, que nada tiene que ver Crculo y cuadrado, de 1943, reconoce no haber sentido jams la pintura con Torres en la primera poca. Ese tono adolescente, incapaz de la vez de ser una simple coda de sta. En segundo lugar, con el propsito
con la pintura imitativa, ni siquiera con la mejor tradicin de la misma, y sin geometra ni el arte abstracto o constructivo sin la sensibilidad del menor concesin, y eventualmente injusto, explica que el maestro haya de comprender la dialctica que mantuvo con la realidad una empresa
con la que prosigue investigaciones de las que hay ejemplos tempranos, pintor.62 No debe haber sido tan a contragusto, pues, que Torres admiti buscado no aparecer como responsable del mismo: una advertencia en utpica, que no por serlo dej de ser esencial en la cultura uruguaya y
anteriores a su regreso a Uruguay. ensear pintura imitativa y agregar a su escuela la academia con la que el N 3 reiterada, a pedido de Torres, en el N 5 informa que ste no latinoamericana. Es sobre este segundo aspecto que quiero hacer unas
amenazara en su momento. interviene en absoluto en la redaccin de la revista65. ltimas reflexiones.
Pero, en este momento, esa propuesta, que ya antes haba esbozado
en una conferencia de mediados del 39 con el nombre de pintura Ya a fines del ao 1940, Torres anunciaba que la Asociacin de Arte Es interesante, por otra parte, el testimonio que proporciona Removedor Hubo, desde temprano, en Latinoamrica, conciencia de la situacin
contra-realista57, adquiere otro sentido. Es, en realidad, una transaccin Constructivo quedaba, desde ese momento, reducida al papel de una aunque su ilustracin se limite, en la mayor parte de los nmeros, a la problemtica de la cultura del continente. Una de las respuestas a este
aparente en la que busca, con astucia de estratega, retroceder pero sin sociedad de amigos para sostener un taller para la enseanza individual figura en su primera pgina acerca de la produccin del taller. En esa problema, reiterada muchas veces, fue la exaltacin de lo propio, bajo la
entregar un pice de su botn. La derrota y la resignacin son, entonces, de la pintura63 y en el ao 1943 encontramos referencias precisas al primera pgina, a lo largo de toda la coleccin, solamente hay un dibujo forma del criollismo o del indigenismo. En el otro extremo Borges debe
respecto al contenido mximo de la utopa pero, en sustancia, la Taller Torres Garca aunque, en general, se considera que su fundacin del natural, en el N 666, y en la mayora de los restantes nmeros, ser el ms exagerado y conspicuo defensor de la tesis la respuesta
prdica seguir incambiada. En una carta fechada diez das despus formal ocurre en 1944. Pero, al margen de este detalle, lo cierto es que, dibujos o grabados constructivos en el sentido ms restringido del consisti en la defensa de nuestra situacin excntrica y colonial como
de aquella conferencia nmero quinientos cuyo tono era de desnimo entre los aos 43 y 45, se produce la incorporacin de varios jvenes trmino. Sin embargo, en el N 14, que es un nmero excepcionalmente un privilegio que nos permite acceder al repertorio completo de la
y hasta irritacin, Torres se dice satisfecho con lo que ha avanzado: entre los cuales estarn los ms valiosos discpulos de Torres. En esos ilustrado, de trece cuadros reproducidos, siete son pinturas del natural cultura universal, de la que podemos importar y apropiarnos lo que
y si no ser aquel alto ideal universalista, ser, al menos la Pintura aos, por otra parte, Torres realiza, con ayuda de sus discpulos, los y seis pinturas constructivas, sin que figure ningn ejemplo de Arte queramos, sin las limitaciones de las culturas nacionales europeas,
Constructiva, es decir, con la misma base, en lo contemporneo y el murales del hospital Saint Bois, su nica gran obra mural constructiva, Constructivo en el sentido cannico67. atadas a su propia, estrecha, tradicin.
tema nico: Montevideo, siglo XX.58 y comienza la publicacin de la revista Removedor, rgano del Taller.
Algunas fotografas aparecidas en el N 16 que muestran las salas de Slo desde una posicin profundamente inactual, a contrapelo de
Por su parte, la propuesta del Arte Constructivo como la solucin del La formacin del Taller, es creo, el efecto final (y resolutorio) de la crisis la exposicin N 35 del taller del ao 1946, tambin pueden darnos la modernidad, negando la concepcin del arte como un dominio
arte americano, con los mismos fundamentos y la misma certidumbre iniciada un lustro atrs y comporta un par de paradojas contrarias. una idea de la forma en que estaban representadas las distintas lneas autnomo es decir negando esa lenta conquista burguesa que triunfa
que antes, se sigue manifestando en los escritos de los aos siguientes Surgido el taller de la resignacin del maestro ante una realidad que de trabajo previstas por el maestro.68 Por ese documento parece claro absolutamente en el siglo veinte poda alguien rechazar, por igual,

54 J.T.G. Manifiesto N 3. (Montevideo, Asoc. de Arte Constructivo, 1939). 59 Universalismo, p. 886. 64 Removedor marzo 1945. 69 La recuperacin, p. 88. En Lo aparente, fasc. V. p. 61, dice Torres: el pastor
quera hacer subir el rebao y ste lo oblig a bajar al llano. Y en tal llano hemos
55 J.T.G. Manifiesto N 3. 60 J.T.G. 500 Conferencia (Montevideo: Asoc. de Arte Constructivo, 1940) p. 34. 65 Removedor (Montevideo) Marzo 1945, junio 1945.
estado bastantes aos.
56 Lo aparente, fasc. III p. 25. 61 Universalismo pp. 821-828. 66 Removedor Julio-agosto 1945.
70 Segn lo ha observado D. B. Goodall en J. Torres Garca Chronology and
57 Universalismo, p. 761-768. 62 Pintura y Arte Constructivo, Crculo y Cuadrado dic. 1943 p. 2 67 Removedor Agosto-setiembre-octubre, 1946 Catalogue (Austin: U. of Texas, 1974) p. 50-51. Ver La recuperacin, pp. 88 y 230.
58 Carta a Ernesto Pinto del 22 de nov. 1940 (Archivo Ruth Bernheim, Montevideo). 63 500 Conferencia, pp. 40-41. 68 Removedor Enero-febrero, 1947. 71 La recuperacin, pp. 211-212.

193
un americanismo criollista o indigenista y tambin un americanismo otro personaje interviene entonces para definir al narrador como lo Podemos preguntarnos si la utopa constructiva dej otra cosa que el Y, al fin de cuentas, la utopa se justifica por su capacidad para generar,
cosmopolita, en nombre de un sentido colectivo y religioso del arte contrario de nuestro filsofo mximo74. arte del maestro, al fin de cuentas realizable sin ella como lo muestra el si no toda una cultura ritual a lo largo y lo ancho del continente, s, en
desde el cual dar otro rumbo a la cultura de todo un continente. esplndido perodo por el que pasa su pintura en los aos inmediatamente cambio, un conjunto de jvenes humildes, ingenuos y fervorosos como
Lo cierto es que la figura de Vaz Ferreira puede ser usada de manera anteriores y posteriores al 30. Preguntarnos si, adems de la crtica a la pocos, entre los que haba algunos de gran talento, que trabajaron
La absurda fe de Torres en su utopa, responde, sin embargo, a la emblemtica. Sin que ello implique desconocer sus extraordinarias inautenticidad y dependencia de muchas manifestaciones de la cultura religiosamente, preservados de todo esnobismo y solitariamente
percepcin aguda de la situacin de la cultura latinoamericana y de virtudes de pensador original en el contexto latinoamericano, es latinoamericana, crtica que muchos otros antes y despus han hecho, la conscientes de algunos de los males endmicos del arte y, en general,
la debilidad de las propuestas usuales. Por otra parte, encontr, en lcito mencionar su pensamiento como un indicador adecuado de la prdica de los aos montevideanos de Torres dej alguna huella profunda. de la cultura latinoamericana. En una sociedad sin una vieja tradicin
el Uruguay, una situacin peculiar que, a las dificultades para una mentalidad morigerada de un medio que se ufan en tenerlo como Pienso que hay buenas razones para responder afirmativamente. Por lo artstica y sin obras representativas de la larga historia de la pintura,
creacin genuina en toda cultura dependiente, agrega algunos rasgos maestro y que fue tan impermeable como l a la vanguardia en general pronto embarcarse en tal empresa fue la prueba prctica de que Torres no la prdica de Torres, su obra y su taller, nos proporcionaron el mejor
propios que la vuelven tambin atpica en Latinoamrica. Se trataba, y y a Torres en particular. estaba repitiendo un tpico puramente doctrinario, una pura ocurrencia sustituto posible de esa tradicin y de ese museo que no tenemos.
se trata todava, de una sociedad de aluvin, imbuida de cierto buen literaria. Porque, al fin de cuentas, las meras formulaciones que hace el
sentido corto de imaginacin y enemigo de toda desmesura, convencida Despus de la riqueza creativa de los escritores del 900, de incidencia
maestro poda compartirlas cualquier reaccionario nostlgico de, por
de su superioridad, europeizante por raza y cultura, en medio de un en todo el mbito de la lengua espaola, se haba retrocedido, en la
ejemplo, el annimo arte medieval, como ocurri en el siglo XIX con
continente atrasado y mestizo. Una economa agropecuaria basada dcada de los aos treinta, a una mediana llena de autocomplacencia.
algunos romnticos a los cuales esa nostalgia no impeda afianzar terica
en productos que en el pasado compitieron ptimamente en el La pintura que en el Uruguay sigui, aproximadamente, el camino de
y prcticamente la creciente autonoma del arte.
mercado internacional, dio sustento a una poltica social relativamente muchos otros pases latinoamericanos, no reflej en su momento las
progresista, que en la primera mitad del siglo desarroll una importante corrientes de avanzada, pero, cuando lleg Torres, muchos pintores Solo desde sus quinientas conferencias en seis aos poda quedar claro
clase media urbana y gener una movilidad social poco comn. cultivaban ciertas formas desledas y domesticadas, que tambin que la actitud de Torres no era un ademn, sino una fe por la que estaba
se dieron en Europa como una forma de digestin burguesa de la dispuesto a pagar un alto precio. El precio de dejar de ser un estimado
Ese pequeo welfare state, es resistente a todo exceso. En el campo vanguardia. Sin embargo, la pintura uruguaya tuvo un curioso enclave pintor nacional, que regresaba de Europa con prestigio y vnculos
cultural lo fue a los excesos de la vanguardia, hasta el punto que, de europeo formado por tres artistas que incidieron en aquel mundo de importantes, para transformarse en un personaje discutido, a veces
todos los pases latinoamericanos, es uno de aqullos que sufre menos manera significativa. Excluido Figari, que es un caso diferente, tanto rechazado y otros objetos de burla. Y slo por su presin infatigable
y ms tarde las influencias vanguardistas. Barradas como Torres, consiguieron ser artistas considerables, y hasta sobre el medio consigui cambiar la percepcin de su pintura, incluso
esenciales, en el arte europeo antes de regresar. Barradas muere poco incorporndola al imaginario colectivo de Montevideo.
Es tentador atribuir esta resistencia a la innovacin a la influencia del tiempo despus de su retorno. A Torres compete sacudir la parroquia.
pensamiento de Carlos Vaz Ferreira, el ms importante filsofo uruguayo. Por otra parte, la crtica negativa que implic su utopa era ms
Sin embargo, esto sera injusto porque seguramente no fue Vaz el que Creo que puede ayudarnos, para entender en alguna medida la aguda y honda que el tratamiento usual de la cuestin de la cultura
dio ese tono al pensamiento nacional sino que su actitud tanto como utopa de Torres, tratar de imaginar ese encuentro de heterogneos. latinoamericana. Sus no siguen siendo vlidos; el no al folclorismo
la de la sociedad en su conjunto son, en alguna medida, productos de El encuentro de ese mundo endeble con la concepcin del arte como y al indigenismo porque en vez de crear un lenguaje eligen un tema;
condiciones comunes. Pero, lo cierto es que Vaz, ltimo suprstite de la metafsica y como ritual que Torres ha incubado durante aos y que el no al cosmopolitismo porque la importacin de todos los bienes
generacin del 900, dos aos mayor que Torres y que lo sobrevivi una emerge parcialmente en vsperas de su regreso al Uruguay. no es lo mismo que la produccin y porque el problema no es estar
dcada, insisti en denunciar los que l llamaba paralogismos de falsa borgeanamente abiertos a todo, lo que es una ventaja, sino tener la
Juan Carlos Onetti ha narrado que, a poco de llegar al Uruguay, Torres
oposicin, es decir aquellos modos de argumentacin por los cuales se fuerza para hacer con ello algo propio.
argumentaba, para justificar su decisin de quedarse, que precisamente
rechaza una doctrina u opinin de manera excluyente, sin considerar la
la falta de una tradicin indgena favoreca su proyecto75. Podemos Aunque la cultura hecha desde cero, tornando a las races de la historia,
posibilidad de que sea compatible con la concepcin que defendemos.
conjeturar las razones que lo llevaban a sostener eso: esa carencia de es un sueo, no lo es, en cambio, la exigencia de empezar desde cero
En el terreno del arte, Vaz Ferreira disculpa la tendencia de los artistas a
una cultura indgena genuina (por la muy escasa presencia indgena que entendida como comprensin profunda y no repeticin plagiaria; como
excluir todo lo que no es prximo a su propia orientacin, pero se opone
ocupaba su territorio) lo liberaba de luchar contra el indigenismo cultural, la exigencia de rehacer el camino que lleva a los resultados y de rechazar
a tal actitud en el caso de los crticos y del pblico receptor quienes,
realizado como un saqueo, temtico o formal, de las culturas indgenas, la imitacin siempre irrisoria de los rasgos ms externos de un lenguaje
afirma, tienen que evitar que los artistas les contagien esa intolerancia72.
tan en boga en otros pases, y le permita trabajar en un medio en el o un pensamiento. Y algo todava ms importante: en medio de la fiebre
Las escuelas artsticas nuevas, sostiene Vaz, pueden ser admitidas pero no
que lo indgena poda ser proyectado en un plano de abstraccin que vanguardista esa riqueza del arte que se gener y consumi a manos
en lugar de nada sino adems de todo y en el entendido de que deben
permitiera asimilarlo a cualesquiera otras culturas arcaicas. Como hemos rotas en las primeras tres o cuatro dcadas del siglo Torres pudo,
ser capaces de proporcionar belleza73. Desde tal actitud no es extrao que
visto, su recurso privilegiando a la cultura incaica, que ocupa un breve solitariamente y desde adentro, transmitir la conciencia de la situacin
la enseanza de Torres Garca le resultara odiosa y aunque no disponemos
perodo de su prdica, y que aos despus criticar, ocurre en el momento sin salida a la que estaba abocada esa esplndida fiesta final.
de ningn texto que registre sus opiniones hay un anecdotario fidedigno
en el que siente que su proyecto es irrealizable, de modo que apela a
que documenta la irritacin que le produca la prdica de Torres y el poco
la tradicin indgena como un instrumento de persuasin coadyuvante76. del arte precolombino, sino que esos casos sean tan excepcionales y tan hipotticos
inters que le suscit su pintura.
en alguien que propuso una utopa primitivista para el arte americano. Por otra parte,
74 Joaqun Torres Garca, La ciudad sin nombre (Montevideo, Asociacin de Arte sobre la invocacin puramente suasoria del arte indoamericano puede verse el texto
Torres Garca en cambio, aludi inequvocamente a Vaz Ferreira en su Constructivo, 1941) S.p. ya indicado en la nota 50. Una cuestin diferente es la de las consecuencias positivas
curiosa novela La ciudad sin nombre. En la trama, un personaje felicita que puede haber tenido la interpretacin del arte y de las ideas de Torres Garca como
75 Juan Carlos Onetti Infidencias sobre Torres Garca, Mundo Hispnico mayo
al narrador un alter ego de Torres Garca por ser tan afirmativo y ejemplo de arraigo en la tradicin indoamericana. Tal concepcin creo que tergiversa
1975: p. 12.
en cierta medida las ideas y la obra de Torres, pero precisamente porque nunca hay en
76 La influencia del arte precolombino sobre Torres Garca ha sido en general mal su obra prstamos ni imitacin es que los pintores que vieron en l a un artista que
72 Carlos Vaz Ferreira, Algunas causas que tienden a disminuir artificialmente el
leda, slo puede entenderse como una poltica viable para recuperar los sentidos de recuperaba la vieja tradicin americana se enfrentaron a la necesidad de lograr aquel
goce esttico en Algunas conferencias sobre temas cientficos, artsticos y sociales
un arte que arraiga en la ms antigua tradicin. El arte indoamericano, como todas las arraigo sin recaer en ninguno de los caminos trillados de un indigenismo arqueolgico
1ra. Serie, Obras XI (Montevideo: Homenaje de la Cmara de Representantes de la
artes primitivas y el de las grandes culturas arcaicas, le interesan en tanto forman parte o folclrico. Tambin en ste como en otros muchos casos de la historia del arte un
Repblica O. del Uruguay, 1957) 264.
el paradigma de un arte con un sentido extraesttico y no atado a la representacin malentendido, que sera reprochable como un error si lo cometiese un crtico o un
73 Carlos Vaz Ferreira, Lgica viva, Obras IV (Montevideo: Homenaje de la C. de R. imitativa. Lo significativo no es que puedan descubrirse en la obra de Torres algunos historiador, cuando son los artistas los que incurren en l puede ser punto de partida
de la R. O. del U., 1957) 51. escassimos ejemplos en lo cuales se pueda sealar una muy dudosa influencia formal de una inflexin importante y hasta decisiva en la produccin artstica.

195
It is with great pleasure that the Iber Camargo Foundation and the
Pinacoteca of the State of So Paulo join together in partnership
with the Torres Garca Museum, to present in their headquarters the
exhibition JOAQUIN TORRES GARCIA: geometry, creation, proportion.

The exhibition, which has as curators Jimena Perera and Alejandro Diaz,
great-grandchildren of Torres Garca and directors of the museum that
bears his name, presents a comprehensive clipping of the production of
the artist. from the Mediterranean Art to the Constructivist Art, tracing
the paths covered by Torres Garca in search of an authentic answer for
the questions brought about by modern art.

This search is perceived not only in his paintings, but also in the murals,
watercolors, drawings and manuscripts as well as in toys produced
throughout his artistic career. In the exhibition, these different languages
are represented by works from various collections around the world.

Torres Garcia was an exponent of Latin American art in the international


scenario. Born in Montevideo, the artist moved to Barcelona as a child,
having lived also in New York, Paris and Madrid, which enabled him
to experience different aspects of the Constructivist Art of the early
twentieth century.

In this context, the artist defended an art that does not imitate reality,
although nature remained as source of inspiration. For him, the art not
only could but should reach a transcendental level, is an undeniable
truth that, behind the appearance of the real there is another reality
that is true and that is nothing but what we call spirit .

The Iber Camargo Foundation and the Pinacoteca of the State of So


Paulo, together, wish to thank the teams involved in the designing,
production and execution of the exhibition, the sponsors and supporters,
the Torres Garca Museum, the collectors and the various partners who
collaborated in the accomplishment of this grandiose project.

Iber Camargo Foundation


Pinacoteca of the State of So Paulo
Torres Garca said he did not feel alluded to by the insults because
Joaqun Torres Garca The Integrity of the Art they were not really against him they have no knowledge of me,
Alejandro Diaz when trying to make of me and my work a rough caricature. Instead
of responding to the criticism, makes a superficial description of his
position, which responds to an aesthetic, theoretical and philosophical
construction, that had already developed since the early years of the
Truth can never be told so as to be The subject of the frescoes of the House of Representatives continues
century Mediterranean Art that will maintain it in its deepest core to
promoting formidable discussions.
understood, and not be believed. develop from 1928, his Constructive Art and become one of the leading
Our newsroom has not escaped the contagion and we have discussions
masters of the painting of the twentieth century.
William Blake for and against the frescoes. It is not discussed anymore, it is disputed,
and people are shouting and betting dinners. One of the leading critics of the frescoes after mislabeling the work of
The marriage of Heaven and Hell, 1790-93
Some say that they are not frescoes. And they enumerate the conditions anemic and without musculature, suggests that Torres bear in mind the
that a painting must meet to be considered a fresco. words of Gustave Moreau and his disciples: The masters advise us not
I say to you that are frescoes. to make a poor art. In all ages, they have introduced in their paintings
Well, I swear they are not frescoes. what they considered richer, brighter, rarer and weirder. (...) Look at
Are they or are they not frescoes? That is the question. these crowns, these jewels, and the embroidery on these garments,
Hamlet is living in Barcelona. these carved thrones (...) I believe that the sumptuous furniture and
Press note of a newspaper in Barcelona, late 1913. priceless accessories that combine in the great works of the past,
reinforce the line of the abstract theme.

However, in the interview mentioned earlier, Torres said: I do not


Every man, then, without a soul, without man, will have to be considered as a simple producing In the press1 of Barcelona, with respect to the last months of 1913, recognize other parents or other masters, apart from the Greeks and the
force, and the world will be like a huge machine for eating, digesting, and making profit; static are recorded at least 20 articles and 16 press releases where are people who work in this land where we live. Neither do I admit for our
life inside its demonic mechanical dynamism, moving uniformly, admirably adjusted; endless expressed opinions in favor of these frescoes, and other 6 articles of art another tradition2, nor other precursors of the current movement.
purpose of a living only to live, without mystery, without hope, without poetry. Unsuspected harsh criticism, which add up to 18 letters from readers who support Often the academic and the classic are confused. This is because the
return to an infra civilized state. Even if does not fit in this society a civilized art, it is necessary the campaign that had been waged against the frescoes, which had as academics imitated the classics. But in doing so they did not return to
to create it. MAN cannot and must not die. And the artist, again, should dictate the rules of art its goal to cover them with a layer of lime and restore the dignity of the life, to the reality that is the source of all inspiration. Between some
venerable Saln San Jorge of the Palacio de la Diputacin (Palace of the and others there must inevitably be the difference that goes from
in accordance with a balanced living.
Congress) of Catalonia where they were being painted. The detractors the living to the dead. (...) the mural painting or decorative for
Joaqun Torres Garca of the frescoes signaled as their major defects, the poverty of design, a being associated with architecture, has a very particular character:
Lo abstracto y lo concreto en el Arte, 1947. simple palette that did not take advantage of the innovations found firstly it requires stylization. It also makes demands about the themes,
in the Renaissance and the lack of relief and depth, in one word, of because often must go to public places of significance, and because
naturalism. The feeling aroused by the frescoes in an influential sector the architecture that follows it should make it express the idea of
of the society of Barcelona was that this austere painting poor, something that will resist the centuries, something that responds to
according to its terms did not contribute to the construction of a this idea of time, that is, something universal, human and eternal. I find
national imaginary of modernization and puissance. They were also in decorative painting the starting point for very big things. Besides,
called pagan due to their Greco-Latin theme, assuming that the true the architecture requires a procedure that is in harmony with it, and a
Catalan tradition was eminently Christian. The campaign against the certain restraint, a certain severity without which the painting would be
frescoes was merciless, and irony and contempt reigned, not only for strident, as we often see, unfortunately. ()I do not want anyone to see
the work, which was publicly criticized, but also for its author. in my frescoes the concrete representation of anything. Some have seen
in my fresco the four Catalan provinces. Maybe! But I did not mind that;
The only public participation of the alluded Joaqun Torres Garca is the four maidens represent four manifestations of the Catalan soul, but
an interview published on December 24, 1913, when the worst of the let it be said that I could have painted two or twenty3.
storm had already passed. During the previous two months, an energetic
counter protest had gathered, among artists and people close to the At the beginning of the twentieth century, and from the last years of
art, 150 signatures of support for the murals, among which were those the previous century, while were developing the formidable forces that
of J. Folch i Torres, Miguel Utrillo, Roberto Payr, J. Dalmau, J. Mir, generated the modern art, the painting seemed to have exhausted itself
J. Llorens i Artigas, Joan Mir y J. Sunyer. The associations of artists Cercle with the last glimpses of Impressionism. In the peripheral Catalonia, the
Artistic of Sant Lluc and Les Arts i els Artistes also supported the work situation was even worse, since without its own path, only the French
of Torres Garcia and published inflammatory responses to the criticism. Impressionists, the Pre-Raphaelitism and the Symbolists were imitated.
The issue had been judged provisionally in a session of the Provincial Then, in 1904, Torres Garca began to formulate his answer to the
Assembly of Barcelona, which ensured the continuity of the project problem. At the beginning of this century along with the neoclassical
of decoration of the mural of the emblematic salon. In the interview,
2 Refer to the Mediterranean or Greco-Latin tradition. N. of the A.
1 The note about the theme is in the Archive of the Torres Garca Museum. 3 Note published in the El Da Grfico. December 24th, 1913.

199
that, in mid-eighteenth century, faced with an art they considered builds a succession of graphical forms which tense and dialogue with (...) Shape and color should be the object of the artist, because they are years training to go back to the country.13 In his case, however, it was an
decadent, turned to the Greco-Latin past Torres Garca sought, in a each other. Years later, Torres will speak of the drawing as a graphic his means of expression. The big idea makes the great work, but greater emigration, linked to a journey that had started both his father and his
new link with the ancient Mediterranean tradition, to channel his view keyboard with which we can express anything; this keyboard is already is what the sculptors or the painters express in this indefinition, than maternal grandparents when they left Spain, and that would continue
that art should be linked to a higher order, thus opposing, both the present in his dash since the beginning of the century, in this drawing what is only expressed in the language of color and shape10. throughout the lifetime of the artist.
sensuality of the impressionist material and the seductive line of the Art that was called repeatedly incorrect, even by some who tried to argue
Nouveau in Spain named Modernismo. in favor of the frescoes. Near the end of his life Torres wrote that the But in the Barcelona of 1913 this view was still difficult for those His father was a native of small town of Matar, near Barcelona, and
drawing practiced by the Greeks and the Egyptians was a conventional seeking in the execution of the artwork signs of craftsmanship and upon his return there with his family, all were installed temporarily at
As others had done before, he turned to the classical past, but in a drawing. Some attributed such a design, it seems not very correct, to the of a quality that used to be evaluated in the terms imposed by the the home of the paternal grandparents of the young artist. It is then
different and more radical way. It was not the allegorical or the symbolic ineptitude of the artists, but we know that was not so, that, by contrast, academy. And what intended the powerful Catalan bourgeoisie was, on that Torres Garcia finds a new world of things, but not the ones of
themes that interested him, but a point of support that would help it was a very elaborate drawing, that is, a true structure of rhythm, based the basis of their nationalist claims, a work that supported the symbolic progress or technique, but the ones of the simplest folk tradition.
him solve the urgent problems of the art of his time. He did not seek on the law of straightforwardness8. It should be added that in the three construction of a prestigious and modern Barcelona. Some years later, In his autobiography relates that never tired the young man to look
to imitate the ancient art forms, but an attitude, a tone, a way to do it. following frescoes that Torres painted in the House of Congress the trace this would be seen at the Universal Exhibition of 192911 as well as the all that was there, and the grandmother, who was the one who took
What interested him was not the antiquity through the eyes of the started loosening in a gestuality increasingly pronounced. construction of innumerable thunderous palaces, fountains and towers care of everything, could not believe that he admired all those things
Renaissance, but to jump directly to what came before it, the works of made in haste and undermined by construction defects its goal was so commonplace: the bottles of thick blue glass, the lamp, the wooden
the Italian archaic, the Roman murals and the paintings of Greek vases. In defense of the frescoes, someone said that the tones were faded to give the city the appearance of an important European capital, but spoons, the dishes and clay pots, the pitchers, all so different from the
And the painting of Torres, as said one of his Catalan critics, left out because of the limitations of the technique, because the lime attacked within a more modern idea of the very century that had passed. Possibly industrial things of his country. Interested him to see how they made the
some findings of the Renaissance painting to connect back to a human the metal based color. This was to justify the earthy palette that the artist the same blindness that opposed the frescoes of Torres Garca, was lye, with gray on top, and how they went throwing water, which after
tradition of doing. A doing subscribed into this deep or inner order of used and that was so criticized by his detractors. It is true that, at that responsible for the demolition of the remarkable pavilion Mies van der filtering out through the clothes, would fall into a basin below, how
things: this cosmic or universal structure, no longer in the physical part time, the fresco technique was in disuse, no one was practicing it and, Rohe at the end of exhibition. they lowered the wine down into the pit and melons and other fruits to
of them, but in their ideal architecture4. probably, people compared the tones that Torres Garca had used to refresh them, and even how they cooked the beans, with a certain ritual,
the tones of oil painting, which offers unique possibilities for stridency. As others have pointed out before, I believe that in the Mediterranean for everything was done there differently than in his country.
As expresses Juan Fl , in his painting and in his theory of the Mediterranean
5 However, as demonstrate other frescoes that have been restored, it Art of Torres Garca are already in operation the main forces that would
period, Torres Garca conducted and advocated a non-realistic art, an is not impossible to get tones more vivid in the fresco than the ones lead him to formulate his Constructive Art, from 1930 on, and that The kitchen opened into the courtyard, which overflowed with flowers and
art that seeks to express an ideal world through rhythm, simplicity and that Torres had used by choice rather than by technical restrictions. it is a first attempt to solve the big problems that, according to the light, and there was the well, the henhouse and the pigeon house. Then
poverty of means. An art which expresses the eternal essence that The artist was seeking the integration of painting and architecture and understanding of Torres, loom over the visual arts, caused largely by the green hills covered with vineyards could be seen and beyond them the
the artist believes lies beneath the disjointed reality that our eyes see. the low palette was complemented with the construction, in his their autonomy in relation to other spheres of the human becoming, pines and the mountain. Nothing of this had he seen in his country either.
The search for a state of purity almost of grace in doing the work, so works, of a tonal order9 by gradations in color intensity and not by so laboriously conquered. Because if Torres Garca is modern ever since But, even less than this, that blue band of sea that limited the horizon and
as to be within a higher order, constitutes the deepest core of the art of variations in colors or hues. Neither the modeling of the human figures the beginning, which is made evident by the value that he grants the the white triangular sail of the boats. That land was a paradise.
Torres Garca and is present in the realization of all his work. In the same nor the creation of a sense of depth, nothing, in short, that would formal properties of the work, he is, at the same time, anti-modern in
Many years later, he will write that he prefers a clay pot to the
year of 1913, Torres gathered some texts that was preparing for years, contribute to give a look of real was among the interests of Torres repudiating an art for arts sake, not based in a human tradition of
aluminum because while the latter is simply a product of technology,
and which publishes under the title Notes on Art. In the first of them he Garca. Instead, the exact opposite, Torres claimed that mural painting making and not affiliated with a general order; and is this complex
Torres Garca sees that the first comes from the Man, the thousands of
wrote: The Art reacts against realism. The modern tendency, not only should not pierce the wall creating a false sense of depth, and as position that will condition his ambiguous relationship with the avant-
men and women who preceded us, and that by the slow sedimentation
here but throughout Europe is to return to the origin, to an ideal and reported in the interview, the images could have been two or twenty, garde, as much as the subsequent critical reception of Torres Garca and
throughout the ages have been creating and forming what we call
decorative form6. Impressionism made had its evolution and tends to according to the needs of the work itself. the way in which he is included (or not) in the historiography of the
human being, while, at the same time was creating the pottery.
disappear. We can say that this reaction is the return to classicism, in twentieth-century art.
The awareness of the importance of the visual values in the making of
other words, to structuralism. For classicism we do not understand an The idea of tradition that, in this first encounter with common customs
the artwork characterized the artist since the beginning, since 1895,
art derived from the Greek form, but something totally independent, From the Intuition to the Idea and habits, is just intuited by the young Torres in a vague way, will be
at least, when in this juvenile period in which one often requires
out of time and place, although we call it par excellence the Greek The Universal is not anything; it is just a matter of getting into in the object of development throughout his life and will acquire a more
references instead of emulating the Impressionists, like most of his
art classical. We believe that only within a tradition it is possible to be a perception and a certain rhythm of creation. And to reach such general nature, the tradition is a historical product, but Torres Garcia
painter friends, he prefers to follow the line of the French poster artists,
original, but is not in the ways of the past nor in its imitation that we a depth, little can do the reason and the intelligence. So I think it is also the mediation between a supersensitive order and the practice
for considering it an art that created a visual order rather than trying
will find this tradition, but in its structure, in something internal, in the is easier to get into this world through education of the spirit ante socio-individual and collective.14 Some years later, Torres Garcia will
to mimic the visual reality. Then in 1907, Torres Garca wrote that
spirit that will create them7. the works in such a high level, not by philosophical study, although be submersed in the world of the classics Greek and Latin, and will
the literature can only give the artist the theme for his work, but his
I consider it also essential.12 inscribe his theoretical elaboration in the tradition of the Mediterranean
conception has to be absolutely visual and to this visual idea one has to
We can say that, in their terms, the critics of the murals were right, people. Later, from 1928 on, in Paris, along with the formulation of
subordinate everything, for it is the starting point of a painter or sculptor. Torres Garcia had arrived in Spain with 17 years of age in mid-1891,
because Torres Garcia wanted to do the opposite of what they the Constructive Art, he will elaborate his idea of the Tradition of the
considered good. Opposed to the sensual, purely descriptive and coming from distant Montevideo. The study trip in Europe was the norm Abstract Man or the Universal Man.
8 JTG, 1947. Leccin 4, p. 41
suggestive line that these gentlemen would have weighted, Torres used among those who wanted to be painters in Uruguay (and often across
9 In its formal sense, one can say that a work has tone when the tonal values of
the geometrical line that features, as a fingerprint, all his work. This line, America), but the circumstances were often quite different from the 13 Among the contemporaries of the artist we can mention Jos Miguel Pallej
the various masses of color were adjusted by the painter so that they are perceived
ones of Torres Garcia, since normally the trips were carried out for a few (1861-1887), in whose studio he had started his training, Milo Beretta (1875-1935)
which already appeared many years before in his illustrations for books, as a unit that functions in the plan. With adjustment of the tonal value we refer to a
before traveling to Europe. The most interesting of them is Carlos Federico Sez (1878-
combination of adjustments in tone or value the fragment of color, which affect
1901) that with his quite inspired brush and his short life is a legend of his time. These
it both in its clarity (the distance that separates the black or white) and in intensity 10 JTG, 1908.En J. Torres Garca. Escrits sobre art. p. 31.
4 JTG, 1947 Leccin 4, p. 10. artists received a training partly academic, partly influenced by post-Impressionism,
(or saturation) of the color in it. Every fragment of color that composes the work be
11 Began to be conceived in 1905, promoted by the architect Puig i Caldafach and but failed to be influenced by the modernity that was still being designed marginally.
5 Fl 1974, p. 1 it a grand plan of color or a brushstroke must retain its identity, its real value.
was originally scheduled for 1917. It was postponed by the war for the year of 1923, Peluffo, 1988.
We let aside the concept of palette as a set of colors that blend together, there are
6 The term decorative is used to refer to a painting with the preponderance of and held in 1929 shortly after being delayed again by the dictatorship of Primo de
no gradients or haziness that try to mock an appearance of reality since these tricks 14 Ferdinn, p. 120. One should point out that this author does not share the idea
abstraction over the natural aspect. Rivera, as well as by construction delays.
destroy the reality of the plastic element and we go on to build in the work a tonal that in Torres Garcia there is a continuity between the appreciation of folk customs
7 JTG, 1913. In J. Torres Garca. Escrits sobre art. p. 40. harmony or order. 12 JTG, 1947. Leccin primera, p. 19. and the idea of tradition in more general terms.

201
After a first academic formation (1893-94) that integrates him into the And that his particular idealism which Juan Flo calls Platonism of painter Torres Garca advocates, in different ways, the validity of this instinct Garcia started to be considered as one of the leading Noucentist
artistic world of Barcelona because he shares courses and establishes is much more than an simple intellectual posture, is a way of living that makes wise whoever has it in a higher degree. And then says that painters, which is now seen as a serious misunderstanding that some
friendships with many of those who would compose the creative universe and understanding the existence and the world in which it is inscribed. in meditation, all artists proceed by images. From this is concluded years later would create many problems for the artist.
of Barcelona at the beginning of the century, like Mir, Sunyer, Canals y In his autobiographical account17, in the Barcelona of the late nineteenth that the concepts of philosophy do not interest him or have any use
Nonell (Picasso will do his transit through the academy in 1895), he century, Torres Garcia describes himself as a young man living more in an for him. Religion is the philosophy of the artist himself. The thought The version the Filosofia X Musa, of 1913 included elements that refer
begins to work independently. Integrated with the Artistic Circle of Sant ideal world than in a real world. (...) You can say that at every moment of Torres Garca, then does not belong to the realm of philosophical to the muralist vocation of the Mediterranean art. Although being of
Lluc, he is attracted by its library and its modern collection of journals he refers to an idea of thing more than the authentic thing, and so the construction in the sense of sustained thought only in itself, as Hegel small format, it is actually a muralist fresco and, therefore, stands out
in which he finds in the poster artists an art of images created and non reality becomes shadow and the idea, living reality, thing. among the examples of works of the period. In his painting, the top
wanted, but, like the religious, is based on a kind of insight or deep
realistic, thus abandoning definitely the naturalistic aspect in favor of and bottom are occupied by what looks like a piece of wall, the work
intuition. But unlike Plato Torres Garca says that the artist, through
the visual. Then he starts making posters in the style of Toulouse Lautrec So in one of his last writings, 1947, Torres Garca wrote For me, an itself seems like a fragment taken from a wall and not simply a painting.
an extraordinarily tuned perception close to contemplation may, in
and Steinlein, integrated with a group of young people of rebellious undeniable truth it is that, behind the appearance of the real, there is It is a unique work, not only by the historical role which represents in
the real (or material) world, be able to capture the order that underlies
spirit that did not follow the anti-bourgeois Impressionists like other another reality that it is true, and that is nothing other than what we the path of Torres Garca, but also because it has an allegorical meaning
reality. And, at the same time, through the execution of the works of art,
aspiring painters, but rather a trend more decorative in the style of these call spirit. Ive been repeating it through these lessons. Our reality, then, much more marked than in the rest of his compositions. In it23, the
this order can become manifest, since if the artist that produces them is
is the spirit. Well, this spirit is what, through the matter and through the goddess Pallas Athena goddess of war, but also of wisdom presents
great poster artists. Among them were Torres, Picasso and Sunyer, and spiritually in this plane, the works, though they are material objects,
idea, the artist pursues. Therefore, apparently, does something else, but to the muses of Parnassus the one who shall be their tenth sister, the
they had the Els Quatre Gats cafe as a meeting point. will point to something of transcendent nature.
in reality, seeks to capture this invisible. And if such spirit is not thing, Philosophy, or reason. This way, Torres Garca proposes as definition of
Then, two things occur that put him definitely in his path. In 1896, he nor form, nor color (that is, being all it is nothing) means that it is out For Torres Garca, the artistic practice designed this way, has, then, a art the integration of the intuitive (or inspiration), represented by the
attends the conference De lo infinito y del lmite del arte provided by of time, or rather, that it is eternal, and this it is exactly what we feel religious character (albeit secular) that he not only recommends for nine Muses, with the rational component.
Dr.Torras i Bages, chaplain of the Cercle de Saint Lluc, and between when contemplating certain works: that time stood still, that is the spirit producing a work of art, but also proclaims in all aspects of life of those
speaking, and that this transfigures us18. The integration of these two poles of human capacities is one of the
1898 and 1899 he gets to know the work of Puvis de Chavannes. who wish to make a great art. Torres Garca distinguishes the kind
constants in the elaboration of Torres Garca. In one of the conferences
The conferences of Torras i Bages open up a world of ideas and authors of man of rational theoretical profile from the other kind to which he
In the thought of Torres Garca, there are usually two overlapping planes that he gave at the Cercle et Carr in 1930 in Paris, Torres Garca refers
in which he will dive abandoning momentarily the painting, he spends believes to belong that has direct access to a world of essences and
or dimensions. On the one hand, is the real and concrete world, or the to these two plans, and in the context of a group that had members
entire days reading thick books of philosophy and also others of that sometimes is called a seer. (...)Between the seer and the common
world of the current material things. In this plan, the corresponding who tended to a pure abstraction, based solely on the rational aspect
literature: Kant, Schopenhauer, Hegel, Goethe, on one side, and on man, who does not see more than the reality, is the man that by reason
intellectual aspect is the one of the reason and of the concepts. On the with which Garca Torres disagreed, he proposes a broader and
the other Homer, Sophocles, Aeschylus, Plato, Horace and Epictetus. approaches the transcendental. He discovers nothing but understands
other hand, is the world of spirit, where everything is universal or inclusive view. Not all men who engage in activities such as ours
This training, conducted in an autodidact manner, will provide him with what the other had discovered: takes it and gives it form in a manner
Abstract: Ideas in Platonic terms, the essence of potential things before have a common composition. However, according to this diversity of
the conceptual elements that he desperately needs to start giving more harmonious and orderly than the first, but his works do not have
they turn into real things, thoughts or concepts. However, at this level, compositions, the whole of its being determines a correspondent work.
form to his intuitions, while it greatly stimulates him and generates a the life or freshness that have the works of the one who reached the
where abstract things reside it is not possible for Torres Garca, to enter A given intellectual or emotional development may determine a different
constant reflection that will not abandon him anymore. same source of all knowledge in search of his inspirations. His judgment
in another way than by intuition. As he himself expresses when he activity. (...) However, if the visual based on pure ideas, can build, the
writes, quite unlike the scholar, the true artist does not know things in is always cold and methodical, and his actions, correct and without artist also can, based on his intuition. That the basis of construction is
The painting of Puvis, in turn, leads him to the conception of a painting
a concrete way, but has already seen them19; in the thought of Torres enthusiasm. (...) Surely if there were only such men, philosophy, arts the emotion or thought, it we do not care. We must repeat here that our
within the general order, which could be of all times, but which was also an
Garca intuition is valued as the starting point of theoretical reflection, and religion would be still unborn. The man who carries, within himself, only commitment is the construction24.
art of tradition, and that is where he wanted to get. And it is so that, in the
which will soon be translated into words and concepts.20 And I am not the genius that reminds him of heavenly things should be called divine.
early years of the new century, he continues drafting his response to the
referring to intuition in its colloquial sense, as a perception more or Only he can recognize them here on earth, show them to others, and In Filosofia X Musa, Torres Garcia has the need to introduce the
disorientation that saw in an artistic practice disconnected from the human
less irrational and sometimes of premonitory character, but rather to wish that they be accomplished22. reason in the Parnassus where the Muses dwell, and thus complement
becoming, and that summarized by the author in his autobiography is:
intuition as a direct and total knowledge of something or of an aspect the inspiration with the will to order. Nineteen years later, within a
since he was in a land of well-defined tradition, there was no need to Although it is clear that for Torres Garca the true value of the work
of reality, in the sense that has been used, largely, in contexts related group where those who had built their works with mathematical
get to it. Because if Catalonia was one of the many Mediterranean peoples, of art is what the artist has created with his specific means form,
to religious experience: direct knowledge; seeing is understanding, to equations as a basis, and that with their art disconnected of any
should have, therefore, an art within the common classical tradition15. color, line, proportion both the world of things and the world of spirit
feel is to understand, to love is to understand. Here, this vehicle of emotion called themselves plastic artists, rather than artists, Torres
are always present in some way in his work. During the Mediterranean Garcia performs the opposite operation when he reclaims for the
The first article on art written by Torres Garca was published in 190416. knowledge, the concept, is excluded. In its place we have an intuition, a
period, the things of the real world people and landscapes as artists the possibility of producing a visual order a construction
From that moment, the theorization was never separated from the vague term, so to speak: image without form, idea without a concept21.
well as the ones of the spiritual world human types are idealized. through intuition as direct access to the world of essences, and order
artistic practice and both are intertwined in such a degree that becomes
The intuitions, when powerful, given their characteristics of total Among the works of the Mediterranean period, stands out the canvas that the plastic artists claim to have conquered using only reason.
essential an approach to both parallel strands of the production of
representations, differ radically from the discursive and sequential La Filosofa presentada por Palas en el Parnaso como dcima Musa Em Filosofia X Musa, Torres Garca tem a necessidade de introduzir
the artist. The thought of Torres Garcia is the result of a life totally
thought in which as in a picture everything is in sight at the same for its size (3.85 x 1.24m) and for the definition of art that it contains. a razo no Parnaso, onde as Musas habitam, e assim complementar a
committed with the artistic search and practice, the product of an
time, all the parts and the relationships between the parts become In 1911, the VI International Art Exhibition took place in Barcelona. inspirao com a vontade de ordenar.
continuing reflection that seeks to inscribe this practice in an order
obvious simultaneously. In his first article in 1904, August et angusta, Torres Garcia presented in that occasion, this highly important work
which covers the artist as much as the work.
which was acquired by the newly formed Instituto de Estudos Catales, After the acquisition of Filosofia y Musa by the Institute of Catalan
When reading Garca Torres it is necessary to consider that underneath 17 Historia de mi vida. and still occupies the most prominent place of the meeting room. While Studies in 1911, Eugenio dOrs, director of that center, promoted Torres
all his theoretical and philosophical elaboration is the certainty that what 18 JTG, 1948. some critics made the same observations which soon would generate Garca as one of the key figures in the Noucentisme. Soon after that,
is behind the reality is spiritual and not material (idealism, in a word). 19 JTG, 1908. In J. Torres Garca. Escrits sobre art. p. 34 the controversy surrounding the murals of the Salo So Jorge, the dOrs, who had adopted the idea of an art of Mediterranean roots as an
20 Because the good intuition is always ahead of the thought; so, the theory seems favorable reception that the work had that possibly Torres Garca had alternative to a Catalan art with its own roots, introduced Torres Garca
15 Not confined solely to the Greco-Latin culture, but also including Egyptian art. to be something original, is nothing more than what was captured by the intuition, wished to a mural be not an oil resulted in a great acclaim and Torres
N. of the A. which was systematized and made intelligible. JTG, 1947. Fascculo 5, p. 63. 23 Sureda Pons, 1998. p.91.
16 This is the essay Angusta et Augusta, JTG, 1904. 21 Conference to the Cercle et Carr. Torres Garcia Museum Archive. 22 JTG, 1904. In J. Torres Garca. Escrits sobre art, p.21. 24 JTG, 1930.

203
to the Presidente de la Diputacin de Barcelona, Enric Prat de la Riba25 Romantic in the sense that Torres Garca attributes to the term, an art are other forces, both external and internal, that push him to produce this of the frescoes that Torres Garca produced in 1916-1917 at the Casa
agreed that this would be the artist responsible for making the mural based on the self and the subjective, in the individual, as opposed to a change. The First World War violently convulsed the social and symbolic Badiella35 of Terrassa, where there is a fragmentation of the pictorial
decoration of the old Palacio de la Generalitat de Catalunya, which was classical art, which seeks to establish a relationship with a higher order. fabric of Europe in that year and, between 1916 and 1917, Barcelona space in an almost literal sense. This stony exercise of fragmentation
being restored to house the Provincial Council. When the first mural However, he does not renounce the quest for universality. In his new received a large influx of important European artists and intellectuals.30 may have been suggested based on the location of the fresco, painted
was discovered, the storm broke, and Eugenio dOrs denied his support preaching, it is in the deepening of the perception of the present reality, By the time Torres Garca gave his speech at the House Dalmau, Picabia in an artificial grotto built in stone near the house. O exerccio de
to Torres, saying that in the mural he did not see his ideas carried out, and in the sensitivity of the artist as an expression of his personality, had already established on the upper floors of the gallery, the newsroom fragmentao e decomposio do plano e da forma adquire vrias
which Torres Garca considered totally unacceptable and which led to a that one can have access to the universal: if the artist owes much of his pro-dadaist journal 391. To Juan Flo, the phrase of the conference expresses que ocorrem simultaneamente.
bitter breakup between them. After this crisis, Torres would continue the to the medium, bad artist. If he is really an artist, in him will seek the in which Torres said that in art, nonsense is better than academicism31,
project and was able to complete four murals, until, in mid-1917, Prat eternal, and in nature, and in things. It is not to say that he will not because it was expressed in that place and at that moment, could not be On the other side, are the wooden36 toys that Torres Garca began
de la Riba died and his successor canceled the job. regard the things of his time as they are. Rather the opposite, as a friend heard more than as an allusion and an approval. to design and build between 1917 and 1918 as a way to generate
that he is of the truth, always starts from the real. income to support his family because his new artistic choices had
However, that was not what led to the great transformation that The meeting with the Uruguayan painter Rafael Barradas is also mentioned made precarious his economic situation. It is estimated that the first
happened in that year in the art of Torres Garca, which had begun at Throughout 191627, he had already begun to make a simple painting, as a decisive factor in the crisis of 1917. It is true that the relationship toys were made some years before, perhaps in 1915, stimulated by the
least a year before. In his autobiography, the painter says that with the born of the perception. All seemed to him interesting to paint: a fragment that Torres Garcia and Barradas kept until the death of the latter had an contact with his children37 and for his progressive teaching experience
crisis of the first mural work, his faith in this collective action, in which of an object, a piece of land and a sky, the angle of a door, the facade of intense and unique complicity, and no doubt, it was particularly refreshing in the school of Mont dOr, where Torres Garcia taught drawing classes.
he had placed his best hopes had turned into a bitter disappointment a house. Everyday objects and indoor environments that he painted in and renewing for Torres Garca. However, the first encounter with Barradas, The concept was Juguetes transformables composed of interchangeable
that led him to turn to himself to end up in the renewal of 1917, which that same year as if the motifs of his paintings were an expression of which is documented, took place on August 26, 191732, that is, months parts that allow the child to take them apart and reassemble them the
was also characterized as the entrance of Torres Garca into modernity. withdrawal and intimacy passed, in the following year, to locomotives, after Torres gave his lecture at the House Dalmau. Therefore, it is more way they want. In these toys, form can be fragmented: we play with it
to ships, to the port, the streets, shops and factories. Then, comes to likely to have been the time that Torres Garca had been living that led to and build it again. The construction and deconstruction of the figure are
The discovery of himself light the city that he discovers with new eyes. the odd relationship he had with Barradas from then on. also produced in a real sense almost architectural the vertical and
On February 22, 1917, in the House Dalmau26 in Barcelona, Torres Garca horizontal lines as axes, are organizers par excellence. The understanding
Our city with its sun and its moon. / With its trees, its avenues, with But above all, it is possible to glimpse in the texts of that time the need
gives a conference that is a manifest and a record of the jump that his of the form as abstract element and the integral relationship of it with
its monuments. / With its port (...) / we have just discovered it. How of Torres Garca to get rid of his already heavy load of Mediterranean
artistic practice and his artistic discourse have had. The painter lives nature is then produced through the manipulation of essential parts
beautiful it is!28 Art and of the commitment to tradition, in order to have access to a
a moment of rupture and transition in his conception of art and art and their combination to build a harmonious whole, which is also in
renewed state of artistic freedom. Near the end of his life, Torres Garca contact with the real.
practices and his link with the political and social environment of his The city will really be transformed in the following years, into the
explained this issue as follows: In 1906, I started to paint frescoes, and
adopted country. Stopped being the main protagonist of Noucentista, teacher of the painter, says Juan Flo29. It is possible to affirm that
this painting was inspired by the classical forms of paintings on Greek Ferdinn38 estimates that Torres Garcia is developing this way, a
whose links with politics had catapulted him to the most ambitious and this bond with the city will be one of his hallmarks in the spectrum
vases, that is, perfectly normal images. Such painting quickly developed conception of art as formativeness and of the form as process, as
significant work within the official context: the decoration of the Saln San of modern art. The strong presence of the city in the work of Torres
into its own spirit: plane, orderly, universal, and always keeping the normal something dynamic. And this conception of form is the basis of a system
Jorge do Palacio de la Diputacin de Barcelona, abandoned the practice of Garca since 1917 has been associated, particularly by Gradowczyk
appearance. Why did I not continue this way? It did not satisfy me. I saw of measurements and a tonal counterpoint, which has, at the same
a quiet painting, that looked for a new connection with the Mediterranean with the appearance of the grid as a structuring matrix of the pictorial
the possibility of another, more concrete art. And then since 1916 until time, the motility and the monumentality, balance and dynamism.
tradition, to make a painting born exclusively from the visual experience space. Indeed, the use of the orthogonal grid as an ordering matrix is
1924 I started to decompose the image and, indeed, find a structure33.
of his surroundings. Now Torres Garca says that we would have to be present in the work of Torres Garca at least since 1916, and appears, In the third place are the aforementioned structured drawings of 1917.
enemies of all tradition. Nothing of the past should continue. Why should in a completely explicit way, in some ink drawings from 1917 in which It could be said that this is an ex post facto analysis. However, in his In these drawings, Garca Torres uses the grid as an organizing matrix of
we revive what was right at its time? In past times there is no need to the space is fragmented by a reticle in which fragments of the urban book El Descubrimiento de s mismo, in 1916, Torres Garca wrote: the work and also as a tool to fragment both the form and the space
seek any path. The more and the more different ways there are the better. landscape are inserted. Now it is something else. The soul remains mute. It does not force characters, vehicles and urban landscape and recompose them into a
You can say that without having a foot in the past the man would be the forms to express their movement. The forms express what they are new order, with logic exclusively visual. The fragmentation and reassembly
always beginning. This would be true if, at the present time, we did not There are few examples of such drawings, but the fact that there are
and nothing else. Each one of them gives us the essence of what is the also have the effect of nullifying the perspective; everything is solved in
find everything that constitutes civilization. And yet in each one of us (...) six different sketches for the cover of the iconic book El Descubrimiento
objective reality. It is a purely plastic art34. the same plane. With that, Torres Garca achieves one basic premise.
we have to live only in the present, being at all times true to ourselves. s mismo, published the same year that contains the conference of
the House Dalmau, shows the importance of this visual modality for The exercise of fragmentation and decomposition of the plane and the It is proposed that the grid that appears in these drawings, the supposed
Torres Garca, then, stops making a painting guided by ideas and Torres Garca, as well as the direct link that exists between that and his form acquires several expressions that occur simultaneously. The first one ancestor of the structures present in the constructive works, has its
starts painting directly from the immediate visual perception. And he crisis of 1917. These drawings serve to refute the position of some is possibly the least interesting and most ephemeral. It is present in one genesis in the urban structures in the openings of buildings and natural
stops seeking references in the past to live intensely in the subjective perhaps too much affiliated with a historiography of a standardized and construction based on vertical and horizontal, and the presence of
personal present. The biggest change of his new preaching, which linear art who proposed that the Constructive Art of Torres Garcia, 30 Among them, Robert and Sonia Delaunay, Albert Gleizes, Juliette Roche, Marie posters and advertisements.
was disconcerting to the disciples he had and with whom he formed with its the orthogonal structure, originated direct and exclusively from Laurencin and Otto von Watgen, Jean Metzinger, Otho Lloyd, Olga Sacharoff, Max
Goth, Serge Charchoune, Hlne Grunhoff, Francis Picabia and Arthur Cravan..
the decoration of Nueva escuela de decoracin, is the fact that he the Neoplasticism of Mondrian. I think that, in a complementary way, we must mention another factor
31 Dalmau Conference on JTG, 1917 that helps explain the appearance of the grid as a tool to disarm
abandons the idea of reconnecting with a tradition, and proposes the
artist as a starting point of the work of art. Years later, he will say that As reported in his autobiography, the removal of the Noucentism was for 32 Personal agenda of Torres Garca, 1917, Archive of MTG. Other authors have and rebuild the plane. It was about ten years that Torres Garca had
Torres Garca as a trigger for the abandonment of the Mediterranean art argued that this meeting with Barradas was the first, a fact that does not necessarily
the conference of the house Dalmau was an ode to Romanticism, to come from the note that JTG prints in his diary that day. It has also been made and
and for a radical change in the discourse that accompanies it. But there 35 Property of the Industrial entrepeneur Emilio Badiella, where Torres Garca
the freedom and to life, to personality, and to the modern dynamism. repeated an error in the date (27 instead of 26), and was said that during this visit
painted numerous works .
Salvat Papasseit accompanied him, when in fact Torres notes: Elijah and Barradas
27 In Flo, 2010, there is a detailed analysis of the paintings of Torres Garca of the came received letter of Salvat. Possibly, it was Llus Elas. 36 See Aladdin, Juguetes Transformable. Museo Torres Garca, 2007
25 Prat de la Riba, Catalan nationalist politician, was the first president of the
year 1916 and of the process that took place between 1916 and 1922.
Mancomunitat of the Catalan provinces. 33 Joaqun Torres Garca.VI Lesson of La recuperacin del objecto. In Universalimo 37 Torres Garca married Manolita Pia Rubio i Berenguer in 1909. Their children
28 JTG, 1917. Constructivo, Museo Torres Garca, Torres Garcia Museum, 2004. Montevideo. were Olimpia, 1911, Augusto, 1912, Ifigenia,1915 and Horacio, 1924.
26 The Dalmau Galery (or cau Dalmau) was an important center for avant-garde
exhibitions in Barcelona. 29 Fl, 2010. 34 JTG, 1917.p.70 38 Ferdinn, p. 116.

205
produced his first work in mural of important size. The usual process On the streets of Barcelona that Torres Garcia paints since 1917 and (...). And now I have nothing else to say about why I came to New York. part of the city and the society that makes it possible. The unavoidable
to painting a mural is the first sketch to put it in scale and draw a thin in New York a few years later, the world, however, appears only as a I came to accomplish this idea of new art, this modern classicism in the advertisement weighs as much or more than the architecture.
checkered grid. Later, on a broader scale, draw it on the wall to be pretext, as something contingent from which the artist will construct city also more modern41. The advertisement invades the wall in broad facades on top of tall
decorated, spanning portions of the drawing that correspond to each the work. Now it comes to a visual painting and not a mental picture. houses on any wall on any surface high or low in a thousand ways in
square outline in the corresponding square on the wall. The observation of the reality before most of the works, even if they Convinced that the artist must put his work in the rhythm of the time a thousand dimensions. Invades the newspaper without leaving room
in which he lives, Torres Garca settles in New York between 1920 and
are conducted under the premise that art should not imitate reality. for other things. It invades the magazines and they are left without
When performing the implementation, the grid that had simply been 1922, seeking the city which will be able to reveal to him a new way of
The sight of the people, vehicles and buildings in the actual painting room for anything else. Takes up even the smallest usable space of
superimposed to the design turns into something else, is the matrix that painting, the way that matched his contemporaneity. He does not take a
does not have its correlate in elements that try to imitate them, but the streetcars and subways the bus the ferry. Decorates all kinds of
allows the forms to retain their identity and their relative positions. It is study trip or a touristic one, like the first time that the artist crossed the
in other elements also real so real of a true visual character, line, vehicles, filling the windows of the great bazaars and small shops43.
in this concrete act that the design lives in the grid, and any change Atlantic; it is an emigration, now with his wife and three children,
and form and plan of color, arranged in a structure. Torres Garca can
in the procedure or in the properties of the grid will produce its correlate speaking very little English and in unfavorable economic conditions. The luminous celebration of Broadway each night is the cry, in
turn, then, the chaotic spectacle of the city, with its various spaces and
in the final work. While the process is done, there is fragmentation of The fascination that the most modern and dynamic city of his time causes competition, of each advertiser. A very new beauty madness. Here
multiple lines of flight into a composition of forms that are addressed
the work as well as the magnification of the details both processes in him is well documented in his book New York42 whose first pages are everything is business a billion dollars each year in ads. Three quarters
in the plan. Unlike the frescoes, it is easel painting, usually produced
are present in the drawings of 1917. It is reasonable to assume that, in a breathtaking expression of visual poetry in which shapes, colors, letters of the capital to the announcement one quarter for the industry44.
in oil, allowing a different and more radical treatment of the form.
his formal research, Torres Garca has toyed with the use of the grid and figures parade before the eyes of the artist. Red, yellow gray houses.
The objects are no longer described by the line, they happen as colored
in these free-form drawings. Advertisements fixed, mobile, light, acoustic, downward and upward, If in New York de 1920 the billboard appears as just one element of the
spots, and the fragmentation of forms and space is produced by the
always vibrating, without giving rest to the sensitivity. The port a urban landscape, in Sntesis de New York, 1921, the words have a very
It is easy to establish a clear link between some of these drawings and overlapping and the subsequent mutual clipping of the objects. It is no remarkable sight Cubist futuristic reality geometry red, black, ocher different role. They no longer express what the city has to say to the
the outline of the 5th Mural of the Diputacin, which can be considered longer a process of idealization, as in the frescoes, but of abstraction. smoke, oily water, cables, horns, banners, signs one thousand human beholder, but what the artist thinks is its essence. Since its conception,
in more ways than one a transitional work. With the exception of the faces looming in the gigantic transatlantic one thousand different the treatment of the work is radically other, since it is not that visual
The work Calle de Barcelona is a good example of the use of the tone
spyglass, the characters and objects that appear in the mural (not done) languages in letters black pitch millions of smoking chimneys. picture that Torres was making, now, the operation besides visual is
as a means of achieving a resolution of the work in the plan without
belong to the contemporary world of the artist. As in the paintings of the also the conceptual. There no translation anymore of what is perceived
sinking or protruding elements. The painter manages to make the sense What a modern city had to teach and that Torres Garca had glimpsed
city that year, there is a dynamic interaction of objects (shapes) together through the visual equivalent, there is a free rebuilding undoubtedly a
of depth that records the normal vision be annulled by the use of in Barcelona, in New York acquires its maximum expression, is the
because the cut resulting from their overlap generates new forms. synthesis. And in this synthesis, Torres Garcia gives back to the town
color. On the right side the house, the trolley and the car that is in quintessential combination of a highly structured and prismatic urban
The form tends then to disconnect from its function of representing the the message it insists so much in the eyes of anyone looking at it:
the foreground appear to be stacked on one another and situated at architecture in which are alternated the rhythmic appearance of
object, and gains an independent value when it breaks. Great masses BUSINESS. Because advertising has no origin, neither does it have any
different levels. Below on the left, under the canopy of the tree is where openings of buildings with the chaos of the posters and the incessant
of black occupy a main position, as well as in the paintings of the city, other goal than that.
it produces the greatest stress, because of the crowd of the street that movement of people and vehicles. If the Calles de Barcelona are built
and the structuring that puts the work in order are clearly dominated by
is represented, a distance is established, the eye wants to see lines of in a static equilibrium, in which the movement of the street itself is
the horizontal and vertical lines. The language of advertising is part of the visual language of New York,
flight and a near and a far. But the tone or the value, with which organized we could say ever in an orthogonal structure, in the streets both by their incessant presence, which can be understood as colored
the light pole is painted, in the foreground, is much lower than the of New York, Torres Garca fulfills the premise of disturbing pictorially
I see the world: Barcelona spots on the urban fabric as well as for their semantic mechanisms.
immediately adjacent to the left, which corresponds to something that is the dynamism of the modern city. In New York de 1920, the movement
By pure chance ... (no, but emerging from its deepest) not by chance For Torres Garca it is interesting despite their purposes and he
much further. In addition, any background color that corresponds to this of people, cars and horses imposed upon the structure of the city. While
then, but unconsciously obeying an inner vision, he put, say, in this integrates it to his art. The large amount of graphics extracted from the
far is placed in a fairly high tone (exactly the opposite of the distant respecting the premise that all elements must be attached to the plan,
first work, and in its respective niches, a House (like the ones children press, which the artist collects since his arrival in New York, and with
blue spaces that were invented in the Renaissance). So the balance a sense of depth which comes more of foreshortening of the objects
draw), a Boat, an Anchor, the letter B, a Man a Fish ... And he showed which, later, will make an extensive series of collages, well shows this
is restored and the work is addressed in the plan, its organization is than of the lines of flight is compensated by the variables of shade of
that painting, as usual, and among others, to a friend who had stayed desire of his. In some of them he makes graphic interventions, applying
clearly driven by an orthogonal structure that brings together all forms, the color. The black line appears with a function that will be increasingly
for a long time staring at it without saying a word. He said at last, notes of color to graphics in black and white, as well as creating a visual
which have their value regardless of whether or not objects, shadows important in the work of Torres Garcia, not only to draw outlines of
I see something very big here: the world ... Torres almost did not let him unity through a structure, a procedure that refers to both the structured
or background parts. This independence of the visual function becomes objects, but to represent them graphically.
finish, because the two at that time had realized something. drawings of 1917 and to his constructive work that lies ahead.
evident by the construction of a sort of fence or rhythm of vertical that
In Sntesis de New York is taken one step further in that direction. Basically collects advertisements, caricatures and photographs, including
cross the picture in half, horizontally.
This way, Torres Garca describes the genesis of the Constructive In a plotted urban look that now is completely flat, all objects have those that excel by striking images of buildings and the city, unusual
Universalism39 in which the things of the world and man are represented been reduced to a highly simplified form. What the lines make is, at characters and vehicles, ships, trains and planes, the latter, favorite icons
by graphical shapes, both archetypal symbols and signs that evoke ideas To Paint New York the same time the representation of objects and a graphism that looks of a progress that was still seen with playful eyes. In 1920, the plane
or objects of the contemporaneity of the artist. In the structure containing I realized then that while it is true that what constitutes the essence was not so much a means of transport, but a new toy that lent itself
like writing, and this ambiguity is enhanced by the inclusion of letters,
them, governed by the golden section, the artist was seeking an agreement of the Greek art, that is, the structure and not an imitation, intuition to aerial acrobatics and outrageous circus performances with people
numbers and words, among which BUSINESS dominates the center of
with the structure of the universe. For the structure of the universe, the rather than sensation, also for being essential to all great art, neither the work, and not by chance. walking on their wings in full flight. Without losing the fascination
structure of man and the structure of art are identical. (...) And then one can nor should vary over time, and that is why we call it a fixed element, that this great spectacle of the city and of the machines generated in
does not paint a picture, one seeks to accomplish something else: a whereas what the artist takes from the living reality must walk to the It happens that this piece of world that Torres puts in front of his eyes to him, Torres Garca, warned about the threat that the intrinsic modes
structure40. This will be the other end of to a journey marked by abstraction rhythm of time. For this reason, I changed course and instead of walking create a picture now is not mute. The city is not simply to be seen to be of operation of the society that made this possible, would represent
and representation, which begins in Mediterranean Art, the idealization of toward archeology, turned my back to observe how much there was in the object of art, is not devoid of speech, because this is an inseparable for that part of the human existence that was more precious to him.
the human form and also the representation of idealized human types the reality in which I lived. And then I entered fully into a new world Because America is an organization: the business the businesses
without limits. All looked interesting, all that was and actually is but 41 The painter J Garcia Torres talks about his art and about his projects,
man, mother, old above the graphics as visual formulation of the idea. La Prensa, New York, March 10, 1921. In Cecilia de Torres, Torres Garca en Nueva that run over the Native Americans of Dutch, English and Scottish
in living things I found another harmony, another song, another rhythm, York 1920-22, from the Torres Garca Trazos de New York catalog, Museum Torres
39 Torres Garca painted his first constructive work in Paris in 1929 and it was then that, for the first time, I thought of this great city of New Garca / Artepadilla / Caixa, Rio de Janeiro. 43 JTG, 1921. p.81.
40 JTG, 1947. p.57 York the city more city in which the present time is felt more intensely 42 JTG, 1921. 44 JTG, 1921. p 70.

207
root running over everything as a magic formula. (...) And the head arriving in Paris, in Villefranche-sur-Mer. But had no impact, this is not In mid-1928, his work begins to change. Collecting the nets that he had Unlike the Surrealists, that were organized as a movement and had
free of all intellectuality. Because here things are thought. The idea does painting they said is fresco. Torres does not share the opinion, thrown so prolifically, and returning to portray this piece of world that is their own art gallery and a journal, La Rvolution Surraliste, the artists
not exist. It is not possible, therefore, the spiritual joy and it is replaced but accepts the criticism. Without powerful friends, without sponsors the city, Torres Garca began to outline definitely a painting that will lead oriented to abstraction or constructive were dispersed and many of
by material pleasure baseball sailing light fixtures in the theater and without having ability for self-promotion, the only way he has for to something bigger: the universe. His work resumes the architectural, them with economic needs due to the difficulty they had to sell their
mechanical musical sounds picnics ice cream sports balls gaining respect in this extremely competitive environment is painting, constructive sense and is produced a dissociation between pattern and works. There was a real confrontation between the two tendencies in
mechanical leisure machines cinematograph... And the common ideal: not only with quality but also quantity. Surrenders then to a creative color. The picture is constructed in layers of color over which throws which the surrealists stood out. The press permanently echoed their
dollars! New York the city of business of the businesses. (...) Here euphoria, Torres Garcia describes himself fighting battles against the the black line, regaining the graphism its own value, as it had emerged actions, and they also penetrated the field of cinema; for Dali the
there is nothing else. Everything is business work, art, any activity. screen, subjugating colors and shades, spending tens of brushes and in New York. The objects, the people, everything that is represented in premiere of Un Chien Andalou was like their stab in the heart of Paris.
Everything is a bit industrial. And the man who created the industry pounds of paint in the fullest image of the exalted and romantic painter. the picture, appears in an absolutely schematic form, a graphism that This disgusting thing that is figuratively called abstract art fell at our
such as exists here is now formed by this industry45. Once again, he tends to what he called Dionysian side of his personality, now in view of all the work of Torres we would not hesitate to call feet, fatally wounded. (...) There was no more space in Europe for the
devoted to painting and light, forgotten for a time of the serious things constructive even though he has not used this term. Because if in little maniacal squares of Mr. Mondrian52.
This intense visual activity of appropriation is also present in the albums
that mattered so much to him. color there is structure, the graphism also weaves and is weaved in an
of watercolors done in 1920, where quick impressions of New York It was precisely after visiting the first exhibition of Dali, in late 1929,
alternating with five-pointed stars, sketches of advertisements, common orthogonal structure that organizes the entire work.
The four years in Italy and southern France where dedicated exclusively that Torres Garca proposed to Van Doesburg forming a group opposed
objects to which overlap prices, etc... In these watercolors, Torres Garca to the manufacture of toys, he had painted little, are left behind. to Surrealism that by holding exhibitions and publishing a magazine
goes far beyond mere collection of views or impressions. In them the city The most significant in this period was a brief approach to Cubism Cercle et Carr would give voice to constructive tendency artists. But since the first
and is the dominant theme. It does not impose conditions on the work, in 1924 that described in a letter to Barradas as a living Cubism48. In the last years of the 1920s and in the early years of the next decade,
conversations he saw that the joint action would be impossible because
but is styled by Torres Garca in a game of lines and suggestions very At the end of 1923, Torres Garca had written in his personal agenda Paris had become an important center of geometric abstraction.
of the radical differences that existed between them. Van Doesburg,
gestural and personal; and by the printing of large black capital letters that when the image was transformed into a stain of paint (material) Beside the presence of former members of De Stijl, Mondrian, Van
strongly dogmatic did not admit the slightest trace of figuration in his
integrates the visual language of the advertisement with the work. and trace or geometric space, and lost the ability to represent (that is, Doesburg, and Vantongerloo others joined as Hans Arp, Jacques work. The abstraction was for him a synonym that there should not be
no longer wants to deceive us imitating an appearance), when all this Lipschitz, Domela, Herbin and Seuphor. There was also an important any reference to nature, to the real things, and that the works should
Torres Garca had arrived in New York convinced that the modern city,
happens, whilst giving us the truth of the thing, and the values are group of Spanish artists, with whom Torres Garca maintained a be made according to mathematical principles and not by intuition.
which no one had yet seen as he, was the model of the new art. Early
right, we have an image completely plastic, and this is the painting strong bond, who were now very close to abstraction. Renews his This exclusionary position, which made it impossible to form a numerous
in his stay, he believed to have confirmed this, and the importance
today. What can remain positive from cubism, it seems to me that is friendship with Julio Gonzalez, and through Pere Daura whom he group, it also reinforced the negative concept that many artists had
of the work that produces not so much for its quantity but for what
this: first of all freedom. Then another question is this: an object has, met in southern France and was the one who had helped him to hold about the rough personality of Van Doesburg, whom some had as
he discovers in the meager two years living in the big city, is also
for an artist, parts of it that he immediately sees, that is, that interest his first exhibition in Paris in 1926 knows Luis Fernandez. Both an intractable Jacobin53. It was then that Torres Garcia proposed the
confirmatory.Torres Garca havia chegado a Nova Iorque convencido
him. So, without caring whether or not to decompose the object, were Spanish and belonged to the Freemasonry, and the latter will creation of the group to Seuphor, who presented Cercle et Carr as the
de que a cidade moderna, a qual ningum ainda tinha visto como ele,
era o modelo da nova arte. But two years after his arrival, he decides the artist combines them freely, looking for their adequacy or their help Torres Garca to get acquainted the principles of occultism49 name. The nucleus of the group was formed by the usual Participants of
to return to Europe, where despite the friendliness of the Americans, contrast, as value, color or shape. and escort him in visits to medieval churches, explaining the hidden the meetings in the house of Seuphor. Mondrian joined the group, but
that he never fails to thank it is impossible to get along with the way meaning in the sculptural motifs and the arithmetic laws by which would not take responsibility for the organization.
Figura en un caf is a good synthesis of this period, close to the their location was regulated.50
of living in New York. In his book about the city, Torres Garca writes
transformable toys in wood, with reminiscences of the iconography of The brevity of life of the group and the magazine Cercle et Carr is no
that the clock must be at the service of man, and not vice versa, since
New York, is in line with the personal approach that Torres made this When Torres Garca introduces his painting in the Autumn Hall of 1928 obstacle to its great transcendence. The group had about eighty members,
was the man who invented it. And as a server it shall serve you, and
year to Cubism. and is rejected, he and Jean Helion decide to make a parallel exhibition many of them summoned by Torres Garca, who at that time had a good
very much it shall serve, because if it is sometimes possible to die because
along with Pere Daura, Aberdares and Alfred Enge Rozier also rejected reputation in Paris. He had been admitted to the main galleries, and
of shamanism and witchcraft, is still much more likely to die because of Among the paintings that Torres Garca paints in Paris between 1926
medicine, and even by the excess of hygiene, and this even the doctors in the Mark Gallery, which had opened on the same day of the Hall. the best critics had written the prologues of his exhibitions catalogs.
and mid-1928, abound ports, still lives, manolas [figures of typical
know. Everything is planned is fine but only up to a limit, then what? Thanks to a clever advertising campaign orchestrated by Helion, the Approximately half of the members of the Cercle et Carr lived in Paris and
Spanish women] and primitive African-inspired figures, all of a high
The instinct and the soul go beyond46. exhibition of the 5 Refuses had a huge success. The press gave much most of the rest abroad. The largest contingent was in Germany, where
density and sensuality. There has been talk of a certain Fauvism, but
attention to the event, and among the thousands of people who visit Gropius, Kandinky, Hans Richter and Kurt Schwitters, among others lived.
that is not in the color but in its abrupt nature, of a direct primitivism,
it, attends Theo Van Doesburg and his wife Nelly (Petro), with whom
The land of the artist which impacts by its strength and its absolute lack of concessions to The precursor interdisciplinary character of the group gave way to other
Torres makes friends quickly. Some time later, visiting an exhibition of disciplines such as theater and architecture, integrating architects like
I would need to speak again of this mystery that has Paris that knows beauty or correctness. In his early years in Paris, Torres knows that he
how to attract the best minds for itself. Is that maybe the spirit develops the German Neoplasticist Vordemberge, Torres Garca meets Michel Le Corbusier, Gideon, Hoste, Meyer and Roth. The exhibition of Cercle
is being influenced by the environment in which he is, but at the same
and grows there, and even one might say that it determines and accuses Seuphor51, who in turn introduces him to Mondrian. Torres is integrated et Carr is considered the first international exhibition of abstract art
time, his painting is unmistakably his, he knows that in his painting he
as nowhere else.47 then to the group that met assiduously in the apartment of Seuphor, and, although it was the only one, the dissolution of the group gave
puts into question something that only he has, and that puts him in
along with Mondrian, Vantongerloo and Russolo. Also watched, at room for other groups that took the testimony of the Constructive Art:
unison with others, but without being confused with them.
In the first two years living in Paris, Torres Garca forgets the world, times, were Otto van Rees and his wife, and Hans Arp and his wife Abstraccin-Cration, Ralits Nouvelles, which would make pour into
the representation and the idea, and makes paint-painting. This way According to the account of Torres, these are perhaps the best years of Sophie Teuber Arp and John Xceron. Paris what the abstract art had of more remarkable in the world.54
they called, then, the pure painting, without literature and without his life. For the first time, he sells almost everything he produces, lives
theory, without semantic problems to solve. He was in Paris and had for painting with no other concern but to paint. Moreover, he is in an 49 Alfonso Palacio lvarez, 2001, p. 247. However, there were some discrepancies between Torres Garcia and
to demonstrate that he was a true painter, a painter of race. His first artistic environment as there is no other known. It was said at that time 50 Pedro Da Cruz indicates that it was Luis Fernndez who introduced to Torres Seuphor regarding the design of the group that led to its dissolution
show, held in 1926, had been of Mediterranean Art done before Garca the properties of the Golden Section, although did not present documentation within one year. While the first mobilizing element had been the
everyone was in Paris. The social activity of Torres in the art world is that corroborates it. Cross, 1991, p.6.
exuberant, and one can say that these are the only years of his life that
45 JTG, 1921. p.69. 51 Michel Seuphor, Belgian, was called, in fact, Fernand Louis Bercklaers. 52 In Da Cruz, 1991, p. 13.
will pass amongst peers, the great painting of his time. The pseudonym Seuphor is an anagram of Orpheus. As a young poet, Seuphor came
46 JTG, 1936, p.172 53 Seuphor, 1965, p.112. In Da Cruz, 1991, p. 16.
into contact with the avant-garde circles of northern Europe, meeting artists as De
47 JTG, 1936, p. 209. 48 G-Sedas, 2001, p. 229. Stijl, and Der Sturm, and Dadaism . He wrote the first monograph on Piet Mondrian. 54 Seuphor, 1957, p.50. In Da Cruz, 1991, p. 16.

209
opposition to Surrealism antisur, as they said the unifying concept of However, the reference that Torres Garca made to Surrealism at the quality of the golden proportion, which distinguishes it from all other Index of Bibliographical References
positive character was the idea of construction, which should give room opening of the first exhibition of a group that had been born in the criteria of proportionality, it is well known. Of two segments provided
to a wide variety of artists. However, Seuphor was strongly attached to first place as opposition to its dominant presence in the art scene of according to the golden ratio, the biggest one is in the same relation Castillo, SF. Guido Castillo. Torres Garca, Maestro de occidente. Undated typed
manuscript. Torres Garcia Museum Archive.
the Neoplasticism of Mondrian and was somewhat biased. The prestige of the moment, could not have caused anything but confusion and reveals to the sum of both as the lowest to the highest. In mathematical terms,
Da Cruz, 1991. Pedro Da Cruz. Torres Garca y el grupo Cercle et Carr. Art History
Mondrian among the constructive artists was huge, and his Neoplasticism, a great inner conviction. Torres Garcia shares the aversion that the being a the length of the smallest segment and b the length of
Institute of the University of Lund, 1991. Sweden.
which was then fully developed, was, in essence, for Seuphor, the main constructive artists had for this tendency, because he saw that their the largest a / b = b / (a + b) = 0619. This allows establishing a system
Hegel. Introduccin a la Historia de la Filosofa. Ediciones Libertador, 2004. Buenos Aires.
doctrine that gave theoretical support to the movement. works gave shelter to the expression of the lowest animal instincts of constant proportions, in which parts of a work, from the smallest to
Ferdinn, 2001. Valentn Ferdinn. Contribucin de Torres Garca al Noucentisme
existing in humans57. Nevertheless, he rescued, as a positive value, the the largest can always be related by the golden section or by one of its
The differences started from the name Cercle et Carr, that for Torres Cataln. Cahiers de lUniversit de Perpignan 32, 2001.p.103-150.
opening that surrealism gave to the unconscious. For Torres Garca, an multiples or sub-multiples. This property gives the work an organicity
Garca refered too much to geometry and therefore not to figuration, Fl, 1974. Juan Fl. Exposicin de bocetos y dibujos del Saln San Jorge de la
art could not be complete if it were done only in a rational way, since the and unparalleled unity. But in addition, the golden section is found Diputacin de Barcelona.Torres Garca Fundation, 1974. Montevideo.
one of the assumptions of the pure visual and to which he was not result would only be perceived by reason. Art should therefore operate in abundantly in nature. It is present in tree limbs, joints, arms and legs,
related. However, the logo proposed by Pere Daura convinced him. Fl, 1991. Juan Fl. Torres Garca en (y desde) Montevideo. Cathedra of aesthetics at
several planes simultaneously. The man has two legs, so he is in balance the distances between eyes, nose, and mouth in the human face, snails the Faculty of Humanities and Sciences, 1991. Montevideo.
In addition to its undeniable graphic quality, what may have influenced and flowers. This quality makes it especially attractive, as it provides a
even if you want, he has two bases, relies on him and on nature. (...) Fl, 2010. In Torres Garca, Trazos de New York. Caixa Cultural, Artepadilla, Torres
the agreement in relation to the logo is the fact that the circle and the bidirectional link between abstraction and nature, between the world
There is an art58 which is based on information from the subconscious Garca Museum, 2010. Rio de Janeiro.
square represent themselves and, similarly, in the constructivism that of concrete and of the abstract. The golden ratio is for Garcia Torres an
and one realizes immediately that this art requires balance that looks G-Sedas, 2001. Pilar Garca-Sedas. J. Torres Garca y Rafael Barradas. Un dilogo
Torres was developing at that time, the symbols had, also, the quality of expression of the link between the ideal plan and the actual plan. escrito; 1918-1928. Parsifal Ediciones y Libertad libros, 2001. Barcelona Montevideo.
at only one side of man. But those who criticize this art at times do not
being graphical form and meaning at the same time.
realize that they fall into the opposite error. Indeed, an art based also on Gradowczyk, 2007. Mario. H. Gradowczyk. Torres Garca. Utopa y transgresin. Torres
pure thought would not be as unbalanced as the other?59 Born in the midst of a genuine pictorial storm, the constructive work Garca Museum, 2007. Montevideo.
End and beginning carried out in Paris has an extraordinary appearance. The quality of the Hudson, 1874. William Hudson. La tierra purprea. Ediciones de la Banda Oriental,
At the opening of the exhibition of the Cercle et Carr group in April 1930, The Constructive Universalism was conceived at the same time as the plans of color in which the touch of the brush builds a tonal order that 2009. Montevideo.
Torres Garca dictated a conference before the most select representatives Cercle et Carr. And we can say that just as Torres Garca worked as a overrides the geometric order, is among the best paintings of Torres JTG, 1904. Joaqun Torres Garca. Angusta et Augusta. 1904. In J. Torres Garca. Escrits
of the European abstraction. In it he clearly marked his position and catalyst that made possible the organization of the abstract artists, the Garca. However, in the work of Montevideo the brushstroke tend to sobre art.
established the fundamental lines of his Constructive Universalism. The interaction with them had its equivalent in his own work. The creation disappear. The Constructivism will pass to the Universal Constructive JTG, 1907. Joaqun Torres Garca. La nostra ordinaci i el nostre cam. 1907. In
Art, with a tendency to no longer be easel painting trying to be a mural J. Torres Garca. Escrits sobre art.
circumstance, the hierarchy of the people present and the direct words of his version of constructivism is an attempt to conciliate several pairs
of Torres Garca denote his tremendous capacity for sincerity and total of opposites. One of them, (abstraction and figuration), seeking the and monumental painting. JTG, 1908. Joaqun Torres Garca. El literat y lrtista. 1908. In J. Torres Garca. Escrits
sobre art.
lack of consideration for convenience, since his conference was to a great possibility to express something about the world and of man without
The circle started with the Mediterranean Art begins to close. The idealization JTG, 1917. Joaqun Torres Garca. El descubrimiento de s mismo. Typography of Mas.
extent a replica of the postulates of the purist art and, particularly, of the resorting to imitation or appearance. Constructing for Torres Garca was
of forms has been replaced by graphics and the composition of the work, 1917. Gerona.
Neoplasticism, seeking to include them and transcend them both. the opposite of imitating, and the aversion that the neoplasticists felt for
by the structure. The Mediterranean tradition dissolves into the universal JTG, 1913. Joaqun Torres Garca. Notes sobre art. In J. Torres Garca. Escrits sobre art.
figuration corresponds to what Torres Garcia felt for imitation. The point
()There is no doubt that if we base a visual concept on the pure tradition, to which Torres Garca seeks to link again. This tradition of the JTG, 1921. Joaqun Torres Garca. New York. Museo Torres Garca y Hum, 2007.
was not for Torres Garca, whether existed or not the representation of
idea of space, and this space is empty, and inside that nothing we great cultures of the past, in which artistic expression was deeply religious Montevideo.
a thing, but that this representation, rather than being made imitating
imagine an ideal construction based on the relation of the measures, it and in which, art confused with religion offered its means to the religious JTG, 1930. Joaqun Torres Garca. Manuscript of the lecture given at the exhibition of
reality, was given by a visual equivalent. However, this visual equivalent Cercle et Carr. 1930. Torres Garcia Museum Archive.
is, obviously, the purest conception we can have of a visual ordainment. sentiment at the same time that it justified the art. An anonymous art, in
could also have a function of representation. Encouraged perhaps by
We can even add the idea of pure space and make it dynamic. But, it is which, instead of the exaltation of self, would become a thing, a worldview, JTG, 1934. Joaqun Torres Garca. Historia de mi vida. Publications of the Association
the tendency to abstraction in the very environment in which he worked, of Constructive Art, 1936. Montevideo.
complete with regard to man? The crystal is perfect and we admire it, a living and feeling the universe. And because of this, a civilized art.
Torres then takes a further step in the direction that was already taking, JTG, 1935. Joaqun Torres Garca Estructura. Torres Garca Fundation, 1974.
but do we love it? Therefore, in face of this type of visual concept, the
and the graphisms which schematically represented people, cars Montevideo.
other half of man remains inactive. The only human activity in face of a
and the citys structures are converted into symbols; graphic thing JTG, 1944. Joaqun Torres Garca. Universalismo Constructivo. Alianza Forma, 1984.
pure visual achievement is intelligence. Based on it, only impresses it.
and idea of thing at the same time. These symbols are intertwined in a Madrid.
I envisage a more complete art.55
structure provided according to the golden section, which, in the words JTG, 1947.Joaqun Torres Garca. De lo aparente y lo concreto en el arte. Association
of Torres Garcia, is a true treasure. of Constructive Art, Taller Torres Garca, 1947. Montevideo.
In order to achieve this complete art, Torres Garca proposed to integrate
JTG, 1948. La Recuperacin del objeto. Association of Constructive Art, Taller Torres
to the artistic research the valuable findings of the main currents of Nothing of what I just said could be used at any time to guide us.
Through the use of the golden proportion in his works, Torres Garcia Garca, 1948. Montevideo.
modern art: Neoplasticism, Cubism, Dadaism and Surrealism. It is well that one knows it, but just that. Since the guidance should
found a way to integrate the conscious and unconscious activity J. Torres Garca. Escrits sobre art. Edicions 63 y La Caixa, 1980. Barcelona.
when making a work. Soon after making a measured structure, the come in another way: with intuition. We should find it because, in the
If the reference to Neoplasticism, (with) the bare structure, as an Ghika, 1927. Matila Ghika. Esttica de las proporciones en la naturaleza y en las artes.
artist discards the rational activity to which he will merge a series works, whether painting or sculpture, in the great poems in the liturgy Poseidn, 1983. Spain.
expression of the universal rhythm and order seems logical, the reference
of archetypal symbols in a completely intuitive fashion. The unique of the religions, in the architecture, in music, while they are inside this
that is is made to Cubism is not strange either. Torres Garca himself had Moreno, 2009. Ins Moreno. El Universalismo Constructivo o la redencin por el arte.
universality. Living in such an environment, isolated from the rest. In the Universalismo Constructivo Catalog. Torres Garcia Museum and Antonio Saura
a short lived approach to Cubism and Mondrian, like many others, had
57 Ibidem. And since this is in itself a religious sense of all (because we cannot Foundation , 2009. Cuenca.
practiced during his first stay in Paris as a pathway to abstraction, before
58 Refers to Surrealism forget that we are in the unity) to live, then, religiously, that is to be Palacio lvarez, Alfonso. La abstraccin Geomtrica en los artistas espaoles en Pars
as well as Torres Garca taking the modern city as a starting point for (1928-1930). Universidad de Oviedo, C.S.I.C., 2001. Madrid.
59 It was not at all a clash with Mondrian, with whom Torres Garcia maintained the aware of this unity, and both at work and in life, and both in art and in
his paintings. The group was formed by several Dadaists as Kurt Schwitters
most cordial relations, but taking a stand against his theory. Mondrian himself seems our relationships with others and in all things.60 Peluffo, 1988. Gabriel Peluffo. Historia de la pintura uruguaya. Ediciones de la Banda
and Arp, and Torres Garca refers to the Dadaist poets as constructors to have accepted it with humor. In his lecture, Torres Garca had stressed the need to Oriental, 2009.Montevideo.
with words that, empty of normal sense, have a higher sense56. seek a balance between the rational component and the non-rational of the artist.
Sureda Pons, 1998. Joan Sureda Pons. Torres Garca pasin Clsica. Akal/Arte
According to the testimony of Olimpia Torres, who was present at the opening of the
contemporneo. Madrid, 1998.
exhibition, soon after taking a few glasses of wine Mondrian approached Torres Garca
55 Fragment of lecture given in Cercle et Carr. Archive of Torres Garca Museum..
and moving his body slightly from one side to the other said with a smile Monsieur Unamuno, 1895. Miguel de Unamuno, La tradicin Eterna. In Miguel de Unamuno.
56 Ibidem. Torrs; il faut retrouver lquilibre (Mr. Torres: It is necessary to find the balance). 60 JTG, 1947. Fascculo 5, p. 64. End of book. Ensayos. Ediciones Aguilar, 1951. Madrid.

211
transformation of this classical proposal into a painting of less rhetorical of technical knowledge and of so-called intellectuals what is simple painter of the present time13. This willingness to be of his time explains
Torres Garca in (and from) Montevideo iconography and of childish systematization, to use the concept that, data, sheer fact. This view that it is the sheer present is able to exorcize his collaboration in the publications of Salvat Papaseit, in the ones
Juan Fl not in laudatory way, he used in his DOrs2 moment, are antecedents we the time and, by this shortcut, the art of the immediate, of the current, where there is a text in which Torres assumes with determination the
can understand as the natural access, in a somewhat provincial way, to of the transient, should become also a capture of the eternal: nothing dominant topic of the vanguard that we could call formalist of the
the new language of the century. is more updated than the eternal8, he will say then and will repeat painting as music, of Apollinaire, or the significant form, of Clive Bell
decades later, although the sense at this point seems to be the opposite: a text in which, by means of an argumentative gambit widely utilized
In 1934 came to Montevideo a painter born sixty years before in But while all these characteristics, so interpreted, seem to converge in a nothing is more eternal than the present. by advocates of the new art, he says that the modern works of Cubists
Uruguay that had lived 29 years in Barcelona and 15 in New York, direction akin to the new European painting, this interpretation leaves and Futurists, or his own, should not be called works of painting or of
Fiesole, Villefranche-sur-Mer, Paris and Madrid. While it may be said out, I believe, an essential aspect. The main reason why Torres maintains, But the odd thing is that the writings of Torres of those years, which art, they are simply manifestations of plasticisme14, understanding as
that he was a recognized artist, his success stories were unrelated, since the year 1907, this fidelity to a scarcity of means, a flat figurative, avoid connecting the general ideas with the painting he is producing at such the treatment of the form and the color in themselves.
each one of them ended in failure and exile: the muralist from a mitigation of color, an angular drawing without ornamental charm the moment, are not congruent, in fact, they result incompatible with it.
Barcelona, the immigrant artist in New York, the Parisian painter. this right-handed man who, like Klee, paints with the left hand is Because, what does it have to do with the impassibility without thought, In the following ten years, Torres stops publishing and his painting is
Always extemporaneous, tardy or premature, will also be inappropriate because he fights against a temptation that he resists: the sensuality the violent intervention of the painter who, now without any dissimulation, the only testimony of these years, that could not help being years of a
in Montevideo, but cannot escape from there, it is there that his projects of the painting of Renaissance tradition which he explicitly condemned invents or develops this marked language that appears since 1917? great silent debate, as well as of financial difficulties and of pilgrimage
will give meaning to that past, and from that those scattered and in 1913 and repeated in the texts of 1917 and 19193. Tradition with in many countries.
confusing stories will become one intelligible story. which, this constantly tempted hermit, maintains a struggle, sometimes Nevertheless, the painting that Torres produced in1916 admits, in its
silent other times manifested, which lasts until the end of his days. This simplicity, its sketched language and its shy planism, an association The paintings we know of the early years of this period until the classical
This is precisely the hypothesis that these pages utilize and defend: with the thought that the painter spread in the next three years9. reminiscence of the year 1926, show him inventing the assembly of
relationship of constant conflict between a sensual art and an ideal
the hypothesis that the Montevidean period of Torres is not only But the painting from 1917, even though it is very different from the rectangular pieces of illustration in his ink drawings in which he is
art, that he expresses in clear words in his Barcelonan writings, is only
significant in itself but give us some important keys to understanding painting of light and breaks away from the traditional solutions of the able to unify the most heterogeneous, including images so strongly in
understandable if we consider the other face of a conception of art that
his entire trajectory. figurative and the space, it does so through an exercise of newfound perspective as in a chess board, in a processing basically flat and
we will see manifest in Montevideo in the form of utopia magna and
autonomy, with which the art solves its formal and expressive problems. experimenting several ways to organize in his oils the simultaneous
This hypothesis can be divided into several other proposals that I will try by definition unachievable of an art that is no longer art because it is
The freedom of Torres face the reality is not the result of the latter being variety of the urban image, until getting to some works of art in which
to justify later on, but from now I formulate: confused with the celebration and with the rite.
subordinate to an order that the artist considers deeper and truer than he uses procedures that resemble those used a few years before by
We can only explain this resistance of Torres, the way he manifests it, to the first: freedom is a consequence of the exercise of his unrestricted some futurists or the Malevich of 1914.
1) the conception of Torres not only do not match the conceptions
the fact of really becoming a painter, namely, an artist of the tradition inventiveness. But this goes against what our artist always believed.
of the vanguards of the first half of the century; in his strongest core,
of space and light, to the extent that the justification of art is not, in But also in the painting of these years something curious happens,
though it is not always expressed, he is radically opposed to them. This explains why Torres has no theory for the painting that, for the
his view, the fact that art is simply art. From an article of 1907, where while he remains a guest we do not know how comfortably of the
first time, produces in accordance with the artistic climate of the time. vanguard, exercises of a painting turn out that we can call with the
2) Even though in his European works and writings his rejection to all we can already find reasons to suppose that, around that time, he
Or, putting in stronger terms: the painting with which Torres joins the language that the painter will use in Montevideo to love and condemn
aestheticism and formalism has become explicit, in the Montevidean was close to the Catholic religion a fact that Torres avoids in his
vanguard cannot be justified consistently according to his strongest it: painting painting. This paintings in which light, color, and matter
period, one characteristic that sets him apart, even from the contemporary autobiography4 we find the statement that, when art is not influenced
beliefs, because their conception of art is incompatible with the spirit of achieve a convincing portrayal as such and also as pure painting are
artists who, like him, had granted to art a metaphysical sense is visible: it by a religious feeling, cannot have greatness or be universal. Later, in his
sheer plastic invention that animates most of the vanguard. much more painting painting than what he has produced throughout
is then that he manifests the will to break up with art as an autonomous books of 1913 and 1915, this concept is reformulated in a Platonizing
institution and to reincorporate it to the archaic situation in which it language5 from which he will never move away completely. his previous history. I refer to certain works of the year 1920: a portrait
If what kept him away from cubism, in the year of 1913, was that
was confused with the rituals and other practices of integration of man of his wife, his self-portrait and some still lives that show what he
he considered it extravagant10, that is, capricious exercise of the holy
into a cosmic order. When the great transformation of his painting occurs, in 1917, we also will call lions claw15, of the painter which does not need to be
freedom of the artist, in the year of 1917, in a symmetrically opposed
find important changes in his ideas, despite the effort that he himself challenged by a colleague a challenge whose story he mentions in
way, he would say that, In art, nonsense is worth more than the
3) the theorization in which our artist exposes this conception is not recognizes, of trying to save his past thought by identifying it with the his auto-biography when explaining his painting of 1927 to burst
academicism. Every extravagance in art can be a reaction, a sign of
a byproduct of his artistic work, but defines it to a large extent and is, new6. Anyway, in his publications of 1917 and 1919, as well as in an out, paradoxically, at the moment in which he should consider more his
life11 and also Ara encoratgem laparent extravagancia12. This defense
therefore, also essential to understand his paintings. important unpublished manuscript of that same year7 it is possible to painting out of time.
of the vanguard is, in fact, a resignation: the painter embarks on the
find a significant number of innovations.
4) Settling in his homeland confronted him with new problems that language of his time, not so much because it derives naturally from It happens that, insofar as the incorporation to the vanguard made him
encouraged him to propose an extreme and utopian form of some of The attitude that the artist proposes to himself consists of a vision his convictions, but because it is the only creative line offered to him depose temporarily his aspiration to an art beyond the artistic, his greatest
his ideas. without thought, that captures in the most despoiled way possible at this time, a line that does not set a limit to him in the beaten track, motivation to resist the temptation of the sensual painting, this beloved
in a dead art. His admiration for Barradas, in an article he sends to a that was incompatible with the vow of chastity he had made also ceased
5)Thanks to this utopian proposal in spite of its inevitable failure the 2 J.T.G., Historia de mi Vida (Montevideo: Asociacin de Arte Constructivo, (1939) newspaper of Montevideo in 1917, comes down to say that he is a to exist. This easy passage of his experiences with the Avant-garde to a
p. 142.
incidence of Torres in his country and in Latin American art was so significant. painting more connected to the tradition that goes from the Renaissance
3 Notes pp. 28, 49, 50 J.T.G, El descubrimiento de s mismo (Gerona: Mas, 1917) 8 J.T.G., Lart em relaci, p. 13.
p. 16. J.T.G. Lart em relaci amb lhome etern i lhome que passa (Sitges: amics de to the Impressionism, results in paradox, if we understand that, for Torres,
I Sitges, 1919) p. 6.
9 Torres is not explicit about the process that leads to his painting of the year 1916
either. The statements attributed to the painter in Enric Jardi, Torres Garca (Barcelona:
to free himself, thanks to the avant-garde art of the demands which
If one considers what is recurrent in the pictorial work of Torres we see 4 J.T.G., La Nostra ordinacin i o nostre cam, Empori abril 1907: p. 189. Polygraph, 1973) p. 82 do not belong to him. They are part of an article signed with followed his classicist period, gave him the liberty to try to produce the
that his entry into the vanguard could be seen as inevitable. His resistance 5 Notes, p. 29 J.T.G., Dilegs (Tarrasa: Mulleras, 1915) p. 42.
the initial J. (probably Roma Jori) with the title Les Idees nine estetiques dEn Torres painting that had always provoked his nostalgia.
Garca, published in the magazine Vell i Nou, 15 August 1916. There is no indication
to naturalism; his defense of the structure already present in his book
6 J.T.G., El descubrimiento de s mismo (Gerona: Mas), p. 27. that in this text words of the painter have been transcribed.
of 19131; the austerity of his language and the exclusion of the extra- 13 J.T.G., Los artistas uruguayos en Europa: Rafael Barradas. El siglo (Montevideo)
7 Hechos, unpublished manuscript, 1919, is one of the most interesting documents 10 Notes, p. 41. November 24, 1917.
pictorial media ever since the Mediterranean time, as well as the gradual about the thought of Torres in this period. Fragments were published in Un enemic
11 El descubrimiento p. 200. 14 J.T.G., Plasticisme, Un enemic do Poble May 1918: p. 1.
del Poble, March, 1919: p. 1. Other fragments were cited in Juan Fl, Significacin de
1 Joaqun Torres Garca, Notes sobre art (Gerona: Mas, 1913) p. 41. Torres Garca in J. Torres Garca, Testamento artstico (Montevideo: Marcha, 1974). 12 J.T.G., Daltra rbita. Un enemic del Poble, June 1917: p. 2. 15 J.T.G., Universalismo Constructivo (Buenos Aires: Poseidn, 1944) p. 485.

213
In the years that range from classicist recurrence of 1926 until his return For this reason it is essential to decipher his positions. Thus, while the article: 1) the assertion that the order of the work can be hidden, Torres hopes that the teachings that come from the primitive arts and
to Uruguay, the work of the artist bears witness to a tension between the anti-surrealism was the initial stimulus for the formation of the 2) the claim that building does not imply the absence of images (and, it will only be declared in black and white in the Montevidean writings,
these three poles that are the terms in conflict that allow explaining the group and, to some extent, Torres shared this attitude, this alignment even more strongly, that la figuration doit tre structure et la structure will not be limited to the formal lessons, but incorporate the attitude
Torres case. I refer to the painting in the Renaissance tradition, to the conceals the closer proximity that the artist had with exaltation of figuration)22, 3) the thesis that something real , depending on how it is that permitted the primitive cultures to elaborate those languages: the
proposal of the formalist vanguard and to the torresgarcian concept the unconscious and with the supra-esthetic concept of art, typical of perceived, goes to the universal plane, 4) the principle that we must not metaphysical sense they have. It is a metaphysical sense that, for Torres
of an art that serve for something that is a kind of communion with Surrealism, in relation with the technical-machinist trend or the aesthetic effect from pure ideas (only from ideas), if we do not want to make our lies in the sense of agreement with the universe which is in the source
the cosmic order. Torres, at this crossroads, conducted during the years formalism of most members of the Cercle et Carr. The anti-surrealism art get close to the philosophy, statement in which Seuphor eliminated of the work of art and is expressed through it. But this metaphysical
27, 28 and 29 a magnificent painting which is sensitive to various for Torres is so conjunctural that, when the differences between him the words pure ideas23. sense, this approach to art, to religion and wisdom is precisely what lies
influences, yet so assimilated that it is difficult to find a kinship that and Seuphor overthrow the hopes he had initially placed in the newly in the antipodes of the avant-garde. To our artist it is not about taking
goes beyond a familiar air with the experiences of the time. And what is born movement, he did not hesitate to point, in his conference during However, even with this attempt to smooth out differences with hold of the aesthetic of the primitive arts, but rather the opposite, to
the exhibition that the group held in 1930, that his goal is not the the Neoplasticist orthodoxy, Torres also leaves a text in which these contribute to the art of the present what they had of extra-aesthetic.
more remarkable, all these works are marked, despite their diversity, by
purism, but to achieve an integrated synthesis, also, by the contribution differences are noticeable. At the end persist the ideas that Seuphor
their own unmistakable seal that holds them together.
of surrealism, due to the role it gives the unconscious18. did not manage to eliminate because they are like the backbone of Of course Torres could not fully develop, amid the group Cercle et Carr,
When he meets Van Doesburg in 1929 and they plot a joint action the article, particularly the defense that Torres makes of the figurative a thought so anomalous. It is not possible to see with clarity, in such a
against the fashion of Surrealism and the claims of pure plastic art, We must bear in mind that the group Cercle et Carr was the result and of the intuition. But apart from that, there are some passages short and restrained text, what its own author would only take to the
in Torres a synthesis is beginning to crystallize that permits to him of a complex transaction in which the differences with Van Doesburg that have a special interest. I refer to those in which Torres makes a ultimate consequences when returning to Uruguay and attempting his
reposition his work within the conception of art that, since the start, is had to be confronted and his willingness to compete by creating distinction between metre de l`ordre and crer un ordre, as between great undertaking. Even though, already in texts written in Paris during
ingrained in him, but which has remained stifled by the need to get out a rival group, the various ways to interpret more narrowly or more philosophy and metaphysics. The pair of opposing concepts order the years 1931 and 1932 we can see more explicitly the attitude that is
of the closing of outdated forms and attack the problem of his personal broadly the field of abstraction with regard to the elimination or and create order cannot be translated, as seems to do Prat24, in barely possible to glimpse at that moment.26
language from the conditions that the era has imposed. But, curiously, it not of all representative form and disagreements about whether terms of an opposition between ordainment by using a rule or canonic
this abstraction is limited to geometric shapes more or less simple An objection may be made to what has been said so far about the
is at this very moment in which he manifested his latent detachment proportion, and the invention of a structure that does not result in any
or, as in the case of Kandinsky in those years, does not conform at all heterogeneity of Torres on the currents of contemporary art. I refer
in respect to contemporary art that Torres takes the risk by aligning orderly composition. It is the opposition between an order at the service
to them19. To some extent, the one who was more flexible and less to the fact that many other artists, and in particular the two most
with a group of painters that represent one of the avant-garde trends. of representation the landscape that puts Torres as an example and
tied to strict demands of a program of abstraction and geometry, as influential painters of the twentieth century that coincided in exhibiting
an order that is not subject to it.
well as more distant from a machinist approach as Ozenfant and along with Torres with the group Cercle et Carr I refer to Mondrian
It is not difficult to guess that, in the middle of his struggle to exist as
Gorin could subscribe was Torres Garca. But due to his fragility as In the text, this contrast shifts and becomes an opposition between and Kandinsky also had a thought of the metaphysical or religious
an artist in the harsh Parisian environment, there were no possibilities
a vanguard artist fragility that makes him contradictory and unstable those who create an order only from the abstract ideas the pure kind and attributed to art a sense consistent with their convictions.
of embarking in the propagation of an opposite artistic credo, at its
even this postures that are not congenial to him also strike him, to concepts, time and space, says Torres, using and altering the Kantian By that time, the two artists I have just mentioned were related with
roots, of the avant-garde formalism. On the other hand, Torres gets to
some extent, and He ends up adopting them temporarily. terminology and the ones that use intuition. The first ones have Theosophy and both wrote abundantly, providing to their painting a
know neoplasticist works16 only in 1929 that for appearing so foreign
produced works without figurative forms, they produce pure visual theoretical foundation in which they express their beliefs. But, actually,
to him due to their geometrical impersonality as he says in his letter
There is a significant episode that shows the distance between Torres works, something closer to philosophy; Torres does not call them artists. it is irrelevant that the thought of Torres retains a closer relationship
to Gorin17 and so close because of their radicalism and austerity, that
and Seuphor. I refer to cuts imposed by Seuphor to the text that the Opposed to these are the ones that follow intuition, being able to make with the two painters mentioned with regard to their philosophical
certainly impressed our artist and, somewhat, it must have revitalized
painter had published in the first issue of Cercle et Carr20 and only the figurative form integrate to the structure and, this way, they get to and aesthetic beliefs in general. What matters is whether these artists
his appreciation of the vanguard.
became known when widespread by Seuphor a few years ago21. achieve a synthesis like all the primitive peoples had done. Their art is of express something that resembles the will to place the art in this
While it is easy to point out some similarities, and as many differences metaphysical nature and, to them grants the name of artists. archaic situation which Torres misses, and by which he includes himself
The amputations that Seuphor made consisted in the suppression in the practices of integration of the individual within the group and
between the neoplasticist works and the works of Torres of this time, it of a few lines that, in some cases had to do with apparently trivial
is not easy to determine exactly to what extent he used the experience As we see, this text, despite the amputations made by Seuphor, clearly the group within nature. Put in those terms, it seems clear that in the
differences, such as removing a reference of Torres to the heterogeneity defines the discovery that Torres had made in that year or in those writings of Kandinsky and Mondrian the assumption of modernity
of Mondrian and his group in his own paintings. What is certain is that of the group. And, in other cases, concentrate in reducing the differences
there are paintings of Torres long before 1929 in which the orthogonal two last years: his Universal Constructive Art. But he also formulates, has full effect establishing the autonomy of art. For these artists the
of Torres regarding the neoplasticist approach. In short, are gone from metaphysical or religious sense of art takes place in the exercise of its
organization is perceptually present, though not produced from a web rather enigmatically, something more original. The invocation that
Torres makes here, of the primitive arts has a different sense of what specificity as art, or of the institutionalized art as such. The eccentric
of lines, but by the planes of color or by the distribution of figurative 18 J.T.G. Universalismo Constructivo, pp. 237-238. Remember that the conference
with which Torres Garcia opened the exhibition of Cercle et Carr was never published. the Cubists, Surrealists and Expressionists had made. Because only proposal of Torres, however, is that the social sense of the order and
graphisms. On the other hand, is undeniable the radical heterogeneity
In it, according to what says the painter in Lo aparente y lo concreto, he advocated this spirit of synthesis allows: que luvre soit vue sa totalit, dans unity of the cosmos be celebrated as a social, collective expression,
that exists between the constructive works of Torres shown at the the need to combine the essential aspects of art that have been proposed in a partial
un seul ordre, dans lunit25. Only this spirit, then that corrects the through art back to its ritual origin.
exhibition Cercle et Carr of 1930 and the works of other exhibitors, manner by three currents that have dominated modern art, Cubism, Surrealism and
Neoplasticism. Note that this statement contradicts what the project Cercle et Carr initial statement of the text that presumed the creation of an order
including those who do not belong to the Neoplasticist movement.
A notable fact, when we observe the still existing photographs of the
intended, to the point where one could doubt the veracity of this statement of Torres.
The research done in the Archives of the Museum Garca Torres, allowed finding the
purely visual permits the true creation of an order. What Torres does II
text of the conference and confirming the veracity of that statement. not explain is why this synthesis of the structure and the figuration Torres leaves Paris at the end of 1932 and attempts to settle in Madrid.
rooms of that exhibition.
19 About the group Cercle et Carr and the decisive participation of Torres in his
radically changes the sense of art, nor what deep relation it has with the From there he goes back to Uruguay, just over a year later after great
This heterogeneity indicates that, in this case, the work of Torres takes foundation and its famous show of the year 1930 the research of Pedro da Cruz is sense of art that the primitive cultures had. Anyway, this silence can be hesitation. On several occasions he had sought support from the
the lead in relation to his theoretical programs and that, while they stick fundamental, Torres Garcia and Cercle et Carr (Universidad de Lund, Sweden,1994). interpreted unambiguously from his subsequent speech. Uruguayan government without getting any results. The versions he
On the formation of the group, the coincidences and differences of its members and
to a situation that, in fact, has to do with the enclave of the artist amidst a penetrating analysis of the thinking of many of them is very useful the research of had of Uruguay were contradictory and contacts with diplomats and
22 Prat, Cercle, pp. 86-89.
Paris, his painting is independent of that. Marie-Aline Prat. Cercle et Carr. Peinture et avant-garde au seuil des annes 30
(Lausanne: Lage dHomme, 1984) 23 Prat, Cercle, pp. 86-89. 26 These are two manuscripts with illustrations, of which we have facsimile
versions. The first of 1931 is Pre Soleil (Montevideo: Fundacin Garca Torres,1974).
16 J.T.G., Historia de mi vida, p. 260. 20 J.T.G. Vouloir construire, Cercle et Carr (Pars) March 15, 1930, pp. 3-4. 24 Prat, Cercle, p. 151.
The other is of 1932 Raison et Nature (Montevideo, n. ed., Nf, surely 1954). This latest,
17 Letter to Jean Gorin October 14, 1930. Macula (Paris) First Trimester, 1977: p. 127. 21 Prat, Cercle, pp. 86-89 J.T.G. 25 J.T.G. Vouloir Construire. in the Spanish version, was incorporated by Torres in his Universalismo, pp. 569-571.

215
dignitaries in his country were never encouraging27. But his arrival in more than being a related language represents a confirmation and a The fundamental transformation of his thought is rooted in the new These ideas are already clearly formulated in the writings of 1934 and
Montevideo was celebrated by the press, and was established around reduction to absurdity of some of his intentions. A simple comparison direction that takes his conception of an art of extra-aesthetic nature. 1935: the map upside down with the south up34 to Torres does not
him a group of writers and artists28. What he had to do in Montevideo? of the works is enough to prove this and, for critics and researchers in Until his Montevidean phase, it could be understood, although in have a pedagogical or advertorial effect, but the conviction that in the
What were his ideas and projects? visual arts, not expert in looking, a simple check at the dates of the Torres it had another sense, as a compatible statement, as results in new continent a radical inversion is possible: a metaphysical art, that
conference simply indicates that the most characteristic of constructive Kandinsky, Mondrian and many others, with the modern acceptance of is anonymous, monumental, popular, of which his work would be the
We know that from 1917 and until he configured his Constructive Art, art is present in drawings and wood works and a little less clearly in the autonomy and specificity of art. Or in any case, could be perceived first example.
Torres, a man of theories, had not published any theoretical texts: his some paintings from 1928 until 1927. But the most interesting is not as nostalgia for what was lost forever, nostalgia whose expression only
entry in the avant-garde art had left him without doctrine. His extended what the vanguard could offer to Torres, but what the contradictions serves to emulate the achievements obtained by this other art from an But curiously, this is not the only tonality. With a sense of opportunity
and unpublished Hechos, in act, does not propose an only doctrine: it and problems of the artist led him to take from it. irrecoverable situation. It was the situation in which art was integrated and of the measure which the stereotypical image of the intransigence
debates between different positions and documents the most wayward with other practices and was not an independent institution.30 of Torres tends to make unbelievable at the same time that in
and complex testimony of his contradictions. In Constructive Art does not occur a synthesis of schools, but a synthesis Estructura formulates his utopia in its most ambitious sense. The artist
of the large opposing groups among which Torres always struggled: In Montevideo, the artist takes such an attitude that the reasonable seems aware that he should update a means that he knows very well
His practice in painting, in this decade, rather than the pursuit of a the painting of light, the instinctive and sensory spontaneity, the visual interpretation ends up bumping into a project not reasonable, but no at the level of the epidermis, but that has not lived within, the research
theory without contradictions, is the exercise of the contradictions of reality, on one hand, and on the other, the geometry, the structure, and less fertile. For his thesis of art with celebratory, ritual meaning, meaning of vanguard art. Estructura, although dedicated to Mondrian, takes an
an impossible theory. But it also means the way to overcome them in a the reason. Although these two blocks do not confront each other in of identification with the universal order, Torres gives the strongest extreme distance from contemporary art35 but this is not the tone that
synthesis that is at the same time, synthesis of his painting and of his such a defined manner, since, for example the reason or the geometry, sense, that of a recovery project in Uruguay and in Latin America, of the other documents indicate.
thought that, reconciled, can be expressed again. This synthesis occurs have always represented to Torres something different from science or archaic situation of the art.
in the years 1929-30 and will be defined by the painter as a synthesis of of the theoretical geometry and included something from his contraries. It is worth examining the magazine Crculo y Cuadrado to see, in
three avant-garde movements: Cubism, Neoplasticism and Surrealism. These two sets of opposites, to match, had to free themselves in their The writings of Torres in the first four years of his return to Uruguay say another of its aspects, the preaching of Torres in those early years
much, though not enough, about this new emphasis. No doubt that of his return. This publication, with the same logo as Cercle et Carr,
pictorial production, without the artist doctrinally suppressing them,
But this definition is only true in an allegorical sense. The actual abound in his first Montevidean book, Estructura, references to this is presented as a second season in relation to the first. In it, can
as he had done previously. Torres had to achieve in visual language, a
synthesis was obtained in a process of years of painting that dialogs cosmic, religious sense of art, but you could also interpret them as a be disconcerting to us that his tone does not answer clearly to the
fusion of reason that expresses itself in the order and geometry, with
with his problems more than with the ones of others. In this process, weakness, as pure nostalgia for the irretrievable. content or to the apostolic climate that the utopian endeavor should
the instinctive and unconscious, and another fusion between the formal
first the dynamic multiplicity of his painting of the years 1917-1919 convene, this is the tone, however, in his lectures. In fact, this tone
values and the figuration. And yet, a more original one, between the
settles down and he makes landscapes dominated by color plans and We also have other elements of judgment. Since two and a half is missing in the article of Torres, that presents the first issue, in
traditions of painting as tonal music perceived in the transposition of real
orthogonal ordainment (in New York, 1921, in Livorno, 1924 and in months after arriving to Uruguay, the artist says in a letter to Guillermo which, while indicating that the theory was not well formulated in
light, on one hand, and the structure that corresponds to the abstract
Villefranche, 1925). As part of this process, he produces after 1924 and, de Torre31, that he believes that he will not just put together a well his conference of the exhibition of the group in Paris, he reiterates
reason, on the other. And if, for the previous conjugations, the primitive
in particular, in 1928, experiences within the teaching of Cubism, the oriented active center of art, but also undertake monumental work, the idea of a synthesis of the Cubism, the Neoplasticism and the
arts and the great archaic cultures had given him the proof of an historic
last of which are almost constructive. Process, which, after all, includes a which is my grand illusion. But it is clear that such a formulation Surrealism, which Estructura had already justified, a year earlier, only
achievement, for this last merger there was no possible model.
certain expressionism of high pictorial quality , with demotic or primitive is still far from being able to be interpreted in the whole sense it by the need to follow the evolution, of working within the languages
traits that have a more complex relationship with the Constructive Art, We might suppose, given the large weight that seems to have the will make with its fight in the years to come. A meaning that only that the epoch provides. America, and its inverted map, is again
but are also exercises that converge in it. example of the primitive arts in this reconciliation of opposites, that this appears with greater clarity when he himself understands the utopian mentioned, but reminds us that even if there has been an indigenous
is the example that suggests to Torres his constructive finding. I believe character of his endeavor and his bitterness gives us the measure tradition in the past, at present there is a reality that cannot become
The reference Torres makes to the three movements that had that such an approach reverses the factors29. Torres was not unaware, in of faith that he had deposited in it. Only then we should recognize, indifferent to us, and that we cannot detach ourselves from Europe.
conjugated, has a trivial explanation, though perhaps true: the painter 1921, of the archaic or primitive arts, neither of the cubism in 1913. without a doubt that when he states that his conception allows to It is significant in any case that in this first issue, Torres speaks of
of an eccentric trajectory, seeks to be admitted as a legitimate son of But only after the decision that introduces him into the vanguard, and build a whole world: a popular art, in which the greater and higher, the pre-Columbian textiles, seen in an exhibition, considering them only
the vanguard and wants that his works, which draw attention when of the exercises of freedom that this decision means, he discovers in most universal, be expressed in simpler and, therefore, more proper in visual terms and linking them to the contributions of contemporary
photographed by the side of the works of other exhibitors (in the these arts their complex unity of cognitive and instinctual, abstract and language32, he is not using a rhetoric figure. That the idea that it is art precisely here occurs one of three or four references to Klee
documents that remain of Cercle et Carr) be assimilated from already referential aspects. In a few words: only by understanding the Torres of possible, in America, to eliminate the guidance that art had in recent that Torres makes in all his writings with only a mild critical remark
existing languages. the 1920s we understand how helpful the primitive art was for him. centuries seems to him a viable enterprise. That what tempts him is of the purely abstract currents and without reference to the extra-
Torres is the one who explains the primitive art, and not the primitive not to create a school among others but rather follow the only path aesthetic sense of these works.
Obviously Torres learned a lot from the avant-garde art but very little, that art can follow, not to walk like modern art adrift amidst great
art that explains Torres. And this is not a simple boutade since, when
although it is common to think the opposite, of neoplasticism, that disorientation.33 He believes that it is a feasible project because we The publication in the first seven issues of texts by Hlion, Gorin,
Torres approached the primitive art starting from his problems, he
lack a strong tradition of our own, culturally we are supplied from the Mondrian, Van Doesburg, and Vantongerloo, show that the preaching
27 About his relations with Uruguay before his return we can read the story that penetrated more objective and deeply into it than the very vanguard
outside and this weakness is the force that can enable us to start from of Torres is pulled by opposing forces. No doubt his interest in not
the painter tells in Historia, pp. 270-273. About his pleas for support, ignored by that had an artistic and formalistic vision of art.
the Uruguayan government we can read the letters of Torres to J.E. Rod published scratch, return to the religious roots of art, producing a monumental burning the bridges with the European art leads him to keep a caring
in Joaqun Torres Garca Bibliografa (Montevideo: National Library, 1974) (This This point of arrival and reconciliation, this finding is that one might art, as did the Egyptian culture facing the desert or return to the attitude toward the currents and the artists with whom he was linked
bibliography, with numerous and huge mistakes, is virtually impossible to be used). and to whom he sends his magazine.
There is a correspondence (in the archive of Joan Marca, Barcelona), from 1928 to think that the solution of thought and style of the painter must geometry of pre-history.
1930, adressed to Jos M. de Sucre, which at some point, makes contacts with officials still suffer a transformation and an ordeal, because the settling of
of diplomacy in favor of Torres. This correspondence documents the little support that, 30 Peter Brger, Theory of the Avant-Garde (Minneapolis: Minnesota UP, 1984) On the other hand, the environment, including his nearest surroundings,
the artist in Montevideo will change the data of the problem. And it
in that sense, painter receives in Paris, not only on the part of the Uruguayan diplomats, used in a technical sense, the term institution art to refer to the institutionalization demands something different from his maximalist project. Indeed,
but also of some of the personalities of the culture like Supervielle and Figari. changes, in regard to his thinking, his actions on the environment and of the autonomous art, characteristic of modernity. the work accomplished by the disciples of Torres during those first
28 Shortly after Torres arrives at Montevideo a manifesto is published celebrating
in the painting. 31 Mario H. Gradowczyk, Joaqun Torres Garca (Buenos Aires: Gaglianone, 1985) three or four years, as documented in the illustration of the magazine,
his form, signed by a significant number of well known artists and writers. (cutsheet, pp. 58-60.
file Ruth Bernheim, Montevideo). In Estrutura (first pages w/n) appears a list of 29 This decisive role of primitive art seems to be inferred from the treatment Margit
32 Estructura, p. 129. 34 Universalismo, p. 250.
members of the Asociacin de Arte Constructive that sponsor the publication of the Rowell gives to this question in the catalog of the exhibition at the Hayward Gallery,
book, in which we also find conspicuous personalities. London, 1985. 33 Estructura, p. 161. 35 Estructura, pp. 43-47.

217
remains within a flat language that meets the guidelines of the master. claw of the painter39 that illuminates his art especially in the years the shape of the object in relation to figuration, but one should proceed prefer the works of the painter of his last European years because of the
But those who turn away in some aspects of the language of Torres, do prior to constructivism, continues to live in equally positive way in many from the reality when one intends to give the work a certain indefinable seduction that grant them these pictorial qualities, the Montevidean
it in directions that have some relationship to the avant-garde trends, of the pictures of the following year. And this achievement, of an almost sense that is characteristic of visual reality. period tends to be seen as an epigone development, whose interest is
as a painting of his son Augustus that reminds Klee, or one of A. Kohler abstract art that managed to steal from the painting of light a certain limited to its influence on the parish and, at best, considered a successful
which is clearly inspired by Cubism. And it is noteworthy the abundance peculiar charm, is more noticeable when the technique is precisely the In Montevideo, this synthesis between structure and pictorial character acclimatization of the European avant-garde in Latin America. And
of absolutely non-figurative works that show that what the medium technique of the latter; the one of the small brushstrokes that gives seems to be no longer the primary objective. Although the difference while I may share my preference for the Parisian works, I do not believe
is able to absorb is much more what we could call formalist ideology, way to numerous passages and contrasts. The structure, which is in respect to the earlier works is sometimes subtle and it is not easy to that from it the previous thesis could be inferred. As I have repeated, I
standard, typical of certain contemporary currents than the complex always an extremely active struggle of power in a balance that seems describe this mitigation analytically, a conclusive proof of it is that any think otherwise. Precisely this loss of some of the seductive traits of
and disproportionate thought of the master. to be conquered every time by this action40, is also integrated with an median expert on Torres looking at one of his constructive paintings may his painting is what goes toward resuming, in their most radical form,
equivalent dynamic of the color, for an active chord that results from a decide, with a high probability of success, that it is from before or after of the project of a supra-aesthetic art, with no concession to his alter
The artist suffers his own stress. And this double standard is symptomatic. myriad of transitions and tones superimposed. his return to Uruguay, considering only the treatment given to color. ego that so often had realistic, pictorial or avant-garde temptations.
Undoubtedly, his links with the European art are a capital of prestige Temptations, that are all, from his point of view several heads of a hydra:
that could not stop being important to him and that it also influences And to dissolve some misconceptions, it is still necessary to point out The research of these early years in his country, indicate, above all the
the art conceived in terms of autonomous and self-sufficient creation,
in the success of his Latin American enterprise, since his place among that this pictorial character, and not the drawing of the schematic structural aspects and in particular, the variation of this typical procedure
this enemy (not so small) who is representing nothing less than the
the great of the vanguard legitimates his authority in the parish. signs, that is the true anchoring that the Constructive Art keeps with of the constructism which is the intersection of orthogonal. Then appear
prevailing trend of the entire modern history and is the undisputed
But, moreover, is undoubtedly his longing for that boiling scope which the world of the, to Torres, small tradition of the Renaissance, structures heavy on diagonals, whose dominant forms are triangles.
conqueror of the last century.
was the European avant-garde of the twenties, longing for his years in and therefore with the language of the visual reality. The schematic Human figures that constitute the main form within which is produced
Paris expressed with all letters shortly after arriving in Montevideo36. signs are no more than an abstract, and conceptual allusion that in the color grid. Curved shapes as responsible for the dominant rhythm.
Isolated forms that occupy several places of the canvas without an III
Historia de mi Vida are described, inaccurately, as a form of relation In 1938 a crisis is produced that, without exaggerating, we could call
But his Montevidean painting has some changes, maybe tenuous, orthogonal system that contains them, things he had done in Paris, but,
to reality, but about which other texts confirm what the analysis of enigmatic. At least should be for those who, in face of the documents
reflecting the commitment of Torres with his new enterprise. In the early in some Montevidean instances, rather than being elementary forms of
his painting shows clearly: they are signs that indicate an intention remaining, try a reconstruction that includes everyone. If this puzzle was
years his pictorial work pays the price for being to some extent, replaced everyday objects are highly expressive signs. They have something of
of bond with the cosmos, but in no way linked to the real vision of not disclosed to anyone, it is because no one was overly concerned with
by teaching and predication. But above all, in the Constructive Art that primitive arts, but also of surrealist art, of greater visual inventive and
nature or with the languages that try to transcribe it. These signs, gathering data of the problem.
practices in these years we can see, perhaps more compellingly, the size more away from the dcalque du rve.
in fact, do not mean or configure a discourse as could try the naive
of the bet of Torres, since it is possible to measure what he was willing
attempt to decode them41, but taken together, point to the entirety of There is, in the first place, a Manifiesto N 2, with the subtitle Constructivo
to sacrifice for it on the ground of the things that he appreciated most. A symptomatic innovation which appears already in 1935 is the use
the cosmos. They simply say that this painting seeks to bond with the 100 por ciento, in which, despite its name, the artist announces that
of shading that transforms the squares generated by the intersection
The constructive synthesis, as we have seen, meant, in 1930, the universe and say that in a purely visual way, by getting interwoven he ceases his lectures and talks about the constructivist movement
of orthogonal into three-dimensional blocks. It is not a novelty that the
reconciliation of many forces found, among which we can choose and lost in the total structure. declaring it dead43. However the same manifest is the final proclamation
Constructive works of Torres use some effects of traditional painting
the two that can best summarize the set of his contradictions: his of his conception of art in the cosmic rhythm. He calls it doctrine
However, visual reality, not the universe, is alluded by the tonal to produce an image of importance, but without ever producing the
classical, structural, abstract sense, and his realistic sense. This synthesis that was as if it were a thing of the past, something that in any case,
treatment of his paintings. Because as Torres had understood, already in depth of an atmospheric space. Effects of this type are found in some
is probably the one which confers one of the most inherent and also whoever wishes, may take as the norm for his life and art. At the same
1919, and again mentions in his article of Cercle et Carr in 1930, and paintings of 1930 which seem to represent wooden masks in pictorial
more subtle traits to his painting of these years, and often so subtle time, announces that the Asociacin de Arte Constructivo, instead of
will repeat in another way in 1947, there is a way of perceiving reality, way. At this moment, on the other hand, the works of Torres that occupy
that the critics do not point out with sufficient emphasis. I am referring being the headquarters of a movement, becomes a center for the study
an intermediary place between sculpture and painting abound, and
of capturing visual relationships raised by the real world, that without of the constructive idea, preferably of the indo-American culture. This
to the pictorial character of his constructive works, which assume an consist of painted wood nailed on a board, also painted.
having to do with figuration, discovers in the world a special tone that is no longer about gathering the followers, and the artist says he gives
unbroken link the tradition of the painting of light. This trait, though
the artist transposes in his work.42 This is an idea that he does not dare We could assume with some humor that, for these masks, the painter up forming proselytes. On the other hand, during this manifest Torres
not disappearing in his Montevidean painting, tends to be neglected
to use in 1935 to save an apparent contradiction, at a moment when hiding inside the constructivist takes the opportunity to paint a picture takes the opportunity to reiterate emphatically that his constructivism is
in favor of the structural aspects. With this change, Torres again opts
he takes a radical attitude against the painting of light. In fact, though of something natural so that, through the trick of representing one of incompatible with any partisan alignment, because the struggle from
against one of its halves. Against the half that makes him declare, in
not resigning to cut ties with reality and affirming that the artist must his colorful wood works conceals such a violation. below, of the immediate reality, is (relatively) unrelated to him44.
1936, in exclusive and full defense of the Constructive Art that we
always start from it, he immediately says, as had already said Juan Gris,
should always miss this weird flower that is painting37, the half that he This text brings several problems. For starters, the self-contradictory
it is necessary to start from the geometry and not from the real form. But in reality, in the case of the shaded of the Montevidean period
recognizes, with all the letters in the last two years of his life, when he character of a manifesto that spreads in the most extreme fashion, as
But if we know well the thought of the painter, we can dissolve the precisely the opposite happens. If the masks of the 1930s have the
claims to be racially a realist painter and a painter above all.38 announces its own subtitle, precisely what he says he will not promote
contradiction: we must start from the geometry, when what it is about is pictorial quality that was mentioned earlier, the shaded blocks, usually
To be able to calculate the importance of this reduction of the pictorial monochromatic, from which disappeared the schematics signs that anymore. Secondly the persistence of the activity of the Asociacin de
in the Montevidean Constructive Art that cannot be perceived in its 39 See note 15. will return in the Monumento Csmico when the blocks are true Arte Construtivo, which he states, will no longer be a group of followers
40 The dynamics of the structure of Torres comes from the succession and blocks of stone, represent the highest austerity of Constructive Art. to be just a group of people interested in certain theoretical and creative
true meaning when we ignore the value and meaning of the pictorial
variation of the measurements that prevent the golden ratio from being perceptually researches. That would mean accepting that previously, the Association
character in the constructive works of the 1930s we must insist isolated. To that is added the cursive trembling of the structural lines and graphics
Transformed, thus in representation of a lytic monument, the picture
that when crystallizing his conception of a Constructive Art, persists included or overlapping that end up intertwined with those and also become uses, paradoxically, a traditional effect of the representational painting to
43 J.T.G. Manifiesto N 2 (Mont. A.A.C., 1938).
this quality of color that is behind all the history of the pictorial structural. This dynamic equilibrium is exactly the opposite of what was said, on some operate the extreme reduction to a mere structure and at the same time,
occasion, attributing to Torres the fact that he is a precursor of kinetic art by a simple 44 His apolitical view is often highlighted by Torres. And you certainly cannot doubt
transposition of the light. This release from what he calls the Lion word association with the term reel, used by some disciple but never the master
to keep a reference to reality. Since, under the representation, there is a certain conservative substrate in his worldview. However, in some circumstances
to refer to a mechanical way of measuring the golden compass. what might be called an allegorical reference to the deepest aspirations the artist appears associated with movements or characters that at least have
36 Historia, p. 270. of Torres: to produce a monumental, ritual, and anonymous art. something of a revolutionary, as the case of his relationship with Salvat Papaseit. In
41 Gradowczyk, pp. 49-57, attempts a reading of the symbols of the sort that we
Montevideo we can mention his collaboration with the magazine AIAPE, expression
37 Universalismo, p. 485, 491. have criticized.
of an anti-fascist intellectuals movement in which, only reasons of political solidarity
38 J.T.G. La Recuperacin del objeto, Journal of the Facultad de Humanidades y 42 El descubrimiento, p.182. Vouloir construire and JTG Lo aparente y lo concreto These traces of his Montevidean constructive are also responsible for explain his collaboration, since he writes about Siqueiros, whose painting did not
Ciencias, July 1952, pp. 88, 230. en el arte, fasc. II (Montevideo: Asoc. de Arte Constructivo, 1947) p.7. a serious error. As critics and collectors often have an inclination to please him one bit.

219
was formed by a group of followers or people who Torres wished were Constructive Art50. Thus, there can be no doubt that the interest that Inca culture that had previously exalted56. In addition, the recognition of issue of Crculo y Cuadrado, 1943, he recognizes that there is never sense
his followers. However, the study we did of the Crculo y Cuadrado until Torres has in returning to the pre-Columbian cultures lies in that, this the limitations of the environment, which is expressed by this concealed in painting without geometry or abstract or constructive art without the
1938 is far from indicating a doctrinal formulation in the radical terms way you get a precedent that makes more persuasive his proposal of insult of prescribing an academic teaching as the most appropriate sensitivity of a painter.62 It must not have been so unwillingly, therefore,
of this manifesto, nor a pictorial or graphic production of its members constructive art as salvation of the American art. option for the arts, gains a certain moderation in the 500 Conferencia that Torres admitted teaching imitative painting and inserting into his
that strictly reflects the constructive canon. Certainly this production is at the end of 1940 with the proposition of a Constructive Painting, that school at the academy as had threatened at the time.
much freer and less disciplic than that which we will later find at the The most comfortable in this situation, would be considering that the has nothing to do with imitative painting, nor with the best tradition of
Taller starting in 1943. discouragement of Torres is a short lived episode and that, right before it, and which continues a research, of which there are examples prior to By the end of the year 1940, Torres announced that the Asociacin
as well as after his, Manifiesto N 2 his attitude is the same, or even his return to Uruguay. But at this moment, this proposal, which he had de Arte Construtivo was from that moment, reduced to the role of a
They are also difficult pieces to fit the puzzle because they more extreme than usual. However the subsequent documents make earlier sketched at a conference in mid-1939 with the name of counter- friendly society to support a working studio for individual teaching of
indicate the desire to continue preaching, grouping and teaching the this simplification impossible. In December 1939, a Manifiesto N 3, painting63, and in the year 1943 we find accurate references of the Taller
realistic painting57, takes another direction. It is actually an apparent
publication of La tradicin del Hombre Abstracto that appears almost at returns to the subject of the failure of his proposal and analyzes the Torres Garca although, in general, it is believed that its formal founding
transaction in which he seeks, as strategist cunning, to retreat, but
the same time as the Manifesto No 2, and that is also a radical manifesto limitations of a medium that believes to be above the vanguard research, happened in 1944. But outside that detail, it is certain that, between the
without giving up anything of his mutiny. The defeat and resignation
of the extra-aesthetic foundations of constructivism according to the while it has not taken it seriously and that, because of its delay, requires years 1943 and 1945, the incorporation of several young people among
are then related to the maximum content of utopia, but in essence, the
example of primitive art that is a ritual, a sacred thing45. And the an elementary study51. He even defends, using a word that in his mouth which are the most valuable disciples of Torres is produced. In those
preaching will continue immutable. In a letter dated ten days after that
article of Torres, written some months before the Manifesto, entitled may sound scandalous, that the medium requires that an academy years, on the other hand, Torres performs with the help of his disciples;
conference number five hundred whose tone was of dismay and even
Aqu, en Montevideo in which he regrets the resistance that the should teach the technique, imitative technique, to take any direction the production of the murals at the Hospital Saint Bois, his only major
anger, Torres says he is satisfied with the progress he has had, and if
medium imposes on the constructivist movement and finishes claiming starting from it. In an article published in those same months and not mural Constructive work, and begins publishing the journal Removedor,
it is not to be the high universalist ideal, it will be at least Constructive
to be willing to have the patience of sailors and explorers, in order not collected in Universalismo Construtivo, he repeats the same concept, organ of the Taller.
Painting, or, with the same base, in contemporary times and in the only
to cease work46. And the fact that was announced in September of the arguing that here nothing better than a good academic education can theme: Montevideo of the twentieth century58. The formation of the Taller, I believe it is the final (and solvers) effect of the
same year, in Crculo y Cuadrado, the beginning at AAC of the study of be proposed52. And, in the next year, his extended 500a Conferencia53,
Indo-American culture, formulating thus more radically and explicitly crisis that had begun five years before, involving a pair of paradoxes. Once
mentions again his disappointment and the characteristics of the For its part, the proposal of Constructive Art as the solution to American
what we call utopian project: a sermon, not for the purpose of forming the working studio came about, from the resignation of the master in face
medium he had to fight against that he characterizes as ideologically art, on the same grounds and the same certainty as before, continues
another school, but to give proper guidance, which would be one to of a reality that does not support utopias, this group of inexperienced
amorphous and incapable of fixing anything but proposing, then, manifesting itself in the writings of the following year as a need to get
unify the whole art of America47. And that it is in this same year that youngsters became, in the reduced scale that the reality was able to
instead of an academy of imitative painting, the Constructive painting, rid of what was borrowed to achieve a void from which to be born59.
finishes the execution of his only monumental constructive work, the admit, something similar to that movement of religious artists, workers
different from the Constructive Art sensu strictu.
first example of an implementation in the citizen vicinity of a project of The Constructive painting, as it appears characterized in the annex texts of an anonymous art, that Torres had dreamed of boosting in his country.
an art that emulates that of the high cultures, a monument that Torres I believe the only way to sort all these fragments into a coherent of the 500 Conferencia60, is flat, that is, does not play with illusory And although for those who had fulfilled this role, the Constructive Art
should see as the beginning of a new era. And it is true that, although drawing is, behind the words, to distinguish the occasional reactions effects of the third dimension, its color has nothing to do with the actual had been the slogan, the initiation and the talisman, anyway, many of
it is a work of modest dimensions, the difficulties to realize it should from the real decisions. Firstly it seems clear here that Torres aspired, modulation of light and only uses what is traditionally called the local them were interested primarily in imitative painting.
have given the measure of the real possibilities of a monumental art in the first four years after his return, create a movement that would tone. Thus, the master left the canonical Constructive Art reserved for
It is interesting to go through the pages of Removedor and compare them
promoted from pure individual will. be the starting point of his magna enterprise: gathering a group of mural art; for easel painting he has an indeterminate range of variants
with those of Crculo y Cuadrado to see their contrast. As we know, Crculo
artists that would start a transformation of art in America, in the sense that exclude only the real painting of the light or the illusory effect of
But perhaps the strangest thing is that the study of the Indo-American y Cuadrado, which corresponds in almost all its issues, to the period we
that the very nature of art would change, a group which could even depth. This amplitude allows him to paint landscapes over old notes,
culture, already announced in Crculo y Cuadrado a little earlier, and call utopian, is much more moderate than the preaching of Torres in his
put us at the vanguard of all existing art in the globe, thus emulating do the curious exercise of topological deformation of the portraits
that the Manifesto N 2 proclaimed as an immediate task of the AAC, conferences, and the works that illustrate this magazine we have already
the art of the highest ancient cultures54. Rarely, outside of his writings measured with the golden ratio, or paintings close to the classically
gave way, in the following year to a publication Metafsica de la seen that have an air of modernity open to many influences. Removedor,
of disappointment, as we might call them, he said things so clearly, constructive ones. Shortly after that, he will make his disciples study
Prehistoria Indoamericana. In it, the maximum program becomes even that appears when the utopia faded, adopts the uncompromising and
or had acknowledged as he did then, that he had almost believed variations in the use of color (exclusive use of primary colors without
more concrete, and the author even dares to suggest that beyond his polemicist air of one that integrates a group of initiates. Belonging to the
in a miracle55. This has an explanation, for his project, necessarily, modulation), or, he will even use perspective as abstract system in which
usual formulas about the reason, the cosmic order, the structure and the Taller of two young writers, adds to the magazine a greater controversial
during these years was attenuated or designed (or dismantled) by coexist the geometrical technical of the projective transposition the flat
supra-aesthetic sense of art what we could call tools: It is of utmost bias which is manifest since the first numbers in the answers to criticism
the inevitable concessions and by alternative purposes, as the tone of color without light-dark, in order to eliminate the illusory effect of real
importance to create an ideology, with its myths, symbols and legends, raised by the murals of the Hospital Saint Bois.
Crculo y Cuadrado shows. Only when giving it up for lost he could space (but could not prevent the creation of a certain oniric space).
and with all our constructive or philosophical apparatus and the whole show it without precautions. Read after more than forty years it is impossible to fail to notice the
human impulse that can lend you faith48. The painting of light was thus excluded by Torres from his preaching, subjectivity and the injustice of many opinions which are a sign of
But that expectation, which decreases in 1938, has not ceased to be but it still troubles him. At a conference in 1940, contemporaneous
Note that in the prologue of his pamphlet on the Indo-American Art, the earthly ecclesiastical attitude of the Taller, but also appears a
present if only as a dream. His studies on the pre-Columbian art are, of the texts in which the Constructive painting proposal emerges, he
Torres indicates that his research, confirming his doctrine, offered juvenile irreverence that should have introduced a different tone into
as we have seen, an attempt at persuasive argument, prepared ad hoc speaks wonders of the great painters of the Renaissance tradition and,
a firm basis in reality49, and, several years later, he confesses that the provincial climate of the city, and that undoubtedly was immensely
and in some haste, to the point that a more careful knowledge of the in particular, of Rembrandt, Velazquez and Cezanne, and also recognizes
if he taught a course on such art was because it could justify our healthy. One example among others, of these changes of focus, is the
theme took the artist a few years later, to recognize as decadent the that there is construction in them61. And in an article in the latest triple low importance given to Barradas64. Similarly negative judgments, irony
45 J.T.G. La tradicin del hombre abstracto (Montevideo: Asoc. de Arte Constructivo, or contempt were not economized toward many of those who worked
50 Lo aparente, fasc. V, p. 59. 56 Lo aparente, fasc. III p. 25.
1938) sp.p. (p. 43). with Torres in the first season. This adolescent tone, incapable of the
51 J.T.G. Manifiesto N 3. (Montevideo, Asoc. de Arte Constructivo, 1939). 57 Universalismo, p. 761-768.
46 J.T.G. Aqu en Montevideo, Crculo y Cuadrado, March 1938. least concession, and possibly unfair, says that the teacher had sought
52 J.T.G. La pintura en 1939: regreso a la academia, Marcha, 30 dic. 1939. 58 Letter to Ernesto Pinto November 22, 1940 (Archive Ruth Bernheim, Montevideo).
47 Ampliacin de estudios, Crculo y Cuadrado, March 1938.
53 J.T.G. 500 Conferencia (Montevideo, Asoc. de Arte Constructivo, 1940). 59 Universalismo, p. 886. 62 Pintura y Arte Constructivo, Crculo y Cuadrado dic. 1943 p. 2.
48 J.T.G., Metafsica de la prehistoria indo-americana (Montevideo: Asociacin de
Arte Constructivo, 1939) p. 46. 54 J.T.G. Manifiesto N 3. (Montevideo, Asoc. de Arte Constructivo, 1939). 60 J.T.G. 500 Conferencia (Montevideo: Asoc. de Arte Constructivo, 1940) p. 34. 63 500 Conferencia, pp. 40-41.
49 J.T.G. Metafsica, p. 3. 55 J.T.G. Manifiesto N 3. 61 Universalismo, pp. 821-828. 64 Removedor, March 1945.

221
not appear to be responsible for it: a warning in the N 3 reiterated, necessary to reread his previous history, rather than being just a simple is not close to their own guidance, but is against the critics and the indigenous tradition favored his project75. We can imagine the reasons
at the request of Torres, at N 5 says that he does not intervene in all coda; and, secondly, in order to understand the dialectics that a utopian audiences having such an attitude, claiming that they should avoid such that led him to sustain this: the lack of a genuine indigenous culture
the writings of the journal.65 enterprise kept with reality, and that did not ceased to be essential in intolerance to be spread by the artists72. The new schools of art, argues (the scarce indigenous presence occupying the territory) would rid
Uruguayan and Latin American culture. It is about this second point that Vaz, are acceptable, but not instead of nothing, but above all and him of fighting the cultural indigenization, conducted as a plundering,
Interestingly, on the other hand, is the testimony that Removedor I want to make some last reflections. understanding that they should be able to provide beauty73. Faced with thematic or formal, of the indigenous cultures, so in vogue in other
provides on the production of the studio, though its illustration is countries, and allowed him to work in an environment in which what is
this attitude is not strange that the teaching of Torres Garca would
limited, in most issues, to a picture on its front page. On this page, and There was in Latin America, from the beginning, the awareness of
result hateful and, even not having any text to register his opinions, indigenous could be projected onto a plane of abstraction that would
throughout the collection, there is only one natural drawing in issue the problematic situation of the culture of the continent. One of the
there is a reliable anecdote collection documenting the irritation it allow him to assimilate other archaic cultures. As we have seen, his
N 666, and in most other issues, there are only constructive drawings answers to this problem, repeated often, was the exaltation of the
caused in Vaz the preaching of Torres and the little interest his painting resource privileging on the Inca culture, which occupies a brief period
or engravings, in the strictest sense of the term. However, in the issue continent in the form of criollismo (creolism) or indigenization. At the
aroused in him. of his preaching and that years later he will criticize, occurs when he
N 14, which is an issue unusually illustrated, of thirteen pictures other extreme Borges must be the most exaggerated and conspicuous
feels that his project is unattainable, so that he appeals to the Indian
reproduced, seven are paintings of the natural and six are Constructive defender of the thesis the answer consisted of the defense of our Torres Garca, by contrast, clearly alluded to Vaz Ferreira in his curious tradition as a supporting instrument of persuasion76.
paintings, without appearing any examples of Constructive Art in the eccentric and colonial position as a privilege that allows us to access novel La Ciudad Sin Nombre. In the plot, a character congratulates
canonical sense67. the full repertoire of the universal culture, from which we can import the narrator an alter ego of Torres Garca for being so affirmative, We can ask ourselves if the constructive utopia left something more than
and take as much as we want, without the limitations of the European another character intervenes, then, to define the narrator as the opposite the art of the master, in the end achievable without it as demonstrated
Some photographs that appeared in the N 16 which show the rooms national cultures, tied to their own narrow tradition. of the philosopher maximum74. in the splendid period that his painting lives in the years immediately
of the exhibition N 35 of the studio in 1946, may also give an idea of
before and after 1930. Wonder whether, in addition to the critique of
how were represented the various lines of work foreseen by the master.68 Only from a deeply outmoded position, against modernity, denying
What is certain is that the figure of Vaz Ferreira can be used in an the lack of authenticity and dependence of many manifestations of
In this document it seems clear that the Constructive Painting prevails, the concept of art as an autonomous domain that is, denying this
emblematic way. Without failing to recognize his extraordinary virtues Latin American culture criticism that many others have done before
followed by the natural painting and scarce examples of Constructive slow bourgeois conquest that triumphs absolute in the twentieth
as an original thinker in the Latin American context, it is permissible and after the preaching of the Montevidean years of Torres left a deep
Art itself. All this confirms what Torres will say in the recovery of the century one could reject, to the same extent, a Creole or indigenous
to mention his thought as an adequate indicator of the mentality mark. I believe there are good reasons to answer affirmatively. To begin
object referring to the side that his disciples took: the painting won69. Americanism or a cosmopolitan Americanism in the name of a collective
generated from a medium that boasted to have him as a master and with, pursuing this undertaking was the practical proof that Torres was
And it is not absurd to assume that not only won among the disciples, and religious sense of art from which to take another direction to the
was as impermeable as he was in relation to the avant-garde in general, not repeating a purely doctrinal topic, a mere literary finding. Because,
but that Torres himself was seduced again by this art, at least in terms culture of an entire continent.
and Torres in particular. after all, the simple formulations that the master makes, any reactionary
of trying a new synthesis that incorporates something from it, as the
synthesis he practices in these later years. The absurd faith of Torres in his utopia, responds, however, to the acute could share for nostalgia of, for example, the anonymous medieval art,
After the creative richness of writers of 900, of incidence in the full as happened in the nineteenth century with some romantics to which
perception of the situation of Latin American culture and the weakness
And it is in these last years that Torres acknowledges that, above all, he scope of the Spanish language, there was a setback in the 1930s, this nostalgia did not impede to guarantee both theoretically and
of the usual proposals. On the other hand, he found in Uruguay a
is a painter, a racially realist painter. This realist painter who, as shown for averageness full of self-complacency. The painting that followed, practically the growing autonomy of art.
peculiar situation that, besides the difficulties for a genuine creation
in the notes preserved in the collection of his family, never ceased to somewhat in a way similar in many other Latin American countries,
of all dependent culture, adds its own traits that make it also atypical
nourish himself with the visual reality70, he then attempts to recover a did not reflect, in its time, the advanced currents, but, when Torres Only after his five hundred conferences in six years could be clear that
in Latin America. This was the case, and still is, of a society of alluvium,
normal form, undistorted, and take in a breath of reality in a painting arrived, many painters worshiped some faded and domesticated forms, the attitude of Torres was not an act, but a faith for which he that was
permeated with a certain common sense, short of imagination and
that concedes nothing to imitation, but which Torres believes that in which also happened in Europe as a form of bourgeois digestion of the willing to pay a high price. The price of ceasing to be a recognized
enemy of all excesses, convinced of its superiority, Europeanized in race
some ineffable way, because of the artists sense of reality, remains tied vanguard. However, the Uruguayan painting had a curious European national artist returning from Europe with prestige and important ties to
and culture in the midst of a late and mixed continent. An agricultural
to the visual world. A sense in front of which give way even the rules enclave formed by three artists who influenced in that world significantly. become a questionable character, sometimes rejected and others times
economy based on products that in the past competed excellently in
that, at the time of painting, should be forgotten71. the international market, had maintained a relatively progressive social Excluding Figari, which is a particular case, Barradas, as well as Torres, object of ridicule. And only by his tireless pressure on the medium he
policy in the first half of the century developed an important urban had been able to become significant artists, even essential, in European managed to change the perception of his painting, even incorporating
Torres Garca ends his life trying, again, the reconciliation of his two art before returning. Barradas died shortly after his return. Torres had it to the collective imagination of Montevideo.
middle class and had a unusual social mobility.
halves. And he ended up believing, once more, that he had succeeded. the responsibility to shake the parish.
75 Juan Carlos Onetti, Infidencias sobre Torres Garca, Mundo Hispnico, May,
This little welfare state, resists to all excesses. In the cultural field it
1975: p. 12.
IV resisted the excesses of the avant-garde, to the point that, of all Latin I believe that to some extent, what can help understand the utopia of
76 The influence of pre-Columbian art on Torres Garca was usually a misreading,
On these pages I tried to examine the theories of Torres and his art American countries, is the one that suffers less and later the influences Torres is to imagine this meeting of heterogeneities. The meeting of
it can only be understood as a viable policy to recover the sense of an art rooted
with special attention to aspects that go beyond the field of pictorial of the avant-garde. this indelible world with the conception of art as metaphysical and as a in the oldest tradition. American Indian Art, as all primitive arts and the art of the
creation. With a dual objective: first, to show to what extent these ritual that Torres incubated for years and that partially emerged on the great archaic cultures, interested him for being part of the paradigm of art with an
It is tempting to attribute this resistance to innovation and the influence extra-aesthetic sense and not tied to imitative representation. What is significant is
fifteen years of fighting and production in his country provide criteria eve of his return to Uruguay. not that can be found in the work of Torres few examples in which it is possible to
of the thought of Carlos Vaz Ferreira, the most important Uruguayan point to a very dubious formal influence of pre-Columbian art, but that these cases
65 Removedor. Montevideo, March, 1945, June 1945. philosopher. However, it would be unfair because it certainly was not Juan Carlos Onetti narrated that shortly after arriving in Uruguay, Torres are as exceptional and so hypothetical that someone proposed a primitivist utopia
Vaz who gave this tone to the national thought, his attitude as much as argued, to justify his decision to stay, that precisely the lack of an for the American art. On the other hand, about the purely persuasive invocation of
66 Removedor. July-August 1945. the Amerindian art, one can see the text indicated in note 50. A different question is
of the society as a whole was in some measure, the product of ordinary the positive consequences that might have had the interpretation of art and ideas of
67 Removedor. August-September-October, 1946.
conditions. But the fact is that Vaz, last survivor of the generation of 900, 72 Carlos Vaz Ferreira, Algunas causas que tienden a disminuir artificialmente el Torres Garca as an example of commitment to American Indian tradition.
68 Removedor. January-February, 1947. goce esttico in Algunas conferencias sobre temas cientficos, artsticos y sociales, 1st. I believe that this conception misconstrued to some extent the ideas and work of
two years older than Torres and that outlived him for a decade, insisted
69 La recuperacin, p. 88. In Lo aparente, fasc. V. p. 61, Torres says: the shepherd Series, Works XI (Montevideo: Honor of the House of Representatives of the Republic Torres, precisely because in his work there are never any loans or imitation and the
wanted to push up the herd and it forced him to descend to the plains. And in the
on denouncing what he called paralogisms of false opposition, that O. Uruguay, 1957) 264. painters who saw in him an artist who recovered the old American tradition faced
plains we shall remain for many years. is, those modes of argument by which one rejects a doctrine or opinion 73 Carlos Vaz Ferreira, Living Logic Works IV (Montevideo: Honor of the C. of R. of
the need to achieve this rooting without falling into any of the beaten paths of an
in an exclusionary way, without considering the possibility that it is indigenism archaeological or folkloric. Also in this as in many other cases of the history
70 As noted D. B. Goodall in J. Torres Garca Chronology and Catalogue (Austin: U. the R. O. do U., 1957) 51.
of art, a misunderstanding, that would be reprehensible and considered an error if
of Texas, 1974) p. 50-51. See La recuperacin, pp. 88 e 230. compatible with the concept that we advocate. In the field of art, Vaz 74 Joaqun Torres Garca, La ciudad sin nombre (Montevideo, Asociacin de Arte committed by a critic or by a historian, when the artists who incur in it, can be a
71 La Recuperacin, pp. 211-212. Ferreira excuses the tendency of the artists to exclude everything that Constructivo, 1941. S.p. starting point of an important and even decisive inflexion in the artistic production.

223
On the other hand, the negative criticism that meant his utopia was use of concepts such as structure and plasticity that come from the
sharper and deeper than the usual treatment of the issue of Latin
Joaqun Torres Garca art as the place of utopia and myth conception of autonomy of art, shape and color as own worth. (Notes
American culture. His no is still valid, the no to folklorism; and the Maria Lcia Bastos Kern d'Art, 1913). The painting begins to change from 1916 on, when it
no to indigenism, because instead of creating a language, they choose emphasizes the geometric design and configures the space, reducing
a theme, the no to the cosmopolitanism because the importation of it to the figures and the moving plans, suggested by the dynamism of
all goods is not equal to production and because the problem is not modern life in the city.
The creative activity of men stands as a means of control of the sense
being open, in a Borgean way, to everything, which is an advantage, but
and consequently one of the conditions for their freedom. These changes come after a period when Torres Garca is linked to the
having the strength to do with it something of one own.
Philippe Sers nationalist program of Eugenio DOrs, the Novecentismo (1906), but
Although the culture made from scratch, back to the roots of history, is a with its own aesthetic program, the Mediterranismo2, aimed at rescuing
dream, it is not so, if seen as a deep understanding and not a plagiarist the Greco-Roman cultural roots of Catalonia. He executes large murals
repetition, if understood as the requirement to redo the road that leads for the governmental palace and incorporates craft resources and
"I had to sort this world that now seemed a chaos."
to the results and to reject the imitation always insignificant of the fresco techniques in disuse, which start being used for representations
most external traits of a language or a thought. And something even Torres Garca
of allegories of universal character, but intend to connect to the local
more important: in the midst of the avant-garde fever this wealth of culture and landscape.3 At this time, his paintings also expresses the
art that has been generated and consumed in droves in the first three uniqueness of the customs and the economic activities, whose synthetic
or four decades of the century Torres could, singly and from within, The modern artist, when aspiring to revolutionize the directions of art forms of intense colors transcend reality and are endowed with certain
convey awareness of the no-win situation for which was dedicated this and world, faces the need to create the autonomous work, separated archaisms originated from research conducted on the frescoes of antiquity
splendid final party. from literature and the naturalistic representations, in order to elaborate and the Florentine quattrocento. The admiration for the work of Puvis
new formal languages and means of expression. Aware of his role as de Chavannes also stimulates him to pursue the formal synthesis and
And in the end, the utopia is justified by its ability to generate, if not
an agent of society and of his own liberty, he experiments and goes the primitive simplicity, but still consecrating the timeless classic values
all, at least one ritual culture across the continent, a humble group of
through a lone and conflicting process, to transgress the standard, and and the order rather than disorder that believes to reign in the modern
naive youngsters, passionate as few among whom were some of great
create forms which he considers pure and their principles, to submit arts and modern civilization.4 The rhetoric present in the official murals
talent, who worked religiously preserved from all snobbery and solitarily
them to society as bearers of the truth and of universal content. In this highlights the example of an idealized past for the new Catalonia and
aware of some of the endemic ills of art and, in general, of the Latin
context, the work is conceived as knowledge and testimony of the the conviction that the artist is a superior man that perceives the world
American culture. In a society without an old artistic tradition and no
stages of research, along with the explanatory texts, that highlight the with greater clarity.5
representative works of the long history of painting, the preaching of
questionings, reflections and experiences lived by the artists who invest
Torres, his work and his studio, has provided the best possible substitute
in new projects with ethical purposes. When believing that art has the Despite the ideological connotation and the ethical purposes, his
to this tradition and this museum that we do not have.
potential to transform the modern world, so troubled by permanent painting is made after a series of studies, being always accompanied
crisis, the artists plan the future and, through it, seek to restore order. by reflective texts and decorative and graphic works for magazines and
posters. The plurality of activities, the recurring questioning concerning
The Constructivism of Torres Garca integrates with this utopian
his practices and modern art, as well as the dissatisfaction with the
projection motivated by an idealistic and restless personality,
Catalonian politics permit to Torres Garca a new direction in his work
dissatisfied with materialism and the lack of spirituality. His new artistic
and in his research process.6
practice begins in Paris (1926-32), after long periods of research and
questionings. His works and reflexive texts reveal the exploratory route 2 The Mediterranism and the Novecentism are part of a nationalist movement, led
for the construction of an art designed to become occurrence and by the political and intellectual elite, which designed programs of construction of
the national culture and modernization of Catalonia, as opposed to the centralizing
mechanism of social intervention.
policies of the Spanish State and the loss of a part of its colonies. The political rejection
extends to other segments after the Tragic Week (1909), when the population rose
The experiments are carried out in drawings, paintings, three-dimensional in rebellion against maintaining the war in Morocco and the loss of life, being much
objects and small books, in which he expresses through pictographs, his of the contingent of soldiers recruited in Barcelona. That convulsion stimulates the
reflections on the very process of creation. The activities are concomitant social cohesion in favor of autonomy. KERN, M.L. The inventions of landscape in
modernity. In: BULHES, M.A.; KERN, M.L. Paisagem Desdobramentos e Perspectivas
and initiated during his stay at Barcelona (1892-1920), although Contemporneas. Porto Alegre:UFRGS, 2010. p.125-6.
the historiography have stressed that the contact in Paris with Theo 3 For the artist, it would be convenient (...) to set in motion the formation of a
Van Doesburg (1928) and Piet Mondrian (1929) was a motivator superior art, our own, disconnected from foreign influence (...) but full of the spirit
to the changes of his language. These artists are important for the that lingers in our race, and full of the warm light from our sea and our mountains.
Notes on Art, 1913.
development of his research, although we should not ignore his earlier
4 The movement for the appreciation of the Mediterranean art emerges also in
process of practical elaboration and formulation of concepts.
France and Italy, motivated in part by opposition to the Northern European art and its
pejorative conceptions against other modes of expression.
Some guiding ideas of Constructivism are conceived before the
5 TORRES GARCA, J.La nostra ordinacin (1907).
changes in his work and the creation, in 1917, of the toys for the
6 In the book El descubrimiento de s mismo (1917), Torres Garca presents a
industry.1 These three-dimensional objects are built by synthetic forms,
discourse on modernity and individualism in art, which denotes the abandonment of
in polychrome wood, while the drawings and paintings reveal the the nationalist ideal and a review of his artistic ideas and practices, that motivated him
to declare the need to forget the past to seek happiness and pursue the unknown
1 The toys highlight the conviction that art should not be kept divorced from life. In (...). The present is ours, to do worthy things. The future is the promise of something
1913, Torres Garca creates, in Sarri, a School of Decoration with that aim. unknown that would be beautiful to discover.

225
The city fascinates him and provides him with new insights into the (...) a form of geometric graphic design. When executing the first In the work of Torres Garca, unity and order are formalized by the artists because of their formal use of primitive arts regardless of their
notion of space and time. Torres Garca is sensitive to modern signs, to constructive painting, he perceives that would have to ordain (those structure, against the phenomenic representation of reality, which is functions, ritual and spiritual, and the integration of the language with
speed and the ceaseless flow of change in Barcelona7 and, after that, in graphic ideas), should understand what he had done, and study his performed, in general, by the golden rule, to permit greater control the universe. For the Uruguayan, the geometric shape allows to conduct
New York (1920-22) and Paris (1926-32). Advertisements, architecture, own work (...).11 of the subjectivity. The orthogonal structure (1930) is constructed to the eurhythmy, like savages, to express by means of the symbols
the crowd, the lights, the means of transportation, the clock compose forming geometric niches in which inserts symbols of archaic origin, the birth of a new world of things and shapes. Carl Einstein18 notes
paintings and drawings, whose forms of intense color are fragmented, The books and the works play the role of testimonies of current which are classified according to their mystical conception of the the interest in archaic creative forces, which for a long time have been
overlapping and arranged in a simultaneous movement. They are often experiments, of the questions, the advances and the problems experienced universe. In Raison et Nature (1932), he sorts them in three levels neutralized by the excess of rationality and norms. He considers this
articulated by halftones that make up the geometrical structure by the by the artist, of his concepts and his perceptions of the world. intellectual, heart and fish, that in his view, constitute the cosmos and moment as a kind of romantic interlude which allows the artist to
introduction of words and numbers, in capital letters, that integrate relate to each other. These symbols are recurrent and often arranged perceive other forms and build another reality.
In the atmosphere of the European crisis after the First World War, the
with the urban scene and identify the cities and neighborhoods, as in the paintings from bottom up, connected by the ladder and the
avant-gardes and the man himself, in which the spirit of regeneration In Montevidu (1934), Torres Garca calls the new art Universalismo
you can see in New York City (1920).8 The flat geometric shapes are arrow, on the rise from the natural world (fish) to the intellectual world
and reconstruction predominates, the geometric shape represent the Constructivo, and justifies that the geometry and the symbols are universal
more present, as Escena de calle de Barcelona (1917), or the broad (triangle) and the spiritual world (sun).
sense of order/stability and, at the same time, in the view of Torres and express a higher order that governs the cosmos. At this point, he
perspectives that highlight the wide avenues and their skyscrapers.
Garca, is metaphysical expression. He, by denying the illusionistic intensifies the study of pre-Columbian art, especially the Andean, and the
It is a painting of free rhythms but already mastering the vertical and He justifies that the higher plane plays the role of sovereign domination
representation, speculates another reality, aiming to discover the project of implantation of the Universalismo Constructivo across America,
horizontal, signs that aid in organizing and in the drafting of the by imposing regeneration, through the order and the control of the
path to a higher world of spiritual order. Nevertheless, he does not by proposing a religious and monumental art, with collective dimension
visual language.9 These paintings, celebrating the modern, reveal the others. Gilbert Durand15 verifies in the ascension symbols connections
completely abandon the figurative, as proposed by the constructivist and that encourages every man to spirituality. For him, social and religious
temporary removal of the primitive and the artists concern with the with the moral and metaphysical attitudes and identifies the ladder as
and abstractionist artists. He believes that abstraction corresponds to art belongs to every age and it is the affirmation of truth and of the
formal synthesis and the practice of important concepts for the ongoing resistance to time and death. The tradition of immortality, practiced
the idea of something and that the solution lies in the graphically Universal Man. Therefore, we belong to the great tradition, to the group
of the creative process, which is reported in publications (1907-1922)10. by Native Americans and other ethnic groups, is also cultivated by
figured or in the written name of the thing, or a schematic picture, of builder.19 Torres Garca assumes the utopian mission of achieving the
Christians through the dualism.
In Europe, Torres Garca continues the formal experiences in different resembling reality as little as possible: as a sign.12 For Torres Garca, esthetic and social transformation of America through the integration of
media and categories, including toys, without abandoning, however, the orthogonal figure is essential, ending with the hierarchy figure/ Torres Garca appropriates symbols of different origins and regulates art into life and of the people into a society promising and independent
the thematic of the city. He intensifies studies concerning primitive arts, background in favor of the geometrical construction and the order. their meaning in the texts in a rigorous fashion. However, in his from European culture.
when recognizes in them the solution to halt the decadence of modern Thus, his images preserve the reference and constitute symbols, works, the symbolic arrangements and associations are varied and
permeated by mystical and ethical convictions, present in the texts as not always express the same meanings, which makes them subjective Facing the crisis of modern society, he thinks the solution lies in the
art and its spiritual destitution.
well as in the concepts of art. manifestations of the mysterious sense of the existence and sacred. Amerindian culture, in which spirituality was incorporated to art and
The creation of the new language materializes, initially in the three- According to Pierre-Henry Frange,16 the symbolism has a triple vocation, permitted the social ordination. His projections, aimed at the regeneration
dimensional objects and, later in the painting. Meanwhile, he elaborates The spiritual concern is not an isolate case, but relatively common among and purification, in the context of Constructive Universalism, comprise
cosmic, dreamlike and poetic to meet the desire for a living unity of the
booklets (1928), whose non-cursive text is complemented by synthetic modern artists, whose utopian projections predict that their works the utopia of overcoming the phenomena that motivated the crisis and
world and the work of art. The networks of symbolic relations present
forms as in the paintings. may be promoters of change in face of the death of God and the at the same time, the salvation of cultures and societies in the New
in his paintings are not always captured in all its dimensions, leaving
excessive valuation of science, progress and the material in modernity. World, away from the problems inherent to colonization and modernity.
space for the enigma and revealing his mythical thinking, produced in
The books constitute small objects, handwritten and drawn, in which Several artists, since Symbolism, believe that it is necessary to program As science and religion, art should aspire to the universal and be the
the idea of wholeness and of the world in its unity. The myth is produced
the covers are composed by geometric shapes and/or collages, being a spiritual becoming, distinguished from the institutionalized religions13. bearer of truth and positivity in relation to the becoming.
by means of symbols, consisting of a thought-image, endowed with
the brochure, sometimes, stitched with rustic thread, leaving visible the They have become sensitized by Theosophy and other beliefs, which
autonomy by the character of ambiguity and mystery inherent to them. The work of Torres Garca shows his idealist thought lined in the concept
process of primitive craft, which reminds us of the moments preceding alongside the invention of new formal languages, stimulates them to
the discovery of printing and the resistance to mechanical production. express spirituality. Aware of the role to be played, artists like Torres The language of Torres Garca is also configured in the dualism when of unity as the original principle, whose mission is to impose order and
Garca, practice discourses in which they mixture esthetic experiences it composes in the opposition horizontal/vertical, material/spiritual, spirituality. The obsessive pursuit of ethics permeates his speeches and
The relationship between text and image is constant, when his with spiritual and ethical matters. Moving away from naturalism, his artistic practices from the Mediterranismo, being configured by a
universal/private, to achieve the unity, which he believes constitute the
work moves away from the narrative and the representation and identified as positivist, they elaborate real grammars of signs and network of memories and temporalities, drawn from the archaic myths,
universe. In the book Pre (1931), he justifies that the principle of
he introduces geometric shapes and symbols, establishing internal principles of the use of lines, colors, light and sounds, that enable the forms and symbols, of the classic and the modern. In the Universalismo
unity is also the Law that governs the universe (). All this is from God.
relationships between the parties in the search for effects of ensemble production of a visual semantics, at a time when linguistics also has Constructivo, the artist articulates these reminiscences and creates a new
We are stuck with Him spiritually. His thought and his work expose
and the invention of syntax. Torres Garca sees the symbol as a great collaboration. language that proposes to be extemporal, but without ceasing to mark
the phenomenon observed by Jung about the difficulty that man has
graphical view that forms the language in which reading and seeing the singularities of the traditional cultures of America. This tradition can
to describe the divine entity and the need to produce symbols in the
connect in the same work. In Ce que je sais et ce que je fais par moi- Some artists embrace the notion of structure of the Gestalt theory, that lead us to what is perfect, being balanced on what is immutable20 and
attempt to represent concepts that he cannot fully understand.17
mme (1930), He states: The words are a conventionality that we conceptualizes it as the very manner of element organization, which only implement the practice of universal, eternal and modern ethical values,
have invented to communicate. The letters of the alphabet and also the acquire meaning as parts of the ordained whole. If until the XX century In a manuscript, contemporary to the expansion of Surrealism, Dcadence through the art and the formation of disciples, which shows the artist
design (...). Everyone can express themselves (...) by this graphic means it was hidden in the work, now it comes to the surface, in apparent way et primitivisme (1928), the artist states: We are at a moment in history in his integrity.
and establishes the unity in the joining of diversity. According to Philippe in which it is necessary to be primitive or decadent, spiritualist or realistic.
7 Two steps from here there is a street; a swarm of people who cross in opposite Sers, the proposal of unity to establish order reveals the freedom that the
directions and get lost in a thousand streets, that join a thousand others. Our city, with We may be the primitives of another great era (...). As the intellectuals
its harbor. Now, I have just discovered how pretty it is. artists have to make collective interventions, directed at the becoming.14 of the magazine Documents (1929-31), Torres Garca criticizes the
8 In New York, Torres Garca is dazzled: What a life! What movement! All is
11 TORRES GARCA, J.Historia de mi vida. Opus Cit, p 211.
mechanical, orderly, clean (...)! This is civilization (...). Oh, how old and sad is Europe! 15 DURAND, G. As estruturas antropolgicas do imaginrio. So Paulo: Martins 18 MEFFRE,L. Introduction In: EINSTEIN, C. Georges Braque. Bruxelles: Le Part de
Historia de mi vida. (1939) Barcelona: Paids, 1990. p. 151. 12 TORRES GARCA, J. Historia de mi vida. Opus Cit, p. 210-11. Ele no diferencia Fontes, 1997. p. 126-7. lOeil, 2003. p. 8.
signo de smbolo.
9 TORRES GARCA, J. Historia de mi vida. Opus Cit., p.151. 16 FRANGE, P.H. La ngation loeuvre. Rennes: Presse Universitaire de Rennes, 19 TORRES GARCA, J. Universalismo Constructivo. Madri: Alianza Editorial, 1984.
13 COURT, R. La verit de lart? Paris: Erem, 2003. p. 151-2. 2005. p. 110. p. 501.
10 La nostra ordinacin el nostre cam (1907); Notes sobre art (1913); Dialegs
(1914); Un ensayo de clasicismo (1916) and several articles in newspapers. 14 SERS, P. LAvant-garde radicale. Paris: Les Belles Lettres, 2004. p. 101. 17 JUNG, C. O homem e seus smbolos. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1964. p. 21. 20 TORRES GARCA, J.Raison et Nature (1932).

227
politician Enric Prat de la Riba. When the first mural was inaugurated, a Publishes Historia de mi vida, Metafsica de la prehistoria indoamericana
Chronology Joaqun Torres Garca1874-1949 fierce controversy arose because the Mediterranean Art of Torres Garcia
1926-1928
and Estructura, dedicated to Piet Mondrian.
In mid-1926, Torres Garca settles in Paris with his wife and four
is essentially an expression of modern art and fresco, however, it is children. During their stay in the city, establishes a link with the
judged on academic criteria. main representatives of modern art. Fights for a place in the artistic 1940-1949
environment and paints a large number of works of art: a dense and In late 1940, offers the conference N 500 since his return to Uruguay.
In 1916, he starts to make a completely different painting, born from
almost sensual painting, in pictorial quality, opens for him the doors of In it, he expresses his discouragement in the face of the impossibility
1874 -1890 the direct view of his surroundings. Publishes Dialegs.
the best galleries; major critics as Waldemar George begin to prolong to meet the ambitions with which had come to Uruguay and decides
Joaqun Torres Garca was born in Montevideo on July 28, 1874. His father,
his catalogs. He continues with the manufacture of wooden toys, but in that the AAC will be transformed simply into an area of study
a Catalan merchant native of Matar, owned a grocery store located on 1917-1920 the craftsmanship scale, helped by his wife and children. of Constructive Art. Shortly after, the TTG Taller Torres Garca is
the outskirts of the city, facing the Plaza de las Carretas, where used to
Between 1916 and 1917, Torres Garca experiences a strong renewal, created, in a context where young people that integrate it, unlike the
arrive from all over the country, the indomitable gauchos to trade the
both aesthetically and theoretically. Without abandoning the idea of an AAC that was formed by artists and intellectuals with a certain track
products of the land.
art linked to a general order, leaves aside the Mediterranean tradition
1929-1931
In 1929, he makes his first constructive painting. He starts a relation with record, fervently assume the ideas of the one who in spite of him
His mother, Mara Garca Prez was born in Montevideo, descended as a model. Therefore proposes that the sensitive observation that the called Master. In 1944, Torres Garca and several members of the
Van Doesburg and Mondrian. Along with Michel Seuphor, chronicler
from Andalusians and Canarians. Almost does not attend school and artist makes of things of the present time in his own time should TTG make the mural decoration of the Martirene Pavilion of the Saint
of Mondrian, creates the group Cercle et Carr, which brings together
conducts a self-taught training, aided by his mother. In childhood begins be the starting point for the making of a work of art. Starts a close Bois Hospital. That same year he publishes the book Universalismo
more than eighty artists of constructive tendency, and publishes a
to draw spontaneously, an activity that alternates with his playful games friendship with his compatriot, the painter Rafael Barradas, with who Constructivo, which includes lectures given by Torres Garca between
magazine of the same name. In those years, Torres Garca participates
in the major carpentry shop of his maternal grandfather. will share closely his aesthetic searches and desires. The city becomes 1934 and 1943, accompanied by reproductions of 253 drawings. In the
in Paris, Barcelona and Amsterdam, of a large amount of individual and
the protagonist of his paintings, and he paints at this time, a series following year, the TTG start editing its combative journal Removedor.
collective exhibitions, along with artists such as Mondrian, Picasso,
of Calles de Barcelona in a unique and personal modernity. Starts the
1891-1901 manufacture of wooden toys. Publishes El descubrimiento de s mismo.
Van Doesburg, Vantongerloo, Mir, Barradas, Max Ernst, Hans Arp, He continues making collective exhibitions with the Studio and offering
Torres Garcia was 16 when he arrived in Spain with his family. The future Alexander Calder , Tarsila do Amaral, Jacques Lipchitz, Otto van Rees, conferences that, compiled, are published in Mstica de la Pintura and
artist had the idea of being a painter that, according to reports, came Luis Fernandez and many others. La recuperacin del objeto.
from himself and no one else. He achieves a brief academic background, 1920-1922
getting acquainted at that time, with Joaquim Mir, Isidre Nonell, Joaqun Seeking in the city most dynamic and modern of his time the tone for From 1930, consolidates the formula of his constructive art, in the visual Joaquin Torres Garcia died on August 8, 1949. In 1953 the first museum
Sunyer and Canals, among others, to continue working later in a self- his painting, Torres Garca moved with his wife and three children to aspect as well as in the theoretical, writing a lot of manuscripts in which Torres Garca was founded, promoted by Manolita Pia and his sons to
taught fashion. Then he gets connected with the Cercle Artistic de Sant New York. The city fascinates him with its impressive visual spectacle, text and image are one. carry on his legacy.
Lluc which approaches the classical literature and philosophy. Starts but the artist does not get along with the spirit of the essentially
working in line with French poster artists, exposing his works in solo materialistic society that makes it possible. He seeks the production in 1932-1933
and group art show. Works as an illustrator for several magazines and industrial scale of his wooden toys, but the answer is that they are too Due to economic difficulties arising from the crisis of 29, he has to leave
begins to attend the artistic cabaret Els Quatre Gats, which includes artistic and they should have a lower cost. He sends from New York to Paris, as well as many other artists. Settles in Madrid where, holding
part of the Catalan artistic and intellectual youth. There he establishes Barcelona, numerous articles about this city for publication in various exhibitions and teaching conferences, seeks to form a group of constructive
a link with Joan and Julio Gonzlez, Miguel Utrillo, Picasso and Eugenio journals. Participates in various exhibitions and in the exhibition held in artists. He resumes his relationship with Julio Gonzalez. Also participating
DOrs, future theoretical of the Noucentisme. the Society of Independent Artists, he meets M. Duchamp and Joseph in the meetings of the group are the sculptors Palencia, Alberto Snchez
Stella. He then connects with the Whitney Studio Club and its founder, and Daz Yepes, as well as Germn Cueto and Maruja Mallo, among others.
1901-1913 the sculptor and wealthy patron Gertrude Vanderbilt Whitney that will
be an important supporter of Torres Garcia in New York. Writes Arte Constructiva.
Start drafting an art linked to the Greco-Latin or Mediterranean
tradition, in the visual level as well as in the theoretical level. Between
In New York, he paints works in which synthesizes the ceaseless motion
1903 and 1904, collaborates with the works of Antonio Gaudi in the
of the streets with the impressive visual structure created by the
1934-1939
construction of the Sagrada Familia and the restoration of stained glass At sixty years of age, and after forty-three years of absence on April
combination of skyscrapers, elevated trains and billboards. Writes
windows of the Cathedral of Palma de Mallorca. 30, 1934, Torres Garca returned to deep Montevideo with the idea
New York. Impresiones de un artista.
of founding an important constructive art movement that, deeply
Between 1906 and 1908, makes several mural decorations in private rooted in universal tradition, was also an expression of an own art,
homes and in churches. His Mediterranean art will be used as an 1922-1925 not only for Uruguay, but for all America. Torres Garcia is greeted
aesthetic model by the impellers of Noucentisme, a political and cultural He lives in northern Italy and in southern France dedicated to the with enormous interest and immediately begins to offer conferences
movement that promotes the Catalan identity and autonomy. In 1909, manufacture of his wooden toys, that, made in Italy, he tries to sell in and make exhibitions. He creates the Constructive Art Association
he married Manolita Pia i Rubies, which will offer a tireless support New York, Amsterdam, London, Paris, Barcelona, Florence and Venice. (AAC) and resumes the publication of the magazine Cercle et Carr,
throughout his life. On January 13th, 1925, receives a telegram which announces that a fire calling it Crculo y Cuadrado, including articles of Theo Van Doesburg,
completely destroyed the premises and warehouses of his Aladdin Toy Vantongerloo, Luis Castellanos and Benjamn Palencia, among other
He writes about art, publishing his first article, Angusta et Augusta in 1904.
Co. in New York. That will be the end of the mass production of toys and prominent artists of the European avant-garde.
of his diligence to achieve a major distribution.
1913 -1916 With the AAC he conducts a great deal of group exhibitions, and
Garca Torres comes to be considered the main representative of He continues exhibiting in the Dalmau Galleries of Barcelona. In 1924, participates in Paris in the Salon des Surindpendants, 1936 with excellent
Noucentisme, and he proposes to make the mural decoration of the Palace produces works of cubist inspiration and, in 1926, resumes his reviews. In 1939, makes a series of portraits of famous men measured
of the State Assembly of Barcelona, a symbol of Catalan autonomy Mediterranean art, making his first exhibition in Paris with works of with the golden section. Among the characters he paints are: Socrates,
that was being restored on the initiative of the influential nationalist this tendency. Mozart, Wagner, Bach, Leonardo, Columbus, Napoleon and Goya.

229
Governo do Estado de So Paulo
Governador do Estado Gesto Documental do Acervo Recursos Humanos e Atendimento Wenna Adriana Moura
Geraldo Alckmin Maria Luiza Moraes ao Pblico Willdes Manoel da Silva
Adriana Miyatake Marcia Regina Guiote Bueno
Secretrio de Estado da Cultura Mariana Nakiri Alexandre Moreira Administrao e Finanas
Andrea Matarazzo Evelyn da Silva Nogueira Marcelo Costa Dantas
Pesquisa em Crtica Francisco Valdivan da Silva Ana Paula Alencar Quaresma
Secretria-Adjunta e Histria da Arte Ednalva Soares B. Janeiro Fernando Henrique Lau
Luiz Sobral Ivo Mesquita Alcides Santos Geovana Maria da Silva
Digenes Moura Ana Lcia Astolpho Marcos Pereira dos Santos
Chefe de Gabinete Ana Paula Nascimento Andra S de Abreu Neves Severino Ramos do Nascimento
Marilia Marton Carlos Martins Arlete Oliveira de Souza Angela Maria Avano Pombal
Giancarlo Hannud Celso Stuart de Lira Leandro dos Santos Oliveira
Coordenadora da Unidade de Regina Teixeira de Barros Cleany Pereira dos Santos Mirian Maria de Jesus
Preservao do Patrimnio Museolgico Taisa Palhares Conceli Rocha de Souza
Claudinli Moreira Ramos Valria Piccoli Cristiano Antonio dos Santos Informtica
Daniel Barbosa de Lima Robson Serafim Valero
Conselho de Orientao Artstica da Conservao e Restauro Daril Alexandre Costa Rodrigo Justino da Silva
Pinacoteca do Estado de So Paulo Valria de Mendona Edgar Ferreira Lima
Ana Maria Belluzzo Teodora Camargo Carneiro Edmunda Melo de Medeiros Administrao dos Edifcios
Carlos Alberto Cerqueira Lemos Ana Lcia Nakandakare Elaine Camilo e Servios
Marilucia Botallo Manuel Ley Rodriguez Elaine de Lima Pereira Ozias Soares
Paulo Portella Filho Antonio Carlos Timaco Eliane dos Santos Silva Cludio Ceclio de Oliveira
Regina Silveira Camilla Vitti Mariano Elizangela Henrique da Silva Paulo Cesar Ignacio de Souza
Ruth Sprung Tarasantchi Cludio Jos dos Santos Erick Urias de Moura Gilberto Oliveira Cortes
Tatiana Russo dos Reis Fabiane Cavalcante Teixeira Adeildo Marques dos Santos
Conselho de Orientao Cultural do Fernando Eduardo Almeida David Alexsandro Bomfim Borges
Memorial da Resistncia de So Paulo Ao Educativa Francisco Franceli Pereira Antonio Jos dos Santos
Lauro vila Pereira Mila Milene Chiovatto Gilson Pimenta de Carvalho Bruno da Silva Lopes
Luis Francisco da Silva Carvalho Filho Amanda Tojal Gilvan Silva dos Anjos Ccero Teixeira Peixoto
Maurice Politi Gabriela Aidar Graziela Cristina B. Amrico Cleonice Sabino Rodrigues
Paulo Abro Pires Jnior Leandro Roman Helena Aparecida dos Santos Eduardo Nascimento Silva
Paulo Sergio de Moraes Sarmento Pinheiro Andreza Luiza Calsavara Henrique Francisco Costa Filho Erik Henrique Barbosa da Silva
Ricardo Augusto Yamasaki Danielle Rodrigues Amaro Iraima de Oliveira Lima Genilton Simplcio dos Santos
Eduardo Marques Vaz Isaac Aaro Pereira da Silva Geraldo Santos de Sena
Gabriela da Conceio Silva Isaias Jos dos Santos Hamilton Manoel de Jesus
Associao Pinacoteca Arte e Cultura Igor Ferreira Pires Janaina Felix da Silva Jairo Vicente
APAC Leandro Mendes da Silva Janete Farias da Silva Jonatas Santana Biet
Organizao Social de Cultura Luis Roberto Soares dos Santos Joanna Anglica S. Marcarin Joilson de Oliveira Mendes
Luiz Gustavo Voltane Lourenato Joelma Guilherme Silva Jos Maria Alves Lima
Conselho de Administrao Margarete de Oliveira Joelma Silva de Oliveira Jos Rubens de Lima Junior
Presidente Maria Stella da Silva Joselma Guilherme Silva Leandro Aparecido Sires dos Santos
Marcelo Secaf Rosana de Paulo Pereira Leandra Florentino Leandro Figueiredo Ribeiro
Sabrina Denise Ribeiro Lurdes Irene da Costa Leilson Silva Fernandes
Vice-Presidente Solange Rocha da Silva Lydia Maria Alves de Souza Marcos Cardoso
Celso Lafer Tatiane Cristina Gusmo Mrcia Mendes Viana Raimundo Pereira da Silva
Telma Cristina Mosken Marcilene Maria da Silva Roberto de Souza Silva
Conselheiros Heber da Silva Kusano Marcio Silveira Dantas Robson Roberto da Silva
Carlos Wendel de Magalhes Maria Christina da Silva Costa Maria Aldenice da Silva Santos Wagner Luiz de Campos
Denise Aguiar Alvarez Valdir Alexandre de Oliveira Maria Aparecia S. Gonalves Wilson da Silva
Fernando Teixeira Mendes Filho Victor Tuon Murari Maria Evaldina N. de Sousa
Horcio Bernardes Neto Maria Jos de Andrade Santana
Jos Olympio Pereira Biblioteca Mariana Gomes de Oliveira Penha
Julio Landmann Isabel Cristina Ayres da Silva Maringelli Marta Conceio Augusto
Maria Anna Olga Luiza Bonomi Eliane Barbosa Lopes Monica Luisa de Jesus
Maria Luisa de Souza Aranha Melaragno Leandro Antunes Araujo Niceia de Moraes
Nilo Marcos Mingroni Cecco Lilian Viana Patrcia Aparecida Batista de Souza
Paulo Eduardo Duarte Valeo
Diretor Executivo Centro de Documentao e Memria Paulo Rodrigues Pereira
Marcelo Mattos Araujo Gabriel Moore Bevilacqua Raquel da Silva
Gustavo Aquino dos Reis Regiane Alves da Rosa
Diretor Financeiro Rosana Carlos Leite Regiane Gomes da Silva Vieira
Miguel Gutierrez Robison Teles Rocha
Memorial da Resistncia Romilson Jos da Silva
Secretrio de Diretoria Ktia Regina Felipini Neves Rosemeire dos Santos Cezar
Renivaldo Nascimento Brito Caroline Grassi Franco de Menezes Rosimeire dos Santos Figueiredo
Marina de Araujo Rozeane Matias dos Santos
Assessora para Assuntos Internacionais Renan Ribeiro Beltrame Rubenia Maria Carmona
Natasha Barzaghi Geenen Samanta Meira do Nascimento
Produo e Expografia de Exposies Sara Maria Gomes Araujo
Assessora de Diretoria Regina Franco Viesi Sheila de Siqueira Cardoso
Bianca Corazza Hiromu Kinoshita Simone Antunes dos Santos
Mirian Sasaki Simone Soares de Lima
Relacionamento e Comunicao Mrio Bibiano Tayron Araujo Lima
Camila Sampaio Souza Lima Flvio da Silva Pires Therezinha Paschoal
Andr Luis de Oliveira Eduardo Tadeu da Silva Vanessa Caroline Marques Freire Pinacoteca do Estado de So Paulo
Carla Regina de Oliveira Elenice dos Santos Loureno Vera Lucia de Almeida Silva Praa da Luz 2
Juliana Rodrigues Lopardo Viviane Palomo dos Santos 01120-010 | So Paulo SP Brasil
Julia Souza Ayerbe Programao Grfica Wagner Augusto Neves tel. [55 11] 3324.1000
Elizabeth Mathias Baptista Claudio Filus Walkyria Ferreira da Silva www.pinacoteca.org.br
Fundao Iber Camargo | Iber Camargo Foundation
Conselho de Curadores | Fabrcio Teixeira Catlogo | Catalogue
Advisors to the Curators Iara Collet
Beatriz Johannpeter Jernimo Milone Coordenao Editorial | Editorial Coordination
Bolivar Charneski Kelly Martinez Carina Dias de Borba
Carlos Cesar Pilla Lvia dos Santos Laura Cogo
Christvo de Moura Lucas Lima Fontana
Cristiano Jac Renner Rafael Arajo Texto | Text
Felipe Dreyer de Avila Pozzebon Romualdo Correa Alejandro Daz
Jayme Sirotsky Taila Idzi Juan Fl
Jorge Gerdau Johannpeter Maria Lcia Kern
Jos Paulo Soares Martins Equipe de Catalogao e Pesquisa |
Justo Werlang Cataloguing and Research Team Cronologia | Chronology
Lia Dulce Lunardi Raffainer Mnica Zielinsky Museo Torres Garca
Maria Coussirat Camargo Talitha Bueno Motter
Renato Malcon Traduo | Translation
Rodrigo Vontobel Superintendente Administrativo Financeiro | Clara Meirelles
Sergio Silveira Saraiva Superintendent for Administration and Finance Gabriela Petit
William Ling Rudi Araujo Kother Daniel Bom Queiroz

Presidente de Honra | Honorary President Equipe Administrativo-Financeira | Reviso | Proofreading


Maria Coussirat Camargo Team Administration and Finance Giovanni Petroni
Jos Luis Lima
Presidente | President Ana Paula do Amaral Projeto Grfico | Graphic Design
Jorge Gerdau Johannpeter Brbara Nicolaieswsky Marlia Ryff-Moreira Vianna
Carolina Miranda Dorneles Rosana de Castilhos Peixoto
Vice-Presidente | Vice-President Emanuelle Quadros dos Santos
Justo Werlang Igor Monteiro Bulow Fotografias | Photographs
Joice de Souza Carlos Germn Rojas: 116, 117, 123, 137, 139, 156, 157
Diretores | Management Maria Lunardi Carly Angenscheidt Lorente: 81, 85, 129
Carlos Cesar Pilla Roberto Ritter Digitalizao: 93, 119, 143
Felipe Dreyer de Avila Pozzebon Joaquin Corts 113, 128
Jos Paulo Soares Martins Equipe de Comunicao | Comunication Team Juan Castao: 83, 86, 87
Rodrigo Vontobel Elvira T. Fortuna Mark Morosse: 135
Lucianna Silveira Milani Museo Municipal Juan Manuel Blanes: 134
Conselho Curatorial | Curatorial Board Museo Torres Garca: 6, 8, 9, 10, 12, 13, 15, 18, 19, 21,
Fbio Coutinho Website 23, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 38, 41, 44, 45, 46, 47, 48, 52,
Gabriel Prez-Barreiro Luisa Fedrizzi 53, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 68, 70, 71, 72, 73, 76, 77, 80,
Icleia Borsa Cattani Bruno Mattos 84, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101,
Jacques Leenhardt 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114,
Assessoria de Imprensa | Press Office 115, 118, 120, 121, 124, 125, 127, 130, 131, 141, 144,
Conselho Fiscal (titulares) | Neiva Mello 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155
Financial Board (members) Oscar Prato: 133
Anton Karl Biedermann Consultoria Jurdica | Legal Advisor Romulo Fialdini: 158, 159
Carlos Tadeu Agrifoglio Vianna Ruy Rech
Pedro Paulo de S Peixoto Tratamento de Imagem | Image Processing
ClickPRO Digital
Conselho Fiscal (suplentes) |
Financial Board (substitutes) Exposio | Exhibition Pr-impresso | Pre-press
Gilberto Bagaiolo ClickPRO Digital
Gilberto Schwartzmann Curadoria | Curator
Ricardo Russowski Alejandro Diaz Lageard Impresso | Printing
Jimena Perera Grfica Trindade
Superintendente Cultural |
Cultural Superintendent Artista | Artist Fundao Iber Camargo, 2011
Fbio Coutinho Joaqun Torres Garca

Equipe Cultural | Culture Team Museografia | Exhibition Designer Todos os direitos reservados |
Adriana Boff Ceres Storchi All rights reserved
Carina Dias de Borba Roberta Guerra
Laura Cogo Nesta edio respeitou-se o novo Acordo Ortogrfico
Pedro Mendes Identidade Visual | Visual Identity da Lngua Portuguesa | This edition follows the New
Marlia Ryff-Moreira Vianna Orthographic Agreement of Portuguese Language
Equipe Acervo e Ateli de Gravura |
Collection and Print Studio Team
Eduardo Haesbaert
Alexandre Demetrio
Gustavo Possamai
Jos Marcelo Lunardi J62 JOAQUN TORRES GARCA: geometria, criao, proporo /
traduo de Gabriela Petit, Daniel Bom Queiroz e Clara
Equipe Educativa | Educational Team Meirelles. Porto Alegre: Fundao Iber Camargo, 2011.
Laura Dalla Zen 232 p. : il.
Cristina Arikawa
Catlogo em edio trilnge: portugus, ingls e espanhol.
Mediadores | Museum Mediator
Andr Fagundes Fundao Iber Camargo 1. Artes Plsticas. I. Petit, Gabriela. II. Queiroz, Daniel Bom.
Carolina Vargas Av. Padre Cacique 2.000 III. Meirelles, Clara. IV. Ttulo
Caroline Weiberg 90810-240 | Porto Alegre RS Brasil CDU 73/76 (81) (058)
Cristina Morassutti tel [55 51] 3247-8000
Diego Farina www.iberecamargo.org.br

You might also like