Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi-I (TAR201U) PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2729

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1690
ATATRK LKELER
VE NKILAP TARH-I
Yazarlar
Prof.Dr. Sleyman BEYOLU (nite 1)
Do.Dr. Kenan OLGUN (nite 2, 3)
Prof.Dr. Selma YEL (nite 3)
Prof.Dr. Mustafa TURAN (nite 4, 8)
Prof.Dr. Nuri KSTKL (nite 5)
Prof.Dr. hsan GNEfi (nite 6)
Prof.Dr. Erdin TOKGZ (nite 7)
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (nite 8)
Editr
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs

Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman

Okt. Kevser Candemir
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I
ISBN
978-975-06-1393-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 371.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Ekim 2012
indekiler iii
indekiler
Sunufl ............................................................................................................ viii
Osmanl Devletinde Yenileflme abalar ............................. 2 1. NTE

OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMA DEVRNE GENEL BR BAKIfi ...... 3
XVII. Yzyl Buhrannn Sebepleri ............................................................. 4
Devrin limlerinin Kaleminden Buhran ...................................................... 5
Buhrann Sebepleri........................................................................................ 5
OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN, YENLEfiME VE EKONOMK
BAIMLILIK SREC (1700- 1838)............................................................... 6
Lale Devri (1703-1730).................................................................................. 6
I. Mahmut Dnemi (1730-1754) ................................................................... 7
III. Mustafa Dnemi (1757-1774) ................................................................. 9
I. Abdlhamit Dnemi (1774-1789) ............................................................. 10
XVIII. Yzyl Yenileflme Hareketinin zellikleri......................................... 10
OSMANLI YENLEfiMESNDE DNM NOKTASI III. SELM VE
NZAM-I CEDT ............................................................................................. 10
Asker Alanda Yenilikler .............................................................................. 12
dari Alanda Yenilikler.................................................................................. 13
Ticari ve ktisadi Alanda Yenilikler.............................................................. 13
Osmanl-Fransz Savafl.................................................................................. 14
Osmanl-Rus-ngiliz Savafl............................................................................ 14
Kabak Mustafa syan ve III. Selim Devrinin Sonu ................................. 14
II. MAHMUT DNEM GELfiMELER VE YENLKLER (1808-1839) ....... 15
Sened-i ttifak (7 Ekim 1808)........................................................................ 15
Msrdaki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla syan ......................... 17
II. Mahmut Devri Yenilikleri ....................................................................... 19
zet................................................................................................................ 21
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 22
Okuma Paras .............................................................................................. 23
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 24
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 24
Seilmifl Bibliyografya ................................................................................... 25
Trkiyede Reform Arayfllar (1839-1908) ........................... 26 2. NTE

TRKYEDE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908) ....................................... 27
TANZMAT FERMANI VE GETRDKLER ................................................... 27
Tanzimat Dnemi Meclisleri ......................................................................... 29
Halkn Ynetime Katlm: Muhassllk Meclisleri........................................ 30
Krm Savafl ve Dfl Borlanma .............................................................. 31
ISLAHAT FERMANI ....................................................................................... 32
Fermana Tepkiler .......................................................................................... 32
Fermann Uygulanmas ................................................................................. 33
Halkn Ynetime Katlmasnda Bir Baflka Adm: Vilayet Meclisleri........... 33
Tanzimat Devri Batllaflma Uygulamalar.................................................... 34
EKONOMK KRZ VE SONULARI.............................................................. 35
iv indekiler
93 Harbi (1877-1878 Osmanl - Rus Harbi) ................................................. 36

Duyun- Umumiye daresinin Kurulmas .................................................... 37
Yeni Osmanl Dflncesi ve I. Meflrutiyet ................................................... 37
ANAYASALI YNETM DENEMES: I. MEfiRUTYET ................................. 39
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa).................................................................... 40
1876 Kanun-i Esasisinin zellikleri............................................................. 41
Seimler.......................................................................................................... 42
Meflrutiyetin Yeniden lan abalar............................................................. 43
II. Meflrutiyetin lan ...................................................................................... 45
zet................................................................................................................ 47
Okuma Paras .............................................................................................. 49
3. NTE Trkiyede Meflrutiyet Dnemleri ......................................... 54

I. MEfiRUTYET DNEMNDE SYASET ..................................................... 55
I. MEfiRUTYET DNEMNDE ETM VE KLTR FAALYETLERNE
GENEL BR BAKIfi ....................................................................................... 60
Eitim Teflkilat ve retim Kademeleri...................................................... 62
II. MEfiRUTYET DNEM SEMLER VE MECLS- MEBUSAN
ALIfiMALARI ................................................................................................ 65
1908 Seimleri ve Meclis-i Mebusan ............................................................ 66
1914 Seimleri ve Meclis-i Mebusan ........................................................... 68
II. Meflrutiyet Dnemi Geliflmeleri ............................................................... 68
II. Meflrutiyet Dzenlemelerinin Trk adafllaflmasna Katklar.............. 71
ADIM ADIM DNYA SAVAfiINA ................................................................. 74
Afrikadan Ayrlfl: Trk-talyan Savafl: Trablusgarp ................................... 74
Rumeliye Veda: Balkan Savafllar ................................................................ 75
zet................................................................................................................ 78
Yaflamn inden............................................................................................ 81
4. NTE Avrupa ve Trkiye (1838-1918) ............................................. 88

1838-1914 SMRGECLKTEN DNYA SAVAfiINA AVRUPA ................. 89
Deniz Aflr Smrgecilik .............................................................................. 89
Sanayi nklab ............................................................................................... 93
EMPERYALST REKABET VE KUVVETLER ATIfiMASI ............................ 94
OSMANLI DEVLETNN Kfi: I. DNYA SAVAfiI ........................... 100
Osmanl Devletinin Savafla Girmesi ............................................................ 100
I. DNYA SAVAfiINDA CEPHELER............................................................. 103
Kafkas Cephesi ............................................................................................. 103
Kanal Cephesi................................................................................................ 105
anakkale Cephesi........................................................................................ 105
indekiler v
Irak Cephesi................................................................................................... 109

Galiya Cephesi............................................................................................. 109
Hicaz Cephesi................................................................................................ 110
Filistin Cephesi .............................................................................................. 111
Osmanl Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri........................................ 113
zet................................................................................................................ 116
Okuma Paras .............................................................................................. 119
Mondrostan Lozana Trkiye ................................................ 124 5. NTE

fiARK MESELESNN UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS
MTAREKES .............................................................................................. 125
Mtareke Hkmleri ve Uygulama: Osmanl Devletinin Fiilen
Bitirilifli .......................................................................................................... 125
Siyasi ve Asker fiahsiyetlerin Mtarekeye Bakfl........................................ 127
TRK MLLETNN MTAREKE VE fiGALLERE TEPKS: MLL
TEfiKLATLANMALAR.................................................................................... 128
Mill Varla Dflman ve Mill Mcadele Aleyhtar Faaliyetler ................... 130
M. KEMAL PAfiANIN SAMSUNA IKIfiI, TEfiKLATLANMA VE
KONGRELER.................................................................................................. 130
Amasya Genelgesi ......................................................................................... 132
Erzurum Kongresi ......................................................................................... 133
Sivas Kongresi ............................................................................................... 134
Bat Anadolu Kongreleri ............................................................................... 135
Son Osmanl Meclis-i Mebusannn Toplanmas ve Misak- Mill ............ 136
Trkiye Byk Millet Meclisinin Alfl ....................................................... 138
Trkiye Byk Millet Meclisine Karfl Tepkiler ve Alnan Tedbirler ......... 138
Trkiyeyi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas.............................................. 139
ASKER GELfiMELER .................................................................................... 141
Kuva-y Milliye Dnemi ................................................................................ 141
Dou Cephesi .............................................................................................. 141
Gney Cephesi .............................................................................................. 142
Bat Cephesi ................................................................................................. 143
Dzenli Ordu Dnemi .................................................................................. 144
nn Muharebeleri ..................................................................................... 145
Ktahya ve Eskiflehir Muharebeleri.............................................................. 146
Sakarya Meydan Muharebesi ....................................................................... 147
Byk Taarruz ve Mudanya Mtarekesi...................................................... 149
stiklal Savaflnn Lojistik Kaynaklar ........................................................... 152
zet................................................................................................................ 155
Okuma Paras .............................................................................................. 159
vi indekiler
6. NTE Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma

(1920-1923)............................................................................... 162
MECLS- MEBUSANDAN TRKYE BYK MLLET MECLSNE
GEfi ............................................................................................................. 163
TRKYE BYK MLLET MECLSNN KURULUfiU VE ZELLKLER.... 164
TRKYE BYK MLLET MECLSNDE OLUfiAN GRUPLAR ................... 170
Yeflil Ordu...................................................................................................... 170
Halk Zmresi ................................................................................................. 171
Islahat Grubu................................................................................................. 171
stiklal Grubu................................................................................................. 172
Tesand Grubu ............................................................................................. 172
Mdafaa-i Hukuk Gruplar ........................................................................... 172
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) .............. 172
kinci Grup .............................................................................................. 173
CUMHURYETN LANINA KADAR TRKYEDE KURULAN SYAS
PARTLER ....................................................................................................... 175
Trkiye Halk fltirakiyn Frkas ................................................................... 176
Trkiye Komnist Frkas.............................................................................. 177
Cumhuriyet Halk Frkas ............................................................................... 177
Halk Frkasnn Siyaset ve Seim lkeleri..................................................... 179
zet ............................................................................................................... 183
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 184
Okuma Paras ........................................................................................... .. 185
7. NTE Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Geliflmeler.............. 188

OSMANLI MPARATORLUUNUN SON YILLARINDA EKONOMK
DURUM .......................................................................................................... 189
Tarm .............................................................................................................. 190
Sanayi............................................................................................................. 192
Ulafltrma ........................................................................................................ 194
Dfl Ticaret...................................................................................................... 196
OSMANLILARDA PARA VE BANKA............................................................. 197
Kamu Maliyesi ............................................................................................... 199
MLL MCADELENN FNANSMANINDA KAYNAKLAR ...................... 200
zet ............................................................................................................... 203
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 205
Okuma Paras ........................................................................................... .. 206
indekiler vii
Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete..........210 8. NTE

YEN TRK DEVLETNN LANI: LOZANDAN CUMHURYETE ............. 211
Mudanya Mtarekesi ..................................................................................... 211
LOZAN KONFERANSININ TOPLANMASI ................................................... 212
Lozan Konferansnda Grfllen Meseleler ................................................ 214
SINIRLARIN TESPT .................................................................................... 215
Boazlar ........................................................................................................ 216
Adalar ............................................................................................................ 217
AZINLIKLARLA LGL MESELELER .............................................................. 218
KTSAD VE MAL MESELELER ................................................................... 219
ADIM ADIM CUMHURYETE GDfi ........................................................... 220
Trkiye Byk Millet Meclisinin II. Dnem alflmalar............................ 220
Trk Ordusunun stanbula Girifli ................................................................ 220
Ankarann Baflkent Oluflu ............................................................................ 221
CUMHURYETN LANI................................................................................. 221
Cumhuriyetin Manas .................................................................................... 224
zet................................................................................................................ 226
Okuma Paras .............................................................................................. 229
Sra Sizde Cevap Anahtar............................................................................. 230
viii Sunufl
Sunufl
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Dersleri, belgelenen sresi drt bin yla ula-
flan Trk tarihindeki en nemli dnm noktalarndan birisi hakknda lke gen-
lerini bilinlendirmek amacyla verilmektedir.
Tarihinin her dneminde mutlaka bamsz bir devlete sahip olan Trk mille-
tinin, kurduu en uzun mrl devletlerden birisi de Osmanl Devleti idi. Bnye-
sinde her dilden, dinden, renkten insanlar barfl iinde yaflatarak hakimiyetini
drt ktaya geniflleten Osmanl Devleti dnemine damgasn vurmufltu. Ancak
XVII. asrdan itibaren askeri alanda bafllayp idari, siyasi ve sosyal alanlara yaylan
alkantlar ierisinde varln devam ettirmeye alflmflt.
Osmanl Devleti XVII. ve XVIII. asrlarda gereklefltirdii reform abalarna
karfln uluslararas alandaki muhataplarnn g ve zenginlik kayna olan sm-
r ynteminden kkl devlet ve medeniyet anlayfl dolaysyla uzak kalmflt. Bu-
nun sonucunda evresinde ve kendi topraklarnda smr siyasetinin neticeleri
ile karfl karflya gelmifltir. Sadece smr siyasetine balanamayacak kadar flid-
detli ve kapsaml olan Osmanl karflt saldrlarda sivil halk da byk aclar ek-
mifltir. 1877-1878 Osmanl-Rus, 1897 Osmanl-Yunan Savafllar, Trablusgarp, Bal-
kan ve Birinci Dnya Savafllarnn hemen tamamnda byk toprak kayplarna
uramfltr Bu savafllarda yaflananlar skntlar, zorunlu gler ve gler srasnda
maruz kalnan hakszlklar toplumsal travmalar oluflturmufltur.
Uluslararas iliflkiler ve tarih literatrnde fiark Meselesi olarak adlandrlan
Osmanl topraklarnn paylafllmas srecini, Osmanl corafyasnda birlikte yaflayan
bir ksm Mslim ve gayrimslim vatandafllarn da kendi bamszlklar iin ulusla-
raras aktrler ile iflbirlii yapmas hzlandrmfltr. Gerekten de bu unsurlarn sz
konusu dnemdeki faaliyetleri yeni Trk devletinin oluflum ve geliflim srecindeki
politikalarn birinci elden etkileyen deneyimler olmufltur. Nitekim Osmanl devle-
tinin ok uluslu devlet yapsndan milli devlet olmaya adeta zorland sreci ve
politikalar 19. ve 20. yzyllarda yaflananlar zerinden okumak mmkndr.
Birbiri ardna yaflanan savafllarn sonunda imzalanan Mondros Mtarekesi ve
yakn gemiflin tecrbeleriyle milletin dorudan kaderine sahip kmaya bafllad-
yeni bir dnem de bafllamfltr. flgal edilen lke topraklarnn kurtarlmasn he-
defleyen blk prk abalar Mustafa Kemal Paflann Samsuna kmasyla tek
bir merkezden ynetilen ve lkenin bir btn halinde kurtuluflunu hedefleyen
milli mcadeleye dnflmfltr. Osmanl Devleti yklrken, Trk milleti, 1919-
1922 aras verdii mcadeleyle, adeta kllerinden doan Anka Kuflu misali yeni
Trk Devletini kurmufltur.
19. ve 20.yzyllarda yaflananlarn izleri ve hatralar henz taze iken, Trk stik-
lal Harbinin ncesi ve sonrasndaki srecin yeni yetiflen nesillere de retilmesi ih-
tiyac hissedilmifltir. 1933 ylnda stanbul niversitesine bal olarak kurulan nk-
lap Tarihi Enstitsnde Trk stiklal Harbini yaflayanlarca ilk dersler sunulmufltur.
Bu dersler 1981 ylndan bu yana eitimin her kademesinde verilmektedir.
Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn altn izdii gibi
Trkiye Cumhuriyeti ayn milletin yeni bir devletidir ve bu devletin temeli, Trk
Sunufl ix
milli kltrdr. Bu noktadan hareketle biz de Trk inklab srecini yeni nesille-
re aktarrken Osmanl Devletinin a yakalamak ve varln devam ettirmek iin
girifltii abalara, farkl unsurlar ile yaflanmfl olaylara biraz daha fazla yer verme-
ye alfltk. Zira Trkiye Cumhuriyeti bilhassa son otuz yldr, Osmanl Devletinin
son zamanlarnda yaflanmfl olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta ve
mahkum edilmek istenmektedir. Bu adan bakldnda Trk nklab Tarihi as-
lnda Osmanl devletinin paralanmasyla ortaya kan komflu lkelerin tarihini de
dorudan ilgilendiren bir zellie sahiptir. Bir dnem ve blge tarihi btnl
ierisinde ele alnmay hak etmektedir.
Yksekretim kurumlarnda okuyan rencilerden gerek ulusal dzeyde ge-
rekse uluslararas alanda yakn tarihimizle alakal meseleler gndeme geldiinde
konulara yabanc kalmamas beklenmektedir.
Kitapta, sahann uzman olan bilim insanlarmzn kaleme ald blmlerle n-
celikle kendi insanmz doru bilgilendirmek hedeflenmifltir. Bu yntem rencile-
rimize gncel bilgiyi aktarmak adna doru olduu kadar, yakn dnemde yaflanan-
larn gnmz geliflmelerine etkisini anlamak ve doru anlatmak iin de vazgeil-
mez bir husus olarak dikkate alnmfltr.
Kitapta rencilerimizin konular okurken nem vermeleri gereken ksmlara
dikkat ekilmifltir. Bunun yan sra mukayese yaplmas, tartfllmas gerekli husus-
larda sra sizde atflaryla rencilerimizin dnem olaylarn anlamalarn kolay-
lafltracak, bir nevi empati yapmalarn salayacak dzenlemelere gidilmifltir. Ders
kitab hacminde ksaca deinilen hususlar iin okuma kitaplar nerildii gibi, her
nite iindeki konularn anlafllmasna ynelik bir okuma paras verilmeye gay-
ret edilmifltir. Yine her nite sonunda verilen 10 soru ile rencilerimize kendile-
rini snama imkan sunulmufl, snava hazrlk yapmalar hedeflenmifltir. Sra sizde
konularnn aklamalar da nite sonunda verilerek konunun daha iyi anlafllma-
s amalanmfltr. nite sonlarnda yer alan seilmifl bibliyografya, konu hakknda
daha ayrntl bilgi almak isteyen rencilerimiz iin yol gsterici olacaktr.
Takdir edilecei zere hakkndaki arfliv belgeleri henz almamfl olan konu-
lara dair bilgi vermekle yetinilmifl, zamanda derinlik, mekanda yaygnlk zellii-
ne sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmufltur. Bylece rencilerimizin
Trkiyenin modernleflme srecini oluflturan son yzylndaki geliflmeleri kav-
rayc, kapsayc bir bakflla okumalarna katk salanmfl olacan mit ediyoruz.
Elinizdeki kitap ok sayda meslektafl ve dostumuzun katk ve destekleriyle or-
taya kmfltr. Onlar tek tek vermek mmkn olmad iin birka isim saymak-
la yetineceim. Btn blm yazarlarmza, dzenleme ve fotoraflarn seimin-
deki destekleri dolaysyla deerli meslektaflm ve dostum Do. Dr. Kenan Ol-
guna, Atatrk Arafltrma Merkezi Uzmanlar Hseyin Tosun ve Halit Aytu To-
kura, basm aflamasndaki destekleri dolaysyla Prof. Dr. Aydn Ziya zgr, Do.
Dr. Mjgan Bozkaya ve Do. Dr. Sinan Aydna ayr ayr teflekkrler ediyorum.
rencilerimize ve retim elemanlarmza faydal olmas dileiyle...
Editr
stanbul 2012
Prof. Dr. Cezmi ERASLAN
1
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-I
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Osmanl Devletinin klasik dneminin sonundaki snr genifllemelerinin nasl
N
ortaya ktn aklayabilecek,
XVII. yzylda yaflanan buhrann sebeplerini ve bunlarn dnemin aydnla-
N
rnca nasl deerlendirildiini aklayabilecek,
XVIII. yzylda yaflanan Lale Devri ve Nizam- Cedit uygulamalarn ana hat-
N
laryla aklayabilecek,
III. Selim ve II. Mahmud dnemi yenilik abalarn karfllafltrarak beklenti ve
N
neticelerini deerlendirebilecek
XIX yzylda Osmanl Devletinin, i isyanlarn yan sra ngiltere, Fransa ve
Rusya ile asker, ekonomik ve siyasi iliflkilerini analiz edebilecek bilgi ve be-
cerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Klasik Dnem Buhran
Lale Devri Nizam- Cedit
Ekonomik Bamllk
indekiler
OSMANLI DEVLETNN
DURAKLAMA DEVRNE GENEL BR
BAKIfi
OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN,
Osmanl YENLEfiME VE EKONOMK
Atatrk lkeleri ve BAIMLILIK SREC (1700-1838)
Devletinde
nklap Tarihi-I Yenileflme abalar OSMANLI YENLEfiMESNDE
DNM NOKTASI III. SELM VE
NZAM-I CEDT
II. MAHMUT DNEM GELfiMELER
VE YENLKLER (1808-1839)
Osmanl Devletinde
Yenileflme abalar
OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMA DEVRNE

GENEL BR BAKIfi
17. yzyldan 18. yzyln baflna kadar olan dnem Osmanl Devletinin Durakla-
ma Dnemi olarak adlandrlr. Baz tarihiler duraklama dnemini Kanuni Sultan
Sleymana kadar gtrmektedir. Bazlar ise dnemin 1579da Sokullu Mehmet
Paflann lmnden sonra baflladn ifade etmektedir. Gerekten de 16. yzy-
ln ikinci yarsndan itibaren Osmanl snrlar dhilinde devlet teflkilat ve sosyal
hayatta birtakm aksaklklar bafl gstermeye bafllamfltr. Ancak bu aksaklklar fe-
tihleri ve devletin genifllemesini durduramamfltr. Bu nedenle 17. yzyln sonu-
na kadar yaklaflk yz yl sren bu dnemin Duraklama Dnemi yerine Buhran
Dnemi olarak adlandrlmas daha doru olacaktr. nk Osmanl Devletinin
fetih ve zaferlerinin duraklamad, ancak i ve dfl nedenlerden kaynakl olarak
devletin idari ve asker teflkilatnda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yafland-
grlmektedir.
Devletin en parlak yllarn yaflad Kanuni Sultan Sleyman Dneminden he-
men sonra Sokullunun sadrazaml ve II. Selimin padiflahl srasnda, 1571de
yaflanan nebaht malubiyetine ramen, Kbrsn fethi tamamlanmfltr. 1574te
Tunus ele geirilmifl, 1578de Fasta kazanlan el- Kasrl-kebir zaferiyle de Osman-
llarn nfuzu Kuzey Afrikann en bat ucuna kadar genifllemifltir.
Ayn dnemde Osmanllar dou snrlarn da geniflletme abas ierisine gir-
miflti. fiah Tahmaspn lmnden sonra zayflamaya bafllayan Safeviler (ran) ze-
rine 1578de yryen Osmanl ordusu, bylece 12 yl srecek olan Osmanl- Safe-
vi savafln bafllatmfl oldu. Bu savafl sonunda Osmanl topraklarnn dou snr Ha-
zar Denizine kadar geniflledi. fiah Abbas, 1622de Safevilerin kaybettiklerini geri
almak zere on yedi yl srecek bir savafl bafllatt. Bu savafl srasnda fiah Abbasn
ele geirdii yerler ise lmnden sonra tahta geen fiah Safi dneminde IV. Mu-
ratn bizzat idare ettii seferlerde geri alnd. 1639da imzalanan Kasr- fiirin Ant-
laflmas ile de bugnk Anadolu-ran snr izilmifl oldu.
Bu dnemde, Osmanl Devleti geleneksel Dou- Bat siyasetin yannda Kuzey
siyaseti takip etmifltir. Devletin buraya ynelmesine 1594ten itibaren bafllayan
Kossak saldr ve yamalamalar neden olmufltur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 yl-
larnda stanbulun Karadeniz kylarna kadar inmeyi baflarmfltr. Bu aknlar Os-
manl Devletini byk oranda zarara uratmfl, lke iinde bu dnemde ktln
bafl gstermesine de sebep olmufltur.
4 Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I
Kossaklar, 1649da yar bamsz bir devlet kurmufllar ve 1654te Rus arlna
balanmfllard. Bu durum Osmanl Devleti iin Kossak tehlikesini daha da byt-
mfl, bunun zerine 1672de Osmanl ordular Lehistan seferine kmflt. 1676da
imzalanan Zoravna Antlaflmas ile Osmanllara tabi olan Kossaklara Lehistan snr-
lar iinde kalan topraklarnn geri verilmesi kararn ald.
1593 ylndan itibaren bafllayan Osmanl-Avusturya savafllar, 1606da imzala-
nan Zitvatorok Antlaflmas ile sonuland. Osmanl Devleti Avusturya karflsndaki
stnln anlaflma metninde de gstermekteydi. 1618de Protestan ve Katolik
pek ok Avrupal devlet arasnda bafllayan Otuz Yl Savafllar 1648de imzalanan
Vestfalya Antlaflmas ile sona erdi. Osmanl Devleti, Dou Akdenizde hkimiyeti-
ni salamak iin 1645te Girit Seferini bafllatt. Uzun muharebelerden sonra 1669da
Girit fethedildi. 1656da Kprl Mehmet Pafla kumandasnda Limni ve Bozcaada
alnd. 1662de Osmanl ordusu Erdele (Romanya) girdi. 1663te Uyvarn (Slovak-
ya) fethiyle batdaki en genifl snrlara ulaflld.
17. yzyln son eyreinde batda, Katolik Habsburglarn basksndan kurtul-
mak amacyla Protestan Macarlar Osmanl Devletinden yardm arsnda bulun-
du. Bunun zerine Osmanllar, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla nderliinde 1683te
Viyanaya ikinci bir sefer dzenledi. 1683 Nisannda yola kan ve Temmuz ayn-
da Viyanay kuflatma altna alan Osmanl ordusu, Leh kuvvetlerinin yardma gel-
mesi zerine bozguna urayarak geri ekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutu-
lan Kara Mustafa Pafla ise Belgratta idam edildi.
Osmanllarn Viyanada bozguna uratlmas Avrupa devletlerinin moralini yk-
seltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik arasnda Kutsal ttifak kurularak Osmanlla-
ra karfl saldrya geti. Bu ittifaka 1686da Ruslar da katld. Osmanllar, 1697de
Zenta Bozgunundan sonra barfl yapmak zorunda kald. 1699da imzalanan Karlof-
a Antlaflmas ile Osmanl Devleti Macaristandan ekildi. Bu antlaflmayla Osmanl
Devleti Balkanlarda ve Ukraynada genifl apta toprak kaybna urad.
XVII. Yzyl Buhrannn Sebepleri

Duraklama ad verilen bu dnemde Osmanl Devleti, II. Viyana Bozgununa kadar
fetihlerini srdrmfl; dou snr Hazar Denizine, bat snr Erdel (Romanya)-Uy-
vara (Slovakya) ulaflmflt. Kuzey snr Bat Ukraynaya kadar dayanan, Kuzey Af-
rikay en bat ucuna kadar fetheden Osmanl Devleti, Tunus, Kbrs ve Giriti de
hkimiyetine almfltr. Ancak bu baflarlarna ramen Osmanl Devleti, iktisadi ve
sosyal hayatta meydana gelen dnflmlerle birlikte glenen Avrupada meydana
gelen bu geliflmelerden kanlmaz olarak olumsuz etkilenmifltir. Bu baflarlara ra-
men Osmanlnn asker gcnn Avrupa karflsnda eski ihtiflamn ve kuvvetini
byk oranda kaybetmifl olduu anlafllmfltr. te yandan asker zaferler kazan-
mak gayesiyle devletin btn maddi kaynaklarnn seferber edilmesi, zaten Avru-
pada yaflanan iktisadi geliflmeler karflsnda zayflamaya bafllamfl olan Osmanl
ekonomisini ciddi bir dar boaza sokmufltur. Haova, Osmanl zaferiyle sonulan-
mfltr ancak Zitvatorok Antlaflmasyla Osmanllar Macaristanda Habsburg impara-
torluu ile eflit imparatorluklar olduu ilkesini kabul etmek zorunda kalmfltr. E-
ri ve Kanije dflnda da bu zafer ganimet getirmemifltir. Safevilerle savaflta Osman-
llar Badat almay baflarmfltr. Azerbaycann Safevilerde Irakn ise Osmanllar-
da kalmasyla bir Osmanl-Safevi dengesi salanmflsa da 60 yl sren bu savafl Os-
manl Devletini iktisaden olduka yormufltur. 25 yllk mcadelenin sonunda Girit
alnmfltr ancak bu savaflta Osmanl deniz gcnn Avrupa denizciliine gre ge-
ri kalmfl olduu ortaya karken uzayan savafl Hazineyi tketmifltir. Bat Ukrayna
1. nite - Osmanl Devletinde Yenileflme abalar 5
Osmanllara balanmfl olmasna ramen ksa bir sre sonra Osmanllar buradan
ekilmek zorunda kalmfltr.
Devrin limlerinin Kaleminden Buhran

Osmanl Devletinin yaflad buhran 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren baz
Osmanl devlet adamlar ve limleri tarafndan fark edilmifl ve durumun iyilefltiril-
mesine ynelik olarak eflitli tedbirler zerinde durulmufltur. Dnemin aydnlar
tarafndan devletin iinde bulunduu bu durum teredd ve tagayyr (yozlaflma
ve bozulma) olarak nitelendirilmifltir. Halep Defterdar Gelibolulu Mustafa li
Efendi 1581de yazd Nasihats-Selatin adl eserinde buhrana sebep olarak
devlet adamlarnn niteliksizleflmesini gstermektedir. Bosnal Bilgin Hasan K-
fi ise 1595te yazd Usll-Hikem fi Nizamil-lem adl eserinde, buhrana dev-
let dzeninde eski kurallarn terk ediliflinin ve asker alanda teknolojik olarak ge-
ri kalmflln yol atn sylemektedir. Manisal Defter Emini Ayn Ali, Risale-i
Vazife-haran ve Mertib-i Bendegn- l-i Osman adl eserinde SIRAtmar
SZDE sisteminin SIRA SZDE
bozulmas, makam sahiplerinin gnlk kar pefline dflmesi, asker teflkilatn bo-
zulmas, rflvetin artmas, hazinenin boflalmas gibi geliflmelerin Osmanl Devle-
D fi N E L M D fi N E L M
tinde bir buhran yaflanmasna yol atn ifade ederken devletin devamll iin
flart olan kurumlarn (reaya, hazine ve asker) bozulduunu yazmaktadr. 17. yz-
yln ilk yarsnda da limler buhrann nedenini ve zmn aramayaS O R U devam et- S O R U
mifltir. Griceli Koi Bey IV. Murata (1623-1640) sunduu risalesinde, buhrann
kklerini Kanuni Dnemine kadar gtrerek, reaya, memleket D ve
K K Ahazine
T kayb- DKKAT
na rflvetiliin sebep olduunu ifade etmifltir. Rflvetiliin artmasn ise nitelik-
siz devlet adamlar ve yneticilerin varlna balamfltr. Dnemin limlerinden
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ktip elebi ise Mizanl- Hak fi htiyaril-Ehakk adl eserinde Osmanl medrese-
lerinin bozulmufl olmasn devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak
gsterir. Ona gre medreseler taassup iine dflmfltr oysaAMALARIMIZ
limler pozitif bilim- AMALARIMIZ
ler ve felsefeye ynelmelidir.
Osmanllarn reform nerilerinde idealize ettikleri klasik dnemin K (1300-1600)

T A P idari, K T A P
kltrel ve sosyal zellikleri hakknda genifl kapsaml bilgi iin Halil nalckn Osmanl
mparatorluu Klasik a(1300-1600), adl kitabn (Yap Kredi Yaynlar stanbul 2003)
okuyabilirsiniz. TELEVZYON TELEVZYON
Buhrann Sebepleri
Avrupann Roma mparatorluunun yklflndan itibaren kaydetmifl olduu gelifl-
NTERNET NTERNET
meyi incelemeden ve gz nnde bulundurmadan Osmanl Devletinin 17. yzyl-
da yaflad buhran anlamak ve kavramak mmkn deildir. Avrupa, 11. yzylda
kuvvetli siyasi birliin bulunmad derebeylikler grntsnden, 14. yzyldan iti-
MAKALE MAKALE
baren hzla kurtularak merkezileflmeye bafllamfltr. Mutlak hkmdarlk rejimleri-
nin g kazanmasyla birlikte, 16. yzylda, Avrupada smrgecilik hareketi bafl-
lamfl ve Osmanl ynetimince asla benimsenmeyecek olan bu yntem Avrupaya
byk zenginlik getirmifltir. Kilisenin birliinin sarslmasyla birlikte yaflanan Re-
form ve Rnesans devirleri, 17. yzyldan itibaren Aydnlanma ana girilmesine;
bilim, teknoloji, felsefe ve kltr alannda Avrupann byk aflamalar kaydetme-
sine yol amfltr. Teknolojik geliflmelerin nimetlerini asker alanda toplayan ve s-
mrgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal devletler, 17.
yzyldan itibaren Dounun byk imparatorluu Osmanllara karfl byk bir
avantaj elde etmifltir. Osmanl Devleti ise rakiplerinin salad bu geliflmeler kar-
flsnda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve asker gcn kaybetmeye bafllamfl-

tr. Bu durum, devlet teflkilatnda ve sosyal hayatta da bozuklularn bafl gsterme-
sine yol amfltr. Avrupadaki geliflmelere paralel olarak yaflanan bu buhrannn
sebeplerini flyle sralamak mmkndr:
1. Avrupann kuvvetli merkez hkmetler kurmas, smrgecilik yoluyla zen-
ginleflmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kltr alannda byk geliflmeler
kaydetmesi.
2. Corafi Kefliflerle pek Yolu gibi Osmanllarn hkimiyetindeki eski ticaret
yollarnn nemini kaybetmesi.
3. Hanedan ve devlet adamlarnn iyi yetiflmemifl olmas.
4. Merkez otoritenin zayflamas ve iltizam sistemine geiflle birlikte mltezim-
lerin (vergi tahsildarlar) kyl zerindeki basky artrmas zerine yoksul-
luk ve isyanlarn artmas. (Celali syanlar vb.)
5. Yenieri Ocann ve askerlik teflkilatnn bozulmas, savaflta elde edilen ga-
nimetlerinin azalmas.
6. Devletin snrlarnn genifllemesiyle birlikte merkez otoritede yaflanan
sorunlar.
Yzyln baflnda Osmanl devlet adamlarnn pek ou son 15 yl drt cephe-
de savaflldktan sonra 1699da imzalanan Karlofa Antlaflmasyla alnan kt so-
nular sebebiyle nce devletin i durumunun dzeltilmesi gerektii fikrinde birlefl-
miflti. nk ancak bu flekilde devletin kaybettii topraklarn geri alnmasnn
mmkn olabileceine inanlmaktayd. te yandan Kapkulu askerleri 1703te is-
yan etmifl ve Edirne Vakas olarak anlan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek
fieyhlislam Feyzullah Efendi de ldrlmflt. Edirne Vakas, Osmanl devlet
adamlarna i meselelere eilmenin artk kanlmazln ve yaplacak ilk iflin de
merkez otoriteyi glendirmek olduunu aka gstermiflti.
OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN, YENLEfiME VE

EKONOMK BAIMLILIK SREC (1700-1838)
II. Mustafadan sonra tahta kan III. Ahmet (1703-1730) i ve dfl siyasette barfl or-
tamn korumaya zen gsterdi. Ancak Rusyann (bask ve tecavzleri neticesin-
de) Osmanl Devleti, Rusya ile savaflmaya mecbur kald. Rusyann Orta Asyadaki
yaylma siyaseti ve Balkanlarda yrtt Slavlafltrma hareketi tehlikeli boyutlara
ulaflmas zerine 1711 Baharnda bafllayan Prut savaflyla Rus ordusu bozguna u-
ratlarak Azak Kalesi geri alnd. Hemen ertesinde 1715te Venedik ile yaplan sa-
vafltan sonra da Mora yeniden Osmanl hkimiyetine geti. Savafllarda kazanlan
bu baflarlara ramen diplomatik grflmelerde ayn baflar gsterilemedii gibi
1715-1718 yllar arasnda sren Avusturya savaflnda ise Osmanl Devleti malup
olarak 21 Temmuz 1718de Pasarofa Antlaflmasn imzalamak zorunda kalmfl ve
Srbistann nemli bir ksmn kaybetmiflti.
Lale Devri (1703-1730)

Osmanl Devleti, artk kaybettii topraklar geri alma umudunu tamamyla kaybet-
meye bafllamflt. Bylece mutlak bir barfl siyaseti izlenerek devletin i yapsnda
baz dzenlemelerin gndeme gelecei Lale Devrine girilmifl oldu. 1718- 1730 yl-
lar arasn kapsayan bu yenileflme dnemine, stanbulda youn olarak lale yetifl-
tirilmesinden ve lalelerin dnyaya yaylmfl olmasndan dolay bu isim verilmiflti.
III. Ahmet dneminde devlet erkn, Pasarofa yenilgisinden sonra Avrupallarn
stnlnn nedenlerinin arafltrlmas gerei zerinde durarak Osmanlnn Av-
SIRA SZDE
rupa tarzndaki ilk yenileflme hareketini bafllatt. Bu amala Damat brahim Pafla SIRA SZDE
dneminde Avrupaya gnderilen elilerin says artrld. Bu eliler diplomatik ilifl-
kileri srdrmenin yan sra Avrupann kltr, sanat, sanayi,Dtarm ve askeryesi
fi N E L M D fi N E L M
hakknda incelemeler de yaparak Saraya raporlar sunmaya bafllad. 1720-1721 yl-
lar arasnda Pariste bulunan Yirmi Sekiz Mehmet elebinin raporu bu raporlar
ierisinde en dikkat ekenidir. S O R U S O R U
Lale devri sadece iek baheleri ve soanlarn yetifltirme abalarnnDad

K Kdeildir.
AT Bu d- DKKAT
nemde Avrupaya gnderilen elilerin says artrlarak kltr, sanat, sanayi tarm ve ordu
hakknda incelemeler yaptrlmfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Bu dnemde imalathaneler alarak Bat tarz retim biimine arlk verildi.

Osmanlnn temel ihracat maddesi olan ynn yerini pamuk AMALARIMIZ
almfltr. thalata, Av- AMALARIMIZ
rupaya olan bamll azaltmak iin kaliteli kumafllarn stanbulda retimine ge-
ilmifltir. 1709da da devlet iflletmelerinde kullanlmak zere yelken bezi retimine
baflland. 1720de pahal ipek kumafl retimine bafllanmfl, ancakK bu T Aalanda
P istenen K T A P
baflar elde edilememifltir.
Yine bu dnemde tercme heyetleri kurularak Arapa, Farsa ve Bat dillerin-
den eserler tercme edilmifltir. Macar asll bir Trk olan brahim
T E L E V Z YMteferrika,
ON TELEVZYON
Damat brahim Paflann izniyle 1729da Mslmanlar arasnda ilk matbaay kur-
mufltur. Lale Devrinde mimarlk alannda da pek ok yenilik yaflanmfltr. Bu d-
nemde zengin sslemeli ve grkemli eflmelerin bulunduu yeni bir mimari bi-
NTERNET NTERNET
im yaygnlk kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler taflyan ok sayda kflk
yaplmfltr.
Ne var ki, bu dnemin yenilikleri buhrann afllmasna ynelik olarak yaplmfl
MAKALE MAKALE
kkl yenilikler olamamfltr. Batdaki yenilikleri inceleyen Osmanl devlet adam-
lar bilimsel, kltrel, asker ve teknolojik yeniliklerden daha ok Avrupann saray
yaflamnn gsterifl ve grkemini Osmanl lkesine getirme eilimi gstermifltir. Sa-
rayn gtt bu politika halk arasnda yoksulluk ve skntlar artmfltr. Damat b-
rahim Pafla halkn ykn azaltmak zere 1723te rana sefere klmasna karar
vermifltir. Gerekten de bu yllarda Safeviler kmek ve paralanmak zeredir ve
Osmanllarn Safevi Devletinin bu zayf durumundan faydalanmas ihtimali yk-
sektir. 1723-1725 yllar arasnda sren ran Seferinde Bat ran tamamen ele gei-
rilmifltir. Bu zafer halkn moralini ykseltmifl olsa da ok gemeden 1729da, II.
Tahmasb Bat rann pek ok blgesini yeniden ele geirmifltir.
ran Seferinin son aflamas stanbulda, Lale Devrini sona erdirecek bir isyann
patlak vermesine sebep olmufltur. Halkn ekonomik skntsna ve yksek enflas-
yona ramen Saray erknnn geceli gndzl devam eden ziyafet ve elenceleri
zerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yenieri Patrona Halil etrafnda
toplanarak isyan etmifltir. Artk kflk infla edilmemesi talebiyle geliflen isyan sra-
snda Sadabad Saraynn da iinde olduu 120yi aflkn kflk gnde yaklmfltr.
III. Ahmet, Sadrazam Damat brahim Paflay azletmifl olmasna ramen isyan yatfl-
mamfl, padiflah tahtan feragat etmek zorunda kalmfltr. 1 Ekim 1730da I. Mahmut
tahta gemifltir.
I. Mahmut Dnemi (1730-1754)

Osmanllar III. Ahmet dneminde eliler araclyla tank olduklar Avrupa tarz
yenilikleri kendi devlet adamlar eliyle yzeysel ve plansz bir flekilde uygulama-
ya alflmflt. Her ne kadar bu dnemde ordunun modernizasyonu iin bir Fran-
sz subay getirtilmiflse de asker alandaki yeniliklerini uygulamak zere Avrupa-

l uzmanlarn getirtilmesi dflncesi I. Mahmut dneminde daha youn ve plan-
l bir politika olarak kendini gstermifltir. Bu uzmanlardan ilki Fransz soylularn-
dan olan ve daha sonra Mslman olarak Ahmet ismini alan Humbarac Ahmet
Pafladr. Asl ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Pafla,
1729da Avusturyadan kaarak Osmanlya snmflt. Patrona Halil syanndan
sonra ordu slahat hakknda Saraya bir rapor sunan Ahmet Pafla, 1731de stan-
bula arlarak Humbarac Ocann baflna getirilmiflti. Burada Avrupa tarznda
yenilikler yapmak isteyen Ahmet Pafla maafllarn dzenli denmesi, emeklilik sis-
teminin kurulmas ve Yenierilerin birliklere blnerek kendisinin yetifltirecei
subaylar komutasna girmesi gibi radikal zmler nermifl, ancak faaliyetleri
yalnzca Humbarac Ocann slah edilmesiyle snrl kalmflt. Ocak, Avrupa tar-
znda dzenlenmifl ilk Osmanl Kurumu olmufltur. Fransa ve Avusturya asker
yntemlerine gre dzenlenen Ocakn niformalar da geleneksel Osmanl giysi-
sinden farklyd. Humbarac Ahmet Pafla, dneminin ok nemli bir yeniliine da-
ha nclk ederek 1736da topu askerlerinin eitimi iin Hendesehaneyi (Kara
Mhendishanesi) kurmufltu.
Fotoraf 1.1 Grld gibi I. Mahmut
dneminde zellikle asker ala-
Humbarac Ahmed nn yenileflmesinde ilk ciddi
Pafla
admlar atlmfltr. Bunlarn ya-
Kaynak: Yaflamlar n sra I. Mahmut kltrel alan-
ve Yaptlaryla da da pek ok yenilie nc-
Osmanllar
lk etmifltir. Bu dnem brahim
Ansiklopedisi I,
Yap Kredi Kltr Mteferrikann matbaasna Sa-
Sanat Yaynclk, ray destei salanmfl, yazar ve
stanbul 1999. sanatlara eflitli yardmlarda
bulunulmufltur. I. Mahmut, s-
tanbulda Ayasofya, Fatih ve
Sleymaniye Camileri ile Top-
kap Saraynda ktphane a-
trarak lkenin drt bir yanna
gnderilen grevliler aracly-
la nemli kitap ve el yazmala-
rn toplatmfltr. Osmanl Dev-
letinin ilk kt fabrikas da Po-
lonyadan kt ustalarnn ge-
tirtilmesinden sonra 1746da
Yalovada faaliyete gemifltir.
stanbulun su meselesinin k-
knden zlerek on yllarca flehrin su sknts ekmemesi de I. Mahmut dnemi
icraatlarnn bir sonucudur.
Fotoraf 1.2
Mhendishanenin
retim elemanlar
toplu hlde
Kaynak: Yaflamlar
ve Yaptlaryla
Osmanllar
Ansiklopedisi I,
Yap Kredi Kltr
Sanat Yaynclk,
stabul 1999.
III. Mustafa Dnemi (1757-1774)

I. Mahmutun 1754te vefatndan sonra tahta 55 yaflndaki kardefli III. Osman ge-
miflti. Ksa sreli hkmdarlk dneminde i ve dfl politikada kayda deer bir ge-
liflme sergileyemeyen III. Osmann 30 Ekim 1757de lmnden sonra Osmanl
tahtna 41 yaflndaki III. Mustafa gemiflti. Sultann dnemin Sadrazam Mehmet
Ragp Pafla ile birlikte izlemifl olduu barfll, dengeli ve tutarl politika neticesin-
de Hazine gelirleri artrld; vakflara, tmarlara ve iltizamlara sk denetim getirildi;
ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar ksld ve asker alanda baz
yenilikler yapld.
Ancak Ragp Paflann 1763te lmnden sonra barfl ortam 1768 Osmanl-Rus
savaflyla sona erdi. Rusyann Lehistan iflgal etmesi zerine Osmanl Devleti Rus-
yaya sert bir nota gndermifl ve Rusyann geri ekilmemesi zerine Osmanl-Rus
savafl bafllamflt. Osmanl ordusunun yenilgisiyle sonulanan bu savafl 1774te
Kk Kaynarca Antlaflmas ile sona erdi. Kk Kaynarca Antlaflma Osmanl
Devletinin Karlofadan sonra imzalad en ar ikinci antlaflmadr. Antlaflma Os-
manllarn toprak kaybndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alannda ald en
byk yenilgidir. Ruslar kazandklar bu zaferle Karadenize yerleflmifl ve Osman-
lnn Ortodoks tebaasnn haklarnn koruyuculuuna soyunmufltur. Ruslar antlafl-
SIRA SZDE SIRA SZDE
ma hkmlerine gre stanbulda bir Ortodoks kilisesi kurma hakk da elde etmifl-
tir. Bu antlaflmayla ayn zamanda stanbulda daimi bir elilik ve istedikleri flehir-
lerde de konsolosluk ama hakkna sahip oluyordu. Rus ticaret D fi gemilerinin
NELM Bo- D fi N E L M
azlardan geifli serbest hle gelirken antlaflma hkmlerine gre Osmanllar Rus-
yaya ylda 4 milyon ruble (on befl bin kese) savafl tazminat demeyi de ka-
S O R U S O R U
bul ediyordu.
Kk Kaynarca Antlaflma Osmanl Devletinin Karlofadan sonra imzalad

D K K A T en ar ikin- DKKAT
ci antlaflmadr. Antlaflma Osmanllarn toprak kaybndan ziyade hukuk, ticaret ve diploma-
si alannda ald en byk yenilgidir. Ruslar kazandklar bu zaferle Karadenize yerlefl-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
mifl ve Osmanlnn Ortodoks tebaasnn haklarnn koruyuculuuna soyunmufltur.
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
K T A P K T A P
Osmanl Devleti, Kk Kaynarca Antlaflmas ile Krm kaybetmekle birlikte

Krm tatarlarnn din meselelerini vesile ederek blge ile ban devam ettirmeye
alflacakt. Kk Kaynarca Antlaflmas, Rus ordusunun Osmanl topraklarndan
ekilmesini salamflsa da Osmanl Devleti asndan bedeli ok ar olmufltu. ar
Petro dneminden bu yana orduyu Avrupa tarznda yenileyen Ruslar karflsnda
alnan bu yenilgi, Osmanl devlet adamlarna ordunun ayn flekilde bir yenileflme-
ye kanlmaz ve hzl bir flekilde ihtiyac olduunu bir kez daha gsterdi.
SIRA SZDE Osmanl Devletinde

SIRA SZDEXVIII. asrdan itibaren hemen her dneminde idari, mali, asker ve
1 kltrel alanlarda yenilikler yaplmaya alflld grlmektedir. Ancak bunlarn kalc ol-
mamfl, devleti ve toplumu dnfltrememifltir. Sebeplerini tartflnz?
I. Abdlhamid Dnemi (1774-1789)

S O R U Sultan I. Abdlhamid
S O R U dneminde asker alanda hzl bir yenileflme hareketi baflla-
mfl ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinin yeniliklerine temel olufl-
turmufltur. Bu dnemde Humbarac Ahmet Paflann asker alanda yapt dzenle-
DKKAT DKKAT
melere benzer flekilde yenilikler yapan bir baflka ismin faaliyetleri ne kmfltr.
Aslen Macar olan Fransa doumlu Baron Franois de Tott 1755te stanbula gel-
N N
SIRA SZDE mifl, 1767de SIRA SZDE dnerek burada eflitli grevler almfl ve 1769da yeniden s-
Parise
tanbula gelerek Boaz tahkiminde grev yapmflt. Srat Topular Ocan kuran
AMALARIMIZ
Tott, 1771-76 yllar arasnda toplar dktrmfl, Boazda kaleler infla ettirmifl ve
AMALARIMIZ
1773te Mhendishaneyi kurmufltu. Daha sonra Mhendishane-i Bahr-i Hmayun
adn alan Hendesehane, kapsaml bir asker okula dnfltrld. Bu dnemde de
K T A P Franszca asker
K T ders A P kitaplarnn tercmesi faaliyetlerine devam edildi ve Yenie-
ri Oca iyilefltirilmeye alflld.
lim ve sanatseverlii bilinen Sultan I. Abdlhamid dneminde ktphanecilik
TELEVZYON faaliyetleriT Eartmfl
L E V Z Y ve
O N Medineye yazma eserlerden oluflan byk bir ktphane
yaptrlmflt. Bu dnemde Avrupa mallar karflsnda yerli pazarn korunmas ama-
cyla yerli mal kullanm zorunlu tutulmufltu.
NTERNET XVIII. Yzyl

N T E R N E TYenileflme Hareketinin zellikleri
III. Ahmet ile bafllayp I. Abdlhamid dnemine kadar sren 18. yzyl Osmanl
yenileflme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dneminin
MAKALE MAKALE
kkl dnflmlerine kaynaklk etmiflse de yapldklar devirde byk ilerlemeler
kaydedilememiflti. 18. yzyl yenileflmesiyle Osmanl Devletinin gerilemeden kur-
tulamamfl olmasnn nedenleri, bu yzylda yaplan yeniliklerin nitelii ile doru-
dan iliflkidir. Lale Devri ile Osmanl Devleti ynn Avrupadaki geliflmelere dn-
mfl, yeni messeselerin kurulmasndan ziyade fonksiyonlarn tmyle kaybetmifl
olan eski messeselerin slahna alfllmfltr. Bu amala Avrupadan pek ok uz-
man getirilmifl, ancak bunlar iinde iflinin ehli olduu gibi olmayanlar da yer almfl-
tr. Yaplan slahatlar kiflilerle snrl kalmfl, kiflilerin grevden ayrlmas ile bu sla-
hatlar da sona ermifltir.
OSMANLI YENLEfiMESNDE DNM NOKTASI

III. SELM VE NZAM-I CEDT
I. Abdlhamidin saltanatnn son iki ylna 17 Austos 1787de bafllayan Osmanl-
Rus savafl damgasn vurmufltur. Rusya ile ittifak antlaflmas olan Avusturya da 9
fiubat 1788de Osmanlya savafl ilan etmiflti. 1789da, 25 bin sivil halkn zide Rus-
lar tarafndan katledilmesi ve savaflta alnan baflarszlk haberleri zerine inme
hastal sonucunda I. Abdlhamid 7 Mays 1789da vefat etti. Osmanl-Rus ve Os-

manl- Avusturya savafllarnn byk bir hzla Osmanl aleyhine srd 1789 y-
lnda tahta III. Selim geti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790da Prusya ile bir itti-
fak yaparak Avusturyay zor duruma soktu. Avusturyann Osmanl ile savaflta ga-
lip gelerek glenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaflma yaparak
Avusturyann savafl sona erdirmesini salad. Osmanllarn Avusturya ile 4 Aus-
tos 1791de yapt Zifltovi Antlaflmas ile Osmanl-Avusturya savafl sona erdi. Bu
antlaflma ile Osmanllar Belgrat dhil savafl ncesindeki snrlarna dnd. Avustur-
yann savafltan ekilmesi mttefik Rusyay zor duruma sokmuflsa da Rus ordusu-
nun en son Mainde elde ettii baflar zerine Osmanl Devleti barfl istemek zo-
runda kald. 10 Ocak 1792de imzalanan Yafl Antlaflmas ile Osmanllar Krm ele
geirme midini tamamyla yitirdi. Bu antlaflmayla Osmanl Devleti Kafkasyadaki
nfuz blgelerinde de gerilemifltir.
III. Selim, Zifltovi Antlaflmasnn imzalanmasndan hemen sonra yenileflme ha-
reketine hz verdi. Avusturyaya eli olarak gnderilen Ebubekir Ratp Efendi,
1791de Viyanadan dndkten sonra Avrupadaki asker ve sosyal hayat anlatan
500 sayfalk Sefaretnamesini Sultana sundu. III. Selim, 1791 sonbaharnda eflitli
kesimlerden seilmifl 22 kifliden devletin zaaflar ve alnmas gereken nlemleri
ieren layihalar (raporlar) istedi. Hazrlanan Bu layihalardaki grfllerin ortak nok-
tas asker alanda yenileflme yaplmasnn zarureti idi. Layihalarda askerlik ala-
nnn yan sra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi.
zme ynelik olarak ise Kanuni Sultan Sleyman Devrine dnme zorunluluu,
eski kurumlarn tmyle tasfiye edilmesi ve Yenieri Ocann yenilenmesi gibi
grfller ne srlmfltr. III. Selim bu grfller erevesinde Nizam- Cedit (Yeni
Dzen) ad verilen slahat hareketine bafllad. Ne var ki bu dnemki yeniliklerde
zorunlu olarak asker alana ar-
lk verilmesi, Nizam- Cedit hare- Resim 1.1
ketinin ordunun dzenlenmesi- Hippolite
ne ynelik bir hareket olarak an- Berteauun
yalboya
lafllmasna yol at. Oysa Nizami tablosunda II.
Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sos- Selim
yal ve asker alan kapsayan bir
III. Selim Osmanl
hareketti. Nitekim merkez otori-
Devletinin
tenin glendirilmesi ve devletin kurtuluflunu
sarslan iktidarnn salamlafltrl- hemen her sahada
mas amacyla karlan birtakm an gereklerine
ayak uydurarak
kanunnamelerle idari, adli ve modernleflmede
sosyal alanda yeni bir dzen ku- gren aydn ve
rulmaya alflld. Bunlardan bafl- sanatkr bir
padiflahtr.
ka Nizam- Cedit hareketiyle Ye-
nieri Ocann kaldrlmas, ule- Kaynak: TSM Tablo
mann nfuzunun krlmas, fley- Galerisi
hlislamlarn siyaseti ynlendi-
ren fetvalarna son verilmesi, Av-
rupann ilim, sanat, askerlik, zi-
raat, ticaret ve medeniyet haya-
tnda yaptklar yeniliklerin Os-
manl Devletinde de uygulanma-
s amaland.
Asker Alanda Yenilikler

III. Selim dnemi, Nizam- Cedit hareketinde Avrupa tarznda bir ordunun kurul-
mas ve eski asker kurumlarn modernlefltirilmesi amaland. Eski asker kurumla-
rn modernlefltirilmesi maksadyla nce idari ve asker ifller birbirinden ayrld. As-
kerlikle ilgisi olmayanlar Yenieri Ocandan karld. Ocaklarn kfllalar geniflle-
tilerek askere srekli talim yapma zorunluluu getirildi. Askerlerin cretleri artr-
larak, dirliklerin saray gzdeleri yerine askere verilmesi karar alnd. Yenieri Oca-
nn kaytl mevcudu yarya dflrlerek 30 bine indirildi. Yenierilere Avrupa t-
fekleri ve asker malzemeleri ile her birime bu tfekleri kullanabilen sekiz asker
verildi. Yenileflme hareketinin baflarl olduu topu, humbarac, lamc, top-ara-
bac ocaklarndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere kfllada kalma
zorunluluu getirildi. Yenieri Ocann slah iin alnan tedbirlerden biri de
ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullanlan Yenieri esamilerinin/ulufe (maafl)
alm satmn nleyerek Yenieri olmayanlarn bu esamilere sahip olmasn engel-
lemekti. nk bu esamilerin siviller eline gemesi, Ocan eflitli flahs ve grupla-
rn karlar dorultusunda ynlendirilmesini ve baz suiistimallere uratlmasn
beraberinde getirmiflti. Ancak ounluu zaten savafla gitmeyen, esnaflk yapan,
rahata alflmfl Yenieriler ksa bir zaman sonra talimin gavur ifli olduunu sy-
leyerek yeni usul erevesinde talim dahi yapmay reddettiler.
Eski kurumlarn slah alflmalarndan sonra Avrupa tarzndaki yeni ordu ise Ni-
zam- Cedit adyla 24 fiubat 1793te kuruldu. Bu ordunun baflna Sadaret eski Keth-
das Mustafa Reflit Efendi getirildi. Fransa ve sveten getirtilen subaylarn ynetimin-
deki Nizam- Cedit ordusunun kuruluflunda 1602 er ve 27 subay mevcudu bulunmak-
tayd. Nizam- Cedit ordusuna bal olarak 23 Kasm 1799da farkl kyafetleri olan ye-
ni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802de mevcudu 9263 er ve 27 subaya yksel-
miflti. 1806da ise mevcut iyice artrlarak 22.685 er ve 1590 subaya karld. Bu asker-
lerin yars Anadoluda yars
Fotoraf 1.3
da stanbulda istihdam edil-
Nizam- Cedid Ordusu miflti. Nizam- Cedit ordusu-
talimde. nun masraflarnn karfllan-
LK ADIMLAR: Osmanl mas iin rad- Cedit Defter-
Devletinde asker yenilik darl kurulmufltu. Defter-
alanndaki ilk atlmlar III.
Selimin kurduu Nizam- darla bal olarak bofl kalan
Cedid ordusuyla bafllad. III. dirlikler, iki, ttn, kahve gi-
Selimin amac deiflen
koflullara uygun olarak ileri bi mallara konan vergiler bu
asker teknikle donanmfl, orduya tahsis edildi.
Avrupai tarzda eitim Yeni orduyu ve eski
yapan bir ordu
oluflturmakt. Bunun iin asker kurumlar nitelikli as-
Fransadan uzman istendi. kerlerle glendirmek mak-
Ayrca bu ordunun sadyla 1795te Mhendisha-
harcamalar iin rad-
Cedid adnda bir vergi ne-i Berr-i Hmayun (Kara
getirildi. Ancak bu yeni Mhendishanesi) kuruldu.
ordunun kurulmas birok
tepkiye yol at. Nizam-
Mhendishanede Fransz
Cedid ordusu ve III. Selim. hocalardan faydalanld. Bu-
Kaynak: Tanzimattan
rada Franszca zorunlu dil
Cumhuriyete Trkiye olarak okutuldu. Ayrca M-
Ansiklopedisi, letiflim hendishanenin Ktphane-
Yaynlar, stanbul 1985.
si de ksa zamanda Fransz-
ca kitaplarla zenginlefltirildi.
Bu dnemde donanmann glendirilmesi ve yenilenmesine de byk nem

verildi. Bu amala ilk olarak 1773te infla edilmifl olan Mhendishane-i Bahr-i H-
mayunun (Deniz Mhendishanesi) slahna baflland. 1792- 1803 yllar arasnda
Kaptan- Derya sfatyla donanmann baflnda bulunan Damat Kk Hseyin Pa-
fla, terfi ve tayin ifllerini dzene sokarak yolsuzluklar engellemeye alflt. Donan-
maya asker salanmas amacyla Bat Anadolu Blgesinde yaflayanlara zorunlu
hizmet getirildi. Tersane geniflletilirken Bahriye iin bir salk teflkilat kuruldu. Bu-
laflc hastalklar iin karantina uygulamasna da ilk kez bu dnemde geildi.
dari Alanda Yenilikler

III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle iliflkiler bu devletlerin stanbuldaki
elileri araclyla srdrlmekteydi. Osmanl Devletinin Avrupa merkezlerinde
daimi ikamet elileri bulunmuyordu. Devlet adamlar arasnda yabanc dil bilen
ok azd. Devletin yabanc devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal lkeler-
SIRA SZDE SIRA SZDE
le iliflki kurmak ve gvenilir bilgiler almak iin daimi eliliklerin almas gereki-
yordu. Bu amala nemli merkezlerden bafllamak zere 1792de Londrada 1797de
Paris, Viyana ve Berlinde daimi elilikler ald. Bu elilikler pek
D fi ok
N E L Osmanl
M ay- D fi N E L M
dnn yetiflmesine, yabanc dil renimlerine, Avrupa lkelerindeki fikir akmlarn
tanmalarna hizmet etti. Bylece Batdan haberdar ve Batya ynelik kk bir
S O R U S O R U
aznlk oluflmaya bafllad.
Osmanl Devletinin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elileri bulunmuyordu.

DKKAT Devlet DKKAT
adamlar arasnda yabanc dil bilen ok azd. Devletin yabanc devlet merkezlerinde tem-
sil edilmesi, Avrupal lkelerle iliflki kurmak ve gvenilir bilgiler almak
SIRA iin daimi elilik-
N N
SZDE SIRA SZDE
lerin almas gerekiyordu. Bu amala nemli merkezlerden bafllamak zere 1792de Lon-
drada 1797de Paris, Viyana ve Berlinde daimi elilikler ald. Bu elilikler pek ok Os-
manl aydnn yetiflmesine, yabanc dil renimlerine, Avrupa lkelerindeki fikir akmlar-
n tanmalarna hizmet etti.
K biimde
Anadolunun pek ok yerinde kan isyanlar ile devletin etkili T A P ilgilene- K T A P
memesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanclarn (m-
tegallibe) bir sredir gittike glenmifllerdi. Bundan dolay III. Selim dneminde
merkez otorite etkisini ve gcn byk oranda kaybetmiflti. T E Ayan
L E V Z Yve
O Nmtegalli- TELEVZYON
benin glenmesinde, dar boaza giren Hazineyi iyilefltirmek iin baz tmarlarn
iltizama verilmesi etkili olmufltu. Saray bu yolla Hazineye para girifli salarken
ayanlarn nfuzlarnn artmasn ve tm Anadoluya yaylmalarn engelleyememifl-
NTERNET NTERNET
ti. te yandan art arda alnan yenilgiler de Sarayn itibar kaybetmesine yol amfl-
t. III. Selim, eyalet idari teflkilatn yeniden dzenlemek yoluyla yerel otorite yeri-
ne merkez otoriteyi glendirdi. Eyaletlere tecrbeli ve gvenilir idareciler atad.
MAKALE MAKALE
Bylece kadlarn grevlerini yapmalar saland ve rflvet almalar byk oranda
engellendi. Tmar ve zeamet de yeniden dzenlenerek buradan Hazineye gelir
salad.
Ticari ve ktisadi Alanda Yenilikler

III. Selime sunulan layihalarda lkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat
ekiliyordu. thalatn ihracatn nne gememesi, memleketin madenlerinin ifllen-
mesi, ihtiya olmayan lks tketim eflyalarnn ithalatnn yasaklanmas, sikkelerin
deerinin dflrlmemesi ve halkn israftan kanmas layihalarda ne karlan
belli bafll ticari ve iktisadi nlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayatn slah iin nce-
likle gedik (tekel, imtiyaz) usuln kaldrd. Tccar ve esnaf gediklerinin kaldrl-
masyla serbest hle getirilen ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Bylece Osman-
l sanayi ve ticareti Avrupada olduu gibi serbest rekabet ortamna kavufluyordu.
Osmanl-Fransz Savafl
Napolyonun nderliinde Fransz ordusu 1798 ylnda Msra saldrarak Osman-
lnn nemli bir vilayeti olan Msr ele geirmiflti. Osmanl ordusunun almfl oldu-
u yenilgiler Fransaya yalnz baflna karfl koyamayacan gsterdiinden Osman-
l devleti ittifak arayflna girdi. Bu maksatla Fransaya karfl 3 Ocak 1799da Ruslar-
la, 5 Ocak 1799da ngiltere ile ittifak antlaflmalar imzaland. Bylece yllarca kar-
fl karflya gelmifl olan Osmanl ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savafl vere-
cekti. ngiltere ve Rusya, Fransa ile yaplan 30 Austos 1801 tarihli antlaflma ile Na-
polyon kuvvetlerini Msrdan kard. Osmanllar Msrda Franszlardan kurtul-
mufltu ancak bu kez de yaplan ittifakn karfll olarak ngiltere ve Rusyann ar
istekleriyle yz yze kalmflt. ngiltere, Franszlar blgeden karmak bahanesiy-
le girdii Msra yerleflmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar ve Mo-
radaki Hristiyan ahaliyi Osmanl aleyhine kflkrtarak buralar ele geirme hesapla-
r yapyordu; dier yandan da Boazlardan kalc olarak geifl hakk almann pe-
flindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl devlet adamlar areyi yeniden Avrupada
pek ok baflar kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802de Fransa ile
Paris Antlaflmasn imzalamfltr.
Osmanl-Rus-ngiliz Savafl
Fransa ile yeniden yakn iliflkiler kuran Osmanllar, ngilizlerin Msr zerindeki he-
saplarn bofla karmak maksadyla blgedeki otorite boflluunu doldurmak iin
Temmuz 1805te Mehmet Ali Paflay Msra vali olarak atad. Bu arada ittifakn so-
na ermesi nedeniyle Boazlarn Rus savafl gemilerine kapanmas iki devlet arasn-
da gerginlik kmasna yol amflt. Osmanlnn Boazlar Rusyaya kapatmas,
Rusya ile ittifak hlinde olan ngilterenin de Osmanlya karfl tutum almasna ne-
den oldu. ngiltere ayrca Osmanl-Fransz yaknlaflmasndan son derece rahatsz
olarak Osmanl Devleti zerindeki Fransz nfuzuna son verilmesini istiyordu. III.
Selim bu iki devletin isteklerini baflta kabul ettiyse de Napolyonun Prusyada za-
fer kazanmas zerine kararndan dnd. Bu geliflme zerine Rusya ngilterenin
desteiyle Ekim 1806da Memleketeyni (Hotin ve Bender kaleleri) iflgal etti. Bu-
nun zerine Osmanl Devleti her iki devlete karfl savafl at. ngiliz donanmas 20
fiubat 1807de Boazdan geerek stanbul kylarna kadar geldi. Ancak 1 Martta
geri dnmek zorunda kald. ngilizler skenderiyede de Mehmet Ali Pafla tarafn-
dan yenilgiye uratlarak 1807 Eyllnde blgeden ekilmeye bafllad.
Kabak Mustafa syan ve III. Selim Devrinin Sonu

III. Selimin Nizam- Cedit hareketi eski dzenden flahsi karlar olan kifli ve grup-
lar tarafndan tepkiyle karfllanmflt. Dnyann en kuvvetli asker saylan Osmanl-
larn Avrupallardan asker usul renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi elefltiri-
lerin odana yerlefltirilmiflti.
Mevcut dzenden faydalananlar arasnda subaylar, stanbulun orta ve yksek
tabakas ile merkez hkmete kafa tutmaya bafllamfl olan yerel iktidarlar (ayan,
voyvoda, mtegallibe vb.), yksek memurlar ve baz din adamlar bulunuyordu.
Hisse senedi durumuna gelmifl olan Yenieri ulufelerini satn alan baz devlet rica-
li, din adam, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz stanbullular iin Yenieri Oca-
ayn zamanda bir gelir kaps durumuna gelmiflti. Asker ocaklarnn yeni bir d-
zene tabi tutulmas ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalmfllard. te yandan
Nizam- Cedit ordusunun ihtiyalarnn byk oranda Avrupadan temin edilmesi
de asker malzeme satan esnafn gelirini azaltmflt. Merkez otoritenin zayflama-
syla glerine g katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni dzenin gelmesiyle Ana-
doludaki iktidar blgelerini byk oranda kaybedeceklerdi. Yeni dzenden kar-
lar olumsuz ynde etkilenen bu flahs ve gruplarn desteiyle Nizam- Cedit hare-
ketine karfl olanlar, Karadeniz Boaz kalelerinde topu olan Kastamonulu Kabak-
Mustafa nderliinde Mays 1807de isyan ederek stanbula doru yrmeye
baflladlar. Kabak Mustafa stanbula vardnda stanbul halkndan da byk
destek grd. syanclar 28 Maysta III. Selimden Nizam- Cedit ordusunun kald-
rlmasn ve 11 kiflinin idamn istedi. Ertesi gn III. Selim tahtan indirildi ve yerine
IV. Mustafa geirildi. 1808de de Nizam- Cedit ordusu lavedildi.
Devletin yenileflmesi iin her alanda dzenlemeler yapan III. SelimSIRA

isyanclar
SZDE bastrmak SIRA SZDE
iin saylar 20.000i geen modern nizam- cedit birliklerini neden kullanmamfl olabilir? 2
Tartflnz
II. MAHMUT DNEM GELfiMELER VE YENLKLER

(1808-1839) S O R U S O R U
IV. Mustafann (1807-1808) ksa sal-
Resim 1.2
tanat dneminde III. Selimin bafllat-
DKKAT DKKAT
mfl olduu yenilikler durdurularak Alemdar Mustafa
ok sayda Nizam- Cedit yanls da Pafla
N N
ldrld. IV. Mustafa Yenieri Oca- SIRA SZDE SIRA SZDE
Kaynak: Yaflamlar
ile 31 Mays 1807de bir anlaflma ve Yaptlaryla
yapt. Bu anlaflmaya gre Kabak Osmanllar
Ansiklopedisi II,
syanndan Yenieri Oca sorumlu Yap Kredi Sanat
tutulmayacak ve buna karfllk Ocak Yaynclk, stanbul
da devlet ifllerine karflmayacakt. Bu 1999.
K T A P K T A P
srada ldrlmekten kurtulmay ba-
flarmfl olan yenilikiler Rusuk Aya-
n Alemdar Mustafa Paflann etrafn- TELEVZYON TELEVZYON
da toplanmflt. Yenilikiler, Rusuk
Ayan Alemdar Mustafa Pafla nder-
liinde 10 bin mevcutla stanbul ze-
rine yrd. Alemdar Mustafa Pa- NTERNET NTERNET
flann Saraya saldrd srada IV.
Mustafa hal edilmesini nlemek
amacyla III. Selimi ldrtmflt. MAKALE MAKALE
Yenilikilerin Saraya karfl elde etti-
i baflar neticesinde II. Mahmut tah-
ta karld ve Alemdar Mustafa Pafla
da sadrazam oldu.
Sened-i ttifak (7 Ekim 1808)

II. Mahmut tahta geer gemez ilk olarak merkez otoritenin salanmasna ynelik
icraatlara arlk verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Paflann ynlendirmesiyle
merkez iktidar zayflatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol altna alnmak istendi.
Bu maksatla 29 Eyll 1808de ayanlar ile Yenieri Ocann dzenlenmesi, ayan-

larn hak ve imtiyazlar ile devlete karfl sorumluluk ve vazifeleri ve buna karfllk
devletin ayanlara karfl tutumu konufluldu. Varlan mutabakat neticesinde 7 Ekim
1808de ayanlar ile Saray arasnda Sened-i ttifak belgesi imzaland. Bu senetle
ayanlar Padiflaha sadakatlerini ilan ederken Padiflah da ayanlar koruma sz ver-
mekteydi. Ayrca ayanlar vergileri Sarayn istei dorultusunda toplayacaklar ve
kendi blgelerinin dflna el uzatmayacaklar hakknda da teminat vermekteydi.
Ayanlarn merkeze ballklarnn karfll olarak Sadrazam, keyfi davranfllarda
bulunmayacan, ayanlarn etki ve ynetim alanlarna karflmayacan ilan edi-
yordu. Bu ittifakla ayanlarn mallarnn babadan ola gemesi usulnn Saray ta-
rafndan kabul edildii de imza altna alnyordu. Merkez otoriteyi glendirmek
maksadyla yerel iktidarlarla imzalanmfl olan bu senet halkn genelinin karlarn
ilgilendiren maddeler de iermekteydi. Sened-i ttifakta vergilerin haksz ve ezici
olmamas, reayaya zulmn yasaklanmas, bir su ifllenmesi durumunda soruflturma
yaplmadan ceza verilmemesi gibi kifli haklarn korumaya ynelik hkmler bu-
lunmaktayd. Ne var ki Sened-i ttifak uzun mrl olamamfl, uygulanma frsat
dahi bulamadan imzalanmasndan befl hafta sonra Alemdar Mustafa Paflann ld-
rlmesiyle tamamen unutulmufltur.
SIRA SZDE OsmanlSIRA
devletSZDE adamlarnn devletin eski gcne ulaflmas iin ayanlarla merkez
otorite arasndaki iktidar iliflkilerini dzenlenmeye alflt bu belge, ayn zaman-
D fi N E L M
da, Osmanl Devletindeki anayasallaflma srecini bafllatan ilk belgelerden biri ola-
D fi N E L M
rak kabul edilmektedir. Tartflmasz olan bir baflka gerek de fludur ki her ne ka-
dar uygulanma imkn bulamamfl ve kt zerinde kalmfl olsa da Osmanl tari-
S O R U S O otorite
R U
hinde merkez ilk kez bu belgeyle snrlandrlmfltr.
DKKAT Osmanl devlet D Kadamlarnn

KAT devletin eski gcne ulaflmas iin ayanlarla merkez otorite
arasndaki iktidar iliflkilerini dzenlenmeye alflt bu belge, ayn zamanda, Osmanl
Devletindeki anayasallaflma srecini bafllatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmek-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
tedir. Tartflmasz olan bir baflka gerek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkn bula-
mamfl ve kt zerinde kalmfl olsa da Osmanl tarihinde merkez otorite ilk kez bu bel-
AMALARIMIZ geyle snrlandrlmfltr.
AMALARIMIZ
ngiltere ve Rusya ile liflkiler: Bu dnemde Avrupada yaflanan olaylar netice-

K T A P sinde ngiltere,
K T Napolyon
A P ordular karflsnda yalnz kalmfl ve yeni ittifak arayfllar
iine girmiflti. ngiltere 1807den beri savafl hlinde bulunduu Osmanl ile barfla y-
neldi ve iki devlet arasnda 5 Ocak 1809da Kala-y Sultaniye Antlaflmas imzaland.
TELEVZYON Bu antlaflma
T E L Eile
V Zngilizler
YON daha nce itiraz ettikleri Boazlarn Ruslara kapatlmas
hkmn de kabul ediyordu. 1806dan beri sren Osmanl-Rus savafl ise Osmanl
ordularnn yenilgisiyle sonulanmflt. ki devlet arasnda 28 Mays 1812de imzala-
nan Bkrefl Antlaflmas ile Prut Nehri-Tuna az Osmanl-Rus snr olarak kabul edi-
NTERNET NTERNET
lirken Osmanl Devleti Srplara imtiyaz verilmesini de kabul etmek zorunda kald.
Srp ve Rum syanlar: Balkanlarda ilk milliyeti isyan Srbistanda kmflt.
Osmanl-Rus savafl srerken Ruslar Srp isyanlarn teflvik etmifltir. Osmanl Devle-
MAKALE MAKALE
ti Ekim 1813te Srp isyanlarn kontrol altna almay baflard. Ancak Rusyann des-
teiyle 1815 Temmuzunda yeniden bafllayan isyanlar neticesinde Osmanl Devle-
ti 1816da Srplara zerk bir prenslik stats vermek zorunda kald. Srplara veri-
len stat, Ruslarla 7 Ekim 1826da imzalanan Akkerman ve 14 Austos 1829da im-
zalanan Edirne Antlaflmalarnda tasdik edildi. Eyll 1830da ise zerk Srbistann
kurulmufl olduu ilan edildi.
Ruslar yalnzca Srplar deil Rumlarn da Osmanl Devletine karfl isyanlarn

kflkrtp destekledi. fiubat 1821de Rus arnn Rum asll yeeni psilanti tarafn-
dan ilk isyan hareketi Eflakta bafllatld. kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart
1821de Morada patlak verdi. Mora syan ksa zamanda yaylarak Nisan aynda or-
ta ve gney Yunanistana kadar geniflledi. Osmanl Devletinin Mora syann bas-
trmakta gsterdii baflarszlk zerine Avrupa devletleri harekete geerek Osman-
l aleyhine propaganda faaliyeti yrtmeye bafllad. Osmanllar isyan bastrabil-
mek iin Msr Valisi Mehmet Ali Pafladan yardm istemek zorunda kald. Mehmet
Ali Pafla kuvvetleri Morada byk baflar elde ettiler. Ancak isyan bastrlmak ze-
re iken Ruslarn savafl tehdidinde bulunmalar zerine Osmanllar 7 Ekim 1826da
Akkerman Antlaflmasn imzalamak zorunda kald. Bu srada ngiltere ve Rusya
Yunanllara bamszlklarn kazandrmak zere 1827 Nisannda bir protokol im-
zalamfl, Fransa ise Temmuz aynda bu protokole ifltirak etmiflti. Bu devletin Os-
manl aleyhine imzalamfl olduklar protokol Osmanl Devleti i ifllerine mdaha-
le olarak deerlendirip protesto etti. Bunun zerine mttefik donanmalar 20 Ka-
sm 1827de Navarin Limannda bulunan Osmanl donanmasna baskn yaparak
donanmay yakt. Avrupal devletlerin basks neticesinde 14 Eyll 1829da imzala-
nan Edirne Antlaflmas ile Osmanl Devleti Yunanllarn bamszln kabul etmek
zorunda kald. Sz konusu asker baflarszlklarda Haziran 1826da kaldrlan Ye-
nieri Oca dolaysyla ortaya kan asker zaafn etkisi aktr.
Msrdaki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla syan

Kavalal Mehmet Ali Pafla, Padiflaha bal olarak yrtt Msr idaresinde za-
manla neredeyse bamsz bir iktidar oda hline geldi. 1811de Klemen beyle-
rini ortadan kaldrarak tm Msra hakim oldu. 1818de Vahhabi syann bastra-
rak Basra Krfezini ele geirdi. 1820de Msrn yan sra Arabistan ve Sudana da
hakim bir g durumundayd.
Mehmet Ali Paflann ksa bir zaman iinde asker alanda gstermifl olduu bu
baflar Msrda bafllatmfl olduu yenilik hareketiyle dorudan iliflkiliydi. Nizam-
Ceditten etkilenerek Nizamiye adn verdii, Avrupa tarznda bir ordu kurmufltu.
Nizamiyede Napolyon ordusundan ayrlma, iflsiz kalmfl subaylardan yararland.
Bu ordunun ihtiyalarn karfllamak maksadyla iktisadi alanda birtakm yenilikler
yapt. ltizam ve vakf arazilerinden ar vergiler yoluyla Hazineye para aktarmaya
bafllad. 10 yl iinde bu yntemle tm Msr topraklarn devlet arazisi hline getir-
di. Pamuk ekimini zendirerek Msr tarmn canlandrmay baflard. Pamuk, hem
nemli bir ihra rn hline geldi; hem de lkede kurulan fabrikalarda ifllenme-
ye bafllanarak Msrda yerli sanayinin oluflturulmasna alflld. Bu yenilikler neti-
cesinde Msrn geliri 1805te 13 bin kese iken 1809da 35 bin keseye ve ksa bir
zaman sonra da 400 bin keseye ykseldi. Msr, stanbula ylda 12 bin kese vergi
gnderecek kadar gl bir ekonomiye ulaflt. Mehmet Ali Pafla bu yeniliklerden
baflka 1829da Vekayi-i Msriyye adyla Msrn ilk resm gazetesini kard ve Av-
rupaya pek ok renci gndererek bir de tp okulu at.
Mehmet Ali Pafla, Msrda yrtt yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi d-
zeltmifl, memleketin gelirlerini byk lde artrmfl, modern ve gl bir ordu
kurarak donanmasn da gelifltirmiflti. Msrn ykseliflte olduu bu tarihlerde ba-
l bulunduu merkez, Osmanl Devleti, yenilik abalarna ramen byk devletler-
le ve i isyanlarla bouflarak zayflyor, kudretini kaybediyordu. Osmanllar Mora
syann bastrmak zere Mehmet Ali Pafladan yardm istemifl ve Mehmet Ali Pa-
flann kuvvetleri burada byk bir baflar kazanmflt. Mora baflarsna karfllk Su-
riyeyi isteyen Mehmet Ali Paflaya sadece Girit verildi. Bu olaylar stanbul ve Msr
arasnda gergin bir dnemin bafllamasna sebep olmufltu. Osmanl ordusunun Rus
seferini 12 bin kiflilik bir kuvvetle takviye edecei szn veren Mehmet Ali Pafla
yalnzca 25 bin kese vermekle yetinince gerginlik trmanmaya bafllad. 20 Ekim
1831de Mehmet Ali Paflann olu brahim Pafla kumandasndaki 35 bin mevcutlu
Msr ordusu Suriyeye doru yola kt.
Hnkr skelesi Antlaflmas: stanbul ile anlaflmaya yanaflmayan Mehmet
Ali Pafla ve brahim Pafla iin Saray, idam ferman kard. Ancak Suriyeyi ele ge-
iren Msr ordusu Anadoluya doru ilerlemeye devam etti. Ktahyaya kadar ula-
flan brahim Pafla, 2 fiubat 1833te kfl Bursada geirmek iin II. Mahmuttan izin
istedi. Ardndan Adanay isteyen brahim Pafla, bu teklifin kabul edilmemesi h-
linde ordusunun stanbula yryecei tehdidinde bulundu. Osmanl devlet adam-
lar, tehlikenin bu kadar yaklaflmfl olmas nedeniyle yardm arayfl iine girdiler.
Fransa Mehmet Ali Paflay destekliyordu; ngiltere ise o sralarda Avrupa siyaseti-
ne ve kendi i meselelerine younlaflmflt. Rusya Osmanlnn yardm isteyebile-
cei tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833te bir Rus filosu Mehmet Ali Pafla
kuvvetlerine karfl koymak zere Beykoza asker kard. Bunun zerine Rus-
yann Osmanl ile yapt ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da glen-
mesini istemeyen ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Paflaya evirdi. Mca-
deleye byk devletlerin de dahil olmas neticesinde 8 Nisan 1833te brahim Pa-
fla ile Ktahyada anlaflmaya varld. Buna gre brahim Paflaya Cidde, fiam, Ha-
lep valilikleri ile Adana muhassll, Mehmet Ali Paflaya ise Msrdan baflka Girit
Valilii veriliyordu.
brahim Pafla ile anlaflma salanmfl olmasna ramen II. Mahmut Msrn yakn
gelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline karfl Rusya ile 8 Temmuz 1833te
sekiz yllk bir ittifak ve yardm anlaflmas olan Hnkr skelesi Antlaflmasn imza-
lad. Bu antlaflmayla Ruslar yeni bir saldr durumunda Osmanlya yardma gele-
ceklerdi. Bunun karfll olarak ise Boazlar Rusyaya alyordu. ngiltere ve Fran-
sann Boazlarn statsndeki bu deifliklii kabul etmeyeceklerini ilan etmesi
yeni bir kriz yaratmflt. Kriz, Rusyann antlaflmayla elde ettii haklar Avusturya ile
paylaflmay kabul etmesiyle sona erdirildi.
Bylece Osmanl Devleti yalnz Rusyann deil dier Avrupa lkelerinin de
mdahalesine ak bir hle geliyordu. II. Mahmut Msr meselesini niha-
i olarak sona erdirebilmek maksadyla ngilterenin de desteini almay zorunlu
grmfl ve bu maksatla 16 Eyll 1838de Osmanl- ngiliz Ticaret Antlaflmasn
(Balta Liman Antlaflmas) imzalamflt. Bu antlaflma ile ngilizlere kapitlasyonlar
dahi aflan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman Antlaflmas ile Osmanl
Devleti kendi tccarlarna bile vermedii imtiyaz ngiliz tccarlarna veriyor, onla-
r i gmrklerden muaf tutuyordu. Belirli rnlerde kurulan devlet tekeli (yed-i
vahit) de bu antlaflmayla tamamen kaldrlyordu. Geri Osmanl devlet adamlar
yed-i vahit usuln kaldrmay Msr ekonomisini geriletmek maksadyla kabul et-
miflti; ancak bir sre sonra bu nlem bizzat Osmanl ekonomisini zarara uratacak-
t. Balta Liman Antlaflmas ile Osmanl lkesi ak bir pazar hline getirilirken dev-
letin Avrupal devletlere iktisadi bamllk sreci de bafllamfl oldu.
SIRA SZDE ngiltereye ve takip

SIRA eden yllarda dier batl lkelere verilen bu ekonomik ayrcalklarn
SZDE
3 Krm Savafl sonrasnda alnan dfl borlar ile devletin yar smrge hline gelmesinde ve
yklmasndaki etkilerini tartflnz
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
II. Mahmut Devri Yenilikleri

III. Selimin yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine asker alandan bafllamfl ve
14 Ekim 1808de Sekban- Cedit Ocan kurmufltu. Ocak ksa zamanda 10 bin ki-
flilik bir kuvvete ulaflrken II. Mahmut donanma ve dier ocaklarn slah iin de
pek ok tedbir ald. Yenierilerin talimlerden kamamas iin stanbul esnafna da-
hi talim zorunluluu getirildi. Ancak Yenieriler yeniden ayaklanarak Alemdar
Mustafa Paflay ldrdler ve II. Mahmut bu olay zerine Sekban- Cedit Ocan
datmak zorunda kald. Asker yetersizlik ve baflarszlklarna ek olarak her frsat-
ta Saraya karfl ayaklanma tertibi iinde bulunan Yenierilerin uzun zamandr s-
ren slah abalarna direniflle karfllk vermeleri, Ocakn kaldrlmasn artk zorun-
lu hle getirmiflti. 15 Haziran 1826da Yenieriler son kez isyan ettiler; iki gn son-
ra 17 Haziran 1826da kkl ancak uzun zamandr devlete zarar veren bu asker
kurum nihayet ortadan kaldrld. Yenieri Ocann kaldrlmas olay Vaka-i Hay-
riye olarak adlandrld. Ocakn kaldrlmasndan sonra Avrupa lsnde dzen-
lenmifl, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu.
Fotoraf 1.4
Asakir-Mansure
birlikleri talimde.
Kaynak:
Tanzimattan
Cumhuriyete
Trkiye
Ansiklopedisi,
letiflim Yaynlar,
stanbul 1985.
dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek ok yenilik
yapld. Vergi sisteminde yeni dzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze
aktarlmas saland. 1834te Evkaf Vekleti kurularak vakf gelirleri merkeze akta-
rld ve tm devlet gelirlerinin yzde 70i modern ordunun ihtiyalar iin tahsis
edildi. Bu dnemde idari alanda yaplan yeniliklerle modern bir devlet teflkilat ve
brokrasisinin kurulmas yolunda nemli admlar atld. Avrupa tarznda dzenle-
nen yeni devlet teflkilatnda eski messeseler kaldrlarak yeni messeseler olufltu-
ruldu. 30 Mart 1838de alnan kararla sadrazamlk kurumu Baflveklet adn ald. Ad-
li iflleri yrtmek zere Meclis-i Ahkm- Adliye, idari iflleri yrtmek zere Dar-
fira-y Bb- li ve asker iflleri yrtmek zere Dr- fira-y Asker kuruldu.
1838de ziraat, ticaret, sanayi ve bayndrlk ifllerini yrtmek zere de yeni meclis-
ler kuruldu.
Eitim ve sosyal alanda: II. Mahmut asker ihtiyalar dorultusunda eitim ala-
nnda da pek ok yenilik yapt. 1826da ilk kez drt renci eitim grmek iin Av-
rupaya gnderildi. Ksa bir zaman sonra Avrupaya gnderilen renci says 300e
karld. 1827 ylnda alan tp okuluyla ordu iin hekim ve cerrah yetifltirilmesi
saland. Avrupal eserlerin Trkeye tercmesi faaliyetleri bu dnemde de devam
etti. 1831de Muzika-i Hmyn ve 1834te Mekteb-i Ulm- Harbiye adyla Fransz
modelinde iki yeni okul ald. Bundan baflka ilk ve orta seviyede devlet memuru
yetifltirmek amacyla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum- Edebi ald. stan-
bul ile snrl olmak kaydyla bu dnem ilkretim zorunlu hle getirildi.
II. Mahmutun yenilikleri sosyal alanda da kendini gstermiflti. 1815te Saray
Topkapdan Dolmabaheye taflnarak eski saray usullerinde pek ok deifliklik
yapld. Artk Avrupal gibi pantolon giymeye bafllayan Osmanl Sultan, Avrupal
tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt iinde inceleme gezilerine kmaya
SIRA SZDE SIRA SZDE
bafllad. 1828te askere, 3 Mart 1829da karlan kyafet nizamnamesiyle ulema d-
flndaki tm sivillere fes giyme zorunluluu getirildi. Bu nedenle 1830da Tunustan
D fi N E L M getirtilen ustalara
D fi N E L Eypte
M Feshane kurduruldu. lk Trke Osmanl gazetesi olan
Takvim-i Vekayi 1 Kasm 1831de haftalk olarak yayn hayatna bafllad. lk nfus
saym, ilk karantina ve posta teflkilatnn kurulmas gibi yenilikler de II. Mahmut
S O R U S O R U
dneminde gereklefltirildi.
DKKAT lk Trke Osmanl

D K K A Tgazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kasm 1831de haftalk olarak yayn
hayatna bafllad. lk nfus saym, ilk karantina ve posta teflkilatnn kurulmas gibi yeni-
likler de II. SIRA
Mahmut dneminde gereklefltirildi.
N N
SIRA SZDE SZDE
SIRA SZDE 1828de askere

SIRA1829da
SZDE sivillere getirilen Fes giyme zorunluluu toplum tepkisi bakmn-
AMALARIMIZ 4 dan nklapAMALARIMIZ
tarihimizdeki hangi olay arfltryor, tartflnz
D fi N E L M
OsmanlD yenileflme
fi N E L M
hareketi tarihinde, en byk baflarlar II. Mahmut dnemin-
K T A P K T A P
de elde edilmifltir. Ancak buna ramen II. Mahmut devrinde Osmanl Devleti b-
S O R U yk oranda toprak
S O R U kaybetmifltir. Bu dnemde -zorunlu da olsa- Osmanl Devletini
siyasi ve iktisadi alanda byk zaafa uratan antlaflmalar imzalanmfltr. Hnkr s-
TELEVZYON T E L E V Z Y ile
kelesi Antlaflmas O N Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl memleketine siyasi
DKKAT DKKAT
mdahalesine izin verilirken Balta Liman Antlaflmas ile ngiltereye iktisadi ba-
mllk sreci bafllayarak Osmanl ekonomisine ar bir darbe indirilmifltir. is-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
NTERNET
yanlar ve dfl tehditler ortasnda Yenieri Ocann kaldrlmas Devleti ayrca u-
NTERNET
rafltran ve orduyu zaafa uratan bir tedbir olarak grlmfltr. Islah edilemeyen,
AMALARIMIZ
yenilenemeyen,
AMALARIMIZ
idari ve mali problemlere sebep olan bir asker snf, asker tedbir-
MAKALE
leri ile ortadanMAKALE
kaldrlmak zorunda kalnmfltr.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
MAKALE MAKALE
zet
Osmanl Devletinin klasik dnemi genel anlamda Ka- ve sonularn analiz eden bu raporlarn dorultusunda
nuni dnemi ile bitirilse de yzyln sonuna kadar fetih- yeni bir ordu kurulmasna giriflilmifltir. Bununla ayn
ler devam edebilmifltir. 1571de Kbrsn fethi tamam- zamanda Avrupa lkelerinde ikamet elilikleri ald
lanmfl, 1574te Tunus alnmfltr. Douda ran ile snr- gibi eyaletlerde devlet otoritesinin salanmasna yne-
lar 1639da Kasr fiirin anlaflmasyla netlefltirilmifltir. lik dzenlemeler gndeme gelmifltir. Madenlerin ifllen-
1656da Limni ve Bozcaada alnmfl, 1669da Girit fethe- meden ihracnn yasaklanmas, lks tketimden kanl-
dilerek deniz sahasnda da baflarlarn devam ettii g- mas, illerdeki valiler ve dier brokratlarn grev sre-
rlmfltr. 1663te Uyvar fethedilerek batda bugnk lerinin belirlenmesi, rflvet ve adam kayrmann nlen-
Slovakya snrna ulafllabilmifltir. Ancak bu baflarlarn mesi, toprak sisteminin slah edilmesi gibi temel sorun-
Kprl Mehmet Pafla, Kprl Fazl Ahmet Pafla gibi lara areler retilmeye alflld.
kuvvetli devlet adamlarnn ynetiminde gereklefltiril- Her iki padiflah dneminde devletin asker ve idari za-
diine dikkat edilmelidir. Bu baflarlara karfln ordunun aflarnn nlenmesine ynelik abalar ortaktr. Orduda
vurucu g olma zelliini nemli lde kaybettii yenileflme hareketlerinde yeni birimler kurulmufl, haya-
grlmektedir. Bu seferlerin uzun srmesine paralel tiyetini devam ettirebilmesi iin hazine oluflturulmufltur.
olarak devlet hazinesinin de kaynaklarn da son dere- III. Selim dnemindeki Nizam- Cedit ordusuna paralel
ce zayflatmfl olduunun alt izilmelidir. olarak II. Mahmud Sekban- Ceditleri oluflturmufltur.
XVI. yzyln sonlarndaki Haova Savaflnda yenieri- Toprak sisteminin slah kadar bilim ve kltr sahasn-
lerin savafl sahasn terk etmelerinin floku ile olaya ba- da da dnyadaki geliflmeleri takip etme ihtiyac hisse-
karak mevcut nizama eki dzen vermek ihtiyacn dil- dilerek tercme hareketlerine giriflilmifltir. Avrupaya
lendirmeye bafllayan Osmanl aydnlar durumu yozlafl- renci ve brokratlar gndererek iki ynl bir fayda
ma ve bozulma olarak teflhis etmifllerdir. devlet idare- elde edilmeye alfllmfltr. Mevcut beklentileri karflla-
sinde kkl uygulamalarn terk edilmesinin yan sra yamayan yaplar rahatsz etmeden yeni birimler olufl-
asker teknolojide geri kalmflla dikkat ekilmifltir. Or- turarak eskiyi bunlarla dnfltrmek beklentisi ise ma-
du mensuplarnn dorudan yararland toprak siste- alesef her iki deneyimde de eski messeselerin isyan
minin bozulmas, brokratlarn gnlk karlarn g- sonrasnda yarm kalmfltr. II. Mahmut dneminde
zetmeleri, rflvetin artmas, ifllerde kaliteyi gzetmekten merkez idare teflkilatnda gereklefltirilen reformlar et-
vazgeilmesinin yan sra temel eitim kurumlar olan kili ve uzun mrl olacaktr. devletin farkl sahalarda-
medreselerdeki bozulma gibi temel aksaklklara dikkat ki ifllerini grmek iin meclisler almas, Avrupaya
ekmifllerdir. Gerekten de asrn baflnda bat dnyasn- daha ok sayda renci gnderilmesi,klk kyafette
da grlmeye bafllayan corafi keflifler ve bunlarn ilgi- dzenlemeler yaplmas gibi ileri hamlelerin ise ancak
li lkelere mali getirisi, bilim ve sanat alanndaki kkl Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra yaplabildii
anlayfl deiflikliklerine mukabil Osmanl Devletinin unutulmamaldr.
bilhassa Fatih dneminden sonra iine girdii elde edi- Fransz ihtilalinin sonularndan olan milliyetilik fikri-
len baflarlar, klan zirveyi muhafaza etmek dfln- nin ok dil, din ve uluslu Osmanl Devletindeki etkileri
cesinden kaynaklanan duraanlk bir asrlk sre so- XIX. asrn geliflmelerini anlamak asndan nemlidir.
nunda lkenin ekonomik, idari ve asker buhran iine Kk Kaynarca Anlaflmas ile resm hviyet kazanan
dflmesine yol amfltr. din kardefllii vesilesiyle dfl mdahalelere bu aflamada
Bu dnemde giriflilen slahat abalarna mukabil devlet milliyet ba da katlmfltr. ngiltere, Fransa ve Rusya
ynetiminin topyekn bir deiflime inanarak sonuna baflta olmak zere fiark meselesinde kar salamak is-
kadar gitme noktasna gelmediklerinin alt izilmelidir. teyen her devlet bu hususlar tahrik etmekten geri dur-
Lale iei ve soan etrafnda flekillenen zevk sefa mamfltr. Rusyann destekledii Srplar 1813te girifltik-
tartflmalarna mukabil bu dnemde Avrupa devletleri- leri isyanlar sonucu 1830da zerk hle gelmifllerdir. Rus-
nin stnlnn nedenlerini arafltrmak ihtiyacn his- larn yan sra ngilizlerin ve Franszlarn da destekledii
setmifllerdir. Kltr, sanat, sanayi, tarm ve ordu konu- Yunanlar ise 1820-1830 dneminde ayr bir devlet ola-
sunda incelemeler yaparak Osmanl bnyesinde uygu- rak ortaya kmay baflarmfllardr. Bu ayrlklar Osmanl
lanabilecek almlarn pefline dfllmfltr. Dokuma Devletini siyaseten ve mali adan zayflatlrken Rusya
sanayinde Avrupaya bamll azaltmak iin yeni ima- Akdenize kolayca almak, ngiltere ise hkimiyetini
lathaneler ald gibi yerli mallarnn kullanm teflvik devam ettirerek Hindistan smrgesinin ulaflm emniye-
edilmifltir. Bilim ve kltr alannda tercme heyetleri tini salamak hedefini takip ediyordu. 1868de Sveyfl
kurularak yabanc eserlerin tercmeleri baslmfl, Sara- Kanalnn almas ngiltere iin Osmanl Devletinin ha-
yn matbaa ve tercme olayna destei arttrlmfltr. yati nemini ortadan kaldrmfltr. Bir flekilde Osmanl
Nizam- Cedit dnemi uygulamalar da Padiflah III. Se- Devletinin Rusya veya bir baflka devletin kontrol alt-
limin problemli konularda devletin nemli brokratla- na girmemesine alflan ngiltere 1877-1878 Savaflndan
rndan ald inceleme raporlar erevesinde flekillen- itibaren devletin yklmasna ynelik politikalar doru-
mifltir. dari, mali, asker ve sosyal problemlerin sebep dan gelifltirmek ve uygulamak noktasna gelmifltir.
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Devletinin 16. yzyln sonundaki durumu- 6. III. Selim Dneminde kurulan ordunun ad hangisidir?
nu afladakilerden hangisi karfllar? a. Tmarl Sipahi
a. Zirve b. Kapkulu Ocaklar
b. Buhran c. Nizam- Cedid
c. Duraklama d. Yenieri Oca
d. Baflarl e. Sekban- Cedid
e. Gerileme
7. Osmanl Devletinin daimi elilikleri hangi padiflah
2. Kbrsn Osmanl Devletince fethi hangi padiflah d- zamannda kuruldu?
neminde gerekleflmifltir? a. III. Selim
a. IV. Murat b. II. Mahmut
b. IV Mehmet c. II. Ahmet
c. III. Murat d. Abdlmecid
d. II. Ahmet e. I. Abdlhamid
e. II. Selim
8. Balkanlarda Osmanl Devletine karfl ilk milliyeti is-
3. Osmanl Devleti en parlak zamann hangi padiflah yan hangi ulus yapmfltr?
dneminde yaflamfltr? a. Yunanllar
a. Yavuz Sultan Selim b. Bulgarlar
b. II. Beyazt c. Rumlar
c. III. Murat d. Srplar
d. Orhan Gazi e. Macarlar
e. Kanuni Sultan Sleyman
9. ngiltereye byk ayrcalklar tanyan Osmanl-ngi-
4. Lale Devri hangi yllar arasndadr? liz ticaret antlaflmas hangi tarihte imzalanmfltr?
a. 1730-1756 a. 1939
b. 1718-1730 b. 1827
c. 1766-1774 c. 1731
d. 1708-1721 d. 1536
e. 1830-1856 e. 1838
5. Osmanl Devletinde ilk Mslman matbaasn kim 10. Afladakilerden hangisi II. Mahmut Dneminde a-
kurmufltur? lan okullardan deildir?
a. Agah Efendi a. Mekteb-i Ulum- Edebi
b. Damat brahim Pafla b. Mekteb-i Maarif-i Adliye
c. brahim Mteferrika c. Mhendishane-i Bahri Hmayun
d. fiinasi d. Mekteb-i Ulum- Harbiye
e. Abdullah Efendi e. Tbbiye
Okuma Paras
OSMANLI MPARATORLUUNUN GERLEMES yaptlar. 1578 ve 1590 arasnda ran savafllarnda Osman-
Kanuni Sultan Sleyman, btn dnyay kapsayan g- llar, Kafkaslardan Nihavende dek rann btn bat eya-
cn, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaztta flyle di- letlerini ilhak ettiler. 1588de Osmanllarn Orta Asyal
le getirmifltir: mttefiki zbek Han Abdullah Horasan istila etti. Bu
Ben, Tanrnn kulu, bu dnyann sultanym. Tan- savafl srasnda Bat randa ordugahn Derbendde ku-
rnn inayetiyle mmet-i Muhammedin baflndaym. ran Osmanl komutan Osman Pafla, kuzey stepleri yo-
Adna Mekke ve Medinede hutbe okunan Sleymanm luyla Krmdan asker yardm almfl, Hazar Denizinde de
ben. ben Badatta flah, Bizans diyarlarnda kayser, bir deniz gc oluflturma girifliminde bulunmufltur. Fakat
Msrda sultanm. donanmalarn Akdeniz, Marip ve rana Krmdan gnderilen takviyelere Ruslarn Kuzey
Hinde yollayan sultanm. Macar taht ve tacn alan ve Kafkaslarda saldrs ve Rus-ran diplomatik iliflkilerinin
onlar bir kuluna bafllayan sultan benim. Voyvoda yinelenmesi Osmanllar endiflelendirmifltir.
Petru baflkaldrd, ancak atmn ayaklar onu toz eyle- Osmanllar, Habsburglarn elinde kalan kk bir Ma-
di; Bodan da fethettim. car topran hep sultana ait olarak grmfllerdi; 1590
Ancak Sleymann son yllarnda uluslararas koflullar Os- ran barflndan sonra bu sorunu zmeye karar verdi-
manllar iin elveriflsiz hle geldi ve Sleymann dnya ler. Snr olaylar iki imparatorluu 1593de savafla s-
hakimiyeti giriflimi belirleyici ilk baflarszlklarla tanflt. rkledi. fiaflrtc olaylarla dolu ve uzun sren bu savafl,
1559da Cateau-Cambresis Barfl, Avrupaya spanyol dnya koflullarnn ne denli Osmanllara karfl geliflmifl
stnln getirmifl, Fransa i savafla girmifl olduun- olduunu gsterdi. Papa, Avusturyallar iin douda
dan bu krallk Avrupa politikasnda Osmanllarn bafll- gl mttefikler buldu. Bodan, Eflak ve haragzar
ca mttefiki olmaktan kmflt. 1565de Malta baflarsz- Erdel Voyvodas Osmanllara karfl isyan ederek Avus-
l ve 1566da Sleymann son Macaristan seferi, Os- turya yannda savafltlar. te yandan kara ve denizden
manllarn Orta Avrupa ve Akdenizde ilerlemelerinde genifl bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar da saldr-
bir duraklamann bafllangcn simgeler. yordu. Osmanllar byk aba gsterdiler. ve sultan II-
1570-1571de Kbrsn fethi Osmanllarn son byk I.Mehmedin kiflisel komutasndaki ordular, 23-25 Ekim
asker baflarsdr. Bu ok iyi tahkim edilmifl adann aln- 1596da Haovada byk bir zafer kazand. Fakat bu-
mas; Akdenizdeki en gl Hristiyan donanmasnn nun hi bir kalc sonucu olmad. mparatorun gleri
iletiflim hatlarnn kesilmesini, adaya byk bir ordu- saldry srdrerek gelip Budini kuflatt.
nun gtrlp orada bakmnn salanmasn gerektiri- ran flah byk Abbas, 1599da Avrupaya eliler gn-
yordu. Kara ordusu ve donanmann iflbirlii ile kazan- dererek Osmanllara karfl ekonomik ve asker grfl-
lan bu zafer, Osmanl silahlarnn en byk baflarsyd; meler bafllatt. mparator, eli heyetini Viyanada ok s-
fakat sefer srasnda bir Hristiyan ittifaknn oluflmas da cak karfllad. Onlara, douda Rus ve Grclerle Os-
Osmanllarn byk korkularnn gerekleflmesiydi. manl karflt bir ittifak kurmak istediini ve Avrupann
Don Juan komutasndaki gl mttefik donanmas, Hristiyan krallarn kutsal bir hal ordusunda birlefltir-
Osmanl donanmasn 7 Ekim 1571de Akdenizde o za- meye alfltn bildirdi. fiah Osmanllara yknerek or-
mana dek yaplmfl en byk deniz savaflnda yenilgiye dusuna ateflli silahlarla donatl yeni kul birlikleri katt.
uratt. Savafla 438 tekne katlmfl, Osmanllar iki yz 1603te hcuma geti. Osmanllar, imparatorluu i ka-
otuz gemiden iki yzn kaybetmifl, iki yann toplam rflklklarn sarst bir zamanda, dou ve bat cephele-
kayplar da elli dokuz bine varmflt. Btn Avrupa bu rinde ayn anda savaflmak zorunda idiler. fiah Abbas,
byk zaferi Trk tehlikesinin sonu olarak kutlad. Osmanl birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Ana-
yllk bir ittifakla bal olan spanya, Venedik ve Papa- dolu ilerine srd. Osmanl hkmeti bu durumda
lk stanbula dorudan doruya bir saldr bile dflnr Habsburglarla barfl yapabildii iin kendini talihli say-
oldular. Fakat 1572de Kbrsa doru yola ktklarnda yor ve 1606 Zsitvatorok Antlaflmasyla Habsburglarn
bir mevsimde infla edilmifl bir Osmanl donanmas ile elinde olan Macar topraklar zerindeki btn haklarn-
karfllafltlar. Kfl boyunca btn Osmanl tersaneleri, dan vazgeiyordu. Habsburglar yllk otuz bin dukalk
nebahtda yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymak harac artk demeyecekti. Savafl Osmanllara kendi
iin dur durak bilmeden alflmflt. Bunu gren Vene- asker zayflklarn gstermifl ve 1595den sonra bir ka
dik, 7 Mart 1573te Osmanllarla barfl yaparak Kbrs kez barfl istemek zorunda brakmfltr.
zerindeki btn haklarndan vazgeti ve byk bir sa-
vafl tazminat dedi. Kaynak: Halil nalck, Osmanl mparatorluu Kla-
1578-1606 arasnda Osmanllar Douda ranllarla, Ba- sik a (1300-1600) (eviren Ruflen Sezer), YKY ya-
tda Orta Avrupada Habsburglarla bir dizi tketici savafl ynlar, stanbul 2003, s. 46-48.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. b Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin Durak- Sra Sizde 1
lama Devrine Genel Bir Bakfl konusunu yeni- Osmanl Devletinde XVIII. asrdan itibaren hemen her
den gzden geiriniz. dneminde idari, mali, asker ve kltrel alanlarda ye-
2. e Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin Durak- nilikler yaplmaya alflld grlmektedir. Ancak bun-
lama Devrine Genel Bir Bakfl konusunu yeni- larn kalc olmamfl, devleti ve toplumu dnfltreme-
den gzden geiriniz mifltir. nk devlet hayatiyetini devam ettirebilmek
3. e Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin Durak- iin yzn Avrupaya dnmfl ancak gerek idari yap
lama Devrine Genel Bir Bakfl konusunu yeni- gerekse toplumsal yap bunu bir btn hlinde kabul-
den gzden geiriniz lenmemifltir. Dolaysyla giriflilen yenilikler kiflilere ba-
4. b Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinde Buh- l olmufl, giriflimleri yapan kiflilerin grevden ayrlmas
ran, Yenileflme ve Ekonomik Bamllk Sreci ile ortadan kalkmfltr. Bununla birlikte devletin eski ve
konusunu yeniden gzden geiriniz ifllevini yitirmifl messeseleri ve kadrolar muhafaza edi-
5. c Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinde Buh- lerek onlarn yannda yeni usul ve esaslara gre yeni
ran, Yenileflme ve Ekonomik Bamllk Sreci messeseler kurulmak istenmifltir. Ancak geleneksel
konusunu yeniden gzden geiriniz toplum yapsna sahip toplum farkllaflma ve yenilefl-
6. c Yantnz yanlfl ise Osmanl Yenileflmesinde meyi kendini ve deerlerini inkr olarak alglamfl ve
Dnm Noktas III. Selim ve Nizam- Cedid ko- sert tepki gstermifltir.
nusunu yeniden gzden geiriniz
7. a Yantnz yanlfl ise Osmanl Yenileflmesinde Sra Sizde 2
Dnm Noktas III. Selim ve Nizam- Cedid ko- Devletin yenileflmesi iin her alanda dzenlemeler ya-
nusunu yeniden gzden geiriniz pan III. Selim isyanclar bastrmak iin saylar 20.000i
8. d Yantnz yanlfl ise II. Mahmud Dnemi Gelifl- geen modern Nizam- Cedit birliklerini kullanmamfl-
meleri ve Yenilikleri konusunu yeniden gz- tr. syanclar ve onlar destekleyenler din motifleri kul-
den geiriniz lanarak toplumsal muhalefeti yanlarna almay baflar-
9. e Yantnz yanlfl ise II. Mahmud Dnemi Gelifl- mfllardr. Dolaysyla yaplan yenilikleri Frenkleflmek,
meleri ve Yenilikleri konusunu yeniden gz- dinden kmak olarak propaganda ederek ktlemek
den geiriniz toplumsal seviyede yank bulabilmektedir. Bunun ka-
10. c Yantnz yanlfl ise II. Mahmud Dnemi Gelifl- dar nemli bir sebep ise Osmanl padiflahlarnn ordu-
meleri ve Yenilikleri konusunu yeniden gz- nun bir ksmn dierine karfl savafla zorlamak fleklin-
den geiriniz. deki uygulamalara scak bakmamasdr. Kardefli karde-
fle krdrmak, kardefl kavgas karmak olarak grlen
bu durumdan olabildiince kanlmfltr. Epey zaman
sonra 31 Mart Olaynda da II. Abdlhamid kendi kon-
trolndeki birlikleri ayn gerekelerle Hareket Ordu-
suna karfl sevk etmeyecektir.
Seilmifl Bibliyografya
Sra Sizde 3 Akyldz, Ali, Osmanl Brokrasisi ve Modernleflme,
1838 Balta Liman Ticaret anlaflmas ile ngiltereye veri- stanbul 2004.
len ekonomik ayrcalklar devletin kendi vatandafllar Berkes. Niyazi, Trkiyede adafllaflma, stanbul,
olan tccarlara tanmad bir imtiyazd. lke iinde uy- 1978.
gulanan vergi rejimi dolaysyla yerli sanayi istenilen se- Beydilli, Kemal, Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihin-
viyeye bir trl gelemez iken ngiltere ile bafllayp siya- de Mhendishane, stanbul 1994.
si destee ihtiya ortaya ktnda dier yabanc devlet- Beydilli, Kemal, Kk Kaynarcadan Tanzimata Isla-
lere de verilen bu hak devletin ekonomik ve sna- hat Dflnceleri lmi Arafltrmalar Dergisi, Say 8,
i yapsnn gdk kalmasna yol amfltr. Unutulmama- (1999) s.25-64.
s gereken nokta bu ayrcalklarn devletin merkez siya- Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl-Prusya ttifak (Mey-
seten ve asker adan tehdit altnda iken verilmifl olma- dana Gelifli-Tahlili-Tatbiki), stanbul 1984.
sdr. Devlet isyan eden bir valisini cezalandramayacak Finkel, Caroline, Ryadan mparatorlua Osmanl,
kadar aresiz bir hldedir. Hanedan kendini kurtarmak stanbul 2004.
adna devletin en byk rakiplerinin yardmna muhta Hatipolu, Murat, Yunanistandaki Geliflmeler Ifl-
olmufltur. Bir nevi denize dflen ylana sarlr pozisyo- nda Trk-Yunan liflkilerinin 101 Yl (1821-
nu sz konusudur. lke iindeki sanayi kprdanmalar- 1922), Ankara 1988.
n bitiren bu anlaflmadan 15 yl sonra devlet dfl devlet- hsanolu, Ekmeleddin, (Editr): Osmanl Devleti Ta-
lerden borlanmaya bafllayacaktr. Bu sre yirmi yl rihi, C.I, stanbul 1999.
iinde devleti bor faizlerini deyemeyecek duruma d- nalck, Halil, Osmanl mparatorluu Klasik a
flrmfl ve 1881de Duyun- Umumiye idaresinin kurul- (1300-1600) (eviren:Ruflen Sezer), Yap Kredi Ya-
mas ile de ekonomik bamszln kaybettirmifltir. Yer- ynlar stanbul 2003.
li sanayinin geliflmemesi, sanayici snfn oluflmamas, Karal, Enver Ziya, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar -
Gmrk vergilerindeki dengesizlik dolaysyla bte Nizam Cedit-, Ankara 1988.
aklarnn had safhaya kt XX. yzyl bafllarnda ka- Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Kk Trki-
nlmaz hlde giriflilen savafllar yklfl getirmifltir. ye Tarihi, stanbul 2008.
Kunt, Metin, Siyasal Tarih (1600-1789), Trkiye Tari-
Sra Sizde 4 hi III, (Yayn Ynetmeni: Sina Akflin), stanbul 1989.
1828de askere 1829da sivillere getirilen Fes giyme zo- Kuran, Ercment, Avrupada Osmanl kamet Eli-
runluluu toplum tepkisi bakmndan nklap tarihi- liklerinin Kuruluflu ve lk Elilerin Siyasi Faali-
mizdeki flapka olayn hatrlatmaktadr. II. Mahmud bu yetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Dev-
ve benzeri klk kyafet dzenlemeleri dolaysyla ga- let Matbaas, stanbul 1933.
vur padiflah olarak sulanmfltr. Devletin her alanda Sarcaolu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiflahn
ihtiya hissettii yenileflmenin sosyal boyutunu olufltu- Portresi Sultan I. Abdlhamid, stanbul 2001.
ran bu dzenlemeler bir btnn olmazsa olmaz par- Saryldz, Glden, Hicaz Karantina Teflkilat (1865-
as olarak grlmfltr. Ancak toplumsal yap bunu 1914), Ankara 1996.
din kimlie karfl yaplmfl bir ihanet, bir saldr olarak Tanr, Blent., Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri
elefltirmifltir. (1789-1980), stanbul 2006.
Artk yeni bir sistem, yeni bir anlayfl ve yeniden yap- Yalnkaya M. Alaaddin, XVIII. Yzyl: Islahat, Dei-
lanma idraki iinde eskiye dnfln olamayacan gs- flim ve Diplomasi Dnemi (1703-1789), Trkler,
termek amacyla giriflilen ve simge vasf belirgin bir uy- Cilt 13, Ankara 2002.
gulamadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda ayn flekilde lke
iine yeni bir dnem ve anlayfl ifade eden, lke dflna
ise artk kendileriyle kavga etmek yerine benimsemek
kararn gsteren bir simge olarak nitelenen flapka giyi-
mi de toplumun baz kesimlerince dinden kmak ola-
rak elefltirilmifltir.
2
Amalarmz
N
Trk modernleflmesinin en nemli aflamalarndan biri olan Tanzimat Fer-
man Dneminin getirmeye alflt idari, siyasi ve sosyal yapnn esasla-
N
rn saptayabilecek,
Tanzimat Meclisleri ile halkn her aflamada ynetime girmeye bafllamas s-
N
recinin dinamiklerini deerlendirebilecek,
lk defa Krm Savafl srasnda bafllayan dfl borlanmann devleti nasl eko-
N
nomik bamlla ve ykma gtrdn ayrt edebilecek,
Anayasal ynetim abalarnn evrelerinin yan sra devlet adamlar ve aydn-
larn beklentilerini ayrt edip, sonraki dnemler ile karfllafltrma yapabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Vatandafl Ekonomik Bamllk
Meclis Halkn Ynetime Katlm
Meflrutiyet Anayasa
indekiler
TRKYEDE REFORM ARAYIfiLARI
(1839-1908)
TANZMAT FERMANI VE
Atatrk lkeleri ve Trkiyede GETRDKLER
Reform Arayfllar
nklap Tarihi-I (1839-1908) ISLAHAT FERMANI
EKONOMK KRZ VE SONULARI
ANAYASALI YNETM DENEMES:
I. MEfiRUTYET
Trkiyede Reform
Arayfllar (1839-1908)
TRKYEDE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908)

II. Mahmut tarafndan yaplmak istenen sz konusu dzenlemelerin yetersiz kal-
mas, gerek asker, gerekse de siyasi ve mali konularda skntlarn devam etmesi,
daha ileri birtakm admlarn atlmas zorunluluunu getirmiflti. Dnemin dfl flart-
lar gz nnde bulundurulduunda Osmanl Devleti, varln devam ettirmek
iin desteklerine ihtiya duyduu devletlere bu husustaki kararlln ve kabiliye-
tini gstermek mecburiyetini derinden hissetmifltir. Gerekten de 1828-1829 Os-
manl-Rus Savafl sonras Yunanistann kurulmas, Mehmet Ali Pafla isyan karflsn-
da Osmanl Devletinin iine dflt aresizlik ve Hnkar skelesi Anlaflmasyla
Rusyann Boazlara inmesi, Osmanl Devletini Avrupann yardmna ihtiya du-
yar hle getirmifl, bu destei salamak iin gerek ekonomik gerekse de siyasi alan-
da pek ok tavizler verilmesine sebep olmufltu. Balta Liman Antlaflmas ile verilen
ekonomik tavizi, 1840 ve 1841 yllarnda Londrada Msr ve Boazlar sorunu iin
varlan mutabakatlar izlemiflti. Karlofa Antlaflmasndan bu yana yaplan slahatlar
Osmanl Devletini iinde bulunduu durumdan kurtarmaya yetmemiflti. Bu durum
Osmanl idarecilerini acil ve kkl bir slahatn gerekliliine inandrmflt. Tanzimat
Ferman bu geliflmelerin bir sonucu olarak ilan edilmifltir.
TANZMAT FERMANI VE Resim 2.1

GETRDKLER
Abdlmecidin
II. Mahmut dneminde hazrlanp Sultan Ab- Topkap Saray
dlmecit dneminde ilan edilen Tanzimat Mzesinde
Ferman ya da Glhane Parknda okunma- bulunan tablosu.
sndan dolay Glhane Hatt- Hmayunu, 3
Kaynak: Yaflamlar
Kasm 1839 tarihi ile Osmanlda yeni bir dev- ve Yaptlaryla
rin bafllangcn temsil etmektedir. Osmanl Osmanllar
Devleti artk btn tebaasna vatandafl sta- Ansiklopedisi I,
YKY, istanbul
ts tanmakta, herkesi can, mal ve namus 1999.
noktasnda devletin korumas altna almakta-
dr. Devletin kuruluflundan beri fleri flerife
uyulduu, bu nedenle Devletin kudretli, hal-
kn refah iinde olduu ifade edilerek baflla-
yan Fermanda, Devletin geri kalmasnn se-
bebi olarak 150 yldan beri kanunlara uyul-
mamas nedeniyle Devlet ve halkn kuvvet ve refahn kaybetmesi, gsz ve fakir

dflmesi gsterilmektedir. Devletin ve lkenin iyi idare edilmesi, eski gcne ka-
vuflmas iin yeni kanunlarn yaplmas gerekli ve nemlidir. Bu cmleden anlafl-
laca zere ihtiya duyulan kanunlarn esasn can, mal ve namusun korunmas ile
vergilerin tayini ve askere alnma ve sresi oluflturmaktadr. Fermanda btn bu
tedbirler alnd takdirde verimli corafyas ve yetenekli halk sayesinde Osmanl
Devletinin 5-10 sene zarfnda eski kudretine kavuflabilecei beklentisi dile geti-
rilmifltir. Fermanla yaplmak istenen, eskiyi btn btn ortadan kaldrmak ve
deifltirmek olduundan bu durumun lke halkna ilannn yan sra dost devletle-
rin bu usuln sonsuza kadar devamna flahit tutulmalar istei ynetimin samimi-
yetine bir iflaret olarak deer kazanmaktadr.
SIRA SZDE Osmanl yneticilerinin

SIRA SZDE uzun sren skntlar ksa srede aflmak ve bunun iin yaplacak
1 yeniliklerin samimiyeti iin yabanc devlet temsilcilerini flahit tutmak istei nasl bir sebe-
be dayanmaktadr? Tartflnz.
Resim 2.2
S O R U ok
Tanzimat S O R U
byk mitlerle
ilan edilmiflti.
DKKAT DKKAT
Kaynak: Sultan
I.Abdlmecid ve
N N
SIRA SZDEReflit
Mustafa SIRA SZDE
Paflay Tanzimat
ilana giderken
resmeden tablo.
21x98 cm. BB
Ktphane ve
Mzeler
KMdrl
T A P arflivi K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Fermanda padiflah, Tanzimatn amacnn eski dnemlerdeki anlayfltan farkl
olarak, yalnz din ve devleti korumak deil, lkeyi ve milleti de kalkndrmak ol-
MAKALE duunu vurgulamfltr.
MAKALE Bylece halka devlet iinde merkez bir yer verilmekte, mo-
dern bir devletin temel ilkesi, yani halkn devlet iin deil, devletin halk iin var
olduu dflncesi getirilmekteydi. Fermann getirdii yasal ynetim ve kurullara
danflma ilkeleri ileride hukuk devleti arayfllarna ve parlamentolu rejime yneli-
flin habercileri olmalar bakmndan dikkat ekicidir. Tanzimat Fermannn yeni
idare tarz bakmndan en dikkate deer zellii, yeni kanunlara ihtiya duyuldu-
unun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme tercihine sahip
olmasdr.
SIRA SZDE SIRA SZDE
2. nite - Trkiyede Reform Arayfllar (1839-1908) 29

S O R U S O R U
Tanzimat Fermannn yeni idare tarz bakmndan en dikkate deer zellii,

D K K A T yeni kanun- DKKAT
lara ihtiya duyulduunun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme ter-
cihine sahip olmasdr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Bylece Osmanl Devleti kanunun haki- Resim 2.3

miyeti altnda bir siyasi yap olmay hedef- AMALARIMIZ TanzimatAMALARIMIZ
lediini gstermifltir. Bir dier deyiflle Padi- Dneminin en
flah ve hkmet kendi istekleri ile kendi etkili devlet adam
gcn snrlamaktadr. Snrlamay sala- K T A P Mustafa Reflid
K Pafla
T A P
yacak kanunlarn geerlilii Padiflaha bal Kaynak: Yaflamlar
ise de hazrlanmasnda halkn temsilcileri- ve Yaptlaryla
nin yer almas nemli bir aflama olarak halk TELEVZYON OsmanllarTELEVZYON
Ansiklopedisi II,
hesabna yazlacak mahiyettedir. Vatandafl- YKY, istanbul
larn yan sra devlet adamlar iin de bir ta- 1999.
km gvenceler konmufltur ki normal va-
NTERNET NTERNET
tandaflta da devlete dahil olma istei uyan-
drmfltr. Padiflahn onay ile tek tarafl ola-
rak ilan edilen Fermann mahkemelerde
MAKALE MAKALE
tescil edilip ruhuna aykr uygulamalarn ya-
saklanmas ona bir eflit Anayasa havas ver-
mektedir. Gayrimslim tebaann Tanzimatn getirmeye alflt haklara sahip k-
ma bilincinin Mslmanlardan daha fazla olduu Fermann hkmleri uygulama-
ya konduunda aka ortaya kmfltr. Bilhassa taflrada toprak sahiplerinin pek
ok isteklerini Fermana dayanarak reddeden kyllerin eylemlerinin ksa zaman
zarfnda mill bir nitelik kazand ifade olunmaktadr.
Buna mukabil grev yerlerinde kontrolszle ve keyfilie alflmfl idareciler
arasnda ise Tanzimat Ferman olumsuz karflland. Maddi adan getirilen snrla-
ma ve dzenlemelerin rahatsz ettii evreler ise hemen muhalefete baflladlar. Ge-
rekli kadro ve iyi niyetin olmayfl ilk tkezlemede yeniden eskiye dnmek iste-
yenlere msait ortam salad. Tanzimatn en nemli hedeflerinden biri olan mali
denge ve vergilerin konmas ve toplanmas hususunda vatandafl ezmeyecek usul-
lerin gelifltirilmesi gereklefltirilemedi. Ancak mahall dzeyde her birim iin olufl-
turulan Meclisler halkn ynetimi anlayp tanmas ve benimsemesi yolunu at.
Tanzimat Dnemi Meclisleri

Tanzimatla birlikte devletin merkez rgtnn eflitli alanlarnda ayr ayr kurul-
lar oluflturulmufltur. Bu kurullar meclis adn taflmakla birlikte bunlar seilmifl
kurullar deil, birer uzmanlk komisyonlardr. Bu kurullardan zellikle Meclis-i
Ali-i Tanzimat, Meclis-i Ahkm- Adliye ve fiura-y Devlet halkn ynetime katlma-
s asndan nemlidir.
Osmanl Devletinin yeni kanun tasarlarn hazrlamak, nemli devlet memur-
larn yarglamak gibi temel grevleri yerine getirmek amacyla 1838 ylnda Mec-
lis-i Vl-y Ahkm- Adliye kurulmufltur. Bu meclisin yasama ve yarg gibi temel
grevleri stlenmesi zamanla Meclis-i Vlnn yknn iyice artmasna ve grev-
lerinin altndan kalkamamasna neden olmufltur. Sonuta meclisin yasama ve yar-
g grevlerinin birbirinden ayrlmasna karar verilerek, Meclis 1854 ylnda ikiye
ayrld. Yarg ifllerine bakmak zere Meclis-i Ahkm- Adliye kurulurken, yasama
iflleri iin de Meclis-i Ali-i Tanzimat ya da ksaca Meclis-i Tanzimat kuruldu. Mec-
lis-i Tanzimat, halk ilgilendiren konulardaki reformlar saptamak ve devletteki

refah dzeyini ykseltmek iin alflacakt. Meclis-i Tanzimatn kurulmas ile Os-
manl Devletinde ilk kez, yasama ile yrtme grevleri birbirinden ayrlmfl, yasa-
ma organna yrtme organn denetleme ve kontrol etme gc verilmifltir. Meclis-
i Tanzimata li ve Fuat Paflalarn yan sra Tanzimat Dneminin tannmfl, nem-
li devlet adamlar ye olmufltur.
Meclis-i Tanzimatn grevi ile Meclis-i Ahkam- Adliyenin grevleri arasnda
byk bir fark yoktur. Meclis-i Ahkam- Adliye kendisini sadece yarg grevi ile s-
nrlamamfl, yasama ifllevine de devam etmifltir. Padiflah Abdlaziz tahta ktktan
ksa bir sre sonra Temmuz 1861 tarihinde iki meclisi Meclis-i Vl-y Ahkm- Ad-
liye ad altnda yeniden birlefltirmifltir. Bu yeni dzenlemeyle Meclis-i Vl-y Ah-
km- Adliye daireden oluflmufltur. Meclis-i Tanzimatn yasama grevi Kanun
ve Nizamat Dairesine devredilmifl, idari ifller iin Umur- dare-i Mlkiye Daire-
si, yarg iin de Muhakemat Dairesi kurulmufltur. Sultan Abdlaziz, meflveret
usulnn ifadesi olmak zere meydana getirilen bu yeni meclise sempati gster-
mifltir. Onu deta kk bir yasama meclisi niteliinde grmfl, onunla olan iliflki-
lerinde padiflahla parlamento arasndaki mnasebetlerde uygulanan esaslar hakim
klmaya alflmfltr.
SIRA SZDE Meclis- i Vl-y

SIRA Ahkm-
SZDE Adliyenin daireden oluflarak yasama, yrtme ve yarg mese-
2 lelerini grev olarak blflmeleri kuvvetler ayrl prensibinin hayata getiini gsterir
mi? Tartflnz
Danfltayn bafllangc saylan fiura-y Devlet ise 1868 ylnda kurulmufltur. Mec-
S O R U lis-i Ahkm-S OAdliyenin
R U birka ifli birlikte yrtmesinin zorluu bu meclisin yeni-
den ikiye ayrlmasna sebep olmufl, 1868 tarihinde Meclis-i Ahkam- Adliye; fiura-
y Devlet ve Divan- Ahkm- Adliye olmak zere ikiye ayrlmfltr. Divan- Ahkm-
DKKAT DKKAT
Adliye yarg grevini yapacak fiura-y Devlet, genel ynetim meselelerini tartfla-
cak ve kanunlar hazrlayacakt. Grevlerinden bazlar flunlard: Her trl kanun
N N
SIRA SZDE SIRA SZDEincelemek ve hazrlamak, kanun ve tzk gerei grevli oldu-
ve tzk tasarlarn
u iflleri tetkik ve karara balamak, her trl mesele hakknda istenildiinde grfl
bildirmek, memurlar yarglamak, devletle fertler arasndaki davalara bakmak. Sul-
tan Abdlaziz fiura-y Devletin alflnda yapt konuflmada devletin vatandafla
hizmet etmekle ykml olduunun altn izerek nemli bir anlayfl deiflikliine
K T A P iflaret etmiflti.
K T A P
fiura-y Devlet iinde dzenli bir parlamenter iflleyifl kurulmufltu. Vilayetlerdeki
seime dayal genel meclislerden gelen delegeler, meclise getirdikleri sorunlarn
TELEVZYON tartfllmasna
T E L E katlacaklard.
VZYON Ancak meclisin asl yeleri seim yoluyla gelmiyor,
padiflah tarafndan atanyordu. Ayrca kanun yapma inisiyatifi olmayp, sadece
sadrazamn nerdii konular tartflabilirdi. Bu nedenle fiura-y Devlet, parlamento-
dan ziyade embriyo hlinde bir parlamento diye nitelendirilebilir.
NTERNET NTERNET
Halkn Ynetime Katlm: Muhassllk Meclisleri
Muhassllk Meclisleri (1840 Tanzimat Dneminin en nemli katklarndan biri halkn seimi ile oluflturulan
ylnda sancak
MAKALE M A K A L E seviyede ynetime katlma ifllevini gereklefltirmesi olmufltur.
meclislerin mahall
merkezlerinde kurulan
Muhassllk Meclislerinin Bunun ilk rneini oluflturmaktadr. 1840 ylnda sancak merkezlerinde kurulan
grevi, sancaktan alnacak
vergilerin miktarn Muhassllk Meclislerinin grevi, sancaktan alnacak vergilerin miktarn saptamak
saptamak ve onlarn dzenli ve onlarn dzenli toplanmasn salamakt. Bu meclislere muhassln yannda yer
toplanmasn salamakt.
alan memurlarndan baflka, sancan hkimi, mfts, zabiti, ruhani reisleri ve san-
can ileri gelenlerinden alt kifli katlacakt. Bu kifliler seimle belirlenecekti. Se-
imlere aday olmak iin, bulunduu yre halkndan olmak, reflit olmak, devlet ve
lke ifllerinden anlamak gibi flartlar aranyordu. Bu flartlar taflyan herkes mahke-
meye mracaatla adayln bildirebilirdi. Semenler ise farkl yorumlara sebep ola-
bilecek bir usulle, kazaya bal kylerden kura ile tespit edilen befler kifli ve kaza
merkezlerinde de yerleflim yerinin byklne gre akll, sz anlar, emlak sa-
hipleri sfatlarn haiz 20-50 kifli olacakt.
Grld gibi bu seim sistemi, tm halkn katlmndan uzakt. Muhassllk
Meclisine seilenler genellikle, yrenin ileri gelenleri ya da mlki amirin tayin et-
tii kimselerdi. Seim, memleketin nde gelen nfuzlu kimselerinin meclise gir-
mesini salamfltr. Bununla beraber Osmanl Devleti tarihinde ilk defa halkn tem-
silcilerinin seimle belirlenmifl olmas, demokrasi yolunda nemli bir admdr. Bu
adm, Sultan Abdlmecitin 1845te ilan ettii bir fermanla daha da ileriye gitmifl-
tir. Sultan Abdlmecit, Meclis-i Ali-i Tanzimata vilayetlerden ikifler temsilci davet
etmifltir. Yar mebuslar diye adlandrlan bu temsilcilerin Meclis-i Tanzimata gir-
meleri meflrutiyet yolunda ok nemli bir merhaledir. Seim usul, 1849 ylnda
kurulan Eyalet Meclisinde de uygulanmfl, seme ve seilme haklar yeni esaslara
balanmfltr. Bu meclislerde seim, meclis ve mzakere usullerini tanyan Osman-
l toplumu Meflrutiyet Meclisinin oluflumu ve baflarsnn zemininin salanmasnn
altyapsn hazrlamfltr. Burada mahall idarelerin gelifltirilmesi ve halkn yneti-
me kademeli olarak katlmnn salanmasnn Tanzimatlarn demokratlklarn-
dan deil, devlet ifllerinin daha verimli halledilmesi iin duyulan ihtiyatan kay-
naklandna ayrca dikkat ekilmifltir. Zira ynetim daha nceki dnemlerde ma-
hall temsilcilerin kontrolne verdii birtakm grevleri merkezlefltirmekten geri
durmamfltr.
Krm Savafl ve Dfl Borlanma

Tanzimat Dneminin bir ileri merhalesinde Islahat Ferman yer almaktadr. Kut-
sal yerler sorunu fleklinde bafllayan Rus isteklerinin reddi zerine 1853 ylnda
savafla dnflmfltr. Bu savaflta Rus istekleri ile karlar atflan Avrupa devletle-
ri Osmanl safnda yer almfltr. 1853-1856 yllar arasnda yaflanan Krm Savafl
Osmanl Devletinde birok ilkin bafllangcn da oluflturmaktadr. lk defa genifl
apl Avrupa ittifakn savaflta yanna alan Osmanl Devleti bunun bedelini bir ba-
kma ilk dfl borlanma ve Islahat Fermannn ilan ile demek zorunda kalmfltr.
Krm Savafl esnasnda 1854 ylnda bafllayan dfl borlanmann boyutlar zaman-
la artarak devam etmifl, 1875 ylnda devletin bir manada mali adan iflas, 1881
ylnda da Duyun- Umumiye daresinin kurulmas ile farkl bir boyut kazanmfl-
tr. Dfl borlarn denmesinin Trkiye Cumhuriyeti Dneminde 1954 ylna kadar
devam ettii dflnldnde borlanmann etkilerinin ne kadar byk olduu
daha iyi anlafllmaktadr.
te yandan savafl sonras imzalanan Paris Antlaflmas, Rusyann gneye inme-
sini engelleyerek Osmanl lkesi zerindeki emellerine ksa sreli de olsa set e-
kilmesi bakmndan olumlu grlmekle birlikte, Karadenizin tarafszl maddesi-
nin galip olan Osmanl Devletine de uygulanmas Avrupal Devletlerin bu anlafl-
madan beklentilerini de gstermektedir. Osmanl Devletinin bir Avrupa devleti
saylmas ve Avrupa hukukundan yararlanmas, toprak btnlnn Avrupal
devletlerce garanti edilmesi anlaflmann bir baflka olumlu yan olarak kabul edile-
bilir. Dier taraftan bu durum Devletin topraklarn koruyamayacak kadar g-
szlefltiinin de bir kantdr. Paris Antlaflmasnda Islahat Ferman ilannn yer al-
mas da Batl devletlerin Osmanl Devletinin i ifllerine karflmalarna bir dayanak

teflkil etmifltir.
ISLAHAT FERMANI
Paris Antlaflmas ncesi ilan edilen Islahat Ferman, Tanzimat Ferman ile bafllayan
yeni dnemin ileri bir merhalesinin bafllangcn ifade etmektedir. Neredeyse tama-
men dfl basklar sonucu ilan edilmifl olan Ferman ile Tanzimat Fermannda tan-
nan haklarn bir hayli ilerisine gidilmifltir. Osmanl toplumu bu fermanla neredey-
se Mslman ve gayrimslim olmak zere iki farkl toplum olarak tanmlanmfltr.
nceliin gayrimslimlerde olduu Islahat Ferman, Mslman olmayanlara aske-
r ve sivil btn okullara girme hakkn vermifl, devlet memurluklarnda grev al-
malarnn nn amfltr. Ferman, Mslman olmayan Osmanl vatandafllarna da
askerlik zorunluluu getirmifl ancak bedel vermek kofluluyla askerlikten muaf
olabilme imknn da tanmfltr. Mslman halka byle bir hak tanmayan Ferman,
Mslman olmayan vatandafllarn mlki memurluklarda grev almasn, kk d-
flrc sfatlarn yasaklanmasn ngrmektedir. Yabanc devlet vatandafllarna Os-
manl lkesinde gayrimenkul alma hakkn da tanyan Islahat Ferman, iltizam usu-
lnn sona ermesi, maafllarn dzgn denmesi gibi Tanzimat Fermannda belir-
tilen baz hkmleri de tekrarlamaktadr.
Fermana Tepkiler
Islahat Ferman Batnn zorlamasyla ilan edilmifl, Paris Anlaflmasnda yer alarak
her ne kadar i ifllerine karfllmayaca belirtilmesine ramen, Osmanl Devletinin
i ifllerine karflmak iin bir bahane teflkil etmifltir. Islahat Fermanna tepkiler ge-
cikmemifl, bu tepkiler 1858 ylnda Ciddede yaflanan olaylarla fliddete dnflmfl-
tr. Ciddede hac mevsiminde baz tahrikler sonras harekete geen Mslmanlar
Hristiyan tccarlara saldrmfl, karflklkta Fransz ve ngiliz konsoloslar da hayat-
n kaybetmifltir. Bu olay zerine ngiliz ve Fransz gemileri Ciddeye asker kart-
mfl ve sulu grdklerini idam etmifltir. Benzer olaylar Lbnan ve Suriyede de ya-
flanmfl, bu olaylarda Fransz mdahalesi glkle nlenmifltir. Sonuta Lbnan,
baflnda Hristiyan bir yneticinin bulunduu imtiyazl bir sancak hline getirilmifl-
tir. Rumelide de huzursuzluk bafl gstermifl, Srbistanda, Karadada, Bosnada
yer yer atflmalar yaflanmfltr.
SIRA SZDE Devletin Mslman olan ve olmayan tebaas arasndaki atflmalarn sebebi sadece dfl m-
SIRA SZDE
3 dahaleye tepki olarak deerlendirilebilir mi? Tartflnz.
D fi N E L M D fi N E L M bir tepki de 1859 yl iinde stanbulda ortaya kmfltr. Ta-

Islahat Fermanna
rihe Kuleli Vakas diye geen olayn bafllangcn teflkil eden Mdafaa-i fieriat
S O R U cemiyeti, Sultan
S O R Abdlmecitin
U tahtan indirilerek eski dzenin yeniden kurulmas-
n amalamaktayd. Gurup yeleri harekete geemeden ihbar zerine yakalanmfl
ve yarglanmak iin Kuleli Asker Lisesine gtrlmfltr. Yarglama sonucunda
DKKAT DKKAT
baz yeleri idam cezasna arptrlmflsa da Sultan Abdlmecit tarafndan cezalar
mr boyu hapse evrilmifltir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Fermann Uygulanmas
Bu olumsuz tepkilere ramen Islahat Ferman ile istenen dzenlemeler zaman
iinde hayata geirilmifltir. 1858 Arazi Kanunnamesi, 1871 dare-i Umumiye-i Vila-
yet, 1878 Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunlar bu dzenlemelerden bazlardr.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
Arazi Kanunnamesi ile devlete ait topraklarn %70i zellefltirilmifl, 1867de yaplan
bir dzenleme ile yabanclara flehirlerde gayrimenkul edinme hakk verilmifltir. Sz
konusu son dzenlemeler ise mahall temsilde Mslman-gayrimslim eflitliini fii-
len gereklefltirmifltir. Bylelikle devletin her sahadaki hkimiyetinin halk lehine
kstlanmaya bafllandn sylemek mmkn olabilmektedir.
Halkn Ynetime Katlmasnda Bir Baflka Adm: Vilayet

Meclisleri
Vergi toplamak amacyla kurulan Muhassllk Meclislerinden sonra halk seime
alfltrmak yolunda atlan bir dier adm ise 1864 Vilayet Nizamnamesidir. Bu ni-
zamname, lke idaresini vilayet, sancak, kaza ve ky idari birimlerine ayrmakta,
her aflamadaki yneticilerin grev ve sorumluluklarn ayr ayr aklamaktadr. Ay-
rca belediye meclisi yelerinin seimle gelecekleri hkmn getirmektedir.
Vilayet Meclisi yeleri, tabii yeler ile seimle belirlenen drt kifliden oluflmak-
tayd. Mlki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii yelerdi. Seimle belirlenen
drt yenin ise ikisi Mslman ikisi de gayrimslimdi. Seimle gelen yelerin Ms-
lmanlar ve gayrimslimler arasnda eflit paylafllmas Osmanl devlet geleneinde
nemli bir geliflim ve deiflim demektir. Bu meclisler sayesinde SIRA SZDE
gayrimslimler de SIRA SZDE
Mslmanlar kadar yrenin ifllerinde sz sahibi oluyorlard. Muhassllk Meclisleri
ve devamnda Vilayet dare Meclisleri Osmanl Devletinin parlamenter
D fi N E L M
hayata ge-
D fi N E L M
ifline nemli katkda bulunmufltur. nsanlar seime ve meclise alfltrmfltr. Mutla-
kyetle ynetilen bir lkede bu tr uygulamalar, meflruti ynetime geifl iin iyi bir
S O R U S O R U
bafllang olmufltur.
Vilayet Meclisi yeleri, tabii yeler ile seimle belirlenen drt kiflidenD oluflmaktayd.
KKAT Ml- DKKAT
ki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii yelerdi. Seimle belirlenen drt yenin ise
ikisi Mslman ikisi de gayrimslimdi.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
1868 ylnda kurulan fiura-y Devlet halkn ynetime katlmnda katk sala-
yan dier bir meclistir. Padiflahn ve hkmetin kendileriniAMALARIMIZ
kstlamalarna mu- AMALARIMIZ
kabil bunu sadece yemin ile ve iyi niyetle garanti altna alan (fiiliyatta alama-
yan) Tanzimattan sonra fiura-y Devletin kuruluflu ve Sultan Abdlazizin bura-
da yapt konuflma, devlet adamlarnn anlayfllarnda meydana K T gelen
A P deiflim K T A P
ve geliflimi gstermesi bakmndan nemlidir. 11 Mays 1869 tarihli konuflmasn-
da Padiflah Abdlaziz, hkmetin vazifesini halkn hukukunun korunmas ve
halka kt davranmama olarak gstermifltir. Her ne kadarT Euygulamada
LEVZYON kalc TELEVZYON
deiflimler getirememiflse de halkn hukukunun temini ve istisnasz her snf
halktan oluflan bir meclis olarak vasflandrd fiura ile bir lde bir Meclis-i
Mebusan ve meflrutiyet idaresi iin kk bir tecrbe gereklefltirdiini syle-
NTERNET NTERNET
yebiliriz. Ancak fiurann idare aleyhine verecei kararn, Sadrazamn onay ile
geerli olmas, yelerinin Padiflah tarafndan atanmas demokratik deerini
azaltmaktadr.
MAKALE MAKALE
Bu yllarda Basiret Gazetesinde hkmet flekillerinin halkn eitim seviyesine
gre belirleneceine dair ilgin bir yaz kmfltr. Halkn cahiliyeti hlinde kat
mutlakiyet, biraz bilgililer varsa lml mutlakiyet sz konusu olacan belirten ga-
zete, Aydnlardaki anlayfl ve bilginin halka inmesi durumunda Meflrutiyet idare-
sinin kurulacan ifade etmifltir. Basiret Gazetesi tm halkn bilgili ve cesur olma-
s hlinde cumhuriyetin kendiliinden kurulacana dikkat ekmektedir.
Tanzimat Devri Batllaflma Uygulamalar

1839 Tanzimat Fermannn ilan ile bafllayp 1876 Kanun-i Esasinin (Anayasa) ila-
nna kadar devam eden srete Osmanl lkesinde kifli hak ve hrriyetlerinde ge-
liflme olduu gibi, asker, mali, eitim ve hukuk gibi pek ok alanda da Batllafl-
SIRA SZDE ma abalarSIRA SZDE
olmufltur.
Asker alanda yaplan dzenlemelerle askerlik sresi ve yafl belirlenmeye al-
D fi N E L M
fllmfltr. 1843 ylnda ilan edilen bir yasayla askerlik yafl 20, askerlik sresi de 5
D fi N E L M
yl olarak belirlenmifltir. 5 yllk sreyi doldurup terhis olanlar, 7 yllk bir sre re-
dif asker olarak yedek askerlikle ykml hle getirilmifltir. 1845 ylnda ordu
S O R U S O birer
R U asker lise, idadi almfltr.
merkezlerinde
DKKAT 1843 ylnda Dilan

K K edilen
AT bir yasayla askerlik yafl 20, askerlik sresi de 5 yl olarak belir-
lenmifltir. 5 yllk sreyi doldurup terhis olanlar, 7 yllk bir sre redif asker olarak ye-
dek askerlikle ykml hle getirilmifltir. 1845 ylnda ordu merkezlerinde birer asker
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lise, idadi almfltr.
AMALARIMIZ Sultan AMALARIMIZ

Abdlaziz Dneminde donanma glendirilmifl, Dnyann sayl do-
nanma glerinden biri hline getirilmifltir. Bahriye Nezareti kurulmufl, asker ya-
p yenilenmifltir.
K T A P OsmanlK Devletindeki
T A P Batllaflma abalar asl etkisini eitim alannda gster-
mifltir. Batllar gibi bir eitim sistemine ulafllmaya alfllmfl ancak bunda istenilen
baflar elde edilememifltir. II. Mahmut Dneminden itibaren bafllayan ilkretimin
TELEVZYON zorunluluuT E L Eilkesi
V Z Y Olke
N apnda yaygnlafltrlmaya alfllmfltr. 1846 ylnda Mec-
lis-i Maarif-i Umumiye kurulmufl, Bahriye, Harbiye ve Tbbiye dflndaki okullar
buraya balanmfltr. 1848 ylnda stanbulda retmen yetifltirmek amacyla ret-
men okulu Darlmuallimin almfltr. Ortaretim seviyesinde olan Rfltiyelerin
NTERNET NTERNET
almasna hz verilmifl, 1858 ylnda ilk kz rfltiyesi almfltr. 1859 ylnda Mek-
teb-i Mlkiye kurulmufl, Franszca eitim veren Galatasaray Sultanisi 1868de eiti-
me bafllamfltr. Eitimde Fransa etkisi kendisini 1827 ylndan itibaren gstermeye
MAKALE MAKALE
bafllamfl, bu yl iinde alan Tbbiyede eitim Franszca dilinde yaplmflt. Bu
okulda Trke eitime ancak 1870den sonra geilebilecektir. Fransz etkisi 1869
ylnda yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde de grlmektedir. Bu ni-
zamname Fransz eitim sistemini rnek alarak hazrlanmfltr. Bu dnemde kz -
retmen okulu Darlmuallimat da almfltr.
Mali alanda ise kkl bir slahata gidilmifltir. Tanzimat Ferman gereince ilti-
zam usul kaldrld. Tanzimat Fermannn mimar Mustafa Reflit Pafla yeni vergi
sisteminin takipisiydi. Ancak yeni kurulan Muhassllk Meclisleri beklenen baflar-
y salayamad. Bunda eski devrin alflkanlklar etkili oldu. 1841-1842 ylnda bt-
e hazrland, 1847 ylnda ise ilk modern bteye geildi. Krm Savafl esnasnda
Fransa ve ngiltereden bor para alnmas ile bafllayan dfl borlanma zamanla ar-
tarak devam etti. Devletin gelirleri harcamalara yetmedii iin Devlet, an ka-
patmak amacyla sk sk dfl borlanma yoluna gitti. Bu durum devletin mali iflas-
na sebep oldu.
Tanzimat Fermannn ilanndan 7 ay sonra 1840 ylnda Ceza Kanunnamesi ya-
ynland. Bu kanun 1851de Kanun- Ceditin yaynlanmasna kadar yrrlkte kal-
d. Kanun- Cedit, 1840 kanunnamesine gre daha genifl kapsaml olup, bu kanun-
da sarhoflluk, kz karma, sahtekrlk gibi yeni sular tanmlanmflt. Kanun- Ce-
ditte daha genifl fleri hkmlere yer verilmifltir. Bu kanun da yeterli olmaynca
1810 tarihli Fransz Ceza Kanununun neredeyse tamamen tercmesi olan yeni bir
kanun hazrland, 1851de Ceza Kanunname-i Hmayunu olarak yrrle girdi. Bu

kanun gayrimslim Osmanl vatandafllarnn da yararlanabilmesi iin Rumca, Erme-
nice ve Bulgarcaya tercme edildi. 1840 ylndan itibaren ceza ve ticaret davalarna
bakmak zere laik ilkelere gre alflan karma Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. Bu
mahkemelerde Mslmanlarn yan sra gayrimslim hakimler de grev ald.
Ticaret alannda karma muhtelit ticaret mahkemeleri kuruldu. 1807 tarihli
Fransz Ticaret Kanunu 1849 ylnda tercme edilerek 1850de Kanunname-i Tica-
ret adyla kanunlaflt. Bu kanunla anonim flirket, faiz ve kambiyo senedi gibi baz
kavramlar Osmanl hukukunda yer almaya bafllad.
EKONOMK KRZ VE SONULARI

Krm Savafl esnasnda bafllayan dfl borlanma zaman iinde artarak devam etmifl-
tir. Bir sre sonra Osmanl Devleti borlarn deyemez duruma gelmifl, borlanma
yoluyla bor denmeye alfllmfltr. Bu durum yle bir hl almfltr ki bir sre son-
ra Devlet, borlanma yoluyla da borcunu deyemez duruma dflmfltr. Alnan
bor paralarn bir ksm deniz kuvvetlerinde olduu gibi faydal alanlarda harcanr-
ken, byk bir ksm ise devlet giderlerine, saray yapmna ve saray harcamalarna
kullanlmfltr. 1874 ylna gelindiinde Balkanlardaki karflklk dolaysyla paraya
ihtiya duyulmufltur. Dnemin Sadrazam Mahmut Nedim Pafla, btenin gelir ve
giderlerini hesap ettirmifltir. Bu durumda bte a befl milyon altn bulmaktadr.
Dfl bor almann zor olduu bu dnemde a kapatmak amacyla Mahmut Ne-
dim Pafla bir forml gelifltirmifltir. Buna gre ylda denmekte olan on drt milyon
liralk faiz yarya indirilecek, geriye kalan miktarn befli bte anda ikisi ise or-
dunun ihtiyacnda kullanlacaktr. Bu plan kabul edilerek 6 Ekim 1875 tarihinde bir
kararname ile alacakllara duyurulmufltur. Plana gre befl yl sreyle var olan bor-
larn yarsnn nakit olarak denecei geri kalan ksmn ise %15 faizli bir senet ile
denecei ilan edilmifltir. Mahmut Nedim Paflann bu karar ou orta hlli mev-
duat sahipleri olan alacakllar arasnda olumsuz etki yapmfl, Avrupa kamuoyunun
Osmanl Devletinin aleyhine dnmesine sebep olmufltur.
Macar mlteciler sorunu esnasnda Osmanl Devleti yannda yer alan Avrupa
kamuoyu, Avrupa devletlerinin bir bakma Krm Savaflnda Osmanl Devletini
yalnz brakmamasnda etkili olmufltu. Bu defa ise durum tam tersine dnmfltr.
Nitekim Rusya bu durumdan yararlanacak ve tarihe 93 Harbi (Rumi 1293) diye
geen 1877-1878 Osmanl-Rus Savafl bafllayacaktr. Bu savafl sonras ngiltere, Os-
manl Devletine ynelik uygulad devletin varl politikasndan vazgeerek
kendisi iin nemli olan blgelerin ele geirilmesi politikasna geecektir. Netice-
de kendisi iin hayati nem taflyan Kbrs ve Msr 93 Harbi sonrasnda ngiltere
tarafndan Osmanl topraklarndan kopartlacaktr. Osmanl Devleti ise ngilte-
renin politika deifliklii karflsnda yeni bir mttefik olarak Almanyaya yaklafla-
caktr. Almanyann Fransa ve Avusturyay malup ederek birliini kurmas ve
gler dengesinde yerini almas Osmanl Devletinin Alman asker gcnden ya-
rarlanmak amacyla Alman asker heyetlerini davet etmesinde etkili olmufltur. Ay-
rca Alman silahlar da Osmanl ordusunda yerini almfl, 1885 ylnda Goltz Pafla
Osmanl ordusunu slah ifline giriflmifltir.
93 Harbi (1877-1878 Osmanl - Rus Harbi)

Paris Anlaflmas ile Karadenize kmas engellenen Rusya, Avrupann iinde bu-
lunduu karflk durumdan yararlanarak 1871 tarihinde bu maddeyi tanmadn
ilan etmifltir. O esnada Avrupada gler dengesi deiflmektedir. Zira Prusya Alman
birliini kurma yolunda Avusturya ve Fransa ile girdii savafllar kazanmfl, Fran-
say ar bir yenilgiye uratmfltr. talyada ise talyan birlii kurma yolunda Piye-
monte olduka ileri admlar atmfltr. Rusya bu karflk durumdan istifade ile garan-
tr devletlere bir nota vererek Karadenizin tarafszln tanmadn bildirmifl,
hzla silahlanmaya bafllamfltr. Garantr devletler iinde tek kalan ngiltere Os-
manlnn toprak btnln garanti etmekle birlikte yalnz kalmann etkisiyle so-
runlar barfl yoldan zme abasna girmifltir. Aslnda 1815 Viyana Kongresinde
gndeme gelen hasta adam artk yaflatlacak m yaflatlmayacak m sorusu ceva-
bn bulmak zeredir. Bu sorunun cevab 93 Harbi ile verilecektir.
Rusya, Osmanl topra olan Balkanlarda ortaya kan ayrlk hareketleri des-
teklemifl, Krm Savafl sonras uygulamaya koyduu Panslavizm politikasna hz
vermifltir. Bu politika gerei Srbistan, Karada, Bulgaristan blgelerinde isyanlar
desteklemifl, Osmanl ynetimi bunlar bastrmakta sknt yaflamfltr. Rusyann
devreye girmesi ile Balkan sorunu i sorun olmaktan kmfl, ngilterenin de yer
almasyla dfl sorun hline gelmifltir. Sorunun barfl yoldan zmlenmesini iste-
yen daha dorusu karlar gerei Osmanl Devletinin Rusya egemenliine girme-
sini istemeyen ngiltere, Almanya ve dier devletlerin desteini alarak konunun bir
konferansta grfllmesini salamfltr. 23 Aralk 1876 tarihinde stanbulda Hali
Tersanesinde toplanan Tersane Konferans Balkan sorununu barfl yoldan z-
meye alflmfltr. Aslnda Konferans sonras alnan kararlara bakldnda sorunun
ne kadar barfl yoldan zmlendii ya da zmlenmek istendii ortaya k-
maktadr. Karar gerei Srbistan, Karada ve Romanyaya bamszlk verilecek,
Bulgaristan zerk hle gelecek, Osmanl bu kararlar kabul etmezse zorlamayla bu
kararlar hayata geirilecektir.
Osmanl Devletinin Tersane Konferans kararlarn kabul etmemesi zerine
bafllayan 93 Harbi, ar bir yenilgiyle sonulanmfltr. Rusya, Balkan ve Kafkasya
zerinden harekete gemifl, Balkanlardan hzla ilerleyerek stanbul-Yeflilkye ka-
dar gelmifltir. Douda ise Erzurum Rus iflgaline uramfl, destanlaflan Nene Hatun
direnifli sayesinde bu flehir Rus iflgalinden kurtarlmfltr. Bu durum karflsnda a-
resiz kalan Osmanl Devleti, Rusya ile Ayastefanos (Yeflilky) Antlaflmasn imza-
lamak zorunda kalmfltr. Anlaflma gereince Srbistan, Karada, Romanya ve Bul-
garistan bamsz olacak; Kars, Ardahan, Artvin ve Dou Beyazt Rus egemenliin-
de kalacaktr. Ayrca Osmanl Devleti ar bir savafl tazminat demek zorunda b-
raklmfltr. Ayastefanos Antlaflmas baflta ngiltere olmak zere Osmanl Devle-
tinin Avrupadaki topraklar zerinde kar olan devletleri harekete geirmifl ve
Berlinde yeni bir anlaflma imzalanmas salanmfltr. Berlin Anlaflmas ncesi dev-
reye giren ngiltereye iyi bir anlaflma imzalanmas karfll olarak Kbrsa yerlefl-
mesi tavizi verilmifltir. mzalanan Berlin Antlaflmas ile Ayastefanos Antlaflmas ra-
fa kaldrlmfl, Bulgaristan hari, bamsz devletlerle ilgili maddeleri aynen kalmfl-
tr. Bulgaristan, Osmanlya bal bir prenslik hline getirilmifl, Dou Rumeli ve
Makedonya Osmanlya braklmfltr. Douda ise Dou Beyazt Osmanlya veril-
mifl, Kars, Ardahan, Artvin ve Batum Rus iflgalinde kalmfltr. Ermeni sorununun ilk
defa gndeme geldii geerli anlaflma olan Berlin Anlaflmas ile Osmanl Devleti
savafl tazminat olarak Ayastefanosta deyeceinin iki kat bir mebla demek
zorunda braklmfltr.
Berlin Konferans esnasnda Osmanl Devletinin mali durumu da gndeme gel-
mifl, Rusyann savafl tazminat isteine karfl klmfltr. Rusya, Osmanl maliyesi-
nin kt ynetildiinden bahisle, Osmanlnn borlarn deyecek gte olduu,
yaplacak dzenlemelerle gelirinin iki katna karlabileceini belirtmifl, savafl taz-
minatndan vazgememifltir. Neticede Rusyann istei kabul edilerek savafl tazmi-

nat Ayastefanosa gre iki katna kartlarak 60 milyon lira olmufltur. 1908 ylnda
Osmanl Devletinin byk bir toprak paras olan Bulgaristann bamszln ta-
nma karfllnda Rusyaya verecei tazminatn 5 milyon lirasndan muaf tutulacak
olmas tazminatn bykl konusunda net bir fikir verebilir.
Duyun- Umumiye daresinin Kurulmas

Rusyaya denecek savafl tazminat zaten ekonomik sknt iinde olan Osmanl
maliyesini iyice bozmufl, borlarnn faizlerini dahi deyemeyecek duruma getir-
mifltir. Bunun zerine Osmanl Devleti dfl mdahaleye meydan vermemek iin
alacakllarn vekillerini grflmeye armfltr. stanbulda yaplan grflmeler so-
nucunda alacakllar ile bir anlaflmaya varlmfltr. Bu anlaflma 20 Aralk 1881 tarih-
li (28 Muharrem 1299) bir kararname ile ilan edilmifltir. Muharrem Kararnamesi
ad verilen bu anlaflma gereince stanbulda Duyun- Umumiye daresi kurula-
caktr. Bu komisyonda alacakllar temsilen birer ngiliz, Fransz, Alman, Avustur-
ya, talyan ve Galata bankerlerinin temsilcisi yer alacak, Osmanl temsilcisi ile bir-
likte 7 yeden oluflacaktr. Duyun- Umumiye daresinin gelir kaynaklar, tuz, t-
tn, ispirto, balk, ipek, pul ve damga, Bulgaristan vergisi, Kbrs vergisi, Dou Ru-
meli vergisi gibi geliri ok olan vergilerdir.
Bu flekilde Devletin mali gcn elinden alan Duyun- Umumiye, devlet iin-
de devlet durumuna gelmifltir. Devlet vergi toplama yetkisinin bir ksmn hem de
nemli gelir kaynaklarn alacaklarna mukabil bu komisyonun insafna terk etmifl-
tir. Faiz oranlarn ayarlayan Duyun- Umumiye daresi kendi memurlarn atama
hakkna da sahiptir. 1912 ylnda Osmanl maliye memurlarnn says alt bin civa-
rnda iken bu kurumun memur says on bine yaklaflmaktayd. Duyun- Umumiye
memurlar kylere kadar giderek alacakllarn borlarna karfln vergileri toplamak-
ta ve bunlar Osmanl borlarna karfln tahsil etmekteydi.
Devlet olmann temel hususiyetlerinden biri olarak kendi topraklarnda

SIRA vatandafllarndan
SZDE SIRA SZDE
vergileri toplayamayan bir devletin mali bamszlndan sz edilebilir mi? Tartflnz. 4
Duyun- Umumiye daresi, Mill Mcadele Dneminde deDvarln

fi N E L M
devam et- D fi N E L M
tirmifl ancak Ankara Hkmeti egemen olduu blgelerde bu idarenin gelirlerine

el koymufltur. Tahvilleri hi hkmne inen alacakllarn bu durumu
S O R ULozan Anlafl- S O R U
mas ile zme kavuflmufl, Osmanl borlar yeniden yaplandrlarak 2/3lk ks-
m Trkiye Cumhuriyetine devredilmifltir.
DKKAT DKKAT
Yeni Osmanl Dflncesi ve I. Meflrutiyet
N N
SIRA SZDE
Sened-i ttifak ile bafllayan padiflahn yetkilerini kstlama anlayfl Tanzimat ve SIRA SZDE
Islahat Fermanlar ile devam etmifltir. Ancak bu sre Sultan Abdlaziz dne-
minde li ve Fuat Paflalarn lmleri ile birlikte bir duraklamaya girmifltir. Tan-
zimat ve Islahat dnemlerinde gereklefltirilen ve halk ksmen de olsa mahall
idare ynetimlerine katlmaya alfltran dzenlemelerin beklenen neticeleri ver-
memeleri gerek aydn, gerekse de brokrat kesim zerinde K olumsuz
T A P etkiler K T A P
oluflturmufltur. Tanzimat Dneminde yetiflen Batc aydnlar, Bat uygarlnn
stnln, halkn sahip olduu genifl hrriyetlere ve parlamentolu demokra-
tik siyasi rejime balyorlard. Tanzimatn reformcu yneticileri
T E L E Vise
Z Ytemsili
ON siste- TELEVZYON
me inanmyor, yaptklar yeniliklerde merkez otoritenin glenmesini n plan-
da tutuyorlard. Sultan Abdlazizin Sultan Abdlmecitten daha sert mizal ol-
NTERNET NTERNET
MAKALE MAKALE
mas, merkez ynetimin ve brokrasinin artan otoritesi, aydnlarn parlamento-

lu meflruti rejime taleplerini hzlandrd. Artk yneticilerin Baty rnek alarak
yaptklar yenilikler yeterli grlmyor, siyasi rejimin deiflmesi ve devlet otori-
tesinin snrlandrlmas da isteniyordu.
Halkn hkimiyet hakk kavramn devreye sokan bu hareket, millet egemenli-
i dflncesinin geliflimi asndan tam bir dnm noktas oluflturmaktayd. leride
halk iradesinin temsilcileri olan meclis ve onun oluflturaca anayasa ile snrland-
rlacak bir padiflah iktidar, Trk demokrasi srecinin de bafllangcn oluflturacak-
SIRA SZDE SIRA
t. Padiflahla SZDE
btnleflen Tanzimat brokratlarnn otoritesine ters dflen Yeni Os-
manl Hareketinin ncleri fiinasi, Namk Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazar
D fi N E L M
ve flairlerdi. Bu kifliler, ilerlemenin hr kurumlara dayandn, hr kurumlarn ise
D fi N E L M
ancak kamuoyunun destei ile ayakta kalabileceini, bu nedenle halkn eitilmesi
gerektiini savunuyorlard. Halka en kolay ulaflmann yolunun da gazete olduu
S O R U S O R U
bilinciyle, gazete karmaya bafllamfllard.
DKKAT Yeni OsmanlD hareketinin

KKAT ncleri, fiinasi, Namk Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazar
ve flairlerdi. Bu kifliler, ilerlemenin hr kurumlara dayandn, hr kurumlarn ise ancak
kamuoyununSIRA destei ile ayakta kalabileceini, bu nedenle halkn eitilmesi gerektiini sa-
N N
SIRA SZDE SZDE
vunuyorlard. Halka en kolay ulaflmann yolunun da gazete olduu bilinciyle, gazete kar-
maya bafllamfllard.
Fotoraf 2.1 Fotoraf 2.2
Namk Kemal Ziya Pafla

K T A P K T A P
Kaynak: Yaflamlar Kaynak:
ve Yaptlaryla Yaflamlar ve
Osmanllar Yaptlaryla
TELEVZYON TELEVZYON
Ansiklopedisi II, Osmanllar
YKY, stanbul Ansiklopedisi II,
1999. YKY, stanbul
1999.
NTERNET NTERNET
MAKALE MAKALE
Sultan Abdlazizin idaresine karfl mcadele eden aydnlar gazete karmakla

yetinmemifller, lkenin fena idaresine son vermek, mali zorluklar gidermek, gay-
rimslimlerin memnuniyetsizliklerini ortadan kaldrmak iin meflruti bir ynetim
kurmak amacyla gizli cemiyetler de kurmufllardr. Bunlarn netice vermeden sona
eren ilk rnei Kuleli Vakasdr. Mcadelede nemli aflamalar kaydeden Gen
Osmanllar Cemiyeti ise 1865 ylnda stanbulda kurulmufl, 1867 ylnda faaliyetle-
rini arttrmflt. Cemiyet yelerinden Mustafa Fazl Pafla, Padiflaha meflrutiyeti ilan
etmesi iin bir mektup gndermiflti. Mektupta en iyi idare tarznn meflrutiyet oldu-
u belirtildikten sonra, meflrutiyet sayesinde Mslmanlar ile gayrimslimler ara-
sndaki sorunlarn ortadan kalkaca, isyanlarn bitecei ifade edilmiflti. Padiflah bu
mektuba aldrfl etmemifl, Yeni Osmanllar olarak anlan muhaliflerine karfl yaptr-
d takibatn hzlandrmflt. Bu takibata ramen, meflrutiyet fikri aydnlar arasn-
da yaylmaya devam ettii gibi, devlet adamlar ve askerler arasnda da taraftar bul-
mufltu. Sonuta Abdlaziz, Serasker Hseyin Avni Paflann nderliinde bir aske-
r darbe ile tahttan indirildi, yerine V. Murat tahta karld. 30 Mays 1876 tarihin-
de tahta kan yeni padiflah, rahatszl nedeniyle yerini 31 Austosta II. Abdl-
hamide brakt.
Resim 2.4
V. Murad ve Yeni
Osmanllar.
Kaynak: Le Monde
Illustrenin
kapanda V.
Murad ve Gen
Osmanllar.
Yaflamlar ve
Yaptlaryla
Osmanllar
Ansiklopedisi II,
YKY, stanbul
1999.
ANAYASALI YNETM DENEMES: I. MEfiRUTYET

II. Abdlhamidin tahta kmasyla, Yeni Osmanllarn drst bir padiflah ile hal-
kn temsilcilerinden oluflan bir meclisin hkmet ifllerini kontrol etmesi anlayfl
baflar kazanmfltr. Buna ramen halkn ynetime katlmas noktasndan aydnlar
ile devlet adamlar ayn fikre sahip deillerdi. Halkn hkimiyete hakk olup olma-
d hususu Tanzimat Dneminden beri eflitli flekilde tartfllmflt. Devlet adam-
lar hakk kabul etmekle birlikte, halkn henz yeterli olgunlua eriflmediini id-
dia etmekteydiler. Buna karfln fikir adamlar, dadaki obanndan, flehirdeki ka-
lem efendisine kadar her vatandafln kendini en iyi flekilde temsil edebilecek in-
sanlar seebilecek seviyede olduunu savunmaktaydlar. Asker Okullar Mdr
Sleyman Pafla; Abdlazizin ve V. Muratn tahttan indirilmesinin sebebini, devlet
adamlarnn geleceklerini gvence altna almak olarak aklyordu. Sleyman Pa-
flann Sadrazam Mehmet Rflt Paflann halkn verdike daha fazlasn isteyecei
gerekesiyle Meflrutiyeti engellediini belirtmesi, devlet adamlarnn bir ksmnn
farkl fikirlerde olduunu gstermeye yeterlidir. Bu dnemde devlet adamlarnda
genel kan, halkn ancak devlet ifllerinde tecrbeli, bu ifli bilen devlet adamlarn-
ca ynetilebileceidir.
SIRA SZDE Padiflahlar SIRA

tahttan indirirken halk memnun etmediini gereke gsteren ynetici kesi-
SZDE
5 min halkn hakimiyet hakkn vermemelerinin sebebi ne olabilir? Tartflnz.
Fotoraf 2.3 Padiflah Abdlhamid de halk mefl-
ruti idare iin yeterli bulmayan devlet
Osmanl son
S O R U
dneminin en ok S O R U adamlarna hak vermekle birlikte, yi-
tartfllan devlet ne de Meflrutiyetin devletin kkl
adam II. dertlerine deva olaca beklentisine
DKKAT
Abdlhamid,(1876 DKKAT
-1909)in saltanat sahipti. Meflrutiyet, devleti medeni
dneminde iki memleketler seviyesine karacak,
N N
SIRA SZDE ilan
meflrutiyet SIRA SZDE mevcut btn idari, siyasi ve sosyal
yaplmfltr.
problemleri zecek adeta mucize bir
ila gibi grlyordu. Fakat bunun
salanmas halkn ve hkmetin va-
zifelerini hakkyla yapmalarna ba-
K T A P K T A P lyd. Meclisin, vatandafln grevini
yapmasnda devlet ile millet arasnda
bir kpr vazifesi grmesi beklentile-
TELEVZYON TELEVZYON rin en baflta geleniydi. Dolaysyla
meclis, devletin topluma ulaflmasnda arac bir kurum olarak kabul edilmifltir.
Devletin salam bir dzene balanmas olarak anlafllan Meflrutiyetten, Avrupa
devletlerinin aznlklar nedeniyle yapt basklar hafifletmesi beklentileri bizzat
NTERNET N T E R N E Tda aka ifade edilmifltir. Ayrca devletin deiflen i ve dfl flart-
Padiflah tarafndan
lara ayak uyduramamas Meflrutiyeti zorunlu klmaktayd. Meflrutiyetle Hilafet ve
Saltanat makamnn haklar korunacak, Osmanl vatandafllarnn hrriyet ve eflitli-
MAKALE MAKALE
i salanacakt.
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa)

II. Abdlhamid, meflrutiyetin ilan iin hazrlklar hemen bafllatmfl, anayasann ya-
plmas iin 30 Eyll 1876 tarihinde bir komisyon kurulmasn emretmifltir. 28 kifli-
den oluflan bu komisyon 1831 Belika, 1859 Prusya anayasalaryla birlikte yirmiye
yakn tasary incelemifltir. Bu tasarlar iinde Mithat Pafla ile Sait Paflalarn tasarla-
r da vardr. Mithat Paflann Kanun- Cedit denilen tasarsnda, meclisin 120 kifliden
oluflmas ve bu saynn 1/3nn hkmet tarafndan atanmas ngrlmflt. Bu
120 kiflinin 80inin millet mebusu, 40nn da devlet mebusu olmas tasarlanmflt.
Tasaryla btn vkela-bakanlar ve msteflarlar hkmet adna mebus saylacakt.
Hkmet meclisten gvenoyu almak zorundayd, aksi takdirde dflecekti. Ayrca
hkmet meclise karfl sorumlu olacakt. Kanun- Cedit ancak, Meclis-i Mebusan
tarafndan yrrlkten kaldrlabilecekti. Devletin resm dili Trkeydi. Kanun-
Cedit gl bir hkmdarlk makamn da ieriyordu. Milleti meclis vastasyla ida-
rede sz sahibi yaparken devletin otoritesini korumak iin padiflaha da ayrcalk-
lar veren tasar, belirli bir kaynaktan aktarlmfl olmaktan ok Mithat Paflann dev-
let tecrbesinin bir rndr denilebilir.
Fotoraf 2.4
Midhat Pafla hususi
ktibi Vasf ile
Viyanada
bulunduu srada
Kaynak: Yaflamlar
ve Yaptlaryla
Osmanllar
Ansiklopedisi II,
YKY, stanbul
1999.
Sait Paflann hazrlad taslak ise Fransz Anayasasnn Trkeye evirisi idi.
12 blmden oluflan taslak Mithat Paflann taslana gre daha sistemli ve genifl
kapsamlyd. Taslaa gre, dorudan doruya millet tarafndan seilen 750 kiflilik
bir meclis ngrlyordu. Ancak seimin kura usul ile yaplmas isteniyordu. Ya-
sama yetkisi Millet Meclisi adn taflyan bir meclise veriliyordu.
Komisyonun 140 madde olarak hazrlad taslak Heyet-i Vkelada hararetli
tartflmalardan sonra 119 maddeye indirilmifl ve Padiflaha sunulmufltur. Nihayet ta-
rihteki ilk Trk Anayasas Kanun-i Esasi 23 Aralk 1876 tarihinde ilan edilmifltir.
Kanun-i Esasinin ilan Osmanl Devletinin Balkan meselelerini konuflmak iin top-
lanan uluslararas Tersane Konferansnn alflna denk getirilmiflti. Kanun-i Esasi-
nin bu konferans srasnda ilan edilmesinin sebebi, yabanc gleri, reformlar ta-
kip maskesi altnda devletin i ifllerine mdahaleden alkoymakt. Bu anayasa sa-
yesinde Rusya Osmanlya karfl besledii dflmanlktan vazgeecek, memleketimiz
tarihte okuduumuz ngiltere gibi gl olacakt!
Ancak, beslenen mitler ok ksa bir sre sonra bofla kt. Devletler bu abay
dikkate almad gibi 1877-78 Osmanl-Rus savafl, Osmanl Devletinin ar yenil-
gisi ile sonuland. Devlet, Balkanlardaki topraklarnn byk bir ksmn kaybe-
derken, Ruslar stanbul nlerine kadar gelmiflti. Bylesine karflk bir ortamda mec-
lis kapatld ve Anayasa da bu durumdan payn alarak rafa kaldrld.
1876 Kanun-i Esasisinin zellikleri

1876 Kanun-i Esasisi millet egemenlii anlayfl asndan gnmz anayasalarna
gre olduka geride kalan bir anayasadr. Kanun-i Esasiye gre egemenlik padi-
flaha aittir. Saltanat anayasann 3. maddesi gereince Halifelik de dahil olmak ze-
re Osmanl ailesinden en byk evlada aittir. Padiflah, slam dininin koruyucusu ve
Osmanl halknn hkmdardr. 1876 Anayasas padiflaha byk yetkiler tanmfl

olmasndan baflka, ona, yaptklar ifllerden sorumlu olmama hakkn vermekle
de, devletin kuruluflundan beri var olan gcn kanun gvencesi altna almfltr.
1876 Anayasasnda padiflahn stn gcn snrlayan hibir hkm yoktur. Eski-
den olduu gibi Padiflah; para baslmas, hutbelerde adnn okunmas, yabanc
devletlerle anlaflmalar yaplmas, harp ve barfl ilan, kara ve deniz kuvvetlerinin
kumandas, asker harekt yaplmas, fleri hkmlerin uygulanmas, cezalarn ha-
fifletilmesi veya aff, memurlara rtbe ve niflan verilmesi gibi yetkilere sahiptir.
Padiflah ayn zamanda yrtme kuvvetinin de bafldr. Sadrazamn, fieyhlisla-
mn ve Bakanlar Kurulunun tayini ve azli yetkisi padiflaha aittir. Hkmet meclise
karfl deil, padiflaha karfl sorumludur. Padiflah yarg konusunda da yetkiye sahip-
tir. Anayasann 113. maddesi padiflaha bu konuda yetki vermifltir. fiyle ki padiflah,
zabta tarafndan yaplan arafltrma neticesinde hkmetin emniyetini ihlal ettikle-
ri kesinleflenleri snr dfl etme hakkna sahiptir.
Anayasaya gre meclis, adna Meclis-i Umumi denilen Heyet-i yn ve He-
yet-i Mebusan ismini taflyan iki ayr meclisten oluflmaktayd. Heyet-i Mebusan
yeleri Osmanl vatandafl elli bin erkek nfusa bir mebus dflecek flekilde halk ta-
rafndan gizli oyla seileceklerdi. Seimlerin sresi 4 yl olup, mebuslar tekrar se-
ilebilirlerdi. Heyet-i yn yeleri, Padiflah tarafndan atanmaktayd. Bakanlk, va-
lilik, ordu mflirlii, kazaskerlik, elilik, patriklik, hahambafllk yapmfl olanlar ile
kara ve deniz subaylarndan krk yaflndan byk olan ve gerekli flartlar taflyanlar
mr boyu bu greve atanrlard.
SIRA SZDE Meclis ve seim

SIRAifllerinde
SZDE her elli bin erkek nfusa bir mebus dflmesine mukabil kadnla-
6 rn seme veya seilme haklarnn gndeme gelmemesini dnemin toplumsal bakfln d-
flnerek deerlendiriniz.
Mebuslarn dokunulmazl vard. Mebus, hakknda meclis tarafndan ithama
S O R U sebep olduuna S O R dair
U ounlukla karar verilmedike, cinayet veya su ifllerken ya-
kalanmadka tutuklanamaz ve muhakeme edilemezdi. yeler meclisteki grfl ve
verdikleri oylardan dolay da sorumlu tutulamazlard. Ancak mebuslarn yeliinin
DKKAT DKKAT
dflmesi ve yarglanmalar Meclis-i Umumi azasnn verecei karara balyd.
1876 Anayasas padiflahn yetkilerinde bir kstlama yapmad gibi aksine, yet-
N N
SIRA SZDE kilerini kanun
SIRAgvencesi
SZDE altna almfltr. Bu nedenle 1876 Anayasas ile kurulan si-
yasi sisteme, parlamentonun varl ile desteklenmifl meflruti monarfli diyebiliriz.
Halkn setii temsilcilerden oluflan Heyet-i Mebusann bulunmasna ramen, pa-
diflah, yrtme ve yasama yetkilerinden hi dn vermemifltir. Bununla birlikte yi-
ne de 1876 Kanun-i Esasisi, padiflahn yetkilerinin kstlanmas ynnden Sened-i
ttifaktan itibaren bafllayan geliflmenin bir ileri admdr. Anayasa, ferman fleklinde
K T A P K T A P
ilan edilmifl olsa bile, halkn temsilcilerini ilk defa genifl apl bir flekilde, bir araya
getirecek olmas bakmndan nemlidir.
TELEVZYON TELEVZYON
Seimler
Anayasann ilanndan sonra sra meclisi oluflturacak seimlerin yaplmasna gel-
miflti. Seimler srenin yetersizlii nedeniyle geici olarak kartlan Seim Tali-
NTERNET matna gre N T Eyaplmfltr.
RNET Talimata gre 80i Mslman, 50si gayrimslim olmak
zere 130 mebusun seilmesine karar verilmiflti. Ancak seimler zaman yetersizli-
i nedeniyle tam olarak yaplamad. 1876 ylna ait olmak zere vilayet meclisleri
MAKALE yeleri ikinciM semen
A K A L E saylarak, mebuslar bunlarn belirlemesine karar verildi.
Birinci mecliste 69u Mslman, 46s gayrimslim olmak zere toplam 115 me-
bus bulunuyordu. lk Osmanl Meclisi, 19 Mart 1877 Pazartesi gn Dolmabahe
Saraynda yaplan bir trenle ald. Meclisin alfl gnnde tm resm daireler ta-
til edilmiflti. Meclis-i Mebusan ilk toplantsn 20 Mart 1877 tarihinde Sultanah-
metteki Darlfnun binasnda yapmfl, 28 Haziran 1877 tarihinde ilk toplant yl-
n tamamlamfltr. Meclis-i yn iin ise 21i Mslman, 5i gayrimslim olmak ze-
re 26 ye seildi.
Meclis-i Mebusann 13 Aralk 1877-14 fiubat 1878 tarihleri arasnda geen ikin-
ci dneminde 106 mebus grev yapmfltr. Bunlarn 59u Mslman, SIRA SZDE47si gayri- SIRA SZDE
mslim idi. Mslmanlarla gayrimslim mebuslarn oranna baktmzda %56ya
%44 oran ortaya kmaktadr. Bu oran Mslim ve gayrimslim D fimebuslarn
NELM nere- D fi N E L M
deyse eflit oranda temsil edildiklerini gstermektedir. O dnemde gayrimslim hal-
kn toplam nfus iindeki oranlarnn 1/4 olduu dflnldnde, mebus says
S O R U S O R U
ile nfuslarn arasnda bir denge olmad ortaya kmaktadr.
Meclis-i Mebusann 13 Aralk 1877-14 fiubat 1878 tarihleri arasndaD geen

K K A T ikinci dne- DKKAT
minde 106 mebus grev yapmfltr. Bunlarn 59u Mslman, 47si gayrimslim idi. Msl-
manlarla gayrimslim mebuslarn oranna baktmzda %56ya %44SIRAoran ortaya kmak-
N N
SZDE SIRA SZDE
tadr. Bu oran Mslim ve gayrimslim mebuslarn neredeyse eflit oranda temsil edildikle-
rini gstermektedir. O dnemde gayrimslim halkn toplam nfus iindeki oranlarnn 1/4
olduu dflnldnde, mebus says ile nfuslarn arasnda bir AMALARIMIZ
denge olmad ortaya AMALARIMIZ
kmaktadr.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Baflka bir ifade ile gayrimslimler mecliste nfus oranlarnn K ok
T Afazla P zerinde K T A P
bir oranla temsil edilmifllerdir.
Meclisin ikinci toplant dneminde Rusya ile savafl bafllamflt. Ruslar bir taraf-
T E L E V Zkuflatmfllard.
tan Tunay aflarak Sofyaya doru ilerlerken, Douda da Erzurumu YON TELEVZYON
Mecliste ise mebuslar kanun yapma iflini geri plana brakarak hkmet S O R U faaliyetle- S O R U
rini ve harbin ynetimini tartflyordu. Mebuslar dolayl olarak Padiflah Abdlhamidi
savafln gidiflinden sorumlu tutuyorlard. Hristiyan mebuslar iseD Avrupann da et-
N TEKRKNAETT NDTEKRKNAETT
kisiyle kendi topluluklarnn karlarn gzetiyorlard. Rusya ile ateflkes grflme-
lerinin yapld bir srada gelen sadaret tezkiresi zerine II. Abdlhamid byle bir
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
meclisin yararndan ok zarar olduunu syleyerek 14 fiubat 1878 gn meclisi
MAKALE MAKALE
feshetti. Her derde deva olarak grlen Meflrutiyet, meclisin tatil edilmesiyle sade-
ce 1 yl 1 ay 21 gn devam edebilmifl, meclisin toplant sresi de toplam 10 ay 25
gn srmfltr.
Osmanl devlet adamlar ve aydnlarn meflrutiyet, anayasa ve seimKkonularndaki

T A P grfl- K T A P
leri hakknda etrafl bilgi iin Cezmi Eraslan-Kenan Olgunun Osmanl Devletinde Mefl-
rutiyet ve Parlamento (3F Yaynlar stanbul 2006) kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Meflrutiyetin Yeniden lan abalar
Padiflah Abdlhamidin 1878de meclisi kapatmas ile meflrutiyet sona ermifl, yeni-
den mutlakiyet dnemi bafllamfltr. Meclisin kapal olduu bu dnemde Kanun-i
Esasi ise fleklen yrrlkte kalmfltr. II. Abdlhamidin 30 yl srecek
NTERNET
olan bu ye- NTERNET
ni mutlakiyet dnemine karfl zellikle ite byk mcadeleler yaplmfltr. bas-

klar, Fransz htilalinin 100. Yl Dnm olan 1889 ylnda Osmanl Terakki ve t-
tihat Cemiyetinin kurulmas ile hzlanmfltr. Cemiyet gizli olarakM faaliyete
AKALE
bafllamfl, MAKALE
aydnlar ve ordu mensuplar arasnda genifl taraftar bulmufltur. II. Abdlhamidin

soruflturmalar zerine cemiyetin nde gelenlerinden birou alflmalarna yurt d-

flnda devam etmifllerdir. Fransa, Msr ve svire bu anlamda ttihatlar iin nem-
li lkeler olmufllardr.
Yunanistann Girit adasn ilhak ettiini ilan etmesi zerine bafllayan 1897 Os-
manl-Yunan Savaflnda, Osmanl ordusu byk baflar gstermifl, Dmeke Mey-
dan Muharebesinde Yunan ordusu imha edilerek Atina yolu almfltr. Ancak ara-
ya Rusya ve Batl devletlerin girmesi ile alanda kazanlan savafl masada kaybedil-
mifl, Giritte slahat yaplmasna ve buraya Hristiyan bir valinin atanmasna karar
verilmifltir. Daha da ilgin olan yaplan slahatlarn uygulamasn denetleme gre-
vinin Yunan prensine verilmesiydi. Bu durum neticesidir ki Giritteki nfus denge-
si on yl iinde tersine dnecek ve 1908 ylna gelindiinde Hristiyan nfus Msl-
man nfustan fazla olacaktr. Yunan Savafl, ttihat ve Terakki Cemiyeti asndan
da devletin iine dflt acizlie iyi bir rnekti. Bu durumun dzeltilmesi iin l-
kede Meflrutiyetin ilan bekleniyordu.
ttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kongresini 1902 tarihinde Pariste yapmfltr. Bu
kongre ttihat ve Terakki tarihinde bir dnm noktasdr. Kongreye Prens Sabahat-
tin, Ahmet Rza, smail Kemal, smail Hakk Pafla, Mahir Sait, Halil Ganem, Hse-
yin Siret, brahim Temo ve Dr. Nazm gibi ttihat ve Terakkinin ileri gelen isimle-
rinin yan sra Ermeni ve Rumlardan da baz temsilciler katlmfltr.
ttihat ve Terakkinin 1902 kongresindeki fikir ayrlklar cemiyetin ikiye bln-
mesine sebep oldu. Buna gre yabanc mdahalesini isteyenler Prens Sabahattin
Beyin baflkanlnda Teflebbs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet ad altnda birlefle-
rek alflmalarn srdrd. Mdahaleye karfl olanlar ise Ahmet Rza Beyin bafl-
kanlnda Terakki ve ttihat ad altnda birlefltiler. Cemiyet yeleri yurt iinde ve
dflndaki eflitli rgtlerle iliflki kurdular ve Osmanl corafyasnda genifl bir alana
yayldlar. zellikle Balkanlarda byk bir g hline geldiler. Cemiyetin bu ka-
dar glenmesine ramen II. Abdlhamid, Mslman halka cemiyetten daha ya-
knd. II. Abdlhamid, slam dflncesinin yeniden canlandrlmasnda ve Bat hu-
kukunun alnmas yerine, slam hukukunun yrrle konulmasndan yanayd.
Dfl iliflkilerde olduu kadar memleket dhilinde slamc bir politika izlenmesine
zen gsteriyor, bu da Mslman topluluklarn, meflrutiyet yanllarndan ok Padi-
flaha yaklaflmalarn salyordu.
Cemiyetin meflrutiyetin ilan yolundaki alflmalar gn getike artmaya baflla-
d. Bu arada meflrutiyeti kurma yolunda alflan gizli cemiyetlerin says da her ge-
en gn artyordu. Bunlardan biri olan Vatan ve Hrriyet Dernei, Mustafa Ke-
mal Bey (Atatrk) tarafndan fiamda kurulmufltu. Bu dernek daha sonra 1907 y-
lnda Ahmet Rza Beyin Terakki ve ttihat Cemiyeti ile birleflti.
II. Abdlhamid rejimine karfl mcadele eden cemiyetlerin birou 27 Aralk
1907 tarihinde Pariste bir araya geldi. Kongreye Terakki ve ttihat, Teflebbs-i fiah-
si ve Adem-i Merkeziyet, Ermeni Taflnaksutyun, Msr Cemiyet-i srailiyesi, Ahd-
Osmani Msr Cemiyeti ile Ermeniler ve Araplar tarafndan yaynlanmakta olan ba-
z gazete ve dergilerin temsilcileri katldlar. Kongre sonucunda, II. Abdlhamidi
tahttan inmeye zorlayarak meflrutiyeti yeniden kurma karar alnmfltr. Bu amaca
ulaflmak iin bir dizi faaliyet gsterilecektir. lk nce pasif direnme yaplacak, hal-
ka hkmete vergi vermemesi sylenecekti. Yaplacak propagandalarla ordunun
ihtilalclara karfl silah kullanmamas salanacakt. Son olarak, gerekirse sonuca
ulaflmak iin genel ayaklanma yaplacakt. Kongre bu dorultuda alflmalarn sr-
drlebilmesi amacyla cemiyetlerin temsilcilerinden oluflan gizli bir komite kurul-
masna karar vermifltir.
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
2. nite - Trkiyede Reform Arayfllar (1839-1908)

AMALARIMIZ 45
AMALARIMIZ
ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurulufl ve faaliyetleri ile fikirleri hakknda

K T Adaha
P etrafl bil- K T A P
gi almak iin fikr Haniolunun ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (letiflim
yaynlar stanbul 1989) adl alflmasna baklabilir.
TELEVZYON TELEVZYON
Fotoraf 2.5
Meflrutiyetin ilan
iin daa kan
NTERNET N T E Bey
Resneli Niyazi RNET
ve adamlar.
Kaynak: Yaflamlar
MAKALE MAKALE
ve Yaptlaryla
Osmanllar
Ansiklopedisi II,
YKY, stanbul
1999.
II. Meflrutiyetin lan

Terakki ve ttihat 1907 kongresinin akabinde Makedonyada ok hzl bir flekilde
rgtlenmifltir. Makedonyada bu kadar hzl rgtlenmesinin sebebi burada Os-
manl denetiminin yok denecek kadar az olmasdr. Makedonya 1878den beri Av-
rupa devletlerinin gzetimi altndayd. Burada baflta Bulgarlar olmak zere, Srp ve
Rum eteciler Makedonyay kendi topraklarna katmak iin uraflyorlard. Os-
manl Devletinin iine dflt acz Makedonyada daha ok hissediliyordu. ngil-
terenin Rusya ile Revalde grflmesi, Cemiyeti harekete gemeye mecbur olduu-
na inandrmflt. Reval Grflmesi zerine cemiyetin asker kanad daa karak
ayaklanmay bafllatmfltr. II. Abdlhamidin blgeyi kontrol etmek iin gnderdii
mfettifllerin cemiyet fedaileri tarafndan ldrlmeleri harekt genifllettii gibi
Padiflahn da direncinin krlmasnda etkili olmufltur.
Fotoraf 2.6
Meflrutiyetin
ilanndan
beklentileri gsteren
iki kartpostal.
Sonuta da Meflrutiyet 23 Temmuz 1908de ilan edilmifltir. Terakki ve ttihat Cemi-

yeti de 23 Austos 1908 tarihinde yaynlad bir bildiri ile Prens Sabahattinin cemi-
yeti ile birlefltiini ve adn ttihat ve Terakki Cemiyeti yaptn ilan etmifltir.Meflruti-
yet 24 Temmuz 1908 tarihinde resmen ilan edilmifltir. Meflrutiyetin ilann hafiyeliin
kaldrlmas ve genel affn ilan izlemifltir. 21 Austos 1909da ise Meflrutiyetin ilan
olan 23 Temmuz tarihinden nce ifllenen sularn aff hakknda kanun kmfltr. Res-
m teblilerde 24 Temmuz olarak grlen II. Meflrutiyetin ilan tarihi daha sonraki d-
nemlerde ttihat ve Terakkinin ilan tarihi olan 23 Temmuz olarak dzeltilmifltir.
Fotoraf 2.7
ttihatlarn ana kadrosu bir arada.

ttihatlarn Boaziinde toplants: Sadan Cemal Pafla, Sleyman Numan Pafla, ? , Talat Pafla, Enver Pafla,
Hseyin Cahit Bey, Yaver Kzm Bey (Orbay), Karfl srada oturanlar Said Halim Pafla, Mithat fikr Bey ve
ksmen grnen Ahmet Rza Bey
Kaynak: Yaflamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY, stanbul 1999.

zet
Trk modernleflmesinin en nemli aflamalarndan biri Tanzimat Dneminin baflndan itibaren aydnlarn s-
olan Tanzimat Ferman daha nce yaplanlarn yeterli rarla ifade ettikleri halkn hakimiyete hakk devlet
olmad grldkten sonra btn tebaaya vatandafl adamlar tarafndan da kabul edilmifl olmakla beraber
stats tanyan, herkesin kanun karflsnda eflit, can, daha zamann gelmedii yorumlar ne kmaktadr.
mal ve namusunu korumaya alan bir anlayfl getirmeyi Yeni Osmanl dflncesinin esaslar da vatandafln her
hedeflemifltir. Devletin hedefinin sadece dini ve devle- kademede kendini ynetecek kadrolar laykyla see-
ti korumaktan karlp vatandafl kalkndrmak ve lke- bilecek kabiliyette olduuna dayanmaktayd. Padi-
yi imar etmek olduunun altn izen bir ideal ortaya flahtan aydnlara, brokrasi ve halka kadar her kesim
koymufltur. Fermann kendisi devlet ve hkmet adam- snrsz bir iyimserlik iinde anayasann kabul ve mefl-
larnn yetkilerini kendi istekleriyle kstladklar bir s- rutiyetin ilan edilmesinin devletin neredeyse btn ida-
rece iflaret etmektedir. Mslim, gayrimslim btn va- ri, siyasi ve asker meselelerini zecei beklentisine
tandafllarn devletin her kademesinde yer alabilmesine kapldn ifade edebiliriz. Padiflah vekillerden, onlar
olanak tanyan bu dnem anlayfl devletin maruz kal- brokrasi ve vatandafltan vazifelerini laykyla yerine
d skntlar gidererek eski kudretine kavuflturmay getirmelerini bekliyorlard. Ancak unutulmamas gere-
amalamaktayd. Tanzimat, devlet idaresine getirilen ken bir husus vard. Anayasa mevcut durumu yasal h-
yenilikler, idari ve mali reformlar ile yeni bir adafllafl- le getirmifl, kkl bir idari, siyasi ve sosyal deifliklik
ma hamlesi olarak tanmlanabilir. getirememiflti. Ksaca, kavramn ii gerektii gibi doldu-
Tanzimat Meclisleri ile halkn her aflamada ynetime rulamad iin beklentilerin gerisinde kalnmfltr. Bi-
girmeye bafllamas srecinin dinamiklerini deerlendi- rinci Meflrutiyetteki skntlarn benzeri ikinci dnemde
rebilecek, Tanzimat Dneminin deta tantc simgesi de yaflanacaktr. Ancak bu defa farkl ynde siyasilerin
olan meclisler yoluyla devletin milletiyle btnleflmesi, kendi aralarndaki ekiflmeler ve gereki verilere da-
vatandaflta devlete sahip kma bilincinin uyandrlmas yanmayan tahminler yznden hayal krkl yaflan-
hedeflenmifltir. Muhassllk meclislerinden bafllayarak mfltr. Anayasann yeniden hayata geirilmesi ile ayrl-
her kademede temsil organlarna dahil olan vatandaflla- mak isteyen aznlklarn bu beklentilerinden vazgee-
rn meflrutiyet dnemleri iin deta staj ifllevini yerine cekleri mit edilmifltir. Ksa bir sre sonra ortaya kan
getirdii sylenebilir. Vilayet meclislerinde eflit oranda ittifaklar ve savafllar teori ve gerein siyasette ayn dz-
yer alan vatandafllarn bir btn hlinde devletin deva- lemde geliflmediini gsterecektir.
mna hizmet edecekleri bunun da dfl mdahaleyi en
aza indirecei mit edilmekteydi.
Daha geliflme alarnda olan sanayini Balta Liman An-
laflmas ile Batl devletlerin pazar yeri hline getirmek
durumuna dflen Osmanl ynetimi Galata bankerlerin-
den bor almaktayd. Ancak Batl devletler ile birlikte
giriflilen Krm Savaflnn masraflarn gidermek iin n-
giltere ve Fransadan bor alnd. Bu sre ksa srede
katlanarak geliflti ve 1875teki isyanlar srasnda devleti
skntya dflrd. Alnan kredilerin verimli bir flekilde
kullanlamamas miktarn hzla artmasna yol at. Bor
faizlerinin denememesi ve 93 Harbinde gelen yenilgi-
nin mali yk alacaklarn garantiye almak isteyen dev-
letlerin Umumi Borlar daresini kurmalarna imkn ta-
nd. Devlet iinde devlet hline gelen Borlar daresi-
nin sadece varl bile Osmanl ynetiminin bamszlk
iddialarn bofla karacak mahiyette olmufltur. Devletin
tekel gelirleri nemli gelir kaynaklar bu idare tarafn-
dan kontrol edilir hle gelmifltir.
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Devletinde Tanzimat Ferman yeni bir dev- 6. Afladakilerden hangisi Tanzimat dneminin eitim
rin bafllangcn temsil eder. Glhane Hatt- Hmayunu alanndaki uygulamalarndan biri deildir?
da denilen bu ferman hangi tarihte ilan edilmifltir? a. Meclis-i Maarif-i Umumiyenin kurulmas
a. 8 Eyll 1808 b. lkretimin ilk defa zorunlu hle getirilmesi
b. 3 Kasm 1839 c. Galatasaray Sultanisinin almas
c. 23 Aralk 1876 d. Darlmualliminin almas
d. 23 Temmuz 1908 e. lk kz Rfltiyesinin almas
e. 17 Aralk 1908
7. Afladakilerden hangisi Tanzimat dneminde gr-
2. Btn tedbirler alnd takdirde verimli corafyas len bir dzenleme deildir?
ve yetenekli halk sayesinde Osmanl Devletinin 5-10 a. Darlmuallimatn almas
sene zarfnda eski kudretine kavuflabilecei beklenti- b. Nizamiye Mahkemelerinin kurulmas
sinin dile getirildii Ferman afladakilerden hangisidir? c. Meclis-i Mebusann almas
a. Tanzimat Ferman d. Meclis-i Ahkam- Adliyenin kurulmas
b. Islahat Ferman e. Askerlik sresinin 5 yl olmas
c. Sened-i ittifak
d. Kanun-i Esasi 8. Osmanl Devleti Balkan sorunlar yznden tarihte
e. Meflrutiyetin lan 93 Harbi diye anlan 1877-78 savaflnda Rusya ile sa-
vaflmak zorunda kalmfltr. Bu savafl sonras ilk nce
3. Tanzimat Ferman ile Islahat Ferman maddeleri ara- Ruslarla Ayastefanos (Yeflilky) Antlaflmas imzalan-
snda afladakilerden hangisi bulunmaz ? mfltr. Afladaki maddelerden hangisi bu Antlaflmada
a. Herkes kanun nnde eflittir. yer almaz?
b. Hi bir kimse yarglanmadan cezalandrlmaya- a. Kars, Ardahan, Artvin ve Dou Beyazt Rusyaya
caktr. verilecek,
c. Herkesin mal, can ve namus gvencesi devletin b. Srbistan, Karada, Romanya ve Bulgaristan ba-
garantisi altndadr. msz olacak,
d. Gayrimslimleri asker okullara girme hakk ve- c. Osmanl Devleti ar bir savafl tazminat deye-
rilmifltir. cek,
e. Halkn temsilcilerinden oluflan bir parlamento d. Bat Trakya Yunanistana verilecek,
alacaktr. e. Byk Bulgaristan kurulacak.
4. Osmanl Mslman halk seimlerle ilk defa hangi 9. Muharrem Kararnamesi ad verilen anlaflma gere-
olayla tanflmfltr? ince Osmanl Devletinin mali gcn elinden alan
a. Sened-i ttifak devlet iinde devlet durumuna getiren kurum afla-
b. Tanzimat Ferman dakilerden hangisidir?
c. Islahat Ferman a. fiura-y Devlet
d. Muhassllk Meclisleri b. Meclis-i Mebusan
e. Vilayet Meclisleri c. Duyun- Umumiye
d. Meclis-i Has- Vkela
5. Afladaki bilgilerden hangisi Tanzimat dneminde e. Meclis-i Vl
asker alanda yaplan dzenlemelerden biri deildir?
a. Askerlik yafl 20 olmufltur. 10. 1986 Anayasas hakknda afladaki bilgilerden han-
b. Askerlik sresi 5 yldr. gisi yanlfltr?
c. Yedek askerlik sresi 7 yldr. a. 23 Aralk 1876 tarihinde ilan edilmifltir.
d. Ordu merkezlerinde asker idadi almfltr. b. Bir komisyon tarafndan Avrupadaki pek ok
e. Yenieri Oca kaldrlmfltr. Anayasa incelenerek dzenlenmifltir.
c. 1876 Anayasas 119 maddeden ibarettir.
d. Padiflahn yetkilerini ok byk oranda kstla-
mfl, meclisi n plana kartmfltr.
e. Tarihteki bu ilk Trk Anayasasnn ad Kanun-i
Esasi dir.
Okuma Paras
13-27 TEMMUZDA KAYNAYAN STANBUL VE Ve herkes flaflrmflt, ileden kmflt; alem hrriyet sar-
NMAYfiLER hoflu olmufltu. Dediim gibi herkes bu coflkunlukta hak-
Her tarafta bayrak, mzka, nmayifliler(gstericiler) l idi, a kalanlarn bulduklar yemee sarlmas, zin-
alay, davul ve zurna dolaflyor. Sokak nutukular ras- danda yaflayanlarn birdenbire kurtulup aydnla k-
geldikleri yerde durup sylyor, sylyor, baryor! Ve mas ile stanbul halknn hrriyete kavuflmas arasnda
halkn hakk vard, tam 33 sene kendi arzusuyla halk fark yoktu. Bu iflin dflyz idi, bunun bir de iyz
bayrak aamamfl, mzka aldramamfl, kifli bir ara- vard.
ya gelip gezememifl. Hele umuma karfl sz sylemek Sarayn gazeteler verdii gayet ksa ilk resmi tebliden
nutuk vermek Abdlhamid zamannda grlmfl fley sonra sabrszlkla daha ak ve kati ilanlar beklerken
deildi. Ehali yle coflkun ve heyecanl surette sokakla- Temmuzun 14.nc gn Beyolu mutasarrf Hamdi
ra dkldke, bir araya gelen adam takibe alflan Beyin Zaptiye Nezaretine tayin olunduuna dair bir tev-
polisler, flunun bunun sylediini gizli dinleyip jurnal- cihat(atama karar) kt ve meflrutiyet aflklarnn srtna
lar yazan casuslar flaflrp kalmflt ve kalabaln en ko- mthifl bir buzlu dufl yapt!
yu ksm Sirkeciden Babliye doru akyordu. Babli Beyolu mutasarrf Hamdi Bey sarayn en sadk ben-
Sadaret dairesinin tam karflsnda bulunan Servetif- delerindendi ve Abdlhamid tarafndan gsterilen arzu
nun matbaasnn n, bafllardaki festen dolay st zerine Sadrazam Sait Pafla tarafndan Zaptiye(Asayifl)
krmz renkli ve daima dalgalanr bir adam tabakas ol- nezaretine getirilmiflti ve muhakkak hrriyet hareketi-
mufltu. Arabalar adam ynlarn kesip yol aamyorlar- nin zerine bir mum sndrme klah vazifesini gr-
d. Pazar gn akflama doru, hele Temmuzun 14 nc mek iin geliyordu.
(bu tarih Rumidir, 27 Temmuz demektir) nmayifliler Hamdi Beyin Zaptiye nezaretine tayinini mteakip Ba-
arabalara da dolmufltu. bli bir resmi tebli daha neflreyledi. O zamanki Bab-
O tarihte baz perflembe gnleri, gelin gtren araba linin hlini ve sarayda hkm sren ruhu gsterdii
kafileleri grlrd; gelin arabalarnn bir fenerine ara- iin resmi tebliin bafl tarafn aflaya aynen alyorum:
bacya hediye edilen bir iki arflnlk kumafl balanrd Veliynnimeti biminnetimiz padiflahmz efendimiz
ve kadnlarn yalnz bulunarak bindikleri bu arabalar hazretlerinin tesisi celili cenab hilafetpenahileri olan
daima kupa idi. Hrriyet nmayiflileri(gstericileri) ise Kanun-i Esasinin mevkii tatbika vazile meclisi mebusa-
faytonlara dolmufllar, arabalarnn fenerlerine Trk bay- nn kfladn emr ferman buyurmalarndan dolay te-
raklarn asmfllar, tekerlekleri ve kr ieklerle do- baai sadkai mlukanelerinin takm takm Babliye ge-
natmfllard. Nmayifliler gslerine de hamayli(en lerek teflekkrat ubudiyetkaranelerinin arz haki payi
kk boyutlarda baslmfl Kuran- Kerim) gibi krmz Hmayun olunmasn rica ile olbaptaki arizai teflekkri-
ve beyazl genifl kordonlar sarp stne Hrriyet, M- yeyi tevdi eylemelerine binaen taraf Sadaretpenahiden
savat, Uhuvvet kelimelerini ifllemifllerdi. Nmayifli ara- arz u takdim klnmfltr. (Padiflahn anayasann yeni-
balar saraya kadar gidiyor, Yldz yolunu dolduruyor den yrrle konmas ve meclisin almasn emret-
ve taraf taraf dolaflyor, cra mahallelere bile giriyor ve mesinden dolay vatandafllarn guruplar hlinde hk-
tekmil stanbul yerinden oynuyordu. met merkezine giderek samimi teflekkrlerinin Padifla-
Bizim matbaa da yerinden oynamflt. Tek taraf basan ha arz edilmesi iin dileke vermifllerdir. Sadaret bunu
iki makinemiz hi durmadan gece ve gndz mtema- Padiflaha arz etmektedir)
diyen basyor; 24 saatte ancak 25 bin nsha karyo- Teblii resm dier yerinde Kanun-i Esasinin ilcaat za-
ruz, bu kafi gelmiyordu. Matbaann kapsnda ve kap- man ile tatbik olunamamas esas fikir ve arzuyu Huma-
nn yanndaki tevzi odasnn pencereleri nnde m- yunu mlkane hilafnda olduundan! (Anayasann
vezziler kyamet koparyordu. Tevzi(datma) odasnn flartlarn gerei olarak hayata geirilememesi padiflahn
demir parmaklkl penceresine trmanan gazeteciler du- isteine muhaliftir) diyordu.
var delik deflik etmifllerdi. Matbaadaki adamlarmz ba-
slan gazeteleri taflyp mvezzilere (gazete satclar) Kaynak: Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm 1888-
veriyordu. Fakat saymak, hesap etmek yoktu. Satfl me- 1923 kinci Cilt, Meflrutiyet lanndan Umumi Mu-
murlarmzda dahi hesap ve kayt yoktu. Biz yukarda harebeye Kadar 1908-1914, stanbul 1931, s. 6-9.
gazete yazyorduk, makineler basyordu, memurlar da-
tyordu ve halk kapflyordu.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanlfl ise Tanzimat Ferman ve Getir- savunmalarna izin vermenin devlete ynelik dfl mda-
dikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. haleleri tamamen ortadan kaldracana inanmak bu
2. a Yantnz yanlfl ise Tanzimat Ferman ve Getir- trden bir yanlgya iflaret etmektedir.
dikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu Sra Sizde 2
yeniden gzden geiriniz. Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin daireleri arasnda
4. d Yantnz yanlfl ise Tanzimat Ferman ve Getir- bir kuvvetler ayrl gze arpmakla birlikte fiilen bu
dikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Meclisin yeleri Padiflah tarafndan seildii ve onun
5. e Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu beklentileri dorultusunda karar ald dikkate alnd-
gzden geiriniz. nda dzenlemenin flekilde kaldn syleyebiliriz. Zi-
6. b Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu ra bu tarihten itibaren kuvvet ve icra sahalarnn ayrl-
yeniden gzden geiriniz. masna mukabil iktidar sahiplerinin her kuvveti de
7. c Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu kontrol etmekten geri durmadklar grlmfltr. Mecli-
yeniden gzden geiriniz. sin kendi baflna karar almak, kanun yapmak yetkisi ol-
8. d Yantnz yanlfl ise Ekonomik Kriz ve Sonula- mayp sadrazamn nerdii ve havale ettii konular
r konusunu yeniden gzden geiriniz. tartflyor olmalar ifllevin kavram karfllama orann en
9. c Yantnz yanlfl ise Ekonomik Kriz ve Sonula- aza indirecek bir eksiklik olarak grlmektedir.
r konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. d Yantnz yanlfl ise Anayasal Ynetim Dene- Sra Sizde 3
mesi I.Meflrutiyet konusunu yeniden gzden Devlet olmann temel hususiyetlerinden biri olarak ken-
geiriniz. di topraklarnda vatandafllarndan vergileri toplayama-
yan bir devletin mali bamszlndan sz edilemeye-
cei aktr. Zira devlet olmann temel flartlarndan biri-
Sra Sizde Yant Anahtar si de devlet ihtiyalar iin vatandafllar zerine vergi
Sra Sizde 1 koymak ve adaletle tahsil etmektir. Osmanl siyasi ve
Osmanl Devletinin yneticileri 17. asrn baflndan iti- idari yaps iinde kendi emniyet gleri ve vergi tahsil-
baren baflta asker alan olmak zere pek ok yenilik darlar, binalar, depolar, kasalar olan bir yap sz ko-
iin teflebbs etmifllerdir. Ancak geleneksel toplum ya- nusudur. Hi bir flekilde devletin kontrolne tbi olma-
ps ve deiflime karfl gsterilen diren dolaysyla bun- d iin de devletin istiklalini zaafa uratmfltr. Duyun-
larn ou giriflimcilerinin hayatna mal olmufltur. Pek Umumiye ambarlar ve kasalar mill mcadele srasn-
ou kifliyle kaim olmufl, kiflinin grev yeri deifltiin- da Ankara Hkmeti tarafndan kontrol edilebilmifltir.
de yeniden bafla dnlmfltr. Tanzimat Dnemi yeni-
likleri en st dzeyde devleti ynetenlerin kendi iste- Sra Sizde 4
iyle girifltikleri slahat hareketlerinin en nemlisidir. Devletin Mslman olan ve olmayan tebaas arasnda-
Bu samimiyete yabanc devletlerin temsilcilerini flahit ki atflmalarn sebebi sadece dfl mdahaleye tepki
tutmak dflncesi bu defa hedefi baflarma azmini gs- olarak deerlendirilemez. Zira toplumun bu yndeki
termektedir. Bunun yan sra devleti ynetenlerin ve geliflmelere tepkisi Tanzimat Fermannn ilann taki-
ksmen aydnlarn kapldklar bir yanlg da sz konu- ben eflitli seviyelerde dile getirilmifltir. Devletin asli
su edilmelidir. Osmanl Devletinde yaplacak yenilik- unsuru olarak vergi veren, uzun askerlik seneleri bo-
lerden yabanclarn memnun olacan dflnmek. On- yunca evinden barkndan, iftinden ubuundan, iflin-
larn nerilerinin srf devletin problemlerini zmede den ayr kalan ve ekonomik olarak ykma urayan
yardmc olarak ortaya konulduuna inanmak. Gayri- Mslman kitleler ellerindeki tek imtiyazn yani asli
mslimlere hemen her hususta verilen ayrcalklar da unsur olma hlinin sradanlaflmasna tepki gstermek-
bu nevidendir. Anayasann ilan ve Meclis-i Umumide tedirler. Tanzimat ile getirildii dflnlen eflitliin Is-
neredeyse yar yarya temsil hakk dnyann hi bir lahat Ferman ile Hristiyan unsurlar lehine pozitif ay-
meflruti lkesinde grlmemifltir. Anayasa ile her vatan- rmcla dnflmesi nemli bir krlma noktasdr. Zira
dafl eflit kabul etmek ve her grubun haklarn mecliste gayrimslim vatandafllar czi bir miktar vergi karfll
askere gitme hizmetinden kurtulmufllardr. Buna ilave- Sra Sizde 6

ten hemen her mezhepten misyonerlerin lkenin her Meclis ve seim ifllerinde her elli bin erkek nfusa bir
yerinde din yayma giriflimleri ve yoksul kesimlerde bu mebus dflmesine mukabil kadnlarn seme veya seil-
alflmalarn belli seviyelerde netice vermesi toplumu me haklarnn gndeme gelmemesini dnemin toplum-
iyice germifltir. Mnferit olarak Hristiyanlarn slam sal bakfl evresinde deerlendirilmelidir.
semeleri durumunda lkenin her tarafndaki konso- ncelikle her toplumsal tavr, olay, messese ve anla-
losluklar ve kiliseler devreye girmektedir. Trabzonda- yfl kendi dneminin flartlar erevesinde ele alnmal-
ki ngiliz Konsolosu James Palgravein 1860l yllarn dr. Dnyada yirminci yzyln bafllarnda kadnlara se-
baflnda yapt flu tespit durumu btn akl ile or- me ve seilme hakk veren devletler yok gibidir. zel-
taya koymaktadr. Mslmanlar gerekten nc s- likle Orta alardan itibaren kadnn pek dikkate aln-
nf vatandafl konumundadr. Zira her din inan grubu- mad, nemsenmedii bilinmektedir. Erkek egemen
nun bir hamisi var. Mslmanlar deta sahipsiz ko- topluluklarda hemen her dzenleme bu cinsi dikkate
numdalar. Kitap 3; Bu konuda genifl bilgi iin Cezmi alarak yapla gelmifltir. Ancak hemen iflaret edelim ki
Eraslann II. Abdlhamid ve slam Birlii (tken kinci Meflrutiyet Dneminde 1908 Meclis-i Mebusa-
yaynlar stanbul 1992) adl kitabna bakabilirsiniz. nnda kadnlara bu hakkn verilmesi gereklilii dfln-
cesi kabul edilmifltir. Ancak kanunlafltrma girifliminde
Sra Sizde 5 bulunulmamfltr. Gerekesi ise Osmanl Mebusan ye-
Padiflahlar tahttan indirirken halk memnun etmediini lerinin mantn gstermek bakmndan ilgintir: Avru-
gereke gsteren ynetici kesimin halkn hakimiyet pann hibir yerinde byle bir uygulama yoktur. Yine
hakkn vermemelerinin eflitli sebepleri vardr. Zira de pederi aile tipinin hakim olduu Trk milletinin a-
halk ve onun hakimiyet hakk Tanzimat ile birlikte git- dafl devleti Trkiye Cumhuriyetinde Avrupal pek ok
tike artan bir hzda siyaset gndemine girmifltir. Ancak devletten daha nce Gazi Mustafa Kemal Atatrk 1934
aydnlar bunu savunarak hkmet ve padiflahn yetki- itibaryla bu hakk Trk kadnna vermifltir.
lerini kstlamak ve halk adna onlar konufltuu iin bu
gce ortak olmak arzusunda olmufllard. st dzey b-
rokratlar da bu hakk tanmakla birlikte halkn henz
bu gc kullanmaya hazr olmadn iddia etmifllerdir.
Bu durumda halk gereken olgunlua gelene kadar o
gc onun adna kullanacak bir vasiye ihtiya olacak-
tr. Aydn vesayeti kavram bu durumun sonucunda or-
taya kmfltr. Devlet adamlar da ellerindeki bu gc
brakmak istememektedirler. Aydnlarn da bir aflama-
dan sonra her hakk tandklar halkn okutulup yetiflti-
rilecek bir kesim olduunun altn izmeleri neticede
onlarn da halk adna bu yetkiyi, gc kullanma arzula-
rn ortaya karmaktadr. Nitekim dnemin nemli fikir
ve devlet adam Said Halim Pafla, Buhranlarmz adl ki-
tabnda kendisinin de parlak rneklerinden biri olduu
aydn kesimin meflrutiyet arayfllarnn temelinde halk
adna o gc kullanmak arzusunun yattna iflaret et-
mektedir. (Kitap 4) Said Halim Pafla, Buhranlarmz (ya-
yna hazrlayan M. Erturul Dzda) z yaynclk stan-
bul 1997).
Akura, Yusuf, Tarz- Siyaset, Ankara 1991. Karatepe, fikr, Darbeler, Anayasalar ve Modern-
Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez leflme, 2. Bask, stanbul 1997.
Teflkilatnda Reform, stanbul 1993. Kayal, Hasan, Jn Trkler ve Araplar, stanbul 1998.
Akyz Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 2008. Kaynar, Reflat, Mustafa Reflit Pafla ve Tanzimat, An-
Aydemir, fievket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, kara 1985.
Cilt I, 1881-1919, stanbul 1994. Kili, Suna-Gzbyk, A. fieref, Trk Anayasa Metin-
Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, C.II, Ksm leri, Sened-i ttifaktan Gnmze,
I, Ankara 1991. Ankara 1985.
Berkes, Niyazi, Trkiyede adafllaflma, (Yay. Haz., Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douflu, (ev.
Ahmet Kuyafl), stanbul 2005. Metin Kratl), 3. Bask, Ankara 1988.
Bozkurt, Glnihal, Bat Hukukunun Trkiyede Be- Mardin, fierif, Trk Modernleflmesi, Makaleler IV, s-
nimsenmesi, Osmanl Devletinden Trkiye tanbul 1991.
Cumhuriyetine Resepsiyon Sreci (1839-1939), Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana
Ankara 1996. Hatlar, stanbul 1968.
Cevdet Pafla, Tezkir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Bay- Ortayl, lber, Tanzimattan Sonra Mahall dareler
sun), Ankara 1986. (1840-1878), Ankara 1974.
adrc, Musa, Tanzimattan Cumhuriyete lke Y- Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, s-
netimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye An- tanbul 1983.
siklopedisi (TCTA), C.I, stanbul 1985. Ortayl, lber, Tanzimat Devri ve Sonras dari Teflkilat
Davison, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Re- Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed.,
form, 1856-1876, (ev. Osman Ekmeleddin hsanolu), stanbul 1994.
Aknhay), C.II, stanbul 1997. Ortayl, lber, Tanzimat ve Meflrutiyet Dnemlerinde
Dstur, Birinci Tertip, C.IV. Yerel Ynetimler, Tanzimattan Cumhuriyete
Dstur , kinci Tertip, C.I. Trkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234-235.
Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamid ve slam Birlii, s- zgldr, Yavuz-zgldr, Serdar, 1876 Anayasasnn
tanbul 1992. Hazrlanmasnda Mithat Paflann Rol Ve Fonksiyo-
Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamidin lk Yllarnda Meclis nu, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Arafl-
ve Meflrutiyet Kavramlar zerine Baz Tespitler, trmalar Merkezi (OTAM), Say 5, Ankara 1994,
Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, I,s. 1-12, s- s.311-348.
tanbul 2000. Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i
Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Vl (1838-1868), Ankara 1994.
Tebaann Ynetimi, stanbul 1996. Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl mparator-
Georgeon, Franois, Sultan Abdlhamid, stanbul, luu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harman-
Homer Kitabevi, 2006. c), C.II, stanbul 1983.
Hanioglu, M. fikr, The Young Turks in Oppositi- Tanr, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri
on, Oxford niv. Press, New York 1995. (1789-1980), stanbul 2006.
demir, Ulu, Kuleli Vakas Hakknda Bir Arafltr- Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler (1859-
ma, Ankara 1942. 1952), 2. Bask, stanbul 1995.
nalck, Halil, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hma- Tunaya, Tark Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda
yunu, Belleten, C.XXVIII, Say 112, Batllaflma Hareketleri, stanbul 2004.
Ankara 1964. Us, Hakk Tark, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,
Kafadar, Osman, Trk Eitim Dflncesinde Batl- stanbul 1954.
laflma, Vadi Yaynlar, Ankara 1997. lken, Hilmi Ziya, Trkiyede adafl Dflnce Tari-
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VII, Ankara, 1983. hi, stanbul 1979.
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII, Ankara 1988.
3
Amalarmz
N
Birinci Meflrutiyet Dneminde devletin siyasi politikalarnn reel zeminini
N
aklayabilecek,
Birinci Meflrutiyet Dneminin simgesi hline gelen eitim ve kltr alflma-
N
larnn boyutlarn saptayabilecek,
kinci Meflrutiyet Dnemi seimlerini ve oluflan Meclislerin yapsn analiz
N
edebilecek,
Trablusgarp ve Balkan Savafllarn ana hatlaryla grerek adm adm Birinci
Dnya Savaflna gidiflin zeminini deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sa-
hip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Meflrutiyet slam lemi ile liflkiler
II. Abdlhamid Balkanlardan G
Eitim ve Kltr
indekiler
I. MEfiRUTYET DNEMNDE
SYASET
I. MEfiRUTYET DNEMNDE
Trkiyede ETM VE KLTR
Atatrk lkeleri ve FAALYETLERNE GENEL BR BAKIfi
nklap Tarihi-I Meflrutiyet Dnemleri
II. MEfiRUTYET DNEM
SEMLER VE MECLS- MEBUSAN
ALIfiMALARI
ADIM ADIM DNYA SAVAfiINA
Trkiyede
Meflrutiyet Dnemleri
I. MEfiRUTYET DNEMNDE SYASET

Osmanl son dneminin iki meflrutiyetini de ilan etmifl olan II. Abdlhamidin tah-
ta kfl, 19.yy. sonlarna ve dolaysyla da Osmanl Devletinin kfl ve paralan-
ma srecine denk gelmifl olup, gerek siyasi ve asker gerekse de ekonomik prob-
lemler had safhaya ulaflmfl durumdayd. Tanzimat ve Islahat Fermanlar ile gelen
uygulamalar, Batl devletler tarafndan siyasi ve din amal bask arac olarak kul-
lanlmaya baflland iin halkn byk ekseriyetini teflkil etmekte olan Mslman-
Trk unsur aleyhine bir flekil almfl ve tepki toplamaya bafllamfltr. Buna ilaveten
Tanzimatla bafllamfl olan kalknma projelerinden istenilen sonular alnamamfl,
terakki kavram yerine ittihat kavram kabul grmeye bafllamfltr. Avrupa ends-
trisinin rekabeti karflsnda yerli sanayinin kmesi, ynetimde meydana gelen de-
ifliklikler ve Osmanl corafyasnn srekli paralanmas ve iflgallere maruz kal-
mas Mslman halk arasnda ittihat kavramn terakkinin nne geiren unsur ol-
mufltur. Bunun yansmalar da farkl alanlarda ve farkl uygulamalarla tesirini gs-
termeye bafllamfltr.
1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esasi ile Osmanl Devleti, slam Dinini resmi
din olarak kabul etmifltir (11. madde). Yine bu dnemde, okullara din dersleri ko-
nulurken, hkmdara da ahkm- fleriyeyi yrtme grevi verilmifltir (7. mad-
de). Ayrca fieyhlislam devlet rgt ierisine alnmfl (27. madde), Adli yasama
kurumlarnn yannda fleri mahkemelere de yer verilmifltir (87. madde). Bunlarn
yan sra Ayan Meclisine slami ilkelere aykr yasalarn reddedilecei maddesi ko-
nulmufl (64. madde) ve ayrca padiflah slamn koruyucusu olarak kabul edilmifltir
(4. madde).
Ayn dnem ierisinde aydn ve devlet adamlar arasnda Osmanlcln yan s-
ra slamclk politikasnn da taraftar bulmaya bafllad grlmektedir.1881in bafl-
larnda Sultan II. Abdlhamide slamclk grfln savunan ok sayda rapor su-
nulmaya bafllanmfltr. Bunlar arasnda dinin tm Mslman lkeler iin balayc
olmas ve halifeliin yeri vurgulanmaktayd.
slamclk politikasnn gelifliminde, Osmanl Devletinin i bnyesinde meyda-
na gelen bu geliflmelerin yan sra Batl devletlerin takip etmifl olduklar emperya-
list politikalar da tesirli olmufltur. Batl devletlerin smrge esasl politikalar sonu-
cunda Cezayir, Krm, Kbrs, Tunus ve Msr gibi nemli topraklar kaybedilmifltir.
lkenin i bnyesinde de Devletin hakimi millet konumundan, horlanan ve azn-
lklardan da afla bir duruma dflrldne inanan Mslman halkn tepkileri,
basn ve aydnlarn da yardmlaryla flekillenmeye bafllamfltr. Bu durumu glen-

diren bir dier unsur da ekonomik alandaki gerilemelerdir. Bu sre, 1870lerin
baflndan itibaren de siyasi bir fikir akm hline gelmeye bafllamfltr. Yani II. Ab-
dlhamidin tahta kflndan itibaren slamclk politikasnn takibine imkn vere-
cek lde psikolojik ve fikri potansiyel byk lde hazr duruma gelmifltir.
SIRA SZDE Osmanl Devlet

SIRAanlayflnda
SZDE en genifl snrlar ve nfus ile devletin devam esas fikir oldu-
1 una gre II. Abdlhamid Dneminde slam unsurunun ne karlmas din temelli bir
tercih midir? Tartflnz.
II. Abdlhamid Dneminde i ve dfl geliflmelerin ynlendirdii bu politikann
S O R U temelini yalnz S O ROsmanl
U Devletine deil, slam dnyasnn genelinde hakim olan
olumsuz flartlar belirlemifltir. Aslnda, Batnn ykselifli, slam dnyasnn ise hisse-
dilir bir flekilde gerilemeye bafllamasnn grld 19.yy. ortalarndan itibaren
DKKAT DKKAT
Mslman lkelerde umut arayan gzler doal olarak Hilafet merkezine evrilmifl-
tir. 1882 ylnda (Hicretin 14.yy.) II. Abdlhamid, slam dnyasnn halifesi olarak
N N
SIRA SZDE birok lkedenSIRA SZDE
tebrik telgraf alrken, ran, Fas ve birka kk slam devleti d-
flnda slam dnyas Avrupa hkimiyeti altna girmifl durumdadr. Yani slam birli-
i (ttihad- slam) duygusu bir ihtiya hline dnflmfltr. stelik dnya siyase-
tinde de yeni deiflimler sz konusu olup Osmanl Devletini yakndan ilgilendir-
mektedir.1876da Kanun-i Esasinin ilan sonrasnda, Osmanl Devletini himaye
K T A P
edeceine Kinanlan
T A P
ngiltere, Sveyfl kanalna hakim olmasnn ardndan Osmanl
Devletinin devamn salamak fleklindeki geleneksel politikasna son vermifltir. Bu
da Osmanl Devletinin kaderini temelden etkilemifltir. Rusya ve ngiltere arasnda
bir sre bofllukta kalan II. Abdlhamid, zm Avrupa Devletleri arasnda denge
TELEVZYON TELEVZYON
politikas takip etmekte bulmufltur. Bu politikann takip edilmesi, Osmanl halknn
yan sra slam dnyasna da Osmanl Devletinin Avrupadan bamsz politika ta-
kip ettii grntsn vermifltir. II. Abdlhamidin ayn zamanda hem lke iinde
NTERNET hem de lke N T dflnda
E R N E T Mslman dindar bir halife portresi izmesi, Mslman halk
arasndaki sevgi ve saygsn artrrken Batl devletlerde de halifelik g ve yetki-
sinin Mslmanlar zerinde ok gl olduu inancnn yaygnlaflmasna zemin
hazrlamfltr. Devletin yllardr iinde bulunduu slami gelenek de bu durumu
glendirip meflrulafltrmfltr.
II. Abdlhamid slamclk politikasn takip ederek hem devlet iinde hem de
Mslman dnyasnda saygnlk ve g kazandn dflnerek, politikalarn bu
zemin zerinden gelifltirmeye bafllamfltr. Hkmetin desteinde olan birok ga-
zete ve dergi de slamc politikalarn desteklemektedir. Sz konusu basn-yayn
organlarnda bu srete yer alan yazlarn amac ncelikle Araplar, Arnavutlar ve
sair Trk olmayan Mslmanlarn sadakatini kazanmak ve daha sonra da baflta
Hindistan olmak zere Mslmanlarn youn olarak yafladklar blgelerden siyasi
ve maddi destek temin ederek gelecekte de Osmanl Devleti ile birlikte hareket et-
melerini salamaktr.
slamclk fikrini savunan devlet adamlarnn baflnda ayn zamanda bir tarihi
olan Cevdet Pafla ve fiirvanzade Rflt Pafla bulunmaktadr. slamcl savunan-
larn ortak dflnceleri Osmanl Devletinin Tanzimatla birlikte kltrel benliini
kaybetmeye bafllamfl olduu dflncesinden hareketle, Tanzimatn gizli olarak
inkr ettiini dflndkleri fleriatn deerlerini tekrar Osmanl toplumuna kazan-
drmak gerektiidir. II. Abdlhamid asndan bu politikaya bakldnda ise dev-
letin dier unsurlarn da yok saymadan siyasi, sosyal ve ekonomik flartlara uygun
3. nite - Trkiyede Meflrutiyet Dnemleri 57
olarak slami duygularn n plana karld ve de slami messeselerin kuvvet-

lenmesine ve yaygnlaflmasna zel bir gayret gsterilerek dfl siyasette slama be-
lirleyicici bir rol vermenin amalanmfl olduu grlecektir. Bu srada Osmanlc-
lk ve Trklk zeminli uygulamalar da tamamen terk edilmifl deildir. Tabii ki
btn bu abalarn temelinde yatan dflnce, her fleyden nce devletin nasl kur-
tarlacadr.
Bu aklamalar flnda II. Abdlhamidin slamclk politikasnn i politika ka-
dar dfl politikaya da ynelik olduunu sylemek mmkndr. Burada Osmanl
ynetiminin elindeki din makamlarn nemini ncelikle ngiltere ve Fransa gibi
Batl devletlerin kullandn sylemeliyiz. Fransa Sultan Abdlmecidten Orta Af-
rikadaki misyonerlerinin Mslman kabileler tarafndan ldrlmemesi iin yar-
dm istemiflti. ngiltere de zellikle 1877-78 Osmanl- Rus Harbinde, II. Abdlha-
mide, Rusya dhilindeki Mslmanlar ve Afgan kral zerindeki halifelik nfuzu-
nu kullanmasn telkin ve tavsiye etmifltir. Ancak, 1877-78 Harbinden sonra politi-
ka deifltirip Msr ve Kbrs ele geirdikten sonra din unsurlarn kendisine karfl
kullanlmasndan endifle etmifltir. Zira II. Abdlhamidin de karfllk olarak ngilte-
renin smrgelerindeki Mslmanlar zerinde hilafet gcn kullanma ihtimali-
nin bulunduunu grmfltr. Bu sebeple de daha nceden desteklemifl olduu bu
dflnceden rahatsz olduu gibi karfl tedbirler almaya alflmfltr.
II. Abdlhamid Devri slamclk politikasn bu bilgiler flnda ana hedef et-
rafnda zetlemek mmkndr. Bunlardan biri, Osmanl Mslman tebaasn
slam bayra altnda toplamak iken ikincisi de dfl lke Mslmanlarnn Halife-
lik makam etrafnda toplanmasn temin ederek mevcut problemlerin zmnde
karfllkl destek ve yardmn teminidir. Osmanl belgelerinden ortaya kan n-
c bir amacn daha olduu sylenebilir ki o da Snnilik ile fiiilik arasnda bir ya-
knlaflma ve birlik meydana getirerek yine Orta Doudaki ngiliz planlarn sonu-
suz brakma ve bu hususta Hindistan fiiilerinin de siyasi desteini temin etmektir.
Ancak Snni-fiii iflbirlii sreci ran fiahnn geliflmeleri kendi aleyhine bir plan ola-
rak alglamas ve de karfl tedbir olarak Ermeni ayrlk hareketini desteklemesi se-
bebiyle sonusuz kalmfltr.
II. Abdlhamidin politikalar, bu amalar itibaryla da ne Panslavizme karfl bir
politikadr ne btn dnya Mslmanlarn siyasi bir iktidar erevesinde birlefltir-
meye dnk bir hayalidir, ne de Pancermenizme benzemektedir. Son derece ger-
eki bir politikac olan II. Abdlhamidin slamcl, o gnn flartlar erevesin-
de Arap yarmadas, Msr, Suriye ve Yemendeki Arap milliyeti akmlarna karfl
gelifltirilmifl olan birlefltirici bir siyasi akmdr.
Elilik ve konsolosluklaryla douda ve bilhassa Osmanl corafyasndaSIRA olup

SZDEbitenleri ya- SIRA SZDE
kndan takip eden Batl devletler slamc politikalar neden srarla saldrgan ve yaylmac 2
bir hareket olarak tarif etmifl olabilirler? Tartflnz.
Bu hedef dflndaki blgelerde takip edilen slamclk politikasnn ana hedefi
Osmanl Devleti dflndaki byk slam dnyasnda Osmanl hilafetinin
S O R U saygnl- S O R U
n glendirmeye yneliktir ki bunun sonucunda da karfllkl bir iflbirlii ve des-
tek sz konusu olabilecektir. II. Abdlhamid Dneminde slamclk, politikas
DKKAT DKKAT
erevesinde Arap fleyhlerinin dllendirilmesi ve srre alaylarna eskisine oranla
daha ok nem verilmesi, Afrika Tarikatlarna itibar edilmesi gibi uygulamalar, bu
N N
SIRA SZDE
politika dorultusunda gereklefltirilmifltir. 1878 Berlin Anlaflmasn mteakiben SIRA SZDE
Osmanl Devleti snrlar dhilinde gayrimslimlerin oran yzde yirmiye inmifltir.
K T A P K T A P
Balkanlar dflnda, Bat Anadoluda 3 milyon kadar Rum, ounluu Dou Anado-
lu da dahil olmak zere btn lke genelinde 1 buuk milyon kadar Ermeni var-
dr; bir de az sayda Arap Hristiyanlar bulunmaktadr. Bu durumda Osmanlclk
politikasnn takibinin imkn ve devlet asndan da fayda salayc zellii nem-
li lde azalmflt.
Byle bir zeminde II. Abdlhamid, devletin dier unsurlarn yok saymadan, si-
yasi sosyal ve ekonomik flartlara uygun olarak slami duygular beslemek, n pla-
na karmak amacna dnk politika takip etmifltir. Bunu yaparken de slam m-
esseselerinin kuvvetlenmesine ve yaygnlaflmasna zel bir gayret gstererek, i ve
dfl siyasette slama belirleyici bir rol vermek amacn gereklefltirmeye alflmfltr.
Elbette ki btn bu abalarn temelinde ana ama Osmanl Devletini kflten
kurtarabilmektir.
II. Abdlhamid Dneminde gerek Osmanl gerekse de slam corafyas gene-
linde slamc politikalarn istenilen lde baflarl olduunu sylemek mmkn
olmamakla birlikte, ciddi bir Osmanl ve halife sevgisinin oluflmufl olduu tespit
edilebilmektedir. Zira bu politikann sonular daha sonra baflta Balkan Savafl ol-
mak zere I. Dnya Savafl ve stiklal Savaflnda slam dnyasnn maddi ve mane-
vi destei olarak somut bir flekilde ortaya kmfltr.
Bu dflnce ve duygularn toplumsal zeminde g kazanmasnda, slam co-
rafyasnn byk ekseriyetinin smrgelefltirilmesi ve de ekonomik olarak geri
kalmasnn yan sra 19.yy. sonlarndan itibaren kitle iletiflim ve ulaflm aralarnn
geliflmesi ciddi olarak tesirli olmufltur. 19. yzyl bir iletiflim ve ulaflm devrimi ol-
mufl, kresel bir deiflim yaflanmaya bafllanmfltr. Buharl gemilerin, demiryollar-
nn ve telgraf hatlarnn yaygnlaflmasnn doal bir sonucu olan hzl bir kresel-
leflme srecidir bu. II. Abdlhamid, iktidarnn ilk gnlerinden itibaren bu tekno-
lojik geliflmelere ciddi destek vermifltir. lk telgraf hatt 1855te Krm Savafl sra-
SIRA SZDE SIRAolmasna
snda almfl SZDE ramen, sadece II. Abdlhamid Dneminde 30 bin kmden
fazla telgraf hatt ekilmifltir. Bu hatlar, Hicazdan Yemene kadar uzanmakta olup,
D fi N E L M
hilafet merkezi Ege ve Akdenizdeki adalara kadar telgraf hatlaryla balanmfltr.
D fi N E L M
Mors iflaretleri seri bir flekilde Trkeye uygulanmfl, en son model telgraf makine-
leri getirtilerek, telgraflk renimi iin Fransaya renciler gnderilmifl, kurslar
S O R U
almfltr. S O R U
DKKAT II. Abdlhamid,

D K iktidarnn
KAT ilk gnlerinden itibaren bu teknolojik geliflmelere ciddi des-
tek vermifltir. lk telgraf hatt 1855te Krm Savafl srasnda almfl olmasna ramen, sa-
dece II. Abdlhamid Dneminde 30 bin kmden fazla telgraf hatt ekilmifltir. Bu hatlar,
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Hicazdan Yemene kadar uzanmakta olup, hilafet merkezi Ege ve Akdenizdeki adalara ka-
dar telgraf hatlaryla balanmfltr. Mors iflaretleri seri bir flekilde Trkeye uygulanmfl,
AMALARIMIZ en son model telgraf makineleri getirtilerek telgraflk renimi iin Fransaya renciler
AMALARIMIZ
gnderilmifl, kurslar almfltr.
K T A P MerkezK devlet
T A gcnn
P temininde son derece nemli olan ulaflm ve haberlefl-
menin ikinci ksmnn telgraf hatlar ile gereklefltiini sylemek mmkndr.
Bylece, Osmanl Devleti yol ve demir yollarnn inflas ile gidemedii yerlere ka-
TELEVZYON dar telgrafT Ehatlarn
L E V Z Y O Nulafltran ilk lke olmufltur. Ancak II. Abdlhamid iktidarnn
glenmesine vasta olarak dflnlmfl olan telgraf, onun yklflna da yardm
eden ara olacaktr.
II. Abdlhamid Dneminde Bombaydan ekilen telgraf stanbulda; stan-
NTERNET NTERNET
buldan ekilen telgraf Kazanda okunmaya bafllamfltr. slamc dayanflma fikirle-
ri, projeler ve haberler telgraf sayesinde hzl bir flekilde takip edilmeye baflland
iin paralel bir flekilde slamclk politikas da giderek g kazanmaya ve kabul
grmeye bafllamfltr. Telgraf devrimi btn dnya iin, amaSIRA zellikle
SZDE
de slam SIRA SZDE
dnyas iin bu sebeple ok nemli olmufltur. Smrge hlindeki veya bamsz
Mslmanlar dnyann neresinde olurlarsa olsunlar telgraf sayesinde haberleflerek
birbirlerinden haberdar olmufllardr. O dnemin stanbul gazeteleri D fi N Ebu
L Mflekilde et- D fi N E L M
kili olmufllar, hem Londra parlamentosundaki btn tartflmalar yaynlarken hem
de Kaflgardan, Kalktadan, Bombaydan, Gney Afrikadan, CezayirdenS O R U gnderi- S O R U
len telgraflar yaynlayarak btn Bat, Trk ve slam dnyasndan haberdar olun-
masn temin etmifllerdir.
Kitle iletiflim aralarnn yaygn olarak kullanlmasnn dier Dbir K Ketkisi
AT de dergi DKKAT
ve gazeteler araclyla kamuoyu denen olgunun ortaya kmasdr. 1860lardan
N N
itibaren gazeteler byk bir etkiye sahip olmufllardr. Gazete befl binSZDE
SIRA gibi dflk bir SIRA SZDE
rakamda satmasna ramen, Yemendeki bir kahvehanede de Krmda da ksa za-
man farkllklar ile ayn yorum ve haberler okunmakta ve etkili olmaktadr. nsan-
lar birbirinden haberdar olmaya bafllamfllardr. Dnemin gazetelerinde o dnem
itibaryla son derece ilgi ekici ve alannda ilk olan yaz dizileri yaynlanmaya bafl-
lamfltr ...Trkistan nasl bir yerdir, in Mslmanlar ne yapar, Japonya nasl bir
K T A P K T A P
yerdir, Gney Afrika Mslmanlarnn durumu nedir, Malezyada, Endonezyada -
o zamanki adyla Ae ve Sumatrada- Mslmanlar ne yapyor...?Bylece mthifl
bir haberleflme a ortaya kmfl ve Osmanl aydnlar slam dnyasn tanmaya
TELEVZYON TELEVZYON
bafllarken slam dnyas da Osmanly tartflmaya ve tanmaya bafllamfltr. Bu du-
rum ayn zamanda Trklk akmnn da glenmesine vesile olmaktadr.
II. Abdlhamid Dneminde Osmanl Devletindeki alflmalar ve slam

N Tdnyas
E R N E T ile iliflkile- NTERNET
rin boyutu hakknda Prof. Dr.Gkhan etinsaya ile yaplmfl olan Halen Tanzimat Yafl-
yoruz adl roprtaj okuyabilirsiniz. Roprtajn nternet balants adresi: 12 Aralk
2011, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012de
http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012)
slam dnyasndaki tesant duygusunun ortaya kmasnda ve slamcln ge-

lifliminde tarikatlarn da mthifl bir tesiri olmufltur. O dnemde ulus-devlet snr-
lar olmad iin Trkistandan kalkan bir dervifl Anadoluda nfuz alan bulabil-
mektedir. Tarikatlarn alar ok genifl olup stanbul mutlaka uranlan bir mer-
kez olma zelliine sahiptir. Bu dervifller stanbula bilgi getirdikleri gibi, buradan
aldklar bilgiyi de slam dnyasnn her yerinde uradklar tekkelerde paylafl-
maktadr. Bunun sonucunda da stanbulun slam dnyasnn merkezi ve Osman-
l Devletinin de slam dnyasnn hamisi olduu olgusu giderek g kazanmaya
bafllamfltr.
Haberleflmenin kolaylaflmasnn sonucunda Afrikann Franszlar tarafndan ifl-
gal edilmesi ve smrgecilik politikalar uygulamalar Osmanl toplumunu yakn-
dan ilgilendirmeye bafllamfl ve bunun sonucunda da II. Abdlhamid Afrikayla il-
gilenmeye bafllamfltr. Bu sebeple gnmzde baz tarihiler bu blgede, baz yer-
lerde slamiyetin yaygnlaflmasn Abdlhamid ile iliflkilendirmektedirler. Gerek-
ten de o srete II. Abdlhamid tarafndan ad Mslmanlar arasnda Osmanl
Devletinin ve de hilafetin etkisini artrc alflmalar yaplmfl, Cezayirin Franszlar
tarafndan iflgal edilmesi, slami tepkilere sebep olmufltur. 1881 ylnda Fransann
Tunusu iflgali stanbul tarafndan tepkiyle karfllanrken Kuzey Afrika Mslman-
larnn II. Abdlhamide daha fazla sempati duymasna vesile olmufltur.
II. Abdlhamid yapt giriflimlerle Avrupa devletleri nezdinde hem Fransaya

karfl muhalefet oluflturmaya alflrken, lke iinde de direnifli desteklemeye de-
vam etmifltir. Kuzey Afrikadaki bu iflgalleri engellemek amacyla stanbulda Vakit
ve Arapa el Cevaib gazeteleri karlmaya bafllanmfltr. Bu gazetelerde sk sk
Sultan, slam mdafaa etmek iin kannn son damlasna kadar ve hazinesinin
son kurufluna kadar harcamaya hazrdr sz tekrarlanarak slam dnyasnda
blnmelere ve guruplara ayrlmaya son verilmesi gerektii ifade edilmifltir. Ancak
bu abalar, Tunusun Franszlar tarafndan iflgalini engelleyememifltir. Ayn sre-
te ngiltere de Msra girmifltir. Osmanl kamuoyunda byk tepkilerle karfllanan
bu iflgal sonucunda, Mslmanlarn Batya karfl olan tepkileri artarken, slam
dnyasnda Batl devletlere karfl birlikte olmak ve karfl koymak dflncesi daha
da nem kazanmaya bafllamfltr.
II. Abdlhamid sadece Mslman dnyas ile deil, iktidar sresince Batya al-
ternatif olacak Japonya gibi lkelerle de yakn siyasi ve kltrel iliflki kurmaya a-
ba sarf etmifltir. Osmanl okul gemisi Erturulun ziyaret amacyla Japonyaya gn-
derilmesi Mslman topluluklar iinde Japon tarz ilerleme anlayflna bir ilgi oldu-
unu gstermektedir. Erturul gemisi 1888-1889da, Sveyfl Kanal yoluyla Aden,
Bombay, Seylan, Singapur, Saigon ve Hong Konga gitmifltir, Blge Mslmanlar
ile gemi grevlileri ve mrettebatnn birlikte camide namaz klarak dua etmeleri
ve her Cuma namaznda Sultan-Halifenin adnn zikredilmesi byk ilgi ve heye-
can uyandrmfltr.
II. Abdlhamid Dneminde Avrupa lkeleriyle de yakn iliflkiler kurulmufltur.
Bu sreteki Almanya-Osmanl yaknlaflmas dikkat ekici olup birok renci -
renim grmek zere Almanyaya gnderilmifltir.
Btn bu geliflmeler Osmanl Devleti yneticilerini zelde Anadolu, genelde
ise hkimiyetleri altndaki btn slam corafyas ile daha yakndan ilgilenmeye
teflvik etmifltir. Daha nceki yllarda Balkanlara yaplan yatrmlar, Anadoluya da
ynlendirilmeye bafllanmfltr. lke nfusunun yzde 80i olan Mslman halkn,
sosyal ve ekonomik olarak kalkndrmak amacyla Anadolu demir yolu, kprler,
okul, ktphane, hastane vb. imar faaliyetleri ile donatlrken, dier yandan da si-
yasi ve de ideolojik olarak halk eitmek iin eitim alflmalarna hz verilmifltir.
1880lerde bafllanan bu alflma, aslnda Mslman milletin inflas olup, sonular
daha sonra yalnz modern Trkiyeyi deil, modern Orta Douyu da derinden et-
kileyecektir.
I. MEfiRUTYET DNEMNDE ETM VE KLTR

FAALYETLERNE GENEL BR BAKIfi
Kanun-i Esasi, Trk demokrasi tarihi asndan olduu kadar, eitim tarihi asn-
dan da ok byk bir neme haiz olup maddesi eitim hakkndadr. Bunlardan
ilk ikisi zel retime, ncs ilkretimin zorunluluuna iliflkindir:
15. madde, retim iflini(konusunu) herkes zgrce yapabilir; ilgili kanuna uy-
mak flartyla her Osmanl vatandafl genel ve zel retim yapmaya izinlidir.
16. madde, lkedeki eflitli dinsel inanfllardaki toplumlarn din ve inanfllarna
iliflkin retim yntemi ve biimine dokunulmayacaktr denilmektedir. Ayn mad-
de lkedeki tm mekteplerin Devletin denetiminde olduunu da belirtir.
114. madde: Osmanl bireylerini tm iin ilkretim mecburi olacak ve bu-
nun ayrntlar ayr bir dzenleme ile belirlenecektir.
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
1876 Anayasas 114. madde: Osmanl bireylerini tm iin ilkretim

D mecburi
KKAT olacak ve DKKAT
bunun ayrntlar ayr bir dzenleme ile belirlenecektir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
II. Abdlhamid gerek Kanun-i Esasinin getirmifl olduu bu haklar gerekse de
Mslman milletinin aydnlanmas anlayfl gereince dnemi iinde eitime ciddi
nem vermifltir. Bu srete nasl bir eitim yaplmas gerektiiAMALARIMIZ
hususunda ok cid- AMALARIMIZ
di tartflmalar yaplmfl olup eitim-retim alannda slamclarn istedii medrese-
lerde reform yaplmasdr. Medreselerin kaldrlmasna katiyetle karfldrlar. Ancak
yine de corafya ve tarih gibi ilimlerin medreselerde okutulmasnn K T A slamiP kaide- K T A P
lere uygun olduuna dair fieyhlislam Fetvas ancak 1910 tarihinde alnabilmifltir.
Bu sebeple de II. Abdlhamid Dnemi eitim politikalar erevesinde bafllang-
ta medreseler aynen korunurken, beraberinde modern usulde T E Leitim
E V Z Y O Nve retim TELEVZYON
yaplan okullarn almasna hz verilmifltir.
II. Abdlhamid Dnemi eitim politikalarna bakldnda iptidai, rfltiye ve
de idadi gibi temel eitim ve retim kurumlarnn say ve kalitece artrld g-
NTERNET NTERNET
rlmektedir. Bu okullarn yan sra eflitli dallarda ok sayda yksek okullar ku-
rulmufl, eitim ve retime zel bir ilgi gsterilmifltir. II. Abdlhamid, uygulad-
slamc siyasete ramen okullarn ders programlarn sadece din derslerle bi-
linsizce fliflirtmemifl, fen bilimlerine ve dil derslerine ayr bir nem vererek po-
zitif ilimlerin retimini desteklemifltir. Bu zellii de onun slamclnn fana-
tiklikten ziyade uzak grfll bir devlet adam olmasndan kaynaklandnn bir
dier kantdr.
Bu politika gereince batl tarzda yeni okullar alrken ders kitaplarnn ie-
rikleri ve haritalar yeniden hazrlanmfl, yeni okul binalar yaptrlmfltr. Eitim
programlar Bat Avrupa modeline dayanan ilerici bir aydnlanma dflncesiyle bir-
likte flekillenmiflse de, Batnn zararl yan etkilerini iyilefltirmeye kadir olduu var-
saylan yksek doz Osmanl ve slam geleri ile zayflatlmaya alfllmfltr: Eiti-
me dnfltrc bir grev verilmifl olup, toplumsal deiflmede anahtar rol eitim-
de grlmektedir.
Osmanl eitim politikas hem Osmanl ve slam geleneine hem de Bat eitim
anlayflnn modernliine dayandrlmfltr Bu iki gelenei birlefltirme sreci ok da-
ha fazla anlafllamayan bir karflm yaratarak her ikisini de baflkalafltrmfltr.
II. Abdlhamid Dneminde gerek ayrlk hareketleri engellemek gerekse de
Mslman halkn eitim seviyesini ykseltme gayelerine ynelik tedbir olarak d-
flnlen yaygn eitim seferberliinde Tanzimat Dnemine gre ok daha ciddi
geliflmeler olmakla birlikte, ilkretim seviyesinde istenilen dzeye eriflilmesi
mmkn olmamfltr. Bu dnemdeki geliflmeler daha ok rfltiye, idadiye ve sulta-
niye okullarnn oalmasnda grlmektedir. lkretimin geriliiyle ortareti-
min geliflmesi arasndaki uurum eitim, gren kuflaklar zerinde sarsc bir tesir
brakmfltr. lkretimde din ve geleneksel eitim anlayfl ile yetiflen ocuklarn,
orta eitimde o havann karflt bir eitim havasyla karfllafltklarnda kafalar karfl-
mfl, bu durum yksek eitim alanna gelindiinde ciddi eliflkilere sebep olmufl-
tur. Bu yzden II. Abdlhamid ve rejimine karfl ilk tepkiler, Tbbiye ve Harbiyede
meydana gelmifltir. Zira bu okullarda okutulmakta olan Franszca, matematik, fizik,
biyoloji, iktisat, tarih gibi dersler, rencilerin ufkunu aarak yeniliki ve reformist
genlerin yetiflmesine zemin hazrlanmfltr. Yani bir bakma II. Abdlhamidin
kendi eliyle kurduu okullarda, tpk telgraf ve demir yollarnn geliflimiyle olduu
gibi, kendisi ve rejimi aleyhine dnk ciddi bir muhalefet geliflmifltir. Ancak stik-
lal Savafln gereklefltiren ve de Trkiye Cumhuriyeti Devletini kuran kadrolar da

bu okullardan yetiflmifltir.
Eitim Teflkilat ve retim Kademeleri

Kanun-i Esasinin eitimle ilgili maddelerinin bir gerei olduu kadar II. Abdlha-
mid de ayn dflncede olduu iin eitim hizmetlerinde nemli geliflmeler salan-
mfltr. Tanzimat Dneminde bafllayan eitimi teflkilatlandrma alflmalar bu d-
nemde modern hle gelmifltir. 1879 ylnda dzenlenen Maarif Nezareti teflkilat,
gnmzn eitim teflkilatnn temelini oluflturmufltur. zellikle merkezde teflkil
edilen retim basamaklarna gre ayarlanmfl ilk, orta, yksekretim daireleri ile
taflrada gerek vilayet merkezlerinde gerekse sancak ve kaza merkezlerinde maarif
mdrlkleri ve maarif meclisleri kurularak Maarif Nezaretini modern bir bakanlk
teflkilat hline getirme ynnde nemli ifller baflarlmfltr. Maarif Nezaretinin bu
flekilde dzenlenmesinde, Tanzimat Devrinde olduu gibi, zellikle Fransz maa-
rif teflkilat model alnmfltr.
II. Abdlhamidin eitim ve kltr alannda yapmfl olduu bu alflmalarla,
Tanzimat Dneminde stanbul ile snrl kalan ve devlet sathna yaylmamfl olan
eitim konusundaki alflmalar tm Anadolu ve hatta Orta Dou genelinde yaygn-
lafltrlmfltr. Nezaret 1879 ylnda, modern bir kurulufl hline getirilmifltir. Bu ida-
reler elinde 1869 Maarif Nizamnamesinin uygulanmasyla iptidailer, rfltiyeler, ida-
diler ve sultanilerden meydana gelen eitim sistemi tm Osmanl corafyas gene-
linde yaygnlafltrlmfltr. Maarif Nezareti teflkilatnda yaplan modernleflme hamle-
leri iinde yaplan en nemli uygulamalardan birisi de statistik Kaleminin kurul-
mufl olmasdr.
Osmanl Devletinde bugnk ilkretimin birinci aflamasna denk gelen Sb-
yan mektepleri bulunmaktadr. II. Abdlhamid Devrinde Kanun-i Esasi ile ilk-
retimin mecburi olduu anayasaya konulurken, 1879da yaplan bir deifliklikle
Maarif Nezareti bnyesinde Mektib-i Sbyaniye Dairesi kurulmufltur. Bunlar
da devletin ilkretim meselesini ne kadar ciddiye aldnn gstergesi olup il-
kretim mfettiflleri vastasyla denetlenmifltir. Bu devirde ilkretime zellikle
de ilk 16 yl iinde gereken ilginin gsterildiini ortaya koyan uygulamalar flu
flekilde maddelendirilmektedir:
a. Kanuni Tedbirler: lkretim mecburiyetinin konmas.
b. dari Tedbirler: Merkez ve taflrada ilkretim teflkilatnn kurulmas.
c. ptidai okullarnn almas ve oaltlmas.
d. Sbyan okullarna yeni usul eitimin sokulmas.
e. Mslman halkn kalabalk olduu yerlerde ilkretime ncelik ve arlk
verilmesi.
f. Halkn maarif alannda maddi yardmnn salanmas.
g. Taflrada Darlmullimnlerin almas
Bu abalarn bir sonucu olarak bugnk Trkiye genelindeki belli bafll lisele-
rin, II. Abdlhamid Dneminde almfl idadiler olduunu tespit etmek mmkn-
dr. Bunlardan bafllcalar, Ankara Erkek Lisesi (Ankara dadisi), Antalya Lisesi
(Antalya Lisesi), Balkesir Lisesi (Balkesir dadisi), Bursa Lisesi (Bursa dadisi), De-
nizli Lisesi (Denizli Rfldiyesi), Diyarbakr Lisesi (Diyarbakr dadisi), Erzurum Li-
sesi (Erzurum dadisi), stanbul Erkek Lisesi (Numune-i Terakki), zmir Erkek Lise-
si (zmir dadisi), Kabatafl Erkek Lisesi (Kabatafl dadisi), Kandilli Kz Lisesi (Bina-
s II. Abdlhamid tarafndan verilir ancak alfl daha sonradr), Kastamonu Lisesi
(Kastamonu Rfldiyesi), Konya Lisesi (Konya dadisi), Ktahya Lisesi (Ktahya Li-
va dadisi), Malatya Lisesi (Malatya dadisi), Samsun Lisesi (Samsun dadisi), Sey-
han-Adana Lisesi (Adana dadisi), Sivas Lisesi (Sivas Nehari dadisi), Trabzon Lise-
si (Trabzon dadisi), Vefa Lisesi (Mlkiye dadisi, Vefa dadi-i Mlkisi) okullar
olup hepsi de II. Abdlhamid Dneminde almfllardr. Ayrca farkl ihtiyalara
cevap vermek zere ilk kz idadisi ve kz retmen okulu alrken, beraberinde
zrller iin ilk kez eitim bafllatlmfltr. nceleri sar ve dilsizlere eitim ver-
mek amalanrken, daha sonra grme zr olan renciler de okula kabul edilme-
ye bafllanmfltr.
II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Devletinin ekonomik olarak ciddi skntlar
yaflad dflnldnde, bu denli yaygn eitim ve retim seferberlii yapabil-
mifl olmas flaflrtc gelmektedir. Tanzimat Dneminde de benzer flekilde eitim
yatrmlar iin ciddi kaynak sknts ekilmifltir. Bu sebeple yaplmas dflnlen
birok reform yaplamamfltr. II. Abdlhamidin eitim reformunu ok fazla nem-
semesine en bariz gsterge olarak, kaynak skntsn aflmak iin youn aba sarf
etmesi ve de bunu baflarmas gsterilebilir. II. Abdlhamid eitim seferberliine
kaynak yaratmak iin 1883 ylnda, 1866dan beri Ziraat Bankalarna sermaye sa-
lamak iin aflar vergisine konulmufl olan onda birlik ane Vergisini, % 39a kart-
mfltr. Bu flekilde meydana gelen fonun te ikisi tarmsal geliflmeye ayrlrken ge-
riye kalan te biri de Maarif Hisse-i anesi adyla yeni devlet okullarnn yapm-
na ayrlmfltr. Zaman zaman farkl sebeplerle bu flekilde toplanan vergilere itiraz
edilmifl de olsa, idadilerin yaygnlafltrlmas bu ek vergi sayesinde mmkn olabil-
mifltir. ptidailer ve rfltiyeler ise daha ok vakflar, bafllar ve yerel kaynaklarla
kurulmaya alfllmfltr. Bu tr kaynaklar, vilayetlerin imknlar lsnde birbirin-
den farkllk arz ettii iin lke genelinde bu okullarn dalm da deifliklik arz et-
mektedir. Alnan bu tedbirlerle, eitim hamleleri pefl pefle gelmeye bafllamfl ve
hzl bir okullaflma srecine girilmifltir.
Devletin ekonomik olarak dfla baml, yar smrge olduu bir dnemde imknlar zor-
SIRA SZDE SIRA SZDE
layarak eitim ve retimi gelifltirmeye alflmas neyin gstergesi olarak deerlendirilebi- 3
lir? Tartflnz.
Abdlhamid Dnemi okullaflmasnn stnde durulmas gereken iki boyutu
vardr. Birincisi mevcut okul trlerinin ve buraya devam edenS rencilerin
O R U say- S O R U
larn arttrmak; ikincisi de ncelikli olarak ihtiya alanlarna gre okul eflitlilii-
ni tespit ederek, saylarn arttrmaktr. Bu dnemin en byk baflars hem okul
DKKAT DKKAT
hem de renci saysn nemli lde artt iin yksekretimde grlmekte-
dir. Bu dnemdeki okullarn artfln ve II. Abdlhamidin devrald okul says-
N N
n hangi noktaya getirdiini Fransz tarihi Georgeon flyle SIRA SZDE
ifade etmektedir: SIRA SZDE
Abdlhamidin yeniden infla dneminden bafllayarak maarif alannda gsterdii
gayret nemlidir. statistikler, 1879da says 277 olan rfltiyelerin 1888de 435e
ktn gstermektedir. Ama asl etkileyici olan idadi saysndaki artfltr: 1876da
tm imparatorluk sathnda sadece 6 idadi vard; 1893te saylar 55i bulmufltu ve
bu say 1908de 98e kacaktr. Ayn dnemde kz okullarnn says da anlaml
K T A P K T A P
bir biimde artmfltr. Buna Hukuk Mektebi, Sanayi-i Nefise Mektebi, Ticaret
Mektebi gibi yeni yksek okullarn almas ve Mlkiye Mektebinin modernlefl-
tirilmesi eklenmelidir.
TELEVZYON TELEVZYON
Bu maarif abasndaki en dikkat ekici zellik stanbuldan ok vilayetleri he-
def almasdr. rnein imparatorluun genelinde idadi says 1876da 6 iken 1908de
98e kmfltr. Ayn dnemde stanbulda 2den 9a klmfltr. Bir dier unsur,
NTERNET NTERNET
1890lardan itibaren byk kentlerde meslek okullarnn ve yksek okullarn al-

masdr: Her asker blgede alan asker okullar dflnda, fiamda bir tbbiye, Sela-
nik, Konya ve Badatta hukuk mektepleri, Selanikte bir polis mektebi alr. De-
mek ki Abdlhamid Devri, eitimi vilayetlere yayma ynnde bir istee iflaret et-
mektedir; bu da sultann modernleflmifl taflra sekinlerine dayanma ynndeki si-
yasi isteinin mantki sonucudur. Sultann maarif siyasetinin byk baflars vilayet-
lerde alan idadilerdir; bu eitim kurumlar iin gzel tafl binalar infla edilir; elde
yeterli mimar olmad iin, Paristen planlar getirtilir, Fransz mimari modeli takip
edilir. Maarifperver diye vglere boulan Abdlhamidin camiden ok okul
yaptrdna kuflku yoktur.
Okullarn stanbulda toplanmasnn nne gemek iin ane Vergisini lke
geneline yayma alflmalar da baflarl olmufltur. 1897de stanbulda ilkokulla-
rn % 1i, Rfltiyelerin % 7si ve idadilerin % 3,6s bulunmaktayd. 1897 sonun-
da stanbulda alt, dier vilayetlerde birer olmak zere mparatorlukta 8247 -
rencili 29 asker rfltiye bulunmaktayd. Yksek asker okullarn 15.351 renci-
sinden,15.328i Mslman, 11i Yahudi, 10u Rum ve 2si de Ermeniydi.
Mslman olmayan millet topluluklarnn da 1897 ylnda sahip olduklar okul-
larn dkm flyledir: 8.025 retmen ve 317.089 rencili 5.982 ilkokul; 2.274
retmen ve 23.192 rencili 682 Rfltiye; 584 retmen ve 10.720 rencili 70 ida-
di dzeyinde okul. Devlet okullar gibi bunlar da imparatorluun her yanna dal-
mfl durumdaydlar. stanbulda ilkokullarn % 2,4, Rfltiyelerin % 14,7si ve ida-
dilerin % 24 bulunmaktayd.
Eitim istatistiklerine gre,1900 yl itibaryla btn Osmanl corafyas gene-
linde tm eitim kademelerinde gelinen durum flyledir: 1900de mparatorluk-
taki 29.130 Sbyan okulu ya da iptidailerde 899.932 kz-erkek renci bulunu-
yordu. 1905-06 ders ylnda mparatorlukta usul-u cedite gre eitim yapan
9.347 resm ve zel iptidai okulu vard. 1906-07 renim ylnda mparatorluk-
ta toplam 619 Rfltiyede 40.000 civarnda renci okuyordu. 1906da mparator-
lukta 109 dadide 20.000 civarnda renci bulunuyordu, dadilerin yaygnlafl-
masnda 1884te dadiler iin konulan zel vergi etkili olmufltur. Okul sistemin-
deki yaygnlaflmaya paralel olarak bunlarn retmen gereksinmesini karfllaya-
cak retmen okullarnn saysnn da artrlmasn gerektirmifltir. 1908de Darl-
mualliminlerin says 31e kmflt. Bu dnemde ilk ve ortaretimin yaygnlafl-
masnn yan sra bir baflka geliflme ilk kez zrller iin eitimin bafllatlmas
olmufltur. 1889da, nce sarlar ve dilsizler iin iki yl sonra da krler iin ei-
tim bafllatlmflt.
II. Abdlhamid Dnemi slamclk siyaseti ve de eitim - kltr politikalar iin
sonu olarak flunlar sylemek mmkndr. Osmanl Devleti siyasi flartlar gerein-
ce 1517de Yavuz Sultan Selim ile elde ettii bu gc ancak XIX. asrn ikinci yar-
sndan itibaren tesirli bir flekilde politika arac olarak kullanmaya bafllamfltr. Bu-
nunla birlikte Batl devletlerin korktuu gibi Pan-slamizm hareketini uygulaya-
bilecek ekonomik, kltrel ve siyasi gc yoktur. Ancak zellikle Osmanl coraf-
yas zerinde emperyalist emelleri olan devletlerin bu husustaki endiflelerini fark
edince bunu bir tehdit ve yaptrm silah olarak kullanmak II. Abdlhamid tarafn-
dan son derece aklc bir flekilde baflarmfltr. Bu uygulama tamamyla iinde bulu-
nulan flartlarn sevkiyle ortaya kmfltr. II. Abdlhamid olmasa da devleti yne-
tenler o gnk flartlarda, ellerindeki imknlarla ancak bu erevede bir politikay
takip etme durumunda kalacaklard.
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
3. nite - Trkiyede Meflrutiyet Dnemleri

AMALARIMIZ 65
AMALARIMIZ
II. Abdlhamid Dneminde uygulanan slam birlii politikas hakknda

K Tetrafl
A P bilgi almak K T A P
iin Cezmi Eraslann II. Abdlhamid ve slam Birlii (tken yaynlar, stanbul 1992)
adl kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Bu husus: Trk Devlet Gelenei ve Devlet Telakkisi flnda incelendiinde da-
ha net sonulara ulafllabilecektir. Osmanl Devlet yneticileri, devleti daima en ge-
nifl snrlar iinde muhafaza edebilmek iin eldeki mevcut imknlar sonuna kadar
NTERNET NTERNET
en tesirli flekliyle kullanma yolunu tercih etmifllerdir. Osmanl Devletinin kfl-
nn tespit edilmesiyle birlikte ilk bulunan zm yolu Mslim ve gayrimslim un-
surlar bir arada yaflatabilme abasdr. Osmanlclk olarak ifade edilen bu yakla-
flm, daha ok II. Mahmut Dnemi iinde youn flekilde takip edilmiflti. II. Mah-
mutun, Ben tebaamn Mslman olann camide, Hristiyan olann kilisede, Ya-
hudi olann havrada fark ederim. Aralarnda baflka bir gn fark yoktur. Cmlesi
hakkndaki muhabbet ve adaletim kavidir ve hepsi gerek evladmdr sz bunun
ak gstergesidir. Tanzimat ve Islahat Fermanlar bu siyasetin sonucu olarak ger-
ekleflmifltir. Ancak 1877-78 Osmanl Rus Savafl akabinde aznlklarn byk ekse-
riyetinin Osmanl Devletinden kopmalaryla Osmanlclk politikasnn geersizlii
grlmfltr. Bunu takiben Osmanl Devleti nfusu iinde mevcut olan sair Ms-
lman milletleri, Trk Milleti ile birlikte ayn devletin ats altnda yaflamaya ikna
edebilmek amacyla slamiyet ba glendirilmeye alfllmfltr.
slamclk politikasnn takibi esnasnda Osmanlclk politikas da tamamyla
terk edilmeyerek Osmanl Devletinin Balkanlardaki hkimiyet sahas da korunma-
ya alfllmfltr. Dier taraftan devletin asl kurucusu olan Trkl ihmal etmemifl
olmas da zellikle vurgulanmas gereken hususlardandr. Aslnda II. Abdlha-
midin izledii bu politika, smail Gaspralnn Trk dnyas iin ifade etmifl oldu-
u dilde fikirde iflte birlik dflncesinin, slam dnyasnda iflte ve fikirde birlik
olarak uygulanmas abas olarak kabul edilebilir. II. Abdlhamid bir taraftan lke
snrlar iindeki Mslman unsurlar birlefltirmek gayesi ile slamc bir siyaset ta-
kip etmeye alflrken, dier taraftan da Trkeyi ve kullanmn nemseyerek kl-
tr milliyetilii yapmaya alflmfltr. Bu dflncelerin ve ideallerin gerekleflme-
sinde eitim ve retim en nemli vastalardan birisi olarak grlmfltr. Bunda da
II. Abdlhamidin ciddi katklar bulunmaktadr.
II. MEfiRUTYET DNEM SEMLER VE MECLS-

MEBUSAN ALIfiMALARI
Meclislerin toplantya arlmas ile bafllayan II. Meflrutiyet Dneminde drt genel
seim yaplmfltr. 1908, 1912, 1914 ve 1919 yllarnda yaplan genel seimlerle olu-
flan Meclis-i Mebusan, 1908-1912, 1912, 1914-1918 ve 1920 dneminde faaliyet
gstermifltir. ktidar-muhalefet ekiflmesinin younlaflt dnemlerde Meclis grev
sresini tamamlamadan seime gidilerek yenilenmeye alfllmfltr. 1920 ylnda
toplanan ve Misak- Milliyi kabul eden son Osmanl Mebusan Meclisi de dier
meclislerin akbetine uramfltr. tilaf devletlerinin Meclisi basarak etkili milletve-
killerini Maltaya srgne gndermeleri salkl bir alflma ortamnn kalmadn
ortaya koymufltu. 1920 Meclisi 11 Nisan 1920 tarihinde Padiflah Vahdettin tarafn-
dan tilaf glerinin basks karflsnda kapatlmfltr. Bundan sonraki meclis dne-
mi TBMM dnemi olarak gemektedir.
1908 Seimleri ve Meclis-i Mebusan

1908 Meclisinde 157 Trk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22 Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 Srp+
3 Bulgar) ve 4 Yahudi milletvekili grev yapmfltr. Pek ok kanuna imza atan 1908
Meclis-i Mebusan, en verimli dnemini 1908-1909 yllar arasndaki birinci ylnda
yaflamfltr. Bu devrede Cumhuriyet Dneminde de siyasi partiler kanunu olarak
uygulanan Cemiyetler (Siyasi Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant Kanu-
nu kartlmfltr. Ak ve kapal alanlarda yaplacak toplantlar dzenleyen Top-
lant Kanunu da demokratikleflme ynnde nemli bir adm oluflturmufltur.
Bu yl iinde gereklefltirilen Anayasa dzenlemeleri demokrasi ynnde atlan
en nemli admlar arasndadr. 1876 Kanun-i Esasinin tamamen deifltirilerek ye-
ni bir Anayasa yaplmas dflncesi ile yola klmfl ancak, 31 Mart Vakas sonras
zamann yetersizlii ve dnyaya bir an evvel meflruti bir hkmet olunduunun
gsterilmesi istei bu dflnceden vazgeilmesine sebep olmufltur. 13 Nisan 1909
SIRA SZDE SIRA SZDE
tarihinde yaflanan 31 Mart Vakas (Rumi 31 Mart 1325) sonras Meclis-i Mebusan
toplantlarna ara vermek zorunda kalmfltr. kan isyan meclise de sirayet etmifl,
D fi N E L M ittihat mebuslar meclisi terk etmek zorunda kalmfltr. Bu olayn Selanikte duyul-
D fi N E L M
mas zerine ilerinde Mustafa Kemal Beyin de (Atatrk) bulunduu Hareket Or-
dusu stanbul zerine yrmfltr. Hareket ordusunun stanbul halkna hitaben
S O R U S O R U
yaynlad beyanname Mustafa Kemal Beyin kaleminden kmfltr.
DKKAT Hareket ordusunun

D K K A Tstanbul halkna hitaben yaynlad beyanname Mustafa Kemal Beyin
kaleminden kmfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
II. Abdlhamid isyandan sorumlu tutularak 27 Nisanda tahttan indirilmifltir. Ye-
rine geirilmesi Mecliste oylanarak kabul edilen kardefli Reflat, V. Mehmet unva-
AMALARIMIZ nyla bugnk stanbul niversitesi Rektrlnn bulunduu Harbiye Nezaretin-
AMALARIMIZ
de yaplan trenle tahta kmfltr.
Fotoraf 3.1
K T A P K T A P
Sultan V. Mehmed
Reflad cuma
selamlnda.
TELEVZYON TELEVZYON
Kaynak: Yaflamlar
ve Yaptlaryla
Osmanllar
Ansiklopedisi II,
NYKY,
T E R Nstanbul
ET NTERNET
1999.
MAKALE MAKALE
SIRA SZDE Cumhuriyet,SIRA

en yaln
SZDEhliyle devlet baflkannn seimle belirlendii idare tarz olarak an-
4 laflldna gre Sultan Refladn tahta kfl srasnda yaplan bu uygulamay Cumhuriyet
olarak niteleyebilir miyiz? Tartflnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
ttihatlar iin bu olay sanki stanbulun yeniden fethidir. Bylece yeni padiflah
askerin korumas altna alnmfl, Meflrutiyetin sona erdirilme giriflimlerinin eskiden
olduu gibi kolay olmayaca ifade edilmeye alfllmfltr.
21 Austos 1909 tarihinde 1876 Kanun-i Esasisinin 24 maddesi deifltirilmifl, ye-
ni baz maddeler ilave edilmifltir. Btn bu dzenlemelerde millet egemenliini
temsil eden hkimiyet-i milliye esas sklkla vurgulanmfl, yaplan deiflikliklerde
bu kaide aranmfltr. Bu erevede 1876 Anayasasnn padiflahn hak ve yetkileri-
nin snrlandrlmas, Meclisin etkinliinin artrlmasyla, basn-yayn haklar husus-
larnda ilerlemeler salayan admlar atlabilmifltir. Deiflikliklerle Padiflahn, tahta
kflnda Meclis-i Umumide fieri fierif ve Kanun-i Esasi hkmlerine uyacana,
vatan ve millete sadakat edeceine dair yemin etmesi flart getirilmifltir. V. Mehmet
Reflat, Padiflahl meclis tarafndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padiflah
olmufltur. Anayasann 113. maddesinde Padiflahn hkmetin emniyetini ihlal et-
tikleri zabtann arafltrmas ile sabit olanlar Osmanl lkesinden ihra ve srgn
etme yetkisi kaldrlmfltr. Ancak bu defa da gerek duyulursa skynetim ilan et-
me yetkisi hkmete braklmfltr.
Esas itibaryla II. Meflrutiyet Dneminde yaplan dzenlemelerin, hkimiyet
hakkn halka vermede byk admlar teflkil ettiini ifade etmemiz gereklidir.
Milletin, hkimiyetini elleriyle kulland mebuslarn, Padiflah tarafndan atanan
hkmet yelerinden, dolaysyla yrtmeden nde gelmeleri, Meclisin sistem
iindeki gerek yerini almasnda bir dnm noktasdr. Bylece Meclis, normal
zamanlarda kanun tekliflerini grflp karara balayan, ancak beenilmediin-
de srarc olamayan, etkisiz bir messese olmaktan kmfltr. Meclis milleti ve
memleketi ilgilendiren hemen her hususta sz hakk olan, sistemin en temel
messesesi hline gelmifltir. 1876 Anayasas fiili durumu kanunlafltrmakla yeti-
nip tek adam otoritesini salamlafltrrken son dzenlemeler ile devlet baflkan
millet temsilcilerinin kararlar iin bir tasdik makam konumuna getirilmifltir.
Burada sz konusu edilmesi gereken ancak ayrca ve nemle sorgulanmas ge-
reken bir dier husus ise halkn hkimiyet hakkn kullanmadaki ilgisi veya ilgi-
sizliidir. Ynetimde sz sahibi olmas gerektii bilinci ile evreden merkeze,
tabandan tavana bask oluflturmas gerektii idealize edilen halkn pasiflii ile-
riye doru alnan mesafenin ilk muhalefet darbesinde kaybedilmesinin en temel
sebeplerinden biri olmaldr.
Fotoraf 3.2
kinci Meflrutiyet
Dnemi seimlerinde
bir Sandk heyeti.
1912 Meclis-i
Mebusan Seimleri
Kaynak: Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi letiflim
Yaynlar stanbul
1985.
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
1912 seimleri gerek manada ilk ok partili seim olma zelliinin yannda, ilk
DKKAT
erken genelD seim
KKAT
zelliine de sahiptir. 1912 seimlerine iki parti, ttihat ve Te-
rakki ile Hrriyet ve tilaf Frkas katlmfltr. Partilerin seim iin ittifak yapt di-
er siyasi parti ve gruplar bu seimi tam anlamyla ok partili seim hline getir-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
mifltir. Genel seimler lke apnda ounlukla Ocak-Mart aylarnda yaplmfl, an-
cak baz yrelerde seim ifllemleri Mays ayna kadar srmfltr. Tarihe sopal se-
AMALARIMIZ im! diyeAMALARIMIZ
geen bu seimler sonucunda meclis, ilk alflmasn 18 Nisan 1912 ta-
rihinde yapmfltr.
K T A P 1908-1912 KMeclislerinin
T A P oluflumlar, yaplar ve Trk demokrasi tarihi iinde yerini de-
erlendirebilmek iin Kenan Olgunun, 1908-1912 Osmanl Meclis-i Mebusannn Faali-
yetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri, (Atatrk Arafltrma Merkezi Yaynlar Ankara
TELEVZYON 2008) adlTkitabn
E L E V Z Yokuyabilirsiniz.
ON
1914 Seimleri ve Meclis-i Mebusan

Ocak-Nisan aylar arasnda yaplan 1914
N T EFotoraf
RNET 3.3 NTERNET seimlerine tek parti olarak ttihat ve Te-
Gmlcinedeki rakki Frkas katlmfltr. 14 Mays 1914
seim alflmalar tarihinde alan Meclis-i Mebusan, ka-
srasnda
tartaklanan Rza pand 21 Aralk 1918 tarihine kadar
Tevfik dnemin toplam 310 oturum yapmfltr. II. Meflru-
meflhur flairi tiyet Dneminin en uzun mrl mecli-
Abdulhak Hamit
si olan bu meclis, befl yl gibi bir sre
Tarhan ile
alflmalarna devam etmifl, ancak 1914
Rza Tevfik (sada) Meclis-i Mebusan da 1908 ve 1912 de
Abdlhak Hmit olduu gibi feshedilmifltir.
(Tarhan)
1914 Meclis-i Mebusan I. Dnya Sa-
Kaynak: Yaflamlar vafl nedeniyle grflmelerinin byk bir
ve Yaptlaryla ksmn bte, harp denei, askere
Osmanllar
Ansiklopedisi I, almlar ve askerlerin durumu zerinde
YKY, stanbul yapmfltr. Savafl dnemi olmasna ra-
1999. men 1914 Meclisi dneminde batllafl-
ma yolunda yeni admlar da atlmfltr.
Bunlar iinde en nemlisi Miladi takvi-
min kabuldr.
II. Meflrutiyet Dnemi Geliflmeleri

II. Meflrutiyet Dneminde genellikle lke ynetiminde ttihat ve Terakki Cemiye-
ti egemen olmufltur. Osmanl Devletinin sona erdii bu alkantlarla dolu dnem-
de ttihatlar, devleti devam ettirmek iin nemli giriflimlerde bulunmufllardr. Ba-
t rneine uygun parlamenter bir sistem kurmak istemifllerse de lkede bu siste-
mi yrtecek sosyal, ekonomik ve kltrel yapnn yetersizlii yznden baflarsz
olmufllardr. Bununla birlikte ttihatlar da eitim etkinliklerine byk nem ver-
mifller, eitim kurumlarn lkenin her yanna yaygnlafltrmaya alflmfllardr. Med-
reselerde slahat yapmfllar, laik nitelikli yksekretim kurumlarn modern bii-
me sokmaya alflmfllardr. II. Meflrutiyeti Dneminde kadnn sosyal hayatta layk
olduu yeri alabilmesi iin abalar gsterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal dzenle-
meler yaplmfltr. Ayrca, Arap harflerinde yenilik yaplmak istenmifl, Mill Ktp-
hane, Mill Filmcilik, Mill Corafya Cemiyetleri kurulmufltur.
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
II. Meflrutiyeti Dneminde kadnn sosyal hayatta layk olduu yeriD alabilmesi
KKAT iin a- DKKAT
balar gsterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal dzenlemeler yaplmfltr. Ayrca, Arap
harflerinde yenilik yaplmak istenmifl, Mill Ktphane, Mill Filmcilik, Mill Corafya
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Cemiyetleri kurulmufltur.
Her alanda mill bir siyaset izlemeye alflan ttihatlar, orduyu

AMALARIMIZ modernlefltir- AMALARIMIZ
meye byk bir nem vermifller, lke ekonomisini Batl ekonomilere bamllk-
tan kurtarmak iin mill bir ekonomi kurmak istemifllerdir.
Her alanda hzl bir canlanmann yafland bu dnemde 19.yzyln
K T A P ikinci ya- K T A P
rsndan sonra devleti kmekten kurtarma amac gden fikir akmlar daha belir-
ginleflmeye bafllamfltr. Devleti ierisine dflt zor durumdan kurtarmaya al-
flan bu grfllerin bafllcalar Osmanlclk, slamclk, Trklk
T E L E V ve
Z Y OBatclk
N ol- TELEVZYON
mufltur.
Osmanlclk I. Meflrutiyet deneyiminden sonra tekrar gndeme gelmifl, milliyet
isyanlarn durdurup lkenin btnln korumak iin devletin snrlar iinde
NTERNET NTERNET
yaflayan btn milletleri ayn at altnda tutmak amac taflyordu. Ksa srede uy-
gulanamayaca grld. slamclk, hangi milletten olurlarsa olsunlar btn Ms-
lmanlarn halifenin etrafnda toplanmasn ngryordu. II. Meflrutiyet Dne-
minde grlen slamclk fikrinin alt yapsn Srat- Mstakim, Sebilrreflad ve Be-
yanl-Hak gibi dergilerin oluflturduunu sylemek mmkndr. Basndaki yaz-
larda genel olarak slam dnyasnn dolaysyla da Osmanl Devletinin gerileme ve
yklma buhranlar iinde olduunu aka ortaya koyularak, bu durumun sebep-
leri arafltrlmfltr. slamclara gre Bat ve Dou medeniyetleri ayr flartlarn ve se-
beplerin sonucu oluflmufllardr. Bir medeniyet alanndan dierlerine gemeye de
lzum yoktur. slamclar evvela iki medeniyet arasndaki farklarn belirtilerek,
Mslmanln Bat medeniyetine nazaran stnlnde karar klmfllardr. Onla-
ra gre Bedevi bir kavmi yeryznn en ileri bir devleti hline getirmifl olan s-
lam, 20. yzylda Batnn varmfl olduu sosyal ve politik flartlara hala sahiptir, bu
adan Bat medeniyetine muhta deildir.... Hatta Bat bu bakmdan geridir de.
Demokrasi slamda yzyllarca evvel kurulmufltur. Bat bu alanda ge bile kalmfl-
tr. Batnn asl zayf olan taraf ahlak ve maneviyatdr. slamclk iflte asl bu alan-
da Batdan hibir fley almaya mecbur deildir. Bat Douya nazaran srf teknik ba-
kmdan stndr. Ekonomi ve maddi alandaki kalknmalar iin gerekli metot ve
malzemeyi ve yalnz bunlar Batdan almak mmkndr ve gereklidir.
Trklk, devletin ancak dili, din, soyu ve lks bir olan topluma dayana-
rak yaflayabileceini iddia ediyordu. Batclk, ise kendi iinde ikiye ayrlmflt. Ba-
t medeniyetinin bir btn hlinde kabul edilmesiyle ykmn nlenebileceini sa-
vunanlara karfl Batnn sadece bilim ve teknolojisini alp kltrel unsurlarn dfl-
layarak devletin varln devam ettirebileceini vurgulayanlar da vard. lki dfln-
da bu akmlar II. Meflrutiyet Dneminde zellikle aydnlar arasnda kurtulufl are-
leri olarak grlmfltr.
Osmanl Devletinin Krm Savafl srasnda dflarya borlanmaya bafllamas ile
fliddetini arttran ve devletin siyasi bamszlna da glge dflren geliflmeler bu
dnemde de devam etmifltir. Youn mali skntlara mukabil Maliye Bakan Cavid
Beyin hazrlad program dikkatle uygulayarak % 75lik bir gelir artfl salayan
hkmet, buna ramen bte an kapayamamfltr. 1910 Hazirannda Meclis,
olaan ve olaanst asker bteleri kabul edince Maliye Bakanl Avrupadan
bor para alma durumu ile karfl karflya kalmfltr. Cavit Bey Osmanl Bankas ve-
silesiyle bor hisselerinin yarsndan fazlasna sahip olduu iin nce Fransaya git-
mifl, ancak Franszlar ttihatlarn yabanc hkimiyetine karfl fikirlerini rendik-
ten sonra onlar Batya daha ok mecbur etmek iin maddi yardm en ar flartlar-
da yapmak zere tavr almfllar ve ngilizleri de ayn flekilde davranmaya ikna et-
mifllerdir. flte bu srada Almanlar devreye girmifllerdir. 7 Kasm 1910da 11 milyon
altnlk bor anlaflmas imzalanmfltr.
Ancak byle bir borlanma Osmanl maliyesine geici bir ferahlk salamaktan
ileri gidememifltir. Mali skntnn yannda gerek ideolojik gerek flahsi bir takm ay-
rlklarla baflkentte ve mecliste ttihatlara muhalif bir grup oluflmaya bafllamfltr.
Byle bir ortamda Padiflah V. Mehmet Reflat, 5 Haziranda stanbuldan hareketle
Rumeli seyahatine kmfltr. Gezinin amac, son zamanlarda devaml kargafla iin-
deki Makedonya ve Arnavutluk halklarn devlete sndrmak, asayifli salamaktr.
ok mspet tesirler yaratan gezi amacna ulaflmflsa da hkmet, merkezdeki olay-
larla ilgilendiinden, bundan gerei gibi istifade edilememifltir. Zaten Arnavutlar
arasnda hzla yaylan milliyetilik fikirleri ve ona paralel olarak devletin zayflama-
s 1912 ylnda kesin ayrlk ile sonulanmfltr.
Trablusgarp ve Balkan Savafllar srasnda ortaya kan ve ypratc sonular do-
uran temel meselelerden biri de subaylarn aktif siyasetin iine girmeleri olmufl-
tur. Meclis dfl muhalefet olarak Halaskar Zabitan Gurubunun alflmalar zerine
Padiflah V. Mehmet Reflat, 19 Temmuz 1912de orduya hitaben yaynlad bir bil-
diride subaylarn kendisine mracaat edecek kadar siyasete bulaflmalarn tenkit
ederek askerin amirlerinden alacaklar emirlere riayet etmesini ve mesailerini va-
tan mdafaasna hasretmelerini istemifltir. Siyasi adan da daha nceki sadrazam-
larn (baflbakanlarn) yer ald bir uzlaflma teflebbs; Byk Kabine oluflturul-
mufltur. Ancak huzurun salanmasnda beklenen verim alnamamfltr.
Uzlaflma yerine ekiflmelerin ha-
Fotoraf 3.3
kim olmas btn mitleri bitirmifltir.
1877-1878 Sadrazam Ahmet Muhtar Pafla istifa et-
savaflnn Dou mifl, 29 Ekim 1912de iflbaflna getiri-
Cephesi kahraman len Kmil Pafla hkmeti de durumu
Ahmet Muhtar Pafla
kinci Meflrutiyet deifltirememifltir. 8 Kasmda Selanik
Dnemi siyasi in iflgale uramasndan sonra ateflkes
hayatnda da yaplmfltr. Aralk 1912-Ocak 1913 ta-
hizmet etmifltir.
rihleri Londra Konferans grflmele-
Kaynak: Yaflamlar rine sahne olmufltur. Meseleleri g-
ve Yaptlaryla rflmelerle zmeye alflan Kmil Pa-
Osmanllar
flann Saltanat fiurasndan ald
Ansiklopedisi I,
YKY, stanbul destei uygulamaya koymasna frsat
1999. vermeyen Enver Pafla toplant hlin-
deki hkmeti basarak Sadrazam zor-
la istifa ettirmifl ve Harbiye Nazr Na-
zm Paflay da vurdurmufltur. Netice
itibaryla tarihe Bb- Ali Baskn ola-
rak geen bu olay ile idareyi fiilen ele
alan l ynetim ilk olarak ordunun
durumunu ele almfl, 1913 yl Aralk
aynda Alman Generali Liman Von San-
ders baflkanlnda bir asker heyeti lkeye getirmifltir. Ordu ynetimi genlefltiril-
me ihtiyacndayd. 4 Ocak 1914te Enver Pafla Harbiye Nazr olmufl ve 1914 bt-
esinde asker harcamalarda %30 indirime gidilmifltir. Araplara kendi lisanlarnda

eitim ve mahalli devlet dairelerinde kendi dillerini kullanma hakk verilmesi ya-
nnda, vilayetlere de ksmi zerklik verilmifltir.
II. Meflrutiyet Dneminde yaplan anayasa deiflikliklerinden baflka hukuki bir-
takm dzenlemeler de yaplmfltr. svire Medeni Kanunu 1912 ylnda Trkeye
tercme edilerek Ceride-i Adliye dergisinde yaymlanmfltr. Bunu 1916 ylnda Al-
man Medeni Kanununun tercmesi takip etmifltir. Ayn yl iinde Mecelle Aile hu-
kuku ve Ticaret Hukuku alanlarnda yasa tasarlar hazrlamak zere komisyon
kurulmufl, bu komisyon svire, Alman, Fransz, ngiltere, Amerika, Avusturya ve
Macar kanunlarn da incelemifltir. Komisyonlar alflmalar sonunda kadna erkek
karflsnda ve kanun nezdinde nemli bir takm haklar salayan Hukuk- Aile ka-
rarnamesini 1 Mart 1916da kartmfltr. Aile hukuku alannda hukuk birlii sala-
yamamasna ramen, ilk kez farkl dine mensup Osmanllarn evlenme ve boflan-
maya iliflkin kurallar baz deiflikliklerle bir araya getirilmifltir. Bu kararname slam
aile hukuku alannda yaplan ilk resm dzenleme olma zelliine de sahiptir. Ka-
rarname ile fleriat mahkemelerinin yetkileri geniflletilerek, gayrimslimlerin evlen-
me, boflanma, nafaka ve eyiz davalar iin yetkili klnmfltr. Bu kararname hem
tutucu Mslmanlarn hem de fleriat mahkemelerinde yarglamaya karfl olan gay-
rimslimlerin cemaat reislerinin fliddetli tepkileri sonucu, 19 Haziran 1919da iflgal
kuvvetleri yksek komiserliinin istei zerine kaldrlmfltr.
Adli yapda yaplan bir dier dzenleme ile 25 Eyll 1916da Adliye Mahkeme-
leri ile Skynetim Mahkemelerinin (Divan- Harp) grev ve yetkileri ayrlmfltr.
Hukuki laikliin salanmasnda nemli bir adm olan fieri Mahkemelerin fieyhlis-
lmlktan ayrlarak Adalet Bakanlna balanmas ise 25 Mart 1917 tarihli bir ka-
nunla salanmfltr.
Siyasi plandaki bu geliflmelere mukabil ekonomik hayatta da olumlu birtakm
giriflimler olmufltur. Devaml savafl ekonomisi takibine ramen, ttihatlar mill
ekonomi dflncesine de destek vermifllerdir. 1914 Eyllnde daha savafl baflla-
madan Kapitlasyonlar kaldran hkmet, yabanc tccar ayrcalklarn iptal et-
mifltir. Yerli sanayi ve tarm gelifltirici nlemler alnmaya bafllanmfltr. Para basm
Osmanl Bankas tekelinden alnrken sanayi okullar artrlmfl, kooperatifilie ay-
r bir nem verilmifltir. Ancak savafl hlinin devaml olmas yaklaflk milyon
gen ifl gcnn tarm ve sanayiden ayrlp tketici vaziyete dflmeleri, i ve dfl
bor hacmini olabildiince artrmfltr. Gittike artan gelir dalm adaletsizlii, enf-
lasyonun ve karaborsann artmas I. Dnya Savafl ncesi genel durumu son dere-
ce ktlefltirmifltir.
II. Meflrutiyet Dzenlemelerinin Trk adafllaflmasna

Katklar
Trkiye Cumhuriyetinin kurulufl ve geliflmesini anlamak iin bir tarih laboratuva-
r zelliini taflyan II. Meflrutiyet Dnemi, gerekten de Cumhuriyet ideolojisi ve
kurumlar iin en verimli kaynaklardan birisini teflkil etmifltir. Bu dnemin Cumhu-
riyete intikal eden birikimlerinin en nemlisi ve olumlusu Hkimiyet-i Milliye iin
nemli bir adm saylan ok partili sistem ve seim geleneini bafllatmasdr. O ka-
dar ki seimin salad meflruiyet ile mill iradenin simgesi hline gelen Meclis,
sistemin vazgeilmez bir unsuru olmufltur. II. Meflrutiyet Dneminin hakim gc
olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, mecliste kendisine karfl muhalefetin artmas so-
nucunda kontrol kaybedecek bir konuma gelmesine ramen, meclissiz ynetimi
hibir zaman tercih etmemifltir.
Gerekten de II. Meflrutiyetin ilanndan hemen sonra Bat rneine uygun par-
lamenter bir demokrasi rejimi kurmak iin harekete geen ttihatlar, bu alflma-
larnda 1910 ylna kadar baflarl olmufl, Meclis-i Mebusan bu yla kadar olduka
hr olarak alflmfltr. Ancak, bu ylla birlikte ttihat ve Terakki karflt muhalefetin
artmas, ttihatlarn da sertleflmelerine sebep olmufl, bu durum Meflrutiyetten
beklentilerin karfllanamamasnda etkili olmufltur.
Meflrutiyetin ilann hrriyetin ilan olarak gren Osmanl aydn, Meflrutiyetin
ilan ile devletin kkl dertlerinin zmlenecei, devletin byk devletler safna
katlacan dflnmfllerdir. Artk aznlklarla Mslmanlar arasndaki mcadele
bitmifl, hrriyet-adalet-eflitlik-kardefllik bafllamfltr. Rumelide dalarda bulunan
etelerin flehirlere inip Osmanl askerleri ile kucaklaflmalar Meflrutiyetin ilan ne-
deniyle, flehirlerde halkn bir araya gelip kutlama trenleri dzenlemeleri bu d-
flncenin Meflrutiyetin ilk gnlerindeki yansmalaryd. Hatta bu trenlerde ngilte-
re bir kurtarc olarak grlmfltr.
Meflrutiyet Devrinde iktidar anlayfl, elindeki btn imknlar yasal ya da ya-
sal olmayan yollarla da olsa kullanarak mevkiini elinde tutma fleklinde alglanmfl-
tr. Buna karfln muhalefet anlayfl da iktidar ele geirmek iin her yolu mubah
saymfltr. Bu nedenle Meflrutiyet Dnemi iktidar-muhalefet anlayfl yapc olmak-
tan ziyade ykc yn ar basan bir mcadeledir. Meflrutiyet Dneminin olumsuz
ynlerinden biri olan iktidar-muhalefet anlayflnn sadece o dnemle snrl kalma-
dn sylemek yanlfl bir bilgi olmasa gerektir.
II. Meflrutiyetin ilanyla birlikte siyasetin iinde yer alan askerin siyasete mdaha-
lesi 31 Mart olayndan sonra daha da artmfltr. Hareket Ordusunun baflnda stan-
bula giren Mahmut fievket Pafla, 1913 ylnda ldrlnceye kadar daima siyasetin
iinde kalmfltr. ttihatlar da hibir zaman askeri karfllarna almak istememifller, on-
larla birlikte hareket etmeye alflmfllardr. Aslnda zmir Mebusu Seyit Beyin tabiri
ile ttihat ve Terakki ordudan domufltur. ttihat ve Terakki demek ordu demektir
31 Mart olay sonras ilan edilen skynetim eflitli zamanlarda uzatlmak sure-
tiyle 1912 ylna kadar devam etmifl bu durum da askerin siyasetteki etkinliini art-
trmfltr. Mecliste karlan kanunlarda zellikle Anayasa, Cemiyet, Toplant ile Ser-
seri ve Zanllar kanunlarnda bu etkinlii net bir flekilde grmek mmkndr.
Mahmut fievket Paflann istei dorultusunda bu kanunlar meclisten hzl bir flekil-
de gemifltir. Mehmet Reflatn biat treninin Sarayda deil Harbiye Nezaretinde
olmas, askerin siyasetteki etkinliine bir baflka rnektir. O gne kadar padiflahla-
ra sarayda ballk yemini yaplrken flimdi bir padiflaha Harbiye Nezaretinde biat
edilmifltir. Askerlerin yardm ile tahtta ktnn farknda olan Mehmet Reflat bu
gerei hibir zaman unutmamfltr.
Bu dnemde en sk duyulan kelimelerden biri millet egemenlii Hkimiyet-i
Milliye szdr. Anayasa dzenlemelerinin temel amacnn Hkimiyet-i Milliye
olduu, hem komisyon alflmalarnda hem de meclisteki grflmelerde sklkla di-
le getirilmifltir. Yasama, yrtme ve yarg gleri arasnda denge kurmak amacyla
hareket ettiini belirten komisyon, mebuslarn da kanun teklif etme haklarnn ol-
mas gerektiini, Meclisin kanun yapamamasnn kuvvetler arasndaki dengeyi
bozduunu ifade etmifltir. Ayrca, bakanlarn Meclise karfl sorumlu olmas gerek-
lilii belirtilmifl ve yargnn bamsz olmas istenmifltir.
SIRA SZDE Meflrutiyet Dneminde

SIRA SZDE srarla vurgulanan mill egemenlik kavram Cumhuriyetin ilan n-
5 cesinde temel hareket noktas olarak alnmfl, Atatrk tarafndan Cumhuriyeti izah eden
kavram olarak da kullanlmfltr. Bu noktada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dnemi iliflkile-
D fi N E L M rini nasl deerlendirmeliyiz?
D fi N E L M Tartflnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
Meclis grflmelerinde mill egemenlik, kifli hak ve hrriyetleri noktalarndan

son derece ileri seviyede liberal yaklaflmlar sergileyen gayrimslim mebuslarn,
padiflahn meclisi feshetme yetkisi karflsnda aldklar tavrn eliflkisine iflaret et-
meliyiz. Konuflmalarnn pek ok yerinde geen Avrupa rnei, bu isteklerin Os-
manl toplumu hak ettii veya demokrasi kavram yle gerektirdii iin olmaktan
ziyade Batdaki rnei aynen taklit dflncesinden kaynaklandn dflndr-
mektedir. Bunun en bariz rnei, kadnlara semen olma hakknn tannmas ile il-
gili teklife karfl gsterdikleri olumsuz tepkidir.
Mecliste liberal fikirleri ile tannan Ltfi Fikri Beyin, 50.000 erkek nfusun 1
mebus seebileceine dair Anayasann 65. maddesindeki erkek kelimesinin kal-
drlmak suretiyle kadnlara da semen olma hakknn tannmas teklifine Kozmidi
Efendi itiraz etmifltir. Kozmidi Efendinin ...Henz Avrupada yaplmamfl bir fleyi,
ok geri kalmfl olan biz flimdiden yapmaya bir meyil gsterirsek zannederim bi-
zim ahval- hazramza mtenasip bir fley yapmfl olmayacaz... szleri gayrims-
lim mebuslarn Bat rneini taklit ettiklerini gsterdii gibi Osmanl toplumunun
Bat karflsnda bulunduu ruh hlini yanstmaktadr.
1909 ylnda Meclis-i Mebusann kabul ettii yn Meclisi ile ilgili dzenleme-
lerin daha sonraki dnemlerin anayasal kurulufllarna rnek teflkil ettiini dfln-
dren benzerliklerin oluflu bu dnemin ehemmiyetini arttrmaktadr. Siyasi mste-
flarlklar konusu buna bir rnektir. ttihatlarn ynetimi devralmak iin tecrbe ve
bilgi sahibi olmalar amalanarak hazrlanan bu dzenleme ile mebuslarn bakan-
larn yannda msteflar olarak alflmalar salanacakt. Bylece ttihat ve Terak-
kinin nde gelen gen yeleri msteflar olarak bakanlarn yannda bir sre alfla-
rak tecrbe ve bilgilerini arttracak daha sonra da ynetimi devralacakt. Bu konu
Mecliste uzun tartflmalarn ardndan reddedilmifltir. Bu tr bir uygulama Cumhuri-
yet Dneminde smet nn zamannda da yaplmfl ancak o baflbakanlktan ayr-
lnca kaldrlmfltr.
16 Austos 1909 tarihinde resmleflen Cemiyetler Kanunu sayesinde, Meflrutiye-
tin ilan ile hzlanan cemiyet kurmann nne geilmifl, cemiyetler zabtann dene-
timi altna alnmfltr. Cemiyetler Kanunuyla birok eski ihtilalci ve eteci gizli ko-
mite kurumsallaflmfl, siyasi amalarn grnrde deiflik amal derneklerin ardn-
da gizlemifllerdir. Cemiyetler Kanunu Cumhuriyet Dneminde de 28 Haziran 1938
tarihine kadar yrrlkte kalmfltr.
II. Meflrutiyet Dneminde kabul edilen ya da baz deiflikliklere urayan Osmanl
kanunlar, Cumhuriyet Dneminde de kullanlmaya devam etmifltir. Osmanl Dne-
minde uygulanan seim sistemi ve seim kanunu baz deiflikliklerle varln uzun s-
re devam ettirmifltir. ki dereceli seim sistemi 1946 seimlerine kadar uygulanmfl, bu
seimlerden itibaren hl uygulanmakta olan tek dereceli seim sistemine geilmifltir.
1840 ylndan itibaren bafllayan Ceza Kanunnamesinin serveni 1911 ylnda bu defa
1889 tarihli talyan Ceza Kanunundan byk lde etkilenmesiyle yeni fleklini almfl,
bu kanun 1926 ylna kadar yrrlkte kalmfltr. 1 Temmuz 1926 tarihli Trk Ceza Ka-
nunu bu talyan Ceza Kanunundan yararlanlarak hazrlanmfltr. Osmanl Dneminde
1912 ylnda tercme edilip dergide yaymlanan svire Medeni Kanunu, 1926 ylnda
Trk Medeni Kanununun hazrlanmasnda rnek teflkil etmifltir.
II. Meflrutiyet Dnemi, daha sonraki dnemlere demokrasi adna flk tutmufl,
millet egemenliinin salanmasna temel teflkil etmifltir. zgrln, mill egemen-
liin, kifli hak ve hukukunun ilk uygulamalarnn olduu II. Meflrutiyet Dnemi,
Cumhuriyet Dnemine tecrbe ve birikim oluflturmufl, bu bakmdan Trk demok-
rasi tarihine nemli bir katk salamfltr.
ADIM ADIM DNYA SAVAfiINA

1911-1914 yllar arasnda iki nemli savafl yaflayan Osmanl Devleti, bu savafllar
sonrasnda tasfiyenin efliine gelmifltir. Trablusgarp Savafl ile Afrikay, Balkan Sa-
vafllar ile Balkanlar kaybetmifltir. 1914 ylnda bafllayan Dnya Savafl ile de tama-
men yok olma noktasna gelmifltir.
Afrikadan Ayrlfl: Trk-talyan Savafl: Trablusgarp

19. sonlarnda birliini kurmufl olan talya, Osmanl eyaleti olan Trablusgarp ken-
di ekonomik karlar dorultusunda smrgesi hline getirmek istemektedir. Bu
amacna ulaflma yolunda Fransa ile 1900 ylnda bir anlaflma yapmfl, Fransann
Fastaki nfuzuna karfllk kendisinin de Trablusgarp zerindeki nfuzu tannmfl-
tr. 1901 ylnda ngiltere, 1902de Avusturya, 1909da da Rusya talyann Trablus-
garp zerindeki karlarn tanmfltr. Bylece talyanlar Trablusgarpa yerleflmek
iin gerekli altyapy oluflturduklarn dflnmfllerdir.
23 Eyll 1911de talya tarafndan Osmanl Devletine verilen ilk ltimatom-
da Trk subaylarn yerli ahaliyi kflkrtmalarndan dolay Trablusgarpta yaflayan
talyan vatandafllarnn tehlikede olduu belirtilmifl ve gereinin yaplmas sert
bir dille istenmifltir. Osmanl Hkmeti 26 Eyll tarihli cevabi notas ile bu id-
diay nazike reddetmifltir. Fakat 28 Eyllde talya, Bab- Aliye 24 saatlik bir l-
timatom vererek talyann Trablus-
Fotoraf 3.5
garp iflgal edeceini bildirmifl, tal-
Sadrazam brahim yan kuvvetlerine direnifl gsterilme-
Hakk Pafla Roma mesi iin blgedeki grevlilere emir
Sefirlii srasnda verilmesini istemifltir. Btn bu ge-
talyanlarn
Trablusgarpa liflmeler sonucunda talya 29 Eyll
ynelik 1911 tarihinde Osmanlya savafl a-
hazrlklarn takip tn ilan etmifltir.
etmemekle
elefltirilmektedir. talya Trablusgarp zerine hare-
kete getiinde blgedeki Osmanl
brahim Hakk kuvvetlerinin durumu hi de iyi de-
Paflann
dneminde
ildir. Resm belgelere gre Trablus-
yaymlanan bir garptaki dzenli birliklerin miktar
karikatr. ancak 5.000 kadardr. Meflrutiyetle
birlikte Trablusgarp mecburi askerlik
Kaynak: Yaflamlar
ve Yaptlaryla kapsamna alnmfltr. Ancak askerlik
Osmanllar anda bulunan 16.000 kifliden
Ansiklopedisi I, 3.400 hizmete alnabilmifltir. Trab-
YKY, stanbul
1999. lusgarpta bir savafl iin gerekli olan
erzak, cephane, salk tesisleri vb.
de yoktur. Savafl esnasnda Osmanl
Devleti yerli halktan 30.000 asker
toplayacan ummaktadr. talya da
blgede bofl durmamfl, blgedeki kabilelerden 12 kadarn elde etmifltir. Dier
taraftan Trablusgarpa asker gndermek iin donanmann durumu da hi i a-
c deildir.
29 Eyllde Trablus nlerine gelen talyan donanmas 3 Ekimde buray bom-
bardmana bafllamfltr. Ky fleridini kolayca ele geiren talyanlar, ierilere doru
ilerlemeye bafllaynca ciddi bir direniflle karfllaflmfllardr.
Osmanl Devletinde ise bu sralarda iktidar ve muhalefet arasnda ciddi atfl-

malar vardr. Yemende, Makedonyada, Arnavutlukta isyanlar kmfl, Devlet, me-
murlarnn maafllarn dahi deyemeyecek kadar ekonomik sknt iine girmifltir.
Donanmann gszl ve anakkale Boaznn talyan donanmas tarafndan
kapatlmfl olmas nedeniyle karadan asker gnderilmek istenmifl, ancak ngiliz
idaresindeki Msrn tarafszln ilan etmesinden dolay bundan da vazgeilmifltir.
flte byle bir ortamda Enver Bey ile Fethi ve Mustafa Kemal Beyler, Trablusgarpn
blgesel kaynaklarla savunulaca konusunda fikir birliine vardktan sonra Harbi-
ye Nezareti nezdinde gerekli giriflimlerde bulunarak Trablusgarpa gitmifllerdir.
Hamdi takma adn kullanan Enver Bey ilk kafile ile Trablusgarpa giderken,
Mustafa Kemal, gazeteci fierif takma adyla ikinci kafilede yer almfltr. 8 Ekim
1911de stanbuldan yola kan Mustafa Kemal, 19 Ekimde skenderiyeye varmfl-
tr. Msrdan nce Tobruka, oradan da Derneye gemifltir.
Fotoraf 3.6
Mustafa Kemal Dernede
mcadele arkadafllaryla
birarada.
Mustafa Kemalin yakn
arkadafl ve bu esnada
Paris Asker Ataflesi olan
Ali Fethi Bey de fedakr
arkadafllarm, her fleyi
gze alarak oraya
koflarken Paristeki
vazifeme devam
mmkn gremedim
diyerek Tunus zerinden
Tobruka gelmifltir.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Dernede, Bingazide, Tobrukta talyanlara karfl baflarl savafllar yaplmfl, tal-

yan kuvvetleri i kesimlere sokulmamfltr. Ancak, ne var ki o esnada Balkan Sava-
flnn bafllamas Osmanl Devletinin bu yredeki subaylarn geri armasna se-
bep olmufl, baflarl mcadele subaylarn ayrlmasyla sekteye uramfltr. Ekim
1912de imzalanan Ufli Anlaflmasyla da Osmanl Devletinin Trablusgarp egemen-
lii sona ermifl, Kuzey Afrikadaki siyasi varl son bulmufltur.
Trablusgarp Savafl, gerek Enver Beyin gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafl-
larnn dflman karflsnda en etin flartlar altnda yerli halkla beraber geirdikleri
ilk savafl staj olmufltur. Bu savaflta Milli Mcadelenin kahramanlar, komutas al-
tndaki askerlerle beraber bir olma, disiplin salama, otorite kurma, baflkalarn
atefl altnda idare etme ve yokluklar iinde dayanma kabiliyetlerini denemifller ve
bunu gelifltirmifllerdir. Mustafa Kemal Beyin binbaflla (14 Kasm 1911), Enver
Beyin yarbayla (23 Mays 1912) terfileri bu olaylar arasnda yaplmfltr.
Rumeliye Veda: Balkan Savafllar

Balkan Devletleri, Rusyann tahrik ve desteiyle Bulgaristan baflta olmak zere,
Srbistan, Yunanistan ve Karada Osmanl Devletinin elinde olan Rumeli toprak-
larn paylaflmak iin aralarnda ittifak yapmfllardr. Osmanl Devletinde i siyaset-

te atflmaya giden bir kavgann olmas, orduya siyasetin girmesi, Trablusgarp Sa-
vaflnda asker ynden yetersiz olduunun ortaya kmas gibi durumlar frsat bi-
lerek 8 Ekim 1912de Karadan savafl ilan ile I. Balkan Savafl bafllamfltr. Osman-
l Devleti bu savafla hazrlksz yakalanmfl, cephede yeterli askeri olmad gibi, ik-
mal yollar, asker malzemeler, silah, tehizat bakmndan da noksandr.
SIRA SZDE 1877-1878 savaflndan

SIRA SZDE beri kaynayan balkanlar corafyasndaki ittifaklara karfl devletin
6 asker, lojistik ve siyaset olarak hazrlksz olmas nasl aklanabilir? Tartflnz.
D fi N E L M D fi N E L M yannda bir de subaylarn ttihat, tilaf ve Halaskrc isim-

Bu yetersizliklerin
leri altnda siyaseten farkl ksma blnmesi, savafln baflnda Osmanl ordusu-
S O R U nun dalmasna
S O R sebepU olacaktr.
Balkan Savafl bafllad srada Trablusgarpta olan Mustafa Kemal, Genelkur-
mayn geri armas zerine Trablusgarptan ayrlarak Balkan Savaflnda yer al-
DKKAT DKKAT
mak istemifltir. Fethi Beyle birlikte kendisine anakkale Boaz Kuva-y Mrettep
Komutanlnda grev verilmifltir. Mustafa Kemal, bu yeni grevine bafllamadan
N N
SIRA SZDE nce Osmanl SIRAkuvvetleri
SZDE Kumanovada yenilmifl skp, Selanik gibi nemli flehir-
ler savafl yaplmadan dflmana teslim edilmifltir. Pek ok yerde silah dahi atlma-
dan o blge Balkan Devletlerinin eline gemifltir. Bu durum karflsnda Osmanl
kuvvetleri atalcaya kadar ekilmifltir. Edirne, flkodra ve Yanya dflnda tm Ru-
meli elden kmfl, Arnavutluk bamszln ilan etmifltir. atalca nlerine gelen
K T A P Bulgar ordular
K T 15-17A P Kasm 1912 tarihleri arasnda saldrya gemifl, ancak baflar-
l olamamfllardr. ngiltere, Fransa, spanya, Hollanda ve Romanya savafl gemileri
Osmanl hkmetinin izni ile kendi vatandafllarn korumalar iin stanbula gel-
TELEVZYON
mifl, karaya asker karmfllardr. Osmanl Devleti bu zor durumdan kurtulmak iin
TELEVZYON
Bulgaristanla 3 Aralk 1912 tarihinde ateflkes yapmfltr. Ancak anlaflma salanama-
mfl ve saldrya geen Bulgarlar 155 gn sonra Edirneyi ele geirmifllerdir. Edirne
savunmasnda yer alan Kazm
Fotoraf 3.7
NTERNET NTERNET Karabekir ve Ordu Komutan
G kafilelerinden fikr Pafla Bulgarlarn eline esir
biri Sirkecide dflmfllerdir.
I. Balkan Savafl sonras im-
zalanan Londra Antlaflmas, Os-
manl Devletini Balkanlardan -
kartmfl, buralarda yaflayan yz
binlerce Mslmann g etme-
lerine sebep olmufltur. Tam bir
facia ile sonulanan Balkan Sa-
vafl, glerle yeni bir dramn
bafllangcn oluflturmufltur. Bul-
garlarn g eden kafilelere yaptklar zulmler, etelerin saldrlar, souk, alk gi-
bi sebeplerle yz binlerce Mslman Anadoluya ulaflamadan yollarda hayatn
kaybetmifltir.
Balkan Devletlerinin aralarnda anlaflamamalar sonucunda kan II Balkan Sa-
vafl esnasnda Osmanl kuvvetleri harekete geerek Krklareli ve Edirneyi kurtar-
mfltr. Burada Osmanl kuvvetlerinin ilerlemeye bafllamadan nce Avrupa Devlet-
lerine Meriin geilmeyecei sznn verilmesi ilgintir. Zira I. Balkan Savafl n-
cesi, Osmanl halk Tunaya ilerlemeyi hayal ederken flimdi eldeki yerler kaybedil-
dii gibi birka ay nce Osmanlnn olan yerlere dahi gitmesine engel olunmakta-
dr. II. Balkan Savafl esnasnda Osmanl, Meriin batsnda yer alan Dimetokay
da alarak ilerlemesine son vermifltir. 29 Eyll 1913 tarihli stanbul Antlaflmas ile
Edirne, Krklareli ve Dimetoka Osmanl Devletinde kalmfltr. Antlaflmaya gre
Bulgaristanda kalan Trklere eflitlik haklar verilmifl ve 4 yl iinde Trkiyeye g
haklar tannmfltr. Bulgaristanda kalan Trklerin din ve mezhep hrriyetleri Bul-
gar ynetimince tannacaktr. Mslmanlar kendi aralarnda yapacaklar bir seim-
le mftlerini belirleyecek ve stanbuldaki fieyhlislamn onaylayaca bu mft
ve oluflturaca kadrosu Bulgar Hkmetince kanunen tannacaktr. Mftnn
Mslmanlarn din ve sosyal yaflantsn belirleyici rol gz nne alnacaktr. 14
Kasm 1913 Atina Antlaflmas ile de Girit Yunanistana braklmfltr.
Osmanl Hkmeti 30 Mays 1913 tarihli Londra Antlaflmas ile Adalar Denizi
(Ege) adalarnn geleceini byk devletlerin kararna braktn kabul etmekle
beraber, adalarn Yunanistana braklmasndan endifle ederek 22-23 Aralk 1913te
Midilli, Sakz gibi Anadolu kylarna yakn adalar geri almak iin elinden gelen
her fleyi yapacan byk devletlere bildirmifltir. Ancak, Fransa baflta olmak ze-
re gsterilen sert tepki zerine geri ekilmifltir. Bu konudaki byk devletler kara-
r 14 fiubat 1914te bir nota ile bildirilmifltir. Buna gre Meis hari 12 ada talyaya,
Gkeada ve Bozcaada hari btn Adalar Denizi (Ege) adalar da Yunanistana
braklmflt. Osmanl Hkmeti byk bir hayal krklna uramfltr. 15 fiubat
1914te byk devletlere bu durumu kabullenmediini bildiren bir itiraz notas
gndermifltir. Ancak olumlu bir netice alamadan I. Dnya Savafl kmfltr. 13 Mart
1914 tarihinde Srbistanla imzalad stanbul Antlaflmas da taflnmaz mallarn du-
rumuna iliflkindir.
Trablusgarp ve Balkan Savafllarnda uranlan yenilgiler Osmanl toplumunun
hemen her kesiminde derin bir hayal krkl yaratmflt. darecilerin kendilerine
ve millete gvenlerini kaybettikleri bu dnemin etkileri I. Dnya Savafl sonras or-
taya kan manda ve himaye arayfllarna da zemin teflkil etmifltir. Devlet ve top-
lumda ortaya kan bu ylgnln giderilmesi Milli Mcadele Dneminde ve son-
rasnda yeni Trk Devletini kuran kadronun uraflt bafllca meseleler arasnda
ilk sralarda yer alacaktr.
zet
Osmanl devlet adamlarnn Tersane konferans sra- 9.347 resm ve zel iptidai okulu vard. 1906-07 re-
snda ilan ettikleri Meflrutiyet ve onu anlaml klan nim ylnda mparatorlukta toplam 619 Rfltiyede 40.000
Kanun-i Esasi Trk siyasi hayatnda nemli ve anlam- civarnda renci okuyordu.1906da mparatorlukta 109
l bir dnm noktasna iflaret etmektedir. Devlet ida- dadide 20.000 civarnda renci bulunuyordu, dadile-
resine esas olan kurallarn ilk defa yazl hle getiril- rin yaygnlaflmasnda 1884te dadiler iin konulan zel
dii bu dnemde uygulanan politikalar, yneticilerin vergi etkili olmufltur. Okul sistemindeki yaygnlaflmaya
kiflisel tercihlerinden ok uluslararas iliflkilerin flartla- paralel olarak bunlarn retmen gereksinmesini karfl-
rndan ilham almaktayd. Devlet bir anayasa ereve- layacak retmen okullarnn saysnn da artrlmasn
sinde ynetilir, toplumun her kesimi kendisini temsil gerektirmifltir. 1908de Darlmuallimin(retmen okul-
edecek, haklarn dile getirecek temsilcileri devletin lar)lerin says 31e kmflt. Bu dnemde ilk ve orta
meclisine gnderirse dfl mdahalelerin gerekeleri retimin yaygnlaflmasnn yan sra bir baflka geliflme
ortadan kalkacana inanlmaktayd. ilk kez zrller iin eitimin bafllatlmas olmufltur.
Osmanl devlet adamlar da kendilerinden nceki y- 1889da, nce sarlar ve dilsizler iin iki yl sonra da
neticiler gibi devletin mevcut btn unsurlar ve en ge- krler iin eitim bafllatlmflt.
nifl snrlaryla muhafazasn esas alrlard. Bu erevede II. Meflrutiyet Dnemi, yaplan seimler, katlan partiler
1877-1878 savafl srasndaki dfl politik geliflmeler ve ve vatandafllarn bu srece ilgisi ve bakfl asndan
savafln sonucunda ortaya kan manzara devlet yneti- Cumhuriyet Dneminde yaflananlarn izahna yardmc
cilerini ncelikler konusunda daha hassas bir hle ge- olacak en byk tecrbedir.
tirmifltir. ngiltere ve Rusyann devletin sahip olduu 1908 Meclisinde 157 Trk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22
stratejik corafyaya hakim olmak abalarna mukabil Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 Srp+ 3 Bulgar) ve 4 Yahudi
birliini en son kuran Almanya ile iliflkileri gelifltirmek milletvekili grev yapmfltr. Grld zere lkede
en emin yol olarak grlmfltr. Devletin hakim oldu- mevcut her kesimi temsil eden Meclis en verimli dne-
u corafya itibaryla Mslman ounluun n plana mini 1908-1909 yllar arasndaki birinci ylnda yafla-
kmas tabii bir geliflmedir. politikada olduu kadar mfltr. Bu devrede Cumhuriyet Dneminde de siyasi
dfl politikada da slami unsurlarn vurgulanmas flartla- partiler kanunu olarak uygulanan Cemiyetler (Siyasi
rn getirdii uygulamalardr. Almanyann da Orta Dou Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant Kanunu
ile ilgili hazrlklar olmasna karfln 19. asrn son eyre- kartlmfltr. Ak ve kapal alanlarda yaplacak top-
i itibaryla ngiltere ve Rusyaya karfl anlaml bir den- lantlar dzenleyen Toplant Kanunu da demokratik-
ge unsuru oluflturmaktayd. leflme ynnde nemli bir adm oluflturmufltur. 1912
I. ve II. Meflrutiyet Dnemleri devrinde ilan edilen II. seimleri gerek manada ilk ok partili seim olma
Abdlhamid tarih kitaplarnda en ok elefltirilen, tartfl- zelliinin yannda, ilk erken genel seim zelliine
lan bir siyasi figrdr. Kzl, mstebit, baskc vs. Ancak de sahiptir. 1912 seimlerine iki parti, ttihat ve Terak-
dneminde yaplanlara bakldnda Tanzimat dne- ki ile Hrriyet ve tilaf Frkas katlmfltr. Partilerin se-
minde bafllayan yenileflme hamlelerini bilhassa eitim im iin ittifak yapt dier siyasi parti ve gruplar bu
ve kltr alannda ok daha ileriye taflyan hamleler g- seimi tam anlamyla ok partili seim hline getirmifl-
rlmektedir. Eitim istatistiklerine gre,1900 yl itiba- tir. Genel seimler lke apnda ounlukla Ocak-Mart
riyle btn Osmanl corafyas genelinde tm eitim aylarnda yaplmfl, ancak baz yrelerde seim ifllem-
kademelerinde gelinen durum flyledir: 1900de mpa- leri Mays ayna kadar srmfltr. Tarihe sopal se-
ratorluktaki 29.130 Sbyan okulu ya da iptidailerde im! diye geen bu seimler sonucunda meclis, ilk a-
899.932 kz-erkek renci bulunuyordu. 1905-06 ders lflmasn 18 Nisan 1912 tarihinde yapmfltr.
ylnda mparatorlukta usul-u cedite gre eitim yapan
Ocak-Nisan aylar arasnda yaplan 1914 seimlerine

tek parti olarak ttihat ve Terakki Frkas katlmfltr. 14
Mays 1914 tarihinde alan Meclis-i Mebusan, kapand-
21 Aralk 1918 tarihine kadar toplam 310 oturum yap-
mfltr. II. Meflrutiyet Dneminin en uzun mrl mec-
lisi olan bu meclis, befl yl gibi bir sre alflmalarna de-
vam etmifl, ancak 1914 Meclis-i Mebusan da 1908 ve
1912de olduu gibi feshedilmifltir.
talyann smrge yarflnda yer almak amacyla Fransa
ve dier devletlerle anlaflarak Trablusgarp zerinde hak
iddia etmesi ve asker karmasna devletin yetkilileri
hazrlksz yakalanmfllardr. Bu blgedeki cephane ve
asker yna yeterli olmad gibi diplomatik alanda
da yalnz kalnarak netice alnamamfltr. kinci meflruti-
yetin ilan ile lkenin btn unsurlarnn kucaklanmfl
olduu dflncesi ve Osmanl Devletinin adafllaflma-
sn isteyen batl muhataplarn da beklentilerinin karfl-
lanmfl olduu hayali gerekli hazrlklarn yaplmama-
snda rol oynamfltr.
Devletin iflgale urayan lke topraklarna dorudan
yardm yapamamas, asker ve donanma gnderememe-
si gibi zaaflar dier unsurlarn da farkl arayfllara girme-
sine yol amfl olabilir. Bir ksm ancak 1908de bam-
szln ilan etmifl olan Balkan Devletlerinin ittifak ise
Rusyann 1877-1878 Savaflndan beri zerinde alflt
bir proje olarak blge siyasetinin gndeminde yer al-
maktayd. Btn bunlara karfln blgedeki usta askerle-
rin terhis edilerek ortalk st liman grnts vermeye
alflmak devletin Rumeli topraklarnn kayb ile netice-
lenmifltir. Bulgar, Srp ve Yunan ordularnn ok ksa
srede atalcaya kadar gelmeleri ve buralardaki gayri-
mslim Osmanl vatandafllarndan lojistik destek gr-
meleri toplumsal barfln devamn sabote eden bir tavr
olarak dikkat ekmifltir. Dier taraftan savafl ncesi ve
srasnda can, rz, mal gvencesi ortadan kaldrlarak
ge zorlanan yz binlerce vatandafln ektii ile asr-
lar boyu unutulacak gibi deildir. Hayatn kaybeden
Osmanl vatandafllarnn says yz binlerle ifade edil-
mektedir. Bu gler Trkiyenin sosyal yapsn, nfus
fleklini nemli lde deifltirmifltir.
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Devletini iinde bulunduu durumdan kur- 4. Afladakilerden hangisi II. Meflrutiyet dneminde
tarmak amacyla XIX. Yzyldan itibaren eflitli fikir hukuk alannda grlen geliflmelerden biri deildir?
akmlar ortaya kmfltr. Afladaki fikir akmlarndan a. Adliye Mahkemeleri ile Skynetim Mahkemele-
hangisi Padiflah II. Abdlhamid tarafndan ncelikli ola- rinin (Divan- Harp) grev ve yetkileri ayrlmfltr.
rak uygulanmfltr? b. fieri Mahkemeler fieyhlislmlktan ayrlarak
a. Osmanlclk, Adalet Bakanlna balanmfltr.
b. Trklk, c. Divan- Ahkam- Adliye kurulmufltur.
c. slamclk, d. svire Medeni Kanunu 1912 ylnda Trkeye
d. Batclk, tercme edilerek Ceride-i Adliye Dergisinde ya-
e. Turanclk, ynlanmfltr.
e. Hukuk- Aile kararnamesi kartmfltr.
2. II. Abdlhamid dnemi eitim politikalarna bakld-
nda, afladakilerden hangisi sylenemez? 5. 1876 Anayasasnn 1909 ylnda yaplan dzenleme-
a. Bat tarz eitim veren yeni okullar kurulmufltur. lerinde Hakimiyet-i Milliye anlayfl n plana kmak-
Rfltiye, dadiye ve Sultaniye okullarnn says tadr. Deiflikliklerle Padiflahn, tahta kflnda Meclis-i
oalmfltr. Umumide fieri fierif ve Kanun-i Esasi hkmlerine uya-
b. Medreseler slah edilmifl, corafya ve tarih gibi cana, vatan ve millete sadakat edeceine dair yemin
ilimlerin medreselerde okutulmas salanmfltr. etmesi flart getirilmifltir. Buna gre Padiflahl meclis
c. lkretimin geriliiyle ortaretimin geliflmesi tarafndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padi-
arasndaki uurum eitim gren kuflaklar ze- flah hangisidir?
rinde sarsc bir tesir brakmfltr. a. II. Abdlhamid
d. lkretimde din ve geleneksel eitim anlayfl b. V. Mehmet Reflat
ile yetiflen ocuklarn, orta eitimde o havann c. VI. Mehmet Vahdettin
karflt bir eitim havasyla karfllafltklarnda ka- d. Halife Abdlmecit Efendi
falar karflmfltr. e. Abdlaziz
e. stiklal Savafln gereklefltiren ve de Trkiye
Cumhuriyeti Devletini kuran kadrolar bu okul- 6. Osmanl Devletinde meclislerin mr ok uzun sr-
lardan yetiflmifltir. memifl, hepsi fesihler yoluyla kapatlmfltr. Afladaki
meclisler iinde en uzun mrl olan Meclis hangisidir?
3. Osmanl Devletinde II. Meflrutiyet dneminde olu- a. 1877 Meclis-i Mebusan
flan Meclisler seimler yoluyla halk tarafndan belirlen- b. 1908 Meclis-i Mebusan
mifltir. Afladaki seimlerden hangisi sopal seimler c. 1912 Meclis-i Mebusan
adyla da anlmaktadr? d. 1914 Meclis-i Mebusan
a. 1908 Seimi e. 1920 Meclis-i Mebusan
b. 1912 Seimi
c. 1914 Seimi 7. Afladakilerden hangisi Trablusgarp Savaflnn so-
d. 1919 Seimi nularndan biri deildir?
e. 1920 Seimi a. Trablusgarp savafl Ufli Anlaflmas ile sona er-
mifltir.
b. Osmanl Devleti Bingazi ve Trablusgarp zerin-
deki egemenlik haklarndan vaz gemifltir.
c. Kuzey Afrikadaki son Osmanl topra elden
kmfltr.
d. Balkan savaflnn bafllamasnda etkili olmufltur.
e. talyanlar iflgal ettikleri 12 Aday geri vermifltir.
Yaflamn inden
8. Afladaki savafllardan hangisi gerek Enver Beyin

gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafllarnn dflman
karflsnda en etin flartlar altnda yerli halkla beraber
Rportaj: Baliek Pamirin Kemal Karpat ile Rportaj:
8 Temmuz 2009 Habertrk.comda
geirdikleri ilk savafl staj olarak saylabilir? Trkiyenin dnyaca tannmfl tarihisi Kemal
a. Trablusgarp Savafl Karpattan ezber bozan aklamalar geldi. Kar-
b. I. Balkan Savafl pat, Trkiyeyi Cumhuriyete hazrlayan ismin 2.
c. II. Balkan savafl Abdlhamid olduunu vurgulad. Habertrkte
d. I. Dnya Savafl Baliek Pamirin sorularn cevaplayan Karpat
e. Kurtulufl Savafl flu aklamalar yapt: 2. Abdlhamid Cumhuri-
yetin hazrlaycsyd
B.P: fieriat gelecek, Trk toplumu fleriata hazrla-
9. Osmanl Devletine karfl Balkan devletleri ittifak
nyor gibi korkular ve zellikle AK Partinin evre-
hlinde savafla girmifllerdir. Afladaki devletlerden han-
sinde geliflen korkular bunlar, gerek yok diyorsu-
gisi I. Balkan savaflnda yer almamfltr?
nuz siz. Trk toplumu mmkn deil fleriat kabul
a. Romanya
etmez.
b. Bulgaristan
K.K: Ben bir toplumun inansz yaflayacana inanm-
c. Srbistan
yorum. Ne kadar iptidai olursa olsun, ne kadar geliflmifl
d. Karada
olursa olsun her toplumun bir inanca ihtiyac vardr. Bu
e. Yunanistan inan ihtiyacn din, baz zamanlarda maalesef ideoloji
besler ama sonunda daima inan ihtiyac vardr. nsan-
10. Balkan Savafllar hakkndaki afladaki bilgilerden lk kurulduktan beri dinsiz yaflamamfltr. Dini mutlak
hangisi yanlfltr? olarak alrsanz, insandan ve dnyadan ayrrsanz, yal-
a. I. Balkan Savafl Londra Anlaflmas ile sona er- nz br dnyaya hazrlk olarak alrsanz ve bunun d-
mifltir. flnda baflka bir dflnce kabul etmezseniz, o zaman bu
b. II. Balkan Savafl Bkrefl Anlaflmas ile sona er- dindarlk olmaktan kar yobazlk olur. Byleleri de
mifltir. vardr. Ama bugn Trkiyede bu gibi kimseler aznlk-
c. Osmanl Devleti Bulgaristan ile stanbul Anlafl- tadr. Hi bir zaman bu gibi dflnceler toplumun o-
masn imzalamfltr. unluu tarafndan kabul edilmemifltir. Baflta insanm-
d. Osmanl Devletinin snrlar Dimetoka hari Me- z toplumumuzu anlamamz gerekiyor. 3-5 kiflinin he-
ri nehri olmufltur. zeyanlaryla bu toplum yobazlaflmaz. Zaten Osmanl
e. Yunanistan Midye-Enez hattna kadar gelmifltir. devrinde de grnflte fleriatla idare edilir gibi gzken
toplum aslnda ok daha dnyevi idi, ok daha hayata,
insana yaknd.
B.P: Peki, Osmanl dneminde de din adna yap-
lan ama dinle pek badaflmayan hareketler yok
muydu?
K.K: Vard tabii. Osmanl Devletini dzenleyen 3 temel
unsur vardr. fieriat, kanun ve rf. Bunlarn iinden iki-
si laiktir. Kanunname yani padiflahn emri ve rf. rf
dinlerden evvel mevcut halk arasndaki adetlerdir. 17
yy byk alimlerinden Katip elebi bu noktay ileri sr-
mfltr. Halkn rfne, adetine hrmet etmek lazmdr.
Bu dinden evveldir ve dinden stndr diyor. Dini in-
kar etmiyor, din manevidir, ruhanidir ama dnyevi ihti-
yalarmz insanlarn yapt kanunlar, ller tayin
eder. Bunlar atflmyor. Yani slamn zn alrsanz,
grrsnz ki; slam temelde ok gncel, pratik, haya- senin kmasyd halifelik. Buradan teokrasi manasn
ta dnk bir dindir. slamn baflar gsterdii 400 ksur karamazsnz. Teokrasi tamamyla dini kurallara gre
sene slamda bu fikirlerin hakim olduu devirdir. Ser- din adamlar tarafndan idare edilen bir rejimdir. Dn-
best dflnce, toplumun ihtiyalarn karfllamak gibi yann hibir yerinde olmamfltr. Belki Tibette vard.
bugn normal grdmz dzenlemelerdir. Sonra Orada da tartflmaldr. Bugn bazlar ran teokrasi
bunlar kapanyor. Literatrde itihat kapsnn kapan- olarak model veriyor. ran meselesi ok karflktr. ok
mas gibi fleyler syleniyor. 16. yzylda devlet, Osman- farkl bir flekilde ele alnmas gerekiyor.
l dini emrine alyor. Gene dnyevi maksatlarla. Dze- B.P: zleyicilerimiz cumhuriyetin hazrlaycs 2. Ab-
ni sulh hlinde tutmak, aflr cereyanlar nlemek gibi dlhamidtir dediiniz iin, Cumhuriyetin kurucusu
birok fleyler mevcuttur. Osmanlda da Kadzadeler de- Atatrk deil midir diye soruyorlar tam bir aklk ge-
diimiz bir cereyan vardr. Bilhassa 16. yzylda. Aflr tirir misiniz?
dinci dediimiz, Vahabilik tarznda bir gruptu. Onun K.K: Mesele gayet basit. Cumhuriyeti hazrlayan baz
karflsnda ve onlarn dflman olduu grupta sufilerdi. nemli temeller Abdlhamid devrinde atlmfltr. Bun-
Bildiimiz sufiler. Devlet onlarn ikisini bir arada yaflat- larn arasnda en nemlilerinden biri ilkokul sistemi-
t. Kadzadeler ileri gidince, devlet onlarn bafln ald, nin yaygnlaflmas mesleki okullarn kurulmas ve ora-
Kbrsa srgn etti. Fakat cereyan tamamyla yok et- da Cumhuriyeti kuracak kimselerin eitilmesidir. Bun-
medi. Osmanl Devleti bunlarn stnde, btn dinleri larn arasnda Atatrk de vardr. Ama ayn elitler Ab-
koruyan, onlarn zerinde bir flemsiye gibiydi. Ondan dlhamidin siyasi iradesine karfl gelmifller. Nihayet
sonra deiflmeye bafllad. Cumhuriyeti onlar kurmufllardr. Atatrk dahil. Bu her
B.P: Bitmek bilmeyen laiklik tartflmalar asn- yerde grlen bir olaydr. sterseniz Fransz htilalini
dan soruyorum Osmanlda ordu ile dinin iliflkisi alnz bu byledir. Hibir zaman Abdlhamid cumhu-
nasld? riyeti kurmufltur diye sama bir fley olmaz. Ama baz
K.K: Ordu normal dindard. Ama onun tesine Yenie- temellerin sosyal ekonomik kltrel deerlerin o de-
riye bakarsanz, Yenieriler dinin emrini dinlemekle virde atldn 500 sayfalk bir kitapta anlattk. Bunu
beraber, padiflahn emrini dinlemekle beraber, Yenie- ilk syleyen ben deilim. Bir tartflmada Prof. Bernard
rinin kendi hayatnda pek de dinle badaflmayan hare- Levis vardr benden yaflldr iyi dostumdur. Bu mese-
ketler vardr. fiarap imek falan vard. Sadece Yenieri- leyi onunla tartfltk. Bunu ben de syledim dedi. Ne
lerde deil, Osmanlda bir tarafta ok dindar bir hayat var. Sen bu ifli ok daha etrafl anlattn diye bana komp-
grnts var, ok fley din adna yaplyor. Fakat per- liman yapt. fiekillere bakarak anlamak lazm. Abdl-
denin br tarafnda nispeten hr, herkesin bildiini hamidin yeri ayr Atatrkn yeri ayr. Gene bazlarn
okuduu flekilde bir hayat var. Reformlar bafllayncaya fkesine yer vereceim. Dflnce flekilleri memleket
kadar o kadar da byk dindarlk yoktu. 19. yzylda meseleleri ve dnyay grme anlamnda benzerlikler
reformlar bafllaynca adeta onlara karfl mdafaa fleklin- vardr. Devlet adaml, dfl dnyay grflleri bu ba-
de bir dindarlk seferberlii oluyor. nk her aksiyo- kmdan benzerlikleri var. Bir de onlarn baz mesele-
nun bir karfll vardr. Ordu ile din ekiflmesi diye bir lerin akfln grmeler ve anlamalar. Ama bazlar bu
fley yoktur. benzerlik deil, tesadf diyebilir. Ben benzerlik diyo-
B.P: Baz nemli tarihilerimiz de Osmanlnn te- rum. Karfllafltklar meseleler ayn. Bir devlet siyasi
okratik bir devlet olduuna dair kitaplar yazyor- fleklini deifltirebilir. Rejimini deifltirebilir. Fakat baz
lar. Ne dflnyorsunuz? temel konular ayn kalmakta devam eder. Bugn Tr-
K.K: Herhalde teokrasi tarifi farkldr onlara gre. n- kiyenin dnya apnda nemini veren hazrlayan co-
k her fley slam adna yaplyor. Padiflah halifedir ayn rafi konumudur. Boazlar kontrol etmesi. Bu Abdl-
zamanda ve halife olduuna gre halife dini temsil etti- hamid devrinde de Atatrk devrinde de bugn de var-
ine gre onun idare ettii devlet de teokratiktir. Hata dr. Ve etkisini de devam ettirmektedir. Bu meseleler
bafltan bafllyor. Halifelik dini bir makam deildir, siya- karflsnda devletin varl sz konusu olduu zaman o
si bir makamdr. Kurann hemen hi yerinde halife s- kadar byk fikir ayrlklar gremezsiniz. Mesele Bo-
z yok. Ve hibir zaman halifelik anlamna gelmez. Ha- azlarn bizim kontrolmz altnda kalmasyd. Abdl-
lifelik normal flartlarn gerektirdii bir makamdr. Pey- hamid devrinde bu vard. Boazlar meselesi Trki-
gamberin lmnden sonra mmeti idare edecek kim- yenin politikasn etkileyecekti.
B.P: Az nceki konuya gelmek istiyorum. Tarih- fesine ne tecrbelere dayanmaz. ktidarda kalmak emir
iler niye Osmanl Devletini teokratik olarak ni- vermek sevdasnn parasdr. Demokrasiyle asla ba-
telendiriyor? Yabanc kaynaklardan falan m al- daflmaz.
yorlar. B.P: Bu oyuna gelmeyen oldu mu flimdiye kadar?
K:K: Maalesef siz benim amdan ok temel bir mese- K.K: Evet. Cevap vermek g. Mesela zal alyorum,
leye temas ettiniz. Benim tm hayatm boyunca Trk Demireli iyi tandm. zalla da tanflm bunlar halk-
tarihini siyasi geliflmeleri, deiflmeleri, Trkiyenin iin- tan gelmifl ve halk ruhunu muhafaza etmifl. Farklar var.
den bakarak anlamak ve yle zmek. Bunun iin b- Ama unutmamfl. Ama onlar da elittir. Sleyman Bey Su
yk urafla ihtiya vardr. Ana kaynaklara inmek teker flleri Genel Mdr, byk ifller yapmfl. Rahmetli zal
teker incelemek vs. Mesela ben TBMM zabtlarn oku- Dnya Bankasna alflmfl, tecrbesi olan rahat bir
yarak ok fley rendim. Bu aylarca alflmaya ihtiya adamd. Ve dindard. Nakflibendi olduunu aka sy-
gsterdi. Ve ben oradan hareket ederek Trkiyeyi ken- ledi. Ama ondan kimse ekinmedi. nk rahmetli zal
di iinden grerek yle anlatmaya alfltm. Uzun sre elitizmi, halkl, ilerlemecilii hepsini bir arada almfl-
bu yaplmamfltr. Yaplan birisi yazmfl... Avrupa tarih- tr. Yeni bir tip yaratmfl. Yeni idareci tipi yaratmfltr.
isi yahut da Avrupa turisti gelmifl bir ay kalmfl ve ki- Kimse onun dinciliinden flphe etmezdi.
tap yazmfl teokrasi demifltir. Bunlarn arasnda salam B.P: Halkn dini vurgulara ok nem veren partileri se-
yazarlar da var. Birou dfl grnfle bakarak, siyasi mesinin ardnda sen benim inancma sayg gster anla-
maksatlarla olduundan ok farkl gstermek iin hat- yfl m var
ta modernistlere cesaret vermek iin byle yapmflt. K.K: Evet. Bunu ben de teden beri syledim yazdm.
Yani Trkiye teokrasidir bu rejim devrilsin gitsin diye Mesele dindar olmak deil. Halk dindar olmay istemi-
bizim de onayladmz bir rejim koysun diye olabilir. yor. Benim anladm kadar halk diyor ki benim inan-
Bilhassa Fransz tarihisi, ngiliz tarihisi byle derse cm budur. Bu inan benim hakkmdr. Ben bunu din
mesele kalmyor. Bugn de bu devam ediyor Trki- adna deil demokrasi ve zgrlk adna istiyorum di-
yede flu veya bu flekilde. Bakyorum Trkiyeye yeni yor. Fark buradadr. fiphesiz ki laik bir kavram adna
yeni mallar geliyor ona bir Trk ismi bulmaktansa ona istiyorum diyor. Din hrriyetini din adna deil zgr
derhal Fransz, talyan yahut ngiliz ismini koyuyor ve demokratik yaflamak adna istiyorum bunu diyor. Ve
bu artk tartfllmaz bir fley oluyor. Artk bundan kurtul- bu meseleyi yeni bir kalba sokmaktadr. Bylece laik-
mamz lazm. leflme oluyor.
B.P: Trk eliti, Trk aydn halkndan biraz kopuk. B.P: Peki cumhuriyetin din karflt olarak gsteril-
Yanlflsam dzeltin cmleyi... mesi zamannda halifeliin kaldrlmasna yne-
K:K: Bu yine temel baz meselelere balanyor. Bir ke- lik tepkilerden mi oluyor?
re her yerde her toplumda en kk bir iflletmede de K.K: Bu ok sylendi. ok tartflld bir bakma dini re-
dahil elitler nde gelir. Elitler idare eder. Bunlar elit ya- aksiyonu ynetecek glendirecek bir gc olarak g-
pan nedir? Onlarn bilgisi becerisi vs. Elitler her yerde rld iin halifelik kaldrld diyenler var. Mesele as-
her zaman nder olmufllardr flphe yok. Asl mesele lndan ok daha genifltir. Trkiye bir cumhuriyet olarak
elit kltrdr. Bir elit kendini idare etmek iin ebedi kurulunca belirli snflara sahip belirli halka sahip bir
olarak daima stte olmak iin yaratldna inanr ve bu lke olarak ortaya bkmfltr. Bir milli devlet olmufltur.
konu zerine bir kltr yaratrsa o zaman elitler ilerle- O devlet iinde herkes o milli snrlar iinde yaflayan
menin engeli hatta bir memleketi felakete gtren un- kimseler adna konuflabilir. Onlarn haklarn mdafaa
surlar olabilir. Bunu tarihte de grebiliriz. edebilir. fiimdi halifelie gelince. Mslman mmetin
B.P: Cumhuriyet elitleri nasld? bafldr. Nerede olursa olsun btn Mslmanlarn bafl-
K.K: ok halktr. Halktan gelmifltir. Birok cumhurbafl- dr. Halifenin mutlaka ve mutlaka ger yerde Mslman-
kanmz alalm bunlarn iinde aristokrasiden gelen b- lar korumas onlarn adna konuflmas gerek. O zaman
yk aileden gelen yok. Kyden gelmifl. fiimdi bizim bir milli snrlar iinde byle bir makamn bulunmas milli
yerde gcmz budur. Temelden halktan yorularak karla ve milli hakimiyetle nasl badaflr meselesi or-
tepeye kyoruz ondan sonra halk unutarak halkn bi- taya kt. Bu milli devlet devrinde niversal mmeti-
ze hizmet etmesini ileri srerek hakim olmaya alflyo- likle hareket etmek byk eliflki yaratyor. Bir bakma
ruz. Bir de bu halk cahildir diyoruz. Brakrsanz mem- halifeliin kaldrlmas buraya dayatld. Dier yandan
leketi felakete gtrr. Bu tip dflnceler ne halk felse- acaba halifelik milli snrlar iinde kalacak milli menfa-

at ve grfller iinde dzenlenebilir miydi? Bu tartflld. 1. c Yantnz yanlfl ise I.Meflrutiyet Dneminde Si-
Evet de diyenler hayr da diyenler var. yaset konusunu yeniden gzden geiriniz.
B.P: Peki halifelik kaldrlmasayd laik bir cumhu- 2. b Yantnz yanlfl ise I. Meflrutiyet Dneminde
riyet olabilir miydi? Eitim ve Kltr Politikalarna Genel Bir Bakfl
K.K: talya laik midir deil midir papalk olduu hlde. konusunu yeniden gzden geiriniz.
Olabilir de. Yani teorik olarak olabilir. Ama bahsettiim 3. c Yantnz yanlfl ise II. Meflrutiyet Dnemi ve
konular gz nnde tutulursa acaba bir Trk halifesi Meclis-i Mebusan alflmalar konusunu yeni-
gerek manada Mslman halifesi olabilir miydi diye den gzden geiriniz.
de sorulabilir. Bu dorudur bu yanlfltr denemez. Bi- 4. b Yantnz yanlfl ise II. Meflrutiyet Dnemi ve
zim en byk zaafmz meseleleri kategorize etmek. Meclis-i Mebusan alflmalar konusunu yeni-
Burada da byle. Milli halife olur mu o zaman slamn den gzden geiriniz.
mmeti nereye kalyor. Halifelik kaldrldktan sonra 5. c Yantnz yanlfl ise II. Meflrutiyet Dnemi ve
Araplar denediler. Kimse nem vermedi sonra bir kon- Meclis-i Mebusan alflmalar, konusunu yeni-
ferans topland. Herkes kendi devlet baflkann aday den gzden geiriniz.
gsterdi bir yerde baz fleylerin zamannn getiine 6. d Yantnz yanlfl ise II. Meflrutiyet Dnemi ve
hkmetmek lazm. Meclis-i Mebusan alflmalar konusunu yeni-
B.P: Bugne baktnzda laiklik tartflmalar, mefl- den gzden geiriniz.
ruiyet tartflmalar... deiflen de pek bir fley yok 7. e Yantnz yanlfl ise Adm Adm Dnya Savafl-
ama AK Parti yeni bir oluflumdur diyorsunuz... na Gidifl konusunu yeniden gzden geiriniz.
K.K: Yeni bir oluflumdur. Ve gittike demokrasiye daha 8. a Yantnz yanlfl ise Adm Adm Dnya Savafl-
da yaklaflmfltr. nk onun yaflamasnn ana flartdr. na Gidifl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Onu anlayacak kadar pragmatiktir. Yani bir yerde AK 9. a Yantnz yanlfl ise Adm Adm Dnya Savafl-
Parti Trkiyede demokrasinin yerleflmesine yardm edi- na Gidifl konusunu yeniden gzden geiriniz.
yor kendisi de demokratiklefliyor. Ama bu birden ol- 10. e Yantnz yanlfl ise Adm Adm Dnya Savafl-
muyor. Hibir yerde demokrasi mutlak yerleflmifl deil- na Gidifl konusunu yeniden gzden geiriniz.
dir. Demokrasi durmadan geliflen bir rejimdir. Onu don-
durursanz o demokrasi olmaktan kar. Ama kalite ba-
kmndan durmadan kalitesini ykseltebiliyor. ktidara
getirtilen partinin szn dinlemem onun kararlarna
uyma bu demokrasinin kanlmaz sonucudur. Trkiye
bunlara uyamyor. En byk eksiklik salam bir muha-
lefet yok. Ana muhalefet partisi CHPdir ama baflka par-
ti de ana muhalefet partisi olunca afla yukar ayn tav-
r taknacaktr. Burada yalnz iktidar kltr deil mu-
halefet kltr eksik. Muhalefetini yrteceksin baz
kararlara karfl kacaksn. Ama temel meselelerde de-
mokrasiyi ayakta tutan meselelerde iktidarla birlikte
olacaksn. fiimdi Mecliste bunu grmyoruz. Hakiki
demokraside salam bir muhalefetin ve salam bir ikti-
darn bulunduu yerlerde diktatrlk isteyenler marji-
nalleflir. Her yerde grlen budur.
Kaynak: Habertrk.com

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 min btnnde takip edilen ncelikler olarak gze arp-
Gerekten de Osmanl devlet anlayflnda esas devletin maktadr. Mslman halkn kalabalk olduu yerlerde
en genifl snrlaryla ve nfusuyla birlikte yaflatlmasdr. ilkretime ncelik ve arlk verilmesi lke sathnda
Bu zeminde II. Abdlhamid de slam birlii politikasn okur yazarln, eitim ve retimin yaylmas hedefine
kendi din hassasiyetinden dolay deil, mevcut flartlar- ulaflmak iindir. Giriflilen eitim seferberliine halkn
da devleti yaflatabilmek iin en uygun yol olarak gr- maddi yardmnn salanmas kadar stanbul dflnda
d iin uygulamaya alflmfltr. Metinde de ifade edil- retmen okullarnn almas genifl apl ve uzun va-
dii zere, devletin dier unsurlarn yok saymadan, deli bir eitim programna iflaret etmektedir. I. Meflruti-
gerektiinde Trklk, gerektiinde Osmanllk vurgusu yet Dnemi, bilgi ve eitimin neminin anlaflld, ei-
yaparak ama dnemin genelinde i politikada olduu timin btn vatandafllarnn temel hakk olarak grl-
kadar dfl politikada da slami hassasiyeti ne karacak d ve imknlar lsnde salanmaya alflld bir
politikalar yrtlmfltr. Bu politikalarn kendi iinde dnem olarak nitelememizi gerektirmektedir.
tutarl ve dnemi iin de etkili ve geerli olduunu ge-
liflmeler gstermifltir. Sra Sizde 4
Osmanl dnemi szlklerinde cumhuriyet, seilmifl bir
Sra Sizde 2 baflkann idaresi altndaki topluluk olarak da nitelen-
Elilik ve konsolosluklaryla douda ve bilhassa Os- mekteydi. Cumhuriyetlerde devlet baflkannn seimle
manl corafyasnda olup bitenleri yakndan takip eden belirlenmesi esas ise de daha nemlisi bu seimin nite-
Batl devletler slamc politikalar srarla saldrgan ve liidir. Tabii bir de aday olan ya da olabilenlerin zel-
yaylmac bir hareket olarak tarif etmifllerdi. nk likleri. Bu noktada Sultan V. Mehmed Refladn tahta -
Osmanl Devletine dayattklar Islahat Ferman ile l- kflnn Meclis-i Mebusanda oylanmfl olmas flekil ola-
ke genelindeki gayrimslimleri koruyan ancak Msl- rak bizi dflndrse de cumhuriyet uygulamas olarak
manlar dfllayan bir iliflkiler srecini bafllatmfllard. deer kazanmayacaktr. Bununla birlikte artk hanedan
Bu durumun slam lkelerinde sebep olabilecei ra- mensubunun tahta kflnda bile halkn temsilcilerinin
hatszlklar nceden tespit iin de dfl temsilciliklerini oluflturduu Meclisin sz sahibi olmas adm adm he-
uyarmfllard. Bununla birlikte byle genifl apl bir re- defe gidildiini gsteren bir iflarettir.
aksiyonun olmad grldkten sonra dahi slam l-
kelerinde grlecek en ufak bir kprdanmay, Bat ve Sra Sizde 5
Hristiyanlar aleyhinde bir hareketi Osmanl Devleti Meflrutiyet Dneminde srarla vurgulanan mill ege-
kaynakl, halifenin Panislamizm politikasnn sonucu menlik kavram Cumhuriyetin ilan ncesinde temel ha-
olarak isimlendirmifllerdir. Potansiyel tehlike olarak reket noktas olarak alnmfl, Atatrk tarafndan Cumhu-
grdkleri Osmanl Devletine karfl kendi brokratik riyeti izah eden kavram olarak ta kullanlmfltr. Bu nok-
yaplarn hazr durumda tutmay amalayan bir yakla- tada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dnemi iliflkilerini
flm olduunu syleyebiliriz. millet adna birikimleri st ste koyarak birbirini des-
tekleyen tamamlayan dnemler olarak deerlendirme-
Sra Sizde 3 liyiz. Gerekten de Tanzimat Dnemi ile bafllayan ve
Birinci Meflrutiyet Dnemi btn hlinde ekonomik s- bilhassa aydnlarn ne kard milletin hkimiyete
kntlar, dfl bor basks savafl ve isyanlar ile gemifltir. hakk kavram daha sonra devlet adamlarnca da kabul
Buna mukabil Tanzimat Dneminde bafllayan eitim edilmiflti. Ancak onlar bu hakkn kullanm iin milletin
hamlelerini eldeki btn imknlar zorlayarak srdr- yeterince olgunlaflmadn ona vasi tayin etmek gerek-
mek her fleyden nce bilime, renmeye ve geliflmeye tiini sylyorlard. Meflrutiyet ilan edildii dnemde
verilen nemi gstermektedir. lkretim mecburiyeti- aydnlar da ayn flekilde milletin eitilip retilip haki-
nin konmas, merkez ve taflrada ilkretim teflkilatnn miyetini kullanacak hle getirilmesi gerektiini yazmfl-
kurulmas, iptidai okullarnn almas ve oaltlmas, lard. Birinci dnya savaflndan sonra esir edilmeye a-
Sbyan okullarna yeni usul eitimin sokulmas dne- lfllan milletin Mustafa Kemal Pafla nderliindeki m-
cadelesi hkimiyetin sahibinin ksa srede yaflad ok Akyz Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 2008.
ynl ve retici deneyimleri iyi kullanarak hkimiyeti- Aslan, Taner, Osmanl Devletinin Siyasi ve dari Tari-
ni kendi eline alabileceini dosta dflmana gstermifltir. hinde Adalet ve Msavat Meselesi, Akademik Ba-
Btn bu olumlu geliflmelere mukabil toplumun gele- kfl Dergisi, Say 21, Temmuz - Austos - Eyll -
neksel anlayfl dolaysyla kkl deiflim ve dnflm- 2010.
lerde yaplmak istenenlerin ak, sade ve samimi bir fle- Aydemir, fievket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal,
kilde topluma anlatlmasna ihtiya olduunu geliflme- Cilt I, 1881-1919, stanbul 1994.
ler ortaya koymufltur. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, C.II, Ksm
I, Ankara 1991.
Berkes, Niyazi, Trkiyede adafllaflma, (Yayna Ha-
Sra Sizde 6
zrlayan, Ahmet Kuyafl), stanbul 2005.
1877-1878 savaflndan beri kaynayan Balkanlar coraf-
Bozkurt, Glnihal, Bat Hukukunun Trkiyede Be-
yasndaki ittifaklara karfl devletin asker, lojistik ve siya-
nimsenmesi, Osmanl Devletinden Trkiye
set olarak hazrlksz yakalanmas devleti ynetenlerin
Cumhuriyetine Resepsiyon Sreci (1839-1939),
blgedeki geliflmeleri takip edememesi, anlayamamas
Ankara 1996.
ile aklanabilir. Hakikaten Balkanlar ve Orta Dou bl-
Cevdet Pafla, Tezakir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Bay-
gesinde yaylmac emelleri olan devletlerin buraya
sun), Ankara 1986.
hakim olma planlar XIX.asrn ortalarndan itibaren be-
adrc, Musa, Tanzimattan Cumhuriyete lke Yneti-
lirgin bir flekilde ortaya kmfltr. ngilterenin Arap ya- mi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansik-
rmadas ve Basra Krfezinde adm adm iliflkilerini ge- lopedisi (TCTA), C.I, stanbul 1985.
lifltirmesi, Rusyann desteiyle Balkan milletlerinin n- Davison, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Re-
ce tek tek bamszlklarn kazanmalar devleti yneten form, 1856-1876, (ev. Osman Aknhay), C.II, s-
kadroyu yeterince uyaracak geliflmelerdir. Trablusgarp tanbul 1997.
Savafl ktnda sadrazam olan brahim Hakk Paflann Dstur, Birinci Tertip, C.IV.
bir nceki grevinin Roma Sefirlii olduunu hatrlar- Dstur , kinci Tertip, C.I.
sak talyan baflkentinde siyasi geliflmeleri takip etmek- Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamid ve slam Birlii, s-
ten baflka ifller ile meflgul olduunu dflnebiliriz. Ayn tanbul 1992.
flekilde Balkan milletlerinin Rusya ile yapt grflme- Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamidin lk Yllarnda Meclis
ler ve varlan anlaflmalardan Osmanl dfl ifllerinin ha- ve Meflrutiyet Kavramlar zerine Baz Tespitler,
bersiz olmas en basit hliyle gaflet olarak nitelenebilir. Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, I, stanbul
Trablusgarptan II. Abdlhamid Dneminde ylan si- 2000.
lah ve kuvvetleri baflka yerlere kaydrmak kadar Bal- Eraslan, Cezmi,-Olgun, Kenan, Osmanl Devletinde
kanlarda asayifl var diyerek buradaki birliklerin tecr- Meflrutiyet ve Parlamento, stanbul 2006.
beli askerlerini toptan terhis etmek devletin bekas ad- Erdoan, Aynur, Prof. etinsaya: Halen Tanzimat ya-
na anlafllr ifllerden deildir. Ksaca devletin, ynetici- flyoruz, Dnya Blteni, 12 Aralk 2011 Pazartesi,
leri elinde zamann geliflmelerini anlama, gereken ted- http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&Artic-
birleri alma ve yaflama kabiliyetini byk oranda kay- leID=97909,(09- 01-2012de indirildi)
Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim
bettiini gsteren geliflmeler sz konusudur.
Tebaann Ynetimi, stanbul 1996.
Fortna, Benjamin C. Mektebi Hmayun: Osmanl m-
paratorluunun Son Dneminde slam, Devlet
ve Eitim, stanbul, letiflim Yaynlar, 2005.
Georgeon, Franois, Sultan Abdlhamid, stanbul,
Homer Kitabevi, 2006.
Hanioglu, M. fikr, The Young Turks in Oppositi-
on, Oxford niv. Pres, New York 1995.
demir, Ulu, Kuleli Vakas Haknda Bir Arafltr- zgldr, Yavuz-zgldr, Serdar, 1876 Anayasasnn
ma, Ankara 1942. Hazrlanmasnda Mithat Paflann Rol Ve Fonksiyo-
Kafadar, Osman, Trk Eitim Dflncesinde Batl- nu, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Arafl-
laflma, Ankara, Vadi, 1997. trmalar Merkezi (OTAM), Say 5, Ankara 1994,
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII, Ankara 1988. s.311-348.
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.IX, Ankara 1996. Pamir, Baliek, Kemal Karpat ile Rportaj; 8 Tem-
Karatepe, fikr, Darbeler, Anayasalar ve Modern- muz 2009, Habertrk.com.
leflme, 2. Bask, stanbul 1997. Sevil, Hlya K., ttihat ve Terakki Dneminde slam-
Kayal, Hasan, Jn Trkler ve Araplar, stanbul 1998. clk Hareketi (1908-1914), Ankara niversitesi
Krzolu, M. Fahrettin, Kazm Karabekir, Ankara 1991. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmamfl Doktora Tezi,
Kzltan, Ylmaz, Birinci Meflrutiyetin lan ve lk Os- Ankara 2005.
manl Meclis-i Mebusan, Gazi niversitesi Sosyal Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl mparator-
Bilimler Enstits, Baslmamfl Doktora Tezi, Anka- luu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harman-
ra 1994. c), C.II, stanbul 1983.
Kili, Suna-Gzbyk, A. fieref, Trk Anayasa Metin- Tanr, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri
leri, Sened-i ttifaktan Gnmze, Ankara 1985. (1789-1980), stanbul 2006.
Kodaman, Bayram, Abdlhamid Devri Eitim Siste- Tekeli, -lkin, S., Osmanl mparatorluunda Ei-
mi, Ankara 1991. tim ve Bilgi retim Sisteminin Oluflumu ve D-
Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douflu, (ev. nflm, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999.
Metin Kratl), 3. Bask, Ankara 1988. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-
Mardin, fierif, Trk Modernleflmesi, Makaleler IV, s- 1952, 2. Bask, stanbul 1995.
tanbul 1991. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda
Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana Batllaflma Hareketleri, stanbul 2004,
Hatlar, stanbul 1968. Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri, 1911-
Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam, (Yayna Hazrla- 1912 Osmanl talyan Harbi Deniz Harekt,
yan: Cemal Kutay), stanbul 1980. C.III, Ankara 1980.
Olgun, Kenan, 1908-1912 Osmanl Meclis-i Mebu- Us Hakk Tark, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,
sannn Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimiz- stanbul 1954.
deki Yeri, Ankara 2008. lken, Hilmi Ziya, Trkiyede adafl Dflnce Tari-
Olgun, Kenan, Asker-Siyaset liflkilerinde Bir Dnm hi, stanbul 1979.
Noktas: Halaskar Zabitan Grubu ve Faaliyetleri, l- Yel, Selma, Kendi Eserleri Iflnda brahim Temonun
mi Arafltrmalar, Say 7, stanbul 1999. Atatrk ve Milli Kimlik Hakkndaki Duygu ve D-
Olgun, Kenan, II. Meflrutiyet Dnemi Seim Sistemi ve flnceleri, 7. Uluslararas Atatrk Kongresi, Ma-
1912 Seimlerinde zmit Sancanda Uygulanfl, s- kedonya, 17-22 Ekim 2011 Manu, Baslacak tebli
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Yelkenci, mer Faruk, Trk Modernleflmesi ve II.
Dergisi, Say 39, stanbul 2004. Abdlhamidin Eitim Hamlesi, Kakns Yaynla-
Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, s- r, stanbul 2011.
tanbul 1983. Yerlikaya, lhan, XIX. Yzyl Osmanl Siyasi Haya-
Ortayl, lber, Tanzimat Devri ve Sonras dari Teflkilat tnda Basiret Gazetesi ve (Pancermenizm - Pa-
Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed., nislamizm - Panslavizm - Osmanlclk Fikirle-
Ekmeleddin hsanolu), stanbul 1994. ri), Yznc Yl niversitesi Yaynlar, Van 1994.
Ortayl, lber, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler
(1840-1878), Ankara 1974.
Ortayl, lber, Tanzimat ve Meflrutiyet Dnemlerinde
Yerel Ynetimler, Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234- 235.
4
Amalarmz
N
Avrupann byk devletlerinde XIX. yzylda hakim olan zihniyeti ve bunun
N
uluslararas iliflkilere yansmasn aklayabilecek,
Sanayi nklabnn deniz aflr smrgecilik faaliyetlerini nasl hzlandrdn
N
ve dnyay flekillendirdiini aklayabilecek,
Avrupal byk devletler arasndaki smrge rekabeti ve kar atflmalarnn
N
Osmanl Devletine etkilerini deerlendirebilecek,
Birinci Dnya Savafl yllarnda cephelerde Osmanl varlnn nasl eridiini
analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sanayi nklab Misyoner Faaliyetleri
Deniz Aflr Smrgecilik I. Dnya Savafl
Mill Devletlerin Oluflumu Ermeni Meselesi
indekiler
1838-1914 SMRGECLKTEN
DNYA SAVAfiINA AVRUPA
EMPERYALST REKABET VE
Atatrk lkeleri ve Avrupa ve Trkiye KUVVETLER ATIfiMASI
nklap Tarihi-I (1838-1918) OSMANLI DEVLETNN Kfi:
I. DNYA SAVAfiI
I. DNYA SAVAfiINDA CEPHELER
Avrupa ve Trkiye
(1838-1918)
1838-1914 SMRGECLKTEN DNYA SAVAfiINA

AVRUPA
Corafi keflifler, dnya ticaret yollarnn deiflmesi, Avrupadaki sosyal ve ekono-
mik alanlarda meydana gelen geliflmeler, Osmanl Devletinde yapsal deifliklikle-
re yol aan ve devleti kkn-
den sarsan temel etkenler Fotoraf 4.1
olarak karflmza kmak-
Buhar ve hayvan
tadr. Batl devletlerde gcnn yarfl;
gerekleflen Sanayi nk- Sanayi nklabnn
lab, Fransz htilali ve simgesi.
1815 Viyana Kongresiyle
Avrupa var olan durumun
belirlenmesi smrgecili-
e hz kazandrmfl ve Os-
manl Devletinin yklma-
s ynnde tarih dfln-
ce ve misyonu alevlendi-
rerek daha sistematik bir
hle getirmifltir. Sz ko-
nusu etkileri ana bafl-
lk altnda inceleyebiliriz.
Deniz Aflr Smrgecilik

Corafi kefliflerin etkisiyle Yeni Dnyadan gelen deerli madenler Dou Akde-
nize ulaflnca Amerika altn ve gmfl nce spanyada fiyatlar altst etmifltir.
Corafi kefliflerden sonra smrgeciliin ilk aflamada etkileri iktisadi alanda grl-
mfltr. Corafi kefliflerle geleneksel ktalar aras ticaret yollar deifltii gibi Hin-
distan-Avrupa deniz yolu da Avrupal devletlerin kontrolne gemifltir.
Avrupann ekonomik, kltrel, sosyal, din ve dflnce hayatnda byk dei-
flikliklere neden olan keflifler Avrupann siyasi yapsn da deifltirmifl, ayn zaman-
da, dflnce dnyasndaki geliflmelerle Rnesans ve Reform hareketlerine zemin
hazrlamfltr. Keflfedilen blgelerdeki deerli eflya ve madenlerin Avrupaya tafln-
mas, o zamana kadar zenginlik kayna olan topran yerini altn ve gmfln al-
masn salamfltr. Akdeniz kysndaki limanlarn nemini kaybetmesine karfllk
Atlas Okyanusu kysndaki limanlarn nem kazanmas, Avrupann Osmanl Dev-

letine bamlln azaltmfltr. Avrupa dflndaki dnya zayflarken Avrupa, her
alanda g kazanmfltr. zellikle spanyol ve Portekizliler genifl topraklar elde
ederek ilk smrge imparatorluklarnn temellerini bu yzylda atmfllardr.
Bu dnemde Avrupal devletlerde zenginlik anlayfl, toprak sahibi olmak d-
Burjuva: Ticaret yaparak bu flncesinden, deerli madenlere sahip olmak dflncesine dnflmfltr. Bu d-
deerleri kazanan ve flnce, ticaret yaparak bu deerleri kazanan ve flehirlerde yaflayan bir tccarlar
flehirlerde yaflayan tccarlar
zmresi
zmresinin, burjuvazinin ortaya kmasn salamfltr. Avrupa toplumlarnda mey-
dana gelen deifliklikler, byk devletler arasnda rekabetin domasna yol amfl
ve bunlarn daha zengin olma arzularn da kamlamfltr. Ayrca, ticari hayatn ge-
liflmesi deerli madenlere olan ihtiyac da arttrmfltr.
Avrupa devletlerinde grlen geliflmeler, devletin siyasi olduu kadar ekono-
mik bir ynnn olduunu da gstermifltir. Artk btn iktisadi gler millilefltiri-
lecek; i ticaret ve yerli endstri gelifltirilecek; dfl ticaret lkenin karlarna uygun
olarak yaplacak hatta eliler yalnz siyasi deil, iktisadi ve ticari iliflkileri de usta-
lkla yrtecek kiflilerden seilecektir. Bylece devletin varlnn devamnn yalnz
asker gce deil, ekonomik salamla da bal olduu grfl kabul grecektir.
Bu grfle bal olarak Avrupada yeni pazar ve ham madde kaynaklarna duyulan
ihtiya sebebiyle daha fazla kazanmak ve bunun iin her trl yola baflvurmak d-
flncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zenginlik kaynaklar arayan bu
dflncedeki Avrupal devletlerin, dnya ticaretinde tarih transit yollar dflnda ye-
ni yollar aramalar, corafi kefliflerin yaplmasn da salamfltr.
SIRA SZDE Osmanl Devleti

SIRA iktisadi
SZDE ve siyasi hayatn birbiriyle kaynaflt bu anlayfl deiflimi srecin-
1 de yer alabilmifl midir? Tartflnz.
D fi N E L M D fi N E L Mcorafi keflifler, sadece Avrupada deil btn dnyada nem-

Gereklefltirilen
li sosyal, siyasi ve ekonomik deiflikliklere yol amfltr. Bu deiflikliklerin en
S O R U nemlilerinden S O Rbirisi
U flphesiz ticaret yollarnn deiflmesidir.
Deniz yollarnn birden bire nem kazanmasnda gemi yapm tekniindeki gelifl-
melerin byk etkisi olmufltur. Modern aralar deniz yolunun hem gvenliini hem
DKKAT DKKAT
de hzn artrmfltr. Osmanl Devletinin hakimiyetindeki tarih ticaret yollar ise ka-
nlmaz olarak eski nemini yavafl yavafl kaybedecektir. Tabiatyla tarih kara yolla-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
rnn gzden dflmesiyle Osmanl iin ok deerli bir kaynak da kurumaya baflla-
mfltr. Bununla birlikte corafi kefliflerle birlikte zellikle Hindistana giden yeni yol-
AMALARIMIZ lar bulunmufl ise de bu yollarn uzun ve tehlikeli olmalar sebebiyle Akdenizden ge-
AMALARIMIZ
en yol eskisi kadar olmasa bile nemini hibir zaman kaybetmeyecektir.
1815ten sonra devletler aras mcadelelerde, sanayileflme temeline dayal po-
K T A P litikalarn hakim
K T Aolduu P grlmektedir. Sanayileflmenin gereklerinin karfllanabil-
mesi iin siyasi denetimin salanmas gerekmekteydi. Siyasi denetimin salanabil-
mesi de ekonomik yatrmda bulunulacak olan yerlerde toplumsal sistem ve yne-
TELEVZYON tim biiminin
T E L Ekontrol
V Z Y O N edilmesiyle mmknd. Bunun yan sra yatrmda buluna-
bilmek ve teki devletlerin flirketlerinin rekabetinden kurtulabilmek ancak asker
g ile salanabilirdi. Ekonomik bakmdan geri kalmfl lkelerde rahat alflabil-
mek iin de o lke ynetimine baskda bulunmak kanlmazd.
NTERNET NTERNET
Sanayileflememifl ve siyasi gcn yitirmifl olan devletlerin, emperyalist devlet-
lerin basklarna boyun emekten baflka yapabilecei bir fley kalmyordu. Bu se-
beple artk kaba bir yamalama yerine koloni olarak ele geirilen yerler, ham mad-
MAKALE MAKALE
4. nite - Avrupa ve Trkiye (1838-1918) 91
de kayna ve pazar olarak kullanlan, ucuz ifl gcnden yararlanlan blgeler ha-
line gelmifllerdir.
19. yzyln sonlarndan itibaren douda zengin petrol, kmr ve sanayi iin
gerekli dier ham madde kaynaklarnn bulunmas, sanayileflmifl devletlerin politi-
kalarn bu ynde flekillendirmifltir. Avrupal devletler, ham maddelere sahip olan
Dou milletlerini sanayiden mahrum brakacak politikalarn srdrrken dou-
nun bakir sahalarn ayn zamanda rettiklerini satacak iyi bir pazar olarak grmfl-
lerdir. Baflta petrol olmak zere zengin madenlerin yer ald corafyalar ele ge-
irmek isteyen devletler arasndaki mcadele 20. yzylda douya kaymfltr. Hem
pazar hem de ham madde kaynaklarna sahip corafyann en nemli devleti ise
Osmanl Devleti idi. Dolaysyla Batl devletler politikalarn bu flekilde sistematik
hale getirirken Osmanl Devleti, sanayileflmifl gl devletler iin verimli bir yat-
rm blgesi, zengin ham madde kayna ve iyi bir pazar durumunda idi.
Venedik, Portekiz ve Fransadan sonra ngilizler de ham madde temini ve ma-
mul madde ihrac iin nemli grdkleri Yakn Dou corafyasna ynelmifllerdir.
19. yzyln bafllarndan itibaren savafllar sebebiyle tketim maddelerine olan talep
azalrken bir taraftan da iflsizliin artmas, Fransa, Almanya ve Rusya gibi devletle-
rin gmrklerini yksek tarifelerle korumalar ngilterenin yeni sahalara ynelme-
sine sebep olmufltur. ngiltere, yalnz retilmifl madde satfl bakmndan deil,
ham madde bakmndan da nemli grd Osmanl Devletine ynelmifltir. Avru-
pa pazarlar kendilerine kapanmfl olan ngilizlerin Osmanl lkesinde serbest tica-
ret yapabilmeleri ise ticareti kstlayc nizamlarn kaldrlmasna bal idi. Venedik
ve zellikle Franszlarn muafiyetlerine ramen Osmanl lkesinde kendi bayrakla-
r altnda ticaret yapmak isteyen ngilizler, 1580 tarihnde ilk ticaret imtiyazn al-
mfllard. Bu imtiyazla ngilizler, bafllangta dier milletler gibi gmrk vergisini %
5 orannda derlerken ok gemeden bunu % 3e indirmeyi baflarmfllard. Zaman-
la fiyatlarda grlen ykselifller dolaysyla gmrk vergileri bir hayli azalmfl %1-
1,5e kadar dflmfltr. 1834 tarihnde sresi sona erecek olan gmrk tarifelerinin
yenilenmesi iin teflebbste bulunmufltur. Bu tarihlerde Avrupal devletler, yksek
gmrk vergileri koyup eflitli mallar yasaklarken ngiltere, tarifenin yenilenmesi
yoluna gidilmeyeceini aklamfltr. Bafllangta ngiliz teklifleri kabul edilmek is-
tenmemiflse de bir taraftan hazinenin urad zararn artmas, dier taraftan da M-
sr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paflann isyan sebebiyle dflmfl olduu siyasi buh-
ran, Osmanl Devletini serbest ticaret prensiplerini ieren Balta Liman Antlaflma-
sn imzalamak zorunda brakmfltr. 1838 ylnda imzalanan bu antlaflma ile ngi-
liz tccar en imtiyazl millet olduu gibi dier lkelerden getirilen mallarn da ser-
beste ticaretini yapma imtiyaz elde etmifltir. Anlaflmaya gre vergi ihracatta % 9
olurken ithalatta % 2 olarak belirlenmifltir.
Byle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl Devletinde sanayinin geliflmesi,

SIRA SZDElke ekono- SIRA SZDE
misine katk salamas mmkn olabilir mi? Devleti ynetenlerin ncelii ekonomik mi 2
yoksa siyasi mi tartflnz.
Batl devletler; ithalat kstlamak, gmrk vergilerini ykseltmek, hatta yasak-

lamak ve buna karfl ihracat teflvik edip gelifltirmek iin uraflrken;
S O R Osmanl
U Dev- S O R U
letinin tam zdd denilebilecek bir politika ile ithalat serbest brakp ihracat ze-
rinde kstlamalar getirmesi, hatta yasaklamalara varan dzenlemeler DKKAT
yapmas, DKKAT
aklamas kolay grnmeyen bir tavrdr. Antlaflmay hazrlayan mzakerelere
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
dikkatle bakld zaman aka grlen odur ki Osmanllar az olan pazarlk gc-
n ithalat deil ihracat snrlandrmak ve vergilendirmek iin kullanmfllardr. Os-
manl ticari ve iktisadi hayatnda nemli deiflikliklere yol aacak olan bu antlafl-
ma, Osmanl Devletinin yklfln hazrlayan sebeplerden birisi olacaktr.
Bu arada hangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar aznlklarn iktisadi alana
ynelmeleri ve burada baflarl olmalar 18. yzyldan itibaren tedricen byyen
aznlk sermayesini ortaya karmfltr ki bu husus, zaaflar iinde bulunan Osmanl
Devletinde iktisadi yapnn siyasi gce dorudan etki etmesine yol amfltr. 1838
ticaret szleflmesi ve bunu takip eden baz Avrupa devletleriyle yaplan ticaret sz-
leflmelerinden sonra Osmanl sanayi ve ticareti hzla kmeye bafllamfltr. Bu ta-
rihlere kadar sanayileflmifl Batl devletlerin stn rekabet gcne ramen ayakta
durabilen Osmanl Devleti, kendi ticareti adna her trl korumay kaldrnca mev-
cut sanayi ve ticareti btnyle kmfltr. ngiltere karflsnda yeterli pazarlk g-
cne sahip olmayan Osmanl Devleti ekonomik karlarndan ziyade asker ve si-
yasi karlarn gereklefltirmek istemifltir. Msr meselesi halledilmifl ise de devletin
gelirleri giderlerini karfllayamaz bir hale geldii iin 1854 tarihnde dfl borlanma
bafllamfltr. Bundan sonra yeni borlanmalar yaplmfl ve ok ksa bir sre sonra
devlet borlarn deyemez bir duruma gelmifltir. 1881 tarihnde yaymlanan Mu-
harrem Kararnamesi ile Duyun- Umumiye daresi (Genel Borlar daresi) kurul-
mufl ve alacaklarn tahsili iin Osmanl maliyesi byk devletlerin kontrol altna
girmifltir.
Burada Osmanl Devletince Batl devletlere verilen kapitlasyonlardan da k-
saca bahsetmekte yarar vardr. Bilindii gibi daha 1507de Sultan II. Bayezit tara-
fndan Fransaya ticari kapitlasyon bahfledilmifl, 1536da Kanuni Sultan Sley-
man tarafndan da I. Fransoisya ncekinden daha genifl kapitlasyon verilmiflti.
Bylece Fransz tccar, zgrce can ve mal gvenlii iinde ticaret yapabiliyor-
du. Dier Avrupal tccar ise gemilerinde Fransz bayra ile ticaret yapabiliyor-
du. Osmanl Devleti, Karlofa Antlaflmasndan (1699) sonra Avusturya, Venedik,
Leh ve Macar vatandafl olan tccarn; Kk Kaynarca Antlaflmas (1774) ile de
Rus tccarn kapitlasyonlardan yararlanmalarna izin vermek zorunda kalmfltr.
Anlaflmalarn bir paras hline gelen kapitlasyonlar yabanc devletlerin himaye-
sindeki Osmanl tebaasnn haklarn koruyan bir yasaya dnflmfltr. Anlaflla-
ca gibi Osmanl Devletini zor duruma sokmak isteyen devletlerin kapitlasyon-
lar ile tannmfl olan haklar istismar etmelerine bir engel yoktu. Nitekim himaye
altndaki kifli olarak tannma yetkisi verilen konsoloslar sayesinde Osmanl tebaa-
s olan Hristiyanlar da kapitlasyonlar ile tannmfl olan ayrcalklardan yararlana-
biliyorlard. Tabiatyla Osmanl hukuku karflsnda Hristiyan tccar dokunulmaz-
lk elde etmifl oluyordu. Osmanl Devletinde ticaretin gayrimslimlerin (Rumlar,
Ermeniler ve Yahudiler) elinde bulunmas ve bu unsurlarn kapitlasyonlardan
da yararlanmalar, devletin ekonomideki gcn iyice krmfltr. Devletin gl
olduu dnemlerde baflta Fransa olmak zere dier Avrupa devletlerine bafllan-
gta ticari alanda verilen imtiyazlar (Kapitlasyonlar) zaman ierisinde siyasi,
idari, din, adli, eitim vb. alanlarda genifllemifller ve devletin aleyhinde bir g
hline gelmifllerdir.
Bu bilgilerden anlafllaca gibi Balta Liman Antlaflmasndan sonra ithalat ve
ihracat dengesini kaybeden Osmanl Devletinde gerek i ve dfl borlar gerekse
kapitlasyonlar smrgeci devletlerin ok rahat hareket etmelerine salam zemin
hazrlamfltr.
Sanayi nklab
18. yzyldan itibaren tekniin, snai retimin ve ulafltrma imknlarnn geliflmesi Sanayi nklab: 18.
ile adafl dnyada ortaya kan deiflimi ifade eden kavram Sanayi nklbdr. yzyldan itibaren tekniin,
snai retimin ve ulafltrma
1815ten sonra devletler arasnda meydana gelen mcadelelerde, sanayilefl- imknlarnn geliflmesi ile
me temeline dayal politikalarn hakim olduu grlmektedir. Bu itibarla Sana- adafl dnyada ortaya
kan deiflimi ifade
yi nklabn, salt bir teknik olarak deil bir iliflkiler dizisi olarak ele almak ge- etmektedir.
rekmektedir. Zira teknik alandan bafllayarak ekonomik ve sosyal alanlar da et-
kileyen deifliklikler sonucu statik bnyeli tarm toplumundan, bymeye yete-
nekli, dinamik sanayi toplumuna dnflm sz konusudur. Tabiatyla 19. ve 20.
yzyllarda Sanayi nklabn gereklefltiren devletlerin takip ettikleri politika-
lar, sanayinin ihtiyalar ve ekonomik byme ekseninde geliflecektir. Avru-
padaki denge ve ittifak abalar, aslnda dnya zerindeki asker ve ekonomik
savafln arka planndan baflka bir fley deildir. Ancak politik abalar sonu ge-
tirmeyecek ve bir paylaflm savafl olarak nitelenen I. Dnya Savafl kanlmaz
bir hle gelecektir.

Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlarnn Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlarnn
almas, ocuk ifliler ve alflma saatleri gibi pek almas, ocuk ifliler ve alflma saatleri gibi pek
ok sosyal sorunu da getirmifltir. ok sosyal sorunu da getirmifltir.
Sanayileflmeye paralel olarak kk iflletmeler, yerlerini byk iflletmelere b-

rakmfltr. Avrupa ktas, geliflmifl endstri iflletmelerinin ihtiyalarn karfllayacak
ham madde imknlarna sahip olmadndan, stelik gerekli ham maddeyi daha
ucuza temin etmek mmkn olacandan sanayileflen lkeler dflarya ynelmifller-
dir. Ayrca gitgide byyen iflletmelerin rettikleri mallar i pazarlarnn taleplerini
aflmfltr. Dolaysyla iflletmelerin kapasitelerini dflrmeden retilen sanayi rnle-
ri dfl pazarlarda tketilebilirdi. Sanayileflmifl lkelerin gerek ham madde ihtiyac-
nn karfllanmas gerekse yeni pazarlara almak gerei dnya zerinde siyasi ve
asker mcadeleyi daha da kzfltracaktr.
Emperyalizmin g kazanmasnda ekonomik faktrlerin etkin olduu bir ger-
ektir. Sanayileflen Avrupal byk devletler, teki ktalar zerinde gerek egemen-
liklerini kurarken gerekse daha sonra uyguladklar politikalarda ekonomik flartlar
ve istekler her zaman n planda olmufltur. Baflka bir ifade ile Avrupada biriken
sermaye fazlasna yeni yatrm alanlar bulma isteinin yannda ham madde ihtiya-
cn karfllama istei kadar retim fazlasna yeni pazarlar bulma istei de yeni po-
litikalarn temelini teflkil etmeye bafllamfltr.
19. yzyln bafllarnda ngiltere, dnya ticaretinin % 50sini elinde tutarken,

Fransann pay ise sadece % 8 kadardr. ngilterenin bu tartflmasz stnl I.
Dnya Savaflnn bafllad tarihlerde de sz konusudur. 19. yzylda bilim ve re-
tim tekniklerindeki geliflmeler endstri retimini daha da hzlandrarak arttrmfltr.
Siyasi birliini 1870de kurmas dolaysyla sanayileflmesini ge gereklefltirmifl
olan Almanyann da ekonomik-siyasi mcadeleye katld bu dnemde dnya ti-
caret hacmi bu tarihlere kadar dflnlemeyecek boyutlara ulaflmfltr. Bunda demir
yolu ulaflm kadar yelkenli gemilerin yerini alan buharl gemilerin pay byk ol-
mufltur. Sveyfl ve Panama Kanallarnn almas da dnya ticaretine nemli bir iv-
me kazandrmfltr. Bu geliflmeler dfl yatrmlarn da hzl bir artfl gstermesine yol
amfltr.
Avrupann endstrileflmifl lkeleri, kendi nfus ve toprak byklyle oran-
tlanamayacak kadar byk topraklar smrge ynetimleri altna sokmak sure-
tiyle sanayileflmenin gereini yerine getirmifllerdir. ngilterenin smrge toprak-
SIRA SZDE SIRAtopraklarnn
lar, anavatan SZDE 94 kat idi. Fransann % 5i; Almanyann % 16s ana-
vatan topraklaryken geri kalan koloni topraklardr. 1914te smrgeci lkeler
D fi N E L M
dflnda kalan dnyann % 68i smrge; % 11i yar smrge topra iken bam-
D fi N E L M
sz devletlerin topraklar ise sadece % 21dir. Yine smrgelerde yaflayan nfus
% 60, yar smrgelerde yaflayan nfus % 22, bamsz devletlerde yaflayan n-
S O R U S O R U
fus da % 18dir.
DKKAT Avrupann endstrileflmifl

DKKAT lkeleri, kendi nfus ve toprak byklyle orantlanamaya-
cak kadar byk topraklar smrge ynetimleri altna sokmak suretiyle sanayileflmenin
gereini yerine getirmifllerdir. ngilterenin smrge topraklar, anavatan topraklarnn
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
94 kat idi. Fransann % 5i; Almanyann % 16s anavatan topraklaryken geri kalan ko-
loni topraklardr. 1914te smrgeci lkeler dflnda kalan dnyann % 68i smrge; %
AMALARIMIZ 11i yar smrge topra iken bamsz devletlerin topraklar ise sadece % 21dir. Yine
AMALARIMIZ
smrgelerde yaflayan nfus % 60, yar smrgelerde yaflayan nfus % 22, bamsz dev-
letlerde yaflayan nfus da % 18dir.
K T A P K T A P
Btn bu geliflmeler gstermektedir ki artk kaba bir yamalama yerine kolo-
ni olarak ele geirilen yerler, ham madde kayna ve pazar olarak kullanlan ucuz
TELEVZYON ifl gcnden
T E L Eyararlanlan
VZYON yerler hline gelmifllerdir. Ekonomik bakmdan geri kal-
mfl olan Osmanl Devleti ise sanayileflmifl gl devletler iin yatrm, ham mad-
de ve pazar durumundayd. Siyasi gcn de byk lde yitirmifl olduundan
emperyalist devletlerin basklarna boyun emekten baflka yapabilecei bir fley
NTERNET NTERNET
gzkmyordu.
EMPERYALST REKABET VE KUVVETLER ATIfiMASI

MAKALE MAKALE
Batnn byk glerinin XIX. asrn ikinci yarsndaki pozisyonlarn inceledii-
mizde Osmanl topraklarnda gerekleflen hemen her olayda, Akdenizde egemen-
lik kurmak isteyen sanayileflmifl dier devletler ile mcadele hlinde bulunan n-
gilterenin politikalar, arlkla hissedildiini syleyebiliriz.
ngiltere: Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda olduka ge bafllayan iliflkiler,
kimi zaman canlanmfl kimi zaman da gerilemiflse de hzla geliflmifltir. Osmanl
Devletinin genifl snrlar ierisindeki ticari imknlardan faydalanmak isteyen ngil-
tere, Franszlara verilen kapitlasyonlar gibi ticari baz ayrcalklar elde etmeyi ba-
flardktan sonra Orta Douyla balantsn glendirmeye alflmfl ve Hindistana
giden ticaret gzerghnn gvenlii ngiliz politikasnn temelini oluflturmufltur.

Orta Doudaki krl ticareti nedeniyle ngiltere, spanya, Fransa, Portekizle s-
mrgecilik rekabetinde Osmanlyla iyi iliflkiler kurmaya zen gstermifltir. 18. yz-
yl bafllarnda Osmanl-ngiliz ticari iliflkileri gerileme dnemine girerken siyasi
iliflkiler etkili bir geliflme gstermifltir.
19. yzylda ngilterenin Osmanl Devletinin toprak btnln savunur bir
politika izlediini grmekteyiz. Bununla birlikte ngiltere bu politikasn srdrr-
ken Osmanl Devletinin aleyhinde bulunan dier devletlerle birlikte hareket et-
mekten de geri durmamfltr. Mesela, 1827 ylnda Navarinde Trk donanmasnn
yaklmasnda Fransa ve Rusya ile birlikte hareket eden ngiltere, Osmanl toprak-
lar zerinde Rus nfuzunun artaca endiflesi ile 1853-1856 Osmanl-Rus Harbi s-
rasnda bu kez Osmanl Devletinin yannda yer almfltr.
Orta Douda zengin petrol yataklarnn bulunmasyla birlikte Osmanl hakimi-
yetindeki bu yerlerde etkisini artrmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ngi-
liz politikasnn ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn zamanda geleneksel ngiliz
politikas olan Hindistan yolunun gvenlii iin de gerekli idi. Usta ngiliz politi-
kas bunun iin kendi smrgelerinde asla msaade etmedii milliyetilik fikrini
Osmanl lkesinde yaflayan gayr Trk unsurlar arasnda yaymaya alflmfltr. B-
tn Orta Douyu iine alan blgede byk bir Arap devletinin kurulmas fikrini
Araplara afllayan ngilizler, Rusyann Akdenize inmesi ihtimaline karfl da Erme-
nileri Osmanl Devletine karfl tahrik etmifllerdir.
Grld gibi ngilterenin Osmanl toprak btnln savunur olmasnn
asl sebebi Hindistan ve Uzak Doudaki smrgelerine giden yolun Osmanl Dev-
letinin elinde olmas ve zengin Orta Dou corafyasn ele geirmek istemesine
dayanmakta idi. Osmanl Devletinin ngiltere iin genifl bir pazar olmas da ngiliz
politikasna yn veren dier bir husustur.
Anlafllaca gibi ngiltere, Rusya ve Fransann Osmanl Devletini paylaflarak
glenmeleri yerine, szn geirebilecei zayf bir Osmanlnn yaflamasn iste-
mifltir. ngiltere bu politikasn 1877-78 Osmanl-Rus Savaflna kadar srdrmfl-
tr. Bu savafltan sonra ngiltere, Osmanl toprak btnln korumaktan vaz-
gemifl, kendi gl donanmasn kullanarak blgedeki karlarn korumay ter-
cih etmifltir.
ngilterenin takip ettii bu politika 20. yzyl bafllarndan itibaren deiflmifltir.
ngiliz politikasndaki bu deiflikliin temel sebebi yine emperyalist devletler ara-
sndaki kar atflmalardr. Rusya, boazlara hakim olmak ve Akdenize inmek is-
temekteydi. Avusturya-Macaristan mparatorluunun Balkanlarda hakimiyet tesis
etmek istemesi, yeni bir g olarak kendisini gsteren Almanyann Osmanl Dev-
letindeki nfuzunun artmas ve zellikle Berlin-Badat demir yollar projesi ile
Basra Krfezine inmek istemesi gibi sebeplerden dolay Osmanl Devletinin b-
tnln muhafaza etmek, ngiliz menfaatleri asndan artk anlamsz grn-
yordu. 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi srasnda Ruslarn skenderun Krfezine ka-
dar inmelerini nlemek gerekesiyle Kbrsa yerleflen ngiltereyi buradan kar-
mak mmkn olamamfltr. ngiltere benzer bir flekilde 1882 ylnda geici kaydy-
la iflgal ettii Msrdan da kmamfltr. Osmanl Devletine karfl takip ettii ikiyz-
l politika, ngilterenin muhtemel bir dnya savaflnda Osmanl Devletinin karfl-
snda yer alacan gsteriyordu.
Fransa: htilaldan sonra sanayileflmesini de tamamlayan Fransann ngilte-
reden sonra smrgeci bir devlet olarak dnyada kendisini hissettirdiini grmek-
teyiz. Baflta Orta Dou olmak zere Osmanl topraklar zerinde ngilizlerin takip
ettikleri politikalar da Fransay yakndan ilgilendirmekte idi. Bu sebeple Osmanl
topraklar, Fransa ve ngiltere gibi gl emperyalist devletlerin kar atflmalar-
na sahne olacaktr.
Yaflanan baz olumsuzluklara ramen Osmanl Devletinin Fransadaki ihtilal ile
sonrasnda ortaya kan fikir ve geliflmelerden etkilendii grlmektedir. Napol-
yonun Msr seferine kadar sren barfl dneminde Fransa ile ifl birlii iinde
nemli slahatlar yaplmfltr. Bu dnemde Fransann zellikle hukuk, eitim ve
politik alanda etkili olduu grlmektedir. Alan yeni okullarda Franszca dersler
okutulmufl ve Fransaya renciler gnderilmifltir. Bu dnemde Fransz dflncesi-
nin Osmanl Devleti ve toplumu zerindeki etkilerini grmek mmkndr.
Bununla birlikte nemli bir g hline gelen Fransann da Osmanl toprakla-
r zerindeki emellerini asker g ile halletmekten ekinmedii grlmektedir.
III. Selim Dneminde Fransa ile dostane iliflkiler devam ederken Napolyon Bo-
naparte, 1 Temmuz 1798de Msr iflgal etmifltir. Akka Kalesini kuflatan ancak
Cezzar Ahmet Pafla karflsnda yenilen Fransa, Rusya ile ittifak oluflturmufltur.
1827 ylnda Navarinde Osmanl donanmasnn yaklmasnda ngiltere ve Rusya
ile birlikte hareket eden Fransa, Yunanistana bamszlk verilmesi ynndeki
Londra Antlaflmasn da imzalamfltr. Osmanl donanmasnn Navarinde yakl-
masndan da istifade ile 1830da Cezayiri iflgal eden Fransa, Msr Valisi Mehmet
Ali Paflann isyann da desteklemekten ekinmemifltir. Bu olaylar Fransann hi
de iyi niyetli olmadn ve Osmanl lkesi zerinde emperyalist emelleri oldu-
unu gstermekteydi.
Almanya: 1870-1871 Savaflnda Fransay yenen Almanya, 1871de birliini ta-
mamlayarak bir g olarak ortaya ktktan sonra Avrupada gler dengesi de de-
iflmifltir. 1871 ylnda Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus mparatorlar bir araya
gelerek mparatorlar Ligi olarak bilinen bir toplant yapmfllar ve szl olarak
devletin Avrupada ortak politika takip etmeleri karar almfllardr. Ancak 1877-
1878 Osmanl-Rus Savafl geliflirken Osmanl Devletinin Balkan topraklarnn pay-
lafllmas konusunda Avusturya ile Rusyann anlaflamamalar zerine mpara-
torlar Ligi dalmfltr. 1879 ylnda Almanya ile Avusturya-Macaristan ittifak kuru-
lurken Rusyann baflvurmas zerine 1881 ylnda kinci mparatorlar Ligi ger-
ekleflmifltir. Muhtar bir eyalet hline gelen Bulgaristan kendi kontrolleri altna al-
mak isteyen Avusturya ile Rusyann aras yine almfl ve bu Lig de dalmfltr. B-
yk devlet olmann flartn smrgecilikte gren talyann teflebbsyle 1882 tari-
hnde Almanya, Avusturya ve talya arasnda bir ittifak anlaflmas yaplmfltr. 1887
tarihnde Rusya ile yeniden bir ittifak anlaflmas yapan Almanya, Avrupada kesin
bir stnlk kurmufl oluyordu. Bismarckn Alman Baflbakanlndan ayrlmasn-
dan sonra Alman mparatoru II. Wilhelm, ngiltereyi yanna ekemedii gibi 1890
ylnda sresi biten 1887 Rus-Alman Anlaflmasn da yenilememifltir. Yalnz kalan
Rusya ile 1894 ylnda Almanyaya karfl resm ve asker bir ittifak antlaflmas imza-
layan Fransa, 1904 ylnda Msr tamamen ngiltereye brakmak, buna karfllk
Fas almak zere bir anlaflma yapmay baflarmfltr. Bu anlaflma, iki devletin smr-
gelerde meydana gelen atflmalarn sona erdiriyor ve iki devlet arasnda yakn
iliflkilerin kurulmasn salamfl oluyordu.
Anlafllaca gibi hakimiyet sahasn glendirip dnyada sz sahibi bir devlet
hline gelen ngiltereden sonra Fransa da Trk topraklar zerindeki emperyalist
atflmada yerini almfltr. Osmanl siyasetinde Fransz dostluunun tarih ve deer-
li bir gelenek olarak grlmesi, Fransann asl niyetinin anlafllmasn geciktirmifl-
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
tir. Fransann gayr Mslim unsurlarn hamiliini salamak suretiyle Osmanl Dev-
leti zerindeki siyasi basklarn artrmak istedii hemen herAMALARIMIZ
diplomatik mnase- AMALARIMIZ
bette grlecektir.
Batnn byk glerinin asker ve ekonomik glerindeki deiflimKve yzyln

T A P geliflmele- K T A P
rine etkisini rakamlar eflliinde okumak isterseniz P. Kennedynin Byk Glerin Yk-
selifl ve Dflflleri (ev. Birtane Karanak, fl Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1996)
adl kitabndan yararlanabilirsiniz. TELEVZYON TELEVZYON
Rusya: 18. yzylda hzla modernleflen ve Avrupa tekniini ordularnda bafla-

ryla uygulayan Rusya, Yakn ada gl bir devlet olarak ortaya kmfltr. stan-
NTERNET NTERNET
bulu ele geirmek ve scak denizlere inmek isteyen Rusyann bu dnemde, Os-
manl Devletinde yaflayan Ortodoks Hristiyanlar zerinde de etkisi artrmfltr. Rus-
yann boazlarda hakimiyet kurmasndan ekinen ngiltere ve Fransann Osman-
MAKALE MAKALE
l Devletine destek olmalar kanlmazd. Osmanl lkesini bu iki devletle savafl-
madan paylafllmasn dflnen Rusyann politikas, btn Slavlar Osmanl Devle-
ti ve Habsburg mparatorluunun harabeleri zerinde birlefltirmekti. Bu politika
merkezi stanbul (3. Roma) olacak bir Slav devleti kurmak fleklinde tanmlayabile-
ceimiz Pan-Slavizm ekseninde flekillenecektir
Balkanlardaki Slavlar Osmanl Devletine karfl kflkrtmak isteyen Rusya iin
esasen Balkan Slavlarnda Fransz htilalndan ok nceleri mevcut olan Pansla-
vizm dflncesi nemli bir gereke olmufltur. ar II. Aleksandr Dneminden itiba-
ren Rus siyasetinde etkili olmaya bafllayan Panslavizmin siyasi alandaki en nem-
li temsilcisi, stanbulda eli olarak greve 1864 ylnda bafllayan General Nikolay
Pavlovi gnatiyevdir. gnatievin daha stanbula gelmeden nce fiark Masas M-
drl yapt dnemde bafllca amac vard. Bunlar, 1856 Paris Antlaflma-
snda yer alan Rusyann Karadenizde donanma bulundurma yasann kaldrl-
mas, stanbul ve Boazlarda Rus nfuzunun salanmas ve Balkanlardaki btn
Slavlarn Rusyann nfuzuna sokulmasdr. Bu amalar dorultusunda alflmalar-
na bafllayan gnatiyev, stanbuldaki elilii, Panslavizmin propaganda ve casusluk
merkezi olarak kullanmfltr. Trklerin Avrupa ve Asyadan atlmas dflncesini
hakim klmak amacyla yrtlen Panslavist propaganda gerekten de ifle yaramfl,
Balkan milletlerinin isyanlarnn (Hersek ve Bulgar isyanlar gibi) hazrlanmasnda
olduu gibi Balkan Savafllarnn kmasnda da nemli bir etken olmufltur. Rus-
yann faaliyetleri propaganda ile snrl kalmamfl, Balkanlara, Rusyadan ok say-
da subay, silah ve para gnderilmifltir. Ayrca eflitli Rus flehirlerinde Bulgar, Srp
ve Karadallar Trklere karfl eitilmeye bafllanmfltr.
Balkan Savafllarnda Bulgar ordusuna Ruslarn yan sra Bulgar ve Rum gnl-
llerin de katld ve Marmara kylarna kadar ilerleyen, baz iskele ve limanlar
iflgal eden Bulgar ordusuna blgede yaflayan gayrimslim halkn yardm ettii g-
rlmfltr. Osmanl Devleti, birok nlem almasna ramen bu durumun nne
geememifltir. Osmanl ordularnn Balkan Savafllarnda yenilmeleri ve bu savafl s-
rasnda Osmanl vatandafl olan bir ksm gayrimslimin devletin aleyhinde aktif
olarak dflman devletlerin saflarnda yer almas Trk aydnnda ve halknda milli-
leflme abalarna zemin hazrlayacak bir etki yaratmfltr.
Avusturya-Macaristan: Yakn ada byk devletlerle, zellikle Rusya ile it-
tifaklar oluflturarak topraklarn Balkanlarda geniflleten Avusturya ise Balkanlarda
hakimiyet kurarak Selanike ulaflmak ve Adalar Denizine kmak istiyordu. Ancak
rki ve din birlikten uzak heterojen yaps sebebiyle Fransz htilalinden ksa sre-
de etkilenen Avusturyada ynetimi eline geiren nl devlet adam Metternichin,

lkede yaflayan unsurlar Alman kltr iinde eriterek devlete ball salamak
dflncesi, imparatorluk yapsna sahip dier devletlerde olduu gibi uzun vadede
baflarl olamamflt. Nitekim Avrupay derinden sarsan 1848 ihtilal srasnda Ma-
carlar ve ekler ayaklanmfllardr. Bu geliflmeler esnasnda Gney Slavlarnn Sr-
bistan ve onun hamisi durumundaki Rusyaya ynelmeleri bu imparatorluun da
dalacan gstermekteydi. Macarlarn basklaryla Hrvatlarn geleneksel bal-
lklar bile zayflamflt. Avusturya her ne kadar sanayileflmifl ise de byk devlet-
ler iinde bir varlk gsterecek duruma gelememifltir. mparatorluun savunma
denekleri dier byk devletlerle karfllafltrlnca ok az bir miktar oluflturmak-
tayd. Orduya ayrlan bte Rusya ve Prusya ordularna gre yeterli olmayp bu-
nun sonucu olarak ordudaki silahlar da eskimifl ve yetersizdi. Bu durumda Avus-
turya-Macaristan, zellikle Rusyann destekledii Srbistandan gelebilecek bir sal-
dr karflsnda Almanyann desteine muhta bir duruma dflmfltr.
Avusturya-Macaristan mparatorluu da yukarda iflaret edildii gibi dalma s-
recine girmesine ramen mevcut siyasi geliflmeleri deerlendirmeye alflmfl, Os-
manl Devletinden Bosna-Hersek gibi baz toprak paralarn elde etmekten geri
kalmamfltr.
Burada Yakn ada ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusyann takip ettikleri
politikalar dorudan etkileyecek olan talya ve Alman mill birliklerinin kurulma-
s zerinde ksaca da olsa durmakta fayda vardr.
talya Parlamentosunun 14 Mart 1861de Birleflik talya Kralln dnyaya
aklamas ve Piyomente Kral Viktor Emanuellei talya Kral olarak semesiyle
talya birlii kurulmufltur. 1866da Venedik ve 1871de Romann katlmasyla g-
lenen talya, Avrupadaki g dengesini bozmufltur.
Gl bir ordu oluflturmak ve kk prenslikleri yutarak topraklarn genifllet-
mek isteyen Prusya, Avusturya ile giriflmifl olduu savafltan galip ktktan sonra
(1867) Kuzey Almanya Birliini kurmufltur. 1867de Berlinde toplanacak olan bu
birlik sayesinde 25 milyon nfuslu bir Alman devleti ortaya karyordu. Prusya
Baflbakan Otto Von Bismarck tarafndan yrtlen politika baflarl olmufl; Avus-
turya ve Fransaya karfl kazand zaferler sonunda 1871 ylnda Almanya birlii
kurulmufltur.
Birliini kurarak gl bir devlet hlinde sahneye kan Almanyann, yaflama
alan olarak dousunda bulunan Rusyann denetimindeki topraklar grmesi Rus-
yay; gl bir donanma kurarak ngiltere smrgelerine gz dikmesi de ngilte-
reyi tedirgin etmifl ve bu iki devletin yaknlaflmasna yol amfltr. Hl byle olun-
ca bu zamana kadar Rusyann Gneye inmesini engellemek iin Osmanl Devle-
tinin toprak btnln isteyen ngiltere, bu politikasndan vazgemifl, Rusyay
safna ekebilmek iin Osmanl topraklar zerinde tavizler vermekten ekinme-
mifltir. Artk ngiltere Osmanl topraklar zerinde oluflturaca kk devletleri da-
ha kolay denetleyebileceini dflnmeye bafllayacaktr.
Osmanl Devletinin yklmasna kadar gidecek olan tarih srecin bafllamasn
Avrupa siyasi corafyasndaki bu ciddi geliflmeler tetiklemifltir. ngiltere-Fransa-
Rusya-Avusturya-talya-Almanya arasnda geliflen olaylar ve siyasi hesaplar, doru-
dan deilse de dolayl olarak Osmanl Devletinin yaflayaca badirelerin bafllang-
c saylabilir. 19. yzyln sonlarndaki bu geliflmeler adeta I. Dnya Savaflndaki
bloklaflmay haber vermektedir.
Alman ve talyan birliklerinin kurulmas sonucu Avrupann en gl devletle-
rinden Fransa ve Avusturya ktadaki hareket alanlarn kaybetmifllerdir. Avrupada
geniflleme umudunu yitiren Fransa denizaflr faaliyetleri hzlandrarak Avrupa d-

flndaki corafyalara alacak, Orta Avrupada iddias kalmayan Avusturya ise tabii
yaylma alan olarak grd Balkanlara ynelecektir. Rusyann da Panslavizm
yoluyla Balkanlarda yaylmay tercih etmesi, Osmanl Devletinin Avrupa toprak-
larndan ekilmesini kanlmaz hle getireceini gsteriyordu. Fransa ve ngilte-
renin politikalar da gz nnde bulundurulduunda Osmanl Devletinin Avrupa
dflndaki topraklarnda da tutunabilecei flpheli grnmekteydi.
Amerika Birleflik Devletleri de bamszln kazandktan hemen sonra dnya-
nn her yerinde ticari ve iktisadi iliflkiler kurmaya alflmfltr. 18. yzyln sonlarn-
da ABDnin irtibat kurmak istedii devletler listesinde Osmanl Devleti de yer al-
mfltr. I. Dnya Savaflna kadar geliflen asker ve siyasi olaylarda yer almayan
Amerika, politikasn ticaretini gelifltirmek zerine kurmufltur.
ABD, Osmanl lkesine nfuz edebilmek iin misyonerlik faaliyetlerine girifl-
mifltir. 19. yzyl bafllarndan itibaren geliflen misyonerlik faaliyetlerinin dorua
ulaflt 20. yzyl bafllar, ayn zamanda kapitalizmin gelifltii, Sanayi Devrimleri-
ni tamamlayan lkelerin dnya ham madde kaynaklar ile pazarlarn paylafltkla-
r bir tarihtir. Bu dnemin en dinamik ve en baflarl misyonerleri baflta ABD ve
ngiltere olmak zere Almanya ve Hollanda gibi lkelerin Protestan misyonerle-
riydi. 1886 ylnda dnyada 80in zerinde Protestan misyoner rgtnn 32si
Amerika, 24 ngiltere, 24 de Kta Avrupas devletlerinin kurduklar rgtlerdi.
Dnyadaki misyoner rgtleri iinde gelir ve misyoner says itibaryla ABDnin
yaklaflk te birlik bir paya sahip olduu bu ynde en nemli geliflmeyi ABDnin
gstermifl olduu dikkat ekmekteydi. ABDde takriben 5000 Protestan kilisesinin
fanatik mensuplarnn bafllaryla desteklenen ve asl amalarnn Hristiyanl
yaymak olduu aklanan misyonerler Osmanl Devletinde bu amac aflan faali-
yetlerde bulunuyordu.
Amerikan misyonerlerinin Osmanl Devletindeki faaliyetlerinin ilk aflamas yre-
yi, halk, devleti tanma; yerel dilleri, adetleri ve deerleri renmekle gemifltir.
1831de stanbulda Amerikan diplomatik temsilcilii aldktan hemen sonra biri s-
tanbuldan ynetilen Trkiye Misyonu, dieri Beyruttan ynetilen Suriye Misyonu
olarak faaliyetlerini hzlandrmfllardr. Hedef kitle olarak Ermenilerin belirlenmesin-
den sonra Trkiye Misyonu; Bat Trkiye, Merkez Trkiye ve Dou Trkiye olmak
zere ayr blgeye ayrlmfl, 1871 ylnda da Osmanl Devletinin Avrupa ktasn-
daki topraklarnda faaliyet gsterecek olan yeni bir misyon daha kurulmufltur. Bu r-
gtler 40-50 yl gibi bir srede Osmanl Devletinde son derece sistemli bir flekilde
rgtlenmifl, faaliyetlerini okul, hastane, matbaa gibi messeseler marifetiyle yrt-
mfltr. 1850 ylnda Protestan Ermenilere ayr bir millet stats verilmesinin perde
arkasnda da Amerikan misyonerleri yer almfltr. Amerika, misyonerlerin atklar,
gerek okullar gerekse dier kurumlar marifetiyle Osmanl Devletinde varlk alan ya-
ratmfl, bylece ksa srede siyasi ve ekonomik nfuz etme imkn bulmufltur.
Batl devletlerin fiark meselesi temelinde yrttkleri politikalar Osmanl Dev-
letini 20. yzyln bafllarnda iyice yalnzlafltrmfltr. Yeni ham madde kaynaklar
salayacak topraklar elde etmek isteyen sanayileflmifl Avrupa devletleri 19. yzy-
ln sonlarnda Afrika topraklarnn neredeyse tamamn smrgelefltirmifllerdi.
1830da Cezayiri iflgal eden Fransa, 1881 ylnda da Tunusu iflgal etmifltir. Fran-
sann Tunusu iflgalinden bir yl sonra 1882 ylnda ngilterenin de Msr iflgal et-
mesi talyay da harekete geirmifltir. Trablusgarp ve Bingaziye gz diken talya,
emeline ulaflabilmek iin nce 1887den 1909 ylna kadar ngiltere, Avusturya, Al-
manya, Fransa ve Rusya ile bir dizi gizli anlaflma yapmfltr.
OSMANLI DEVLETNN Kfi: I. DNYA SAVAfiI

Atatrk, Savafl, hayati ve zaruri olmaldr. Milletin hayat tehlikeye dflmedike,
savafl bir cinayettir. demifltir. 20. yzyln bafllarnda artk yklmak zere olan Os-
manl Devletinin girdii savafllar nceki savafllara gre farkl bir karakter gster-
mekte ve Trk milletinin hayatnn tehlikeye dflt anlafllmaktadr. 1815 ylnda
toplanan Viyana Kongresi, Avrupada mevcut durumun yerleflmesini salad iin
Batl devletlerin, smrgecilik faaliyetleri erevesinde yneldikleri yer Osmanl
Devletinin hakim olduu corafya olmufltur.
17. yzyl sonlarndan itibaren gerilemeye bafllayan Osmanl Devletinin kayp-
lar giderek artmfl ve I. Dnya Savafl bafllamadan nce Avrupa ve Afrikadaki top-
raklarnn hemen hemen hepsini kaybetmifltir. Bu srete menfaatleri atflan em-
peryalist devletlerin arzular, gleri ve politikalar ok yakn bir gelecekte kanl-
maz olarak byk bir savafln kacan gsteriyordu. Bu devletlerin karlar ve
gleri dorultusunda ittifaklar oluflturmalar da kanlmazd. Almanyann yayl-
masnda ayn endifleleri taflyan Fransa ve ngiltere, Rusya ile ok nceleri ayr ay-
r ittifaklar oluflturmufllard. Bu ittifaklar esasen dorudan Almanyaya karfl yrt-
lecek bir savafl iin oluflturulan ittifaklar olmayp smrge alanlar zerinde yap-
lan uzlaflmalard.
I. Dnya Savaflndan nce Avrupann byk devletlerinin oluflturduklar itti-
faklar genifllemifl, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya l ttifak; ngiltere,
Fransa ve Rusya l tilaf oluflturmufllardr.
28 Haziran 1914 tarihnde Saray-Bosnada Avusturya-Macaristan mparatorlu-
unun veliahd Arflidk Fransuva Ferdinandn Gabriel Princip adl Srp asll bir
renci tarafndan ldrlmesini bahane eden Avusturya-Macaristan mparatorlu-
unun Srbistana harp ilan etmesiyle Birinci Dnya Savafl bafllamfltr. Bu tarihten
hemen sonra Almanya, Rusyaya; Fransa da Belikaya harp ilan etmifllerdir.
Osmanl Devletinin Savafla Girmesi

1914 ylna gelindiinde Osmanl Devleti iin ngiltere veya Almanyann yann-
da savafla girmekten baflka bir kar yol gzkmyordu. Silahl ve tarafsz kal-
mak, en makul bir fikir olarak ileri srlmfl ise de bu fikrin kabul ve uygulan-
mas flpheli, hatta imknsz grnyordu. Avrupadaki dengeyi temin eden b-
tn devletler, areyi silaha sarlmakta bulduklar bir zamanda Osmanl Devleti,
harbin neticesinde ortaya kacak olan dengenin, mmkn mertebe kendi aley-
hinde olmamas iin tarafsz ve hareketsiz kalamazd. Bundan baflka, Devlet,
bilhassa corafi mevkiinin bu savaflta tafld nem dolaysyla ve asrlardan be-
ri kendisi hakknda beslenen ihtiraslar sebebiyle, Avrupa dengesinin bozulmas
yznden gelecei en fazla kararan ve tehdit altnda kalan bir memleket hline
gelmiflti.
ttihat ve Terakki liderlerine gre: ngiltere ile Rusyann yaylmac emellerine
set ekmek iin savafla girilmelidir. tilaf Devletlerine nispetle iktisadi ve snai s-
tnle sahip Almanya, savafltan ancak zaferle kabilir. Tabiatyla, zafer gn de
Trkiye mkfatlandrlacaktr. stelik 1912-1913 Balkan Harbinde baflarsz
olan Osmanl ordusu slah edilmifl, dzen ve disiplin kazanmflt. Almanyann sa-
vafl kaybedebilecei ihtimalini hi kimse dflnmyordu. Sadece Trklerin son
asrda kaybettii topraklar geri almak deil, ayn zamanda Rus mparatorluunu
paralamak ve byk bir Trk devleti kurmak midi hakimdi. Bununla birlikte t-
tihat ve Terakki liderleri, Osmanl Devletinin acilen Avrupal gl bir mttefik
bulmas gerektii konusunda birlefliyorlar; ngiltere, Fransa veya Almanyann,

devleti daha fazla toprak kaybna karfl koruyabileceine inanyorlard.
Osmanl Devletinin ttifak Arayfllar

zellikle Trablusgarp ve Balkan Savafllarnda Almanyadan ciddi bir yardm gr-
meyen ve Almanyann ilgisini aflr iktisadi bulan ttihatlar Rusyaya karfl ngil-
tere ve Fransa ile ittifak etmenin zeminini hazrlamaya alflmfllardr. Bunun iin
bir yandan siyasi grflmelerde bulunurken bir yandan da ticari ve iktisadi imti-
yazlar vermeye bafllamfllardr. Btn bu tavizlere ramen mit edilen ittifaklar or-
taya kmayacaktr. 1914 yl Haziran aynda Cemal Pafla vastasyla yaplan ittifak
teklifi, Ruslarn olur demeleri flartna balanmfltr. Anlafllan odur ki Osmanlnn,
Rusyann penesinden kurtulamayaca kanaatinde olan Fransa, her ne karfll-
nda olursa olsun yardm etmek istememifltir. Zira daha Trablusgarp Savafl sra-
snda gayrresm olarak Rusyaya karfl ittifak teklifinde bulunulmufltu. 12 Haziran
1913 tarihnde Londradaki Osmanl Bykelisi Tevfik Pafla vastasyla ngiliz D-
fliflleri Bakan Grey nezdinde resmen yaplan ittifak teklifi, Osmanl Devletinin
l tilafa girebilmesi iin Rusya ve Fransann dflncelerinin alnmas gerekti-
i, bu yaknlaflmann ise l ttifak Devletlerince kendilerine bir meydan okuma
fleklinde anlafllabilecei gerekesiyle reddedilmifltir. Ayrca daha az tehlikeli bir
yol olarak da btn byk devletlerin, Osmanl Devletinin tarafszlnn kabul-
n salayacak bir biimde bamszlna ve btnlne sayg gsterecekleri bir
anlaflma yaplmas tavsiye edilmifltir.
1914 yl Mays aynda Talat Pafla, Krmda Rus arn ziyaret ederek ittifak tek-
lifinde bulunmufltur. Osmanl Devletince byle bir teklifte bulunulmas Ruslarn
gururunu okflamflsa da stanbul ve Boazlar ele geirmek hususunda mttefikle-
rini raz etmifl olan Rusya, Alman asker heyetlerinin Trkiyede olmalarn bahane
ederek ittifak teklifini geri evrilmifltir.
ttifak teflebbslerinden bir netice alnamaynca Enver Pafla, ngilizlerin Sul-
tan Osman zrhlsn vermemek iin bahaneler icat ettiklerini de gz nnde bu-
lundurarak harekete gemifltir. Boazlarn ve dolaysyla devletin geleceinin
tehlikeye dflecei kanaatiyle Said Halim Pafla ve Dhiliye Nazr Talat Beyi de
ikna ederek l ttifaka girmeye karar vermifller ve Berlinde grev yapmfl
olan Enver Paflann Almanyaya mracaatn kararlafltrmfllardr. 22 Temmuz
1914 tarihnde Enver Paflann mracaat da Almanyann stanbul Bykelisi
Hans Von Wangenheim tarafndan reddedilmifltir. Bylece Osmanl Devletinin
diplomatik yalnzl kesinlefliyor, hibir byk g Osmanl Devletini mttefik
olarak kabul etmiyordu.
Enver Paflann 22 Temmuz 1914 tarihndeki ittifak talebinden bir gn sonra
Avusturyann Srbistana bir ltimatom vermesi zerine Kayzer II. Wilhelm, Enver
Paflann talebinin arafltrlmasn istemifltir. II. Wilhelm, Osmanl Devletinin Al-
manyann mttefiki olarak savafla girmesini istemekle birlikte Trklerin Ruslara
karfl ciddi olarak savafla giriflebilecekleri konusunda tereddt ediyordu. Baz Al-
man yetkililer Boazlara sahip ve Hint yolunu tehdit edebilecek konumu itibary-
la Osmanl Devletinin Almanyay glendireceini dflnrken bazlar Kafkaslar-
dan gelmesi muhtemel Rus taarruzuna karfl Osmanlnn dalp yardm isteyecei-
ni ileri sryorlard. Bu tereddtler sebebiyle Almanyann, Trkiyenin savaflta
Rusyaya karfl ciddi surette harekete geebileceinden emin olmadan anlaflmay
imzalamak istemedii anlafllmaktadr. Bu hususta son sz Trkiyedeki Alman
Asker Heyetinin baflkan Liman Von Sanderse brakmfltr.
stanbulda Sadrazam Said Halim Pafla, Dhiliye Nazr Talat Bey ve Harbiye
Nazr Enver Pafla ile Alman Bykelisinin katld gizli bir toplant yaplmfl
ve 28 Temmuzda ittifak tasla Berline gnderilmifltir. Neticede 1 Austos 1914
gn yaplan gizli anlaflma ile Osmanl ynetimi kendisine bir mttefik bulmufl
oluyordu. Anlaflmaya gre Almanya, Osmanl topraklar tehdit edildii takdirde
gerekirse silahla savunma ykmln kabul ediyordu. Buna karfllk Osman-
l Devleti, Srbistan ile Avusturya-Macaristan arasndaki atflmada tarafsz kala-
cak; Osmanl Devleti savafla, Rusyann Avusturya-Macaristan aleyhine asker
mdahalesi zerine Almanyann savafla girmesi hlinde katlacak ve stan-
buldaki Alman Asker Islah Heyetinin ordunun sevk ve idaresinde fiili yetkisi-
ne izin verilecekti. Bu bilgilerden de anlafllaca gibi tarafsz kalma imkn ve
ihtimali kalmayan Osmanl Devleti, tilaf Devletleri blokuna katlmak iin yap-
t teflebbsler de gerekleflmeyince, Almanyann safnda yer almak zorunda
kalyordu.
SIRA SZDE Birbiriyle
SIRA savaflan
SZDE rakiplerin artk, Trkiyenin paylafllmas meselesini anlafla-
rak hep birlikte halletmek istedikleri anlafllmaktadr. Zira l tilaf, ta Gney
Amerika hkmetlerine varncaya kadar her tarafta kendine mttefikler ararken
Trkiyeyi ittifak dairesine sokmak iin herhangi bir teflebbste bile bulunmamflt.
Aksine tilaf Devletleri bu savafln, Trkiye ile olan derin ve hayati alakasn gizle-
S O R U S O R yalnz
mek ve Trkleri U ve aresiz brakabilmek iin her fleyi yapmfllard.
DKKAT Birbiriyle savaflan

D K K Arakiplerin
T artk, Trkiyenin paylafllmas meselesini anlaflarak hep bir-
likte halletmek istedikleri anlafllmaktadr. Zira l tilaf, ta Gney Amerika hkmetle-
rine varncaya kadar her tarafta kendine mttefikler ararken Trkiyeyi ittifak dairesine
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
sokmak iin herhangi bir teflebbste bile bulunmamflt. Aksine tilaf Devletleri bu savafln,
Trkiye ile olan derin ve hayati alakasn gizlemek ve Trkleri yalnz ve aresiz brakabil-
AMALARIMIZ mek iin herAMALARIMIZ
fleyi yapmfllard.
Osmanl Devletinin Almanya ile yapt ittifak, kendisini savafla girmeye mec-
K T A P K T A P
bur etmiyor olarak deerlendirilmifltir. Osmanl Devleti, her ne kadar savafl karfl-
snda tarafszln ilan etmifl ise de Akdenizde ngiliz donanmas tarafndan takip
edilen Goben ve Breslav adl iki Alman savafl gemisinin, takipten kurtularak a-
TELEVZYON TELEVZYON
nakkale Boazndan ieri girmesi Almanya yannda savafla girilmesi mizansenini
tamamlyordu. Yavuz ve Midilli adlar verilen bu gemilere, Trk bayra ekilip En-
ver Paflann emriyle Amiral Souchon komutas altna verilmiflti. Kamuoyuna ngil-
NTERNET terenin el koyduu
N T E R N E T Osmanl savafl gemilerinin yerine Almanyann hediyesi fleklin-
de sunulan bu gemiler 29 Ekim 1914te Karadenizde Odesa, Sivastopol ve Novo-
rosisk limanlarn bombalamfllar, Rus donanmasyla savaflmfllardr. Bu savafla Ha-
MAKALE midiye gemisi M A Kile
A L baz
E Trk savafl gemileri de katlmflt.
Bu olay Osmanl Devletinin fiilen harbe giriflinin tarihdir. Bu gemilerin Os-
manl Hkmetince satn alnd, isimlerinin Yavuz ve Midilli olarak deifltirildii
ilan edilmifl ise de bu karar Osmanl Devletinin tarafsz kald fleklinde deerlen-
dirilmeyecektir. 5 Kasm 1914 tarihnde tilaf Devletleri, Osmanl Devletine resmen
harp ilan etmifllerdir. 11 Kasm 1914te de Osmanl Devleti ayn devletlere resmen
harp ilannda bulunmufl, 14 Kasmda ise btn slam lemine hitaben tilaf Dev-
letlerine karfl cihad- ekber ars yaplmfltr.
I. DNYA SAVAfiINDA CEPHELER

Taraflarn stratejilerine gre savafln, jeopolitik konumu sebebiyle Osmanl toprak-
larnda younlaflmas kanlmaz grnyordu. Bu itibarla her iki blokun da savafl
planlar Boazlar, anakkale, Irak (Musul-Kerkk) ve Sveyfl zerine yaplacaktr.
ngiltere, mttefiki Rusyaya gerekli yardm ulafltrabilmesi ve Osmanl Devletinin
saf dfl edilebilmesi iin boazlara hakim olmak zorunda olduu gibi Musul top-
raklarndaki petroln de kontroln elinde bulundurmak istiyordu. Bu corafya
ayn zamanda ngilterenin Hindistan yolunun kontrol asndan da nem arz edi-
yordu. Yine Orta Dounun kilit noktasn teflkil eden Sveyfl Kanal ve Msr ze-
rinde ngiliz hakimiyeti savafln sonular bakmndan son derece nem taflyordu.
Almanya ise girifltii iki cepheli savaflta mttefik devletlerin irtibatn ve yardmlafl-
masn mmkn olduunca kesmek mecburiyetinde olup Fransay bir an evvel saf
dfl etmek ve Rusyann dou cephesinde meflgul edilmesini istiyordu. Osmanl
devlet yneticileri de bir yandan kta zerinde yaylmfl olan devleti korumak
isterlerken bir yandan da mttefiklerinin ykn hafifletmek iin ttifak bloku iin-
de yer aldklarnn farknda idiler. Dolaysyla Mehmetik kendi topraklarnda ce-
reyan edecek olan savaflta kahramanca yer alaca gibi kaybedilmesi muhtemel
corafyalar iin de mcadele mecburiyetinde kalacaktr.
Kafkas Cephesi
1 Kasm 1914te Ruslarn Dou Beyazttan saldrya gemeleri ile Kafkas Cephesi
almfltr. Osmanl ordular Rus saldrsn baflaryla durdurmufl ve karfl harekta
gemifllerdir. Harbiye Nazr ve Baflkomutan Vekili Enver Pafla Kafkasyay zapt
ederek Ruslar bu blgede kertmeyi dflnmfltr. Bylece Orta Asya Trk dn-
yas ile dorudan temasa gemek ve hatta Hindistana kadar ilerlemek mmkn
olacakt. Bu dflncelerle Boazlar ve Trakyada tutulmas gereken kuvvetlerin bir
ksm Kafkas Cephesine kaydrlmfltr. Enver Pafla Erzuruma gelerek 3. Ordu Ko-
mutan Hasan zzet Pafladan askerlerine taarruz emri vermesini istemifltir. Hasan
zzet Pafla, kfl mevsiminde giriflilecek olan taarruzun doru olmayacan ve ilkba-
harn beklenmesi gerektiini bildirmesi zerine grevinden alnmfltr. Ordunun
komutasn bizzat eline alan Enver Pafla ani basknlarla Rus ordusunu datmay
planlamflt.
Ancak Trk ordusunun bir kfl boyu yetecek yiyecek, giyecek malzemesi ve
asker mhimmat yoktu. Buna ramen 22 Aralkta giriflilen Sarkamfl Harek-
tnda Allahuekber Dalar geilmifl ise de 9. Kolordu Ruslara esir dflmfltr. Ay-
rca Kafkas Cephesine gnderilmek zere yolda bulunan 3. Ordu birliklerinin bir
ksmnn Irak Cephesine sevk edilmesi Kafkas Cephesini iyice zayflatmfltr. En-
ver Pafla komutasndaki ordu birliklerinin girifltii bu harekt 25-26 Aralk 1914de
durdurulmufl ve byk kayplar verilmifl ise de 28 Aralk 1914te Sarkamfl kufla-
tlabilmifltir. Askerlerin yetersiz bir sayya dflmesi zerine harekttan bir netice
alnamamfl ve Enver Pafla 2 Ocak 1915 tarihnde cepheyi terk etmifltir. 17 Ocaka
kadar mcadele devam edecekse de byk mitlerle giriflilen Sarkamfl Harek-
t, Trk ordusunun yenilgisiyle sonulanmfl oldu. Btn glklere ramen hi-
bir zaman ylgnlk gstermeyen 3. Ordunun kayplar byk olmufltur. Kuflatma-
y gereklefltiren 9. ve 10. Kolordularn 55 000 kiflilik mevcudundan geriye sade-
ce 3000 kifli kalmfltr. 11. Kolordunun kayplar ile birlikte toplam zayiat 75.000
kifli kadardr.
Fotoraf 4.4
Sarkamfl
dalarnda flehit
olan askerleri
simgeleyen bir
alflma: Karda
Aan iekler.
Kaynak: Cezmi
Eraslan, 2009.
SIRA SZDE Sarkamfl dalarna kardan yaplmfl bu heykeller sizce neyi arfltrmaktadr? Tartflnz.
SIRA SZDE
3
Bu harekt srasnda 3. Ordunun neredeyse tamamnn kaybedilmesi Anado-
D fi N E L M D fi N E L Mkarfl savunmasz brakmfltr. Ayrca Sarkamfl yenilgisini frsat
luyu Rus istilasna
bilen Ermeni eteleri taflknlklarn artrmfllar ve Rus ordusunu Anadoluya girme-
S O R U ye teflvik etmifllerdir.
S O R U zellikle 1915 Nisannda Van vilayetinde bafllayan isyann
bymesi zerine bu uygun ortamdan yararlanmak isteyen Ruslar gnll Ermeni
birliklerinin nclnde Van blgesini iflgal etmifllerdir. Ruslarn Vann ynetimi-
DKKAT DKKAT
ni Ermenilere brakmas zerine Van merkezli devlet ilanna kalkflan Ermeni ete-
leri de kaamayan Mslman halk katletmeye bafllamfllardr. Osmanl ynetimi-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nin bu aflamada Ermeni etelerine ve onlar destekleyen vatandafllarna karfl ald-
tedbirleri ayr bir bafllk altnda inceleyeceiz.
Rus iflgalleri Van ile snrl kalmamfl, Dou Anadoluda hzla ilerleyen Ruslar,
16 fiubat 1916da Erzurumu, 18 Nisanda Trabzonu, 16 fiubatta Muflu, 3 Martta
Bitlisi, 15 Temmuzda Bayburtu, 25 Temmuzda Erzincan iflgal etmifllerdir. Bu
cephede Miralay Mustafa Kemal Bey komutasndaki 16. Kolordu, Mufl ve Bitlisi
K T A P K T A P
Rus iflgalinden kurtarmfltr. 1917 ylnda Rusyada Bolflevik htilalinin kmas ze-
rine Rusya ile 3 Mart 1918 tarihnde Brest-Litovsk Antlaflmas imzalanmfltr. Anlafl-
ma gerei geri ekilen Rus kuvvetleri ar silahlar ve malzemelerini ifl birlii yap-
TELEVZYON TELEVZYON
tklar Ermeni etelerine brakacaklardr.
Ruslarn yerini alan Ermenilerin katliam tehditlerine karfl 1918 Martnda Kzm
Karabekir Paflann kumandasndaki Kafkas Kolordular tarafndan Erzincan ve Er-
NTERNET zurum kurtarlmfltr
N T E R N E T (12 Mart 1918). Ayastefanos Antlaflmas ile Ruslarn eline ge-
mifl olan Elviye-i Selase ( Vilyet: Kars, Ardahan, Batum) kurtarld gibi Ruslar,
Dou Anadoluda iflgal ettikleri topraklardan ekilmeyi de kabul etmifllerdir. Bun-
MAKALE dan sonra Azerbaycandaki
MAKALE kardefllerinin yardm isteini karfllamak zere Kafkas-
ya ilerinde ilerleyerek geici bir sre iin de olsa Baky alan Osmanl ordusu
Hazar kylarna ulaflmfltr.
Henz savafln bafllarnda giriflilen Sarkamfl Harekt, Osmanl ordusunun bir
dnya savaflnda etkin bir varlk gsteremeyeceini ortaya kard gibi iyi plan-
lanmadan ve zamansz giriflilen bir harektn verdii kayplar gstermesi bakmn-
dan nemli olmufltur. Kafkas Cephesinde Ruslara karfl mcadele verilirken, Erme-
nilerin de Rus ordusunda savaflmalarnn yan sra Trklere karfl girifltikleri katli-
amlar burada belirtilmelidir. Byle bir zamanda Ermenilerin taflknlklar Osmanl
Devletini Ermeni vatandafllarn lkenin baflka yerlerine nakletme (tehcir) karar
almaya zorlayacak ve Rus tehlikesi ortadan kalktktan sonra da Ermeni etelerinin
terr, devleti bir hayli urafltracaktr.
Kanal Cephesi
1 Kasm 1914te ngilizlerin Sveyfl Kanalnda Akabe Limann bombardman etmele-
ri ile Filistin-Suriye cephesi almfltr. Akabenin bombalanmasndan hemen sonra En-
ver Pafla, Miralay Cemal Beyden 8. Kolordu Kumandanl grevini kabul ederek Ka-
nal Seferi iin hazrlklar tamamlamasn istemifltir. Esasen Almanlar tarafndan planla-
nan ve tatbiki istenen Kanal Seferi iin Cemal Pafla, 21 Kasm 1914 tarihnde trenle s-
tanbuldan yola kmfltr. Cemal Pafla, Sina ln byk zorluklarla gemifl ve 2-3 fiu-
bat 1915te Sveyfl Kanalna ulafllmfltr. ngilizlerin blgeye yd 150.000 kiflilik
kuvvetine karfl 35.000 kiflilik bir Trk kuvveti vardr. Ayn gece taarruz edilmifltir.
Osmanl kuvvetlerinin bir ksm kanal gemeyi baflarmfl ise de ngiliz birlikle-
ri kanaln bat yakasna gemifl olan Trk kuvvetlerini tesirsiz hle getirmifller, ka-
nalda bulunan tombaz ve sallar batrmfllardr. Kanaln geilerek burada hakimiyet
kurmann eldeki imknlar lsnde mmkn olmayaca grlmfl ve 3-4 fiubat
1915 gn ekilme karar alnmfltr. Bylece baflarszlkla sonulanan Birinci Ka-
nal Harektna neden giriflilmifl olduu ve neden baflarsz olunduu konusuna 4.
Ordu Kurmay Baflkan Frankenbergin flu szleri aklk getirmektedir. Franken-
berg 1923 ylnda yapmfl olduu aklamada, Bu taarruzun Trk-Alman karlar-
na fazla bir yarar salamamfl olmasnn nedeni bence harektn baflndan sonuna
kadar iflin yarm yamalak yaplmfl olmasdr. Neyin elde edilmek istendii aka
bilinmiyordu ve bu yzden de amala ara hi bir zaman birbirine uymad. ngiliz
lemini en duyarl yerinden ar flekilde yaralamak istiyorduk ama azck gdkla-
makla yetinmek zorunda kaldk. ngiliz mparatorluunun Hindistana giden ana
damar kesilmek isteniyordu ve harektn politik hedefi Hindistan-Msr-Malta ba-
lants yerine Hamburg-stanbul-Kuveyt yolunu kurmak suretiyle Sveyfl Kanaln
devreden karmakt. Ama kimse bu giriflimin bedelini demek istemiyordu.
16 Temmuz 1916 tarihnde ok sayda Alman askernin de ifltirak ettii ikinci Kanal
harektnda da Trk ordusu byk zayiatlar verip ekilmek zorunda kalmfltr. Daha
sonra 4-5 Austosta Romani ve Katya blgelerinde ngilizlerle yeniden karfl karflya
gelinmiflse de sonu yine ayn olmufltur. Almanlarn savafl planlarna uygun olarak ya-
plan bu harekttan da bir netice alnamamas Msrn tamamen kaybedildii anlamn
taflyordu. Nitekim 1916 ylnn sonunda kuvvetlerini takviye etmifl olan ngilizler kar-
fl harekete geerek Sina yarmadasn ele geirip Suriye snrna dayanacaklardr.
anakkale Cephesi
ngiliz Bahriye Nazr Winston Churchill, stanbulun ele geirilip Osmanl Devle-
tinin savafl dfl braklmasn savunuyordu. anakkale Savafllarnda alnacak so-
nularn uranlacak kayplar gze aldracak kadar nemli olduunu dflnen
Churchille gre, Boazlara giriflilecek bir harektla, stanbul Mttefiklerin kontro-
l altna girecek, Asya Trkiyesindeki kuvvetlerin Avrupa Cephesinde faaliyet
gsteren kuvvetlerle balants kesilecek ve bylece Kafkas Cephesinde bulunan
Rus kuvvetlerinin yk hafifletilerek Osmanl Devleti barfl yapmaya mecbur edi-
lecekti. Ayrca, henz savafla girmemifl Balkan Devletleri de Mttefik Devletler sa-
fna ekilebilecekti. Osmanl Devletinin Almanya yannda savafla katlmasyla zor
durumda kalan ngiltere ve Fransa, Rusya ile dorudan temasa geip savafl gle-
rini artrmak, Osmanl Devletinin Sveyfl Kanal ve Hint Yolu zerindeki basksn
kaldrmak, ayrca Orta Avrupaya szan Alman-Avusturya ordularn arkadan evi-
rebilmek iin bu harekt gerekli grmfllerdi. Dolaysyla, Almanya karflsnda bu-
nalan arlk Rusyasnn savafl gcn takviye etmek amacyla ulafltrlmak istenen
yardm yine boazlardan yaplabilecekti.
Mttefik Devletler, Boazlardan rahatlkla geebileceklerinden o kadar emindi-
ler ki Alman Asker Heyetinin yaveri, ngiliz birliklerinin muzafferane stanbula
girmelerini bekleyenlerin Beyolunda hazrlklar yaptklarn ve yollar grecek
pencerelerin flimdiden kiralandn, ngiliz sefaret binasnn da flimdiden tanzim
edilip yataklarn bile hazrlandn bildiriyordu.
anakkale zerindeki mcadele, Dvel-i Muazzama kuvvetlerinin 3 Kasm
1915te Seddlbahir ve Kumkale istihkmlarnn bombalanmas ile bafllamfltr. Bu
kuvvetler iinde ngiliz ve Fransz birlikleri ile birlikte Rum ve Yahudi gnlller,
Anzaklar (Avustralyal, Yeni Zelandal askerler), Sihler, Gurkalar, Sudanl zenciler,
Senegalli, Fasl askerler de bulunuyorlard. eflitli dil, din ve rklardan oluflan bu
insanlar, kendilerinin olmayan bir savaflta bir araya gelmifllerdi. Anlafllan odur ki
emperyalist devletler Mehmetike karfl dnya savaflna yakflr bir biimde (!) b-
tn akvam- befleri Geliboluda toplamfllard.
Asl anakkale Muharebeleri 19 ve 25 fiubat 1915 tarihnden itibaren bafllamfl ve
8,5 ay srmfltr. 18 Mart 1915 tarihnde 18 Mttefik gemisi boazlar zorlamfl ve ge-
ebileceklerini dflnmfllerdi. Mttefiklerin 6 gemisi batrlmfl ve anakkale geil-
mez hkm ile geri dnmek zorunda kalmfllardr. Bu olaydan sonra karaya asker
karmak suretiyle hedeflerine ulaflmaya alflacaklardr. anakkale Muharebelerinin
ikinci safhas, dflmann karaya asker karp karadan stanbula ulaflmak istemesiy-
le bafllar. 25 Nisanda Sarosa, 26 Nisanda Kumkaleye, 27 Nisanda Seddlbahir ile
Tekeburnu arasna karma yapmfllardr. anakkale Muharebelerinde Kitre Muha-
rebeleri diye isimlendirilen bu savafllar destanlarla doludur. Dier bir Seddlbahir
Muharebesi de Zndere Muharebesidir ki 6 Temmuza kadar srmfltr. 8 Aus-
tosta Anafartalar Grup Komutan olan Miralay (Albay) Mustafa Kemal ile 9 Aus-
tosta Kocaimen, Conkbayr, Kanlsrtta cereyan eden muharebelerde I. Anafartalar
Zaferi kazanlmfltr. 10 Austosta Conkbayr Muharebelerinde Mustafa Kemalin
gsne bir flarapnel paras isabet etmifl ancak gsndeki saat onu korumufltur.
Fotoraf 4.5
Mustafa Kemal
cepheyi ziyarete
gelen Meclis
yelerine siperleri
gsterirken
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
14-21 Austosta Kiretepe, Aslantepe Muharebeleri yaplmfl, 21 Austosta II.

Anafartalar Zaferi kazanlmfltr. Burada baflarl olamayacan anlayan dflman, 20
Aralk 1915ten itibaren gizlice ekilmeye bafllamfl, 10 Ocak 1916da tamamen a-
nakkaleden ekip gitmifltir.
tilaf Devletlerinin hedeflerini dikkate alarak anakkale Cephesindeki

SIRA Trk
SZDEkahramanl- SIRA SZDE
ne salamfltr? Tartflnz. 4
Bir Fransz tarihisiyle bir Rus liderinin ifade ettikleri gibi, Trklerin Anadoluya
ayak bastklar, hele Avrupaya getikleri andan itibaren onlar buradan uzaklafltr-
mak ve Osmanl Devletinin gerilemeye bafllad andan itibarenS de O R onun
U mirasna S O R U
konma faaliyetlerine giriflilmifl ancak hemen her seferinde konu stanbul ve Boaz-
lara geldiinde, paylaflma flekli zerinde anlaflmaya varlamamflt. D KBoazlar
KAT zerin- DKKAT
de emelleri olan devletler bu kez birlikte hareket etmifllerdi. Ancak, Liman Von
Sandersin dedii gibi dflman, Trk birliklerinin fliddetli karfl SIRA
koymasn
SZDE nceden
N N
SIRA SZDE
hesap edememiflti. Bu hususta Churchill, Trkler yle bir savunmaya giriflmifller-
di ki canlarn veriyorlar ama vatan topraklarndan bir karfl yer bile vermiyorlard
demifltir. AMALARIMIZ AMALARIMIZ
anakkalede kazanlan zafer ile Mttefiklerin btn hesaplar bozulmufltur.
anakkale Zaferi zerine Rusyaya giden yolu aamadklar gibi, Balkan devletle-
K T A P K T A P
rini de yanlarna ekememifllerdir. Henz tarafsz durumda bulunan Bulgaristan,
Osmanl Devletinin yannda savafla katlmfltr. Gelibolu Muharebeleri baflladn-
da, Yunanistan ve Romanya, Mttefikler tarafna meyletmifllerse de muharebelerin
TELEVZYON TELEVZYON
Mttefikler lehine geliflmediini grnce tarafsz kalmfllardr.
anakkalede 200.000-250.000 Trk flehit, yaral ve kayp vardr. Bu rakam-
lardan da anlafllaca gibi insanlk tarihnde hi bir zafer bu kadar pahalya mal
olmamfltr. NTERNET NTERNET
Liman Von Sanders, anakkalede Trk askernin tkenmez azmini, vatan sev-
gisinin derecesini, cesaret ve fedakrlklarn flu flekilde anlatmaktadr:
ou yar plak, yar atlar. Haftada bir n kemikli birMpara A K A L E et verilebili- MAKALE
yordu. Nebat yanda hafllanmfl buday kr yiyorlar, shhi vasflardan mahrum
su iiyorlar, tafl zerinde yatyorlar, gnefle, frtnalara, soua, yamura karfl ko-
runmamfl siperlerde, amur ve toz iinde gnler geiriyorlar. Fakat dnyann b-
tn vasta ve imknlarna sahip dflmanlarn bulduklar zaman aslanlar gibi dv-
flyorlard. Bu ne gsteriflsiz, nmayiflsiz bir yurt sevgisiydi. Arkalarnda fakir bir
vatan topra duran bu insanlar savafl boyunca birer kahramandlar. lme gle-
rek giden bir baflka millet yoktur. Bu hasletleri sebebiyledir ki hrriyetlerini en ar
bedelle dyorlar, esaret bilmiyorlard.
stila ordusunun gerisinde btn dnya kaynaklar ak bulunduu hlde
Trkler harp malzemesi bulabilmek iin ngilizlerden ganimet almay bekliyorlar-
d. Kum torbalar ok azd. Ktalara bu amala uval gnderildii zaman askerler
bunu elbiselerini yamamak iin kullanyorlard.
Pek ok Batl gibi Amerikal gazeteci Schrinerin de raporunda Trk askerleri-
nin iyi ve haysiyetli savafllar olduklarn yazyordu. Mttefikimiz olmasna ra-
men anakkale Muharebelerine hi bir Alman birliinin katlmamfl olmas da d-
flnlrse bu mcadelenin zorluu ve bykl daha iyi anlafllr.
Fotoraf 4.6 Mustafa Kemal de bu muharebede

Trk askeri Birinci
Trk askernin hlet-i rhiyesini de fly-
Dnya Savaflnda le ifade eder: Biz kiflilerin kahraman-
dayanflma ve lk sahneleriyle ilgilenmiyoruz. Yalnz
fedakarln canl size bomba srt hadisesini anlatmadan
simgesi olmufltur.
geemeyeceim. Karfllkl siperler ara-
Kaynak: Atatrk snda mesafemiz 8 metre, yani lm
Arafltrma Merkezi muhakkak... Birinci siperdekiler, hi
Arflivi.
biri kurtulamamacasna kmilen dfl-
yor. kinciler onlarn yerine geiyor.
Fakat ne kadar gptaya flayan bir so-
ukkanllk ve tevekkl biliyor musu-
nuz? leni gryor, dakikaya kadar
leceini biliyor, hi ufak bir korku ve
endifle bile gstermiyor. Sarslmak yok.
Okumak bilenler ellerinde Kuran- Ke-
rim, Cennete girmee hazrlanyorlar.
Bilmeyenler kelime-i flahadet getirerek
yryorlar. Bu Trk askerndeki ruh
kudretini gsteren hayrete deer ve
tebrike yaraflr bir misaldir. Emin olma-
lsnz ki anakkale Muharebesini ka-
zanan bu yksek ruhtur.
Fotoraf 4.7
Anafartalar
kahraman
karargahtaki
alflma
arkadafllaryla.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Mustafa Kemalin asker dehsnn gzler nne serilmesi anakkale Savafllar-

nn en nemli sonularndan biridir. ngiliz yazar Alan Moorehead Mustafa Kemal
iin O gen ve dhi Trk fiefinin o esnada orada bulunmas, mttefikler bakmn-
dan, talihin en ac darbelerinden biridir demek suretiyle bir komutan olarak Mus-
tafa Kemalin anakkaledeki roln vurgulamfltr. Onun bu dehs ile sevk ve
idare kabiliyeti Mill Mcadelenin hemen her safhasnda kendini gsterecektir.
General Sir John Smyth, Mustafa Kemalin nderliinin Anzak saldrlarn atmakla
kalmayp Gelibolu Seferinin kaderini tayin ettiini yazar. Ksaca anakkale Muha-
rebeleri, Mustafa Kemal gibi bir dhiyi karmfl, savafln bitiminde bafllayacak olan
stiklal Harbinin liderini Trk milletine kazandrmfltr.
Irak Cephesi
ngiltere, Basra Krfezinden kuzeye doru kp Rusya ile irtibat kurmak, Trk
kuvvetlerinin rana girip Hindistan yolunu tehdit etmesini nlemek istiyordu. Ay-
rca Orta Dounun zengin petrol kaynaklarna sahip olan bu blgede hakimiyet
kurmak dflncesinde olan ngilizler, harekete geerek 1 Kasm 1914te Basra Kr-
fezine asker karmfllar, 22 Kasmda da Basra flehrini ele geirmifllerdir. Aralk ay
bafllarnda tekrar ileri harekta kalkan ngilizler, Kurna mevkiini ele geirmifller,
burada 38. Frka Komutan Albay Suphi Bey ile ok sayda subay ve asker esir al-
mfllardr. Bunun zerine Basra Valisi ve kumandan olarak Basrann geri alnma-
s iin grevlendirilen Kurmay Binbafl Sleyman Asker Bey, ksa bir sre sonra
yarbayla ykselmifl ve Irak ve Havalisi Komutanlna atanmfltr. Mahalli gnl-
l kuvvetlerle hareket etmek zorunda kalan Sleyman Asker Bey, 11 Nisan 1915
gn bafllayan ve gn sren taarruzda baflarl olamaynca intihar etmifltir.
ngilizler, bir yla yakn bir sre blgeyi kontrol altna almfllarsa da Ruslarla
birleflmeleri mmkn olmamfltr. 1915 yl Kasm ay sonlarnda ngilizleri yenen
Trk kuvvetleri Selman-Pakta kuvvetli bir savunma hatt oluflturmufllardr. 29 Ni-
san 1916 tarihnde Kutl-Ammarede, ngiliz kuvvetlerini kuflatan Trk birlikleri
ngilizlere ar kayplar verdirmifllerdir. Kuvvetlerinin te birini kaybeden ngi-
lizler ekilmek zorunda kalmfllardr. Bu kuflatmada ngiliz komutan General
Tawnshend ile 20.000e yakn ngiliz asker esir alnmfltr. Ancak bu baflar uzun
srmemifl, takviye birlikler getiren ngilizler 1917 yl bafllarnda karfl taarruza
gemifllerdir. Badat Muharebesinde Trk kuvvetlerinin yenilmesi zerine 11
Mart 1917de Badat da ngilizlerin eline gemifltir. Kafkaslarda souktan krlan
Trk asker, Irak cephesinde ise scaktan, kolera ve alktan krlmfltr. la ve
cephane yokluu Trk kuvvetlerinin azmini krarken ngiliz altnlarna ve bam-
szlk vaatlerine kanan pek ok Arap kabilesinin tutumu cephenin kaderini belir-
lemifltir. Badatn dflmesinden sonra 1917 yl iinde baflka ciddi bir saldrda
bulunmayan ngilizler, 30 Ekim 1918de mtareke imzalandktan sonra 8 Ka-
smda Musulu iflgal edeceklerdir.
Galiya Cephesi
Rusya ve Avusturya cephesinin nemli ve stratejik bir noktasnda bulunan Roman-
ya dier Balkan Devletleri gibi tarafsz kalmak istiyordu. Rusya ise Balkanlarda et-
kin bir stnlk salamay dflnyor ve Romanyann kendi yannda savafla katl-
mas iin alflyordu. Romanyann anakkalede devam eden savafln sonulan-
masn beklemekten baflka aresi yoktu. Zira boazlar alrsa savafl iin kendisine
gerekli olan silah ve cephane kolayca salanabilirdi. Bu arada Rusya, Bukovina ile
Galiyay ele geirerek nemli bir etki salamfltr. Avusturya ise Romanyann ti-
laf Devletleri safnda yer almasn istemiyordu. Bu kararszlk ierisinde tilaf blo-
kuna meylettii anlafllan Romanya ile Rusya ve Fransa arasnda grflmeler baflla-
mfl ve 17 Austos 1916 tarihnde tilf Devletleri ile Romanya arasnda bir antlafl-
ma imzalanmfltr. Romenler savafl ilan eder etmez Avusturya-Macaristan snrn
geerek Transilvanyann bir blmn ele geirmifllerdir. 1917 yl bafllarnda ise
Avusturya, savafln baflnda ele geirdii Belgrad koruyamamfl ve Srplara kaptr-
d gibi Galiya Cephesinde de Ruslara karfl beklenen baflary gsterememifltir.
flte bu zamanda Alman ve Trk birlikleri Avusturyaya yardm etmek amacyla Ga-
liya Cephesine gnderilmifllerdir. 33.000 kiflilik Trk kuvveti burada etin savafl-
lar yapmfllar, ar kayplar vermifllerdir.
Alman ve Trk yardmna ramen Rus taarruzlar, Galiya ve Bukovina cephe-

sinde Avusturyallarn 100 km gerilemesine sebep olmufltur. Sonunda Avusturya
Galiyadan ekilmek zorunda kalmfltr.
Hicaz Cephesi
Osmanl Devleti dnya savaflna girdikten ksa bir sre sonra fieyhlislm Mustafa
Hayri Efendinin hazrlad Cihad- Mukaddes fetvas ilan edilerek Krm, Trkis-
tan, Hindistan, Afganistan ve Afrika Mslmanlarn ngiltere, Fransa ve Rusyaya
karfl savafla davet edilmiflti. Cihad ilan edilince zellikle ngiliz mparatorluu ve
Rusyada yaflayan Mslmanlarn ayaklanacaklar, tilaf Devletlerinin baflna gaile-
ler karacaklar dflnlmflt. Osmanl padiflahnn, ayn zamanda halife olmas,
bu devletlerin egemenliinde yaflayan Mslmanlarn ilan edilen cihada uymalar-
n mmkn klabilirdi. Oysa Sultan II. Abdlhamid Dneminde messir hle ge-
len halifelie karfl ngilizlerin 20-30 yldr yaptklar propagandalar ile Balkan ve
Trablusgarp Savafllarnda devletin yenilgilere uramas, Mslman topluluklarn ci-
hada beklenen ilgiyi gstermeleri ihtimalini ortadan kaldryordu. Balkanlarda ve
Anadoludaki gayr Mslim unsurlarda olduu gibi Araplar da Osmanl Devletine
karfl baflkaldrmann zamannn geldiini dflnmfllerdir. Dolaysyla mukaddes
Cihad arsndan beklenen sonu alnamamfltr.
ngilterenin grflne gre: stanbul tehdit altnda tutulduu ve Trk ordusu-
nun ana ksm bu sebeple meflgul edildii takdirde Araplar, ngilizler aleyhinde ol-
mayacaklardr. Trklerin ana kuvvetleri serbest kalrsa veya ngilterenin Mezopo-
tamyadaki gc azalrsa Araplarn byk bir ksm ngilizlerin aleyhine dnebilir.
Byle bir durumda ise Trablusgarpta ayaklanmalar bafllar ve btn Afrikaya yay-
labilir. Bu da yalnz Msr deil, Tunus ve Cezayiri de tehlikeye sokar. Oysa Arap-
lar Trklere karfl bamszlk ilanna flimdiden teflvik edilirlerse hem Msr ve Me-
zopotamyadaki ciddi tehdit ortadan kalkar hem de Trkler Mslman dnyasnda
itibar kaybederler. Ayrca Hindistan, Avusturya, Dou Afrika ve Uzak Dou yolu-
nun gvenlii teminat altna alnmfl ve Trk kuvveti hissedilir bir flekilde zayfla-
tlmfl olurdu. ngilizlerin bu politikas erevesinde geliflen ngiliz-Arap iliflkileri 23
Mays 1915 tarihli fiam Protokol ile ifl birlii fleklinde sonulanmfltr. fiam Proto-
kolyle gelecekteki Arap Krallnn snrlar belirlendii gibi 7 Haziran 1916da
ngilterenin istekleri dorultusunda yaplan anlaflma ile de ngilterenin destekle-
riyle Arap Devletinin kurulmas planlanmfltr.
Hicaz Valisi Galip Paflann, Araplarn isyana kalkflabileceine ihtimal vermedi-
i iin ar hareket etmesinden yararlanan fierif Hseyin, ngilizlerin de yardmy-
la hazrlklarn tamamlayarak 9 Haziran 1916 tarihnde Cidde, Mekke ve Taifte is-
yan bafllatmfltr. syan karflsnda Trk kuvvetleri nemli baflarlar gstermiflse de
Hicazdaki bu yerlerin fierif Hseyinin eline gemesine mani olamamfllardr. ngi-
liz Kraliyet donanmasnn salad destekle Cidde bir hafta iinde Araplarn eline
gemifltir. Mekkenin btn mahallelerine hakim bir tepede bulunan Ecyad Kalesi
25 gn sren muhasara ve muharebeden sonra dflmfltr. Haziran aynn ortala-
rnda ngiliz donanmasnn yardmyla Ciddeyi, bir mddet sonra (19 Eyll) Taifi
ele geiren fierif Hseyin, Lavrensin yardmlaryla Kzldeniz kysndaki limanlar
da ele geirince Medineye sahip olmann artk zor olmayacana inanmfltr.
27 Haziran 1916 tarihnde yaymlad bildiri ile Osmanl Devletine karfl bir ihti-
lal yapacaklarn ilan eden fierif Hseyin bildirisinin sonunda flunlar sylemekte idi:
Biz flimdi hl ttihat ve Terakki Hkmetinin boyunduruu altnda inleyen
topraklardan tamamen ayrlmfl durumdayz. stiklalimiz mkemmel ve kelimenin
tam manasyla tamamlanmfl olup her trl yabanc mdahale veya kontrolnden
tmyle masun durumdayz. Bu bildiri ile Osmanl Devletine savafl ilan eden fie-
rif Hseyin, Ekim aynda da kendisini Arabistan Kral ilan etmifl, ngiltere de bunu
hemen kabul etmifltir.
Osmanl Devleti, Padiflah ve Halifeye karfl bafllatlan bu isyan ngilterenin
desteinde giriflilmifl bir hareket olarak slam dnyasna duyurmaya alflmfltr.
Esasen bu, ngilterenin bekledii ve korktuu bir geliflmeydi. Bu itibarla ngiltere
propaganda faaliyetleri iin kendini hazrlamflt. Nitekim Arap Ayaklanmasndan
sonra, hatta savafln sonuna kadar Osmanl Devleti ile ngiltere arasndaki propa-
ganda savafl srp gidecektir. Gerekten de fierif Hseyinin bildirisindeki ttihat
Terakki karfltl ngiliz propagandasnn da temel arac olarak Hindistan Msl-
manlarn bu savafla dahil etmek iin kullanlmfltr. Dinsiz ittihatlarn elinde esir
olan Halife-Padiflah kurtarmak iin savaflyoruz propagandas olduka etkili ol-
mufltur. Cephede Trk tarafnda ezan okunduunu duyan baz smrge askerleri-
nin Trk tarafna getii bilinmektedir.
Mekke, Cidde ve Taifin dflmesinden sonra mcadele Medine evresinde ce-
reyan etmifltir. syanclarn hedefi Medinenin bir an nce ele geirilmesi olduun-
dan flehrin etraf kuflatlmfltr. ngilizler ise Trk kuvvetlerini bulunduklar yerde
tutmak ve Medinenin can damar olan demir yoluna saldrmak istiyorlard. Trk
kuvvetlerinden nemli bir ksm Hicaza gnderilmifl olduundan asl cephe olan
Sina cephesinde etkili olmay hesap ediyorlard. Medineyi sonuna kadar savunma-
y dflnen Fahrettin Paflann grflne karfl Almanlar ise Medinenin elde tutul-
masnn anlamsz ve gereksiz olduunu dflnyorlard.
Her trl imknszlk ve olumsuzluklara ramen l ortasnda Plevne kahra-
manlar olarak tarihe geen Medine mdafileri byk bir flecaatle Medineyi sa-
vunmufllardr. Mondros Mtarekesi imzalannca mtareke namenin 16. maddesine
uyularak Haflimi Hkmeti adna Emir Ali, tilaf Devletleri adna ngiliz Yzbafl
Gerland ile Trk heyeti arasnda Medinenin boflaltlmas ve teslimine dair bir flart-
name imzalanmfltr. Mondros Mtarekesinden sonra imzalanan byle bir flartna-
menin hkmlerini tahmin etmek hi de zor deildir. fiartnamenin daha ilk cm-
lesinde Osmanl askerlerinin memleketlerine gnderilmeleri kararlafltrlmfl oldu-
u hlde askerlerden hi biri memleketlerine gnderilmemifl, hepsi Msrdaki n-
giliz esir kampna gtrlmfllerdir. Buradaki Sidi Beflir kampnda tutulan Trk
esirlerine yaplan her trl insanlk dfl muamele TBMMde knanmfltr.
Filistin Cephesi
Mekke Emiri fierif Hseyinin isyan ve ngiliz desteiyle Hicazda nemli baflar-
lar elde etmesi ile Kanal Harektndan istenen neticenin alnamamas ngilizlere
Orta Douda istedikleri stratejiyi uygulama imkn vermifltir. 1916 yl sonunda
ngilizlerin Sveyfl Kanalndan Suriyeye kadar olan blgede taarruza kalkmalar
zerine Trk cephesi 17-18 Mart 1917 tarihnde Gazze-Birssebi hattna alnmfl-
tr. 26 Martta Birinci Gazze ve 17-20 Nisanda kinci Gazze muharebelerinde ok
stn kuvvetlere ramen ngilizler pskrtlmfllerdir. Bu arada Badatn geri
alnmas iin Suriye blgesinden dflnlen harekt iin Yldrm Ordular Grubu
adnda bir kuvvet oluflturulmufl ve bu ordunun baflna Alman Genel Kurmay Bafl-
kan General Falkenhayn getirilmifltir. Yldrm Ordusunun henz teflkil edildii
bir zamanda, 31 Ekimde, ngilizler, stn kuvvetlerle Gazze-Birssebi cephesine
karfl nc saldry bafllatmfltr. Zaten ngilizler hcuma kalkarsa Trk mevzi-
lerini yarp Filistin ve Suriyeyi geerek Badatla btn ulafltrma yollarn kese-
bilirdi. Bu muharebe sonrasnda 7 Kasm 1917 tarihnde Gazze dflt gibi Trk
kuvvetlerinin boflaltt Kuds de 9 Aralk 1917 tarihnde ngilizlerin eline gemifl-
tir. Kudsn dflmesi Hristiyan dnyasnda, hatta Osmanl Devletinin mttefiki
olan Avusturya-Macaristan mparatorluunun baflkenti Viyanada bile bir hal
zaferi gibi kutlanmfltr.
Fotoraf 4.8
Mustafa Kemal
II.ordu
komutanlna
atand zaman
fiark Ordusu
komutan Ahmet
zzet Paflay
ziyaret etmiflti.
fiubat 1917 Halep.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
ngilizler, kfl gelmeden Osmanl Devletini saf dfl etmek istedikleri iin esas
saldrnn Filistinden bafllatlmasn planlamfllard. Buradan Suriyeye yryerek
Anadoluya girilebilecei dflnlyordu. Eyll aynda bafllayan ngiliz saldrs ge-
liflmifl ve Trk kuvvetleri geri ekilmek zorunda kalmfltr. stn ngiliz kuvvetleri
karflsnda blgede bulunan iki Osmanl ordusu yenilmifltir. Blgede bulunan 7.
Ordu komutan Mustafa Kemal Pafla ise savafln artk uzun sre devam edebilece-
ine inanmyor ama gerek Trk vatan olan yerleri istiladan dflman iflgalinden ve
paralanmaktan kurtarmak istiyordu. flte bunun iin ngiliz kuvvetleri 18 Eyllde
Yafa kysndan ilerlemeye baflladklarnda 7. Ordu bu saldrya karfl koymufltur.
Mevcut asker kuvvetlerin gerekte grndnden zayf bir durumda olmas uzun
sreli ve genifl bir cephede savafln baflarl olmasna imkn vermeyecekti. Filistin
Cephesi Komutan Cemal Pafla ile Mustafa Kemal Pafla Badat projesine karfl k-
mfllar, eldeki kuvvetleri Haleple fiam arasnda toplamak ve duruma gre nereye
gerekirse oraya gndermek istiyorlard. Bu grfl kabullenmeyen Enver Pafla ise
Sina l zerinden bir saldrya giriflilirse ngilizlerin Sveyfle kadar srlmeleri-
nin mmkn olabileceini dflnyordu. Mustafa Kemal Pafla, 1917 yl Eyll ayn-
da Talat ve Enver Paflalara ayrntl bir rapor gndererek mevcut flartlarn bir de-
erlendirmesini yapmfltr. Genelkurmaya hakim olan anlayfla ve hazrlanan plan-
lara katlmayan Pafla, 7. Ordu Komutanlndan istifa etmifltir.
Filistin Cephesindeki geliflmeler Mustafa Kemal Paflann grfllerini dorular
mahiyette olmufltur. Blgedeki muharebelerde 1 Ekimde fiam, 27 Ekimde de Ha-
lep ngilizlerin eline gemifltir. Ancak fiamn dflmesi ve bir gn sonra da Beyruta
girmelerinden hemen sonraki gnlerde Talat Pafla Hkmeti istifa etmifltir. Bu ara-
da ngiliz-Hindistan birlikleri Mezopotamyada Dicle boyunca ilerlemeye devam
etmifllerdir.
Osmanl askerleri I. Dnya Savafl sresince sadece bu cephelerde savaflmamfl,
1916 ylnda Ruslarn Alman kuvvetlerine karfl yaptklar taarruzlardan skntya
dflen Almanlarn istei zerine 15. Trk Kolordusu 535 subay ve 32.018 askerle
Galiyaya gnderilmifltir. Bir ylsonunda bu cephedeki Trk askernin says
12.000e dflmfltr. Galiya Cephesinden baflka Romanyann savafla girmesi ve
Avusturya-Macaristan snrna saldrmas zerine General Falkenhayn komutasnda
oluflturulan mttefik orduya katlmak zere 6. Trk Kolordusu Dobruca blgesine
gnderilmifltir. Gerek Galiya gerekse Dobruca cephelerinde cereyan eden savafl-
larda Trk askerleri imknlarnn ok ilerisinde baflarl olmufltur. Bununla birlikte
I. Dnya Savafl sresince Osmanl Devletinde silahaltna alnan milyondan faz-
la Trk askernden 550.000i cephelerde flehit dflmfltr. 2.167.841 yaralnn, yar-
ya yakn sakat kalmfltr. 103.731 kayp ve 129.644 esir olmufltur. Esaret altnda
lenlerle birlikte flehit says 600.000 civarndadr.
Osmanl Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri

XX. yzyl bafllarna kadar Osmanl toplumu iinde imtiyazl bir hayat sren Erme-
niler Tebaa-i sadka olarak anlmfllar ve devletin nemli grevlerinde bulunmufl-
lardr. Birinci Dnya Savafl srasnda Osmanl Devletindeki Ermenilerin cephede
ve cephe gerisinde dflmanla ifl birlii yapmalar, isyanlar karmalar, eteler olufl-
turarak eflkyalk yapmalar ve Trk halkna akla gelmedik zulmlerde bulunmala-
r devleti olduka zor duruma sokmufl ve tedbirler alnmasn gerektirmifltir. Esa-
sen Rusya ile ifl birlii iinde olan Ermenilerin devlete karfl faaliyetleri, Osmanl
Devleti I. Dnya Savaflna girmeden nce kontrol edilemez bir biimde geliflme
iindeydi. Bu dnemde bile Ermenilerin her trl faaliyetlerine ve taflknlklarna
ramen Trk makamlarnn serinkanl ve sabrl davrandklar grlmektedir.
Osmanl Devletinin I. Dnya Savaflna girmesiyle birlikte Ermeni eteleri, sa-
vafla giden ordularn bofl brakt Dou Anadoluda Mslman ahaliye saldrma-
ya, kylerini yakp-ykmaa ve insanlar ldrmeye bafllamfllardr. Ermenilerin
1915 fiubatnda Sleymanl (Zeytun) kasabasn iflgal ederek Mslman halka soy-
krmda bulunmalar sadece bir rnektir. Trk ordusu anakkalede savaflrken ok
sayda gnll Ermeni, Rus ordusunun yannda yer almfl ve Trk askerlerine ar-
kadan saldrmfltr. Osmanl Devleti savafla girdikten sonra 1914 yl sonlar ile 1915
yl bafllarnda alnan tedbirlerin yeterli olmad ve istenen tedbirlerin uygulana-
mad anlafllmaktadr. Osmanl Hkmeti, Ermenileri silahlandrp devlet aleyhin-
de kflkrtan ve teflkilatlandran komiteleri datmak amacyla 24 Nisan 1915 tari-
hnde vilayetlere ve mutasarrflklara gizli bir tamim gndermifl ve Ermeni komite
merkezlerinin kapatlmas, evrakna el konulmas ve komite elebafllarnn tutuklan-
masn istemifltir. Bu tamim zerine 235 kifli tutuklanmfltr. Ermenilerin her yl kat-
liam gn olarak kutladklar, gnmzde de Ermeni soykrmnn yldnm ola-
rak kabul ettirmek istedikleri 24 Nisann zellii bu tutuklamalardan dolaydr.
Bir ka cephede birden savafl hlinde olan bir devletin rakipleriyle SIRA
ifl birlii
SZDEyapan kendi SIRA SZDE
vatandafllarn ikaz etmesi nasl bir dflnce tarznn rn olabilir? Tartflnz. 5
Bu srada 3. Ordu Kumandan olan Mahmut Kamil Pafla, olaylarn nlenebilme-
si iin Ermenilerin baflka yerlere nakledilmelerini teklif etmifltir. Devlet her cephe-
de savafl hlinde bulunduu iin vuku bulacak bir ayaklanma herhangi S O R U bir savun- S O R U
ma cephesinin gvenliini ihlal edebilirdi. Bu konuda Ahmet zzet Pafla da Erme-
nilerin ayaklanma ve isyanda devam edecekleri ortaya ktndan, D K K Ahkmet
T iin DKKAT
ge teflebbs zorunluydu. Bu tedbirin byk bir araziye yaylmasnda, epeevre
tehdit altnda bulunan bir memleket iin mecburiyet vard demektedir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
Baflkumandan Vekili Enver Pafla 2 Mays 1915 tarihnde Dhiliye Nazr Talat
Paflaya gnderdii yazda Ermenilerin isyan karamayacak flekilde datlmalar-
n, uygulamann yalnz isyan karlan blgelerdeki Ermenilere uygulanmasn iste-
mifltir. Bu yazda Enver Paflann Ermenilerin isyanlarn srdrebilmek iin toplu
ve hazr bir hlde bulunduklarn sylemesi tehcirin kanlmaz olduunu gster-
mektedir. 27 Mays 1915 tarihnde karlan geici bir kanunla asayifli bozan silah-
l saldrgan ve direniflilerin tecavz ve direniflleri srasnda imha, casusluk ve va-
tana ihanet eden ky ve kasaba halkn baflka yerlere sevk ve iskan etme yetkileri
orduya devredilmifltir.
maddeden oluflan kanun flyledir:
1. Seferde ordu, kolordu, frka kumandanlar, bunlarn yardmclar ve bam-
sz blge komutanlar halk tarafndan herhangi bir surette hkmetin emir-
lerine ve lkenin savunmasna, gvenlii korumaya iliflkin uygulamalara
karfl koymak, silahla saldr ve direnme grlrse hemen asker kuvvetle
fliddetli biimde cezalandrmaya ve saldry btnyle yok etmeye yetkili ve
zorunludur.
2. Ordu ve bamsz kolordu ve frka kumandanlar asker kurallara aykr ve-
ya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri ky ve kasabalar halkn ayr veya
topluca dier yerlere sevk edilebilir ve yerlefltirebilirler.
3. Bu kanun yayn tarihnden itibaren geerlidir.
Ermeniler, kendilerine yaplan uyarlara ramen Van, Bitlis vilayetleriyle fiarki-
karahisar (fiebinkarahisar) ve Amasya flehirlerinde ayaklanmfllardr. Bu ayaklanma
hkmet ve ordu aleyhinde olmakla kalmayp ayn zamanda Trk ve Mslman
ahaliye ynelikti. Askerlik andaki Ermenilerin ou davete uymayarak saklan-
mfl, bir ksm da orduya gittikten sonra silahlaryla kaarak kylerine dnmfller
ve btn eli silah tutanlarn orduya katlmasyla savunmasz kalan halka saldrarak
rz, can ve mallarna tecavz etmifller, ky ve mahalleleri yakp ykmfllardr.
Devlet savafl flartlarna ramen sevkiyatn dzen ve emniyet iinde yrme-
si ve kafilelerin herhangi bir zarara uramamas iin elindeki btn imknlar
kullanmfltr.
Ermeni vatandafllarn baflka yerlere nakledilmesi (tehcir), cephelerin gvenini
sarsacak blgelerde uygulanmfltr. Bunlar, Kafkas ve ran Cephesinin gerisinde
bulunan Erzurum, Bitlis ve Van blgeleri ile Sina Cephesi gerisinde bulunan Mer-
sin ve skenderun blgeleridir. Daha sonra isyan karan ve Ermeni komitecilerine
yataklk yapan dier vilayetlerdeki Ermeniler de tehcire tabi tutulmufllardr.
Kanunun ve daha sonrasndaki talimatnamelerin uygulanmasyla ilgili olarak
Osmanl Devleti, Dhiliye, Hariciye, Harbiye, Maliye ve Adalet Bakanlklar grev-
lendirmifltir. Muhacirin Komisyonu, skn- Aflir ve Muhacirin Mdriyeti ve Em-
val-i Metruke Komisyonlar ile baz mahall komisyonlar oluflturulmufltur. G
eden Ermenilerin geride braktklar eflyalarn deeri hkmete sahiplerine de-
neceinden Emval-i Metrukenin korunmas ve sahipleri adna satlmas ve yoksul
kadnlarla asker imalathanede alflanlarn sevklerinin ertelenmesi hususunda, 10
Haziran 1915te, 34 maddelik ikinci bir talimatname daha yaymlanmfltr.
Ayrca, bu talimatname ile tehcire tabii tutulanlara ait iinde eflya bulunan bi-
nalar mhrlenip koruma altna alnmfl, satlmas gerekli eflya ve hayvanlar satla-
rak bedeli hak sahibine denmifl, g edenlere ait emlak ve arazinin cinsi, mikta-
r ve kymeti belirlenerek kayt altna alnmfltr. Yrtlen tm nakil olaylarnda
devlet 115 milyon kurufl harcamfl ayrca iafle bedeli olarak da 150 milyon kurufl
harcanmas ngrlmfltr. Bu srada tm Ermenilerin sevk edilmedii grlmek-
S O R U S O R U
SIRA SZDE SIRA SZDE
4. nite - Avrupa Dve KTrkiye

K A T (1838-1918) D K K A 115T
tedir. 4 Austos 1915 tarihnde eflitli mutasarrflklara gnderilen karar ile geride
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kalan Katolik nfus sevk edilmeyerek nfuslarnn tespit edilmesi S Oistenmifltir.
R U syan S O R U
karan Ermenilerin ou Gregoryen mezhebinden olduundan Osmanl Devleti
isyan karmayanlar tehcire tabi tutmamfltr. Bunun yan sraAMALARIMIZ
Protestan Ermeniler- AMALARIMIZ
DKKAT
le, hasta ve kr olan Ermeniler de tehcire dahil edilmemifltir. D K K A T
N N
KSIRA SZDE
Thakknda
Osmanl Ermeni vatandafllarnn yeniden yerlefltirilmeleriyle ilgili sre A P ayrnt- KSIRA
T SZDE
A P
l bilgi iin Blent Bakarn Ermeni Tehciri (Atatrk Arafltrma Merkez Yayn Ankara
2009) adl bilimsel alflmasn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Ge tabi tutulan Ermenileri gerek nakilleri srasnda gerekse konaklama yerle-
rinde taciz etmeye kalkflanlarn divan- harbe (skynetim mahkemesi) verilmele-
K T A P K T A P
ri ve grevlerini suiistimal edenlerin hemen mahkemeye sevk edilmeleri kararlafl-
NTERNET NTERNET
trlmfltr. Nitekim g srasnda insanlara kt davranan ve kafilelere saldranlar
hakknda takibatta bulunulmufltur. Skynetim mahkemelerinde yarglanan yakla-
TELEVZYON TELEVZYON
flk 1400 kifliden bir ksmnn baflta idam olmak zere eflitli cezalara arptrlmfl
MAKALE MAKALE
olmalar bu kararn uygulandn gstermektedir.
Ermeni vatandafllarn yeniden yerlefltirilmeleri srasnda ihmali grlenlerin

N T E R N E Tyarglanma- NTERNET
laryla ilgili ayrntl bilgi iin Ferudun Atann, Tehcir Yarglamalarna statistiksel Bir
Bakfl (Atatrk Arafltrma Merkez Dergisi, XXI, Say 62, 521-543 Ankara 2005) adl ma-
kalesini okuyabilirsiniz. Makaleye www.atam.gov.tr/dergi adresindenMulaflabilirsiniz.
AKALE MAKALE
Alnan nlemler dorultusunda 700.000 civarnda Ermeni, Suriye blgesinde is-

kn edilmifltir. G srasnda asker ve ekonomik bakmdan imknszlklar, iklim
flartlar, salgn hastalklar nedeniyle ok sayda Ermeni hayatn kaybetmifltir. Erme-
ni etelerinin g kafilelerine saldrdklar da grlmfltr. Ermenilerin katliama ta-
bi tutulduklar ynndeki iddialar karflsnda stanbulun iflgalinden sonra Batl
devletler de btn gayretlerine ramen byle bir iddiay dorulayacak bir belgeyi
ortaya koyamamfllardr. Hlbuki Ruslarla birlikte hareket eden Ermenilerin 1914-
1919 tarihlerinde bir milyondan fazla Trk ldrdkleri ve trl zulmlerde bu-
lunduklar belgelerde sabittir.
zet
Bu dnemde Avrupal devletlerde zenginlik anlayfl, endstri retimini daha da hzlandrarak arttrmfltr. Si-
toprak sahibi olmak dflncesinden, deerli madenlere yasi birliini 1870de kurmas dolaysyla sanayileflme-
sahip olmak dflncesine dnflmfltr. Bu dflnce, ti- sini ge gereklefltirmifl olan Almanyann da ekono-
caret yaparak bu deerleri kazanan ve flehirlerde yafla- mik-siyasi mcadeleye katld bu dnemde dnya ti-
yan bir tccarlar zmresinin, burjuvazinin ortaya k- caret hacmi bu tarihlere kadar dflnlemeyecek bo-
masn salamfltr. Avrupa toplumlarnda meydana ge- yutlara ulaflmfltr. Bunda demir yolu ulaflm kadar yel-
len deifliklikler, byk devletler arasnda rekabetin kenli gemilerin yerini alan buharl gemilerin pay b-
domasna yol amfl ve bunlarn daha zengin olma ar- yk olmufltur. Sveyfl ve Panama Kanallarnn almas
zularn da kamlamfltr. Ayrca, ticari hayatn geliflme- da dnya ticaretine nemli bir ivme kazandrmfltr. Bu
si deerli madenlere olan ihtiyac da arttrmfltr. geliflmeler dfl yatrmlarn da hzl bir artfl gstermesi-
Avrupa devletlerinde grlen geliflmeler, devletin siya- ne yol amfltr.
si olduu kadar ekonomik bir ynnn olduunu da Avrupann endstrileflmifl lkeleri, kendi nfus ve top-
gstermifltir. Artk btn iktisadi gler millilefltirilecek; rak byklyle orantlanamayacak kadar byk top-
i ticaret ve yerli endstri gelifltirilecek; dfl ticaret lke- raklar smrge ynetimleri altna sokmak suretiyle sa-
nin karlarna uygun olarak yaplacak; hatta eliler yal- nayileflmenin gereini yerine getirmifllerdir. ngilterenin
nz siyasi deil, iktisadi ve ticari iliflkileri de ustalkla smrge topraklar, anavatan topraklarnn 94 kat idi.
yrtecek kiflilerden seilecektir. Bylece devletin var- Fransann % 5i; Almanyann % 16s anavatan toprak-
lnn devamnn yalnz asker gce deil, ekonomik laryken geri kalan koloni topraklardr. 1914te smr-
salamla da bal olduu grfl kabul grecektir. Bu geci lkeler dflnda kalan dnyann % 68i smrge; %
grfle bal olarak Avrupada yeni pazar ve ham mad- 11i yar smrge topra iken bamsz devletlerin top-
de kaynaklarna duyulan ihtiya sebebiyle daha fazla raklar ise sadece % 21dir. Yine smrgelerde yaflayan
kazanmak ve bunun iin her trl yola baflvurmak d- nfus % 60, yar smrgelerde yaflayan nfus % 22, ba-
flncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zen- msz devletlerde yaflayan nfusun da % 18lerde kal-
ginlik kaynaklar arayan bu dflncedeki Avrupal dev- mas dnyann yardan fazlasnn smrlmekte oldu-
letlerin, dnya ticaretinde tarih transit yollar dflnda unu gzler nne sermektedir.
yeni yollar aramalar, corafi kefliflerin yaplmasn da Orta Douda zengin petrol yataklarnn bulunmasyla
salamfltr. Devletler aras iliflkilerde temel hareket nok- birlikte Osmanl hakimiyetindeki bu yerlerde etkisini
tas ticari kazan ve ham madde ve pazar temini hline artrmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ngiliz
gelmifltir. Klasik devlet anlayfllar bu deiflime ayak uy- politikasnn ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn za-
durabildikleri lde yaflamay baflarmfllardr. Deifli- manda geleneksel ngiliz politikas olan Hindistan yo-
me uyum salayamayan toplumlar ve devletler nce lunun gvenlii iin de gerekli idi. Btn Orta Douyu
smrge olmufl, akabinde yok olup gitmifllerdir. iine alan blgede byk bir Arap Devletinin kurulma-
Sanayileflen Avrupal byk devletlerin, teki ktalar s fikrini Araplara afllayan ngilizler, Rusyann Akde-
zerinde gerek egemenliklerini kurarken ekonomik nize inmesi ihtimaline karfl da Ermenileri Osmanl Dev-
flartlar ve istekler her zaman n planda olmufltur. Bafl- letine karfl tahrik etmifllerdir.
ka bir ifade ile Avrupada biriken sermaye fazlasna ye- Grld gibi ngilterenin Osmanl toprak btnl-
ni yatrm alanlar bulma isteinin yannda ham madde n savunur olmasnn asl sebebi Hindistan ve Uzak
ihtiyacn karfllama istei kadar retim fazlasna yeni Doudaki smrgelerine giden yolun Osmanl Devle-
pazarlar bulma isteiyle oluflturulan byk deniz gle- tinin elinde olmas ve zengin Orta Dou corafyasn
riyle yeni smrgeler oluflturulmufltur. ele geirmek istemesine dayanmakta idi. Osmanl Dev-
19. yzyln bafllarnda ngiltere, dnya ticaretinin % letinin ngiltere iin genifl bir pazar olmas da ngiliz
50sini elinde tutarken Fransann pay ise sadece % 8 politikasna yn veren dier bir husustur. ngilterenin
kadardr. ngilterenin bu tartflmasz stnl I. Dn- takip ettii bu politika 20. yzyl bafllarndan itibaren
ya Savaflnn bafllad tarihlerde de sz konusudur. deiflmifltir. ngiliz politikasndaki bu deiflikliin temel
19. yzylda bilim ve retim tekniklerindeki geliflmeler sebebi yine emperyalist devletler arasndaki kar atfl-
malardr. Rusya boazlara hakim olmak ve Akdenize

inmek istemekteydi. Avusturya-Macaristan mparatorlu-
unun Balkanlarda hakimiyet tesis etmek istemesi, ye-
ni bir g olarak kendisini gsteren Almanyann Os-
manl Devletindeki nfuzunun artmas ve zellikle Ber-
lin-Badat demir yollar projesi ile Basra Krfezine in-
mek istemesi gibi sebeplerden dolay Osmanl Devle-
tinin btnln muhafaza etmek, ngiliz menfaatleri
asndan artk anlamsz grnyordu. 1877-1878 Os-
manl-Rus Harbi srasnda Ruslarn skenderun Krfe-
zine kadar inmelerini nlemek gerekesiyle Kbrsa
yerleflen ngiltereyi buradan karmak mmkn olama-
mfltr. ngiltere benzer bir flekilde 1882 ylnda geici
kaydyla iflgal ettii Msrdan da kmamfltr.
Osmanl askerleri I. Dnya Savafl sresince sadece a-
nakkale, Kafkasya, Irak ve Arabistan Cephelerinde sa-
vaflmamfl, 1916 ylnda Ruslarn Alman kuvvetlerine
karfl yaptklar taarruzlardan skntya dflen Almanla-
rn istei zerine 15. Trk Kolordusu 535 subay ve
32.018 askerle Galiyaya gnderilmifltir. Bir yl sonun-
da bu cephedeki Trk askernin says 12.000e dfl-
mfltr. Galiya cephesinden baflka Romanyann sava-
fla girmesi ve Avusturya-Macaristan snrna saldrmas
zerine General Falkenhayn komutasnda oluflturulan
mttefik orduya katlmak zere 6. Trk Kolordusu,
Dobruca blgesine gnderilmifltir. Gerek Galiya ge-
rekse Dobruca Cephelerinde cereyan eden savafllarda
Trk askerleri imknlarnn ok ilerisinde baflarl ol-
mufltur. Bununla birlikte I. Dnya Savafl sresince Os-
manl Devletinde silahaltna alnan milyondan faz-
la Trk askernden 550.000i cephelerde flehit dflmfl-
tr. 2.167.841 yaralnn, yarya yakn sakat kalmfltr.
103.731 kayp ve 129.644 esir olmufltur. Esaret altnda
lenlerle birlikte flehit says 600.000 civarndadr. 1927
nfus saymlarnda Trkiye Cumhuriyetinin nfusu-
nun 13 milyon civarnda olduunu dikkate alrsanz Bi-
rinci Dnya Savafl srasndaki kaybn bykl ken-
diliinden ortaya kacaktr.
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Sanayi nklabnn sonula- 6. Afladakilerden hangisi smrgecilik yarflna en
rndan deildir? son katlmfltr?
a. Geliflmifl lkelerin ham madde ihtiyac artmfltr, a. ngiltere
b. Geliflmifl lkelerin pazar ihtiyac artmfltr b. Fransa,
c. Geliflmifl lkelerin azgeliflmifl lkelere demokra- c. Almanya
si gtrme d. Hollanda
d. uluslararas iliflkilerin temelini ticari iliflkiler olufl- e. Rusya.
turmufltur
e. Smrgecilik faaliyetleri byk oranda azalmfltr. 7. Osmanl Devleti Afladaki yerlerden hangisini I.
Dnya Savaflnda kaybetmifltir?
2. Corafi keflifler afladakilerden hangisi ile iliflkili a. Kars
deildir? b. Ardahan
a. Amerikann altn ve gmflnn Avrupaya c. Batum
getirilmesi d. Arnavutluk
b. Dnya ticaretinin geifl yollar deiflmifltir, e. Irak
c. Akdeniz dnya ticareti ve siyasetindeki belirle-
yiciliini kaybetmifltir 8. Ermeni Tehciri kararnn alnmasn gerektiren ko-
d. Osmanl devletinin hakimiyet alan dnya tica- flullar afladaki cephelerden hangisinde yaflananlardan
retindeki nemini arttrmfltr. sonra oluflmufltur?
e. Uzak dounun ham madde kaynaklarnn gelifl- a. Kafkas
mifl lkelerce smrs mmkn hale gelmifltir. b. anakkale
c. Suriye-Filistin
3. Ermeni Tehciri karar hangi tarihte alnmfltr? d. Yemen-Hicaz
a. 24 Nisan 1915 e. Irak
b. 30 Ekim 1918
c. 15 Mays 1919 9. I- Orta Asya Trkleri ile birleflmek
d. 18 Mart 1915 II- Turan idealini gereklefltirmek
e. 27 Mays 1915 III- Ortadou petrollerini ele geirmek
IV- Trkistana ulaflp byk bir Trk Devleti
4. Osmanl Devleti I. Dnya Savaflnda afladaki Cep- kurmak
helerden hangisinde Rusyaya karfl savaflmfltr? V- Ruslar Kafkaslardan atmak
a. Filistin Cephesi Yukardakilerden hangisi Osmanl Devletinin Kafkas
b. Galiya Cephesi Cephesini ama nedenlerinden biri deildir?
c. Irak Cephesi a. I
d. Kafkas Cephesi b. II
e. anakkale Cephesi c. III
d. IV
5. I- Yunanistan e. V
II- Bulgaristan
III- Almanya 10. Mustafa Kemal Pafla afladaki cephelerden hangi-
IV- Avusturya-Macaristan sinde savaflmamfltr?
V- Fransa a. Kafkas cephesi
Yukardaki Devletlerden hangileri I. Dnya Savaflnda b. Suriye-Filistin cephesi
Osmanl Devletinin mttefikidir? c. Kanal cephesi
a. I ve II d. anakkale cephesi
b. I, III ve V e. Sakarya muharebesi
c. Yalnzca III
d. II ve V
e. II, III ve IV
Okuma Paras
anakkale fiehitlerine Sarlr, indirilir mevki-i mstahkemler,
fiu Boaz harbi nedir? Var m ki dnyada efli? Beflerin azmini tevkif edemez sun-i befler;
En kesif ordularn ykleniyor drd befli. Bu gslerse Hudnn ebedi serhaddi;
-Tepeden yol bularak gemek iin Marmaraya- O benim sun-i bediim, onu inetme dedi.
Ka donanmayla sarlmfl ufack bir karaya. Asmn nesli...diyordum ya...nesilmifl gerek:
Ne hayszca tehaflfld ki ufuklar kapal! flte inetmedi nmusunu, inetmiyecek.
Nerde-gsterdii vahfletle bu: bir Avrupal
Dedirir-Yrtc, his yoksulu, srtlan kmesi, fihed gvdesi, bir baksana, dalar, tafllar...
Varsa gelmifl, alp mahbesi, yhud kafesi! O, rk olmasa, dnyda eilmez bafllar,
Vurulup tertemiz alnndan, uzanmfl yatyor,
Eski Dnya, yeni Dnya, btn akvam- befler, Bir hill uruna, y Rab, ne gnefller batyor!
Kaynyor kum gibi, mahfler mi, hakikat mahfler. Ey, bu topraklar iin topraa dflmfl asker!
Yedi iklimi cihann duruyor karflna da, Gkten ecdd inerek pse o pk aln deer.
Avustralyayla beraber bakyorsun: Kanada! Ne byksn ki kann kurtaryor tevhidi...
ehreler baflka, lisanlar, deriler rengrenk: Bedrin arslanlar ancak, bu kadar flanl idi.
Sade bir hdise var ortada: Vahfletler denk.
Kimi Hind, kimi yamyam, kimi bilmem ne bel... Sana dar gelmiyecek makberi kimler kazsn?
Hani, tuna da zldr bu rezil istil! Gmelim gel seni tarihe desem, smazsn.
Herc merc ettiin edvra da yetmez o kitb...
Ah o yirminci asr yok mu, o mahlk-i asil, Seni ancak ebediyyetler eder istib.
Ne kadar gzdesi mevcd ise hakkyle, sefil,
Kustu Mehmedciin aylarca durup karflsna; Bu, taflndr diyerek Kbeyi diksem baflna;
Dkt karnndaki esrr hayszcasna. Ruhumun vahyini duysam da geirsem taflna;
Maske yrtlmasa hl bize fetti o yz... Sonra gk kubbeyi alsam da, rid namyle,
Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yzsz. Kanayan lhdine eksem btn ecrmyle;
Sonra melundaki tahribe mvekkel esbb, Mor bulutlarla ak trbene atsam da tavan,
yle mdhifl ki: Eder her biri bir mlk harb. Yedi kandilli Sreyyy uzatsam oradan;
Sen bu vizenin altnda, brnmfl kanna,
teden sikalar paralyor fk; Uzanrken, gece mehtb getirsem yanna,
Beriden zelzeleler kaldryor amk; Trbedrn gibi t fecre kadar bekletsem;
Bomba flimflekleri beyninden inip her siperin; Gndzn fecr ile vizeni lebriz etsem;
Snyor gsnn stnde o arslan neferin. Tllenen maribi, akflamlar sarsam yarana...
Yerin altnda cehennem gibi binlerce laam, Yine bir fley yapabildim diyemem htrana.
Atlan her laamn yakt: Yzlerce adam.
lm indirmede gkler, l pskrmede yer; Sen ki, son ehl-i salibin krarak savletini,
O ne mdhifl tipidir: Savrulur enkaz- befler... fiarkn en sevgili sultn Salhaddini,
Kafa, gz, gvde, bacak, kol, ene, parmak, el, ayak, Kl Arslan gibi iclline ettin hayran...
Boflanr srtlara vdilere, sanak sanak. Sen ki, slam kuflatmfl, bouyorken hsran,
O demir enberi gsnde krp paraladn;
Sayor zrha brnmfl de o nmerd eller, Sen ki, rhunla beraber gezer ecrm adn;
Yldrm yaylm tfanlar, alevden seller. Sen ki, asra gmlsen taflacaksn...Heyht,
Veriyor yangn, durmufl da ak sinelere, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu ciht...
Sr hlinde gezerken saysz teyyre. Ey flehid olu flehid, isteme benden makber,
Top tfekten daha sk, glle yaan mermiler... Sana flunu amfl duruyor Peygamber.
Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide gler! Mehmed Akif Ersoy.
Ne elik tabyalar ister, ne siner hasmndan;
Alnr kal m gsndeki kat kat iman? Kaynak: Mehmed Erturul Dzdan Mehmed kif
Hangi kuvvet onu, hfl, edecek kahrna rm? Hakknda Arafltrmalar, (Marmara niversitesi lahi-
nk tesis-i lahi o metin istihkm. yat Fakltesi Vakf-Mehmed kif Arafltrmalar Merkez
Yayn, stanbul 1987) adl kitabndan alnmfltr.

1. e Yantnz yanlfl ise Smrgecilikten Dnya Sa- Sra Sizde 1
vaflna Avrupa konusunu yeniden gzden ge- Osmanl Devleti iktisadi ve siyasi hayatn birbiriyle kay-
iriniz. naflt bu anlayfl deiflimi srecinde yer alamamfltr.
2. d Yantnz yanlfl ise Smrgecilikten Dnya Sa- Zira felsefesinin temelinde insan yaflat ki devlet yafla-
vaflna Avrupa konusunu yeniden gzden ge- sn ilkesini koyan bir devletin gndeminde srf ekono-
iriniz mik geliflme adna baflka insanlarn emeini, deerini
3. e Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin k- smrmek yer alamazd. Osmanl Devleti kurulufl gn-
fl: I. Dnya Savafl konusunu yeniden gzden lerinden itibaren idaresi altna ald her yerde toplad-
geiriniz vergi gelirinden daha fazla yatrm yapmasyla gn-
4. d Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin k- dem olmufl bir siyasi yapdr. daresi altna ald top-
fl: I. Dnya Savafl konusunu yeniden gzden raklardaki insanlarn dinine, diline/kltrne, yaflam
geiriniz biimine mdahale etmeden, farkllklar zenginlik ola-
5. e Yantnz yanlfl ise Emperyalist Rekabet Ve - rak deerlendiren bir anlayfl srdrmfltr. Ekonomiyi
kar atflmalar I. Dnya Savaflnda Cepheler her fleyin temeline koyan bir anlayfla sahip olmad
konusunu yeniden gzden geiriniz iin nce ekonomik olarak kfl yaflamfl, dfl borlarn
6. c Yantnz yanlfl ise Emperyalist Rekabet Ve - zorlamasyla ekonomik bamszln kaybetmifltir. Bi-
kar atflmalar konusunu yeniden gzden ge- rinci Dnya Savaflnn sonunda da siyasi mrn ta-
iriniz mamlayarak tarih sahnesindeki yerini almfltr.
7. e Yantnz yanlfl ise I. Dnya Savaflnda Cephe-
ler konusunu yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 2
8. a Yantnz yanlfl ise I. Dnya Savaflnda Cephe- Byle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl Devle-
ler konusunu yeniden gzden geiriniz tinde sanayinin geliflmesi, lke ekonomisine katk sa-
9. c Yantnz yanlfl ise I. Dnya Savaflnda Cephe- lamas mmkn olamaz. Devleti ynetenlerin ncelii
ler konusunu yeniden gzden geiriniz ekonomik olmaktan ok siyasidir.
10. a Yantnz yanlfl ise I. Dnya Savaflnda Cephe- Osmanl yneticileri XIX. asrn ilk yarsnda nceki as-
ler konusunu yeniden gzden geiriniz ker baflarszlklarn sonucunda Rusya ve ngiltere gibi
iki nemli rakibinin karflsnda zor durumdayd. Ancak
Msr Valisi Mehmet Ali Paflann isyan srasnda aresiz
kalp Rusya ve ngiltereden yardm istemek durumun-
da kalacaktr. Ekonomik kapitlasyonlar verilmifltir. An-
cak bunun karfllnda devletin kurtarldna inanl-
maktadr. ngiltereye verilen tavizler karflsnda Trki-
yede sanayinin geliflebilmesi, tccar kesimi oluflmas
ve ayakta kalmas mmkn grnmemektedir.
Sra Sizde 3 Sra Sizde 5

Sarkamfl dalarna kardan yaplmfl bu heykeller Kar- Yirminci yzyln baflnda byle bir durumda yaplan
da Aan iekler ad verilen bu alflma Sarkamflta uygulamalarn en hafifi bu unsurlar toplama kamplar-
hayatn kaybeden Osmanl askerlerini simgelemekte- na almaktr. Osmanl Devleti, anakkale Kara Muhare-
dir. Sarkamfl Harektnda olumsuz iklim flartlarnn beleri srasnda douda Ruslara yol gstericilik yapan,
yan sra yetersiz gda, giyim flartlar ve zamana uyma- komitalaryla savunmasz halka fliddet uygulayan Erme-
yan planlar dolaysyla Osmanl askerlerinin ou silah ni vatandafllar ve etelerinin saldrsna da maruz kal-
atmadan donarak lmfllerdi. Enver Pafla cephe komu- mfltr. etelere destek olmamalar iin bu vatandafllar
tannn olumsuz tavrna karfln onu azlederek harekt lkenin cephelerden uzak baflka bir vilayetine gnde-
kendisi ynetmifl, komuta ettii birliklerin bir ksm Sa- rip orada iskan etmek son derece insani bir yaklaflm-
rkamfl nlerine kadar ulaflabilmiflse de Ruslar iki tadr. Braktklar eflyalarn gvence altna alnmas, gittik-
raftan kuflatacak harekat yapmak mmkn olmamfltr. leri yerlerde temel ihtiyalarnn yine devlet tarafndan
Blgedeki asker varln bu ok riskli plan erevesin- karfllanmas nemli bir husustur. Sz konusu nakil s-
de erimesi baharda Rus kuvvetlerinin hemen hibir en- rasnda grevini ihmal edenlerin cezalandrlmfl olmas
gelle karfllaflmadan Anadolu ilerine ilerlemesine se- devletin yapt ifllemin doruluuna inandn ve sa-
bep olacaktr. mimiyetini gsterir mahiyettedir. Elbette ki nakil vasta-
lar yetersizdir. Savafl flartlar dolaysyla emniyet her
Sra Sizde 4 yerde yeterli deildir. Yiyecek, iecek imknlar kstl-
Churchille gre, boazlara giriflilecek bir harektla, s- dr. Byle bir zamanda bu ifllem yaplmasa iyi olurdu
tanbul Mttefiklerin kontrol altna girecek, Asya Tr- denilebilir. Ancak devleti o uygulamaya mecbur eden
kiyesindeki kuvvetlerin Avrupa cephesinde faaliyet davranfllar da dikkate alarak deerlendirme yapmak
gsteren kuvvetlerle balants kesilecek ve bylece gerekir.
Kafkas Cephesinde bulunan Rus kuvvetlerinin yk
hafifletilerek Osmanl Devleti barfl yapmaya mecbur
edilecekti. Ayrca, henz savafla girmemifl Balkan Dev-
letleri de Mttefik Devletler safna ekilebilecekti. Os-
manl Devletinin Almanya yannda savafla katlmasyla
zor durumda kalan ngiltere ve Fransa, Rusya ile do-
rudan temasa geip savafl glerini artrmak, Osmanl
Devletinin Sveyfl Kanal ve Hint Yolu zerindeki bas-
ksn kaldrmak, ayrca Orta Avrupaya szan Alman-
Avusturya ordularn arkadan evirebilmek iin bu ha-
rekt gerekli grmfllerdi. Dolaysyla, Almanya karfl-
snda bunalan arlk Rusyasnn savafl gcn takviye
etmek amacyla ulafltrlmak istenen yardm yine boaz-
lardan yaplabilecekti.
Boazlardan geecek itilaf gleri dorudan Osmanl
Devletinin baflkenti olan stanbula ulaflarak ele geire-
ceklerdir. Bylece Osmanl Devleti savafltan ekilmifl
olacak, iki atefl arasnda kalacak Almanyada ksa sre-
de teslim olacakt. Dolaysyla tilaf Devletlerinin ok
ynl planlarnn daha bafltan yarm kalmasna sebep
olan anakkale Cephesi savafln uzamasna ve kaybn
artmasna yol at iin barfl grflmeleri srasnda
Trkler ayrca cezalandrlmak istenmifltir.
Akda, Mustafa Trkiyenin ktisadi ve timai Tari- Kandemir, Feridun, Medine Mdafaas, Peygamberi-
h, C. II, (1453-1559), Ankara 1999. mizin Glgesinde Son Trkler, stanbul 1991.
Armaolu, Fahir 19. Yzyl Siyasi Tarih, (1789- Karabekir Kzm, Birinci Cihan Harbine Neden Gir-
1914), Ankara, 1997. dik ? C.I, stanbul 1994.
Armaolu, Fahir 20. Yzyl Siyasi Tarih (1914-1980) Karabekir, Kzm, Birinci Cihan Harbini Nasl dare
Ankara 1992. Ettik, C. III-IV, stanbul 1994.
Armaolu, Fahir anakkale Muharebelerinin Rusya Keleflylmaz Vahdet, anakkale Muharebeleri Hakkn-
zerindeki Etkileri, anakkale Muharebeleri Se- da Bir Rapor ve Bir Deerlendirme, Atatrk Arafl-
bep ve Sonular Uluslararas Sempozyumu, a- trma Merkez Dergisi, C. XV, S. 43 (Mart, 1999).
nakkale, 14-17 Mart, 1990, Ankara 1993. Kennedy Paul, Byk Glerin Ykselifl ve kflle-
Atefl, Toktamfl Siyasal Tarih, stanbul 1994. ri, (eviren Birtane Karanak) Ankara, 1990.
Aydemir, fievket Sreyya Tek Adam, Mustafa Kemal, Kcman, N. Kflif Medine Mdafaas, stanbul 1972.
C. I, 1881-1919, stanbul 1976. Kocabaflolu, Uygur Dou Sorunu evresinde Ameri-
Bayur Hikmet, XX. Yzylda Trkln Acun Siyasas kan Misyoner Faaliyetleri, Tarih Geliflmeler in-
zerindeki Etkileri, Ankara 1989. de Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-
(Bilsel), M.Cemil, Lozan, C. I, stanbul 1933. Bugn-Yarn), Hacettepe niversitesi, Ankara, 8-9
Cem smail, Trkiyede Geri Kalmflln Tarih, Mart, 1990, Ankara, 1992.
5.Bask. stanbul 1975. Kocatrk Utkan, Atatrkn Fikir ve Dflnceleri,
Collas, Bernard Camille 1864te Trkiye Tanzimat Ankara, 1999.
Sonras Dzenlemeler ve Kapitlasyonlarn Kodaman Bayram, 1876-1920 Aras Osmanl Siyasi Ta-
Tam Metni, (ev. Teoman Tundoan), Ankara rih, Doufltan Gnmze Byk slm Tarih,
2005. C. XII, stanbul, 1993.
elik Hacer, Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dnen Er- Kohn, Hans Panislavizm ve Rus Milliyetilii, (evi-
menilerin skn Sorunu, adafl Trkiye Tarih ren. Aah Oktay Gner), Ankara, 1991.
Arafltrmalar Dergisi, VII/16-17, Bahar-Gz Kressenstein Kres Von, Sina lnde Trkler, (evi-
2008. ren. Osman ndefl), Hayat Tarih Mecmuas, C.
Darkot Besim, anakkale Muharebeleri, slm An- IX, S. 9 (Ekim, 1966).
siklopedisi, C. III, stanbul, MEB, 1988. Ktkolu, Mbahat S. Osmanl-ngiliz ktisadi M-
Dumont, Paul, Mustafa Kemal Atatrk, (ev. Zeki e- nasebetleri, C. II, (1838-1850), stanbul, 1976.
likkol), Ankara 1993. Kurat, Akdes Nimet Trk-ngiliz Mnasebetlerinin
Eraslan, Cezmi I. Dnya Savafl ve Trkiye, Trkler, Bafllangc ve Geliflmesi (1553-1610), Ankara
Yeni Trkiye Yaynlar, C. XIII, Ankara 2002, s. 339- 1953.
360. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990.
Ercan, Yavuz Bloklar aras atflmalarda Osmanl Devle- Kurflun, Zekeriya, anakkale Muharebeleri, TDV s-
ti Topraklarnn Stratejik nemi, Beflinci Asker Ta- lm Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul, 1993.
rih Semineri Bildirileri I, Deiflen Dnya Denge- Klnk, Mehmet Emin, Kapitlasyonlarn Kaldrl-
leri inde Asker ve Stratejik Adan Trkiye (23- mas (1914), stanbul, 2011.
25 Ekim 1995-stanbul), Ankara, Gn. Kur. Bflk. Yay. Krkolu, mer, Trk-ngiliz liflkileri (1919-
1996, 1926) Ankara, 1978,
Fromkn Davd, Barfla Son Veren Barfl, Modern Or- Krkolu, mer, Osmanl Devletine Karfl Arap
tadou Nasl Yaratld?, 1914-1922, (eviren: Bamszlk Hareketi (1908-1918), Ankara, 1982.
Mehmet Harmanc), stanbul 1989. Lord Knross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douflu,
Gen, Mehmet Osmanl mparatorluunda Devlet (Terc. Necdet Sander), stanbul, 1990.
ve Ekonomi, stanbul 2000. Mevlanzade Rfat, Trkiye nklbnn yz, (Ha-
Kabacal Alpay, Yakn Tarihmizden Byk Dne- zrlayan Metin Hasrc), stanbul, 1993.
meler, stanbul 1995.
Onay, Yaflar, Batya Direnen Devlet Rusya, Rus Dev- Ttnc, Mehmet anakkale Muharebelerinin Osman-
let Gelenei ve Kutsal Devletin Meflruiyeti, 1. l Devleti Ve Dfl Dnya Bakmndan Sonular, Mil-
Bask, stanbul, 2008. li Kltr, S. 82, (Mart, 1991).
Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, s- Uzman, Nasrullah I. Dnya Savafl ncesinde Osmanl
tanbul, 2006. Devleti ve Rusyann Yaknlaflma abalar, II. Ulus-
n, Tuncay, Kafkas Cephesinde Kader An. Sarka- lararas Kafkasya Tarih Sempozyumu, Kars
mfl Harekt ve Sonular, Trkler, C. XIII, Anka- 2009, s. 391-400.
ra, 2002, s.401-406. Wallach, Jehuda L Bir Asker Yardmn Anatomisi,
zkan Salih, Tehcir Harici Tutulan Ermeniler, Pers- (eviren. Fahri eliker) Ankara 1985.
pectives on Ottoman Studies, (Ed. Ekrem Cause- Ylmaz Veli, 1. Dnya Harbinde Trk-Alman ttifa-
vic ve dierleri), Berlin 2008, s. 189-207. k ve Asker Yardmlar, stanbul 1993.
Palmer, Alan, Osmanl mparatorluu Son Yz
Yl Bir kfln Yeni Tarih, (ev. Belks orak-
Diflbudak), 2. Bask, Ankara, 1992.
Soy, H.Bayram, II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdl-
hamid, Trkler, C. XIII, Ankara, 2002.
Sabis, Ali hsan, Birinci Dnya Harbi, C. II, Ankara,
1951.
Said Halim Pafla, Buhranlarmz ve Son Eserleri, (Ha-
zrlayan. M. Erturul Dzda), stanbul, 1991.
Sander, Oral, Siyasi Tarih, lkalardan 1918e, An-
kara, 1997.
Sanders Liman Von, Trkiyede Befl Yl, (eviren. M.
fievki Yazman), stanbul, 1968.
Sarnay, Yusuf 24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar,
Cumhuriyet Tarih Arafltrmalar Dergisi, Yl: 2,
S. 4, Gz 2006, s. 23-38.
Seluk, Mustafa anakkale Savafllar Srasnda Osman-
l Hkmetini Ve Padiflah stanbuldan Taflma Plan-
lar, Atatrk Arafltrma Merkez Dergisi, Say 70,
Cilt: XXIV, Mart, 2008.
Ssl, Azmi anakkale Savafllar Ve nemi, Atatrk
Arafltrma Merkez Dergisi, C. VII, S. 20, (Mart,
1991).
fiakir Ziya, Yakn Tarihn Byk Adam: Talat,
Enver, Cemal Paflalar, stanbul, 1943.
Tansel, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar,
C. I, Ankara, 1993.
Turan, Mustafa, Birinci Dnya Savaflna Giden Yolda
Osmanl Devletinin Tasfiyesi. G.. Gazi Eitim
Fakltesi Dergisi, C. XXIX/zel Say-II,
Turan, Mustafa 18 Mart anakkale Zaferi ve Trk stik-
lal Harbi, Trk Tarihilii ve Prof. Dr. Aydn Ta-
neri Armaan, Ankara, 1998.
Turan, Mustafa 20. Yzyl Bafllarnda Osmanl Dfl Po-
litikasnda Orta Dounun nemi ve Hicaz Demir
yoluna Dair Bir Belge, Trkiye Sosyal Arafltr-
malar Dergisi, 1997, S. 3.
5
Amalarmz
N
Mondros Mtarekesinin Osmanl Devleti ve Trk milletinin varl iin nasl
N
bir tehlike oluflturduunu aklayabilecek,
Asker ve sivil Trk milletinin lkenin drt bir yannda bu tehlikeye karfl ne
N
tr tedbirler aldn aklayabilecek,
Mustafa Kemal Pafla ve Mill Mcadele nderlerinin Mcadeleyi dnyaya du-
N
yururken hangi demokratik esaslardan hareket ettiini aklayabilecek,
Trk stiklal Harbinin safhalarn takip edecek ve verdii lojistik destek ile
milletin fedakarlnn snrlarn ayrt edebilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
stiklal Harbi Kuva-y Milliye
Muhafaza-i Hukuk Tekalif-i Milliye
Kongre dareleri
indekiler
fiARK MESELESNN UYGULAMAYA
KONMASI:MONDROS
MTAREKES
TRK MLLETNN MTAREKE VE
Atatrk lkeleri ve Mondrostan fiGALLERE TEPKS: MLL
nklap Tarihi-I Lozana Trkiye TEfiKLATLANMALAR
M. KEMAL PAfiANIN SAMSUNA
IKIfiI, TEfiKLATLANMA VE
KONGRELER
ASKER GELfiMELER
Mondrostan
Lozana Trkiye
fiARK MESELESNN UYGULAMAYA KONMASI:

MONDROS MTAREKES
nceki blmlerde anlatld zere, I. Dnya Savafl, emperyalist glerin nfuz
mcadelesi olduu kadar, hedefteki lkelerin de adeta var olma veya yok olma-
ma mcadelesi idi. Var olma mcadelesi iinde bulunanlarn baflnda ise flphe-
siz Osmanl Devleti geliyordu. Ancak Osmanl Devleti hakkndaki hkm bir asr
nce 1815te verilmifl ve Osmanlya Hasta Adam! teflhisi konmufltu. Byk dev-
letler tarafndan Hasta Adamn mirasn paylaflmak konusu ise fiark Meselesi
olarak adlandrlmflt. Osmanl asndan I. Dnya Savafln sonlandran Mon-
dros Mtarekesi (Ateflkes antlaflmas) bir nevi fiark Meselesinin gerekleflmesi
anlamna geliyordu.
Mtareke Hkmleri ve Uygulama: Osmanl Devletinin

Fiilen Bitirilifli
Mondros Mtarekesi, Rauf Bey (Orbay) baflkanlndaki Osmanl heyeti ile tilaf
Devletleri adna Akdeniz Filosu Komutan ngiliz Amiral Calthorphe arasnda 30
Ekim 1918de imzaland. Ateflkes metni, 25 maddeden ibaret olup ok ar flart-
lar taflyordu. Buna gre; tilaf Devletleri, anakkale ve stanbul Boazlaryla To-
ros tnellerini iflgal edecekti (md:1,10). Osmanl sular ve Karadenizde bulunan
torpiller gsterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). tilaf Devletlerine mensup sa-
vafl esirleri ve Ermeni esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Osmanl
Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mhimmat teslim edilecek, kk gemi-
ler dflnda donanma tilaf Devletleri gzetimine braklacakt (md:5,6). Kuzeyba-
t ran ve Kafkasyadaki Osmanl kuvvetleri savafltan nceki snrlara ekilecek,
gneydeki ateflkes snrlar dflndaki Osmanl kuvvetleri derhal tilaf kuvvetleri-
ne teslim edilecek (md:11,16, 17) ve btn haberleflme a tilaf memurlarnn
Vilayat- Sitte: Osmanl
kontrolne braklacakt (md:12). Antlaflmann en ar maddesi ise tilaf Devlet- dnemi idari taksimatnda
lerine gvenlii tehdit edecek bir durum ortaya ktnda lkenin diledii y- Van, Elaz, Diyarbakr,
Erzurum, Sivas ve Bitlis,
relerini iflgal imkn tanyan ve Osmanl Devletinin hkmranlk hakkn fiilen vilayetleri;gnmzde Dou
bitiren yedinci maddesi idi. ve Gneydou Anadolunun
hemen tamamn iine alan
te yandan, 24. maddeye gre; 6 vilayette karflklk kt takdirde bu vilayet- ksm.
lerin herhangi bir ksm iflgal edilebilecekti. Aslnda bu maddenin arkasnda fiark
Meselesinin hedeflerinden biri olarak tilaf Devletlerinin Dou Anadolu blgesin-
de bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl bulunuyordu. Nitekim ateflkesin ngi-
lizce metninde sz konusu 6 vilayetten alt Ermeni Vilayeti olarak bahsedilmiflti.
SIRA SZDE Sz konusu SIRA

maddelerden
SZDE oluflan bir duruma raz olan bir devletin fiilen var olduu dfl-
1 nlebilir mi? tartflnz.
D fi N E L M
Aka Danlafllaca
fi N E L M
zere, Osmanl Devleti savafl sonrasnda bir taraf ve bir
devlet olarak grnmesine ramen Mtareke hkmlerine gre, fiilen devlet ol-
S O R U ma zellikleriniS O R kaybetmifl
U yani yok saylmfl durumdadr. Eer tilaf Devletleri
gerekli grdkleri vakit, istedikleri yerleri iflgal edebilme hakkna sahip ise o
DKKAT devletin elindenD K K Aordusu
T yani kendini savunma kudreti alnmfl, haberleflmesine
el konulmufl, ekonomisi denetim altna alnmfl ise artk o devletin hkmranlk
hakkndan yani bir devlet olmasndan bahsedilemez. flte Mtareke ile Osmanl
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Devletinin hukuki durumu ve iinde bulunduu fiil durum bu idi. Trk mille-
ti flimdiye kadar tarihinde grmedii flekilde devletsiz ve vatansz braklma ile
AMALARIMIZ karfl karflyayd.
AMALARIMIZ
Nitekim mtareke sonras iflgaller bafllad. Aslnda bu iflgaller daha nce de
bahsedildii gibi, savafl srasnda yaplan gizli antlaflmalarn da bir bakma uygula-
K T A P maya konmas K T anlam
A P taflyordu. 400.000 kiflilik Osmanl Ordusu, baflta Mustafa
Kemal Pafla olmak zere baz paflalarn karfl kmasna ramen 50.000e indirildi.
nce ngilizler, Musul ve skenderunu iflgal ettiler, Boazlar ve stanbula tilaf do-
TELEVZYON
nanmalar Tdemir
ELEVZYON
att. Ksa srede iflgaller geniflledi. ngilizler; Batum, Kars, Antep,
Marafl, Hatay ve Konyay, Franszlar; Drtyol, Adana, Mersin ve Afyonkarahisar is-
tasyonunu, talyanlar ise; Antalya, Burdur, Mula, Marmaris, Bodrum, Fethiye ve
NTERNET Konya istasyonunu
N T E R N E T iflgal ettiler.
Daha nce 1915 Londra ve 1917 St. Jean de Maurienne gizli antlaflmalaryla
talyanlara vaat edilen zmir ve Menderesin kuzey ksmlarna Yunanlarn ka-
rlma hesaplar bafllad. Yunan Baflbakan Venizelos da 18 Ocak 1919da Pariste
toplanan Barfl Konferansnda Wilson Prensiplerine dayanarak Bat Anadolunun
Yunanistana verilmesini istedi. Amerika, ngiltere ve Fransa 6 Maysta Yunanis-
tann bu isteini kabul ettiler. yle anlafllyor ki, o gnlerde tilaf politikasna
yn veren ngiltere, kendi menfaatinin de bir gerei olarak Dou Akdenizde
gl bir talya istemediinden Yunanlar tercih ediyordu. talyann karfl kma-
s sonucu deifltirmedi ve 15 Mays 1919da arkalarnda ngiliz ve Fransz deste-
i olduu hlde Yunan kuvvetleri zmire kt. zmir Metropoliti Hrisostomos
elinde byk bir hala Yunan komutan ve askerlerini kutsad ve onlar Trk ka-
n dkmeye ard. Ancak Trk halk bu iflgale byk tepki gsterdi. Gazeteci
Osman Nevres (Hasan Tahsin) tarafndan sklan ilk kurflundan sonra benzer di-
renifller devam etti. Bu direnifller karflsnda panik yaflayan Yunan iflgal kuvvetle-
ri zmirde asker- sivil, oluk ocuk demeden katliama giriflti. Osmanl vatandafl
Rum ve Ermenilerin byk bir blm de iflgallere alkfl tuttu. Daha dne kadar,
asrlar sren Osmanl-Trk idaresinde varlklarn ve kimliklerini koruyagelen
Yunanlarn Anadoludaki Trk varlna kast eden ve gnden gne i ksmlara
yaylarak katliama dnflen iflgal hareketleri btn yurtta byk bir znt ve in-
fial yaratt. tilaf Devletleri szde ateflkes antlaflmasnn hkmlerini uyguladkla-
rn syleseler de aslnda gerek hedef, fiark meselesi yani Anadoluda Trk siya-
5. nite - Mondrostan Lozana Trkiye 127
si hkimiyetine son vermek idi. zmirin iflgali bu gerei btn plakl ile or-
taya seriyordu. Mtareke ve sonras bafllayan iflgaller zellikle zmirin iflgali,
Trk dflmanlarn mitlendirirken, Trk milletinin bamsz yaflama ve mill m-
cadele azmini kamlad.
Fotoraf 5.1
Mtareke dneminin
padiflah ve
sadrazam da
mtareke sonrasnda
elde edilecek ngiliz
dostluundan
mitliydiler.
S. Mehmed
Vahidddin H.1341
M. 1918-1922
55x65 Tuval/Yal
Boya
Ahmet zzet Furga
Siyasi ve Asker fiahsiyetlerin Mtarekeye Bakfl

Mondros Mtarekesi, aslnda bir aresizlik ve teslimiyetin ifadesi idi. Osmanl
devlet adamlar mtareke flartlarn ok ar bulsalar da kendilerine gre baz te-
selliler aryorlard. Osmanl Devleti adna antlaflmay imzalayan Rauf Bey (Or-
bay), antlaflma srasnda ve sonraki geliflmeler iin ngiliz Amiraline ok fazla
gvenmiflti. Sadrazam zzet Pafla, mtarekenin imzalanmasndan sonra memnu-
niyet ifadelerini hem delegelere hem de Amiral Calthorpea gnderdii telgraf-
ta bildirdi.
Nitekim Padiflah Vahdettin de mtarekenin metnini rendii zaman: fiartlarn
ok ar olmasna ramen kabul edelim, biz sonra ngilizlerin hoflgrsne nail
olacaz diyebilmekte idi. Saray ve Osmanl hkmet evresinde mtarekeye kar-
fl benzer yaklaflmlar arlk kazanrken pek ok komutan mtareke hkmlerinin
Trkn lm ferman niteliinde olduunun kesinlikle farkndayd. Bu gnlerde
Yldrm Ordular Grup Komutanlna atanan Mustafa Kemal Paflaya gre; Os-
manl Devleti bu mtareke ile kendisini kaytsz ve flartsz dflmanlara teslim etme-
ye raz olmufltu.
Fotoraf 5.2 Ama Mustafa Kemal Pafla hibir za-

Mustafa Kemal
man mitsizlie dflmedi ve srekli
Paflann Ruflen milleti istiklal yolunda motive etti. 13
Eflrefe imzalad; Kasm 1918de tilaf Devletlerinin sa-
gelecee mitle vafl gemileriyle stanbul sularna de-
baktn gsteren
fotoraf. (her fleye mir attklar gn Mustafa Kemal, gel-
ramen muhakkak dikleri gibi giderler tarih ifadesi ile
bir nura doru Trklerin muhakkak istiklalini koru-
yrmekteyiz...)
yaca ve zafere ulaflacaklar mjdesi-
Kaynak: Atatrk ni vermiflti. 6. Ordu Komutan Ali h-
Arafltrma Merkezi san Pafla (Sabis), mtareke hkmle-
Arflivi.
rini uygulamaktan kanmfl ve duru-
mu protesto etmifl idi. 9. Ordu Komu-
tan Yakup fievki Paflann da mtare-
keye muhalif mill teflkilatlanma faali-
yetleri, ngilizleri rahatsz etmifl ve h-
kmet tarafndan stanbula arl-
mak durumunda kalmflt. Bunun gi-
bi, Fevzi Pafla, Kzm Karabekir Pafla,
Ali Fuad Pafla, smet Pafla gibi flahsi-
yetlerin, Mustafa Kemal Pafla ile bir-
likte fiifllideki bugn mze olan evde
toplantlar yaparak Mondros Mtarekesi sonras Trk milletinin iine dflt du-
rum karflsnda mill kurtulufl areleri aradklarn biliyoruz.
Asker ve siyasi alanda bu tr geliflmeler olurken Trk halk da Mondros ve
sonrasnda bafllayan iflgaller karflsnda olduka tedirgin ve muhakkak bir fleyler
yapmak gerektiine inanyordu. zellikle zmirin iflgali, gaflette olan baz insanla-
r da uyarmaya yetmiflti. Bir taraftan mill teflkilatlanmalarla vatan savunmasna ha-
zrlanlrken bir taraftan da miting ve protestolar ile kamuoyu oluflturulmaya ve
Trk milletinin hakszla uratld anlatlmaya alfllyordu.
fiimdi, Mondros Mtarekesi ve iflgaller karflsnda mill teflkilatlanma faaliyetleri
ile, mill varla kast eden siyasi yaplanmalara ana hatlaryla baktktan sonra Trk
halknn iflgallere gsterdii tepkilere temas etmek istiyoruz.
TRK MLLETNN MTAREKE VE fiGALLERE

TEPKS: MLL TEfiKLATLANMALAR
Mtarekenin neler getireceinin farknda olan ve Osmanl Hkmetinin sessiz ve
pasif kaldn gren Trk halk, teflkilatlanmada gecikmedi. Hemen her tarafta
zellikle iflgal tehlikesi bulunan yrelerde, genel ad Mdafaa-i Hukuk Cemiyetle-
ri olan mill teflkilatlar kurulmaya baflland. Mill Mcadele hareketinin zeminini
oluflturacak olan ve zaman iinde hemen her il ve ilede bazen farkl isimlerle ku-
rulan bu cemiyetler mahalle ve kylere varncaya kadar teflkilatlanmfl idiler. M-
dafaa-i Hukuk kavramndan da aka anlafllaca zere, bu teflkilatlanma hare-
keti, savunma amal olup her fleyin baflnda hr ve bamsz yaflama hakkn, va-
tan koruma gayesini taflyordu. nk mtareke sonras iflgallerle birlikte, vatan
corafyasnn Bats Yunana peflkefl ekilmeye, Douda Ermeni devleti oluflturul-
maya alfllyor, ksacas fiark Meselesi uygulamaya konuyordu. Bu tehlike karfl-
snda nceleri, mahall nitelikli olup, byk bir ksm Sivas Kongresinden sonra
tek bir at altna alnacak olan mill cemiyetlerin belli baflllarna ksaca deinelim;
Kars Milli slam fiuras; 9. Ordu Komutan Yakup fievki Paflann destek ve yar-
dm ile 5 Kasm 1918de kurulmufl ve yaplan kongreler sonrasnda 17 Ocak
1919da Cenub Garb Kafkas Hkmet-i Muvakkatesi adyla geici bir hkmet
oluflturulmufl ise de bu hkmet, Nisanda Kars iflgal eden ngilizler tarafndan
datlmfltr.
Yine Dou Anadoluyu savunma amal olarak 4 Aralk 1918de Vilayat- fiar-
kyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti kurulmufltur. Merkezi stanbulda olan
bu cemiyet Erzurum ve dier dou illerinde flubeler amfltr.
Trakyada Yunan iflgal hazrlklar ve Mavri Miraclarn iddialarna karfl Cafer
Tayyar Beyin yardm ve destei ile 1 Aralk 1918de Trakya Paflaeli Mdafaa-i He-
yet-i Osmaniye Cemiyeti kuruldu.
zmirin Yunana verilme tehlikesine karfl, 17. Kolordu Komutan Nurettin Pa-
flann yardm ve destei ile Trk aydnlar tarafndan 1 Aralk 1918de zmir M-
dafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet, zmirin Trkl konu-
sunda dnya kamuoyunu aydnlatma gayreti iinde olmufltur. Mart 1919da dzen-
ledii kongre ile zmir ve vatan zerinde oynanan oyunlara karfl gerekirse silahl
mcadeleye gireceklerini tilaf Devletlerine ve kamuoyuna duyurmufltur. Bu cemi-
yetle ifl birlii hlinde Redd-i lhak prensibini savunan zmir Mdafaa-i Vatan He-
yeti de kurulmufltu. zmirin iflgalinden nce byk bir miting dzenleyen bu ce-
miyet Bat Anadoluda mill direnifl ruhunun oluflmasnda nclk etmifltir.
Yunan iflgaline karfl Bat Anadoluda bu teflkilatlanmalar olurken, Trabzon
merkezli bir Rum Pontus devleti tehlikesine karfl Trabzon Muhafaza-i Hukuk-
Milliye Cemiyeti, ukurova blgesinin Franszlara verilecei tehlikesine karfl bu
blgenin haklarn savunmak amacyla Adana Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiye-
ti kurulmufltu.
Mtareke sonras iflgal veya iflgal tehlikesi karflsnda oluflan hareketleri bir ara-
ya getirmek amacyla 29 Kasm 1918de Mill Kongre adyla yeni bir teflkilatlanma
ortaya kmfltr. 6 Aralk 1918 ve Ocak 1919da genifl katlml kongreler dzenle-
yen ve yayn faaliyetlerine nem veren Mill Kongre, zmirin iflgaline ynelik ya-
plan protesto ve mitinglerin organizasyonunda rol almfltr.
Atatrkn Nutukta bahsettii bu cemiyetlerin yan sra, iflgaller ve zellikle z-
mirin iflgalini mteakip, iflgal tehlikesine yakn yerlerden bafllamak zere, Anado-
lunun hemen her il ve ilesinde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmufltur. Sivas
Kongresi kararlar erevesinde tek bir at altnda toplanan bu cemiyetler iinde
Anadolu kadnlar da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Trk tarihinin btnl iinde
baktmzda, Bacyn- Rum Anadolunun vatan olmasnda ne yapmflsa Anadolu
Kadnlar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin de Anadolunun vatan kalmasnda ay-
n fleyi yaptn rahatlkla ifade edebiliriz.
Trk milleti bir taraftan teflkilatlanrken bir taraftan da iflgallere karfl fiil olarak
tepkisini gstermekte gecikmedi. Mtareke sonras bafllayan iflgaller, iflgal blgele-
rinde tabi ki kayg ve endifle yaratt. Yukarda bahsi geen cemiyetler vastasyla
tepkiler ortaya konmaya baflland. Ancak zmirin iflgali atefllenmeyi bekleyen fitili
hemen atefllemifl oldu.
zmirin iflgal edilecei haberi bile byk infiale yol amfl ve her taraftan tep-
kiler gelmeye bafllamflt. Bu tepkileri, Yzb. Smith raporunda flu ifadelerle dile ge-
tiriyor; Sabah saat iki, Mays 15te Yunanlarn karaya asker karacaklar haberi
Trkler arasnda duyuldu. Haber kudurmufl bir alev gibi yayld. flgalle birlikte
baflta zmire yakn ve haberi erken renen Bat Anadoludaki flehir ve kasabalar
olmak zere Dou ve Gneydou Anadoluya varncaya kadar miting ve protesto-
lar ile tepkiler gibi artarak devam etti. flgalden henz 4 saat sonra Denizli san-
ca topyekn ayaa kalkmfl idi. Denizli mfts Ahmed Hulusi Efendinin cihat
ilan etmesi Anadolu aydnnn artk stanbuldan pek bir fley beklemediinin de
iflareti olmufltur. Bu tepkilerle bir taraftan, Mondros mtarekesi ve iflgallerin Trk-
leri vatansz brakmay amalad hususu vurgulanarak Trk milleti Mill Mcade-
le ynnde fluurlanrken bir taraftan da tilaf Devletlerine ve dnyaya Trklerin
urad hakszlk duyurularak kamuoyu oluflturulmaya alfllyordu.
Mill Varla Dflman ve Mill Mcadele Aleyhtar Faaliyetler

Mtareke sonrasnda Trk milleti istiklalini koruma ve var olma mcadelesine gir-
diinde, baz aznlklar da o zamana kadar ekmeini yedii suyunu itii, kimlii-
ni muhafaza edegeldii vatandafl bulunduu devleti aleyhine tavr almaktan ve ifl-
galcilerle ifl birlii iine girmekten kendilerini alkoyamadlar. Hatta bu konuda tefl-
kilatlanmaya bile gittiler. Rumlar, Patrikhanenin bafln ektii Etnik-i Eterya ve
Mavri Mira rgtleri ile Dou Trakya, Bat Anadolu ve stanbulu Yunanistanla
birlefltirmek istiyor, te yandan Karadeniz blgesinde bir Rum Pontus Devleti kur-
may amalayan Pontus adl rgtle silahl propaganda yapp terr estiriyorlard.
Tabii ki esas hedef Megali deay gereklefltirmeye ynelik idi. Millet-i sadka ola-
rak bilinen Ermeniler de bulank suda balk avlamak misali, emperyalistlerin ma-
flas olarak Dou Anadolu ve ukurova blgesinde iflgalcilerle ifl birlii yapmfllar-
dr. Ermeniler vatandafl bulunduu devletine ve o zamana kadar huzur ve barfl
iinde yaflad Mslman komflularna karfl silahl ete faaliyetlerine girebilmifller-
di. Hnak ve Taflnak adl Ermeni silahl rgtleri Dou Anadoluyu Ermenistana
katmak istiyor ve hatta ileriki hedefleri olarak Hazardan Antalyaya uzanan ve bafl-
kentinin Erzurum olaca Byk Ermenistan hayal ediyorlard. teden beri Filis-
tinde bir devlet kurma niyetlerini ortaya koyan Yahudiler de Alyans-srailit adl si-
lahl bir izci teflkilat oluflturmufllar, Trkiyedeki imtiyazlarn koruyabilmek ama-
cyla da ayrca Makabi Cemiyeti adnda bir dernek kurmufllard.
Aznlklarn bu tr faaliyetlerinin yan sra gaflet, ileriyi grememek veya em-
peryalistlerin tesirinde kalmak gibi baz sebeplerden dolay baz Trk ve Msl-
manlarn da Mill Mcadeleye zarar verici tutum ve davranflta bulunduklar ve bu
maksatla dernek kurduklar grlebilmifltir. Bu cmleden olmak zere, Krdistan
Teali Cemiyeti, ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Wilson Prensipleri Cemiyetini rnek
verebiliriz.
M. KEMAL PAfiANIN SAMSUNA IKIfiI,

TEfiKLATLANMA VE KONGRELER
Daha nce de bahsedildii zere, Mustafa Kemal Pafla, stanbulda bulunduu s-
rede dier silah arkadafllar Kzm Karabekir, Ali Fuad, Rauf ve smet Beylerle bir-
likte fiifllide yaptklar toplantlarda vatann iinde bulunduu durum karflsnda
Trk milletinin kurtulufl arelerini aryorlard. Vatann kurtuluflunun ancak Anado-
ludan bafllatlacak bir hareketle mmkn olaca kanaatine varan bu kadro frsa-
tn bulup tayinlerini Anadoluya yaptrtmann yollarn aradlar. Mustafa Kemal ve
arkadafllarnn Anadoluya geme hazrlklar srasnda istenilen frsat domufl,
Samsun ve evresindeki asayifli salamak iin Mustafa Kemal Pafla, 30 Nisan 1919da
asker ve sivil yetkilerle Dokuzuncu Ordu Mfettiflliine tayin olunmufltur. Bunun
gibi, Kzm Karabekir Pafla da Tekirdadaki 14. Kolordu Komutanlndan Do-
udaki 15. Kolorduya atanmasn salamfl ve 3 Mays 1919da Erzuruma gelmifl,
20. Kolordu Komutan Ali Fuat Pafla da Anadoluya gemiflti.
Mustafa Kemal Paflann bu tayini mfettifllik blgesindeki asayifli salamak ola-

rak grnse de esas amac Mill Mcadeleyi bafllatmak idi. Baflta Ali Fuat (Cebe-
soy), Fevzi (akmak) ve Cevat (obanl) olmak zere Genelkurmaydaki vatanse-
ver subaylarn da katklar ile tayin hazrlklar tamamlayan Mustafa Kemal, stan-
buldan ayrlmadan Hkmet ve Sarayla grflmeler yapt. Padiflahla yaplan son
grflmeyi Mustafa Kemal Pafla flyle dile getirmektedir; Yldz Saraynn ufak
bir salonunda Vahdettinle adeta diz dize denecek kadar yakn oturduk. Sanda
dirseini dayamfl olduu bir masa ve stnde bir kitap var. Salonun Boaziine
doru alan penceresinden grdmz manzara flu: Birbirine paralel hatlar
zerine dflman zrhllar ...toplar sanki Yldz Sarayna dorulmufl!... Vahdettin
hi unutmayacam flu szlerle konuflmaya bafllad: Pafla, Pafla, flimdiye kadar
devlete ok hizmet ettin, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmifltir (elini demin bah-
settiim kitabn stne bast ve ilave etti) tarihe gemifltir. O zaman bunun bir ta-
rih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve sknla dinliyordum: Bunlar unutun
dedi. asl flimdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Pafla, pafla, devleti
kurtarabilirsin!.
Mustafa Kemal bu grflmenin akflam 16 Maysta yannda karargh heyeti ol-
duu hlde Bandrma vapuru ile Samsuna hareket etti. Burada, Mustafa Kemal Pa-
flann Samsuna tayinindeki sebepleri yalnzca Ordu Mfettifli grevi ile snrlamak,
herhlde doru olmayacaktr. Mill Mcadele Dneminde de ad geecek baz va-
tansever flahsiyetlerin bu tayin iflinde yardmc olmalar ve zellikle Padiflahn Pa-
fla, pafla, devleti kurtarabilirsin ifadeleri gz ard edilecek hususlar deildir. Tabii
ki Mustafa Kemal Pafladaki devlet kavram, Padiflahn kastettii mevcut devlet
anlayfln ve dzeni kurtarmak deil, mill iradeye dayal yeni bir devlet kurma idi.
Ondaki bu dflnce ok eskiden beri var olan ve bu gnlerde zaman ve mekn
uygun olduu takdirde ortaya kacak bir sr gibi sakl bulunuyordu. Mustafa Ke-
mal, bu dflncelerle Anadolu vatan corafyasnda Trk milletini teflkilatlandra-
rak, Trk istiklalini korumak ve yeniden doufl iin Mill Mcadeleyi bafllatmak
zere 19 Maysta Samsuna kt. Tabi ki yaplacak ifller kolay deildi. ok byk
zorluklar bulunuyordu. Byk Nutukta da belirttikleri zere; Osmanl Devletinin
iinde bulunduu grup I. Dnya Savaflnda yenilmifl, Osmanl ordusu her tarafta
zedelenmifl, fiartlar ar bir Mtareke imzalanmfl, ordunun elinden silah ve cep-
haneleri alnmfl, millet yorgun ve fakir durumda. Milleti savafla srkleyenler
kendi hayatlarn kurtarma kaygsna dflerek memleketten kamfllar, Padiflah ve
hkmet ise aciz ve korkak idi.
Mustafa Kemal Pafla, Samsuna kar kmaz lkenin her tarafndaki asker ve
mlk erkn ile irtibata geerek halk Mill Mcadele fikri etrafnda birlefltirme-
ye alflt. Bu arada yapt incelemelerde, blgedeki asayifli Trkler deil, Rum-
larn bozduu, zellikle ngiliz destekli Pontusularn niyetlerinden ve terr fa-
aliyetlerinden vazgetikleri takdirde blgede asayiflin dzeleceini ilgililere ra-
por etmiflti. Bugnlerdeki flartlar erevesinde Mustafa Kemal Paflann Sam-
sunda kalmas uygun olmadndan, Anadolunun daha i ksmlarna gitmek ve
milletle daha yakn temasta bulunabilmek iin 25 Maysta kararghyla Hav-
zaya geldi. Burada konufltuu Havzallara memleketin iinde bulunduu du-
rumdan kurtarlacana dair mit verdi. Havzadan sivil ve asker yneticilere
gnderdii bildiride devam etmekte olan iflgallere karfl miting ve protestolarn
srdrlmesini istedi.
Fotoraf 5.3 Amasya Genelgesi

Genelgenin Havzadan sonra Mustafa Kemal Pafla
hazrland 12 Haziranda, 18 arkadaflyla birlikte
Amasya Amasyaya geldi ve alflmalarna bu-
Saraydz
kfllas. rada devam etti. Bu sralarda toplan-
makta olan Balkesir ve Erzurum Kon-
grelerinin mahall zellik taflmasn-
dan dolay btn milleti iine alacak
mill bir kongrenin toplanmasn ge-
rekli gren Mustafa Kemal, 21-22 Ha-
ziran gecesi bir genelge hazrlad.
Yannda bulunan Ali Fuad, Refet ve Rauf Beylerle birlikte karargh heyetinin
de imzalad ve Erzurumda bulunan Kzm Karabekir ve Konyada Mersinli Ce-
mal Paflann da telgrafla onaylad genelge, 22 Haziran gn asker ve sivil ma-
kamlara gnderildi. Amasya Genelgesi flu esaslar taflyor idi;
1. Vatann ve milletin istiklali tehlikededir.
2. stanbul Hkmeti zerine ald sorumluluun gereklerini gerei gibi yeri-
ne getirememektedir, bu durum milletimizi yok olmufl gstermektedir.
3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr.
4. Milletin iinde bulunduu durum ve flartlara gre harekete gemek ve hak-
larn yksek sesle cihana duyurmak iin her trl etki ve denetimden uzak
mill bir kurulun varl zarurdir.
5. Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri olan Sivasta mill bir kongrenin
acele toplanmas kararlafltrlmfltr.
6. Bunun iin btn illerin her sancandan milletin gvenini kazanmfl
temsilcinin mmkn olduu kadar abuk yetiflmek zere yola karlmas
gerekmektedir.
7. Her ihtimale karfl bu meselenin mill bir sr hlinde tutulmas ve temsilcilerin l-
zum grlen yerlerde seyahatlerini kendilerini tantmadan yapmalar lazmdr.
8. Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr. Bu ta-
rihe kadar dier illerin temsilcileri de Sivasa gelebilirlerse Erzurum Kongre-
si yeleri de Sivas Kongresine katlmak zere hareket edecektir.
SIRA SZDE Devlet merkezinde bir hkmet varken byle bir beyanname ne ifade eder? tartflnz.
SIRA SZDE
2
Trk stiklal Savaflnn ve inklap tarihinin ok nemli bir belgesi saylan Amas-
D fi N E L M D fi N E Lstiklal
ya Genelgesinde, M Savaflnn gerekeleri ve yntemi ortaya konmufltur. Mil-
letin istiklalini yine milletin azim ve kararnn kurtaraca, mill heyet, mill bir
S O R U kongreden Sbahsedilmesi,
O R U Trk tarihinde ilk defa mill iradeye yani demokrasiye
dayal yeni bir yaplanmann ve geliflmelerin habercisi olarak da karflmza kyor.
Bu bakmdan, sz konusu belge, Mill Mcadele tarihinin nemli bir belgesi olmak-
DKKAT DKKAT
la birlikte Trk Demokrasi Tarihi asndan da ayr bir deer taflmaktadr.
Tabii ki bu genelge stanbul Hkmetini, olduka rahatsz etmiflti. Mustafa Ke-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDEaflt dflncesi ile stanbula geri arld. Mustafa Kemal ve
mal Pafla yetkilerini
kadrosu bu srada toplanacak Kongre iin Erzuruma gelmifl bulunuyorlard. 7-8
Temmuz gecesi Saray tarafndan makine baflnda resm grevinden azledilmesi
zerine Mustafa Kemal Pafla askerlikten de istifasn bildirdi. Mustafa Kemal Pafla
aslnda zgnd. nk bafllamfl olduu mcadele yarda kalabilir miydi? Acaba
K T A P komutanlarK ve Tarkadafllar
A P kendisinden ayrlabilirler mi idi? Nitekim kararghnn
TELEVZYON TELEVZYON
Kurmay baflkan Kzm (Dirik) Bey, koltuu altndaki dosya ile odaya girerek Pa-
flam, askerlikten istifa ettiinize gre, bundan sonra benim greve devam etme im-
knm kalmad evrak kime teslim etmemi emir buyurursunuz diyerek ilk rnei-
ni vermiflti. Ama bu rnek iki olmad. Aksine, arkadafllar ona ballklarn ortaya
koydular. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Pafla, Mustafa Kemal Paflay zi-
yarete geldi. Hazr ol durumunda selam verdikten sonra Kolordum ve ben emri-
nizdeyim Paflam diyerek yksek bir karakter rnei sergiledi.
Fotoraf 5.4
Mustafa Kemal
Pafla, zmire
geliflinde 1923,
Yannda Kazm ve
Fevzi Paflalar ile.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Mustafa Kemal Pafla, niformasndan ve resm grevinden ayrlmfl milletin bir

ferdi olarak mcadeleye devam edecekti. Bu srada Erzurum Kongresinin hazrlk-
lar devam ediyordu.
Erzurum Kongresi
Erzurum Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Mustafa Kemal Paflay Heyet-i Faa-
le Baflkanlna getirdi. Bu durum Mustafa Kemal Paflay ok duygulandrd. n-
k bu cemiyet Onu barna basan belki de ilk sivil kurulufl idi. Bundan sonra,
Kongreye katlma problemi yafland. Cevat Dursunolu ve Kzm (Yurdalan)Bey-
ler merkez delegeliinden istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal Pafla ve Rauf (Or-
bay) Beye braktlar.
Fotoraf 5.5
Cevat Dursunolu
Kazm Yurdalan
Baz muhalif abalara ramen Kongre, Mustafa Kemal Paflay baflkan seti. 23
Temmuz gn bir okul binasnda toplanan Kongre, alflmalarn 7 Austosta ta-
mamlad ve ok nemli kararlar ald. Bu kararlar, lkenin her tarafna ve stan-
buldaki iflgal kuvvetlerine gnderildi. Alnan temel kararlar zetle flyle idi;
1. Mevcut snrlar ile vatan bir btndr, hibir sebep ve bahane ile birbirin-
den ayrlamaz.
2. Vatan btnlnn, mill istiklalin, hilafet ve saltanatn korunmas iin
Kuva-y milliyeyi mil, mill iradeyi hakim klmak esastr.
3. Hristiyan unsurlara mill birlik ve beraberliimizi ve sosyal dengemizi bozacak
ayrcalklar verilemez. Ancak kazanlmfl haklara da sayg duyulacaktr.
4. tilaf Devletlerinin, 30 Ekim 1918de imzalanan mtareke tarihindeki s-
SIRA SZDE SIRA SZDE
nrlarmz iinde kalan topraklar blmeye alflmalarna karfl klacaktr.
5. Memleketimize karfl iflgal emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenni, s-
D fi N E L M
nai ve ekonomik yardm memnuniyetle karfllanacaktr.
D fi N E L M
6. Milletlerin kendi kaderini tayin ettii bu tarihi devirde, merkez hkmetin
de mill iradeye tabi olmas zaruridir. Hkmet, derhal Meclis-i Mebusan
S O R U S O R Uhkmet ifllerinin meclisin denetimine alnmasna alfllacaktr.
toplayarak
DKKAT Erzurum Kongresi

D K K A Tbilhassa kararlarn son maddesi ile saltanat hkmetini mill iradeye
tabi olmaya armfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Kongrece, alnan kararlarn son maddesi gereince ayrca bir temsil heyeti olufl-
turulmufl ve baflkanlna da Mustafa Kemal Pafla seilmiflti.
AMALARIMIZ Kongre, amac ve toplanfl flekli mahall olmakla birlikte ald kararlar asn-
AMALARIMIZ
dan mill zellik taflmaktayd. Alnan kararlar, stiklal Mcadelesinin amac ve yn-
teminin ana hatlaryla ortaya konduu ve zellikle Misak- Millnin flekillendii bir
K T A P program ifade
K T ediyordu.
A P Bunun da tesinde, metin iinde zaman ve flartlarn ge-
rei olarak saltanat ve hilafet kavramlar gemekle birlikte, metnin btnne ba-
kldnda mill iradenin hakim olaca yeni bir ynetim ve gelecein arzu edildii
TELEVZYON aka grlmektedir.
TELEVZYON
Sivas Kongresi
Amasya Genelgesinde, Sivasta mill bir kongrenin yaplaca bildirilmiflti. Mustafa
NTERNET NTERNET
Kemal yannda Temsil Heyetinden de baz yeler olduu hlde 2 Eyllde Sivasa
geldi. Kongre, 38 delege ile 4 Eyll 1919 gn Mekteb-i Sultan binasnda ald.
Yaplan oylama sonucu Mustafa Kemal Pafla, kongre baflkanlna seildi. Alfl
konuflmasnda Mondros Mtarekesi sonras lkenin iinde bulunduu durumu ve
muhtemel tehlikeleri dile getiren Mustafa Kemal Pafla, vatann ve milletin bln-
mez btnl zerinde durdu. nk baz aydnlarda bile mitsizlik hakim ol-
maya bafllamflt. Hatta bu yzden manda meselesi kongrenin en nemli tartflma
konusu haline gelmiflti. leride Ankara Hkmetinin ve Milli Mcadelenin nem-
li isimleri arasnda yer alacak baz flahsiyetler bile bu gnlerde ehven-i fler olarak
Amerikan mandasna taraftar grnmfllerdi. Kongre yeleri arasnda uzun sre
tartfllan manda konusu hakknda Mustafa Kemalin dflncesi ise ak ve kesin
idi. Erzurum Kongresinde de dile getirildii zere, manda asla kabul edilemezdi.
Uzun tartflmalardan sonra, Mustafa Kemal Pafla, gerektiinde Kongre yeleriyle
tek tek grflerek, istiklalin baflkasna emanet edilemeyeceini anlatt ve delegele-
ri ikna etmeyi baflard. Sonuta Sivas Kongresi manda rejimini reddetti.
Dnemin asker ve sivil nemli bir ksm flahsiyetlerinin baflka bir devletin himayesine gir-
SIRA SZDE SIRA SZDE
me isteini tartflnz 3
Bu Kongrede Erzurum Kongresinde alnan kararlar olduuD gibi fi N Ekabul

L M edilerek D fi N E L M
SIRA SZDE
genellefltirilmifl oldu. Buna gre; Mtarekenin imzaland tarihteki snrlarmz sa- SIRA SZDE
vunuluyor, Mebusn Meclisinin bir an nce toplanarak mill irade S O Rynnde
U alfl- S O R U
mas isteniyor, Temsil Heyetinin geniflletilerek, btn lkeyi Dtemsil etmesi
fi N E L M ama- D fi N E L M
lanyordu. Ayrca kongre kararlar gereince, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, Ana-
DKKAT DKKAT
dolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri adyla tek bir atda toplanyordu.
S O R U S O R U
Kongre rade-i Milliye adyla bir de gazete kard.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Sivas Kongresi lke sathndaki btn mill kurulufllar tek bir at altnda
D K K Ave
T tek bir lk DKKAT
etrafnda toplamaktadr.
N N
SIRA SZDE SIRA
Fotoraf 5.6SZDE
Mustafa Kemal
K T A P K T A P
Pafla kongre
AMALARIMIZ gnlerindeAMALARIMIZ
yakn
alflma
arkadafllaryla.
TELEVZYON TELEVZYON
K T A P K T A P
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
T ENLTEEVR ZNYEOT N TENLTEEVR NZ YE OT N
NTERNET NTERNET
Sivas Kongresi, her fleyden nce katlan delegeler ve btn lkeyi kapsayan
kararlaryla, mill bir nitelik taflmaktadr. Amasya Tamimi ve Erzurum Kongre-
sinde alnan kararlar burada geniflletilmifl ve Mill Mcadelenin program niteliin-
de olan Misak- Mill ana hatlaryla burada flekillenmifltir. Mill Mcadelenin
ama ve hedeflerinin ortaya konduu Kongrede, mill iradeye ska yaplan atflar,
rade-i Milliye adl gazetenin karlmas, Temsil Heyetinin geniflletilmesi uygu-
lamalar, Trk Demokrasi tarihinde nemli bir geliflmeyi de ifade etmektedir.
Bat Anadolu Kongreleri

Mustafa Kemal Paflann nderliinde, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde vatann kurtu-
luflu areleri aranrken, Bat Anadolunun baz yerlerinde de eflitli toplantlar yapl-
yor, Yunan iflgallerine karfl kararlar ve tedbirler alnyordu. Bu cmleden olmak ze-
re, Yunana karfl mcadele eden Kuva-y Milliyenin sevk ve idaresiyle iaflesi iin 28
Haziran 1919da Balkesirde bir kongre topland. Balkesir ve komflu ilelerden kat-
lmn olduu bu kongrede Bursa eski valisi Hacim Muhiddin (arkl) Beyin baflkan-
lnda bir heyet seildi ve cephenin takviyesi hususunda baz kararlar alnd.
SIRA SZDE SIRA SZDE
26-31 Temmuzda daha genifl katlml ikinci bir kongre dzenlendi. Baz tilaf
temsilcilerine iflgalleri knayan telgraflar ekildi. Mill direnifl ruhunu blgede yay-
mak iin 16-25 Austos tarihlerinde Alaflehirde de bir kongre dzenlendi. Bu fa-
aliyetler Mustafa Kemal Pafla tarafndan da memnuniyetle karflland. 13 Eyllde
S O R U Balkesirde Snc
O R U bir kongre daha topland. Balkesir ve Alaflehir Kongreleri ola-
rak tarihe geen bu teflkilatlanma faaliyetlerinde Hacim Muhiddin (arkl) Beyin
DKKAT
nc rolnD ifade
KKAT
etmeliyiz.
te yandan, Yunan kuvvetlerinin ilerledii Aydn istikametinde de teflkilatlan-
malar hemen bafllamflt. 7-8 Temmuzda (1919) Nazillide bir kongre topland. Bu
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kongre cephenin iaflesi ve lojistik destek konularnda alflmak zere bir heyet se-
ti. 23 Eyllde Nazillide ikinci bir kongre daha topland. Civar sancak, kaza ve na-
AMALARIMIZ hiyelerdenAMALARIMIZ
delegelerin katld bu kongrede 45 kiflilik bir heyet oluflturularak cep-
henin lojistik iflleriyle ilgili grev taksimi yapld.
K T A P Balkesir kongreleri
K T A Phakknda genifl bilgi iin Mcteba lgrelin Mill Mcadelede Bal-
kesir Kongreleri (Atatrk Arafltrma Merkezi Yayn, Ankara 1999) adl kitabna bakabi-
lirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Son Osmanl Meclis-i Mebusannn Toplanmas ve Misak-
Mill
Sivas Kongresi kararlarnn lkede byk etkisi oldu. Halkn ve aydnlarn byk b-
NTERNET N T E R grrken,
lm gerekleri NET Damat Ferit Hkmeti itibar kaybetti ve sonuta hkmet
dflt. Yerine Ali Rza Pafla kabinesi kuruldu. Ali Rza Pafla, lke menfaati iin He-
yet-i Temsiliye ile temasa gemenin gerekliliine inanyordu. Bu maksatla hkmet
yesi Salih Paflay Mustafa Kemal Pafla ile grflmek zere Amasyaya gnderdi. 20-
22 Ekim tarihlerinde yaplan grflmeler sonunda bir protokol imzaland.
Fotoraf 5.7
Mtareke
dneminde
Anadolu
hareketiyle yakn
iliflkiler kuran
baflbakan Ali Rza
Pafla ve Salih Pafla
Kaynak: Yaflamlar
ve Yaptlaryla
Osmanllar
Ansiklopedisi I-II,
YKY, stanbul
1999.
Tarihe Amasya Protokol olarak geen bu kararlarn en baflta gelen neticesi, s-

tanbul Hkmetinin Heyet-i Temsiliyeyi resmen tanmfl ve kararlarn dikkate al-
mfl olmasdr. Protokole gre, Paris Barfl Konferansna gidecek heyetin seimin-
de Heyet-i Temsiliyenin tercihleri dikkate alnacak, Meclis-i Mebusann bir an
nce toplanmas salanacak, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri stanbul Hkmetince
hukuken tannacak idi. Bu kararlar erevesinde hemen uygulamaya geildi. Se-
imler yapld ve Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920de stanbulda topland. Musta-
fa Kemalin direktifi ile hareket eden Mill Mcadele yanls milletvekilleri Felah-
Vatan grubunu kurdular. Bu grubun da gayretleri ile son Osmanl Meclisinin en
nemli icraat 28 Ocak 1920de Misak- Millyi kabul etmesi olmufltur. Bilindii
zere, Misak- Mill Erzurum ve Sivas Kongrelerinde flekillenmifl idi. Mill Mca-
delenin hedeflerini ortaya koyan 6 maddelik bu fevkalde nemli belgede zet-
le flyle deniliyordu;
Madde 1: Osmanl slam ounluu ile meskn yerler bir btn teflkil etmektedir.
Bu hattn dflnda kalan ve Mtareke srasnda dflman ordularnn iflgali altnda bulu-
nan ksmlarn aln yazs (gelecei) yine halknn serbest oyu ile tespit edilecektir.
Madde 2: Daha nce halkn serbest oyu ile anavatana katlmay kabul etmifl bu-
lunan Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) iin gerekirse tekrar halkn oylarna
baflvurulmas kabul edilecektir.
Madde 3: Bat Trakya(Paflaeli)nn,
Fotoraf 5.8
hukuki stats de blge halknn oyu
ile tespit edilmelidir. Yadigar- Misak-
Milli, Milli
Madde 4: Hkmet ve Hilafet mer-
mcadelenin nc
kezi olan stanbul flehri ile Marmara simalarnn
Denizinin gvenlii her trl tehlike- fotoraflaryla
den korunmufl olmaldr. Bu esas sakl ssl o gnlerde
karlan bir
kalmak kaydyla Boazlarn dnya ti- kartpostal
caret ve ulafltrmasna almas hakkn-
da bizimle teki btn ilgili devletlerin Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
ortaklafla verecekleri karar muteber sa- Arflivi.
ylacaktr.
Madde 5: Mttefik devletler ile dfl-
manlar arasnda yaplan antlaflmalar
gereince aznlklarn haklar civar l-
kelerde bulunan Mslman halkn da
ayn haklardan faydalanmas flartyla
tarafmzdan korunacaktr.
Madde 6: Siyasi, adli ve mali alanda
geliflmemizi nleyecek btn snrla-
malar (kapitlasyonlar) kaldrlmaldr.
lkenin varlna, snrlarna sahip kmakla birlikte tartflma olacak yerlerde

SIRA SZDE halkoyunu SIRA SZDE
belirleyici kabul eden bu yaklaflm nasl deerlendirmeliyiz? Tartflnz 4
stiklal Savaflnn da gerekelerini ortaya koyan bu hkmleri analiz ettiimiz-
de temel noktada toplandn gryoruz. Birincisi; snrlar, stanbul ve Marma-
rann gvenlii meselesi. kincisi; Aznlklar ve buna bal olarak
S O RAnadolu
U dfln- S O R U
daki Trk ve Mslmanlarn haklarnn korunmas meselesi. ncs ise; Ekono-
mik hedefler yani kapitlasyonlarn asla kabul edilemeyecei konusu.
DKKAT
Mill Mca- DKKAT
delenin hakl gerekelerini ve amacn ortaya koyan bu program, ayn zamanda
Lozan Antlaflmasnda da temel mzakere konularn oluflturacaktr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
Bu kararlar tabii ki baflta ngilizler olmak zere tilaf Devletlerini olduka ra-
hatsz etti. Yaplan basklar sonucu Ali Rza Pafla Hkmeti istifa etti. Yerine 8
Martta, yine ngilizlerin hofl karfllamad Salih Pafla kabinesi kuruldu. Bunun ze-
rine, 16 Mart 1920 sabah stanbul resmen iflgal edildi. Yama ve soygunlarn yan
sra fiehzadebaflnda karakolda uyuyan 15 silahsz Trk askeri flehit edildi. Milli-
yeti mebuslar tutuklanarak Maltaya srld. Baz mebuslar kaarak Ankaraya
geldiler. stanbulun iflgali btn vatan sathnda znt ve tepkilerle karflland, l-
ke apnda yaplan mitinglerle iflgal protesto edildi.
Trkiye Byk Millet Meclisinin Alfl

stanbulun iflgali, Meclis-i Mebusann datlmas, daha nce meclisin Ankarada
toplanmasn savunan Mustafa Kemal Paflay hakl karmflt. Mevcut durumu de-
erlendiren Mustafa Kemal Pafla, vakit kaybetmeden Temsil Heyeti adna 19 Mart
1920de ilgili idari ve asker makamlara gnderdii tamimde olaanst yetkilere
sahip bir meclisin Ankarada toplanmas iin gerekli hazrlklarn yaplmasn iste-
di. Usulne uygun yaplan seimler ve stanbuldan katlan mevcut mebuslarn
oluflturduu yelerle Byk Millet Meclisi 23 Nisan 1920 Cuma gn, Ulus meyda-
n altnda flimdi mze olarak kullanlan binada dualarla ald. Meclisin faaliyetle-
rini ayr bir bafllk altnda inceleyeceimizden burada bu geliflmelere karfl ortaya
kan tepkileri ele alacaz.
Fotoraf 5.9
Byk Millet Meclisi binas, o gnlerde
Kaynak: Atatrk Arafltrma Merkezi Arflivi.
Trkiye Byk Millet Meclisine Karfl Tepkiler ve Alnan

Tedbirler
Yukardan beri anlatld zere, Kongrelerden bafllayan mill teflkilatlanma sreci
TBMMnin almasyla yeni bir yaplanmaya brnmfl, bir taraftan iflgallere karfl
savunma tedbirleri alnrken bir taraftan da tarih, yeni Trk devletinin doumuna
flahit oluyordu. Tabii ki, bu durum baflta iflgalci devletler olmak zere, stanbul
Hkmetini ve dier fler odaklarn olduka rahatsz ediyordu. Onun iin, baflla-
yan mill hareketi bymeden bomann Fotoraf 5.10

yollarn aradlar. ngiliz gizli servisi, deiflik Trkiye
yol ve yntemlerle Mill Mcadele hareketi- Cumhuriyetinin ilk
ni krmaya alflyor, iflgalci Yunan kuvvet- diyanet iflleri
baflkan da olan
leri, hazrladklar broflrler ve dier yollar- Rfat Breki.
la Mustafa Kemal Pafla ve Kuva-y Milliye Anadolu fetvasnn
aleyhinde propaganda yapyordu. Damat hazrlanmasna
nclk etti.
Ferit hkmetleri ise bu aleyhte faaliyetle-
rin neredeyse merkez durumuna gelmiflti.
stanbul Hkmeti, fieyhlislam Drrizade
Abdullah tarafndan hazrlanan fetvaya da-
yanarak, Mill Mcadeleyi bafllatanlar si
ilan etmifl, bilerek veya bilmeyerek bu pro-
pagandalarn etkisi altnda kalan yerlerde
isyanlar grlmeye bafllanmflt. Dzce -
Hendek- Adapazar, Yenihan, Yozgat Bo-
azlyan, Afyon, Konya yrelerinde baz fla-
hslarn bafln ektii isyanlar kt. Kogiri ve Milli Aflireti ve Anzavur ayaklanma-
lar da bunlara eklendi. Tamamen stanbul Hkmeti ve tilaf Devletlerinin tahri-
ki ile ortaya kan bu ayaklanmalar, Ankara Hkmeti tarafndan sistemli bir flekil-
de bastrld. Drrizadenin fetvasna karfl, Ankara Mfts Rfat Efendinin nc-
lnde 153 din grevlisinin imzasn taflyan fetva, Mill Mcadelenin haklln
ortaya koyma ve halk aydnlatma asndan ok etkili oldu.
Hyanet-i Vataniye Kanunu yrrle girdi. Asker kaaklarn nleme kanunu-
nu uygulamak iin stiklal Mahkemeleri kuruldu. Alnan tedbirlerle ayaklanmalar
bastrld ve uzun sren kardefl kavgas sona erdi. TBMMnin otoritesi artt. Bu ge-
liflmeler stanbul ynetiminin gerek yzn ortaya karrken, Trk milleti dfl-
man karflsnda btn gcn seferber edebilme imknna kavufltu.
Trkiyeyi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas

Trk milleti, Mondros Mtarekesi sonucu kendisine biilen kefeni giymemek ve
yeniden dirilmenin mcadelesi iinde bulunurken, tilaf Devletleri de bir an nce,
savafl kaybeden devletlerle antlaflmalar yaparak emperyalist niyetlerini gereklefl-
tirmek istiyorlard. Bunun iin 18 Ocak 1919da Pariste toplanmfllar ve takip eden
aylarda, Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan ile antlaflmalar imzalamfl-
lar sra Trkiyeye gelmiflti. Osmanl Devleti, genifl topraklar ve baflta petrol olmak
zere ekonomik kaynaklar ile smrgeci lkelerin ifltahn kabartyordu. tilaf
Devletleri, deiflik zamanlarda Trkiyeyi paylaflma tasarlarn grflmfller, 19-26
Nisan 1920de talyann San Remo kasabasnda taslaa son fleklini vermifller ve bu
kararlarn da 11 Maysta Osmanl heyetine iletmifllerdi. Tevfik Paflann baflnda
bulunduu heyet, teklif edilen barfl flartlarnn bamsz bir devletin kabul edebi-
lecei trden olmadn syleyerek itirazlarda bulunmuflsa da Saltanat fiuras h-
kmleri uygun bulmak mecburiyetinde kald. Damat Ferit her ne olursa olsun ant-
laflmay imzalamak niyetinde idi. Ankara Hkmeti ise bu antlaflma taslana ke-
sinlikle karfl olduunu bildirmesi zerine, tilaf Devletleri, Ankaray sz konusu
antlaflmay kabule zorlamak iin 22 Haziranda Yunan kuvvetlerini harekete geir-
diler. te yandan, Damat Ferit Hkmetinin gnderdii temsilciler 10 Austos
1920de Parisin Sevr semtinde antlaflmay imzaladlar.
Fotoraf 5.11 fiark Meselesini gereklefltirmeyi

Sevr Anlaflmasna
yani Anadoluda Trk siyasi hkimi-
Osmanl Devleti yetine son vermeyi amalayan bir bafl-
adna imza koyan ka ifade ile Trk milletinin lm fer-
heyette Rza man anlamna gelen bu szde barfl
Tevfik(fiura-y
devlet reisi), Damat antlaflmas, meclis ve padiflah tara-
Ferit fndan onaylanmadndan, sadece bir
Pafla(Sadrazam), proje olarak kalmfltr. 1815te ad ko-
Hadi Pafla (Maarif
nazr), Reflat Halis nan ve o tarihten itibaren, emperya-
bey (Bern sefiri) yer lizmin Trkiye zerindeki niyetlerini
almaktayd. sergileyen bu projeye gre, kt ze-
rinde Orta Anadoluda kk bir Tr-
kiyeden sz ediliyorsa da aslnda,
pratikte byle bir devletin yaflama im-
kn bulunmadndan Anadoluda
Trk varlna son verilmifl olacakt.
433 maddelik olan bu antlaflmann te-
mel hkmleri flyle idi;
Trkiyeye stanbul ile Orta Anadoluda Ankara ve Kastamonu vilayetlerini
kapsayan kk bir corafya braklyordu. stanbul baflkent kalacak ancak ulus-
lararas bir stats bulunacakt. Boazlar uluslararas bir komisyonun tasarrufun-
da olacak. Bat Anadolunun byk ksm ile Dou Trakya Yunanistana verile-
cek. Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan ve onun gneyinde zerk bir
Krdistan kurulacak. ukurova blgesi Sivas ve Malatya Fransz, Akdeniz blge-
si ve Konya civar talyan nfuz blgesine ayrlacak. Ordu sadece i gvenlii
salayacak lde olacak. Kapitlasyonlar geniflletilerek yeniden yrrle ko-
nacak. lkeden ayrlmfl gayrimslimler dnebilecek ve Osmanl Hkmeti bun-
larn zararlarn deyecek. Osmanl Hkmeti tilaf Devletlerinin onay dflnda
ekonomik kararlar alamayacakt.
Harita 5.1
Sevr taslana
gre Orta
Anadoluda
kk bir blge
Trklere
braklmaktayd.
Szde barfl antlaflmas ad altnda yer alan btn bu hkmler, Trk milleti iin
bir lm fermanndan baflka bir anlam ifade etmiyor idi. Bu yzden, Ankara Hk-
meti, stanbul Hkmetinin imzalayaca hibir antlaflmay kabul etmeyeceini ilan
etmiflti. Ankara Hkmetinin Misak- Mill dflnda bir zm kabul etmesi mm-
kn deildi. Aslnda Misak- Mill, o zamann flartlarnda kolu kanad budana buda-
na, yalnzca gvdesi kalmfl ve gvdesinin de paralanmasyla yok olacak bir mille-
tin feryad ve hakl direniflinden baflka bir fley deildi. Sevr Antlaflmasnn yaral ve
mazlum bir milleti lme mahkm etmekten baflka bir anlam yoktu.
ASKER GELfiMELER
Amasyadan bafllayp TBMMnin almasyla sonulanan lkeyi kurtarmaya ynelik
siyasi geliflmeler ve bunun karflsnda tilaf Devletlerinin ve stanbul Hkmetinin
eflitli siyasi manevralar srerken, Mondros Mtarekesi sonras bafllayan iflgaller
de geniflleyerek devam ediyordu. Aflada ayrntl olarak ele alnaca zere, Do-
uda Ermeni, Gneyde Fransz, Batda da Yunan iflgallerine karfl mcadele veri-
liyordu. te yandan talyan ve ngiliz iflgalleri de yaylyordu. Bilindii zere, Trk
ordusu I. Dnya Savaflnda epey kayplara uramflt ve geride kalan kadro da M-
tareke gereince terhis edilecek idi. Yani bu gnlerde iflgallere karfl koyabilecek
gl bir ordu ve Mtareke flartlarndan dolay hukuki zemin de bulunmuyordu.
Geri baz komutanlar, gelecek tehlikeyi fark edip, mtareke hkmlerini mm-
kn olduunca uygulamay erteleyip baz tedbirler almfllard. Ancak, eldeki kuv-
vetlerle yeterince savunma yaplamayaca ortada idi. flte Trk milleti aresiz kal-
d byle bir ortamda, lkenin hemen her yerinde kendiliinden gnll milis
kuvvetler oluflturarak silahl savunma iradesini ortaya koydu. Mill Mcadele tari-
himizde Kuv-y Milliye olarak adlandrlan bu silahl gnll kuvvetlerin teflek-
klnde, baz yneticilerin ve subaylarn nemli rolleri oldu. Osmanl Genelkur-
maynn da desteiyle Dzenli Orduya geifl zamanna kadar yani Ekim-Kasm
1920ye kadar afla-yukar 1,5 yllk srede, iflgallere karfl koyan belki de tek g
Kuv-y Milliye idi.
Kuva-y Milliye Dnemi

ncelikle iflgal tehlikesine yakn yerler olmak zere hemen lkenin her tarafndan
teflekkl eden bu kuvvetlere; kuv-y milliye, mfreze, mcahidn, gnll,
alay, mill tabur, mill blk gibi isimler verilmifltir. Dzenli orduya geiflle
birlikte bu kuvvetlerin bir ksm dzenli ordu iine alnrken, bazlar da kendiliin-
den dalmfltr.
Dou Cephesi
Mondros Mtarekesinin ilgili hkmlerine gre dalmayan tek ordu, Kzm Ka-
rabekir Paflann komutasndaki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, blge zerinde
Erivan merkezli Ermenistann emellerini bildiinden askerlerini terhis etmemifl ve
savunma tedbirleri almaya bafllamflt. Bilindii zere, fiark meselesi erevesinde
tilaf Devletlerinden destek gren Ermeniler, I. Dnya Savafl srasnda Ruslarla ifl
birlii iinde Dou Anadoluda baz yerleri iflgal etmifl, Trk-Mslman ky ve ka-
sabalarn yakp ykmfllard. Bunun da tesinde Paris Barfl Konferansna baflvura-
rak Giresun-Mersin izgisinin dousunda kalan Anadolu corafyasnn neredeyse
tamamnn kendilerine verilmesini istemifllerdi. Ermenilerin bu emelleri dorultu-
sunda, saldrlarnn ve basklarnn artmas zerine 9 Haziran 1920de TBMM se-
ferberlik ilan etmifl ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanlna evrilmifltir. Ol-
tuyu iflgal edip saldrlarna artran Ermenilere karfl Kzm Karabekir Pafla komu-
tasnda taarruza geen Trk ordusu 28 Eyllde Sarkamfl, 30 Ekimde Kars iflgal-
den kurtarp 7 Kasmda Gmrye girmifltir. Trk ordusundan byk darbe yiyen
Ermeniler ateflkes istemek mecburiyetinde kalmfl ve 3 Aralk 1920de yaplan
Gmr Antlaflmasyla, Trkiyenin isteklerini kabul etmek durumunda kalmfllar-
dr. Trkiye asndan Ermeni meselesini kapatan ve TBMMnin ilk asker baflars
olan Gmr Antlaflmas ile 1878den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisi
geri alnarak Trkiyenin Dou snrlar gvenlik altna alnmfl oldu. Bylece, Do-
udaki kuvvetlerimizin Yunan kuvvetlerine karfl kaydrlma imkn da domufl
oldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Grcistana bir nota vererek, bir Trk
yurdu olan sancan (Kars, Ardahan, Batum) Trkiyeye iadesini istedi. Grfl-
meler sonunda Grc hkmeti bu sancaklar Trkiyeye brakmak zorunda kald.
Ancak ksa bir sre sonra Bolflevik Rusyann Grcistan ve Ermenistan iflgal etme-
si zerine durum deiflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13 Kasm 1921 Kars Antlafl-
malaryla, Batum dflndaki yerler Trkiyeye katlmfl oldu. Dou Cephesinde bu
asker faaliyetler devam ederken ayn zamanda Trk eitim tarihinde iz brakacak
derecede youn bir eitim-kltr faaliyeti de yrtlmfltr. TBMMne ilk zaferle-
ri hediye eden ve Dou Anadoluda fiark Fatihi olarak anlan Kzm Karabekir
Pafla, cephe komutan olarak asker faaliyetlerinin yan sra blgenin eitim ve kl-
tr alannda kalknmas iin de fevkalade hizmetlerde bulunmufltur. Savafl ve Er-
meni terr sonucu yetim-ksz kalmfl binlerce Trk-Mslman ocuunun ei-
timini salayarak onlar hayata kazandrmfl idi.
Gney Cephesi
Mtareke sonras, 1919 Ocak ayndan itibaren Franszlar ukurova blgesini, ngi-
lizler ise Antep, Urfa, Marafl iflgale baflladlar. 15 Eyll 1919 tarihinde vardklar
anlaflmaya gre ngilizler Filistin ve Iraka, Franszlar da Suriye ve Lbnana man-
dater devlet olarak yerleflme karar alnca ngilizler iflgal ettikleri yukardaki Trk
flehirlerini Franszlara braktlar. Ekim sonu ve Kasmn baflnda Marafl, Urfa ve An-
tepte Fransz iflgali bafllad. Franszlar iflgal ettikleri yerlerde halka grlmedik zu-
lm yapyordu. zellikle yerli Ermenilerin frsat ganimet bilip, silahl etelerle
Trklere ynelik katliamlarna Franszlarn gz yummas hatta el altndan teflvik et-
mesi, Trkleri nefs-i mdafaaya mecbur etti. Ksa srede Ermeni ve Franszlara
karfl Kuva-y Milliye teflekkl etti, mill cepheler kuruldu. Ermeni etelerine ve
Fransz iflgaline karfl halk yediden yetmifline mcadeleye bafllad.
Adanada Tufan Bey unvanyla Yzbafl Osman, mill kuvvetleriyle Franszla-
ra karfl nemli baflarlar kazand. Maraflta St mam, Trk kadnlarna sarknt-
lk etmeye kalkan Fransz askerlerine silahla karfllk vererek Maraflllarn mcade-
le bayran at. Antepte fiahin Bey takma adl temen Said ve daha sonra Kl
Ali Bey komutasndaki Kuva-y milliye kahramanlklar sergiledi. Franszlarca 10 ay
aflkn sre kuflatma altnda tutulan Antep deta destan yazd. 11-12 yaflndaki o-
cuklar bile vatan savunmasnda fiilen grev aldlar. Bu mcadelede 6000 evladn
kaybeden Antep, 9 fiubat 1921de aresizlikten teslim oldu. Anteplilerin gsterdii
tarihte rnei az bulunan bu direnifli TBMM 6 fiubat 1921de kard kanun ile
Gazi unvan vererek takdir etti. Urfallarn da Yzbafl Ali Saib Beyin komutasn-
da verdikleri mcadele Franszlara bu topraklarn sahipsiz olmadn gsterdi.
Franszlar 10 Nisan 1920de Urfay boflaltmak mecburiyetinde kaldlar. Gazi An-
tepin yan sra Marafl ve Urfann kahramanlklar da Cumhuriyet Trkiyesinde,
Marafla Kahraman, Urfaya fianl sfatlar takdir edilerek tarihe gemifl oldu.
Gneydouda Franszlara karfl kazanlan bu baflarlar, TBMMye byk bir

manevi g verdi. ngilizlerin oyununa geldiklerini anlayan Franszlar da Trkn
vatann elinden almann mmkn olamayacan kavradklarndan Sakarya zaferi-
ni mteakip TBMM Hkmetiyle Ankara Antlaflmasn (20 Ekim 1921) imzalaya-
rak, Hatay dflnda iflgal ettii yerleri boflaltmfl ve mttefiklerinden ayrlmfltr.
Bat Cephesi
Yukarda bahsedildii zere, tilaf Devletlerinin himayesinde zmire kan Yunan
kuvvetleri bu hattan Anadolu ilerine doru iflgallerini geniflletirken, 29 Mays
1919da da Ayvalk iflgal ederek Bat Anadolunun kuzeyinden ikinci bir kol ile
ilerlemeyi planladlar. 18 Mays akflamna kadar zmir ve Urla yarmadasna hakim
olan Yunanlar 26 Maysta Manisay iflgal edip Gediz vadisi istikametinde iflgalleri-
ni geniflletmeye baflladlar. Takip eden gnlerde Turgutlu, Tire, Saruhanl Yunan-
larn eline geti. Hedef Aydn flehri idi. ngilizlerin de onay ile 27 Maysta Aydn
iflgal edildi. 4 Haziranda da Yunan kuvvetleri Nazilliye girdi. Nazillideki yerli
Rumlar, Yunanlar karflladlar ve Kahrolsun Trkler diye sokak sokak bardlar.
Zaten zmirin iflgalinden itibaren, zmir, Aydn ve dier iflgal edilen yerlerde yerli
Rumlarn byk blm Yunanlarla ifl birlii iindeydi.
Yunan kuvvetleri bu iflgallerinde, gl bir direniflle karfllaflacaklarn tahmin
etmiyorlard. Fakat daha zmire ayak bastklarndan itibaren silahl direniflle karfl-
laflmfllar, Trk milletinin hemen teflkilatlanarak vcuda getirdii gnll mill kuv-
vetler ve saylar ok azalmfl elde mevcut baz asker birlikler Yunan hesaplarn
altst etmiflti. Ayvalkta 172. Alay Komutan Ali Bey (etinkaya) komutasndaki
Trk kuvvetleri byk direnifl gsterdiler. Bu direnifl, stiklal Savaflnda bir ordu
birliinin ilk silahl mukavemeti olarak kabul edilir. Bergamada Albay Kazm Bey
(zalp) Yunan kuvvetlerini uzun sre oyalad.
Fotoraf 5.12
Kazm zalp
Atatrk, Latife
Hanm, Kazm
Karabekir ve smet
nn ile birlikte
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Saraykyl Molla Bekir etrafna toplad vatanperver kyl genlerle ileride Sa-
rayky Mfrezesi olarak geliflecek milis kuvvetin temelini att. Korkuteli, Hafzpafla,
Bucak kaza ve nahiyelerinden cepheye gnlller kofltu. Mulallar da Mutasarrf
Hilmi Beyin desteiyle gnll birlik oluflturarak Aydn cephesine gnderdiler. De-
nizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, Mutasarrf Faik Bey ve 57. Tmen Komutan M.
fiefik Beyin (Aker) blgede ok nemli hizmetleri oldu. Ispartallar da Hafz bra-
himin (Demiralay) nclnde oluflturduklar Isparta Mcahitleriyle Aydn cep-
hesine kofltular. 27 Haziran (1919) gn Umurluda toplanan mill kuvvetlerin say-
s 2500 bulmufltu. Saylar 5000 civarnda olan ve silah ynnden de stn bulu-
nan Aydndaki Yunan iflgal kuvvetlerine karfl 29 Haziranda bafllatlan taarruz 30
Haziranda Aydnn geri alnmasyla sonuland. Bu baflar modern silah ve techiza-
ta sahip stn sayl Yunan iflgal kuvvetlerine karfl Bat Anadoluda Kuva-y Milli-
yenin ilk zaferi olmas dolaysyla fevkalade nemlidir. Fakat takviye birlikler geti-
ren Yunanlar daha sonra Aydn tekrar iflgal ettiler. Btn bu geliflmelerden sonra,
Kuva-y Milliye Nazilli istikametine ekildi. Yunanlarn Buldana kadar ilerlemeleri
Kuva-y Milliye ruhunu iyice alevlendirdi. Umurluda yeni bir cephe oluflturuldu.
Demirci Mehmet Efe ve dier baz efeler vatan savunmas iin cepheye kofltular.
Temmuz ortalarnda Yunan ilerleyifli durduruldu. Austos ortalarnda Deniz-
linin batsnda Yunana karfl gl bir cephe kuruldu. Buradaki Trk kuvvetleri-
nin says 2900 bulmufltur. Bunun %80inden fazlasn gnlller oluflturuyordu.
Bu gnlller; Tavas, Arpaz, al, Nazilli, Yenipazar, Karacasu, Honaz, Koarl, Ka-
rahayt, Buldan, Kuyucak, Ortak, Pirlibey, Bademiye, Mendegme ve civardan
gelen gnlller idi. Ayrca Yrk Ali Efe, Skeli Ali Efe, smail Efe, Mestan Efeler
de kzanlaryla mcadeleye katlmfllard. Yunanlarn Denizliyi tehdit etmeye bafl-
lamasyla Anadolunun daha i ksmlarndan gnlller akn akn cepheye koflma-
ya bafllad. Bunlardan Isparta, Burdur, Afyon mntkalarndan gelen Isparta Mca-
hitleri, Demiralay, elikalay gnllleri, Emirda civarnda teflekkl eden Elmas
Pehlivan Mfrezesi, adndan cephede ska bahsedilenlerdir. Tabi ki burada g-
nll milis kuvvetlerin isimlerini tek tek verme imkn yoktur. Ancak flunu rahat-
lkla ifade edebiliriz ki cephe gerisindeki hemen btn il ve ilelerde, mill tabur,
mill blk ve baflka adlarla mill kuvvetler kurulmufltur.
Aydn-Denizli istikametinde bu geliflmeler olurken bir baflka iflgal kolu Ayvalk-
Bergama-Soma istikametinde gelifliyordu. 5 Haziranda Akhisarn, 13 Haziranda
Bergamann iflgal edilmesi zerine, bu mntkada da yeni bir cephe olufltu. Baflta
Balkesir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yeleri olmak zere 61. Tmen Komutan Al-
bay Kazm (zalp), Akhisarl Parti Pehlivan, Hafz Hseyin ve yredeki dier niza-
mi birlik komutanlarnn bu blgede mill direnifl ruhunun oluflmasnda fevkalade
hizmetleri oldu. Temmuz 1919dan sonra Soma-Bergama ve Akhisar cephelerinde
Kuva-y Milliyenin etkisi gittike artmaya bafllad. Kuva-y Milliye Yunan kuvvetle-
rine byk darbeler vurdu. Ancak flu bir gerek idi ki dzensiz kuvvetlerle, niza-
mi bir birlik karflsnda uzun sre mcadeleyi srdrmek pek mmkn deildi. Ni-
tekim 1920 ortalarna gelindiinde Yunan iflgalleri Bursa-Uflak-Denizli hattna ka-
dar ilerlemifl bulunuyorlard.
Dzenli Ordu Dnemi

Bu durumda, dzenli orduya geme alflmalar bafllad. Kuva-y Milliyenin tasfi-
yesi mevcut asker geliflmelerin bir mecburiyeti ise de aslnda siyasi flartlar da d-
zenli ordunun kurulmasn gerekli klyordu. nk yeni bir devlete doru gidiflin
ilk ve nemli adm olarak TBMM kurulmufltu. Meclisin siyasi varln kabul etti-
rebilmesi ve otoritesini tesis edebilmesi ayn zamanda asker gcnn varlyla
alakal idi. Bir baflka ifade ile hkmet olabilmek, emniyeti ve gveni salayabil-
mek ve hkmetin gereklerini yerine getirebilmek iin kuvvete sahip olmak gere-
kiyordu. Bu husus Mecliste de ska dile getirilmifltir. Milletvekili Hamdullah Sup-
hi Bey Meclisteki bir konuflmasnda; Hakikaten bir orduya malik olduktan sonra,
hkmeti kurdum demeye TBMMnin hakk olacaktr diyerek, hkmet olmakla

dzenli orduya sahip olmak arasndaki balanty dile getirmifltir.
Yaplan hazrlklar sonunda 1920 Ekim ayndan itibaren Kuv-y Milliyenin tas-
fiyesi bafllad. 9 Kasmda Bat Cephesi; Bat ve Gney Cephesi olmak zere ikiye
ayrld. 10 Kasmda Albay smet (nn) Bat Cephesi, 11 Kasmda Albay Refet
(Bele) Gney Cephesi komutanlna atandlar.
Fotoraf 5.13
ki cephe komutan,
baflkomutann iki
yannda
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Mustafa Kemal, her iki cephe komutanna sratle muntazam ordu ve byk
svari ktlesi vcuda getirmek iin kesin emirler verdi. Takip eden gnlerde, Et-
hem Bey gibi baz direnifller olmakla beraber Kuva-y Milliye tasfiye edilip dzen-
li ordu geliflmeye bafllad. Dzenli ordu ile Yunan kuvvetlerine karfl Bat Cephe-
sinde baflarlar gittike artt. fiimdi, henz yeni kurulan ordunun muharebelerini
ksaca ele alalm.
nn Muharebeleri
Ethem Bey ayaklanmasn frsat bilen Yunan kuvvetleri, tilaf Devletlerinin dayattk-
lar Sevri kabul ettirebilmek ve bu antlaflmadan paylarna dfleni alabilmek iin 6
Ocakta (1921) Bursa-Uflak blgelerinden Eskiflehir-Afyon istikametine harekete
geti. Trk kuvvetleri kendisinin kat civarnda olan Yunan birliklerini 9 Ocakta
nn civarnda karfllad. Yunan kuvvetleri burada etin Trk direnifli karflsnda du-
ramamfl ve zayiat vererek 11 Ocakta eski mevzilerine geri ekilmek mecburiyetin-
de kalmfltr. Bu baflar, TBMMde ve baflta Nutuk olmak zere dnemin kaynakla-
rnda I. nn Zaferi olarak adlandrlmfltr. Yunanlar ise bunu bir yenilgi olarak ka-
bul etmeyip, bu harekta taaruzi keflif adn vermifllerdir. Fakat ortada, inkr edi-
lemeyecek bir gerek vard ki o da bu harektta Yunanlarn 8 subay ve 49 eri lmfl,
9 subay ve 145 eri de kaybolmufltu. Dzenli Trk ordusunun Bat Cephesinde ilk
baflars olarak kabul edilen bu muharebe ve zaferin Trk ve dnya kamuoyunda
fevkalade etkisi oldu. Bu zaferle 2. Viyana yenilgisinden itibaren srekli geri ekilen
bir milletin ve ordusunun asla hak etmedii bir eziklik psikolojisini zerinden atma
frsat domufltu. Anadoluda coflkulu kutlamalar oldu, lkenin her tarafndan
TBMMne tebrik telgraflar yamaya bafllad. Moral ve psikolojik getirilerinin yan s-
ra bu baflar ile TBMM Hkmetinin Londra Konferansna daveti salanmfltr.
Yunan kuvvetleri, bu bozgunun etkisini zerlerinden atmak iin Londra Konfe-

ransnn sonucunu beklemeden tekrar saldrya getiler. 23 Marttan itibaren Bur-
sadan nn ve Uflaktan Afyon istikametine harekete getiler. Trk kuvvetleri
byle bir saldr olacan daha nce bildiinden hazrlklyd. Bat Cephesi Komu-
tan smet Bey, Yunan kuvvetlerini nnde karfllamay planlad. 30 Marta kadar
Yunanlar stnlklerini srdrmfl ve Yeniflehir, Bozyk, Bilecik ve Dumlupnar
dflman eline gemifltir. Bu arada, Refet Beyin komuta ettii Gney Cephesinde
Dumlupnar ve Aslhanlar mevzilerinde Trk kuvvetleri geri ekilmek durumunda
kalmflt. Yaplan hazrlklar sonucu Trk ordusu 31 Martta karfl saldrya geti ve
Yunanlar o gece bozguna urayarak geri ekilmek zorunda kaldlar. smet Beyin
ifadesiyle Yunan kuvvetleri binlerce l vererek muharebe meydannn Trk ordu-
suna terk etmifl idi. Geri ekilen Yunan birlikleri Trk kuvvetlerince Bursaya ka-
dar srld. Ama bu ekilifl srasnda Yunanlar, Trk flehir ve kylerini atefle ver-
diler, Bilecik, Bozyk ve St kl yn hline geldi. Bu blgedeki camilerin he-
men tamam yakld. Ne gariptir ki, bu Yunan harekt srasnda, gayrimslimlerin
zellikle Rum ve Ermenilerin ounluu iflgalci Yunan kuvvetleriyle ifl birlii yap-
maktan geri durmadlar. Bu muharebede Trk ordusu da ok sayda flehit verdi.
Mustafa Kemal Paflann nklap tarihimizin bir sayfas kinci nn Zaferi ile ya-
zld dedii bu baflarnn Trk ve dnya kamuoyunda fevkalade etkileri oldu ve
bu zafer; siyasi, asker ve psikolojik adan stiklal Savaflnn bundan sonraki sey-
rini olumlu ynde etkiledi.
Ktahya ve Eskiflehir Muharebeleri

Dumlupnar ve Aslhanlar muharebeleri sonrasnda Yunan kuvvetleri yeni bir ha-
rektn hazrlna girdiler. Yunanlar, nn-Ktahya-Der mevziini tutmufl olan
Trk kuvvetlerini gneyden kuflatmak zere 8 Temmuzda ileri harekta getiler.
14-18 Temmuzda Ktahya-Nasuhal mevzilerinde fliddetli arpflmalar oldu. An-
cak say ve silah bakmndan ok stn olan Yunan kuvvetleri karflsnda Trk
kuvvetleri geri ekilmenin doru olacan dflnerek 18 Temmuzda Eskiflehirin
dousunda Seyitgazi hattna ekildi. 21 Temmuzda Yunanlar Eskiflehir istikameti-
ne taarruza geti. Bu blgede ok fliddetli arpflmalar oldu sonuta Trk kuvvet-
leri 25 Temmuzda Sakarya gerisine ekilmek durumunda kald. Bu harekt sonun-
da Eskiflehir, Ktahya, Afyonkarahisar Yunanlarn eline geti. Tabii ki bu geliflme-
ler yurtta ve Mecliste byk moral krklna ve tepkilere yol at. Hatta, Meclisin
Ankaradan Kayseriye taflnmas bile dile getirildi. Baflkomutanlk zerine ynelti-
len elefltiriler karflsnda Mustafa Kemal, kararl ve makul aklamalar ile moralleri
ve gven duygusunu gl tutmay baflard.
Meclis, 5 Austosta kabul ettii kanunla Mustafa Kemal Paflaya ay sreyle
Baflkomutanlk yetkilerini verdi. Mustafa Kemal, ilk ifli olarak Teklif-i Milliye emir-
lerini yaynlad. Bu emirlere gre, her kazada birer komisyon kuruldu. Bedeli da-
ha sonra denmek zere, ordunun ihtiyac olan iafle ve giyim malzemelerinin
%40na, nakliye vastalarnn %20sine ve savafla elveriflli aralara el konuldu. As-
lnda Teklif-i Milliye, zaten 10 yldr srekli savafl hlinde olan bir milletin, var
olabilmek iin artk en son imknlarn seferber etme anlamna geliyordu. Bu ha-
zrlklarn yan sra, Dou Cephesinden ve Merkez Ordusundan sekin baz birlik-
ler de Bat Cephesine kaydrlmaya baflland. Btn bu hazrlklar, Ankara istika-
metinde ilerlemekte olan Yunan iflgal kuvvetlerine karfl savunmay kuvvetlendirip
arkasndan taarruz iin idi. Yani, ban kemie dayand noktada yeniden diri-
liflin destan olacak Sakarya Meydan Muharebesine hazrlkt.
Sakarya Meydan Muharebesi

Yaplan hazrlklardan sonra Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla, Genel Kurmay Bafl-
kan Fevzi Pafla (akmak) ile Polatldaki Bat Cephesi kararghna gitti. Bu gnler-
de kendisini Bizansn varisi kabul eden Yunan Kral XIII. Konstantin zmire gele-
rek baflkomutan sfatyla ordusuna Ankaray hedef gsterdi. Eskiflehir- Seyitgazi is-
tikametinde harekete geen Yunan ordusu 23 Austosta Sakaryada Trk ordusuy-
la temasa geti. Bu tarihten sonra 22 gn 23 gece srecek olan Sakarya Meydan
Muharebesini 3 aflamada ele almak doru olur. 23-31 Austos arasnda Yunanlar
srekli taarruzda bulunup Trk kuvvetlerinin gl bir direniflle karfllk verdii
arpflmalar. kinci aflama 1-5 Eyll arasdr ki bu srete Yunanlar baz tepeleri ele
geirmifl ve Trkler aleyhine baz geliflmeler olmufltur. Bu gnlerde Mutafa Kemal
Paflann askerlik literatrne giren; Hatt- Mdafaa yoktur sath mdafaa vardr. O
sath btn vatandr. Vatann her karfl topra vatandafln kanyla slanmadka
terk edilemez sz Trk ordusunun temel stratejisi olmufltur. Son aflama olarak
grebileceimiz 6 -12 Eyll, artk Trk kuvvetlerinin stnl ele alp taarruza
getii gnlerdir. 10 Eyllde bafllayan Trk taarruzuna dayanamayan, Yunan or-
dusu periflan bir flekilde dalmfl ve 13 Eyllde Sakaryann dousunu tamamen
boflaltmfltr. 13 Eyll gn Muharebe meydann drbnyle gzetleyen Kazm
Beyin (zalp) flu deerlendirmeleri dflmann iinde bulunduu durumu aka
gzler nne sermektedir;
Tarassut drbnnden son durumu tetkike koyuldum. Sakaryann batsnda
dere kenarnda ve bilhassa Kavuncu kprsnn batsnda, gece parlak grlen
dflmann ordugah ateflleri iyice azalmflt. Anadolunun ortasna kadar gururla iler-
lemifl ve byk mit ve hayallerinin tahakkuk edeceine tam inanmflken, Yunan-
lar iin beklenmedik elim bir durum ortaya kmflt: Yunan esirleri, ceplerinden
toz ve toprakla karflmfl arpa ve buday karp alklarn belli edecek flekilde yi-
yorlard. Bizim askerlerimizin merhameten uzattklar kuru ekmek ve peksimet k-
rklarn, minnet ve flkranla kapflyorlard. Birka ay evvel Bursadan Bilecike ge-
en ve bizim basknmza urayan dflman kamyonlarnda bulunan, yerli Rumlarn
hediye olarak gnderdikleri ikolata ve biskviler flimdi bu esirler iin bir rya idi.
13 Eyll sabah, dflmann bir ksm periflan bir hlde Sakaryann batsna gemifl,
geemeyenler Sakaryada boulmufl, lleri yarallar ve hastalar da muharebe
meydannda ve gerilerinde dklmfl bulunuyordu... Dflman yarallar kollarnda
Kzlay amblemi taflyan shhiye askerlerimizin insanca yardmlaryla sedyelerle
sarg yerlerine gtrlyorlard. Muharebe meydannda l ve yarallardan baflka,
kamas alnmfl veya alnmamfl, tekerlekleri krk veya salam toplar... Dklmfl
hlde piyade ve topu cephaneleri, gazeteler, mektuplar, elbiseler... zetle birok
silah, cephane, eflya ve malzeme braklmflt. Asl bozgun manzaras Sakaryann
batsnda grlyordu.
Mustafa Kemal Paflann ifadesiyle Sakarya Melhame-i Kbras yeni Trk
devletinin tarihine, cihan tarihinde ender olan byk bir meydan muharebesi
olarak gemifltir. Kazm Beyin yukardaki tespitlerinden de aka anlafllaca
zere, Trk askeri yaral Yunan askerlerine insani yardm yapmaktan geri dur-
mazken, bozguna urayp Afyon istikametine kaan Yunan ordusu, yenilgisinin
acsn sivil halktan karrcasna getii kyleri atefle vermifl ve halk katletmek-
ten geri durmamfltr.
Fotoraf 5.14
Trk askeri savafln her aflamasnda byk fedakrlklar gstererek yurdunu dflman iflgalinden
kurtarmay baflarmfltr.
Bu savaflta Trk ordusu 7si tmen komutan olmak zere 3282 flehit, 13.618
yaral ve 415 esir; Yunanlar ise subay ve er 15.000 l ve 25.000 civarnda yaral
vermifllerdir. Trk ordusunun flehitleri arasnda ok sayda subay ve zellikle ye-
dek subay bulunuyordu.
Sakarya Zaferinin Trk ve dnya kamuoyunda fevkalade yanklar oldu. Zafer
Anadolunun her tarafnda coflkularla kutland. Milletin ve ordunun sarslmfl olan
morali yerine geldi. Bu aslnda 1683ten beri hallar karflsnda yaflanan geri ekil-
menin durmas anlamna geliyordu. Tabii ki bu tablo, Sevri gereklefltirmek iste-
yenlerin mitlerinin de krlmas demekti. Bu yzden Fransa, tilaf devletleri iin-
de ilk nce Ankara Hkmetinin baflarlarn kabul eden lke oldu ve 20 Ekim
1921de imzalanan Ankara Antlaflmas ile savafltan ekildi. Franszlarla imzalanan
bu antlaflma ile Hatay meselesi hari afla-yukar bugnk Suriye snrlar izilmifl
oldu. ngilterenin 22 Ekim 1921de esirlerin mbadelesi antlaflmasn imzalamas,
Ankara Hkmetini resmen tanmas anlamna geliyordu. te yandan Sakarya Za-
feri ile Trklerin son zaferi kazanacaklar hakknda kuflkular kalmayan Sovyet fiu-
rasna bal Kafkas Devletleri (Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan), Sovyet Rus-
yann aracl ile 13 Ekimde Kars Antlaflmasn imzaladlar. Zaferin bir sonucu
olarak Mustafa Kemal Paflaya 19 Eyll 1921de Gazi unvan ve Mareflal rtbele-
ri verildi.
Sakarya Zaferi, btn vatan sathnda za- Fotoraf 5.15

fer flenlikleriyle kutland ve kazanlan bu Mustafa Kemal Mareflal niformas ve istiklal
moral ile dflmann Anadoludan atlmas madalyasyla.
iin topyekn maddi-manevi seferberlik
bafllad. Afla yukar bir yllk hazrlk neti-
cesinde emperyalizmin destek verdii Yu-
nan iflgal kuvvetlerine son darbeyi vurmak
iin Byk Taarruzun arifesine gelindi.
Byk Taarruz ve Mudanya

Mtarekesi
Sakaryada byk bozguna urayan Yunan
kuvvetleri, Eskiflehir-Afyon hattna kadar ta-
kip edilebilmiflti. nk bugnlerdeki Trk
ordusu gerek say gerekse lojistik imknlar
itibaryla Yunan ordusuna kesin darbeyi vur-
mak iin hemen taarruza geecek durumda
deildi. Zaten mevsim de kfla yaklaflyordu.
Bu yzden ciddi bir hazrlk yapldktan son-
ra taarruzun yaplmas uygun grlmflt.
Asker geliflmeleri yeterince bilmeyen ama
hisleriyle hareket eden baz evreler bu du-
rumu elefltirirken, Mustafa Kemal Pafla, bir
taraftan elefltirilere cevap veriyor, bir taraftan
da gizlilik iinde orduyu ileride dflnlen
taarruza hazrlyordu. te yandan, Sevri ger-
eklefltirmek iin Yunandan midini kesen
Fotoraf 5.16
Baflkomutan, Byk Taarruz ncesinde svari kolordusunu ziyaretinde(At stnde kolordu
komutan Fahrettin Altay)

tilaf Devletleri zararn neresinden dnlrse kr misali bir an nce szde barfl plan-
lar ile Trkiyeyi anlaflma zeminine ekmek istiyorlard. Bu maksatla 22 ve 26 Mart
1922de her iki tarafa da mtareke teklifinde bulundular. Kendilerine toparlanma im-
kn verecek bu teklifi Yunanlar hemen kabul etmifl, Trkiye ise prensip olarak ba-
rfltan yana olduunu belirtmekle birlikte, mtareke iin hakl olarak Anadolunun
boflaltlmasn flart koflmufltur. fiuur altna Sevr hedefi yerleflmifl olan tilaf Devletleri
ise bu flart kabul etmemifllerdir.
Fotoraf 5.17
Mustafa Kemal
Pafla ve smet Pafla
Akflehirde Rus ve
Azerbaycan
elileriyle birlikte
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Trk ordusunun taarruz iin hazrlklar btn hzyla devam ediyordu. Yunan
kuvvetlerinin nemli bir blm Afyonkarahisar-Dumlupnar arasnda bulunuyor-
du. Bir dier kuvveti ise Eskiflehir blgesindeydi. Bunun dflnda Menderes blge-
sinde ve znik Gl civarnda kuvvetleri vard. Yani dflman kuvvetleri Marma-
radan Menderese kadar uzanyordu. Mustafa Kemal Pafla, daha nce armfl ol-
duu Genelkurmay Baflkan Fevzi Pafla ile 27 Temmuz akflam Akflehirde bulufltu.
Yaplan grflmede hazrlanan plan gereince 15 Austosa kadar taarruz hazrlk-
larnn tamamlanmas kararlafltrld. Ama dikkat ekmemek iin 28 Temmuz gn
yaplacak bir futbol ma vesilesiyle dier komutanlar da Akflehire arld. Taar-
ruzun btn ayrntlar grfllerek karara baland.
Fotoraf 5.18
Baflkomutan ve
Komutanlar
Akflehirde
kararghta 28
Temmuz 1922
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Byk bir gizlilik iinde Trk ordusu hazrlklarn tamamlyordu. Yunanlarn

fark etmemesi iin at ve katrlarn ayaklarna keeler balanmflt. Ordunun btn
yorgunluuna ve imknszlklara ramen ksa srede o blgenin en yksek tepesi
olan Kocatepeye intikali ve arkasndan taarruza gemesi bugn bile anlafllmas
g olan byk bir baflar olarak gzkmektedir. Byk Taarruz, 26 Austos 1922
sabah Trk ordusunun topu atefliyle bafllad. Yunan kuvvetleri, top, ar makine-
li tfek ve uak bakmndan stn durumda idi. Cephane, taflt ve salk malzeme-
leri asndan da stnlkleri vard. Mustafa Kemal Pafla, Genelkurmay Baflkan
Fevzi, Bat Cephesi Komutan smet, I. Ordu Komutan Nurettin, 2. Ordu Komutan
Yakup fievki Paflalarla birlikte savafl ynetmek zere Kocatepedeydi. Gazinin y-
nettii taarruzun ilk gn Yunan cephesi yarld ve ertesi gn Afyon kurtarld. Ma-
lup dflman kuvvetlerinin byk blm 30 Austosta Aslhanlar civarnda kuflatl-
mfl ve Gazinin idare ettii Dumlupnar Meydan Muharebesinde dflmann ana
kuvvetleri imha edilerek pek ok esir alnmfltr. ok gemeden Yunan Baflkomuta-
n Trikopis esir alnd. Trikopisin, Gazi Paflann huzurunda bir misafir gibi kabul
edilifli, bize 1071de Alparslann Romen Diyojene karfl tavrn hatrlatmaktadr.
Fotoraf 5.19
Byk Taarruzda
ordunun btn
komuta kademesi
bir arada.
Kaynak: ATAM
Arflivi.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yunan ordusu 5 gn gibi ksa srede bozguna urad. Periflan olan dflmann
durmasna ve toparlanmasna frsat vermemek iin BaflkomutanD Mustafa
fi N E L M Kemal Pa- D fi N E L M
fla, 1 Eyll 1922de herkese bilinen o meflhur emrini verdi: Ordular ilk hedefiniz
Akdenizdir, leri!. Trk ordusu, zmire doru hzla ekilen Yunan ordusunu ta-
S O R U S O R U
kip etmeye bafllad.
Bugn bu corafyann Ege olarak isimlendirilmesi sizi flaflrtmasn. Osmanl

D K K A T Dneminde DKKAT
bu corafya bir btn olarak Akdeniz olarak adlandrlmaktayd. Buradaki adalar da Ak-
deniz adalar olarak biliniyordu.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yunan kuvvetleri bu ekilifl srasnda, getii btn yerleri yakp ykyor ve o-

luk ocuk demeden sivil halk katlediyordu. Hatta srf bu maksatla yerli Rum ve Er-
menilerden oluflan ve says 3000i bulan tahrip taburlar oluflturmufllard.
Yunan ordusunu takip eden Trk kuvvetleri 1 Eyll 1922de Uflaka girdi. Arka-
K T (3
sndan Eskiflehir (2 Eyll), Nazilli, Simav, Salihli, Alaflehir, Grdes A PEyll), Kula K T A P
(4 Eyll), Balkesir, Bilecik (6 Eyll), Aydn (7 Eyll), ve Manisa (8 Eyll) Yunan ifl-
galinden kurtarld. Nihayet Trk svarileri 9 Eyll leden nce zmire girdi. Bir
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
gn sonra 10 Eyllde Bursa Trk kuvvetlerinin eline geti. Takip eden gnlerde
Bursa civar ve Marmara Blgesindeki Yunan iflgal kuvvetleri Trk kuvvetleri
karflsnda geri ekilmek ve iflgal ettikleri yerleri boflaltmak mecburiyetinde kal-
dlar. Anadoluda hi midi kalmayan ve bir an nce kamann hesabn yapan
Yunanlar bu srada ekildikleri yerleri atefle vermekten de geri durmadlar. Ma-
nisada 18.000 yapdan ancak 500 ayakta kalabildi, gerisi kl oldu. zmirde ate-
fle verilmiflti.
Trk milletinin olaanst fedakrl ve Baflkomutann stn baflarsyla kaza-
nlan bu Trk zaferinin insan mantn zorlayan ynleri vardr. Bugn Afyonkara-
hisar-zmir karayolu 325 km. kadardr. Taarruz istikameti dere-tepe hesaplandn-
da zmire olan uzaklk 350 km.yi geer. Trk ordusu bu yolu afla-yukar 11-12
gnde kat etmifltir. Bu da gnde ortalama 30 km. yol alndn gsterir. stelik as-
la yeterli gdas ve giyecei olmadan, Yunan ordusuyla savafla savafla. Doal ola-
rak insan mant bu sratin ve baflarnn srrn zmekte zorlanmaktadr. Tek bir
izah yolu olabilir o da Trk askerinin vatann ve istiklalini koruma aflkyla neleri
yapmaya muktedir olduudur.
Byk Taarruzun baflaryla sonulanmasndan sonra, Anadoluda Yunan as-
keri kalmamflt. Ancak, Trakya hlen iflgal altndayd. tilaf Devletlerinin araya
girmesi ile ateflkes grflmeleri 3 Ekim 1922de Mudanyada bafllad. Sert tartfl-
malar ile geen grflmelerden sonra 11 Ekim gn Mudanya Mtarekesi imza-
land. Buna gre; 15 Ekimden itibaren atflmalar duracak, Yunanlar 15 gn iin-
de Dou Trakyay boflaltacaklar ve 30 gn zarfnda Trakya Trk memurlarna
devredilecekti. Barfl antlaflmas imzalanncaya kadar tilaf kuvvetleri miktarlarn
artrmamak flartyla bulunduklar yerlerde kalabileceklerdir. Mudanya Mtareke-
si, Trk stiklal Savaflnn Trk zaferiyle sonulandn gsteren ilk diplomatik
ve siyasi belge olmas bakmndan fevkalade nemlidir. Mtareke yurt iinde b-
yk coflku ile karfllanmfltr.
stiklal Savaflnn Lojistik Kaynaklar

Yukardan beri ana hatlaryla ele aldmz stiklal Savafl fevkalade zor flartlarda
verildi. Bu zorluk, iki temel noktada toplanyor idi. Birincisi; nfus meselesi, kin-
cisi; ekonomik durum. Bu iki meseleyi doru anlamadan veya verilen mcadele-
nin zeminine, bu konular koymadan, stiklal Savafln doru anlayabilmek pek
mmkn gzkmemektedir.
Bilindii zere, 1911 Trablusgarp ve arkasndan Balkan Savaflndan itibaren
Trkiye neredeyse kesintisiz olarak 10-11 yl srekli savafl hlindeydi. Tabii ki, bu
savafllar insan kaynaklarn neredeyse tkenme noktasna getirdi. I.Dnya Sava-
flnda, zellikle anakkalede 16-17 yaflndaki ocuklar cepheye koflma durumun-
da kald. Bu yafl snr stiklal Savaflnda 12-13e kadar indi. Antep savunmasnda
fiilen grev alan Antepli Mehmet, smail henz 12-13 yaflnda idiler. Bat Cephesin-
de elinde silah atn stnde cepheden cepheye koflan ve TBMMnin 30 Ocak 1921
tarihli oturumunda kahramanl konu edinilen Nezahat Hanm (Baysel) da henz
12 yaflnda idi. Daha bunun gibi pek ok Ayfleler, Mehmetler rnek gsterilebilir.
Dou Cephesinde, Kazm Karabekir Paflann sahip kt; deiflik alardan m-
cadelenin iinde hizmet veren ocuk saysnn haddi hesab yoktu. stiklal Sava-
flnda flehit olanlarn yafl analizini yaptmzda, muvazzaf askerlik yaflnn stn-
de olanlarn says oktur. nsan kaynaklarmzn gittike eridii bu dnemde, cep-
he gerisinde tarlada ekini kaldracak veya len kiflinin cenaze namazn klacak er-
kek nfus bulmakta bile zorluklar yafland. Firar sebeplerini rapor eden baz asker-
lik flube baflkanlarnn firarn en baflta gelen sebebinin kimsesizliinden mahsul-

tn orak edememesi olarak gsterilmesi olduka dflndrcdr. nk eli si-
lah tutabilenler cepheye kofltuundan; cephe gerisinde, yafll, hasta, oluk- ocuk
kalmfl ve tarlasn hasat edebilecek karnn doyurabilecek, retim yapabilecek in-
san gc ok yetersizdi veya neredeyse kalmamflt. flte stiklal Savafl bu flartlarda
verilmifltir. nsan kaynaklar asndan artk en son imknlar deerlendirilmekte idi.
Cumhuriyet kurulduktan sonra 10. Yl Marflnda; 10 ylda 15 milyon gen yarat-
tk her yafltan diye vnlmesinin tarih sebeplerini de bu gereklerde aramak
gerekiyor.
nsan kaynaklar yeterli dzeyde olmayan ve yllardr savafl hlinde alk ve se-
faletin iinde bulunan bir milletin tabii olarak ekonomisi de kmfl idi. TBMMnin
alflndan itibaren en nemli meselesi, savunmay yapabilecek maddi kaynaklar
bulabilmek olmufltu. Bu kaynaklarn baflnda flphesiz halkn bafllar geliyordu.
Zaten imknlar azalmfl olan bir millet bu sefer vatan iin elinde avucunda ne var-
sa vermeye alflyordu. Genellikle o blgede bulunan Mdafaa-i Hukuk Cemiyet-
leri vastasyla yardmlar toplanyor, bunlar ilgili makamlara ulafltrlyordu. Bafl-
larn yan sra, kaynaklar artrabilmek iin eflitli uygulamalara girildi. Mevcut ba-
z vergiler artrld ve oktruva vergisi (kontrol) gibi yeni vergiler ihdas edildi. 1920
Eyll ve Kasm aylarnda karlan Men-i mskirat, Men-i israfat kanunlar ile ke-
yif ve israfn nne geilerek tasarruf yaplmaya alflld. Duyun- Umumiye ve Re-
ji Ambarlarndan istifade edilmeye alflld. flgal altndaki stanbuldan gizli yollar-
la Anadoluya silah ve malzeme temini yollar arand. Daha nce bahsedilen Tek-
lif-i Milliye Emirleri ile ihtiya duyulan halkn elindeki malzemelerin %40na el ko-
nulmufltu. Tabii ki btn bunlara ramen, aklarn kapatlabilmesi, savunma ihti-
yalarnn karfllanabilmesi mmkn deildi. Trkiyenin kendi kaynaklarnn te-
sinde dflardan yaplacak yardmlara da fliddetle ihtiyac vard.
Dfl yardmlar hususunda o zamann siyasi flartlar iinde Sovyetler Birliinden
yardm imknlar arafltrld. Mustafa Kemal Pafla, bu maksatla Halil Paflay Mosko-
vaya gnderdi. Ancak, henz ihtilaldan kmfl, ktlk ve aln hat safhaya ulaflt-
Sovyetlerin yardm yapacak durumu da yoktu. Bu gnlerde, Sovyetlere bal
muhtar bir cumhuriyet olan Buhara Cumhuriyetinin Cumhurbaflkan Osman Bey
(Kocaolu), yardm yapabileceklerini Lenine bildirmifl ve Osman Beyin ifadesine
gre 100 milyon altn ruble Trkiyeye gnderilmek zere Moskovaya teslim edil-
miflti. Bu miktar, o zamann rayicine gre T59 milyon tutuyordu. 1920den 1922ye
kadar deiflik zamanlarda Moskovadan peyderpey gnderilen yardmlarn toplam
T11.028.012 civarnda olup, geri kalan T47.971.988nin akbeti bilinmemektedir.
Sovyetlerden gelen asker yardmlarn bafllcalar ise flunlardr:
eflitli tarihlerde salanan toplam 10 milyon ruble para,
39275 adet tfek, 327 adet makineli tfek, 62.986.000 tfek mermisi,
54 top, 1000 atmlk top barutu,
4000 adet el bombas, 4000 flarapnel mermisi,
1500 kl ve 20000 gaz maskesi... gibi.
Milli Mcadele yllarnda Ankara Hkmetine dflardan gelen yardmlarn en
anlamls Hint kkenli Mslmanlara aittir. Bugnk Pakistan oluflturan Hindistan
Mslmanlar Trkiyenin emperyalizme karfl verdii mcadeleye kaytsz kalma-
mfl, 1921 sonundan 1923 Ekimine kadar, deiflik zamanlarda Trkiyeye yardm
gndermifllerdir. 1924 ylnda da savaflzedeler iin Gney Asya Mslmanlarndan
7000 ngiliz lirasna yakn para gnderildiini biliyoruz. Bu blgeden ve Hint Ms-
lmanlarndan gnderilen yardmlarn toplam T1.035.608 ve 130.250 ngiliz liras-
na ulaflmfltr. Byk Taarruzdan hemen nce gelen bu parann ok az bir mikta-

rn kullanan Mustafa Kemal, geri kalann Cumhuriyetin ilanndan sonra kurulan
ilk mill banka olan Trkiye fl Bankasna sermaye olarak tahsis etmifltir.
nc nemli dfl yardm ayn zamanda Ankara Hkmetini ilk tanyan galip
devlet olan Fransadan gelmifltir. Mtareke dneminde iflgal etmifl olduklar Antep,
Urfa, Marafl, Adana ve Mersinde Mslman-Trk halkn mill direnifli ile karfllafla-
rak byk kayplar veren Franszlar, ngiltere ile nfuz blgelerinin paylaflmndan
da zararl kt iin savafl durdurup barfl grflmelerinin bafllatlmasn istemifl-
lerdi. Sakarya Zaferinden sonra Franszlar ile 20 Ekim 1921de Ankara Antlaflmas
imzaland. Franszlar Anadoludan ekilirken nemli miktarlarda silah ve cephane-
yi Ankara Hkmetine teslim etti. Bunlar arasnda 10089 tfek, 1505 sandk tfek
SIRA SZDE mermisi veSIRA 10 SZDE
adet uak vard. Daha sonra Fransa, Ankarann piyasa koflullar
iinde her trl silah ve malzemeyi satn almasna kolaylk gsterdi.
Trk dnyasndan Azerbaycan ve Kbrs Trkleri de ellerinden gelen yardm
yapmaya alfltlar. Bamszln elde eden Azerbaycan Cumhuriyeti 2 yla yakla-
flan bamszlk sresince ve daha sonra Sovyetlere balandktan sonra, deiflik za-
S O R U S O R U
manlarda yardmlar gnderdi. 2 Ekim 1920de toplam deeri 1.500.000 Fransz
frang civarnda bir yardmn Ankaraya ulafltrldn biliyoruz. Bunun dflnda
DKKAT Azerbaycan,DErzurumda
KKAT yetim Trk ocuklarna harcanmak zere 500 adet yzlk
Osmanl altn daha gnderdi. Bu gnlerde, kendileri de atefl hattnda olmalarna
ramen Kbrs Trkleri de karnca kararnca topladklar yardmlar Hilal-i Ahmer
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
vastasyla Ankaraya ulafltrdlar.
Btn bunlarn tesinde, Ankara Antlaflmas ile savafltan ekilen Fransa ve Yu-
AMALARIMIZ nanlarla menfaat
AMALARIMIZ atflmasna giren talya, deiflik zamanlarda Ankara Hkmetine
asker ara-gere ve malzeme yardmlarnda bulunmufllardr.
K T A P Trk stiklalK Harbi

T A srecinde
P gerek i gerekse dfl kaynaklardan salanan yardmlar hak-
knda toplu bilgi iin Alptekin Mderrisolunun Kurtulufl Savaflnn Mali Kaynaklar
(Atatrk Arafltrma Merkezi Yaynlar Ankara 1990) adl kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
Mtareke hkmlerine gre; tilaf devletleri, anakka- Atatrkn Nutukta bahsettii bu cemiyetlerin yan s-
le ve stanbul Boazlaryla Toros tnellerini iflgal ede- ra, iflgaller ve zellikle zmirin iflgalini mteakip, iflgal
cekti (md:1,10). Osmanl sular ve Karadenizde bulu- tehlikesine yakn yerlerden bafllamak zere, Anado-
nan torpiller gsterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). lunun hemen her il ve ilesinde Mdafaa-i Hukuk Ce-
tilaf Devletlerine mensup savafl esirleri ve Ermeni miyetleri kurulmufltur. Sivas Kongresi kararlar ereve-
esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Os- sinde tek bir at altnda toplanan bu cemiyetler iinde
manl Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mhim- Anadolu kadnlar da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Trk
mat teslim edilecek, kk gemiler dflnda donanma tarihinin btnl iinde baktmzda, Bacyn- Rum
tilaf Devletleri gzetimine braklacakt (md:5,6). Ku- Anadolunun vatan olmasnda ne yapmflsa, Anadolu
zeybat ran ve Kafkasyadaki Osmanl kuvvetleri sa- Kadnlar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin de Anado-
vafltan nceki snrlara ekilecek, gneydeki ateflkes lunun vatan kalmasnda ayn fleyi yaptn rahatlkla
snrlar dflndaki Osmanl kuvvetleri derhal tilaf kuv- ifade edebiliriz.
vetlerine teslim edilecek (md:11,16, 17) ve btn ha- abalar hem lkeye hem de dnyaya duyurmak ge-
berleflme a tilaf memurlarnn kontrolne brakla- rekliliinden hareketle btn milleti iine alacak mill
cakt (md:12). Antlaflmann en ar maddesi ise tilaf bir kongrenin toplanmasn gerekli gren Mustafa Ke-
Devletlerine gvenlii tehdit edecek bir durum orta- mal, 21-22 Haziran gecesi bir genelge hazrlad.
ya ktnda lkenin diledii yrelerini iflgal imkn Amasya Genelgesi flu esaslar taflyor idi;
tanyan ve Osmanl Devletinin hkmranlk hakkn 1. Vatann ve milletin istiklali tehlikededir.
fiilen bitiren yedinci maddesi idi. 2. stanbul Hkmeti zerine ald sorumluluun ge-
te yandan, 24. maddeye gre; 6 vilayette (Vilayt- sit- reklerini gerei gibi yerine getirememektedir, bu du-
te: Osmanl dnemi idari taksimatnda Van, Elaz, Di- rum milletimizi yok olmufl gstermektedir.
yarbakr, Erzurum, Sivas ve Bitlis, vilayetleri;gnmz- 3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar kurta-
de Dou ve Gneydou Anadolunun hemen tamamn racaktr.
iine alan corafya) karflklk kt takdirde bu vila- 4. Milletin iinde bulunduu durum ve flartlara gre
yetlerin herhangi bir ksm iflgal edilebilecekti. Aslnda harekete gemek ve haklarn yksek sesle cihana
bu maddenin arkasnda fiark Meselesinin hedeflerin- duyurmak iin her trl etki ve denetimden uzak
den biri olarak tilaf Devletlerinin Dou Anadolu Bl- mill bir kurulun varl zarurdir.
gesinde bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl bulu- 5. Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri olan Si-
nuyordu. Nitekim ateflkesin ngilizce metninde sz ko- vasta mill bir kongrenin acele toplanmas kararlafl-
nusu 6 vilayetten alt Ermeni Vilayeti olarak bahsedil- trlmfltr.
miflti. Dolaysyla Mondros mtarekesi Trklerin Avru- 6. Bunun iin btn illerin her sancandan milletin
pa yakasna gemelerinden itibaren bafllayan ve son gvenini kazanmfl temsilcinin mmkn olduu
dnemde flark meselesi olarak adlandrlan Trkleri As- kadar abuk yetiflmek zere yola karlmas gerek-
yann ilerine geri gndermek projesinin uygulamaya mektedir.
konmufl olmas demektir. 7. Her ihtimale karfl bu meselenin mill bir sr halin-
Mtarekenin imzalanmasn takiben hemen her tarafta de tutulmas ve temsilcilerin lzum grlen yerler-
zellikle iflgal tehlikesi bulunan yrelerde, genel ad de seyahatlerini kendilerini tantmadan yapmalar
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olan mill teflkilatlar ku- lazmdr.
rulmaya baflland. Mill Mcadele hareketinin zeminini 8. Dou lleri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kon-
oluflturacak olan ve zaman iinde hemen her il ve ile- gre toplanacaktr. Bu tarihe kadar dier illerin tem-
de bazen farkl isimlerle kurulan bu cemiyetler mahalle silcileri de Sivasa gelebilirlerse, Erzurum Kongresi
ve kylere varncaya kadar teflkilatlanmfl idiler. Mda- yeleri de Sivas Kongresine katlmak zere hareket
faa-i Hukuk kavramndan da aka anlafllaca zere, edecektir.
bu teflkilatlanma hareketi, savunma amal olup her fle- Trk stiklal Savaflnn ve inklap tarihinin ok nemli
yin baflnda hr ve bamsz yaflama hakkn, vatan ko- bir belgesi saylan Amasya Genelgesinde, stiklal Sava-
ruma gayesini taflyordu. flnn gerekeleri ve yntemi ortaya konmufltur. Mille-
tin istiklalini yine milletin azim ve kararnn kurtara- bir nota vererek bir Trk yurdu olan sancan (Kars,
ca, mill heyet, mill bir kongreden bahsedilmesi, Ardahan, Batum) Trkiyeye iadesini istedi. Grflmeler
Trk tarihinde ilk defa, mill iradeye yani demokrasiye sonunda Grc hkmeti bu sancaklar Trkiyeye b-
dayal yeni bir yaplanmann ve geliflmelerin habercisi rakmak zorunda kald. Ancak ksa bir sre sonra Bolfle-
olarak da karflmza kyor. Bu bakmdan, sz konusu vik Rusyann Grcistan ve Ermenistan iflgal etmesi
belge, Mill Mcadele tarihinin nemli bir belgesi ol- zerine durum deiflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13
makla birlikte Trk Demokrasi Tarihi asndan da ayr Kasm 1921 Kars Antlaflmalaryla Batum dflndaki yerler
bir deer taflmaktadr. Trkiyeye katlmfl oldu. Dou snrndan sonra btn
Trk Milleti aresiz kald byle bir ortamda, lkenin gcn batya ynelten Trkiye, nn Savafllaryla bafl-
hemen her yerinde kendiliinden gnll milis kuvvet- latt dzenli ordu dneminin sonunda Sakarya ve Bafl-
ler oluflturarak silahl savunma iradesini ortaya koydu. komutanlk meydan muharebeleriyle iflgal kuvvetlerini
Mill Mcadele tarihimizde Kuv-y Milliye olarak ad- denize dkerek mcadelenin asker ksmn baflaryla
landrlan bu silahl gnll kuvvetlerin teflekklnde, sona erdirmifltir.
baz yneticilerin ve subaylarn nemli rolleri oldu. Os-
manl Genelkurmaynn da desteiyle Dzenli Orduya
geifl zamanna kadar yani Ekim-Kasm 1920ye kadar
afla-yukar 1,5 yllk srede, iflgallere karfl koyan bel-
ki de tek g Kuv-y Milliye idi. ncelikle iflgal teh-
likesine yakn yerler olmak zere hemen lkenin her
tarafndan teflekkl eden bu kuvvetlere; kuv-y milli-
ye, mfreze, mcahidn, gnll, alay, mill ta-
bur, mill blk gibi isimler verilmifltir. Dzenli ordu-
ya geiflle birlikte bu kuvvetlerin bir ksm dzenli ordu
iine alnrken bazlar da kendiliinden dalmfltr.
Mondros Mtarekesinin ilgili hkmlerine gre dal-
mayan tek ordu, Kzm Karabekir Paflann komutasn-
daki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, blge zerinde
Erivan merkezli Ermenistann emellerini bildiinden
askerlerini terhis etmemifl ve savunma tedbirleri almaya
bafllamflt. Bilindii zere, fiark meselesi erevesinde
tilaf devletlerinden destek gren Ermeniler, I. Dnya
Savafl srasnda Ruslarla ifl birlii iinde Dou Anado-
luda baz yerleri iflgal etmifl, Trk-Mslman ky ve
kasabalarn yakp ykmfllard. Ermenilerin bu emelleri
dorultusunda, saldrlarnn ve basklarnn artmas ze-
rine 9 Haziran 1920de TBMM seferberlik ilan etmifl
ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanlna evrilmifl-
tir. Oltuyu iflgal edip saldrlarna artran Ermenilere
karfl Kzm Karabekir Pafla komutasnda taarruza ge-
en Trk ordusu 28 Eyllde Sarkamfl, 30 Ekimde
Kars iflgalden kurtarp 7 Kasmda Gmrye girmifltir.
Trkiye asndan Ermeni meselesini kapatan ve
TBMMnin ilk asker baflars olan Gmr Antlaflmas ile
1878den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisi
geri alnarak Trkiyenin Dou snrlar gvenlik altna
alnmfl oldu. Bylece, Doudaki kuvvetlerimizin Yu-
nan kuvvetlerine karfl kaydrlma imkn da domufl
oldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Grcistana
Kendimizi Snayalm
1. zmir daha nce gizli antlaflmalarla talyaya brakl- 4. - TBMMnin stnde hibir g ve makam yoktur.
masna ramen, Paris Barfl Konferansnda ngilterenin - TBMM kanun yapma ve yrtme yetkisine sa-
abalar sonucu Yunanistana verilmifltir. hiptir.
ngilterenin byle bir politika izlemesi, afladakilerden Bu bilgilere bakarak afladakilerden hangisi sylene-
hangisinin bir gstergesidir? mez?
a. zmirin stratejik neminin azaldnn a. Kabine sistemine geildii
b. Gl bir talya yerine kolayca ynlendirebile- b. Saltanatn yok sayld
cei bir devletin zmiri almasn istemesinin c. Yasama, yrtmenin TBMM ye ait olduu
c. talyann tilaf Devletlerinden ayrlmasnn d. Halifenin yok sayld
d. Yunanistan korumak istediinin e. stanbul hkmetinin yok sayld
e. Mondros Mtarekesine gre hareket ettiinin
5. Son Osmanl Mebusan Meclisi 28 Ocak 1920de Mi-
2. Trk stiklal Savaflnn ve inklap tarihinin ok nem- sak- Millyi kabul etmifltir.
li bir belgesi saylan Amasya Genelgesinde, stiklal Sa- Alnan kararlar
vaflnn yntemi afladakilerden hangisinde doru ola- I. Snrlar, stanbul ve Marmarann gvenlii
rak ifade edilmifltir? II. Aznlklar, Anadolu dflndaki Trk ve Msl-
a. stanbul hkmeti zerine ald vazifeyi yerine manlarn durumu
getirememektedir. III. Ekonomik hedefler
b. Vatann ve milletin istiklali tehlikededir. fieklinde gruplandrdmzda afladakilerden hangisi
c. Hristiyan aznla milli varlmz bozacak ayr- ekonomik hedefler arasnda gsterilebilir?
calklar verilemez a. Siyasi, adli ve mali alanda geliflmemizi nleye-
d. Yaplacak her trl faaliyette Mondros Mtare- cek btn snrlamalar kaldrlmaldr.
kesine bal kalnmaldr. b. Bat Trakyann, Paflaelinin hukuki stats de
e. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar blge halknn oyu ile tespit edilmelidir.
kurtaracaktr. c. Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum)de tekrar
halk oyuna baflvurulabilir.
3. stiklal Savafl yllarnn olumsuz ve ar flartlarnda d. Mtareke srasnda dflman ordularnn iflgali al-
baz vatanperver aydnlar bir baflka gce dayanarak l- tnda bulunan ksmlarn gelecei halknn ser-
keyi kurtarmay amalamfllardr. Ancak Sivas Kongresin- best oyu ile tespit edilecektir.
de Manda ve himaye kesinlikle kabul edilemez. mad- e. Aznlklarn haklar civar lkelerde bulunan Ms-
desi ile bu durumla ilgili olarak son karar verilmifltir. lman halkn da ayn haklardan faydalanmas
Buna gre, manda ve himaye fikrinin kesin dille reddi flartyla tarafmzdan korunacaktr
afladaki yarglardan hangisine ulafltrr?
a. Blgesel kurtuluflun 6.
b. Toprak btnlnn TBMMnin
c. Milli birlik ve beraberliin
d. Tam bamszln Son Misak- Milli ? almas
Osmanl Kararlarnn
e. Uluslar aras barfl Mebusan Kabul
Meclisinin Edilmesi
Almas
Yukarda verilen olaylarn akflna gre ? iflareti olan

blme afladakilerden hangisi getirilmelidir?
a. stanbulun iflgal edilmesi
b. Kuva-y Millyenin kurulmas
c. zmirin iflgal edilmesi
d. Amasya Grflmelerinin yaplmas
e. Sevr Antlaflmasnn imzalanmas
7. 23 Nisan 1920 de alan TBMMde flu temel ilkeler 9. - I. nn Savaflndan sonra Moskova Antlaflmas,
benimsenmifltir: Mecliste toplanan milli iradenin vata- - Sakarya Meydan Savaflndan sonra Ankara Ant-
nn geleceine hakim olmas esastr. Trkiye Byk Mil- laflmas,
let Meclisinin stnde bir kuvvet yoktur. Bu durum s- - Baflkomutanlk Meydan Savaflndan sonra Mu-
tanbul Hkmeti ve Padiflah asndan dflnldn- danya Ateflkes Antlaflmas, imzalanmfltr.
de ne anlama gelmektedir? Bu geliflmelerin tm birlikte dflnldnde afla-
a. Yeni Meclis Padiflaha sadakatle baldr. daki yarglardan hangisine varlabilir?
b. Artk stanbul, Anadoluya hakim deil tbi ol- a. Ankara Antlaflmas Fransa ile imzalanmfltr.
mak durumundadr. b. Her antlaflmadan sonra bir savafl yaplmfltr.
c. Saltanat idaresiyle Meclisin beraber alflaca c. TBMM hkmeti barfl devaml n planda tut-
vurgulanmak istenmifltir. mufltur.
d. Anadoluda yaplacak faaliyetlerde sz hakk s- d. Savafl alannda kazanlan zaferler siyasi baflar-
tanbul Hkmetinindir. larla tamamlanmfltr.
e. Yeni bir Padiflah seilmesi iin alfllmaya bafl- e. Yeni bir devlet kurulmufltur.
lanacaktr.
10. Trk stiklal Harbi yalnzca Anadolu Trklnn
8. deil tm Trk leminin, mukaddesatnn ortak bir m-
? dafaasdr diyen bir tarihi bu dflncesini destekle-

mek iin afladakilerden hangisini ne srebilir?
a. Anadolu ve Rumeli Mdafa-y Hukuk Cemiyeti-
nin kurulmas
? Gney
Cephesi ? b. Buhara, Azerbaycan ve Kbrs Trklerinin mad-
di destekleri
c. Teflvik-i sanayi kanununun karlmas
d. Dzenli orduya geilmesi
? e. 1921 Anayasasnn kabul edilmesi
Yukardaki diyagram Milli Mcadele dnemindeki G-

ney Cephesini temsil etmektedir.
Bu diyagramn ? ile belirtilen yerlerine bu cephenin
zellikleri ile ilgili afladaki bilgilerden hangisi getiri-
lemez?
a. Franszlarla mcadele edilmifltir.
b. Kuva-y Milliye birlikleri kurulmufltur.
c. Antep, Urfa, Marafl kurtarlmfltr.
d. Ankara Antlaflmas ile kapanmfltr.
e. Savafl sonunda Londra Konferans toplanmfltr.
Okuma Paras
YEN GN, ESK GN Fakat idrakiniz yalnz midenizde, aklnz yalnz asab-
Mvezziin, keskin ve tannan sesi baryordu: nzda, vicdannz yalnz etinizde deilse dudanzdan
- Yeni Gn, Yeni Gn!.. dklecek flkran cmlesi, eminim ki; flu kelimelerdir.
Pek yaknmda oturan tanmad iki kifliden biri, befl Oh yeni gnler
kurufl verip bir Yeni Gn ald. teki arkadafl galiba O eski gnlerin btn siyaseti yaflamak imkann bizim
nkte(flaka) yapmay seven bir zatt: kuvvetlenmemizde deil, bizden kuvvetlilerin bizi ez-
- Befl kurufla bir Yeni Gn ! Ah, bana bir Eski gn ve- memesinde grmekti. O zaman Aman yaflayalm yeri-
riniz, size befl yz kurufl vereyim! ne Aman ldrmesinler diyen bir siyasetimiz vard.
Gazeteyi alan zat arkadaflnn bu nktesini ikmal etti: Bir siyaset ki itimad(gvenini) nefsinden(kendinden)
- Abdlhamid dirilmez ki o eski gnleri grelim! deil, midi hariten alyordu.
flte bir kahvehane nnde geen, fincan ii kadar k- Halbuki yeni gnlerin siyasetini grdk: Bu Aman l-
k bir muhavere(sohbet) ki, iinde ufuksuz bir deniz drmesinler diye korkacana, Mutlaka yaflayacaz
kadar genifl bir facia sakl! diyen bir haykrflt. Kuvveti hariten deil kendi ruhu-
Ah, o eski gnler, Meflrutiyetten evvelki o Abdlhamid muzda aradk ve kendi ruhumuzda bulduk.
zaman, o ne sakin, ne asude(mutlu) bir devirdi: Hayat Eski gnlerde nmzde kara ve mitsiz bir ati(gele-
ucuz, yaflamak kolay, ortalk skunetti. Ne frka(parti) cek), iimizde lm hissi veren bir tarih, vatanmzda
mcadeleleri, ne mebusan(meclis) grltleri, ne mat- bataklk taaffnyle(bozulmufl, kt kokan) esen bir
buat(basn) flamatalar vard. hava vard.
Siyaset yapamayaca iin herkes ifliyle meflgul, frka Halbuki flimdi, nmzde ak ve nihayetsiz bir ati,
mcadelat olmad iin herkes yekdieriyle(birbiriyle) vatanmzda hr ve mstakil bir hava, iimizde, etraf-
barflk, memleket iflleriyle kafa yormak kimsenin sala- mzdaki bodur tepelere bakarak Ben ykseim di-
hiyetinde(yetkisinde) olmad iin herkes kendi zev- yen, bafl bulutlara karflmfl bir flahikann(zirvenin) gu-
kinde idi. Ne harplerin hezimetleri, ne hezimetlerin mu- ruru var!
haceretleri(g), ne muhaceretlerin sefaletleri vard. Yeni Gn: (Her gn bir dflnce): 4 Ocak 1922, No:
Uzun bir sulh, kolay bir maiflet, sakin bir yaflayfl, iflte 662.
on befl sene evvelki devir!
Halbuki bir de Meflrutiyetten sonraki devri dflnnz: Kaynak: smail Habib Sevk, O Zamanlar (1920-
Sra sra tnele rast gelmifl bir tren gibi bir harpten - 1923), Kltr Bakanl yaynlar, Ankara 2001, s. 155-
karken dierine tutulduk. Her harpten kurtulunca Oh, 157.
biraz ziya(flk) ve biraz hava derken, baktk ki etraf-
mz yine duman ve yine barut sarmfl. Frka kavgalar
kardeflleri yekdierine muarz(muhalif), gazete mna-
kaflalar dostlar birbirine dflman yapt. Artk ne zevk-
lerde eski halavet(incelik), ne insanlarda eski fletaret(ne-
fle, mutluluk) kald. Mideler bol gdalara, kulaklar sesli
paralara hasret ekiyor. Elence bir efsane, kahkaha bir
srtma, hayat bir yk oldu. flte on befl senedir yaflad-
mz devir!
Evet, tasdik ederim. insan ruhu elbette grlty sku-
ta, pahall ucuzlua, mtevali(devam edip giden)
harpleri mtemadi(devaml) sulha tercih edecek deil-
dir. Yalnz hissiyle, yalnz asabyla, yalnz midesiyle d-
flnenler Ah eski gnler demekte hakldrlar.

1. b Yantnz yanlfl ise fiark Meselesinin Uygula- Sra Sizde 2
maya Konmas: Mondros Mtarekesi konusu- Baflkentte hkmet ettiini iddia eden bir siyasi yapya
nu yeniden gzden geiriniz. karfl ortaya konulan bu ilkeler aslnda byle bir yap ve
2. e Yantnz yanlfl ise M. Kemal Paflann Sam- otoritenin fiilen olmadn dosta dflmana ilan eder
suna kfl, Teflkilatlanma ve Kongreler konu- mahiyettedir. Merkezde bir idarenin olmad gerein-
sunu yeniden gzden geiriniz. den hareketle millete lkenin gerek sahibi olduun
3. d Yantnz yanlfl ise M. Kemal Paflann Sam- hatrlatp, kendi kaderine sahip kmaya davet eden bir
suna kfl, Teflkilatlanma ve Kongreler konu- ar sz konusudur.
sunu yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanlfl ise M. Kemal Paflann Sam- Sra Sizde 3
suna kfl, Teflkilatlanma ve Kongreler konu- Mtareke imzalandnda hkmet ve padiflahn ngi-
sunu yeniden gzden geiriniz. lizlerin hofl grsne snma beklentisi vard. Aydnla-
5. a Yantnz yanlfl ise M. Kemal Paflann Sam- rn ve bir ksm subaylarn da Sivas Kongresi srasnda
suna kfl, Teflkilatlanma ve Kongreler konu- iyice netleflen manda veya himaye istei son derece
sunu yeniden gzden geiriniz. dikkat ekici bir durumu iflaret etmektedir. lkenin ge-
6. a Yantnz yanlfl ise M. Kemal Paflann Sam- leceinden, milletin bamsz yaflama isteinden mit
suna kfl, Teflkilatlanma ve Kongreler konu- kesmifl nemli bir kitle sz konusu demektir. Asrlardr
sunu yeniden gzden geiriniz. devam eden yenileflme abalarna mukabil gelinen nok-
7. b Yantnz yanlfl ise M. Kemal Paflann Sam- tann mitleri krmfl olduu anlafllmaktadr. Tarihi bo-
suna kfl, Teflkilatlanma ve Kongreler konu- yunca mutlaka bamsz devletler idaresinde yaflamfl
sunu yeniden gzden geiriniz. bir millet iin son derece zc bir durumdur. Mustafa
8. c Yantnz yanlfl ise Askeri Geliflmeler konusu- Kemal Paflann Amasya tamiminden itibaren iradeyi
nu yeniden gzden geiriniz. millette var saymas ve onu topyekn bamszlk iin
9. d Yantnz yanlfl ise Askeri Geliflmeler konusu- harekete gemeye armasnn nemi ok byktr.
nu yeniden gzden geiriniz. Blgesel kurtulufl abalarndan lkenin ve milletin bir
10. b Yantnz yanlfl ise Askeri Geliflmeler konusu- btn hlinde bamszl ilkesine ulaflmak ve bunu
nu yeniden gzden geiriniz. baflarmfl olmak Trk milletine unutulmaz bir hizmet,
lmez bir armaandr.
Sra Sizde 4
lkenin varlna, snrlarna sahip kmakla birlikte tar-
Sra Sizde Yant Anahtar tflma olacak yerlerde halkoyunu belirleyici kabul eden
Sra Sizde 1 yaklaflm son derece demokratiktir, adafltr.
Mondros Mtarekesinin flartlar galip devletlerin fiilen Misak- Mill Trk milletinin vermekte olduu var olufl
Osmanl Devletini yok saydklarnn ak gstergesi- mcadelesindeki krmz izgilerini ifade etmektedir.
dir. Ancak devleti ynetenlerin bunu dflnecek du- stiklal Harbinin sonuna kadar da srarla takip edil-
rumda olmadklar da aflikrdr. Ne olursa olsun kendi mifltir. Trk milliyetileri lkenin btnln koru-
pozisyonlarn devam ettirmek iin bu flartlar kabul et- ma adna son derece hassas olduklar kadar dnyann
mek ve sonrasnda galiplerin hoflgrsne snmak geerli sayd evrensel kavramlara da son derece afli-
amacnda olduklar grlmektedir. Bu anlayflta bir sina olduklarn gstermektedirler. Self determinasyon
yasi idarenin de bamsz yaflama gibi bir probleminin ilkesi gerei milletlerin kendi kaderleri ile ilgili karar-
olmayaca kolaylkla anlafllr. Devletin bir flekilde adlar kendi verecekleri anlayflna uygun olarak nfus
nn devam mevcut idareciler iin yeterli grlmfltr. bakmndan homojen olmayan yerlerde oluflturulacak
Dolaysyla Mondros Mtarekesi Osmanl Devletinin yap ile ilgili karar orada yaflayan insanlarn verecek
fleklen mevcudiyeti zerinde uygulanacaktr. Devlet olmas gnmzde dahi son derece demokratik bir
fiilen bitmifltir. davranfltr.
Akbyk, Yaflar Milli Mcadelede Gney Cephesi Kstkl, Nuri Milli Mcadelede Akflehir, Atatrk
(Marafl), Ankara 1990. Arafltrma Merkezi Dergisi, Temmuz 2008, Say
Atatrk, Kemal Nutuk, (Haz. Zeynep Korkmaz), Ata- 71, s.299-318.
trk Arafltrma Merkezi Yayn, Ankara 2000. Kstkl, Nuri Bat Cephesi Mntkasnda Milli Mca-
Atay, Falih Rfk Hkimiyeti Milliye, 5 Nisan 1926. dele Karflt Ermeni-Rum Faaliyetleri, Ermeni Arafl-
Baykal, Bekir Stk zmirin Yunanllar Tarafndan flga- trmalar I.Trkiye Kongresi Bildirileri, C.I, An-
li ve Bu Olayn Dou Anadoludaki Tepkileri, Bel- kara 2003, s.529- 542.
leten, C:XXXIII, Say 129-132, Kstkl, Nuri, Milli Mcadelede Trk ocuklar ve
Cebesoy, Ali Fuad, Milli Mcadele Hatralar, stan- Bir Destan, Atatrk Arafltrma Merkezi Dergisi,
bul 1953. Mart 1997, Say 37, s.249-264.
Gaulis, Berthe George, Kurtulufl Savafl Srasnda Kstkl, Nuri Kbrs Trklerinin Milli Mcadeleye
Trk Milliyetilii, (ev. C. Yazansoy), stanbul Katklar, II. Uluslar aras Kbrs Arafltrmalar
1981. Kongresi 24-27 Kasm 1998, Gazimagusa, KKTC.,
Gkdemir, Ender Cenub Garb Kafkas Hkmeti, Bildiriler Kitab.
Ankara 1989. Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 17 fiubat 1336 inika-
Jaeschke, Gotthard Kurtulufl Savafl le lgili ngiliz d; ATASE Arflivi; Klasr:21, Dosya:1336/6, Fihrist:2,
Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1991. 2-5:9;
Karabekir, Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul 1960. zalp, Kazm, Milli Mcadele (1919- 1922), C.I, An-
Krzolu, Fahrettin (yay. Haz.), Btnyle Erzurum kara 1985.
Kongresi, Ankara 1993. fiahingz, Mehmet, Milli Mcadele Esnasnda Gney-
Koca, Salim Mustafa Kemalin 9.Ordu Mfettiflliine dou Anadolu Blgesinde Yaplan Milli Birlik ve
Tayininde Vahideddinin Rol Var myd?, Milli Beraberlik Mitingleri, Atatrk Arafltrma Merkezi
Kltr, Say:50, Ankara 1985. Dergisi, Temmuz 1995, Say 32.
Kocaolu, Osman, Rus Yardmnn yz, Yakn Ta- Tansel, Selahattin Mondrostan Mudanyaya Kadar,
rihimiz, C.1, Say 10, (3 Mays C.I, stanbul 1991.
1972). TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.1, Ankara 1999.
Kstkl, Nuri, Yeni ve Yaknada Kurulan Trk Trk stiklal Harbi, (Genelkurmay Harp Tarihi Daire-
Devletleri, Konya 2011. si Yay.), C.2, Ksm:1-3, Ankara 1963.
Kstkl, Nuri, Milli Mcadelede Denizli Isparta ve Trk stiklal Harbi- dari Faaliyetler-, (Genelkurmay
Burdur Sancaklar, Ankara, Kltr Bakanl Yay., Harp Tarihi Dairesi yay.,) C.7, Ankara 1975.
1990; ikinci bask Atatrk Arafltrma Merkezi Yay., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Komisyon, Atatrk
Ankara 1999. Arafltrma Merkezi Yayn, Ankara 2000.
Kstkl, Nuri Kazm Karabekir ve Eitim, 5. Bask,
Konya, izgi Kitabevi Yay., 2009.
Kstkl, Nuri Milli Mcadelede Manisa- Uflak- Af-
yonkarahisar-Konya Hatt, Atatrk Arafltrma
Merkezi Yayn, Ankara 2009.
Kstkl, Nuri, Byk Nutukta Atatrkn Kuv-y
Milliyeye Bakfl, Yetmifl beflinci Ylnda Byk
Nutuku Anlayarak Okumak Sempozyumu, Ata-
trk Arafltrma Merkezi Yay., Ankara 2003, s. 15- 29.
Kstkl, Nuri, Birinci nn Muharebesi ve Siyasi So-
nular zerine Baz Dflnceler, Atatrk Arafltr-
ma Merkezi Dergisi, Temmuz 1991, Say21, s.603-
608.
6
Amalarmz
N
Osmanl Meclisi Mebusanndan Byk Millet Meclisine geifl srecindeki ge-
N
liflmeleri aklayabilecek,
Trkiye Byk Millet Meclisinin yelerinin sosyal ve eitsel yapsn deer-
N
lendirebilecek,
Trkiye Byk Millet Meclisinde ortaya kan gruplar hakknda fikir sahibi
N
olabilecek,
Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk dneminde kurulan siyasi partileri ta-
nmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Trkiye Byk Millet Meclisi Anayasa
Siyasi Guruplar ve Partiler Mill rade
Bolflevizm Kuvvetler Birlii
indekiler
MECLS- MEBUSANDAN TRKYE

BYK MLLET MECLSNE GEfi
TRKYE BYK MLLET
MECLSNN KURULUfiU VE
Trkiye Byk Millet
Atatrk lkeleri ve Meclisi ve Siyasi ZELLKLER
nklap Tarihi-I Yaplanma TRKYE BYK MLLET
(1920-1923) MECLSNDE OLUfiAN GRUPLAR
CUMHURYETN LANINA KADAR
TRKYEDE KURULAN SYASAL
PARTLER
Trkiye Byk Millet Meclisi
ve Siyasi Yaplanma
(1920-1923)
MECLS- MEBUSANDAN TRKYE BYK MLLET

MECLSNE GEfi
Osmanl mparatorluu byk umutlarla girdii I. Dnya Savaflndan 30 Ekim
1918de imzalad Mondros Mtarekesi ile ayrlmak zorunda kalmflt. ttihat ve
Terakki Partisi kendi kendini feshetmifl, ttihat nderler yurt dflna kamflt. Tek
ayakta kalan g ise Meclis-i Mebusand. Zira 1914te yaplan seimlerde, seime
ttihat ve Terakki Partisinden baflka parti girmedii iin Meclis-i Mebusan yeleri
de ttihatlardan olufluyordu. 21 Aralk 1918de padiflah iradesi ile Meclis-i Mebu-
san da kapatld. Bylece siyasi iktidarn uygulamalarna karfl duracak, onu eleflti-
recek bir g kalmad. Ancak bu durum tepki dourmakta gecikmedi. zellikle
basn organlarnda Meclis-i Mebusann almasn isteyen yazlar kmaya bafllad.
Hatta zmirin iflgali sonrasnda toplanan Saltanat fiurasnda da Meclisi Mebusann
toplanmas istendi. Tevfik Pafla ve Damat Ferit Pafla hkmetleri iflgallerin srd-
n bahane ederek meclisin toplanmasn hep savsaklad. Bunlar aslnda meflru-
ti sistemi istemiyorlard. Mecliste elefltiriye tahammlleri yoktu. Ancak lke toprak-
larnn smrgelefltirilmesine Trk halknn esir edilmesine karfl kan bir avu as-
ker ve sivil aydnn nclnde Trk halk Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ad al-
tnda nce blgelerini daha sonra da tm lkenin kurtarlmasn kapsayan bir ha-
reketi bafllatt. Mustafa Kemal Paflann 9. Ordu Mfettifli olarak Anadoluya geme-
sinden sonra bu hareketin ivmesi de artt. Erzurumda ve Sivasta yaplan Kongre-
lerde mill snrlar iinde vatann blnmez bir btn olduu belirtilerek seimle-
rin yaplarak halkn temsilcilerinden oluflan Meclis-i Mebusann toplanmas ve l-
ke sorunlarnn burada grfllmesi, hkmetlerin de meclisten g almas isten-
miflti. Damat Ferit Pafla bu sese kulak tkaynca stanbul ile Anadolu arasndaki ile-
tiflim koptu. lke deta ikiye ayrld. Bunun zerine Damat Ferit Pafla istifa etmek
zorunda kald. Yerine Ali Rza Pafla Sadrazamla atanarak yeni bir hkmet kurul-
du (2 Ekim 1919).
Yeni hkmet o gne kadar asi olarak adlandrlan mill glerle yz yze g-
rflp dflncelerini renmek amacyla Anadoluya bir heyet gnderdi. Amas-
yada yaplan grflmeler sonunda pek ok hususla birlikte kapal bulunan Meclis-
i Mebusan yeniden amak iin seimlerin yaplmasna da karar verildi. Bylece s-
tanbul ile Anadolu arasnda kopmufl olan iletiflim yeniden kuruldu, lkedeki birlik
saland ve seim alflmalar bafllad.
stanbul iflgal altnda olduu iin meclisin toplanaca yer baflta olmak zere
mill teflkilatn durumu ve Paris Barfl Konferansndan kacak kararn olumlu ya
da olumsuz olmasna karfl alnacak tedbirlerin grflld Heyet-i Temsiliye ile
komutanlar arasndaki Sivas Toplants (16-29 Kasm)nda nemli kararlar alnmfl-
t. Bu toplantda Kongrelerde ortaya konan temel ilkelerin korunmas, ordunun
mill iradenin emrinde olmas, mali sorunlarn mill mcadeleyi engellemeyecei
konularnda grfl birlii salanmfltr.
lkenin kaderini belirleyecek bu seim karar bafllangta olumlu bir yank ya-
ratt. Ancak yzlerce yldan beri Trklerle birlikte yaflayan Mslman olmayan ke-
simler farkl amalar peflinde olduklar iin bu seimlere katlmayacaklarn belirt-
tiler. Hrriyet ve tilaf Partisi ile onun yannda yer alan baz partiler de Kuva-y
Millye glerinin seimlere mdahale edeceini dolaysyla serbest bir seimin
yaplamayacan ne srerek seimlere souk durdular. Bunlara ramen seim-
ler yapld.
Mustafa Kemal Pafla da Erzurumdan mebus seildi. Seim sonular baflta pa-
diflah ve hkmet olmak zere milliyeti glere karfl olanlar memnun etmedi.
Meclisin almas engellenmeye alflld ise de baflarl olunmad. 12 Ocak 1920de
Meclis-i Mebusan stanbulda ald. Padiflah alfl trenine katlmad.
Ksa sre alflmfl olan Meclis-i Mebusann yapt en nemli ifl 28 Ocak 1920de
kabul ettii ve 17 fiubat 1920de Meclis krssnden aka okunup oylayarak
tm dnyaya aklanan ve tarihe Misak- Mill (Mill Ant) olarak geen belgeyi ka-
bul etmesidir.
Karfl harekete geen ngilizler 15 Martta 150 kifliyi tutukladlar. 16 Mart 1920de
de fiilen stanbulu iflgal ettiler. Tm devlet kurumlarn denetim altna aldlar.
Meclisi basarak baflta Rauf Bey, Kara Vasf Bey olmak zere baz mebuslar tutuk-
ladlar. Bylece devletin bamszlna byk bir darbe vurdular. Bir bildiri ya-
ynlayarak szde iflgalin geici olduunu, amalarnn Saltanatn etkinliini kr-
mak olmayp, Osmanl idaresinde kalacak yerlerde glendirmek olduunu, tafl-
rada isyan kt ya da katliamlar yapld takdirde stanbulun Trklerden alna-
can, herkesin saltanat merkezi olan stanbuldan verilecek emirlere uymas ge-
rektiini belirttiler.
Mustafa Kemal Pafla;bu geliflmeler zerine stanbul ile iletiflimin kesilmesini,
iflgalci glerin Anadoluya asker gndermesini salayacak stratejik noktalarn tu-
tulmasn, belirli noktalarda demiryollarnn bozulmasn, Anadoludaki tilaf Dev-
letleri subaylarnn tutuklanmasn, stanbula para ve kymetli eflya akflnn dur-
durulmasn istedi. flgalin protesto edilmesini istedi. stanbuldaki ngiliz, Fransz,
talyan, Amerikan temsilcilerine, tarafsz devletlerin Dfliflleri Bakanlklarna, ngil-
tere, Fransa ve talya parlamentolarna iflgali protesto eden birer telgraf gnderdi.
Ayrca 19 Mart 1920de Ankarada bir meclisin toplanacan belirten bir de genel-
ge yaynlad.
TRKYE BYK MLLET MECLSNN KURULUfiU VE

ZELLKLER
Mustafa Kemal Pafla 19 Mart 1920 tarihli genelgede Ankarada memleket ifllerini
idare etmek ve denetlemek zere olaanst yetkilere sahip bir meclisin toplana-
can duyurdu. Milletvekili olmak isteyenlerin de milletvekili seimi yasas h-
kmlerine bal olacaklarn, her sancaktan 5 milletvekilinin seileceini duyurdu.
Milletvekillerinin ikinci semenler yannda, sancak idare ve belediye meclisleriyle
Mdafaa-i Hukuk ynetim kurulu yeleri tarafndan seileceini, her parti, dernek
6. nite - Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma (1920-1923) 165
ve zmrenin aday gsterebileceini, bamsz milletvekili olmak isteyenlerin de

aday olabileceklerini, seimin gizli oy ve salt ounluk esasna gre yaplacan,
seimlerin en st dzeydeki kamu yneticisinin denetiminde gereklefltirileceini
belirtti.
lkenin kaderini izecek bu seim genelgesinin uygulamaya konulmas baz
glkleri de beraberinde getirdi. Baflta Padiflah olmak zere Osmanl Hkmeti
ve onun emrinden kamayan brokratlar, toplum zerinde etkin olan kimi kifliler
iktidarn izni olmadan alnan bu seim kararna karfl ktlar. Bunlar, Ankarann
bu tavrn bir isyan olarak deerlendirdiler. Ayrca lkenin eflitli yerlerini iflgal et-
mifl bulunan tilaf Devletleri de iflgal altnda bulundurduklar yerlerde seimlerin
yaplmasna izin vermediler.
atalca, Gelibolu, Krklareli ve Tekirdada seim yaplamad. Adana, zmir, z-
mit, Mersin, stanbul gibi iflgal altnda bulunan yerlerin ise sadece belirli yrelerin-
de seim yaplabildi. Tm glkleri gsleyerek, vatannn smrgelefltirilmesi-
ne, milletinin kleleflmesine karfl kan kellesini koltuuna alarak Ankaraya
gelmek isteyen milliyeti milletvekillerinin seilmeleri nlenemedi. stanbuldan da
kimi vatanperver mebuslar kaarak Ankaraya geldi. Meclis; 23 Nisan 1920 Cuma
gn byk bir trenle saat 13.45te en yafll milletvekili, Maarif Mdrlnden
emekli Sinop Milletvekili fierif Beyin konuflmasyla ald. fierif Beyin bu konufl-
masnda kulland Byk Millet Meclisi ibaresi dikkati ekti.
Fotoraf 6.1
Mustafa Kemal
Pafla, Rauf Bey ve
Fevzi Pafla Meclis
nnde
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Mustafa Kemal Pafla 24 Nisan 1920de Mondros Mtarekesinin imzalanmasn-

dan 23 Nisana kadarki geliflmeleri ve yaplan alflmalar anlatan uzun bir konufl-
ma yapt. Mill snrlar iinde her fleyden nce kendi kuvvetimize dayanarak varl-
mz koruyarak millet ve memleketin gerek saadet ve refahna alflmay ng-
ren bir siyasetin yani mill bir siyasetin uygulanmasn istedi. Arkasndan da yeni
bir hkmetin kurulmasn ngren flu teklifi sundu. 1-Hkmetin kurulmas zo-
runludur. 2- Geici olarak bir hkmet baflkan semek veya Padiflaha bir vekil ta-
nmak doru deildir. 3-Mecliste younlaflan mill iradenin dorudan doruya va-
tann yazgsna el koymufl olduunu kabul etmek temel ilkedir. Trkiye Byk
Millet Meclisinin stnde bir kuvvet yoktur. 4- Trkiye Byk Millet Meclisi yasa-
ma ve yrtme yetkilerini kendisinde toplar. Meclisten seilecek ve vekil olarak
grevlendirilecek bir heyet hkmet ifllerine bakar. Meclis baflkan bu heyetin de
baflkandr.
SIRA SZDE Byk MilletSIRA

Meclisinin
SZDE toplanmasnda davet sahibi konumunda olan Mustafa Kemal Pa-
1 flann Mondros Mtarekesinden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyetleri asndan
son derece ayrntl ve belgeli bir flekilde aktarmasn nasl deerlendirebiliriz? Tartflnz.
Mustafa Kemal Pafla bu konuflmada Padiflah ve Halifenin bask ve zorlamadan

S O R U kurtulduu zaman
S O R U Meclisin dzenleyecei kanuni esaslar erevesinde durumunu
alacan da belirtti. Byle bir hkmetin mill hkimiyet esasna dayanan halk
DKKAT
hkmeti olduu
DKKAT
dikkati ekmektedir.
Ayn gn yaplan gizli oturumdan sonra baflkanlk divan seimine geildi. Mus-
tafa Kemal Pafla birinci baflkanla (Meclis Baflkanlna), Celalettin Arif Bey ikinci
N N
SIRA SZDE
baflkanla,SIRA SZDE
Abdulhalim elebi Efendi de birinci baflkan vekilliine seildi. kinci
baflkanvekilliine ise 25 Nisanda Cemalettin Efendi seilecekti. Daha sonra ktip
AMALARIMIZ yeler seilerek baflkanlk divan oluflturuldu.
AMALARIMIZ

KAbdulhalim
T A P Efendi K T A P Celaleddin Arif Bey
(TBMM Birinci (TBMM kinci
Baflkan vekili) Baflkan)
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
MAKALE MAKALE
Yeni bir hkmetin kurulmas konusu, 25 Nisanda meclisin gndemini doldur-

du. Bunun iin ncelikle 15 kifliden oluflan bir Layiha Encmeni, ardndan da ge-
ici bir cra Encmeni oluflturuldu. 1 Mays 1920de cra Vekilleri Heyetinin olu-
flum biimini belirleyen yasa tasars Meclise sunuldu ve uzun tartflmalardan son-
ra 2 Mays 1920de kabul edildi. 3-4 Maysta seimler yaplarak 11 kifliden oluflan
cra Vekilleri Heyeti belirlendi. Her vekil tek tek dorudan doruya milletvekilleri
tarafndan seildi. Dolaysyla da hkmet yeleri dorudan doruya Meclise kar-
fl sorumlu oldular. Hkmet baflkanln Meclis Baflkan yrtt. Hkmete de c-
ra Vekilleri Heyeti ad verildi. Bylece mparatorluktan Mill Devlete geifli sala-
yacak icra organ oluflturulmufl oldu.
Meclis, otoritesini yurt yzeyinde kurabilmek iin yasal dzenlemeler yapt, s-
tiklal Mahkemeleri gibi olaanst mahkemeler kurdu, i isyanlar bastrmak mal
ve can gvenliini salayabilmek iin Seyyar Jandarma Birlikleri oluflturdu, ka-
muoyu oluflturabilmek iin yazl szl propagandaya byk bir nem verdi. Ana-
dolu Ajansn destekledi, Matbuat ve stihbarat Mdrln kurdu. Baflta Hki-

miyet-i Milliye olmak zere milliyeti izgide yayn yapan gazeteleri destekledi,
milletvekillerinden, aydnlardan heyetler oluflturarak ky ky, kasaba kasaba mec-
lisin amalar halka anlatld. Bylece Trk halknn meclisin etrafnda toplanmas
saland. Dalmfl ordunun yerine yeni bir ordu kurdu.
Fotoraf 6.4
kinci nn Zaferi
mnasebetiyle
yaplan trende
Meclis balkonunda.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Trkiye Byk Millet Meclisi bir de Teflkilat- Esasiye Kanunu (Anayasa) yapa-
rak kurulacak devletin dayanaca temel ilkeleri belirledi.
Anayasa bir devletin temel yapsn, devlet rgtlerinin birbirleriyle olan iliflki-
lerini, bireyin temel hak ve zgrlklerini belirleyen pozitif hukuk metinleridir.
Trk toplumu Anayasa kavramyla 1876da Kanun-i Esasi adyla tanflt. Mill
Mcadele bafllad srada da II. Meflrutiyet Dneminde yaplan deiflikliklerle bu
anayasa yrrlkte idi. Ancak 16 Mart 1920de stanbulun iflgalinden sonra bu
anayasann pek de ifllevi kalmamflt. Zira 23 Nisan 1920de Ankarada alflmalar-
na bafllayan Trkiye Byk Millet Meclisi, olaanst yetkilerle donatld iin
kendi kurallarn kendisi koymaya bafllad.
Fotoraf 6.5
Mustafa Kemal
Pafla ve vekiller
Meclis nnde 23
Nisan Bayram
kutlamasnda
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
SIRA SZDE
168 SIRA
Atatrk lkeleri SZDE Tarihi-I
ve nklap
Trkiye Byk Millet Meclisi yasama, yrtme zaman zaman da yarg grevle-
rini stlenerek gler birlii ilkesini benimsemiflti. Misak- Mill ile belirlenen vatan
topraklarn tilaf Devletlerinin iflgalinden kurtarmay, Trk milletini bamszla
S O R U ve zgrleS Okavuflturmay
R U amalyordu. Bu amaca ulaflmak iin, bir yandan iflgal-
ci glere karfl verilen savafl ynlendirirken te yandan da adm adm yeni dev-
DKKAT leti oluflturacak
D K Kdzenlemeleri
AT yapyordu.
Yeni devletin dayanmas gereken temel unsurlar konusunda gerek Meclis iin-
de gerekse Meclis dflnda kimi alflmalarn yapld, programlarn hazrland
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
gzden kamyordu. Bu programlarn hazrlanmasnda yurt dflndan esen ideolo-
jik rzgrlarn da etkisi vard. Mustafa Kemal Pafla (Atatrk) Mecliste yapt konufl-
AMALARIMIZ malarda yeni devletin dayanaca temel dflncenin halklk olduunu belirte-
AMALARIMIZ
rek yeni arayfllarda bulunanlar uyaryordu.
K T A P Halklk kavramnn
K T A P fikr geliflimi ve Atatrkteki anlam hakknda genifl bilgi iin Cezmi
Eraslann Yakn Dnem Trk Dflncesinde Halklk ve Atatrk (stanbul 2003) adl
alflmasna bakabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Nitekim 13 Eyll 1920de kendi imzas ile Trkiye Byk Millet Meclisi Baflkanl-
na 31 maddeden oluflan ve Vekiller Heyetinin siyasi, toplumsal, idari ve asker g-
rfllerini zetleyen ve idare teflkilat hakkndaki kararlarn yanstan bir neriyi sun-
NTERNET NTERNET
du. Bu belge 18 Eyll 1920de Meclis gndemine alnmfl ve uzun uzun tartfllmfltr.
Tartflmalar sonunda tasar kimi ufak deiflikliklerle 20 Ocak 1921de kabul edilmifl-
tir. 24 maddeden oluflan bu anayasa siyasi yap ve idari yapy belirlemek zere iki
MAKALE MAKALE
ana blmden olufluyordu. Siyasi yap blmnde (1-10. madde) egemenliin kayt-
sz flartsz millette olduu dflncesi anayasal hkm hline getirilmiflti. Yrtme g-
c ve yasama yetkisinin milletin tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Mecli-
sinde topland kabul edilmiflti. Bylece Byk Millet Meclisi ald andan o gne
kadar yaptklarn yasal bir ereve iine oturtarak egemenlik anlayflnda kkl bir
dnflm gereklefltirmiflti. Osmanl mparatorluunun Mutlak/Meflruti Monarfli
anlayfl yerine demokrasinin temel gesi olan millet egemenlii anlayfln oturtmufl-
tu. Anayasa Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hk-
meti Byk Millet Meclisi hkmeti unvann taflr hkmn getirerek Osmanl Dev-
letinin artk tarihe karfltn onun yerine Trkiye Devletinin getiini belirtmifltir.
Trkiye Devleti Hkmetinin de Byk Millet Meclisi Hkmeti adn taflyacan
vurgulayarak Osmanl Hkmetinin yok olduuna dikkati ekmifltir. Anayasa B-
yk Millet Meclisi yelerinin vilayet halknca seileceini seimin iki ylda bir yap-
lacan seilen milletvekillerinin seildii ili deil tm milleti temsil edeceini, h-
kmet yelerinin kendi ilerinden birini cra Vekilleri Reisi olarak seeceini, c-
ra Vekillerinin grev ve yetkilerinin bir yasa ile belirleneceini, Meclis Baflkannn
cra Vekillerinin kararlarn onaylayacan belirtiyordu. Anayasa fleriat hkmleri-
nin yrtlmesi, genel yasalarn deifltirilmesi, kaldrlmas, anlaflma ve barfl yapl-
mas, yurt savunmas gibi grevlerin de Byk Millet Meclisine ait olduunu vurgu-
luyordu. Tm bu hkmler Meclis Baflkann devlet baflkan konumuna getiriyor ve
yeni devlet de padiflahn yerinin olmadn rtl bir flekilde benimsemifl oluyordu.
dari yap blmnde ise (11-23.madde); Anayasa lkeyi vilayetlere, vilayetleri
kazalara, kazalar da nahiyelere ayryordu. Vilayetlere ve Nahiyelere Muhtariyet
veriyordu. Ancak dfl ve i politika, fleri, adli ve asker konularda, uluslararas ikti-
sadi iliflkiler dflnda karlacak yasalar erevesinde vakflar, medreseler, eitim,
salk, iktisat, ziraat, bayndrlk ve sosyal yardm ifllerinin dzenlenmesinde Vila-
yet fiuralarna yetki veriliyordu. Vilayet fiuralar seimle oluflacakt. Vali, Byk
Millet Meclisinin temsilcisi olarak vilayette bulunacak ve devletin genel ve ortak ifl-
lerini yerine getirecekti. Kazalar valinin emri altnda kaymakamlarca ynetilecekti.
Nahiyeler nahiye mdrlerince ynetilecek. Nahiye Mdrn Nahiye fiuras see-
cekti, Nahiye fiuras da dorudan doruya nahiye halknca seilecekti. Nahiyenin
idare heyetini de Nahiye fiuras seecekti. Nahiye fiuras ve idare heyetinin yarg-
sal, iktisadi ve mali yetkileri olacak bunlarn snrlar yasalarda belirlenecekti. 1921
Anayasasnn ngrd devlet dzeni, yerel ynetimlere ve yerinden ynetim il-
kesine byk bir nem veren ad konmamfl bir cumhuriyetti.
Meclise verilecek ad konusu daha Meclis almadan 11 Nisan 1920 gn Vila-
yette yaplan toplantda gndeme getirildi. slamclar meclisin adnn Meclis-i Ke-
bir veya Meclis-i Kebir-i Milli, Trk Oca yanllar Kurultay Osmanlclar ise
Meclis-i Mebusan olmasn istiyordu. Milliyeti ve inklp milletvekilleri ise
Meclisin adnn Byk Millet Meclisi olmasn istiyorlard. fierif Bey de Meclisi
afl konuflmasnda Byk Millet Meclisini ayorum cmlesini kullanmflt. Bu-
nunla birlikte, Meclis Hukuk-u Esasiye Encmeni, hazrlad raporda, Meclisin
tanmn yapt ve Byk Millet Meclisi adn benimsedi (15 Austos 1920). Daha
sonra da buna Trkiye eklenerek meclisin ad Trkiye Byk Millet Meclisi oldu.
Trkiye Byk Millet Meclisine katlan yelerin; %34,2si sivil brokrasiden,
%24 serbest meslek sahiplerinden, %13,2si askerlerden, %8,6 din adamlarn-
dan, %12,7i yerel ynetimlerde grev almfl yelerden, %4 doktor ve eczaclar-
dan, %1,2si afliret reislerinden, %1i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMMnin
tm halk kesimini temsil ettiini gsteriyordu.
Trkiye Byk Millet Meclisi gen ve eitim dzeyi yksek bir meclisti. yelerinin
%39,4 yksekretim, %27si ortaretim ve %22si medrese, %3,8i meslek okulu
mezunudur. Milletvekillerinin %45i fesli, %22si kalpakl, %18i sarkl, %12,5inin bafl
ak, %1,2si yresel bafllklyd. Trkiye Byk Millet Meclisine katlan milletvekilleri-
nin %50.1i Trke dflnda bir yabanc dil biliyordu. 30 yafl grubunda Franszcann, 40
ve 50 yafl grubunda ise Arapa ve Farsann belirleyici olduu dikkati ekiyordu.
lke genelindeki okuma yazma orann dikkate aldmzda Byk Millet

SIRA Meclisindeki
SZDE me- SIRA SZDE
buslarn eitim durumlarn nasl yorumlayabiliriz? Tartflnz. 2
Trkiye Byk Millet Meclisinin en belirgin zelliklerindenDbiri fi N E L M

ihtilalci olmas- D fi N E L M
dr. Zira yeler kellelerini koltuklarna alarak Ankaraya geldiklerini ifade etmifl-
lerdir. Daha ilk gnlerde benimsedikleri Meclisin stnde bir g S Oolmad
R U dfln- S O R U
cesini 20 Ocak 1921de kard Anayasada egemenlii kaytsz flartsz millete ve-
ren hkm benimseyerek, Hilafetle Saltanat birbirinden ayrp alt yz yllk Os-
DKKAT DKKAT
manl Saltanatn 2 Kasm 1922de kaldrarak bu zelliini aka gstermifltir.
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi kendinden ncekilerle ve kendinden son-
N N
SIRA SZDEZira deiflik
rakilerle karfllafltrlamayacak kadar demokrat bir zellik sergilemifltir. SIRA SZDE
siyasi dflncelere sahip olan milletvekilleri lkenin ve ulusun kurtuluflu iin n-
grdkleri tm dflnceleri meclis krssnden aka savunabilmifllerdir.
Trkiye Byk Millet Meclisinde etkili siyasal partiler oluflmamfltr. Kk k-
k gruplar oluflmufltur. Trkiye Byk Millet Meclisine Trk ve Mslman olma-
yanlarn dflnda kimse katlmamfltr. Bu nedenle gerek oluflum K T biimi
A P gerekse K T A P
amalar bakmndan tam bir Mill Meclistir.
Trkiye Byk Millet Meclisinin yeleri, Meclisten izin alarak Mdafaa-i Hukuk
derneklerinde alflmfl, elde silah cepheye koflup askerlerle birlikte
T E L E V vuruflmufl,
ZYON ky TELEVZYON
NTERNET NTERNET
ky, kasaba kasaba dolaflarak meclisin amalarn halkna anlatmfl, kyllerin -

ler mahkemesi olarak adlandrd stiklal Mahkemelerinde grev alarak halkn hu-
zurunu bozmaya kalkanlar cezalandrmfltr.
Milletvekilleri gaz lambasyla aydnlanan, sa sobayla stlan, evredeki okul-
lardan getirilen tahta sralarla donatlan, gaz tenekesini masa olarak kullanan bir
Mecliste alflmfllar, 100 lira maafl almfllardr. Milletvekillerinin bir blm ret-
men okulunda yatmfl, bir blm de otel odalarnda, hanlarda kalmfllar, sabah,
le, akflam tabldottan yemek yemifllerdir.
Farkl toplum kesimlerinden, farkl kkenden, farkl dnya grflne sahip in-
sanlardan oluflan Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, farkllklar derinlefltirme-
den Mustafa Kemal Paflann etrafnda toplanarak iflgalci gleri yurttan kovmufl,
mrn tketmifl Saltanat kaldrarak cumhuriyete giden yolu ksaltmfltr. Millet
egemenliine dayanan yeni bir devlet kurmufltur. 1 Nisan 1923te yeniden seim-
lerin yaplmas kararn alarak 16 Nisan 1923te alflmalarn bitirmifltir.
TRKYE BYK MLLET MECLSNDE OLUfiAN

GRUPLAR
Yeflil Ordu
tilaf Devletlerinin Osmanl topraklarn adm adm iflgal etmeleri, bir ksm Osmanl
aydnn, Bat emperyalizmine karfl savaflan Bolflevizme (sosyalizme) yneltmifltir.
Sivas Kongresine katlan yelerden bazlar gelecein flarkta olduunu dflne-
rek, Anadoluda Rusyann yardmyla bir devrim yapmay tasarlamfllard. Bunlarn
ncln de Hakk Behi Bey yapyordu. Sivas Kongresi sonrasnda gizli rgt-
lenmeye geen bu kifliler, Millet Meclisi aldktan sonra Yeflil Ordu adn almfllar-
dr. On drt merkez yesi milletvekili olan bu rgt ksa srede bymfltr. Mil-
letvekillii ve cra Vekillii yetkilerinden yararlanarak rahata alflan rgt yele-
ri, rgtlerini daha da gelifltirmek iin, Mustafa Kemal Paflann ismini de kullan-
maktan ekinmemifllerdir. rgtlerinin kuruluflunu gsterir resm bir belgeyi h-
kmete vermedikleri iin Yeflil Ordu Cemiyeti gizli rgt olarak nitelenmifltir. Ye-
flil Ordu Cemiyetinin Ankara ve Eskiflehirde de birer merkezi vard.
slamc sosyalizmi savunan Yeflil Ordu Cemiyeti, Haziran ortalarnda Nizamna-
mesini yaynlamfltr. III. Enternasyonale baflvurmufl fakat olumlu-olumsuz yant
alamamfltr. Haziran ayndan itibaren komnizm cereyan Anadoluya yaylmfltr.
Yeflil Orducular, Ethem Beyle (erkez Ethem) iliflki kurmufllardr. Bu durum Mus-
tafa Kemal Pafla tarafndan hofl karfllanmamfltr. Mustafa Kemal Pafla cemiyetten
eylemlerini durdurmasn istemifltir. Sosyalizmi tek kurtulufl yolu olarak grd-
n syleyen Ethem Bey, bu dorultuda kamuoyu oluflturmak iin Austos sonla-
rnda Seyyare-Yeni Dnya adl bir slam Bolflevik Gazetesi kararak Yeflil Or-
du Cemiyetinin propagandasn srdrmeye devam etmifltir.
Mustafa Kemal Paflann 14 Austosta Mecliste yapt konuflmadan sonra, sol
kesim arasnda bir ayrlk bafllamfltr. Bu ayrlk, Yeflil Orduya da sramfl, bir ks-
m Sovyet Devrimine benzer bir devrim modeli gelifltirmeye alflrken bir ksm da
ulusu-halk bir dzen kurma modeli oluflturmaya ynelmifltir.
1920 Eyllne gelindiinde gizlilik temeli stne kurulan Yeflil Ordu Cemiyeti
tmyle paralanmfltr. Genel merkezi oluflturan bir iki ye dflnda yelerin ou
hkmete kurulan Trkiye Komnist Frkasna (T.K.F.) girmifltir. Mustafa Kemal
Pafla, Ethem Beye de mektup yazarak, hem onun bu frkaya girmesini hem de de-
netiminde kan Yeni Dnya gazetesini Ankaraya taflyarak, frkann yayn organ
yapmasn istemifltir.
Yeflil Ordunun sol kanadn oluflturanlardan Nazm Bey (Tokat) ise Yeflil Or-
dunun Trkiye Komnist Frkaya dnflmesine karfl kmfl ve bu konuda eflitli
bildiriler yaynlamfltr. Nazm Bey ve baz arkadafllar Yeflil Ordunun Trkiye Halk
fltirakiyun Frkasna dnfltn belirtmifllerdir.
Halk Zmresi
Trkiye Byk Millet Meclisi toplannca kimi milletvekilleri Rusyada olduu gibi
Anadoluda da bir Bolflevik devrim gereklefltirmek iin alflmalara bafllad. 1920
Austosundan bafllayarak ortalkta eflitli programlar dolaflmaya bafllad.
Mustafa Kemal Paflann sosyalizme karfl fakat kuvvetin, kudretin, hkimiyetin,
idarenin dorudan doruya halka verilmesini ngren halklk yanls olmas ve
bizim nokta-i nazarmz halklktr diyerek TBMM Hkmetinin ideolojisini Mec-
liste aka ortaya koymas bu milletvekillerinin halklk dflncesi erevesinde
rgtlenmelerini gndeme getirdi. TBMMde 60-70 kifliden oluflan bir grup millet-
vekili Halk Zmresi adyla ortaya kt(Eyll 1920). Yunus Nadi, Hakk Behi, Mu-
hittin Baha, Dr. Adnan Bey gibi tannan isimler de bu zmre iinde yer ald.
Yeflil Ordunun milliyetilere ters dflmeye bafllad ve Trkiye sosyalizminden
sz edildii bir srada ortaya kan Halk Zmresi; bir de siyasi program yaynlad (8
Eyll 1920). Bu programa gre Halk Zmresinin amac; lkede kaytsz koflulsuz
halk egemen klmak, an koflullarna ve halkn ihtiyalarna gre gerekli olan ye-
nilikleri yapmak ve gerekli kurumlar oluflturmak, slamiyetin kutsal esaslarna da-
yanarak halk asrsaadetteki mutlulua ulafltrmakt. Halk Zmresi; yrtme gcn
ve yasama yetkisini halkn byk flurasnda toplayacak, Byk fiura 18 yafln bitir-
mifl Liva halknca genel oy ile seilecekti. Programa gre lke; corafi durumu ve
iktisadi konumu itibaryla nahiye, kaza ve livalar marifetiyle idare olunacakt. Halk
Zmresi; eitimin parasz olmasn, ktphanelerin ve okullarn yaygnlafltrlmas-
n, lkede okumamfl kimsenin kalmamasn hedefliyordu. Vergi oranlarnn adalet
lsnde belirlenmesini, ifli ve kyllerin vergi yknden kurtarlmasn istiyor-
du. Topran denetiminin devlete ait olmasn, topra olmayanlara hkmete ye-
terince toprak verilmesini savunuyordu. Emekilerin evlerinin salk koflullarna uy-
gun hle getirilmesini, eczane ve hastanelerin hkmetin idaresi altnda bulundu-
rulmasn, fakir ocuklarn 16 yaflna kadar hkmetin denetimi altnda tutulmasn
ngryordu. Adaletin; yeleri halk tarafndan seilecek Halk Mahkemeleri tarafn-
dan yerine getirilmesini istiyordu. Halk Zmresi ttihat-slamc-Sosyalist grflleri
birlefltirmeye alflan siyasi bir oluflum olarak grlyordu.
Islahat Grubu
Islahat (Reform) Grubu, egemenliin kaytsz flartsz millete verilmesini, halkn ken-
di ifllerini dorudan doruya kendisinin yrtmesini amalamaktadr. Yasama ile
yrtme yetkisinin Byk Millet Meclisinde toplanmasn, Trkiye devletinin, B-
yk Millet Meclisince ynetilmesini, Byk Millet Meclisinin de iller halknca do-
rudan doruya seilmesini, yasalarn konulmas, deifltirilmesi, kaldrlmas, antlafl-
ma ve barfln yaplmas ve vatan savunmas gibi temel yetkilerin Trkiye Byk
Millet Meclisine verilmesini istemektedir. Bu grup Trkiyenin corafi ve iktisadi ilifl-
kilerini gz nne alarak lkenin illere, illerin ilelere, ilelerin de bucaklara ayrl-
masn, vergilerin, olanak lsnde azaltlmasn, tutumlulua (tasarrufa) en genifl
lde zen gsterilmesini ve btenin denk olmasn istiyordu. En ksa srede ulu-
sun btn bireylerini okuryazar duruma getirmeyi, her ilde bir retmen okulu a-
may, ivedi olarak kylere retmen gndermeyi tasarlyorlard. Kzlarn renimi-
ne slam gelenekleri erevesinde, erkeklerinki kadar zen gsterileceini belirten
Islahat Grubu, Sultan okullar kaldrp il merkezlerinde yedifler yllk idadi okullar
amak ve bu idadilerin son iki ylnda meslek okullarna iliflkin program uygulamak
istiyordu. llerin elveriflli grlenlerinde, uygulamal tarm okullar ile ebe ve difli
ve kk salk memuru okullar alacakt. Ky ulaflm ve bu ulaflm gvenli bir
duruma getirmeye, madenlerden gerei gibi yararlanmak iin ifli rgtlenmesine
iliflkin yasalar karlacakt. Mlkiyet ve tasarruf hakkn her trl saldrdan koruya-
can, genel ihtiyalar yerli sermayelerle karfllamak iin her trl ortaklklar ko-
ruyacan, gerek retim, gerek tketim iin kooperatifler kurulmasna yardm ede-
ceini sylyordu. Barflta askerlik hizmeti olanak lsnde az bir zamana sdr-
lacaktr. Savafl durumunda halkn btn bireyleri vatan savunmasyla ilgili devleri
en byk bir zveriyle yerine getirmeye arlacaktr.
stiklal Grubu
Mecliste Mustafa Kemal Paflaya hayranlk duyan, ileri grfll 30-40 kadar millet-
vekili bir araya gelerek stiklal Grubunu kurdular. Bunlar Mecliste Terakkiperver-
Milliyetperver akm temsil edeceklerini akladr.
Tesand Grubu
Mazhar Mfid (Hakkri), Ferid (orum), smail Suphi (Burdur), Mustafa (Dersim),
Rasim (Sivas), Yusuf zzet Pafla (Bolu), Dr. Suat (Kastamonu), Tahsin (Marafl), fiev-
ket (Sinop), Abdulkadir Kemali (Kastamonu), Yusuf Ziya (Bitlis) beylerin dare
Heyetini oluflturduu Tesand Grubu Mutedil milliyetperver milletvekilleri tara-
fndan kurulmufltu. Amalar; adndan da anlafllaca gibi mecliste milletvekilleri
arasnda dayanflmay salamay amalamfltr.
Mecliste en rgtl grup olarak tannmfl, partileflmeyi dflnmemifltir. Bu ne-
denle de siyasi program yapmamfllardr.
Mdafaa-i Hukuk Gruplar
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup)

Trkiye Byk Millet Meclisinde lkede kurulacak yeni dzen iin yasalar Meclis
gndemine geldike milletvekilleri birbirlerini daha iyi tanmaya baflladlar. Ancak
bu tanflma 1920 yazndan itibaren ayrflmalara yol amflt.
Mustafa Kemal Paflann hazrlad Halklk Programnn Teflkilat- Esasiye
Kanunu olarak Meclisce benimsenmesinden sonra, Meclisteki hizipleflmeler daha
da oald. Bu geliflme; yasama, yrtme ve zaman zaman da yarg grevini stle-
nen TBMMnin alflma dzenini olumsuz ynde etkiledi.
Meclis alflmalarnn mecliste oluflan gruplara dayanlarak daha dzenli bir ha-
le gelecei sanld ise de bu beklenti gerekleflmedi. Gruplarn olumsuz tavrndan
rahatsz olan milletvekilleri de kendi aralarnda toplanp yeni bir grup kurarak,
meclis alflmalarn daha dzenli bir flekle sokmaya yneldiler. Bu yeni geliflimi,
Refet Bey araclyla Mustafa Kemal Paflaya yansttlar. Mustafa Kemal Pafla Mec-
lisin temelini oluflturan ve tm yurt yzeyine yaylmfl bulunan, Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerinin Meclis Baflkanl ile iliflkilerini daha dzenli bir hle getirmelerini
istedi. Ardndan da Meclisteki inklap zihniyete sahip milletvekilleriyle gruplar
hlinde vilayet konanda grflt. Onlarn da dflncelerini aldktan sonra, Ana-
dolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu ad altnda meclis iinde byk bir grup
kurmaya karar verdi. Nitekim 10 Mays 1921de TBMMde Anadolu ve Rumeli M-
dafaa-i Hukuk Grubu kuruldu. Erkek retmen Okulu konferans salonunda 133
milletvekilinin katlm ile ilk toplantsn yapt. Mustafa Kemal Pafla Grup baflkan-
lna seildi. Gruba katlanlarn says giderek artt.
Grubun bir baflkan, iki baflkan yardmcs ve on iki yeden oluflan bir idare he-
yeti olacakt. Bunlar grup genel kurulunca gizli oy ile seilecekti. dare heyeti
grupta grfllecek konular belirleyecek, yeleri toplantya aracak ve toplant
zabtlarn tutacakt. Bunlar alt ayda bir yinelenecekti. Grup, masraflarn karflla-
mak zere her yeden iki lira denti alacak, grup yelerinin yardan bir fazlas
mevcut olmadka grflmelere bafllanlmayacakt. Aznlk, ounluun kararna
uyacakt. Gruba girmek isteyenlerin baflvurusu idare heyetinde grfllecekti.
Grup genel kurulu en az on befl gnde bir kez toplanacakt.
Grubun iki maddeden oluflan bir program vard:
1. Byk Millet Meclisinde oluflan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Gru-
bunun temel amac mill mcadelenin baflndan beri Erzurum, Sivas Kon-
grelerinde saptanan ve son Osmanl Meclis-i Mebusan ile Byk Millet
Meclisi tarafndan kabul edilen Misak- Mill esaslar iinde vatann tamam-
n ve milletin bamszln salayacak barfl elde etmektir.
Grup bu amaca ulaflabilmek iin milletin tm maddi ve manevi gcn ge-
rek grlen hedeflere yneltecek ve kullanacak, lkedeki resm ve zel tm
rgtleri ve kurulufllar bu ama dorultusunda kullanmaya alflacaktr.
2. Grup, bu amac gereklefltirmeye alflmakla beraber devlet ve milletin tefl-
kilatn, Teflkilat- Esasiye Kanunu dairesinde blm blm tespit edecek ve
hazrlamaya alflacaktr.
Byle bir grubun kurulmas ve baz kiflilerin grup dflnda braklmas Gruba
karfl tepkilere yol at. Hseyin Avni Bey (Erzurum), Grubun benimsedii progra-
ma karfl kt. 1922 yl ortalarnda Mecliste olduu gibi Mdafaa-i Hukuk Grubu
iinde de tam bir dayanflma yoktur. Grup ileri gelenleri Gruptaki dankl gide-
rebilmek iin; Grupta kararlarn oy okluu ile alnmasn, herkesin dflncesini
aka sylemesini, yaplacak oylamada oy okluu ile benimsenen kararn mec-
listeki tartflma ve oylamalarda da geerli klnmasn, hkmet yelerinin tmnn
de Gruba katlmasn zorunlu grdler. Bu da baz hkmet yelerinin tepkisine
yol at. rnein fieriye Vekili bu karara uymad.
Mecliste deta bir siyasal parti ifllevini gren Birinci Grup, 1923 seimlerinden
sonra siyasal parti biimine dnflt ve Halk Frkas olarak adafl Trkiyenin olu-
flumuna damgasn vurdu.
kinci Grup
Trkiye Byk Millet Meclisinde Mustafa Kemal Pafla liderliinde Anadolu ve Rume-
li Mdafaa-i Hukuk Grubu (10 Mays 1921) kurulduktan sonra meclisteki milletvekil-
leri e blnmflt. Hkmete yaknlklaryla tannan milletvekilleri sa tarafta, h-
kmete karfl olanlar sol tarafta, yafll ve tarafsz gzkenler de ortada oturmaya bafl-
lamflt. Sa yanda oturanlar Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubuna bal
olan milletvekilleri olduklar iin rgtl hareket ediyorlard. Sol yanda oturanlar ise
rgtsz olduklarndan 1921 ortalarnda mecliste fazla bir etkinlik gsteremiyorlard.
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu iinde yer alamayan kimi milletvekille-
ri Erzurum Milletvekili Hseyin Avni ve Necati Bey, Samsun Milletvekili Emin Bey,
Kastamonu Milletvekili Besim Bey, Kayseri Milletvekili Rfat Bey, Mersin Milletvekili
Selahattin Bey, Sivas Milletvekili Vasf Bey, bir araya gelerek Mecliste yeni bir grup
oluflturmaya alflt. Bu aba sonu verdi ve 1921 sonlar 1922 bafllarnda muhalefet
daha rgtl bir flekil ald. Bylece Mecliste bir muhalefet grubu dodu.
Fotoraf 6.6 Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinde

kinci grubun en
hkmete karfl muhalefet grevini yapan
nemli bu grup, bir sre isimsiz olarak alfltktan
isimlerinden sonra; biz de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-
Hseyin Avni i Hukuk Cemiyetine mensubuz. Biz de o
(Ulafl) Bey
cemiyet tarafndan seildik. Bizim de ismi-
miz ayn fakat iki numaral grubuz diyerek,
kendilerine kinci Grup adn taktlar. Bafl-
langta 120 milletvekiline sahip olan kinci
Grupun daha sonra giderek ye saysnn
azald, hatta Saltanatn kaldrlmasndan
sonra dald ileri srlmfltr. Bu iddia-
nn ortaya atlmasnda kinci Grupun ken-
dine gl ve tutarl bir baflkan bulamama-
snn etkisi olmufltur. Zaman zaman Mersin-
li Cemal Paflann, Hseyin Avni Beyin, Hak-
k Hami Beyin ve Basri Beyin baflkanlkla-
rndan sz edilmifl ise de bunlar aka bafl-
kanlk grevini stlendiklerini aklayamamfllardr. Byle olunca da insanlar birer
birer gruptan kopmufllardr.
kinci Grupular, Millet Meclisinin hakkn ve hkimiyetini savunmak, otokra-
tik flef usul bir idareye karfl meflru ve yasal yant vermek, yasal kurallara ayk-
r millet egemenlii ile rtflmeyen ayrcalklar, rgtleri ve uygulamalar orta-
dan kaldrmak iin bu grubu kurduklarn belirtmifllerdir. Ancak Grup, yelpaze-
sini olduka genifl tutmufltur. yeleri arasnda tutarl bir grfl birlii yoktur. Es-
ki ttihatlardan, tilaflardan, Saltanatlardan, slamclardan, Bolfleviklerden
yesi vardr. Ortak noktalar; baflta Mustafa Kemal Pafla olmak zere hkmete
muhalefet etmektir. Zira hkmette yer alamayanlar, yer aldklar hlde bu yeri
koruyamayanlar, karflt olmay bir meziyet sayanlarn bu grupta toplanmfl olduk-
lar sylenebilir.
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin demokratik bir nitelik kazanmasnda
nemli bir grev yapmfl olan kinci Grup, Birinci Grup yeleri tarafndan srekli
olarak programszlkla, itihadszlkla sulanmfltr. Ancak bunun doru olduu-
nu sylemek pek de mmkn deildir. Zira kinci Grup; lkenin yenilefltirilmesi
ve diriltilmesi iin kendi iinden ayrd milletvekillerinden oluflan bir zel komis-
yon kurarak programn hazrlamfltr. Bu komisyonun hazrlad program Grup
genel kuruluna sunulmufl ve 27 maddesi 9 Kasm 1922ye kadar grflerek benim-
semifltir. Grubun nde gelen kiflilerinden Hseyin Avni Bey savafl durumu bitme-
dii iin, Misak-i Millde gedikler almasna neden olmamak amacyla bu prog-
ram aklamadklarn belirtmifltir.
kinci Grubun programnda; Trkiyenin, mill snrlar iinde zgr ve bam-
sz bir devlet olduu, ynetimin millet egemenliine dayand, Trkiye toprakla-
rnn bir btn olduu ayrlk kabul etmeyecei vurgulanmfltr. Her bireyin din ve
mezhep zgrl de iinde olmak zere tm zgrlklerinin korunacann al-
t izilmifltir. Yasal snrlar iinde basnn, eitimin, flirket kurmann, toplantlarn
serbest olaca belirtilmifltir. Her bireyin yasalar karflsnda eflit olduu, snf, aile
ayrcalklarnn olmayaca, siyasi sulardan dolay idam cezasnn verilmeyecei,
iflkence, angarya gibi her eflit basknn yasaklanaca ilan edilmifltir. Devletin ya-
sama ve yrtme yetkisinin Mecliste toplanaca, bu yetkinin hibir flekilde pay-
lafllmayaca, vazgeilemeyecei, seim yasasnn mill egemenlii yanstacak fle-

kilde deifltirilecei vaat edilmifltir. lkretimin zorunlu olaca, mill eitimin y-
resel ihtiyalar karfllayacak flekilde ve uygulamal olaca, Trkeyi dounun
zellikle de slam dnyasnn bilim dili hline getirmek iin alfllaca, vergilerin
Millet Meclisi kararyla salnaca, iktisadi kurulufllarn korunaca, bir devlet ban-
kasnn kurulaca, bamsz bir demiryolu politikas izlenecei gibi konular ze-
rinde durulmufltur.
kinci Grup, 1923 seimlerine kendi iradesiyle katlmamfl bunun sonucu olarak
da siyasal yaflamdan silinip gitmifltir.
CUMHURYETN LANINA KADAR TRKYEDE

KURULAN SYAS PARTLER
Siyasal partilerin ortaya kmas egemenlik anlayflndaki geliflmenin sonucudur.
Halkn egemenliinin kullanmna izin verilmedii yerde siyasal partiden sz et-
mek de zordur. Halkn ynetime katlmaya bafllad, ynetenlerin gcn grn-
mez ilahi glerden deil, ynettii halktan ald dflncesinin yerlefltii yerde ik-
tidar elde etme mcadeleleri de bafllamfl, bu da siyasal partilerin oluflumuna yol
amfltr. Parlamentonun yetkilerinin artmas ve bamszlklarnn glenmesi, te-
mel hak ve zgrlk alannn genifllemesi, eflit ve genel oy ilkesinin yaygnlaflma-
s, demokrasi kltrnn geliflmesi siyasal partileflme hareketinin de ivmesini ar-
trmfltr. Dnya tarihine baktmzda siyasal partiler Amerikan Bamszlk Sava-
flndan sonra ortaya kmfl, Fransz htilalinden sonra yaygnlk kazanmfltr.
Partilerin egemen olduu demokratik sistemler tek partili, ift partili ve ok
partili sistemler olarak ayrlr. ok partili sistem; gleri birbirine yakn ikiden ok
partinin siyasal iktidar ele geirmek iin zgrce birbiriyle mcadele ettii sistem-
dir. Bu sistemde her grfl kendini zgrce ifade edebilir. ki partili sistem; bir l-
kede iktidar ele geirmek iin birbirine yakn iki byk partinin olduu sistemdir.
Bunlardan biri iktidar dieri muhalefet olur. Bu sistemde kk partilerin pek et-
kisi olmaz.
Tek parti sistemi, iktidara uzun sre tek partinin egemen olduu sistemdir. Bu
sistemde parti resm bir grfl yerlefltirmenin arac durumundadr. Parti ile devlet
btnleflmifltir. Bu nedenle de muhalefetin domasna izin verilmez. Bunlar genel-
likle faflist ve komnist sistemler gibi demokrasi karflt sistemlerde bulunurlar. Bu-
nun yannda demokrasiye gemek amac gden kimi lkelerde de ortaya karlar.
Osmanl Devletinde siyasal partili hayat 23 Temmuz 1908de Meflruti sisteme
yeniden geildikten sonra bafllad. 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908) kurulan Osmanl
Ahrar Frkas, Trk tarihinde parti adyla kurulan ilk siyasal parti oldu. 1908-1918
arasnda eflitli siyasal partiler kuruldu ise de dneme damgasn ttihat ve Terak-
ki Partisi ile Hrriyet ve tilaf Partisi vurdu.
Mondros Mtarekesinden sonra Hrriyet ve tilaf Partisi yeniden siyaset sahne-
sine dnerek lke ynetiminde etkin olmaya bafllad. Ancak lkenin iflgale ura-
masna karfl etkili bir direnifl gstermemesi lkede Mdafaa-i Hukuk hareketi de-
nilen yeni bir hareketi dourdu. Mdafaa-i Hukuk Hareketi, Anadoluda giderek
glenirken stanbulda da ynetim boflluundan yararlanan kifliler, gruplar, her
trl siyasal partilerini kurarak aktan aa lkenin btnln, halkn birliini
paralayc eylemlere giriflmekten ekinmediler.
Mustafa Kemal Paflann nderliinde, Mdafaa-i Hukuk Hareketi Sivas Kongre-
si srasnda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birlefltirildi.
Atatrkn liderliini yapt bu cemiyet, Trkiye halknn Misak- Mill ile saptanan
snrlar iinde bamsz bir devlet olarak varln srdrebilmesini salamak iin
Mill Kurtulufl Savafln bafllatt. Bunun iin Ankarada 23 Nisan 1920de Trkiye
Byk Millet Meclisini kurarak yeni bir devletin temelini att. Trkiye Byk Millet
Meclisinde Trkiye Komnist Frkas (Partisi) Trkiye Halk fltirakiyun Frkas (Par-
tisi) gibi etkisiz ksa sreli baz partiler kuruldu. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hu-
kuk Cemiyetine bal milletvekillerinden oluflan bu mecliste; zaman iinde eflitli
hizipler olufltu. Bu geliflmenin, amacn gereklefltirilmesini engelleyeceini dfl-
nen Mustafa Kemal Pafla, kendi liderliinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Grubu adyla Meclis iinde yeni bir siyasi rgt kurdu. Birinci Grup olarak adlan-
drlan bu rgte karfl, Meclisteki iktidar karflt milletvekilleri kinci adyla yeni bir
siyasi rgt oluflturdular. Bunlardan Birinci Grup iktidar, kinci Grup muhalefeti
temsil etti. Kurtulufl Savafl baflarya ulafltktan sonra Mustafa Kemal Paflann, 6 Ara-
lk 1922de lkenin adafl dnyada saygn bir yere ulaflacak atlmlar yapabilme-
si iin Halk Frkas adyla bir parti kuracan belirtmesi, bir sreden beri geri pla-
na itilmifl parti tartflmasn yeniden alevlendirdi. 1 Nisan 1923te Trkiye Byk
Millet Meclisi seimlerin yenilenmesi kararn alnca Mustafa Kemal Pafla 8 Nisan
1923te bir seim bildirisi yaynlad. Bu bildiride lideri olduu Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Grubunu (Birinci Grubu) Halk Frkasna (Partisine) dnfltre-
ceini belirtti. Nitekim 9 Eyll 1923te Halk Frkas kuruldu.
Trkiye Halk fltirakiyn Frkas

Yeflil Ordu hareketinin durdurulmasna karar verilince Yeflil Ordunun sol kanad-
n oluflturan baz kifliler Trkiye Komnist Partisine gemedi. Bir sre gizli Trki-
ye Komnist Partisi ad altnda alflmalarn srdrdler. 7 Aralk 1920de Tokat
Milletvekili Nazm, Bursa Milletvekili fieyh Servet ve Afyon Milletvekili Mehmet
fikr, Baytar Binbafl Hacolu Salih, Ziynetullah Nuflirevan emei temel ilke ala-
rak Trkiye Halk fltirakiyn Partisini kurdular. Emek gazetesini kardlar. Yeflil
Ordunun tabann kendi yanlarna ekmek iin, Yeflil Ordunun, Trkiye Halk fl-
tirakiyn Partisine dnflt propagandasn yaptlar.
Parti; Afyonda, Yozgatta Sivasta, orumda, Akdamadeninde aktivitesini ar-
trd. iflleri Vekili, memurlardan bu partiye girenlerin grevlerine son verdi. Maa-
rif Vekili, maarif mdrlerine bir genelge gndererek maarif mensuplarnn bu
partiye girmelerine izin verilmemesini istedi.
Trkiye Halk fltirakiyn Partisinin saltanatn babadan ola gemesine, din
esaslara dayanan tasarruf hakkna; kiralama gibi lkeyi berbat eden ve bir
avu aznln ounlua egemen olmasna yol aan haklara karfl kmas s-
lamc milletvekillerinin ve halkn tepkisine yol at. erkez Ethem isyann des-
tekledikleri gerekesiyle Salih Hacolu, Ziynetullah Nuflirevan ve baz parti
yeleri tutukland.
erkez Ethem isyanndan sonra Mecliste, hkmetin sol anlayflnn ilerisinde
olanlara karfl, hem Trkiye Komnist Partisi hem de slamc milletvekilleri deta
ortak bir davranfl iine girdiler. Gafil ve hain olarak niteledikleri Trkiye Halk fl-
tirakiyn Partisi yelerini dflardan para almakla suladlar ve partinin kapatlma-
sn, yelerinin milletvekilliinden karlmasn istediler.
Bu basklar karflsnda Trkiye Halk fltirakiyn Partisi yneticileri 1 fiubat 1921den
itibaren alflmalarn durdurduklarn bir bildiri ile akladlar. Nzm, fieyh Servet ve
Mehmet fikr Beyler, hkmeti yasa dfl yollardan devirmeyi amaladklar gerek-
esiyle stiklal Mahkemesine verildiler. Tokat Milletvekili Nzm Bey, Hyanet-i Va-
taniye Yasasnn 2. maddesi uyarnca 15 yl hapse mahkm edildi (9 Mays 1921).
Sakarya Savaflnn zaferle bitmesinden sonra lke iinde ve dflnda gcn iyi-
ce pekifltirmifl olan TBMM Hkmeti, Mays aynda hkmeti devirmek suuyla tu-
tuklanan sol dflnceli kifliler iin bir af kard. Hapisten kurtulan bu kifliler ksa s-
re sonra tekrar rgtlenmeye yneldiler. 18 Mart 1922de karmaya baflladklar Ye-
ni Hayat Dergisi ile kamuoyu oluflturmaya alfltlar. III. Enternasyonale bal olduk-
larn akladlarsa da partiyi canlandramadlar. Hkmet baflkan olan Rauf Bey 21
Temmuzdan itibaren sosyalistlerin alflmalarn yasaklad. 2 Ekim 1922de de cra
Vekilleri Heyeti kararyla Trkiye Halk fltirakiyn Partisi tmyle kapatld.
Trkiye Komnist Frkas

Rusyada Bolflevik htilal sonunda Sosyalist temellere dayanan yeni bir dzen ku-
rulmufltu. Trkiye Byk Millet Meclisi alnca ilk iliflki Sovyet Rusya ile kurulma-
ya alflld. Sovyet Rusyada emperyalizme savafl aan Trkiye Byk Millet Mec-
lisi Hkmetiyle iyi iliflki kurmay karlarna uygun buldu. ki lke arasnda kuru-
lan iyi iliflkiler Sosyalist dflncenin Anadoluda yaylmasna yol at. 1920 sonba-
harnda Anadoluda gz ard edilemeyecek kadar geliflmifl bir Bolflevik kitle olufl-
tu. Hkmet bu kitleyi denetimi altna almak istedi.
Zira bu srada bazlar komnist bir parti kurarak Anadoluda sosyalist bir d-
zene gemenin mcadelesini veriyorlard. Oysa millet, meclis ve hkmet byle
bir dzen yanls olarak gzkmyordu. Hkmet, dfl etkilerle lkenin kimi yer-
lerinde hissedilen sosyalist hareketlenmeleri nlemek, hkmete muhalif sol g-
leri denetim altna almak, emperyalist dflmana karfl verilecek savaflta Sovyetlerin
yardmn daha da artrabilmek iin, 18 Ekim 1920de Trkiye Komnist Partisi ad
altnda bir parti kurdu. 9 kiflilik kurucu heyeti, 30 kiflilik Merkez-i Umumisi olan
partinin yeleri arasnda Hakk Behi Bey, hsan Bey (Cebelibereket), Refik Bey
(Konya), Eyp Bey (Eskiflehir), Tevfik Rfld Bey, Mahmut Esat Bey, Yunus Nadi
Bey, Kl Ali Bey, Sreyya Bey gibi Trkiye Byk Millet Meclisinin aktif yeleri
vard. Kurtulufl Savaflnn asker kadrosunda nemli yerleri bulunan Fevzi Pafla, K-
zm Karabekir Pafla, Ali Fuat Pafla, Refet ve smet Beyler de Partiye dhil olmufl-
lard. flte bu nedenle Mustafa Kemal Pafla, partiyi kuran kiflileri en kymetli, en
namuslu, en vatanperver kimseler olarak nitelemiflti. Trkiye Komnist Partisi,
Rusyada olduu gibi Anadoluda da iflinin nderliinde proletarya diktatrl-
ne dayanan bir komnizm kurmay amalamamaktadr. Trkiye Komnist Partisi,
Anadolunun ve Trk milletinin koflullar farkl olduu iin Trkiyeye zg yuka-
rdan gelen kanl olmayan bir komnizmi benimsemifltir.
III. Enternasyonale bal olduu ilan edilen bu partiyi, Hkimiyet-i Milliye
ve Anadoluda Yeni Gn gazeteleri desteklemifltir. Parti 1921 yl ortalarnda
kapatlmfltr.
Byk Millet Meclisindeki baz milletvekillerinin Bolfleviklik ve slamSIRA

esaslar
SZDEarlkl gu- SIRA SZDE
ruplar oluflturmasnn zeminini deerlendiriniz. 3
D fi N E L M
Cumhuriyet Halk Frkas D fi N E L M
Kurtulufl Savaflnn baflaryla bitirilmesinden sonra sra Yeni Trkiye Devletinin

adafllafltrlmasna gelmiflti. lkeyi ve milleti adafl uygarlnS ilerisine
O R U taflyabil- S O R U
mek iin adafl siyasal rgtlere ihtiya vard.
Savafl srasnda Trkiye Byk Millet Meclisinde oluflturulan Mdafaa-i Hukuk
DKKAT DKKAT
Grubu, Mudanya Mtarekesinden sonra artk ifllevini tamamlamflt. Bunun bir si-
yasal partiye dnfltrlmesi zaman gelmiflti. Zira mecliste yaflanan kimi olaylar
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
da bunu zorunlu klyordu. Nitekim Mustafa Kemal Pafla, 6 Aralk 1922de Halk Fr-
kas adyla bir parti kuracan aklad.
Atatrk byle bir parti kurmaktaki amacn flu noktalar zerine oturtmufltu: Kur-
tulufl Savafl baflarsn siyaset, ynetim ve ekonomi alannda yaplmas gereken in-
klaplarla tamamlamak, yaplacak inklaplar bir programa dayandrmak, bu prog-
rama halk da katmak, kurulacak partiyi halklk esasna gre yaplandrmak.
Mustafa Kemal Paflann parti kuracan aklamas eflitli tepkiler dourdu. zel-
likle Halklk dflncesine farkl anlamlar yklenmeye alflld. Mustafa Kemal Pa-
fla lkenin dflnen kiflilerini kurulacak partinin altyapsn hazrlamaya ard.
Onlarn dflncelerinden yararlanacan aklad. Bunun yannda kendisi de yurt
gezisine kt. Eskiflehirde, zmitte, Bursada, Balkesirde ve zmirde halkla gr-
flerek bu konuda grfllerini aklad. Balkesirde Pafla Camiinde, kurulacak parti
hakknda flunlar syledi:
Bu milletin siyasi partilerden ok can yanmfltr. fiunu aklayaym ki baflka
lkelerde siyasi partiler ekonomik amalarla kurulmufl ve kurulmaktadr. nk
o memleketlerde farkl snflar vardr. Bir snfn karlarn korumak iin kurulan
siyasi partiye karfllk teki snfn karlarn korumak iin bir baflka parti kurulu-
yor. Bu da doaldr. Bizim lkemizde de ayr ayr snf varmfl gibi kurulan siyasi
partiler yznden karfllafltmz olaylar bilinmektedir. Halk Frkas dediimiz
zaman bunun iinde bir ksm deil, btn millet dhildir. Bir defa halkmz gz-
den geirelim. Memleketimiz ifti memleketidir. O hlde milletimizin byk o-
unluu ifti ve obandr. Bu byle olunca buna karfl byk arazi ve iftlik sa-
hipleri akla gelir. Bizde byk araziye ka kifli sahiptir? Bu arazinin miktar ne-
dir? ncelenirse grlr ki memleketimizin byklne nazaran hi kimse byk
araziye sahip deildir. Bu arazi sahipleri korunacak insanlardr. Sonra sanat sa-
hipleriyle kasabalarda ticaretle uraflan kk tccarlar gelir. Kuflkusuz bunlarn
karlarn, geleceklerini korumak zorundayz. iftilerin karflsnda olduunu
dflndmz byk arazi sahipleri gibi bu ticaretle uraflanlarn karflsnda da
byk sermaye sahibi insanlar yoktur. Ka milyonerimiz var? Hi. Biraz paras
olanlara da dflman olacak deiliz. Tam aksine memleketimizde birok milyoner-
lerin hatta milyarderlerin yetiflmesine alflacaz. Sonra amele(ifli) gelir. Bugn
memleketimizde fabrika, imalthane vesaire gibi kurulufllar ok azdr. fli say-
mz yirmi bini gemez. Hlbuki lkeyi kalkndrmak iin daha ok fabrikaya ihti-
yacmz var. Bunun iin de ifli lzmdr. O nedenle ifliyi de korumamz gerekir.
Bundan sonra aydn ve ulema denilen kifliler gelir. Bu aydn ve ulema kendi ken-
dilerine toplanp halka dflman olabilir mi? Bunlara dflen grev halkn iine gi-
rerek onlar aydnlatmak ve onlara ilerleme ve uygarlaflmada nder olmaktr.
Farkl meslek gruplarnn karlar birbiriyle i ie girmifl olduundan onlar snf-
lara ayrmak olas deildir. Onlarn tm de halktr. Halk Partisi halkmza siya-
si eitim vermek iin bir okul olacaktr.
Atatrk yurt gezilerini tamamladktan sonra Meclisin yenilenmesi konusundaki
dflncelerini hkmet yeleriyle de paylaflt. Ancak bu konuda karar Meclisin
vermesi gerekiyordu. Nitekim 1 Nisan 1923te Aydn milletvekili Esat Efendi ve 120
arkadaflnn verdii seimlerin yenilenmesini ngren bir yasa teklifi, uzun ve flid-
detli tartflmalardan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edildi ve
seimlerin yenilenmesi kararlafltrld.
Halk Frkasnn Siyaset ve Seim lkeleri

Seim karar alnnca siyasal rgtlerin seim meydanlarna inmesi ve adaylarn ve
seim bildirilerini yaynlamas beklendi. Ancak Mustafa Kemal Paflann liderliini
yapt Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu dflnda hibir siyasi rgt se-
im alanna inmedi. Mustafa Kemal Pafla, 8 Nisan 1923te ivedi olarak zlmesi
gereken lke sorunlarnn neler olduunu halka aklayan ve 9 maddeden oluflan
flu seim bildirisini hazrlad.
lkeyi ve milleti dalmaktan ve yok olmaktan kurtarmak iin milletten ald
mutlak yetki ile toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi millet egemenliine daya-
narak bir halk devleti kurdu. slendii grevin nemli bir blmn yerine getir-
dii iin 1 Nisan 1923te seimlerin yenilenmesi kararn ald. nmzdeki dnem-
de barfl salamak, iktisadi geliflmeyi temin etmek ve her trl rgtlenmeyi ta-
mamlayarak lkeyi ve milleti refaha kavuflturmak amacmz olacaktr. Yeni alflma
srecinde Meclisin ounluunu bu ama etrafnda toplayabilmek ve lkeyi millet
egemenlii erevesinde siyasi rgtlenmeye kavuflturabilmek iin bir Halk Parti-
si kurulacaktr. Mecliste bulunan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu,
Halk Partisine dnfltrlecektir. Ad geen partinin halk egemenliini, yenilefl-
meyi, maddi ve manevi alanda geliflmeyi esas alan genifl ve geliflmifl bir program
tm yelerin grfl ve onayna sunacaktr. Grubumuz afladaki umdelerle (ilkeler-
le) yeni seime katlmaya karar vermifltir. Bu umdeler lkenin ivedi ihtiyalarn
karfllamak zere birok uzmann grfl ve zmirde toplanan ktisat Kongresi so-
nularna gre belirlenmifltir.
Umde 1. Egemenlik kaytsz flartsz milletindir. dare yntemi halkn dorudan
doruya kendi kaderini belirlemesi esasna dayanr. Milletin gerek temsilcisi Tr-
kiye Byk Millet Meclisidir. Trkiye Byk Millet Meclisi dflnda hibir kifli, hi-
bir makam, hibir g milletin yazgsna egemen olamaz.
Umde 2. Egemenlik ve hkmetme yetkisi Trkiye halknn gerek temsilcisi
olan Trkiye Byk Millet Meclisinin manevi flahsnda toplanmfl olduu iin, Tr-
kiye Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1922de verdii Saltanatn kaldrlmasna ilifl-
kin karar deifltirilmez ilkedir.
Umde 3. lkede i gvenliin kesin olarak salanmas en nemli grevlerden
biridir.
Umde 4. Mahkemelerin hzl bir flekilde adalet databilmeleri salanacak, ya-
sal mevzuat mill ihtiyalarmza, bilimsel hukuk anlayflna gre yeni bafltan iyilefl-
tirilecek ve tamamlanacaktr.
Umde 5. Aflar ynteminde halkn flikyetine ve maduriyetine yol aan ksm-
lar iyilefltirilecek, ttn ekimi ve ticaretini milletin yararna dnfltrecek nlemler
alnacaktr. Mali kurumlar iftilere, sanayicilere ve ticaretle uraflanlara kolayca
bor verecek bir flekle getirilecek, ivedi ihtiyacmz olan demiryollar iin vakit ge-
irilmeden giriflimde bulunulacak, ilk eitim birlefltirilecek, tm okullarmz ihtiya-
cmza ve adafl esaslara uygun hale getirilecek, salk ve sosyal yardm kurulufl-
lar iyilefltirilecektir.
Umde 6. Askerlik sresi ksaltlacaktr.
Umde 7. Milletin bamszl ve vatann savunulmas urunda sakat kalan kifli-
lerin, ordu emeklilerinin, dul ve yetimlerinin sefaletine meydan vermeyecek n-
lemler alnacaktr.
Umde 8. Memurlarn atanma, grevden karlma, ykseltilme, dllendirme,
emekli edilme koflullar belirlenecektir.
Umde 9. lkenin hzl bir flekilde onarlmas iin zel flirketlerin kurulmas da
zendirilecektir. Mali, iktisadi, idari bamszlmz salamak kofluluyla bir barfl
ortamnn oluflturulmasna alfllacaktr. Bu koflullar salamayan barfl antlaflmas-
n kabul etmeyeceiz.
Seimler bittikten sonra Mustafa Kemal Pafla, 4 Austos 1923te Austosun ye-
dinci Sal gn Halk Frkasna mensup yeni yelerin baz konularn mzakeresi
iin Meclis binasnda leden sonra saat te hazr bulunmalarn isteyen bir du-
yuru yaynlad. 7 Austos 1923te Mdafaa-i Hukuk Grubuna bal milletvekilleriy-
le yapt toplantda uzun bir konuflma yaparak ulusal mcadelenin bafllangcn-
dan Millet Meclisinin kurulufluna kadar Mdafaa-i Hukukun ve Halk Partisinin ku-
rulma hazrlklarn anlatt. Hazrlanan 106 madde ile bir ekten oluflan tzk tasa-
rsn tartflmak zere milletvekillerine datt. Bu tasarnn ilk maddelerinde flyle
deniyordu:
Madde l. Halk Frkas (Partisi); Cemiyetler Kanununa gre kurulmufl siyasi bir
cemiyettir. Amac, mill egemenliin halk tarafndan ve halk iin icrasna klavuz-
luk etmek ve Trkiyeyi adafl bir devlet hline ykseltmektir.
Madde 2. Halk Partisi bir ihtilal partisi deil bir inklap partisidir. Tm siyasal
mcadelesini yasalar erevesinde yapacaktr. Trkiyede tm yasalarn stnde
yasann otoritesini egemen klmaya alflacaktr.
Madde 3. Halk Partisine gre halk kavram, herhangi bir snfa zg deildir.
Hibir imtiyaz iddiasnda bulunmayan ve genellikle yasa karflsnda mutlak eflitlii
benimseyen tm bireyler halktandr. Halklar, hibir ailenin, hibir snfn, hibir
cemaatin, hibir ferdin imtiyazlarn kabul etmeyen ve yasalardaki mutlak hrriyet
ve bamszl tanyan bireylerdir.
Madde 4. Halk Partisine her Trk ve dflardan gelip Trk vatandaflln ve uy-
garln kabul eden her birey girebilir.
Madde 5. Halk Partisi Genel Baflkann Byk Kongre seer.
Bu tasary incelemek zere bir komisyon kuruldu. Tasarnn incelenmesi 9 Ey-
lle kadar srd ve 9 Eyll 1923te Parti kuruldu. 11 Eyll 1923te toplanan Halk
Partisi yeleri Mustafa Kemal Paflay Parti Baflkanlna, Baflvekil Ali Fethi Beyi
Parti Grup Baflkanlna, Recep Beyi de (Pekeri) Genel Sekreterlie seti.
Fotoraf 6.7
Mustafa Kemal
Pafla hkmet
yeleriyle
(F.akmak,R.Peker,
K.zalp) bir arada.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
29 Ekim 1923te Cumhuriyet ilan edilince Mustafa Kemal Pafla(Atatrk) Cum-

hurbaflkan olarak fiilen Parti Baflkanln srdrmeyi uygun grmedi ve 19 Kasm
1923te smet Paflay Parti Baflkan vekilliine atad. smet Pafla da 20 Kasmda ya-
ynlad bildiri ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin flubelerini
Halk Partisine balad. Bylece Halk Partisi ksa sre iinde yurdun drt bir yann-
da rgtlenmifl oldu.
Halk Partisi (Frkas), 10 Kasm 1924te alnan grup karar dorultusunda adnn
baflna Cumhuriyeti ekleyerek Cumhuriyet Halk Partisi adn ald. Cumhuriyetin
ilanndan ve Hilafetin kaldrlmasndan sonraki geliflmeler Halk Partisi yeleri ara-
snda paralanmaya yol at. Mustafa Kemalin listesinden seime girerek milletve-
kili seilen ve daha sonra da Halk Partisinin yesi olan baz milletvekilleri partinin
izledii politikaya ters dflerek Partiden istifa ettiler. Bunlar yeni bir parti kurarak
meclisteki alflmalarn srdrdler.
Cumhuriyet Halk Partisi, tek parti olarak 1927 ylna kadar alflmalarn ilk t-
zk dorultusunda srdrd. 15-20 Ekim 1927deki ikinci kongrede (birinci kon-
gre olarak Sivas Kongresini benimsemifllerdir) tzn daha da gelifltirdi. lke-
de yaplan inklaplara paralel olarak ideolojik dorultusunu da belirledi. Tzn
ilk 7 maddesinde flu ilkelere yer verdi:
Madde 1. Cumhuriyet Halk Partisi, Cemiyetler Kanununa uygun olarak kurul-
mufl cumhuriyeti, halk, milliyeti, siyasi bir cemiyettir ve merkezi Ankaradadr.
Madde 2. Parti; Trk Milletinin konumunu ve refahn srekli ykseltmekte
olan ve her trl bask zorbalk ynetimine izin vermeyen tek devlet fleklinin Cum-
huriyet olduunu belirtir. Cumhuriyetin bugn ve gelecekte her trl tehlike ve ta-
arruzlardan korunmasnn en nemli bir vatan ve millet grevi olduunu en temel
dflnce ve siyasi ama saydn aklar.
Madde 3. Parti; din ve inanc siyasetten ve siyasetin karflmasndan kurtararak
milletin, siyasi, itimai, iktisadi tm yasalarn, teflkilat ve gereksinimlerini pozitif
bilim ve teknolojinin adafl uygarla armaan ettii esaslara uygun olarak d-
zenler, devlet ve millet ifllerinde din ile dnyay tamamen birbirinden ayrmay en
nemli grev sayar.
Madde 4. Parti; ulus egemenlii ve idareyi ilgilendiren tm alflmalarda
halk tarafndan ve halk iin ilkesini hkim klmay ama edinmifltir. Yasa kar-
flsnda mutlak bir eflitlii kabul eden ve hibir ailenin ve hibir snfn, hibir ce-
maatin, hibir bireyin imtiyazlarn tanmayan bireyleri halktan ve halk ola-
rak kabul eyler.
Madde 5. Parti; vatandafllar arasnda en salam ban dil birlii, his birlii, fi-
kir birlii olduuna inanarak Trk dilini ve Trk kltrn gelifltirmeyi ve kar-
lacak yasalarn vazedilecek kanunlarn velyet-i ammesini ve her bireye eflit ola-
rak uygulanmasn ana ama sayar.
Madde 6. Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Baflkan: Partinin kurucusu Ga-
zi Mustafa Kemal Hazretleridir.
Madde 7. Bu genel esaslar, hibir flekilde deifltirilemez.
Halk partisi tznn genel esaslarnda bilhassa vurgulanan cumhuriyetilik,

SIRA SZDE laiklik, SIRA SZDE
halklk ve milliyetilik ilkelerini ve partiye atfedilen siyasi eitim vermek iin bir okul 4
olma vasfn birlikte dflnerek iflaret ettii siyasi kltr birikimini deerlendiriniz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

Cumhuriyet Halk Partisinin 1927 Kongresinde Cumhuriyetilik, Halklk, Mil-

liyetilik ve Laiklik ilkelerini benimsedii dikkati ekmektedir. Parti, Trkiyeyi bu
ilkeler dorultusunda adafl uygarla taflyc dzenlemeleri yapmfltr. Ayrca
adafl Trk Devletinin nasl kurulduunun belgesi olan Atatrkn byk eseri
Nutuk da bu kongrede okunmufltur. 1930da Cumhuriyet Halk Partisinde yeni bir
ayrflma yaflanmfltr. Serbest Cumhuriyet Frkas adyla yeni bir parti kurulmufl ise
de bu da uzun mrl olmamfltr.
Serbest Cumhuriyet Frkasnn feshinden sonra seimler yaplmfl, ardndan da
10 Mays 1931de Cumhuriyet Halk Frkasnn nc kongresi toplanmfltr. Bu
kongrede Cumhuriyet Halk Partisinin ilk kez program tartfllarak kabul edilmifl ve
1927 tznde de baz deifliklikler yaplmfltr.
Partinin programndaki Cumhuriyetilik, Halklk, Milliyetilik, Laiklik ilkeleri-
ne Devletilik ve nklplk ilkeleri de eklenmifl ve bunlarn tanmlar yaplmfltr.
9 Mays 1935te yaplan Drdnc Kurultayda ise dildeki sadeleflmeye uygun ola-
rak Frka ad Partiye dnfltrlmfl ve Partinin benimsedii ilkeler Kamalizm (Ke-
malizm) olarak adlandrlmfl ve bu ilkelerden bazlarnn tanmlar yeniden yapl-
mfltr. Bu ilkeler 5 fiubat 1937de Anayasaya eklenmifltir.
Cumhuriyet Halk Partisi 1950ye kadar iktidar partisi ve halka siyasi eitim ve-
ren okul olarak lkenin adafllaflmasnda belirleyici rol oynamfltr. Kuruluflundan
bafllayarak 10 Kasm 1938e kadar Partinin Genel Baflkanln Mustafa Kemal Pa-
fla (Atatrk) yapmfltr. Onun vefat zerine ise Genel Baflkanl smet nn sr-
drmfltr. 1923 tznde Genel Baflkann Byk Kongrece seilecei belirtilir-
ken, 1927 kongresinde bu hkm deifltirilmifltir. Cumhuriyet Halk Partisinin Ge-
nel Baflkannn Frkann kurucusu Gazi Mustafa Kemal olduu belirtilmifltir. Bu
hkm Atatrkn vefatna kadar srmfltr. Onun lm zerine toplanan kurul-
tayda Atatrk ebedi baflkan olarak kabul edilirken smet nn de deiflmez ge-
nel baflkan olmufltur. Genel Baflkann deiflmesi lm, grev yapamayacak kadar
hastalk ve istifa gibi unsura balanmfltr.
Fotoraf 6.8
Gazi, onuncu yl
nutkunu verirken
hemen yannda
smet nn
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Trkiyede Cumhuriyet Dneminde 1946da ok partili siyasi hayata geilene

kadar Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Serbest Cumhuriyet Frkas baflta olmak
zere birtakm partiler kurulmuflsa da onlar kitabmzn ikinci cildinde ele alaca-
mzdan burada yer verilmemifltir.
zet
Osmanl Meclisi Mebusanndan Byk Millet Meclisine lerde, toprak rejiminde, eitimde, idari yapda reform-
geifl srecindeki geliflmelere ana hatlaryla bakldn- lar yaparak lkeyi adafllafltrmak, bunun yan sra
da Osmanl toplumunun demokratik bilin seviyesini gruplarn nemli bir ksmnn Rusyada ortaya kan
giderek artrdn gstermektedir. Gerekten de Birin- Bolflevik devriminden etkilendiklerini grmekteyiz. Bu
ci ve kinci Meflrutiyet Dnemlerinde edinilen tecrbe adan milletvekilleri arasndaki guruplaflmalarn kes-
birinci dnem Byk Millet Meclisinde net bir biimde kinlefltiini sylemek mmkn olmakla beraber, sre-
kendini gstermektedir. Mebusan Meclisinin mutlaka cin geliflmelerini mutlaka kontrol etmek mevkiinde olan
toplanarak milletin meseleleri hakknda karar vermesi Mustafa Kemal Paflann jeopolitik, stratejik ve uluslara-
konusundaki srar Osmanl Hkmetini ve Padiflah se- ras dengeleri dikkate alarak komnist partisini bile ar-
imleri yaparak meclisi toplamak hususunda harekete kadafllarna kurdurarak kontrol etmeye alfltn syle-
geirmifltir. Bu seimlerde oluflan son Osmanl Meclisi mek mmkn grnmektedir.
Mebusan da milletin bamszlk arzusunu ortaya ko- Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk dneminde kurulan
yan Misak- Millyi kabul ederek btn dnyaya ilan et- siyasi partileri tanyacaksnz. Cumhuriyetin ilanna ka-
mifltir. Meclis bylece temel sorumluluunu yerine ge- dar olan dnem ierisinde Trkiye Halk fltirakiyyun
tirmifl saylmaldr. stanbulun fiilen ve resmen iflgalin- Frkas, Trkiye Komnist Partisi ve Halk Frkas faali-
den ve Meclisin feshinden sonra Erzurum milletvekili yet gstermifltir. lk ikisi Bolfleviklik fikri etrafnda top-
sfatyla Mustafa Kemal Paflann yapt arya uyan lanan partiler dnemin flartlar erevesinde belli bir
milletin temsilcileri Ankarada Byk Millet Meclisini sre faal olmufl, bilahare kapatlmfllardr. Halk frkas
oluflturmufllardr. Bu esnada stanbuldaki meclisten ge- ise Gazi Mustafa Kemal idaresinde Meflrutiyet Dnem-
len vekillerin katlm ve stanbuldaki son gndemi de lerinin de birikimine sahip olarak snf fark gzetme-
dikkate alarak alflmalar yapmas bu fikri devamlln den, tamamen mill dflnceler ile Trk milletinin siya-
ve tecrbe birikiminin en ak gstergesidir. si kltrne katk salayacak bir okul olarak deerlen-
Osmanl Devletinin sonunda 1920li yllar itibaryla okur dirilmifltir. Dikkat edildiinde Halk Frkasnda ve za-
yazar orannn %6-10 aras olduunu dikkate almalyz. man zaman Mustafa Kemal Paflann sylemlerinde de
Bu durumda Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin Rusya deneyiminin etkileri grlecektir. Arada kurulan
%39,4 yksekretim, %27si orta retim ve %22si ve ksa mrl olan iki parti dflnda Halk Frkas top-
medrese, %3,8i meslek okulu mezunu olmas dikkat lam 27 yl iktidarda kalarak stlendii grevi yerine ge-
ekicidir. Trkiye Byk Millet Meclisine katlan millet- tirmeye alflmfltr.
vekillerinin %50.1i Trke dflnda bir yabanc dil bili-
yordu. 30 yafl grubunda Franszcann, 40 ve 50 yafl gru-
bunda ise Arapa ve Farsann belirleyici olduu dikka-
ti ekiyordu.
3-Trkiye Byk Millet Meclisine katlan yelerin;
%34,2si sivil brokrasiden, %24 serbest meslek sa-
hiplerinden, %13,2si askerlerden, %8,6 din adamlarn-
dan, %12,7i yerel ynetimlerde grev almfl yelerden,
%4 doktor ve eczaclardan, %1,2si afliret reislerinden,
%1i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMMnin
tm halk kesimini temsil ettiini gsteriyordu. Meslek
ve eitim asndan bakldnda lkenin alt yz yllk
bir dnya devletinin ortaya karabildii bir elit tabaka
olduunu gstermektedir.
Trkiye Byk Millet Meclisinde ortaya kan gruplara
bakldnda hemen pek ounda Osmanl Devletinin
son yzylnda ortaya kan meselelerin zmne
odaklanmfl olduklar dikkat ekmektedir. Adli mesele-
Kendimizi Snayalm
1. Byk Millet Meclisinin kabul ettii anayasal sistem 6. Osmanl toplumunda okur yazar orannn dflk ol-
afladakilerden hangisidir? masna karfln Byk Millet Meclisi yelerinin eitim se-
a. Kuvvetler ayrl, viyesinin yksek oluflu neleri mmkn klmfltr?
b. Parlamenter Sistem, a. Toplumun her kesiminden aydnlarn Millet Mec-
c. Kuvvetler Birlii, lisi fikrine sahip kmalarn,
d. Meclis hkmeti sistemi, b. stiklal mcadelesini toplumun her kesiminin
e. Meflruti Monarfli, benimsenmesini
c. Milletin iradesine sahip kmfl bilincine ulafl-
2. Byk Millet Meclisinin yapt ilk anayasa hangi- masn,
sidir? d. Milletvekillerinin hem Mecliste hem cephede
a. Kanun-i Esasi, hem de halk arasnda alflmasyla Meclis-halk
b. Teflkilat- Esasiye Kanunu, btnleflmesinin fiilen gerekleflmesini,
c. Sened-i ttifak, e. Hepsini.
d. Misak- Milli,
e. Misak- ktisadi, 7. Afladakilerden hangisi Trkiye Cumhuriyetinin ilk
partisidir?
3. Teflkilat- Esasiye Kanununun temelinde afladaki- a. ttihat ve Terakki
lerden hangisi yer almaktadr? b. Halk Frkas,
a. Mustafa Kemal Paflann hazrlad halklk c. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
program, d. Serbest Cumhuriyet Frkas
b. Misak- Milli, e. Demokrat Parti,
c. Kanun-i Esasi,
d. Bolflevik fiura Sistemi, 8. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi dneminde bol-
e. Erzurum Kongresi Kararlar. flevizme ynelen gurup afladakilerden hangisidir?
a. Halk Zmresi,
4. Afladakilerden hangisi yasama, yrtme ve yarg- b. Yeflil Ordu,
nn Mecliste toplanmasnn sebeplerinden olamaz. c. Islahat Grubu,
a. Savafl hali dolaysyla millet ifllerinin sratli g- d. Tesant Grubu,
rlme ihtiyac e. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu.
b. Millet iradesini temsil eden Meclisin millet iflleri-
ni de kendi grmesi gerektii 9. kinci dnem TBMMde kurulan Halk Frkasnn k-
anlayfl keni meclisteki hangi guruba dayanmaktadr?
c. Mustafa Kemal Paflann mill mcadele geliflme- a. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Gurubu
lerinin meflru messeseler eliyle (Birinci gurup)
ynetilmesi gerektii inanc b. kinci Gurup,
d. stanbuldaki hkmetlerin mill mcadeleyi en- c. Halk Zmresi,
gelleme giriflimlerine karfl koymak d. stiklal Gurubu
e. Cumhuriyet kuramna gre bunun bir zorunlu- e. Yeflil Ordu.
luk olmas
10. Mustafa Kemal Pafla, Halk Frkasn kurarken toplu-
5. Trkiye Byk Millet Meclisini oluflturan milletve- mun hangi kesimin temsilcisi olmay hedeflemifltir?
killerinin ounluu hangi meslek gurubundandr? a. iftiler,
a. Din adamlar, b. fliler
b. Serbest meslek sahipleri c. Askerler
c. Askerler d. Trk halknn tamam
d. Salk grevlileri e. Byk sermaye sahipleri.
e. Sivil brokrasi.
Okuma Paras
MECLSN KIYMET Ehliyetsizlerin ikbali yeni intihab(seim)la kalkacak-
Bu gnlerde tarihi kararn verecek olan meclis hak- mfl, demek ki o ikbal en ziyade mecliste gze batyor.
knda dahil ve harite tarihi talit edecek(yanltacak) Fakat flimdi, davann sonunda pek cazibeli grnen
mtalaalar serdedildiini(dflnceler ifade edildiini) bu ikbal, davann baflnda herkesin gemek istemedi-
gryoruz. i tehlikeli bir sratt. bu gnn ikbal cennetine giren-
stanbulda meclisi iinde ve ruhundan tanmayan baz ler o kldan ince ve kltan keskin yoldan getiler, o
kalemler meclis iin ineli stunlar, ecnebi(yabanc) cennete girenlere gpta ederken o yoldan geenlere
memleketlerinde meclisi ifline geldii gibi tanmak, ta- hrmet edelim.
ntmak isteyen baz gazeteler de meclis hakknda mu- Demiyoruz ki, meclisimiz hataszdr, meclisin btn
galatal(yanltc) makaleler yazdlar. azas kemale ermifltir. Fakat flunu diyoruz ki, bu mecli-
kinciler iin reddiyelere ihtiya yoktur: Meclisteki iki sin btn noksanlarn rtecek ve btn aksaklklarn
gurubu mecliste ikilik zanneden, istiklal karflsnda mec- unutturacak byk bir meziyeti vardr. O meziyet bu
liste iki grup deil iki mebus bile olmadn bilmeyen meclisin ruhundaki muhasaladan (bileflke)douyor, o
baz ecnebi mehafil(evreler) ve ceraid(gazeteler), ce- ruh hamasetten(yiitlik) bir flelale gibi coflkundur, o
hillerinin(bilgisizliklerinin) cevabn bu gnlerde mec- ruh Sakaryann kara gnlerinde fennin teredddn
listen fiilen alacaklardr! yendi ve hesabn sesini bodu. Sakaryann kara gnle-
Bizi ecnebilerin cehlinden ziyade kendi iimizdekilerin rinden fleref gnlerine geerken dehann kumandas,
aldanfl mteessir ediyor (zyor). Meclisi kendimiz iyi zabitin kan, Mehmetin kahramanl kadar o ruhun da
bilmezsek harice nasl bildireceiz. hizmetini grdk.
Yedi tepenin stnden baz sadalar iflitiyoruz: Diyorlar stilann ordusu galip ve marur Ankaraya ilerlerken
ki, meclisin ilmi seviyesi yksek deilmifl, cahiller alim- ille burada mdafaa edeceiz diye ayak depreyen(di-
lerden daha ok ve mnevverler(aydnlar) ehliyetsizler- reyen) mebuslarn hamaseti yannda Mirabonun mefl-
den daha azmfl. hur celadeti fanus karflsnda gece kandili gibi snk
Hayata giden cehil hayat gtren ilimden hayrldr. kalyor.
Allahtan ki, meclis yreksiz limlerle dolu olmad, Meclisteki bu ruhu ve bu ruhtaki kurtarc hamaseti gr-
iflimiz byle limlere kalayd bugn elimizde vatan memek iin insanda mutlaka o ruhun zdd bir ruh ol-
kalmayacakt! mak lazm gelir!
Diyorlar ki, meclis alelcele topland ve her yer o buh- Kymetine emin olduumuz kalemlerden rica ederiz;
ranl devrede en akll adamn gndermedi. yaz yazmadan evvel dflnmyorlarsa, bari yazlarn
yi amma biz ne akll adamlar biliriz ki, akllarna o za- basmadan evvel dflnsnler!
man bu davann baflarlacan sdramamfllard: ok Yeni Gn: (Hergn bir dflnce): 1 Mart 1923. smail
ince dflndkleri iin meclis azaln kabul etmeyen- Habib.
lerin durendifl zekalarndaki hotkmlk (bencillik), ati-
nin (gelecein) makus (olumsuz) ihtimallerini dfln- Kaynak: smail Habib Sevk, O Zamanlar, 1920-/1923
meyerek byk sadaya(arya) koflanlarn tecelldn- Ankara 2001, s. 229-231den alnmfltr.
deki feragatten daha kymetli midir?
Diyorlar ki, vatann mnevverlerinden byk bir ksm-
nn ecnebi iflgaliyle vatann haricinde kalfl vatann da-
hilindeki ehliyetsizleri ikbal sahibi yapt ve bu hl an-
cak yeni intihabat yaplnca mndefi olacaktr (ortadan
kalkacaktr).
Vatann dahilindeki ehliyetsizlerin vatanla beraber va-
tan haricindeki o byk bir ksm mnevverleri de kur-
tarfl ehliyetsizlikse kurtarlan mnevverlerin kurtaran
ehliyetsizlere bu suretle flkran kendi ehliyetlerine bir
niflane midir?

1. c Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet Mec- Sra Sizde 1
lisinin Kuruluflu Ve zellikleri konusunu gz- Byk Millet Meclisinin toplanmasnda davet sahibi ko-
den geiriniz. numunda olan Mustafa Kemal Paflann Mondros Mta-
2. b Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet Mec- rekesinden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyet-
lisinin Kuruluflu Ve zellikleri konusunu gz- leri asndan son derece ayrntl ve belgeli bir flekilde
den geiriniz aktarmas millete karfl bir sorumluluk hissinin gereidir.
3. a Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet Mec- Mtarekenin imzalanmasndan itibaren milletin gelece-
lisinin Kuruluflu Ve zellikleri konusunu gz- ini ilgilendiren kararlarn milletin temsilcileri tarafn-
den geiriniz dan verilmesi gerektiini savunarak Meclisin toplanma-
4. e Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet Mec- sn isteyen Mustafa Kemal Pafla, uzun urafllardan son-
lisinin Kuruluflu Ve zellikleri konusunu gz- ra bunu gereklefltirdiinde ilk ifl olarak sz konusu s-
den geiriniz recin btn ayrntlarn milletin temsilcileri ile paylaflt-
5. e Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet Mec- bir konuflma yapmfltr. Bu konuflmada davet sahibi
lisinin Kuruluflu Ve zellikleri konusunu gz- olarak srecin nasl geliflmesi gerektii ve mill hakimi-
den geiriniz yet dflncesi etrafnda mcadelenin nasl rgtlenme-
6. e Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet Mec- si gerektiini ortaya koymufltur. Bu yaklaflm bugn iin
lisinin Kuruluflu Ve zellikleri konusunu gz- mill iradeye saygnn, demokratik anlayfln bir gerei-
den geiriniz dir. radenin sahibi millettir, meclis onun temsilcisidir
7. b Yantnz Yanlfl ise Cumhuriyetin lanna Ka- dolaysyla onun adna hareket edenlerin neler yapt-
dar Trkiyede Kurulan Siyasi Partiler konusu- n da milletin bilmesi gerekir. O gnlerde de hakimiyet-
nu gzden geiriniz i milliye inancnn bir gerei olarak bu tr bilgilendir-
8. b Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet meler yaplmfltr. Mustafa Kemal Pafla 1927 ylnda da
Meclisinde Oluflan Gruplar konusunu gz- 19 Mays 1919da Samsuna kfl srecinden ikinci kon-
den geiriniz grenin yapld gnlere kadar geen sreci kendi g-
9. a Yantnz Yanlfl ise Trkiye Byk Millet rfl ve anlayfl erevesinde milletiyle paylaflmfltr.
Meclisinde Oluflan Gruplar konusunu gz-
den geiriniz Sra Sizde 2
10. d Yantnz Yanlfl ise Cumhuriyetin lanna Ka- Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin eitim dzeyi
dar Trkiyede Kurulan Siyasal Partiler konu- son derece yksektir. Hele imparatorluun sonunda
sunu gzden geiriniz okur yazar orannn %6 larda dolaflt bir ortam iin
meclisin seviyesi ortalamann ok zerindedir. Mebus-
larn %39,4 yksekretim, %27si ortaretim ve
%22si medrese, %3,8i meslek okulu mezunudur. Tr-
kiye Byk Millet Meclisine katlan milletvekillerinin
%50.1i Trke dflnda bir yabanc dil biliyordu. 30 yafl
grubunda Franszcann, 40 ve 50 yafl grubunda ise Arap-
a ve Farsann belirleyici olduu dikkati ekiyordu. Bu
manzara gerek bat gerekse dou kltrn bilen bir
kadronun sz konusu olduuna iflaret etmektedir. Yine
yelerin; %34,2sinin sivil brokrasiden, %24nn ser-
best meslek sahiplerinden, %13,2si askerlerden, %8,6
din adamlarndan, %12,7i yerel ynetimlerde grev al-
mfl yelerden, %4 doktor ve eczaclardan, %1,2si afli-
ret reislerinden, %1i teknik elemandan oluflmas devlet
ve toplum sosyolojisinden haberdar bir kadro ile ifllerin
yrtldn gstermektedir. Bir manada toplumun
en eitimli, dnya geliflmelerinden ve lke gereklerin-
den haberdar insanlarn bir arada olduu meclisin ne- Aaolu, Samet, Kuva-y Milliye Ruhu, Birinci Trki-
den Trk demokrasi tarihinin en demokrat meclisi ola- ye Byk Millet Meclisi, stanbul 1973.
rak adlandrldn da izah etmektedir. Arar, smail, Atatrkn Halklk Program, stanbul
1963.
Sra Sizde 3 Atay, Falih Rfk, ankaya, stanbul 1969.
Mecliste oluflan gruplarn Bolfleviklik ve slam esaslar Balkanl, Remzi., Mukayeseli Basn ve Propaganda,
arlkl guruplar oluflturmas tamamen mcadelenin Ankara, 1961.
gelifltii flartlarla ilgilidir. ngiliz emperyalizmine karfl Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatralar, stanbul 1955
ortak g olarak ortaya kan Rusyadaki bolflevik dev- Cebesoy, Ali Fuat, Mill Mcadele Hatralar, stanbul
rimi ilan ettii esaslar dolaysyla tabii bir sempati ile 1968.
karfllanmflt. Buna ilaveten Nisan 1920 itibaryla baflla- Demirel, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci
tlan grflmeler sonunda kt imknlara karfln salanan Gurup, stanbul 1994.
para, silah ve cephane yardm kendi lkesinde baflar- Dumont Paul., Revolution Imposible les Counants
ya ulaflan Bolflevik rejimine yknmeyi artrmfltr. Tr- dopposition en Anatolie 1920-1921, Cabiers du
kiye Byk Millet Meclisi hkmetinin de Bolflevik y- Monde Russe et Sovietique, VoL XIX, 1-2.
netimi ile iyi geinmeyi politikalarna uygun grmesi Eraslan, Cezmi, Yakn Dnem Trk Dflncesinde
bu sreci desteklemifltir. Halklk ve Atatrk, stanbul 2003.
Buna ilaveten lkedeki toplumun en temel ortak pay- Gnefl, hsan., Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi-
das slam dinidir. Daha 1880li yllardan bafllayarak ge- nin Dflnsel Yaps (1920-1923), Eskiflehir, 1985.
liflen bu eilimin de siyasi programlarda yer almas son Hkimiyet-i Milliye, 3 Austos 1336.
derece anlafllr bir durumdur. Kandemir, Feridun, Atatrkn Kurduu Trkiye Ko-
mnist Frkas ve Sonras, stanbul 1966.
Sra Sizde 4 Kansu, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar
Halk partisi tznn genel esaslarnda bilhassa vur- Atatrkle Beraber, c.1-2, Ankara 1968.
gulanan cumhuriyetilik, laiklik, halklk ve milliyeti- Karabekir, Kazm, stiklal Harbimizin Esaslar, stan-
lik ilkeleri ekonomik ihtiyalardan da beslenerek parti bul 1969.
hayatnn tamamnda belirleyici olan hususlardr. Karal, Enver Ziya, Atatrkten Dflnceler, Ankara
Halk Frkasnn tzk esaslar olarak ifade edilen ilke- 1982.
ler aslnda Trkiyenin son yzylna etki eden kavram- Karpat Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1967.
larn birikimi olarak grlebilir. Zira 1860l yllardan Sonyel, Salahi.R. Trk Kurtulufl Savafl ve Dfl Politi-
beri tartfllan cumhuriyet kavramnn aydnlar arasnda ka I, Ankara 1973.
edindii yer kadar slamclk politikalar da 1880li yl- Toprak, Zafer, II. Meflrutiyette Solidarist Dflnce:
lardan itibaren toplumda nemli yer edinmiflti. stiklal Halklk, Toplum ve Bilim, 1977. Say 1, s. 92-
Harbinin verildii yllarda toplumun flartlarn ve anlay- 123.
fln dikkate alarak belirlenen ilkeler bir btn hlinde Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler (1859-
elde edilen kazanmlarn muhafazasn hedeflemifltir. 1952), stanbul 1952.
Sreci toplumla beraber yaflayarak renen Halk Frka- Tuncay, Mete, Trkiyede Sol Akmlar, Ankara, Bilgi
s yneticilerinin de bu birikimi toplumun her kesimine Yaynevi, 1978.
uygulamal olarak retmeyi onlara okul olmay hedef- Yunus Nadi, Byk Millet Meclisinin Alfl ve s-
lemesi iddial olmakla birlikte pragmatik bir yaklaflm yanlar, stanbul 1955.
olarak grlebilir. Zira son otuz yln geliflmeleri sade-
ce aydn kesim arasndaki tartflmalar erevesinde olu-
flan afaki fikir tartflmalaryla deil toplumun her kesi-
minin yllar sren savafllar ile birlikte arts ve eksisine
katlanarak idrak ettii bir zaman diliminde olmufltur.
Yaflayanlar yeni yetiflenlere bu birikimi aktararak vatan-
dafllk grevini de yerine getirmifl olacaklardr.
7
Amalarmz
N
Osmanl Devletinin son dneminde tarm, sanayi ve ulaflm sektrnn du-
N
rumunu aklayabilecek,
Osmanl ynetiminin dfl ticaret durumunu, para ve bankaclk sistemine ba-
N
kfln analiz edebilecek,
Yirminci yzyln bafllarndaki durumu ile Osmanl toplumunun Mill Mca-
deleyi nasl finanse ettiini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tarm Toplumu Mill Banka
Sanayileflme Tekalif-i Milliye Emirleri
Dfl Borlar
indekiler
OSMANLI
MPARATORLUUNUN SON
YILLARINDA EKONOMK DURUM
Atatrk lkeleri ve Osmanldan OSMANLILARDA PARA VE
Cumhuriyete BANKA
nklap Tarihi-I Ekonomik Geliflmeler
MLL MCADELENN
FNANSMANINDA
KAYNAKLAR
Osmanldan Cumhuriyete
Ekonomik Geliflmeler
OSMANLI MPARATORLUUNUN SON YILLARINDA

EKONOMK DURUM
Osmanl toplumu XIX. yzyln ikinci yarsna dek iktisat bilimine ve an gelifl-
melerine uzak kalmfltr. Aznlklardan Sehak Efendi 1859 ylnda hediye olarak, li-
tografya ile baslmfl kitab lm-i Tedbir-i Menzili, devrin padiflah Abdlmecide
vermifltir. Kitap Fransz iktisat J.B.SAY (1767-1832)n grfllerini iermekteydi.
1879 ylnda Ahmet Mithat, iktisadi konularda yazd yazlarn Ekonomi Poli-
tik bafll altnda toplamfl ve kitap hlinde yaymlamfltr. Yazlarnda aznlklarn
denetiminde Osmanl ekonomisinin nasl yama edildiini, Mslmanlarn nasl
ekonomi ynetimi dflna itildiini anlatmaya alflmfltr.
Bu geliflmeler dflnda Osmanl Devletinde ilk iktisat kitabnn yazlmas ve ba-
slmas 1881de Ohannes Efendi tarafndan gereklefltirildi. Yazar bu kitabn hoca-
lk yapt Mekteb-i Mlkiyede okutmufltur. Kitap byk lde Adam Smithin g-
rfllerini tekrarlayan ve savunan bir nitelik taflyordu. Sakzl Ohannes Efendi ve
Portakal Mikail Pafla, Mekteb-i Mlkiyede verdikleri derslerde Osmanl Devleti iin
sanayileflmeyi kaynak israf sayyorlard. Yzyln sonuna gelindiinde ise M. Cavit
Bey ktisat ilkelerine ters dflen bir sanayileflme lkeyi yoksullafltracaktr diyordu.
Gayrimslimlerin Osmanl Devleti iin sanayileflmeyi elveriflsiz bularakSIRA kaynak

SZDE israf say- SIRA SZDE
malar ile kinci Dnya Savafl sonras Batllarn Trkiye iin tarm toplumu olarak kalma- 1
y tavsiye etmelerindeki amalar arasnda bir paralellik olabilir mi? Tartflnz.
V. Eldemin deerlendirmelerine gre 20. yzyln bafllarnda, Bat Avrupada

kifli baflna ortalama gelir 170 dolar iken Osmanl mparatorluunda
S O R U yaklaflk 44 S O R U
dolar idi. Ancak bu miktar stanbulda 66 dolara ykselirken Irakta 35 dolara
dflyordu. DKKAT DKKAT
Cumhuriyet ncesi Osmanl mparatorluunun sosyoekonomik yaps hakkn-
da elimizde tutarl ve yeterli bilgiler yoktur. Bunun bafllca nedeni bu dneme ait
N N
devlet arflivlerinin tasnifinin bitmemifl olmasdr. Eldeki bilgiler dank ve snrl-
dr. rnein Osmanl mparatorluunun son yllarnda toplam nfus ve nfusun
dier zellikleri hakknda elimizde gvenilir veriler yoktur. Kullanacamz
AMALARIMIZ
veriler AMALARIMIZ
genellikle baz arafltrclarn yapt tahminlerdir. 1919 ylnda Mill Misakn izdi-
i snrlar iinde kalan Osmanl Devletinin nfusu iin elimizde gvenilir bir kay-
nak vardr. Bu kaynak 14 Nisan 1919 ylnda yaymlanmfl bir belgedir.
K T A P Bu kaynak- K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
tan elde edilen bilgilerle eflitli dzeltmeler yapldktan sonra mparatorlukun b-

yk kentlerinin nfuslarn hesaplamak mmkn olmufltur.
1914 yl sonuna gre bafllca byk kentlerin nfuslar flyledir: stanbul
1.122.000, zmir 198.000, Bursa 76.000, Adana 64.000, Konya 49.000 ve Ankara
27.000. Grlyor ki mparatorlukun bugnk anlamda tek byk kenti vard o
da stanbul idi.
Bu kentin zellii devletin baflkenti olmas yannda dfl ticaretin de merkezi ol-
mas idi. kinci srada yer alan zmir de daha kk apta olmak zere ithalat ve
ihracatn yapld ikinci byk liman kent zelliini taflmaktayd. Dier bir deyifl-
le lkenin Avrupaya alan kylar kentleflmifl ve geliflmifl iken Anadolu ve Do-
u Anadolu btnleflme dflnda kalmflt. Bat Avrupada kentleflmeyi belirleyen ol-
gu sanayi yatrmlarnn bafllamas ile ortaya kan ifl gc talebidir. Oysa Osmanl
Devleti adafl sanayi sreci dflnda kaldndan stanbul ve zmirde grlen
kentleflme i ve dfl ticaret yannda kamu hizmetlerinin younlaflmas ile oluflmufl-
tur. I. Dnya Savafl sonrasnda bu kentlerin nfuslar tahmin edebileceimiz ne-
denlerle ok azalmflt.
Tarm
stiklal Harbi ncesi Osmanl Devletinde zellikle Dou ve Gney Dou Anado-
luda toprak - insan iliflkileri feodal dzen iindeydi. Aflar Vergisi ve bu uygulama-
nn ortaya kard mltezimlik tarmda modernleflmeyi engellemiflti. Ulaflm ve
haberleflme yetersizlii iftinin ie dnk retimle yetinmesine yol amflt. Bitlis
ve Diyarbakrda 51 ve daha byk dnm topra iflleyenler egemen iken Bat
Anadolu da ise iflletme byklkleri klmekte ve piyasaya ynelik retimde ar-
tfl grlmektedir. Miras yoluyla topran paylafllmas nedeniyle ekilebilir toprak-
lar klmekteydi.
Hemen her blgede tahl ekimi bitkisel retimde belirleyici durumdayd. Eki-
lebilir alanlarn bir ksm mera, bir ksm da bakmszlktan bataklk hldeydi. Me-
ra alannn genifl olmas hayvancl kolay ve yaygn hle getirmiflti. Doal gb-
re byk apta yakt olarak kullanld hlde, ekim alanlar snrl olduundan
gbreleme yeterli dzeydeydi. Muhtemelen bu yzden, hektar baflna verim yk-
sek gzkyordu.
Geleneksel Osmanl toprak dzeni Devletin kmesiyle ifllemez hle gelmiflti.
Bu boflluktan yararlanan derebeyleri, aalar, tefeciler zellikle Dou ve Gney
Dou Anadoluda, kyly zerinde alflt toprakla birlikte sahiplenmifltir. Ky-
l maraba, yani yetifltirdii rnn toplam zerinden pay alan retici durumun-
dayd. Toprak mlkiyetini dzenleyen sistem karmakarflkt. Bu karflklktan dola-
y kendini gl hisseden her kifli ve grup Hazinenin topraklarna el koyabiliyor-
du. Merkez idare aciz kalnca valiler, mutasarrflar, kaymakamlar, jandarma gibi
devlet memurlar da topraa el koyarak toprak aas hline gelebiliyorlard.
20. yzyln baflnda Osmanl mparatorluu iinde yaflayan insanlarn oun-
luu krsal alanlarda tarmla uraflrken kentlerde yaflayanlar memuriyet, askerlik
ve ticaret yapmaktayd. Ticaret ile ounlukla aznlklar uraflmaktayd. Ancak
kentlerle krsal alan arasnda iktisadi, sosyal ve kltrel iletiflim ve etkileflim yok-
tu. rnein byk kentlerin tahl ihtiyac i piyasa oluflmad iin ithalatla kar-
fllanyordu.
1838 Ticaret Anlaflmas sonrasnda baflta ngiliz mallar olmak zere her trl
tarmsal rn kentlerde yerli rnlerin yerini almflt. Zira Hkmet tarm kesimini
veya iftiyi koruyacak nlemler alamyordu. Kapitlasyon rejimi altnda olan l-
7. nite - Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Geliflmeler 191
ke, 1878-1913 dneminde her yl ortalama 75 bin ton un, 65 bin ton pirin ve 10
bin ton buday ithal etmek zorunda kalmfltr. Bu yzden her yl yaklaflk 12 mil-
yon altn lira dflarya denmifltir. Devletin koruyuculuundan ve kentlerin olanak-
larndan uzak yoksul Anadolu halk tarmda kuraklk ve ktlk yafland yllarda a-
lkla savaflmak ve lm kabullenmek zorunda kalmfltr.
Fotoraf 7.1
Tarma elveriflli
topraklar artrmak
iin millete
nderlik
gerekiyordu.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Nfusun %80den fazlasnn tarm ile uraflt bir lkenin nemli SIRA
miktarda
SZDEtarm rn SIRA SZDE
ithal etmek zorunda kalmas ne ile aklanabilir? Tartflnz 2
I. Dnya Savafl yllarnda tarm kesiminde retime katkda bulunan insanlar as-
kere alnrken bykbafl hayvanlar da asker birliklerin emrine verilmiflti. Bu olgu
tarmsal retimin anlan yllarda azalmasna yol anca devlet tarmda
S O R U alflma, ek- S O R U
me ykmll getirmiflti.
Bu uygulama Kurtulufl Savafl yllarnda da nemini korumufltur. DKKAT
zellikle Ana- DKKAT
doluda hayvan ve orman varl savafl yllarnda byk tahrip grmfltr. Henz
kmr ve petrol tanmamfl olan krsal kesim insan enerji retmek iin ormanla-
N N
r bilinsiz biimde kesmifl, yama etmifltir.
lkel tarm teknolojisi kullanarak ve hava koflullar uygun gittii yllarda reti-
len pamuk, ttn, afyon, tiftik, fndk, zm, incir gibi geleneksel tarm rnleri ih-
ra edilmekteydi. zellikle pamuk ekim ve retiminde miktar ve kalitenin arttrl-
masnda nce ngilizler sonra Almanlar etkili olmufllardr. Fakat yabanclar smr-
ge tipi iftlikler kurmaya gitmemifl ticaret ve ulafltrmay eldeK tutmakla
T A P yetinmifl- K T A P
lerdir. Toprak alm satmnn serbest olmasndan ve Trklerin yoksullaflmasndan
yararlanan Rum ve Ermeni cemaati genifl topraklar satn almfllardr. Bylece Ms-
lman Osmanl, aznlklarn iflisi durumuna gelmifltir. Kurtulufl
T E L E VSavafl
Z Y O N ncesine TELEVZYON
kadar Trk kyls devletin sadece vergi ver asker ver ynndeki isteklerine
muhatap olmufltur. Bu yzden kyl, devlet yerine, ayan veya aann himaye-
sine snmfltr.
NTERNET NTERNET
MAKALE MAKALE
Sanayi
Osmanl mparatorluunun 20. yzyln baflnda bile henz sanayileflme yolunda
ciddi kararlar almad bilinmektedir. Devletin zellikle Sarayn ve Ordunun ihti-
yalarn karfllamak iin kurduu birka fabrikadan ve lkede yabanc sermayenin
kurduu kk lekli ve az sayda sanayi tesislerden baflka snai faaliyet yoktu.
Devlet sermayesiyle 1810 ylnda kurulan ve asker kundura, izme, palaska, fi-
fleklik gibi mallar imal eden Beykoz tesislerinden sonra, 1835 de uha, fes, batta-
niye imal etmek zere stanbulda Feshane Tesisleri kuruldu. Kadife, ipekli kumafl,
saten ve tafta retmek iin 1845te Hereke Fabrikas tesis edildi. Yine devlet eliyle
1850de pamuklu dokuma rnleri imal etmek zere stanbul Bakrky Bez Fabri-
kas faaliyete geti. Son olarak 1892de Yldz ini Fabrikas kuruldu. Bu byk te-
sisler Cumhuriyetten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak lkenin her ka-
sabasnda kk atlyelerin, sanatkrlarn var olduunu belirtmek gerekir. Fakat
bu konuda resm, ayrntl ve yeterli bilgi retilmifl deildir. lke iinde gmrk
birlii oluflmas ve ulusal dzeyde pazar genifllemesi, 1873 ylnda ancak mmkn
olabilmifltir.
Parasal olanaklar elveriflli ve tasarruf edebilen kesim genellikle asker ve sivil
brokratlard. Bu yksek memurlar, o zamanki lke koflullarna gre aldklar c-
retler nedeniyle bugnn byk zenginleri gibi grmek mmkndr. Gnmze
dek gelen ve hepimizin gzelliini kabul ettiimiz stanbul yallar zamann byk
asker-sivil brokratlar tarafndan yaptrlmflt. Bu yzden Mslman-Trk aydn-
lar, genellikle devlet memuru veya asker olmay tercih etmifllerdi. Ayrca adafl
geliflmelerin dflnda kalmfl olan eitim sistemi retime ynelik ifl gcnn olufltu-
rulmasna olanak vermemifltir.
Byk kentlerdeki az sayda snai faaliyetler yabanclarn ya da lkede yaflayan
aznlklarn elindeydi. Mslman Trkler, gerek anlamda ekonomik faaliyetlerle
ancak II. Meflrutiyetten (1908den) sonra ilgilenmeye bafllamfllard. Hristiyanlar
askere alnmazlar bedel derlerdi. Bylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibi
olma zaman bulurlard. Oysa Mslmanlar seneler sren askerlik hizmeti veya sa-
vafllar nedeniyle srekli ve dzenli ifl g sahibi olma flansna sahip deillerdi. Fr-
sat bulanlar genellikle bakkallkla ifle bafllard.
1913 ve 1915 yllarnda dzenlenen sanayi saymlar sonularna gre bugnk
Trkiye snrlar iinde kalan snai tesislerinin dalm faaliyet alanna gre flyleydi:
20 un deirmeni, 2 makarna fabrikas, 1 bira fabrikas, 6 konserve fabrikas, 1
buz imalathanesi, 3 kire-3 tula imalathanesi, 7 kutu imalat, 2 ya imalat, 2 sa-
bun imalat, 2 porselen imalat, 11 tabakhane, 7 marangoz ve dorama atlyesi, 7
ynl dokuma fabrikas, 2 pamuk iplik ve dokuma fabrikas, 30 ham ipek atlye-
si, 1 ipekli dokuma fabrikas, 5 eflitli dokuma fabrikas, 35 matbaa, 8 sigara k-
d fabrikas, 5 madeni eflya fabrikas ve 1 kimyasal rn fabrikas gibi...
Tm snai faaliyetlerin stanbulda toplanmasn byk lde Sarayn ve yk-
sek memurlarn stanbulda uygun bir piyasa yaratmasyla aklamak mmkndr.
Ayrca kamunun ihtiyalarnn karfllanmasnn temel hedef alndn da unutma-
mak gerekir. stanbul dflnda hzl byme ve flehirleflme, ticari faaliyetlerin yo-
unluk derecesine gre zmir, Selanik ve Beyrutta olmufltur.
Osmanl mparatorluu imzalad uluslararas antlaflmalar ve kapitlasyonlar
nedeniyle, Bat Avrupa lkelerinin tarmsal ve snai rnlerinin tam bir pazar h-
line dnflmflt. Eskiden lke ihtiyalarnn karfllanmasnda byk pay sahibi
olan kk aile iflletmeleri ortadan kalkmflt. Yine de ykc rekabete dayanarak
halclk, bakrclk, silah imalat, saralk ve dokumaclk gibi alanlarda ayakta kal-
may baflaran kk iflletmeler vard.
Fotoraf 7.2
Zaten ok az
sayda olan
fabrikalarn
artmas iin
devletin nderliine
ihtiya vard.
(Nazilli dokuma
Fabrikasnda
1937)
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U S O R U
Kk sanayi teflvik ve yerli maln koruma amacyla 1913de D K KGeici

AT Sanayi DKKAT
Kanunu karld. Bu kanunla en az befl beygirlik g kullanan ve 1000 Osmanl
liralk retim aracna sahip olan ve bir yl boyunca 750 ifl gn yevmiyeli ifli a-
N N
lfltran ifl yerleri bu kanunun getirdii kolaylklardan yararlanyordu. Kanun vergi
muafiyeti, bedava arazi, geici gmrk muafiyeti, kamunun ncelikle bu tesislerin
rnlerini satn alma zorunluluu gibi hkmler getirmifltir. Ancak bu yasadan o-
unlukla aznlklar ve yabanclar yararlanmfltr.
kinci Meflrutiyet Dneminde ttihat ve Terakki yneticilerinin hayata K geirmeye

T A P alfltk- K T A P
lar mill iktisat politikalar hakknda genifl bilgi edinmek isterseniz Zafer Toprakn Mill
ktisat (Tarih Vakf yaynlar, stanbul 1995) adl kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
1913 ylna gre yabanc sermayenin toplam yatrmlarnn dalm flyleydi:
Madencilik : 123 Milyon kurufl
Elektrik, havagaz, su : 343 Milyon kurufl
Ttn, tekel : 265 Milyon kurufl N T E R N E T NTERNET
malat Sanayi : 265 Milyon kurufl
zellikle byk flehirlerdeki su, elektrik, havagaz, telefon, tramvay gibi altyap te-
M A K A L E olmann tatl
sislerinin iflletilmesi imtiyazna sahip yabanc flirketler tekel durumunda MAKALE
krlarn elde etmifllerdi. Bat sermayesinin Osmanl mparatorluu iindeki ortaklar
veya yardmclar olan aznlklar da uygun pay almay baflarmfl ve zengin olmufllard.
Grlyor ki yabanc sermaye ar sanayi yerine kolay ve ksa vadede gelir ge-
tiren alanlara girmifltir. Ayrca gmrk duvarlarnn son derecede dflk olmas, ya-
banc rnlerin i piyasaya kolaylkla girmesine olanak vermifltir.
Kurtulufl Savafl srasnda lke, iflgal altnda bulunan stanbul, zmir gibi flehir-
lerdeki tm snai faaliyetlerden yoksun idi. 1913-1915 sanayi saymna gre tm ifl-
yerlerinin %50 den fazlas stanbulda toplanmflt. Kurtulufl Savafl srasnda Anka-
rada kurulan el tezghlarnda imal ve tamir ifllerini Asker Sanayi Okulunda yetifl-
mifl birka usta yrtmfltr.
lk elektrik enerjisi istasyonu 1902de Adanada kuruldu. 1913 ylnda benzer bir
istasyon stanbulda faaliyete geti. Cumhuriyet Dneminde ilk elektrik santrali
1948de Etibank tarafndan kuruldu. Bamszlk Savafl bafllarken lkenin her kfle-
sinde maden arama ve iflletme imtiyaz yabanclara verilmifl durumdayd. Kmr ifl-
letmelerinin %50den fazlas Fransz ve talyanlarn kontrolndeydi. Ergani bakr
madeni de yabanclarn elindeydi ve imalatn tamam ham olarak ihra ediliyordu.
mparatorluun ihtiyac olan bakr, levha hlinde ngiltereden ithal ediliyordu.
1921 ylna gre toplam 1298 maden iflletme imtiyaznn sadece 259u devlete aitti.
Ulafltrma
Avrupada Sanayi Devrimi 1750- 1820 arasnda ulaflm sektrnde de byk yeni-
likler getirmifltir. 19. yzyln birinci yarsnda buharl gemiler ve lokomotiflerle in-
san ve yk taflyan ve lkeleri yaknlafltran yeni bir ulaflm sistemi egemen olmufl-
tu. Ancak Osmanl Devletinin a izleyen bir sanayileflme politikas olmad iin
ulafltrma sektrn yenileme ihtiyac ne kmamflt. Mill Mcadelenin bafllad
gnlerde Anadoluda ulaflm yolu vard: Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her
de ok ilkel ve ihtiyac karfllamaz durumdayd. lke zellikle adafl anlamda
kara yolu ve deniz yolu tafltlarna sahip deildi. Deve, katr, at ve merkep taflma-
clkta belirleyici aralard. Bamszlk Savafl srasnda kullanlabilir tek ulaflm ara-
c demir yoluydu. Bunlarn yapm ise yabanc sermayenin denetiminde ve kendi -
karlarna gre olmufltur. rnein demir yolu hatlar kurulurken hep kylar yani Ak-
deniz ve Ege tercih edilmifl ve buradaki hatlar baflkent stanbula balanmamfltr.
Bylece merkez ynetimin lkenin tmne ulaflmas ve glenmesi nlenmifltir.
Osmanl Dneminin sonunda mevcut bafllca demir yolu hatlar flyleydi:
1. Anadolu demir yolu (stanbul, zmit, Eskiflehir, Ankara),
2. Badat hatt (Eskiflehir, Afyon, Konya, Adana, Halep),
3 Mersin, Tarsus, Adana,
4. zmir, Bandrma,
5. Bandrma, Bursa,
6. zmir, Aydn, Afyon.
Bu hatlarn tamam yabanc flirketlerce iflletilmekteydi. lk demir yolu imtiyaz
1856da ngiltereye zmir-Aydn hatt iin verildi. Kmr salanamadndan odun
Fotoraf 7.3
Mustafa Kemal
Paflann Mersin
ziyaretinde Tarsus
istasyonunda
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
7. nite - Osmanldan Cumhuriyete
SIRAEkonomik
SZDE Geliflmeler 195
SIRA SZDE
kullanlyordu, ok ilkel bir dzen iindeydi. ngiliz flirketleri 1866 ylna gelindi-
inde 608 kilometre demir yolu hattnn ynetimini ellerine almflt.
Bir Avusturya flirketi fiark Demir yolu hattnn yapmna 1871de giriflti. Al-
manlara ilk demir yolu imtiyaz 1888de verildi. II. AbdlhamidSKonya, O R U Badat ve S O R U
Basra Krfezi arasnda demir yolu yaplmasna iliflkin imtiyaz 27 Kasm 1899da
Deutsche Banka vermiflti. Bu imtiyaz ksa bir sre sonra 1902de Anadolu Demir-
DKKAT DKKAT
yollar Osmanl fiirketi devralmflt. Bu flirket yine ayn bankann denetimindeydi ve
o tarihte Haydarpafla-Eskiflehir-Ankara ve Eskiflehir-Konya hatlarn iflletmekteydi.
N N
Demir yolu ann denetimi ancak Mill Mcadele Dneminde Ankara
Hkmetince salanmfltr. Bu kapsamda 19.7.1920 tarihinde Ankara Hkmetince
bir flletme Umum Mdrl kurulmufltur. Daha sonra cumhuriyet AMALARIMIZ idaresi bir ya- AMALARIMIZ
sayla demir yolu iflletmelerini devlet tekeline almfltr.
Cumhuriyet hkmetlerinin devrald demir yolu miras ve uyguladklar

K T politikalar
A P hak- K T A P
knda ayrntl bilgi iin Atatrk Arafltrma Merkezinin hazrlad Cumhuriyetin Demir
yolu Politikalar (Ankara 2010) adl sempozyum kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Anadoluda yerleflme yerleri arasnda dzenli ve drt mevsim ak kara yolu
yoktu. Yol yapmnda mkellefiyet olmas, merkez bir rgtn bulunmamas yol
yapmn kaba ve gelifligzel inflaatlar flekline dnfltrmflt. 1919-1920 dnemin-
de befl ana kara yolu vard: NTERNET NTERNET
1. Badat kara yolu (Samsun, Amasya, Sivas, Harput, Musul),
2. Ereli (Konya), Kayseri, Malatya, Harput, Diyarbakr,
3. Kayseri, Sivas, MAKALE MAKALE
4. Halep, Urfa, Diyarbakr,
5. Trabzon, Bayburt, Erzurum, ran yolu.
Fotoraf 7.4
Anadoluda mevcut
yollarn ou ham
halde olup ou
kfln geit
vermezdi.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Dier yollar iklim flartlarnn msaadesine gre geit veren ilkel yollard. 1919da
Trkiyede 1000 civarnda otomobil vard. Bunlarn 800 tanesi stanbuldayd.
Dnya deniz taflmaclnda kullanlan buharl gemileri, Osmanl mparatorlu-
u ilk kez 1826da ngiltereden satn ald gemiyle tanmflt. Padiflaha Boazda
gezmesi iin alnmflt. ngiliz ve Ruslarn Boaz iinde ifllettikleri vapurlar vard.
Osmanllar 1844 ylnda iki vapuru Boazda sefere koydu. Fevaid-i Osmaniye
ad verilen deniz yolu iflletmesinin ynetimi Mustafa Fazl Pafla ile Bogos Beye ve-
rilmiflti. 1851 ylnda skdara gnde drt sefer yapan Vesile-i Ticaret ve Girit va-
purlar sefere bafllad. Yolculardan 25 para cret alnyordu. 1849 ylna kadar s-
tanbul flehir hatt vapurlarna kadn yolcu alnmazd. Trk bayrakl gemilere de bu
tarihten sonra alnmaya baflland. fiirket-i Hayriye kurulduktan sonra ngiltereye
6 gemi siparifl edildi ve bu gemiler 1854den itibaren sefere bafllad.
Kabotaj hakkna sahip olmayan Osmanllarda dolaysyla deniz ticaret filosu ge-
liflmedi. Sahip olunan mevcut clz filoyu ise I. Dnya Savafl olumsuz etkiledi. De-
niz ulaflm taka ve kk motorlarla yaplyordu. Savafl sonunda sadece 6 gemi
kalmflt. 1920lerde ithal mallar genellikle deniz yoluyla ve yabanc gemilerle s-
tanbul, Mersin ve Trabzon limanlarna gelirdi.
Trk tersaneleri gemi yapmna bafllaynca Boaziinde yabanc bayrakl gemi-
lerin alflmas sona erdi. 1923 ylnda lkede 35 DW ton gibi kk bir deniz tica-
ret filosu vard.
stanbul iinde ulaflm salayan temel tesislerden biri olan Galata Kprs de-
mir kpr olarak 1878 ylnda II. Abdlhamid zamannda yaptrlmflt. Bugnk
Galata Kprs hline gelmesi 1912 ylnda bir Alman flirketi tarafndan gereklefl-
tirilmifltir. Hl stanbul halkna hizmet veren Karaky-Tnel arasnda iflleyen ye-
ralt treni 1874 ylnda hizmete girmifltir.
Trkiyede ilk dzenli posta teflkilat Ekim 1840da kuruldu. Bir kamu hizmeti
olarak devlete yrtlmeye baflland. 1840da posta, 1855te telgraf ve 1908de de
telefon hizmetleri bafllatld.
Dfl Ticaret
Osmanl mparatorluu ynetimi kapitlasyonlar nedeniyle serbest dfl ticaret reji-
mini benimsemek zorunda kalmfltr. Bu durum dfl ekonomik iliflkilerde olduu
kadar siyasette de lkenin gl devletlerin denetimine girmesine yol amfltr.
19.yzylda imzalanan ticaret anlaflmalaryla durum daha da ktleflmifltir. rnein
lkede zaten son derece yetersiz olan yerli sanayii gmrk vergileriyle korumak
mmkn deildi. Zira devlet 1838 anlaflmalarndan bafllayarak ithal mallar iin
gmrk vergilerini %3 den yukar karma hakkna sahip deildi. Buna mukabil ih-
ra mallar iin gmrk bu miktarn kat idi. Bunalmn giderek byd yl-
lar olan, Dyunu Umumiye daresinin kurulduu yl ile I. Dnya Savaflnn baflla-
d yl arasnda (1881-1914), lkenin dfl ticaret gstergeleri flyledir:
Tablo 7.1 Yllar thalat hracat Ak
Dfl Ticaret (Milyon
Osmanl Liras) 1880 17,847 8,467 -9,350
1890 22,914 12,836 -10,077
1900 23,841 14,905 -8,936
1911 45,063 24,909 -20,154
1913 41,842 21,600 -19,242
Osmanl dfl ticaret istatistikleri 1878 ylndan itibaren yaymlanmaya baflland.

Bu istatistiklerin mal guruplarna gre sistematik tasnifi de 1907 ylndan itibaren
mmkn oldu. Ayrca snrl sayda lkeyle ilgili dfl ticaret istatistikleri belirlen-
mekteydi. lke 1830-1913 arasnda srekli toprak kaybettiinden dfl ticaretin han-
gi blgeleri kapsad sorusu akla gelmektedir.
Ele alnan dnemde dfl ticaret a sreklidir ve ihracatn ithalat karfllama

oran yaklaflk %55 dzeyindedir. Dfl ticaretin dier ynne, ithalat ve ihracatn l-
kelere gre dalmna bakldnda, anlan dnemde siyasi geliflmelere paralel
olarak ortaya kan ilgin bir geliflmeyle karfllaflyoruz. 1890 yl sonuna gre Al-
manyann gerek ithalat ve gerekse ihracat iindeki pay yaklaflk %2 civarnda ol-
duu hlde; 1913 ylna gelindiinde bu oranlar bymfl; ithalatta %17,6 ve ihra-
catta %8,3 dzeyine kmfltr. Buna karfllk ngilterenin pay her iki ynde de
azalmfl; ithalatta %50,6dan %33,6ya, ihracatta da %49,7den %31,6ya dflmfltr.
Bir baflka deyiflle 1900-1913 yllar arasnda Osmanl dfl ticareti iinde ngiltere ve
Fransann paylar dflerken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve talyann paylar
ykselmifltir. Zira ngiltere ve Fransa anlan dnemde Rusyay da itilaflarna dahil
ederek Osmanl Devleti zerindeki paylaflm anlaflmalarn flekillendirmifllerdi. Bu
geliflmeye karfln II.Abdlhamid de mill birliini yeni salamfl olan Almanyay bir
denge unsuru olarak dfl iliflkilerinde nemli bir noktaya getirmifltir.
Osmanl Devleti tarm rnleri ve baz madenler ihra eden; temel tketim mal-
lar, dier sanayi mallar ile demir yolu malzemesi ve silah-cephane ithal eden bir
dfl ticaret yaps iindeydi. thalat ve ihracat byk apta deniz taflmacl ile ger-
eklefltiriliyordu. Deniz ticareti ise ngiliz ve Franszlarn elindeydi. Anadolu dfl ti-
careti stanbul dflnda zmir, Mersin, skenderun, Samsun ve Trabzon limanlarn-
dan gereklefliyordu.
Osmanl-Alman ticari iliflkilerinde dnm noktas saylacak olay, 1898 sonbaha-
rnda II. Wilhelmin II. Abdlhamidi stanbulda ziyaret etmesidir. Bu grflmeler-
de Alman mparatoru iki lke arasnda ortak giriflimler nerirken dfl almlarda Al-
man mallarnn tercih edilmesini istemifltir. Bu ziyaretten sonra Alman giriflimcile-
rine verilen yatrm ve iflletme imtiyazlar, zellikle demir yolu alannda, byk bo-
yutlara ulaflmfltr.
Alman sermayesi, demir yolu dflnda Konya ve Adana ovalarnn sulama proje-
leriyle ilgilenmifltir. zellikle tahl ve pamuk retiminde verimi arttrmay ngren
projeler, I. Dnya Savafl nedeniyle uygulanamamfltr. Savafl sonras dnemde An-
kara Hkmeti, emekli amiral Colby M. Chesterin baflnda bulunduu bir Ameri-
kan flirketine, Nisan 1923te befl bin kmlik demir yolu ve maden imtiyaz verdi.
Cumhuriyet ynetimine hazrlanan Ankara Hkmeti ABD ile yaknlaflmay asker
ve siyasi ynden uygun grmfltr.
OSMANLILARDA PARA VE BANKA

Osmanllarda ilk para 1327de Orhan Bey zamannda kestirilen gmfl akedir.
Bu para Fatih Dnemine kadar (1479) kullanlmfltr. Fatih Sultan Mehmet, dne-
minin ihtiflamn yanstan kararlardan biri olarak, ilk Osmanl altn liras olan Sul-
tanileri bastrtmfltr. Bylece o tarihten itibaren piyasada ift metal para sistemine
geilmifltir. 9 Ocak 1881 tarihli yasayla Osmanl liras para birimi olmufl ve byle-
ce altn esas yasallaflmfltr.
Avrupada devlet desteiyle retilmifl mallarn, Osmanl piyasalarn iflgal etme-
siyle dfl ticaret a hzla byynce, 17. yzyldan itibaren parann ayarnn d-
flrlmesi uygulamasna gidilmifltir.
Temel deme arac durumunda olan akelerin deerlerine bal olarak, za-
man zaman tedavlden ekilmesi karflsnda, para arzn arttrmak iin piyasaya
yeni bir ara para karlmfltr. Osmanl-Rus Savaflnn finansmannda kullanl-
mak zere 1809 ylnda, Befllik ve Altlk diye adlandrlan yeni para eflitleri
piyasaya srlmfltr.
Osmanl Devletinde ilk kt para uygulamas, yani Kaime, 1840 ylnda ger-
ekleflti. Devletin piyasaya sunduu bu Kaimeler geri demeli ve %8 faizliydi. Bir
eflit borlanma arac durumundayd. Kaimeler altn veya gmfl paralara irtibatl
deildi. lk on yl iinde miktar snrl tutulduu hlde, daha sonra miktar nemli
oranda artt. Art arda gelen savafllar nedeniyle Osmanl mparatorluunun byk
mali sknt iine girmesiyle, kt para iyi paray kovar kuralna uygun olarak
Akeler piyasadan ekildi yerine Kaimeler egemen oldu. lke I. Dnya Sava-
flna girdiinde tedavlde egemen para kaime idi. Savafl yllarnda Almanya ve
Macaristandan salanan altn karfll kredi Dyunu Umumiye daresine devredil-
mifl ve darenin garantisi altnda 6,5 milyon liralk kaime piyasaya srlmfltr. Sa-
vafl yllar boyunca altn sikkeler piyasaya kmad. Toplam para hacmi 5-6 milyar
kurufl civarndayd. Ayrca depo edilmifl altn 2-3 milyon kurufl deerindeydi. 1 Al-
tn lira 100 kurufl, 4,3 dolar, 18 mark idi. stanbuldan uzak illerde ulusal para ya-
nnda yabanc paralar da kullanlyordu. rnein Hicazda Riyal, Trabzonda Rub-
le, Dou illerinde ran paras tedavl ediyordu.
I. Dnya Savafl ncesinde Osmanl mparatorluunun para sistemi farkl
para biriminden olufluyordu. Altn ve gmfl sikkeler ile konvertibl banknotlar do-
laflmdayd. Osmanl Bankasnn kard banknotlar yardmc para niteliindeydi.
lk kt para 1915te tedavle kt. 1918de mtareke imzalandnda 1 altn lira,
333 kurufl idi. Bamszlk Savafl sonunda 625 kurufl oldu. 1930 ylnda 1567 say-
l Yasa yrrle girdiinde kur 930 kurufl civarndayd.
Osmanl Devleti, Bat Avrupada yaflanan geliflme, sanayileflme ve dfla alma
srecini yaflamad iin, benzer bir bankaclk sistemine ihtiya duymamfl ve tefl-
vik de etmemifltir. Sadece Hazinenin i ve dfl borlanmasn kolaylafltrmak ve sr-
drmek ynnde, zellikle yabanc bankalarn hizmetine ihtiya duyulmufltur.
Krm Savaflndan sonra Tanzimat Fermanna ek olarak karlan 18 fiubat 1856
tarihli Hatt Hmayunda, ekonomik ve mali sistemi ynlendirmek ve canlandr-
mak iin bir banka kurulmasnn nemine iflaret edilmifltir. Bu kararn ilanndan
ok ksa bir sre sonra bir ngiliz sermaye grubuna 500 bin ngiliz liras sermayeli
ve Bank- Osman (Ottoman Bank) adn taflyan bir banka kurma izni verildi. Ku-
ruluflundan 7 yl sonra 1863 ylnda Banka, Bank- Osman-i fiahaneye katlarak fa-
aliyetine son verdi. Gnmze Osmanl Bankas olarak gelen bu Banka, Fransz-
ngiliz ortak sermayesiyle ve 30 yl sreyle imtiyaz almflt. Ancak bu imtiyaz sre-
si dnem dnem uzatlmfltr. Bankaya Hazine ifllemleri yapma ve banknot kar-
ma yetkisi verildi. Ayrca tm ticari bankaclk ifllemleri yapma hakk verilirken her
trl vergi ve resimden muaf tutuldu. Banka 1863-1914 arasnda altn karfllkl
konvertibl banknotlar karmflt.
kinci yabanc banka, merkezi Pariste olan Kredi Lyonedir. Bu banka faaliyet-
lerine 1933 ylna kadar devam etti. 19. yzyln sonuna doru ve 20. yzyln ba-
flnda Osmanl mparatorluunun ngiliz ve Franszlarla ekonomik ve mali iliflkile-
ri bozulurken Alman ve talyanlarla hzla geliflmiflti. Bu erevede Alman sermaye-
li iki banka; Deutsche Orient Bank 1906da, Deutsche Bank 1909da lkeye geldi-
ler ve II. Dnya Savafl sonuna kadar da kaldlar. Alman bankalarn iki talyan ban-
kas, 1911de Banco Di Roma ve 1919da Banco Commerciale taliana izledi. Birin-
cisi halen faaliyetini srdrmekte olup, dieri 1977de Trkiyedeki flubelerini tas-
fiye etmifltir. Daha baflka yabanc bankalar da gelmifl fakat uzun mrl olamamfl-
lardr. Gelen yabanc bankalar, lkeleriyle Osmanl Devleti arasnda zellikle tica-
ri iliflkileri gelifltirmeye alflmfllardr. Ayrca madencilik ve ulafltrma alanna yat-
rm yapmay tercih etmifllerdir.
Osmanllarn ulusal bankaclk giriflimi Mithat Pafla nderliinde 1863de Ziraat

Bankas ve 1868de stanbul Emniyet Sand ile bafllamfltr. Mithat Pafla Nifl Valili-
i srasnda Ruscuk-Pirot yresinde kurduu Memleket Sand ile Ziraat Banka-
snn temelini atmfltr. Bu sandklar bugnk anlamda bir tarm-kredi kooperatifi
olarak faaliyet gstermeye alflmfllardr. Yaklaflk 20 yllk bir deneyimden sonra
Memleket Sandklar, Austos 1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon
Osmanl liras olan ve merkezi stanbulda bulunan Ziraat Bankasna dnflt. Bu
aflamada Bankann sadece tarm sektrne kredi vermesi istendi.
stanbul Emniyet Sand, Mithat Pafla tarafndan Rusukta halkn tasarruflarn
toplamak ve saklamak zere faaliyete geirilen Emniyet Sandndan domufltur.
1868 ylnda Sandn merkezi stanbula taflnmfltr. Bir eflit tasarruf bankas gibi
alflan Sandk 1984 ylnda Ziraat Bankasna katlarak faaliyetine son vermifltir.
Yerli sermayeyle ilk banka tibar- Mill Bankas adyla 1917de kurulmufltu. lk
ylda personelin %90n Trkler dflndaki kifliler oluflturuyordu. Banka kaytlar
Franszca tutuluyordu ve ilk genel mdr Avusturyal idi. Bu banka 1924 ylnda
Trkiye fl Bankas ile birleflti.
1908-1923 yllar arasnda, 11i stanbulda, 13 Anadoluda olmak zere, 24
yerli banka kurulmufltur. Genellikle il merkezi veya ile dzeyinde faaliyet gste-
ren bu bankalardan 14 Cumhuriyetin ilanndan sonra da ayakta kalmfllarsa da
bunlarn sadece ikisi gnmze gelebilmifltir. Bunlar, Trk Ticaret Bankas (Ada-
pazar slam Ticaret Bankas) ve Mill Aydn Bankas (Tarifl Bank)dr.
Kamu Maliyesi
Osmanl Devleti bir slam devleti olarak kurulduundan, devletin ynetiminde di-
n kurum ve kurallar egemendi. Bu zellie uygun olarak devletin temel gelir kay-
na fleri vergilerdi. Ancak zaman iinde rfi vergilere de yer verilmifltir. lkede
Tek Hazine, Tek Bte ilkeleri 1856 ylndan itibaren yrrle kondu. 1876
Meflrutiyet Anayasas ile vergilemenin kanuna dayal olmas ilkesi getirildi.
Osmanllarda devletin Bat anlamnda bte hazrlamas 1909dan sonra ol-
mufltur. Gelir-gider tahminlerinde byk yanlmalar olduundan devlet ynetimi
byk zorluklarla hatta krizle karfl karflya kalyordu. rnein, I. Dnya Savafl yl-
larnda bu tahminlerdeki byk dalgalanmalar ve byk bte aklar devleti
borlanmaya zorlamflt. Osmanl maliyesi 1881 ylnda yrrle giren Muharrem
Kararnamesi ile Dyun-u Umumiye daresinin denetimine girmiflti. 1876-1909 yl-
lar arasnda Osmanl Devletini yneten II. Abdlhamidin bu kararnameyi imza-
lamasyla lke resmen yar smrge hline gelmifl oldu.
Dyun-u Umumiye daresi yabanc alacakllar temsil eden befl lke temsilci-
si ile yerli alacakllar ve Galata bankerlerini temsil eden 2 temsilcinin katlmasy-
la 7 yeden meydana geliyordu. Tarihiler bu idareyi ikinci bir Maliye Bakanl
olarak dnyada benzeri az grlebilecek bir uygulama biiminde nitelemektedir-
ler. Osmanl Devletinin ekonomik ve mali kaynaklarn denetim altna alan ida-
re, gerek grdnde haciz yoluyla tahsilat yapabiliyordu. Bylece bamsz
devlet olmann belki de en nemli unsuru olan vergileme hakk devletin elinden
alnmflt. On civarnda vergi eflidinin gelirlerini dorudan Dyun-u Umumiye
daresi topluyordu. Birinci Dnya Savafl ncesinde vergilerin %5i devlete
dorudan toplanrken %95i mltezim (vergi gelirlerini devlet iin toplayan me-
murlar)ler araclyla toplanmaktayd.
I. Dnya Savafl sonrasnda galip devletlerin iflgaline urayan Osmanl Devleti
ikinci bir yabanc ynetimin denetimine girmiflti. Buna karfl bafllatlan Mill Mca-
dele ile Osmanl topraklar zerinde siyasi ve iktisadi ynden ayr karar merke-
zi dodu; Anadoluda Byk Millet Meclisi Hkmeti, stanbulda Padiflah
Hkmeti ve flgal Kuvvetleri. Osmanl Devleti ekonomik olarak an gerisinde
kalmfl, borlarnn taksit ve faizlerini deyemeyen, ekonomik bamszln kay-
betmifl, topraklar paylafllmfl bir devlet durumundayd.
1919 Yl Btesi, Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi toplanamad iin onayla-
namamflt. Bu yzden 1918 yl Bte Kanununun 1919 ylnda da uygulanmas
kararlafltrld. 1920 yl baflnda toplanan Mebusan ve Ayan Meclisi bte alflma-
larn yapmadan ngiliz iflgal kuvvetlerince datld. Ortaya kan yasal ve mali
boflluk avans kanunlar yoluyla doldurulmaya alflld. Meclis onay grevini an-
cak 28 fiubat 192lde yapabildi. Onaylanan 1920 yl btesi 11,6 milyon lira ak-
la kapanmflt. Ak Osmanl Bankasndan alnan avanslar ve Hazineye ait taflnmaz
mallarn satflyla kapatlmflt. 1920 yl Bte gelirlerinin dalm; %30 Aflar, %23
gmrk, %11 anam, %9 tuz vb. vergi gelirleri biimindeydi.
Osmanl Devleti borlanarak yaflamaya alflmfl bir idareye sahipti. Birinci Dn-
ya Savafl ncesinde devletin birikmifl bor miktar 180 Milyon Osmanl liras ka-
dard. Bu borcun en nemli ksm dfl borlard. 6 Austos 1924de yrrle gi-
ren Lozan Antlaflmas ile toplam dfl bor miktar 161,3 milyon lira olarak belirlen-
di. Ancak borcun Osmanl mparatorluu snrlar iinde olup da Lozan Antlaflma-
s ile ayrlan ve bamsz hle gelen lkelerce de denmesi kararlafltrld. Sonun-
da Osmanl borcu olarak Trkiye Cumhuriyetine dflen pay 85 milyon lira oldu.
Buna ek olarak 30 milyon kadar faiz hesap edildi, yani toplam 115 milyon lira
bor ortaya kt. Cumhuriyet Hkmetleri borcu demeyi kabul etmifllerse de za-
man ve taksitleri zerinde alacakllarla uzun grflmeler olmufltur. Kesin zme
193lde Pariste varlmfltr. Bu antlaflmaya uygun olarak yaplan demeler 1954 y-
lnda sona ermifltir.
MLL MCADELENN FNANSMANINDA

KAYNAKLAR
Savafl yllarnda 3 milyona yakn insan silah altna alnmfl, bunun yaklaflk bir mil-
yonu flehit veya esir dflmfl, kaybolmufl veya sakat kalmfltr. Savafl sonrasnda
toplumun 18-35 yafl arasndaki erkek nfusunda byk azalma olmufltu. Mustafa
Kemal Pafla iflgal altndaki stanbuldan ayrlp Anadoluya getiinde karflsnda,
Balkan ve Birinci Dnya Savafl nedeniyle alflma yaflndaki gen nfusu krlmfl,
yoksul ve aresiz bir halk bulmufltur. Anadolu byk apta z tketime dayal ve
kk aile iflletmelerinden oluflan ilkel bir tarm toplumu zelliklerini taflmaktay-
d. l, ile ve kyler arasnda iletiflim ve ulafltrma a bulunmad iin i ticaret he-
nz ok ilkel dzeyde ve snrlyd.
stiklal Savafl bafllangta Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin halktan toplad ayni
ve nakdi yardmlarla finanse edilmifltir. Zaman iinde hzla byyen gnll mi-
lis teflkilatnn iafle, ibate ve silahlandrma giderlerinin karfllanmasnn bir esasa
balanmas Erzurum ve Sivas Kongrelerinde grfllmfl ve flu kararlar alnmfltr:
Kazalarda maliye teflkilat ve levazm kurulacak ve milis kuvvetlerinin gider-
leri bu rgtlerce karfllanacak,
fiahs ve ailelerden alnacak yardm miktarlar mahalle muhtar ve ihtiyar he-
yeti tarafndan verilecek mali belgelere dayandrlacak,
Yardm yapmaktan kanacak kiflilere verilecek cezay ilgili milis komutan
belirleyecek,
Yz lira nakdi bedel deyenler 3 ay askerlikten muaf tutulacakt.
Ankarada Byk Millet Meclisi Hkmeti kurulduktan sonra, ilk mali karar ola-
rak, Anadolu halknn Osmanl Hkmetine dedii vergilere el konulmufltur.
zellikle Dyun-u Umumiye ve Ttn Rejisi daresi gibi rgtlerin toplad dev-
let gelirlerinin Ankara Hkmeti Hazinesine nakli salanmfltr. Bu aflamada, an-
lan hkmetin henz bir devlet btesi yoktur. Yaflanan olaanst koflullar iin-
de gelir ve giderleri tahmin etmek mmkn deildi.
Kurtulufl Savaflyla dzenli bir ordunun gn gnne ihtiyalarn karfllamak
durumunda olan Ankara Hkmeti, ayn zamanda rgtlenme ve yerleflme gider-
leri iin de kaynak bulmak zorunda kalmflt. 5 Austos 1921de Byk Millet Mec-
lisinin kard olaanst bir yasayla Mustafa Kemal Paflaya baflkomutanlk g-
revi verilmifltir.
Bu amala Mustafa Kemal Pafla 7-8 Austos 1921 tarihinde yaynlad Teklifi
Milliye Emirleri ile savafln gerektirdii mal ve hizmetlerin teminine alflmfltr. Bu
emirler;
1. Her ilede birer ulusal vergi kurulu kurulacak, bu kurullarca toplanan fley-
ler ordunun eflitli blmlerine datlacaktr.
2. Yurtta her ev, birer kat amaflr, birer ift orap ve ark hazrlayp Vergi Ku-
ruluna verecektir.
3. Tccar ve halk elinde bulunan amaflrlk, bez, kaput bezi, patiska, pamuk,
ykanmfl ve ykanmamfl yn ve tiftik, erkek elbisesi, dikmeye elveriflli her
trl yazlk ve kfllk kumafl, kaln bez, ksele, vaketa, taban astarl, sar ve
siyah meflin, sahtiyan, dikilmifl ve dikilmemifl ark, potin, demir, kundura
ivisi, tel ivi, kundura ve sara iplii, nallk demir ve yaplmfl nal, mh, yem
torbas, yular, belleme, kolan, kafla, gebre, semer ve urganlardan %40na
paras sonra denmek zere el konulacaktr.
4. Eldeki buday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, kasaplk
hayvanlar, fleker, gaz, pirin, sabun, ya, tuz, zeytinya ay ve mumlarn-
da yine %40na, paras sonra denmek zere teslim alnacaktr.
5. Ordu iin halktan alman tafltlardan geriye kalanlarn da ayda bir kez ve pa-
rasz olarak 100 kmlik bir uzakla dek asker ulafltrma ifllerinde alfltrla-
caktr.
6. Ordunun yedirilip giydirilmesine yarayacak btn sahipsiz mallara el konu-
lacaktr.
7. Halkn elinde bulunan savafla elveriflli btn silah ve cephane gn iin-
de hkmete verilecektir.
8. Benzin, vakum, gres ya, makine ya, don ya, saati ve taban yalar, va-
zelin otomobil ve kamyon lastii, lastik yapfltrc, buji, souk tutkal, Fran-
sz tutkal, telefon makinesi, kablo, pil, plak tel, yaltkan ve bunlara ben-
zer gerelerin ve gaz yann %40na el konulacaktr.
9. Demirci, marangoz, dokumac, tesviyeci, sara ve arabaclarla bunlarn ifllik-
lerinin ifl karma giderinin; kasatura, kl, mzrak ve eer yapabilecek us-
talarn adlaryla saylarnn ve durumlar tespit edilecektir.
10. Halkn elinde bulunan drt tekerlekli yayl araba, drt tekerlekli at ve kz
arabasyla kan arabalarnn btn donatm ve hayvanlaryla birlikte, binek
hayvanlar, topeker hayvanlar, katrlar, yk hayvanlarnn, deve ve eflekle-
rin %20sine el konulacaktr.
Baflkomutan Mustafa Kemal Paflann yaymlad bu emirlerin kanun kuvve-
tinde olduu hususu, Ankarada 9 Ocak 1920den itibaren kan Hkimiyet-i Mil-
liye gazetesi aracl ile halka duyuruldu. Oysa 28 fiubat 1921de yrrle konan
Osmanl Hkmeti bte kanununun 8. maddesi, Ankara Hkmetinin halktan

her ne adla olursa olsun vergi toplayamayacan ngrmekteydi.
SIRA SZDE lke iinde kendi vatandafllarnn mali skntlar, dflardan alnan borlar dolaysyla ma-
SIRA SZDE
3 li bamszln ortadan kalkmfl olmasna karfln milletin elindeki malzemenin % 20 ila
%40n devlete ve orduya tahsis etmeyi kabullenmesini nasl yorumlayabiliriz? Tartflnz.
Kurtulufl Savafl enflasyonsuz aflld. Savafl yllarnda Anadoluda kullanlan pa-

S O R U ra Osmanl Kaimeleriydi.
S O R U Kuvay Milliye para basma yoluna gitmedi. Parann sa-
hib-i mlk saylan Padiflaha ait olduu halk arasnda kabul gryordu. Siyasal ve
asker egemenlik alanlar farkl olmasna karfln ayn para piyasada dolaflyordu.
DKKAT DKKAT
Sonu olarak, Kurtulufl Savaflnn finansman vergileme, el koyma, borlanma
ve dfl kredi gibi bafllca kaynaklarla gereklefltirilmifltir. Bunlarla birlikte en byk
N N
destek, bamszlk iin her fleyi feda etmeyi bir vatan grevi sayan Anadolu insa-
nnn gnll katklarndan ve yardmlarndan salanmfltr.
AMALARIMIZ
Anadolu halk ard ardna gelen Balkan Savafl, Birinci Dnya Savafl ve Kurtu-
AMALARIMIZ
lufl Savafl nedeniyle insann, hayvann ve maln kaybetmifl, yoksul ve aresizdi.
Halkn %80den fazlas geimini tarma dayal faaliyetlerden salamaktayd. lke-
K T A P de yetiflmiflK ifl gc,
T A P deneyimli giriflimci, sermaye ve altyap olmad gibi, yol gs-
terecek dzenli alflan kamu kurum ve kurulufllar da yoktu.
17 fiubat - 4 Mart 1923 tarihlerinde zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongre-
TELEVZYON sinde alnan
T E L Ekararlara
V Z Y O N uygun olarak, hkmet ilk ulusal ticaret bankamz olan Tr-
kiye fl Bankasnn 1924te faaliyete gemesini salamfltr. Ardndan sanayi alann-
da kredi vermek zere 1925 ylnda Sanayi ve Maadin Bankas kurulmufltur. ifti
kesiminin isteine uyularak, yaklaflk devlet gelirlerinin %30unu salayan Aflar
NTERNET N T E R N E T kaldrld. 1927 ylnda Teflvik-i Sanayi Kanunu ile sna-
Vergisi yrrlkten
i yatrmlar zendirilmeye alfllmfltr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda yani ulusal ekonomiye geifl sreci iinde Hkmet
MAKALE M A K A L E ncellikle ele almflt. Kamu kaynaklar ok yetersiz olmakla
demir yolu yapmn
birlikte yabanc flirketlerin millilefltirilmesi bafllatlmflt. Devlet dfl ekonomik iliflki-
leri denetim altna almaktan uzakt. Birinci nedeni lkenin bir merkez bankas
yoktu. flleri yabanc bir banka olan Osmanl Bankas yrtyordu. Ayrca Lozan
Antlaflmasna bal Ticaret Szleflmesine gre 1929 ylna dek Trkiye gmrk
tarifelerini deifltirme hakkndan yoksundu.
Ana hatlaryla belirlemeye alfltmz bu olumsuz koflullar, ulusal ekonomiye
geifl dnemi diye nitelediimiz (1923-1930) dnemde atlm yapmay engellemifl-
tir. Gazi Mustafa Kemal ve arkadafllar Modern Trk Devleti Projesine uygun ola-
rak laik Trkiye Cumhuriyetinin yaflamasn salayacak kurum ve kurulufllarn ya-
salarn yrrle koydular. Ana hedef halk egemenliine dayanan, adafl ve bi-
limi rehber alan yeni bir devlet dzeni kurmakt.
lke iinde siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik sorunlar afllmaya alfllrken
1929 Byk Buhran patlak verdi. Dnyay sarsan bu ekonomik kriz zellikle ta-
rm rnleri piyasalarnda fiyatlarn hzla dflmesine neden oldu. Geleneksel tarm
rnleri ihracats olan Trkiyenin dviz gelirleri hzla dflt. Dolaysyla tarmsal
rnlerin reticileri byk bir yoksullaflma sreciyle karfl karflya kaldlar. Ulusal
ekonomik dzenini kurmaya alflan gen Trkiye Cumhuriyeti ekonomik sefer-
berlik ilan etmek zorunda kald. Atatrkn nderliinde baflaryla yrtlen siya-
sal, toplumsal ve kltrel reformlar yannda, bu kez hzl ve kkl iktisadi reform-
lar bafllatld.
zet
Osmanl Devletinin son dnemine ait ok gvenilir is- bafllad gnlerde Anadoluda ulaflm yolu vard:
tatistiki verilerin olmamas dnemi deerlendirmede bir Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her de ok ilkel
eksikliktir. Osmanl Devletinin son dneminde tarm, ve ihtiyac karfllamaz durumdayd. lke zellikle a-
sanayi ve ulaflm sektrlerinin durumu hi de i ac dafl anlamda kara yolu ve deniz yolu tafltlarna sahip
bir durumda deildi. Ancak genele bakld zaman deildi. Deve, katr, at ve merkep taflmaclkta belirle-
zellikle Dou ve Gney Dou Anadoluda toprak - in- yici aralard. Bamszlk Savafl srasnda kullanlabilir
san iliflkilerinin feodal dzen iinde olduunu syle- tek ulaflm arac demir yoluydu. Bunlarn yapm ise ya-
mek mmkndr. Aflar Vergisi ve bu uygulamann or- banc sermayenin denetiminde ve kendi karlarna g-
taya kard mltezimlik tarmda modernleflmeyi en- re olmufltur. rnein demir yolu hatlar kurulurken hep
gellemiflti. Ulaflm ve haberleflme yetersizlii iftinin kylar yani Akdeniz ve Ege tercih edilmifl ve buradaki
ie dnk retimle yetinmesine yol amflt. Devletin hatlar baflkent stanbula balanmamfltr. Bylece mer-
dousunda 50 ve daha byk dnm topra iflleyenler kez ynetimin lkenin tmne ulaflmas ve glenme-
egemen iken Bat Anadolu da ise iflletme byklkleri si nlenmifltir.
klmekte ve piyasaya ynelik retimde artfl grl- Ele alnan dnemde dfl ticaret a sreklidir ve ihra-
mektedir. Miras yoluyla topran paylafllmas nedeniy- catn ithalat karfllama oran yaklaflk %55 dzeyinde-
le ekilebilir topraklar klmekteydi. dir. Dfl ticaretin dier ynne, ithalat ve ihracatn l-
Hemen her blgede tahl ekimi bitkisel retimde belir- kelere gre dalmna bakldnda, anlan dnemde
leyici durumdayd. Ekilebilir alanlarn bir ksm mera, siyasi geliflmelere paralel olarak ortaya kan ilgin bir
bir ksm da bakmszlktan bataklk hldeydi. Mera ala- geliflmeyle karfllaflyoruz. 1890 yl sonuna gre Al-
nnn genifl olmas hayvancl kolay ve yaygn hle manyann gerek ithalat ve gerekse ihracat iindeki pa-
getirmiflti. Nfusun %80-85 i tarm alannda alflmakta y yaklaflk %2 civarnda olduu hlde: 1913 ylna ge-
ve geimini salamaktayd. lindiinde bu oranlar bymfl; ithalatta %17,6 ve ihra-
Devletin zellikle Sarayn ve Ordunun ihtiyalarn catta %8,3 dzeyine kmfltr. Buna karfllk ngilte-
karfllamak iin kurduu bir ka fabrikadan ve lkede renin pay her iki ynde de azalmfl; ithalatta %50,6dan
yabanc sermayenin kurduu kk lekli ve az say- %33,6ya, ihracatta da %49,7den %31,6ya dflmfltr.
da sanayi tesislerden baflka snai faaliyet yoktu. Bir baflka deyiflle 1900-1913 yllar arasnda Osmanl
Devlet sermayesiyle XIX. asrda kurulan tekstil ve ordu dfl ticareti iinde ngiltere ve Fransann paylar dfler-
ihtiyacn karfllamaya ynelik byk tesisler Cumhuri- ken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve talyann pay-
yetten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak l- lar ykselmifltir.
kenin her kasabasnda kk atlyelerin, sanatkrlarn Osmanl Devleti, Bat Avrupada yaflanan geliflme, sa-
var olduunu, belirtmek gerekir. lke iinde gmrk nayileflme ve dfla alma srecini yaflamad iin, ben-
birlii oluflmas ve ulusal dzeyde pazar genifllemesi, zer bir bankaclk sistemine ihtiya duymamfl ve teflvik
1873 ylnda ancak mmkn olabilmifltir. de etmemifltir. Sadece Hazinenin i ve dfl borlanma-
Byk kentlerdeki az sayda snai faaliyetler yabancla- sn kolaylafltrmak ve srdrmek ynnde, zellikle
rn ya da lkede yaflayan aznlklarn elindeydi. Msl- yabanc bankalarn hizmetine ihtiya duyulmufltur.
man Trkler, gerek anlamda ekonomik faaliyetlerle I. Dnya Savafl ncesinde Osmanl mparatorluunun
ancak II. Meflrutiyetten (1908den) sonra ilgilenmeye para sistemi farkl para biriminden olufluyordu. Al-
bafllamfllard. Hristiyanlar askere alnmazlar bedel der- tn ve gmfl sikkeler ile konvertibl banknotlar dola-
lerdi. Bylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibi flmdayd. Osmanl Bankasnn kard banknotlar yar-
olma zaman bulurlard. Oysa Mslmanlar seneler s- dmc para niteliindeydi. lk kt para 1915te teda-
ren askerlik hizmeti veya savafllar nedeniyle srekli ve vle kmflt.
dzenli ifl g sahibi olma flansna sahip deillerdi. Fr- Osmanllarn ulusal bankaclk giriflimi Mithat Pafla D-
sat bulanlar genellikle bakkallkla ifle bafllard. neminde 1863de Ziraat Bankas ve 1868de stanbul
Ulaflma gelince Osmanl Devletinin a izleyen bir sa- Emniyet Sand ile bafllamfltr. Mithat Pafla Nifl Valilii
nayileflme politikas olmad iin ulafltrma sektrn srasnda Ruscuk-Pirot yresinde kurduu Memleket
yenileme ihtiyac ne kmamflt. Mill Mcadelenin Sand ile Ziraat Bankasnn temelini atmfltr. Bu san-
dklar bugnk anlamda bir tarm-kredi kooperatifi ola-

rak faaliyet gstermeye alflmfllardr. Yaklaflk 20 yllk
bir deneyimden sonra Memleket Sandklar, Austos
1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon Os-
manl liras olan ve merkezi stanbulda bulunan Ziraat
Bankasna dnflmfltr. Bu aflamada Bankann sadece
tarm sektrne kredi vermesi isteniyordu.
stanbul Emniyet Sand, Mithat Pafla tarafndan Rus-
ukta halkn tasarruflarn toplamak ve saklamak zere
faaliyete geirilen Emniyet Sandndan domufltur.
1868 ylnda Sandn merkezi stanbula taflnmfltr. Bir
eflit tasarruf bankas gibi alflan Sandk 1984 ylnda
Ziraat Bankasna katlarak faaliyetine son vermifltir.
stiklal Savafl bafllangta Mdafaa-i Hukuk Cemiye-
tinin halktan toplad ihtiya malzemeleri ve nakdi
yardmlarla finanse edilmifltir. Zaman iinde hzla by-
yen gnll milis teflkilatnn iafle, ibate ve silahlandr-
ma giderlerinin karfllanmasnn Erzurum ve Sivas Kon-
grelerinde bir esasa balanmfltr.
Ankarada Byk Millet Meclisi Hkmeti kurulduktan
sonra, ilk mali karar olarak, Anadolu halknn Osmanl
Hkmetine dedii vergilere el konulmufltur. zellik-
le Dyun-u Umumiye ve Ttn Rejisi daresi gibi r-
gtlerin toplad devlet gelirlerinin Ankara Hkmeti
Hazinesine nakli salanmfltr. Bu aflamada, Meclis
hkmetinin henz bir devlet btesi yoktu. Yaflanan
olaanst koflullar iinde gelir ve giderleri tahmin et-
mek mmkn deildi. Normal vatandafllar ise zaten
1911den beri savafl hlinde olduundan elinde avu-
cunda olan da tketmifl durumdayd. Btn bunlara
ramen slam aleminden ve Rusyadan silah, Rusyada-
ki Mslmanlardan para yardmlar ile stiklal Savafl-
nn giderleri karfllanmaya alfllmfltr.
Mustafa Kemal Paflann baflkomutanla atandktan son-
ra yaymlad tekalif-i milliye emirleri ise Trk mille-
tinin bamsz yaflama azmini gereklefltirmek zere
katland fedakrln flahikasn; zirvesini oluflturmak-
tadr. stisnasz her evin gc lsnde katk salad
bu savafl ayn zamanda toplumu milletlefltiren bir sre-
ce de iflaret etmektedir.
Kendimizi Snayalm
1. Birinci Dnya Savafl yllarnda tarm kesiminde re- 5. Osmanl Devletinde lk elektrik enerjisi istasyonu
time katkda bulunan insanlar askere alnrken, byk- 1902de nerede kuruldu?
bafl hayvanlar da asker birliklerin emrine verilmiflti. Bu a. Adanada
olgu tarmsal retimin anlan yllarda azalmasna yol b. zmirde
anca, devlet; c. stanbulda
a. Tarmda alflma, ekme ykmll getirdi d. Mersinde
b. Vergileri artrd e. Tarsusda
c. Toprak alm satmn serbest brakt
d. Her trl tarmsal rnn ithalatn serbest brakt 6. lk demir yolu imtiyaz 1856da zmir-Aydn hatt iin
e. Tarm rnlerine el koydu hangi lkeye verildi?
a. ngiltereye
2. Osmanl Devletinde lke iinde gmrk birlii olufl- b. Almanyaya
mas ve ulusal dzeyde pazar genifllemesi hangi tarihte c. Fransaya
mmkn olabilmifltir? d. Rusyaya
a. 1850 ylnda e. talyaya
b. 1835 ylnda
c. 1845 ylnda 7. Osmanl Devletinde ilk kat para uygulamas, Kai-
d. 1873 ylnda me hangi yl gereklefltirildi.?
e. 1892 ylnda a. 1453
b. 1801
3. Osmanl Devletinde byk kentlerdeki az sayda s- c. 1840
nai faaliyetler yabanclarn ya da lkede yaflayan azn- d. 1856
lklarn elindeydi. Mslman Trkler, gerek anlamda e. 1876
ekonomik faaliyetlerle ancak ne zaman ilgilenmeye bafl-
lamfllard? 8. Osmanl Devletinde 1917 ylnda yerli sermayeyle
a. Tanzimat Dneminde kurulan ilk banka afladakilerden hangisidir?
b. Birinci Meflrutiyet Dneminde a. tibar- Milli Bankas
c. II. Meflrutiyetten (1908den) sonra b. Bank- Osmani
d. Balkan Savafllarndan sonra c. Bank- Osmani-i fiahane
e. Birinci Dnya Savaflndan sonra d. Milli Aydn Bankas (Tarifl Bank)
e. Trk Ticaret Bankas
4. Kk sanayii teflvik ve yerli maln koruma amacy-
la 1913 ylnda karlan Geici Sanayi Kanunu nda 9. Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisinin toplanamama-
afladaki hkmlerden hangisi yer almyordu? s nedeniyle hangi yln btesi onaylanamamfltr?
a. Vergi muafiyeti, a. 1916
b. Bedava arazi, b. 1917
c. Geici gmrk muafiyeti, c. 1918
d. Kamunun ncelikle bu tesislerin rnlerini satn d. 1919
alma zorunluluu e. 1920
e. Aznlklar ve yabanclar ngrlen yeni ayrca-
lklardan yararlanmaz 10. Lozan Antlaflmas ile Osmanl borcu olarak Trkiye
Cumhuriyetine dflen pay ne kadardr?
a. 55 Milyon lira
b. 75 Milyon lira
c. 95 Milyon lira
d. 115 Milyon lira
e. 145 Milyon lira
Okuma Paras
Milliyet Fikrinin Douflu, Uykusu, 1898de Gz Afl, kiyede yaflarlard. Ve bunlarn her birinin o zamanki
Meflrutiyetin ilan da Trklerin iktisat gzlerini kapayan hayat ve imtiyaz bugnk ecnebi elileri mertebesin-
kaln perde tam kaldrmamfl ise de o karanlk perdenin deydi. Onlara Firenk derlerdi. zmirde Firenk mahal-
arasn 1908 inklab amfltr ve Cumhuriyet devri bu lesi bile vardr. Beyolu onlarn saltanat srdkleri mu-
perdeyi syrmfltr. Perde syrlnca etrafmz saran ate- hitti. Hara veren sade Trklerdi. ve biz bu hali tabi-
fli ok iyi grdk, anladk. Tehlike anlaflldktan sonra i bulurduk. Bizi smrp yiyen hastaln hi farknda
aresini bulmak mmkndr. Urafla urafla, skntlar deildik. Hazr yiyicilikte devam eder giderdik.
eke eke mutlaka bu frtnadan kurtulacaz, benim flte dediimiz gibi bu iktisadi krlmzn ilk fl
itikadm budur. 1855te parlamfl 1897de Ermeni isyannda ilk eserini
fiimdi gelelim eski halimize ve eski duygumuza: vermifltir. O tarihte Saray bile rkt, Mihrann Sabah
stanbul Bafldefterdarlnda bulunmufl olan byk ba- gazetesini muvakkaten kapad. Bu sayede kdam iin-
bam Muhtar Efendiden kalma Vanikyndeki yalmz- de rpnd skntdan kurtulmufltu. Halk artk bir Tr-
da ben dnyay ilk grp anlamaya baflladm vakit ai- kn kard gazeteye heves eyledii iin Sabahn ka-
le doktorumuzun ad Andonaki, eczacmzn ismi Petra- pal kald gnlerde kdama alflverdi ve kdam yaflat-
ki idi. Babamn sarraf Artin di. Bakkalmz Bodosaki , t. Gene 1897de ilk Trk eczanesi ald. fiehzadebafln-
terzimiz Karnik, kuyumcumuz Garpis, berberimiz Yani da idi. Hamdi isminde idi.
idi. Yalnn nnden kaykla geen tefeci Miflon, gev- fiimdi burada bir mhim noktaya temas edeceim:
reki Yanko, yemifli Vasil bize her gn mal satard. Ya- Ben bu hali genlere, eski iktisadi krlmz anlat-
lda sandalcmz Dimitri idi. Ayvazn ad stipan idi; eve mak iin yazyorum. Asrlarca iktisat hayatnda kr ya-
gelen bohac kadn Mannik dudu idi. flayanlar gzlerini aar amaz derhal tacir, esnaf ve
Biz, bu bir sr yabanclarn alflveriflini ok tabii bulu- sanatkr oluvermezler ve byle zanne dflp reaksiyo-
yorduk. Paralarmz onlara dflnmeden verirdik. n- na kalkmak daha tehlikelidir. Ve ifl fivenlik flekline
k stanbulun Trkleri ya Mevleviyet tahsisat veya Ar- dner. Genler hazr yiyiciliimizi gz nnde tutup ik-
palk paras alan bafl sarkllardan, yahut maafll olarak tisat hayatnda milliyet ruhunu ve alflkanln yedi-
kalemlerdeki memurlardan ve zabitlerden ibaret idi ve re yedire getirmek gibi ok zor bir vazife baflna geli-
ticarete, sanayie esnafla hakaretle bakardk. Bu iflleri yorlar. Bunu unutmasnlar.
stanbullu beyler kendilerine layk grmezdi. stanbul
Trkleri hemen hep hazr yiyici idi. Anadoludan ve Ru- Kaynak: Ahmet hsan (Tokgz), Matbuat Hatrala-
meliden flehre gelen Trkler ise hamal, kfeci ve ren- rm (1888-1923) kinci cilt Meflrutiyet lanndan
berlikten ileri gemezlerdi ve bu zavalllara kaba Trk, Umumi Muharebeye Kadar 1908-1914, Ahmet hsan
Leblebici Trk derlerdi. Matbaas, stanbul 1931, s. 111-114.
Boaziinden stanbula bizi indiren vapurlarn kaptan-
larnn hi birisi Trk deildi. fiimendifer idarelerinde,
bankalarda, karantina ve fener idarelerinde tek bir Trk
grlmfl deildi.
Kitabmn birinci cildinde yazdm zre gazetecilik ve
kitaplk ve matbaaclk dahi her fley gibi Trk olma-
yanlarn elinde idi. Gnlk gazetelerin sahipleri ril,
Filip, Mihran, Nikolaidi adl idi. Mecmualar Karabetler
ve Gasparlar, Ohannesler karrd. Trk tebaas olduu
halde Trklk ile alakas hi mesabesinde olan bu g-
ruhun yannda daha ackl bir gruh daha vard. Bu da
stanbul veya zmirde belki yz seneden beri yerlefltik-
leri ve ifller tuttuklar halde ceplerinde, belki hi tan-
madklar bir memleketin, ecnebi pasaportunu taflyan
Levantenler idi. Kapitlasyon rejiminden istifade eden
levantenler cennette imifl gibi vergisiz, kontrolsz Tr-

1. a Yantnz yanlfl ise Osmanl mparatorluunun sintiye urasa da sabrla devam ettirilmifltir. kinci Dn-
Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu ya Savaflndan sonra Bat dnyas ile birlikte olmak ih-
yeniden gzden geiriniz. tiyacn duyan Trkiyeye muhataplar yine tarm toplu-
2. d Yantnz yanlfl ise Osmanl mparatorluunun mu olarak geliflmesini tavsiye ederek mamul madde ve
Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu sanayi rnlerini kendileri temin etmeyi dayatmfllardr.
yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanlfl ise Osmanl mparatorluunun Sra Sizde 2
Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu Nfusun %80den fazlasnn tarm ile uraflt bir lke-
yeniden gzden geiriniz. nin nemli miktarda tarm rn ihra etmesi ancak il-
4. e Yantnz yanlfl ise Osmanl mparatorluunun gili sahalarda koordinasyonun olmamas ile aklanabi-
Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu lir. Tarm ile uraflanlar mahall piyasa ve flahsi ihtiya-
yeniden gzden geiriniz. lar iin retim yapmay esas alarak alflmaktadrlar.
5. a Yantnz yanlfl ise Osmanl mparatorluunun lke iindeki ulaflm a yeterli olmad iin hi olmaz-
Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu sa flehirler aras nakliye ile evre illerin pazarlarna y-
yeniden gzden geiriniz. nelik retim yapma ihtiyac da hissedilmemifltir. lke-
6. a Yantnz yanlfl ise Osmanl mparatorluunun nin tarm alanndaki ithalat verilerine bakldnda Os-
Son Yllarnda Ekonomik Durum konusunu manl Devletinin son dneminde her alanda dnya sa-
yeniden gzden geiriniz. nayi ve tarmnn rnlerine ihtiya duyan bir ak pa-
7. c Yantnz yanlfl ise Osmanllarda Para ve Ban- zar hline dnflmfl bulunduunu sylemek mmkn
ka konusunu yeniden gzden geiriniz. grnmektedir.
8. a Yantnz yanlfl ise Osmanllarda Para ve Ban-
ka konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3
9. d Yantnz yanlfl ise Osmanllarda Para ve Ban- lke iinde kendi vatandafllarnn mali skntlar, dfla-
ka konusunu yeniden gzden geiriniz. rdan alnan borlar dolaysyla mali bamszln orta-
10. d Yantnz yanlfl ise Osmanllarda Para ve Ban- dan kalkmfl olmasna karfln milletin elindeki malzeme-
ka konusunu yeniden gzden geiriniz. nin % 20 ila %40n devlete ve orduya tahsis etmesi tek
kelime ile fedakrln zirve yapmasdr. Gerek insan
gc gerekse ekonomik g olarak sona gelinmesine
karfln mevcut olann da byk oranda mcadele emri-
Sra Sizde Yant Anahtar ne tahsisi ancak Trk milletindeki bitmek tkenmek
Sra Sizde 1 bilmeyen bamsz yaflama arzusu ile aklanabilir. Dn-
Gayrimslimlerin Osmanl Devleti iin sanayileflmeyi yann hibir yerinde bu kadar uzun bir savafllar dne-
elveriflsiz bularak kaynak israf saymalar ile kinci Dn- minden sonra stelik ortada geleneksel manada bir ik-
ya Savafl sonras Batllarn Trkiye iin tarm toplumu tidar mercii var iken bafllatlan stiklal Mcadelesine
olarak kalmay tavsiye etmelerindeki amalar arasnda bylesine destek salayan bir millet yoktur.
grnr bir paralellik vardr. Gayrimslimler sanayilefl-
meye karfl kmaktadrlar. Zira yurt dflndan gelen fab-
rikasyon mallar iin kendileri araclk etmekte ve geliri
paylaflmaktadrlar. Eer devlet sanayileflirse dflarya d-
viz deyerek ald pek ok mal lke iinde yapacak-
tr. Bu da dfl ticareti adeta tekellerinde bulunduran gay-
rimslim Osmanl vatandafllarnn istemedii bir fleydir.
Osmanl corafyas Batnn sanayileflmifl lkeleri iin
hem ham madde kayna hem de nemli bir pazardr.
Tarm lkesi olarak kalmaya devam ettii srece bu
vasfn srdrecektir. Cumhuriyetle birlikte giriflilen sa-
nayileflme hamlesi 1929 dnya iktisadi buhran ile ke-
Aysan, Mustafa, Atatrkn Ekonomi Politikas, s-

tanbul, 1980.
Berkes, Niyazi, Trkiye ktisat Tarihi I, II, Gerek Ya-
ynlar, stanbul.
avdar, Tevfik, Milli Mcadele Bafllarken Saylarla
Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yaynla-
r, 1971.
Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluu Ekonomisi,
Trk Tarih Kurumu Yayn, 1994.
Fndkolu, Z.F., Trkiyede ktisat Tedrisat Tarih-
esi, ktisat Fakltesi Yaynlar, 1946.
Kuru, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas,
SBF Yaynlar, Ankara, 1988.
kn, Gndz, Osmanl Sanayii 1913,1915, SBF
Yaynlar, 1970.
Pamuk, fievket, Osmanl Dfl Ticaret statistikleri,
DE Yaynlar, 1995
Toprak, Zafer, Trkiyede Milli ktisat (1900-1918),
Yurt Yaynlar, 1982.
Tezel, S. Yahya, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Ta-
rihi, Yurt Yaynlar Ankara, 1986.
lken, Yksel, Atatrk ve ktisat, Trkiye fl Bankas
Kltr Yaynlar, 1982
Yeniay, .Hakk, Yeni Osmanl Borlar, ktisat Fakl-
tesi Yayn, 1964.
8
Amalarmz
N
Asker geliflmelerden sonra Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin dip-
N
lomatik grflmeleri nasl idare ettiini aklayabilecek,
Lozan Barfl Konferansnda Trk heyetinin hangi konularda byk tartflma-
N
lar yaflayarak Trk tezini kabul ettirmeye alfltn aklayabilecek,
kinci dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin yeni devletin oluflumunu ta-
N
mamlayan kanunlafltrma faaliyetlerinin gerekelerini aklayabilecek,
Mustafa Kemal Paflann ynetiminde Cumhuriyetin ilanna nasl adm adm
gidildiini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tam Bamszlk Mill Devletin Oluflumu
Aznlklar Meselesi Cumhuriyetin lan
Snrlarn Belirlenmesi
indekiler
YEN TRK DEVLETNN LANI:
LOZANDAN CUMHURYETE
LOZAN KONFERANSININ
TOPLANMASI
Atatrk lkeleri ve Yeni Trk Devletinin
lan: Lozandan SINIRLARIN TESPT
nkilap Tarihi-I Cumhuriyete AZINLIKLAR LE LGL MESELELER
KTSAD VE MAL MESELELER
ADIM ADIM CUMHURYETE GDfi
CUMHURYETN LANI
Yeni Trk Devletinin lan:
Lozandan Cumhuriyete
YEN TRK DEVLETNN LANI: LOZANDAN

CUMHURYETE
Mudanya Mtarekesi
26 Austos 1922 tarihinde Byk Taarruz bafllamfl, 30 Austosta Yunan ordusu ta-
mamen kuflatlmfl ve byk bir ksm imha edilmifltir. Yunan Baflkomutan General
Trikopis de esir alnmfltr. Mustafa Kemal Paflann Ordular ilk hedefiniz Akdeniz-
dir, ileri! emriyle ilerleyen Trk kuvvetleri 9 Eyllde zmire girmifltir. zmirin kur-
tarlmasndan sonra Trk kuvvetleri, stanbul ve anakkale ynnde ilerlemeye
bafllamfltr. ngiltere, bu blgenin Mttefikler tarafndan beraberce korunmas iste-
miflse de Fransa ve talya buna itibar etmemifllerdir. 19 Eyllde Franszlar askerle-
rini blgeden ektikleri gibi ngiltere Baflbakan Lloyd Georgeun, dominyonlarn-
dan yardm kuvveti getirmek teflebbs de sonusuz kalmfltr.
tilaf Devletleri, 23 Eyll 1922 tari- Fotoraf 8.1
hinde verdikleri nota ile zmit veya
smet Pafla stanbul Basnnn nemli simlerinden Tevhid-i Efkr
Mudanyada bir toplant yaplmasn Baflyazar Velid Ebuzziya ile Mudanyada
teklif etmifllerdir. tilaf Devletlerine
verilen cevabi notada, Mttefiklerin
verdikleri gvence karflsnda Trk
Ordusunun stanbul ve anakkale
ynnde ilerlemeyecekleri belirtil-
mifltir. Ayrca, Edirne dahil olmak
zere, Trakyann Meri Nehrinin ba-
tsna kadar derhl boflaltlmas flart
koflularak mtareke grflmelerine 3
Ekimde Mudanyada bafllanaca ifa-
de edilmifltir.
Mudanya Konferansnda Trki-
yeyi smet Pafla, ngiltereyi Gene-
ral Harrington, Fransay General
Charpy, talyay General Mombelli
temsil etmifltir. Konferansa Yunan-
llar katlmamfllardr. Yunan dele-
geleri General Mazarakis ile Albay
Kaynak: Yaflamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I, YKY,
Saryanis de Mudanyaya gelmifller,
stanbul 1999.
ancak limanda bir Yunan gemisin-
de kalmay tercih etmifllerdir.
SIRA SZDE ngiltereninSIRA

smrgelerinden
SZDE asker getirmek abasnda olduu grlyor, Zaten Birinci
1 Dnya Savafl srasnda da Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistan smrgelerinden askerle-
ri cepheye srmflt. Afrika kkenli smrge askerlerini cepheye sren ve ayrlk Os-
D fi N E L M D fi Ermenilerle
NELM
manl vatandafl ifl birlii yapan Franszlarn da onlardan geri kalr yannn ol-
mad anlafllmaktadr. Anadoluya istilac g olarak kartlan Yunanlar da Mudanya g-
S O R U rflmelerindeSyer O Ralmamfllardr.
U yleyse bu savafl meydanda kimler arasnda, sahne geri-
sinde kimler arasnda verilmifltir? Tartflnz.
DKKAT DKKAT
Mtareke grflmeleri 3 Ekimde Mudanyada bafllamfl ve 11 Ekime kadar de-
vam etmifltir. lk toplantda General Harrington Konferansn bafllca amacnn, a-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
tflmalarn durdurulmas, Dou Trakyann Yunan kuvvetleri tarafndan boflaltlarak
Trklere teslimi ve yaplacak barfl antlaflmas iin zemin hazrlanmas olduunu ifa-
AMALARIMIZ
de etmifltir.AMALARIMIZ
Mttefik devletlerin temsilcileri, smet Paflann Dou Trakyann Yunan-
llar tarafndan terk edilmesi isteini de kabul etmek zorunda kalmfllardr. 10
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ekimde btn konularda anlaflmaya varlmfl, 11 Ekim 1922 gn mtareke imza
K T A P edilmifltir. mza
K T edilenA P protokole gre Dou Trakyann tahliyesine, szleflmenin
D fi N E L M yrrle Dgirdii tarihten
fi N E L M itibaren bafllanacak ve 15 gn iinde tamamlanacaktr.
Yunanllar ekildike idareyi Mttefiklere, onlar da Trklere brakacaklardr. Yunan
T ESL OE VR ZUY O N ktalarnn Tekilmelerinden
ESL OE VR ZUY O N sonra 30 gn iinde Mttefikler de Trakyay tamamen
boflaltacaklardr. Mtareke 15 Ekim 1922 tarihinden itibaren yrrle girecektir.
DKKAT Mudanya Mtarekesi

D K K A T ile Dou Trakya savafl yaplmadan ve Yunan kuvvetlerince tahrip edil-
NTERNET N T E R N Eolmaktadr.
meden kurtarlmfl T
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Mudanya Mtarekesinin yaplmfl olmas ile BMM tilaf Devletlerince resmen
MAKALE M A K A L E Trakyann barfl antlaflmasna braklmadan hemen boflaltlma-
tannmfl oluyordu.
s ile hukuken de facto (fiil) bir durum nlenmifl olduu gibi bu sre zarfnda
Trakyann da Yunanllar tarafndan tahrip edilmesinin ve Yunan mezaliminin n-
ne geilmifl oluyordu. Kkl bir barfl yaplabilmesi iin gereken zemin de Mudan-
K T A P K TileA hazrlanmfl
ya Mtarekesi P oluyordu.
LOZAN KONFERANSININ TOPLANMASI

TELEVZYON T E L E V Dneminde
Milli Mcadele ZYON elde edilen asker baflarlar, siyasi baflarlar da bera-
berinde getirmifl, Mudanya Mtarekesi imzalanmfl ve taraflar arasnda ksmen sa-
lanan uzlaflmann hukuki bir statye dnfltrlebilmesi iin bir konferans toplan-
NTERNET mas kararlafltrlmfltr.
NTERNET TBMM Hkmeti konferansn zmirde toplanmasn iste-
diyse de bu istek, Trk tarafnn itibarnn artraca ve Yunanistann incinebilece-
i nedeniyle tilaf Devletleri tarafndan kabul grmemifl, Konferansn tarafsz olan
MAKALE
svirenin Lozan
MAKALE
flehrinde toplanmas kararlafltrlmfltr. Bununla birlikte Trk ta-
rafnn istei ve srar zerine Boazlarla ilgili grflmelere katlmak zere Rusya,
Ukrayna ve Grcistan da Konferansa davet edilmifltir.
13 Kasm 1922de Barfl grflmelerini Lozanda bafllatmay kararlafltran Mtte-
fik Devletler, 27 Ekim 1922de konferansa Trk tarafnda ikilik karmak amacyla
Ankara Hkmeti ile birlikte stanbul Hkmetini de davet etmifllerdir. 29 Ekim
1922de Tevfik Pafla TBMMye gnderdii bir telgrafla konferansa birlikte katlma-
y teklif etmifltir.
Tevfik Paflann bu teklifi TBMMde fliddetli tartflmalara yol amfl, yaflanan tar-
tflmalar neticesinde Saltanatn kaldrlmas meselesini gndeme gelmifl ve 1 Kasm
1922de Saltanat kaldrlmfltr. Saltanatn kaldrlmas ile Trk Milletinin yegne ve
8. nite - Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete 213
meflru temsil hakkn eline almfl olan Anka- Fotoraf 8.2

ra Hkmeti, barfl grflmelerinde daha ra- Son Osmanl
hat hareket imkn bulacaktr. Baflka bir ifa- Sadrazam
de ile tilaf Devletleri bundan byle Ankara Ahmed Tevfik
Pafla.
ynetimi dflnda stanbulda muhatap ala-
ca hibir makam ve merci bulamayacaktr. Kaynak:
Saltanatn kaldrlmasn takip eden gn- Yaflamlar ve
Yaptlaryla
lerde Vahidettin aleyhinde stanbulda gs-
Osmanllar
teri yryflleri yaplmfltr. Son Osmanl h- Ansiklopedisi
kmetinin de 4 Kasm tarihinde topluca isti- I, YKY,
fa etmesi zerine dayanacak bir gc kalma- stanbul
1999.
dn dflnen Vahidettin 16/17 Kasm 1922
gecesi ngilizlerin Malaya Zrhls ile sessiz
sedasz stanbuldan ayrlarak ngilterenin
himayesine gemifltir. General Harrington bu
durumu yaymlamfl olduu bir beyanname
ile duyurmufl ve beyannamenin bir nshas-
n da Ankara Hkmetinin stanbuldaki
temsilcisi Refet Paflaya gndermifltir.
Lozan grflmeleri iin grevlendirile-
cek heyet de Ankarada tartflma konusu ol-
mufltur. Mustafa Kemal Pafla, Lozan Konfe-
ransnda Trkiyeyi, Mudanya Mtrekesinde de grflmeleri baflaryla yrtt-
n dflnd smet Paflann temsil etmesini istiyordu. Dfliflleri Bakan Yusuf Ke-
mal Beyin istifas zerine nce bu greve getirilen smet Pafla daha sonra Trk de-
legasyonu baflkan olmufltur. Heyet flu kiflilerden oluflmufltur: Hariciye Vekili smet
Pafla I. Delege, Salk Vekili Dr. Rza Nur II. Delege olarak tayin edilirken mali m-
flavir olarak Hasan Saka ve Celal Bayar grevlendirilmifllerdir. Bu isimlere ek ola-
rak adli, siyasi, asker, ticari ve bahri mflavirler de tayin edilerek genifl bir danfl-
manlar grubu oluflturulmufltur.
Fotoraf 8.3
Lozandaki Trk
Heyeti Toplu Hlde.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Lozan Konferans grflmelerine ngilteredeki Hkmet deifliklii sebebiyle

planlanandan bir hafta sonra 20 Kasm 1922de, saat 15.30da Lozanda, Casino
de Montbenonda bafllanmfltr. Konferansa Trkiye ile birlikte ngiltere, Fransa,
talya, Yunanistan, Japonya, Romanya ve Yugoslavya (Eski Srp-Karada, Hrvat,
Makedon) btn maddeler zerinde sz sahibi olarak Sovyet Rusya ve Bulgaris-
tan ise yalnzca Boazlar grflmelerine katlmak zere ABD de gzlemci sfaty-
la katlmfltr.
Lozan Konferansnda Grfllen Meseleler

Lord Curzonun baflkanlnda 20 Kasm 1922de toplanan Lozan Konferansnda
meseleleri incelemek zere komisyon kurulmufltur. I. Komisyon, topraklara, as-
kerlie, boazlara; II. Komisyon Trkiyede yabanclarn tabi olaca rejime; III. ko-
misyon ise iktisadi ve mali meselelere ait konulara bakacakt. Komisyon baflkanlk-
larnn dalmndan da anlafllaca gibi ngiltere, Fransa ve talya kendilerini en
ok ilgilendiren konularn ele alnaca komisyonlarn baflkanlklarn almfllardr.
tilaf Devletlerinin eski dzenin bir flekilde devam ettirilmesini istemeleri, Tr-
kiyenin ise kaytsz flartsz bamsz bir devlet olarak yaflamak istemesi zerine uz-
laflma salamak kolay olmayacak ve konferans, tilaf Devletleri temsilcilerinin bek-
lentilerinin aksine sekiz ay kadar srecektir.
Konferansta Trk heyeti Misak- Millnin gereklefltirilmesi iin gayret gsterir-
ken tilaf temsilcileri Yunanistana karfl kazanlan zaferi pek de hesaba katmadan
Sevri esas alarak Trkiyeyi yenik bir devlet olarak grmek istiyorlard. Trklerle
yaplacak barfl antlaflmasnn esaslarnn tespit edilecei konferansta esasen Os-
manl Devletinin yklmasyla ortaya kan asrlk meseleler grfllecekti. I. Dn-
ya Savaflndan Avrupann en gl devleti olarak kmfl olan ngiltere, Lozan g-
rflmeleri sresince Trkiyeyi yalnz brakmaya azami gayret gsterecektir. Byle
bir anlayfl ve politik bir tavr karflsnda Lozandan beklenen neticenin kmayaca-
da tabii idi. Nitekim antlaflma tasarsnda Ermenilere toprak verilmesi, kapitlas-
yonlarn devam ettirilmesi, Osmanl dfl borlarnn tamamnn Trkiyeye detil-
mek istenmesi, savafl tazminat ve tamirat bedeli, boazlarn stats gibi meseleler-
de anlaflmaya varlamayacaktr.
SIRA SZDE Trkiye Anadolu

SIRA topraklar
SZDE zerinde yaplan savafltan galip kmasna karfln Lozanda her
2 bakmdan bask altna alnarak btn mali ykler zerine yklmak istenmifltir. Sebepleri
neler olabilir? Tartflnz.
31 Ocak 1923te komisyonlarla mflterek bir oturum yaplmfl ve o gne kadar

S O R U KonferanstaS grfllen
O R U btn konular yeniden gzden geirilmifltir. Bylece son
flekli verilen 161 madde ve 7 ekten oluflan antlaflma metni Trk heyetine verilmifl-
DKKAT
tir. Ancak LordD K KCurzon
AT tarafndan kaleme alnan antlaflma tasarsn ierik itibary-
le Trk tarafnn kabul etmesi mmkn deildi. Hl byle olunca Ankara Hkme-
tinin de isteiyle 4 fiubat 1923te Trk heyeti, antlaflma tasarsn imzalamay red-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dederek toplanty terk etmifl ve Trkiyeye dnmfltr.
Lozandan dnen Trk heyeti Trkiye Byk Millet Meclisinde ar elefltirilere
AMALARIMIZ muhatap olmufltur.
AMALARIMIZ Olumsuz sonulanan grflmelerle ilgili TBMMde Misak- mil-
lden tavizler verildii ve smet Paflann Konferansn ykn kaldramad nok-
talarnda younlaflan tartflmalar yaflanmfltr. Dier taraftan mevcut durumda da-
K T A P yatmalar kabul
K T etmeyecei
A P anlafllan Meclis iinde de farkl yaklaflmlar ortaya k-
mfltr. Yurdun dflmandan temizlenmesi ile Meclisin asli grevini tamamlad be-
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
lirtilerek barfla karar verecek Meclis iin millet iradesine baflvurulmas istenmifltir.
Bu esnada Meclisteki muhalif gurubun nemli ismi Ali fikr Beyin bir cinayete
kurban gitmesi byk tepki dourmufltur. Yaplan grflmelerden sonra 1 Nisan
1923 tarihinde Byk Millet Meclisi byk bir ounluk ile seimlerin yaplmas
kararn almfltr.
Konferansn ilk dneminde en ciddi tartflmalar ngiliz donanmasnn stan-
bulda ve ngiliz kuvvetlerinin Musulda bulunmas nedeniyle ngiltere ile yaflan-
mfltr. Konferansn ilk ksmnda ngiltere ile olan anlaflmazlklar zerinde durul-
mufl ve bu meseleler ksmen de olsa zlmfltr. Fransay ilgilendiren mali ve ik-
tisadi meseleler zmlenememifltir. talyaya On ki Ada verilmek suretiyle Trki-
ye zerindeki istekleri itibaryla tatmin edilmifltir.
smet Pafla, taraf devletlerin Dfliflleri Bakanlarna, 8 Mart 1923 tarihli bir mek-
tupla mracaat etmifl ve antlaflma zerinde Trk Hkmetince yaplmas istenen
deifliklikleri bildirmifltir. Devletler bu notaya 28 Mart 1923 tarihli bir nota ile ce-
vap vermifller ve 4 fiubatta kabul edilen baz fleylerin tekrar ele alnmasndan flik-
yet etmekle beraber barfl elde edebilmek iin grflmelere hazr olduklarn bil-
dirmifllerdir. Bu geliflmelerden sonra heyetlerin Lozana gelmesi ile 23 Nisan 1923te
Konferansn ikinci dnemi bafllamfltr. Bu grflmelerde Trkiyeyi yine smet Pa-
fla temsil etmifltir. ngiltereyi Sir Horace Rumbold, Fransay General Pelle, talyay
ise Montagna temsil etmifllerdir.
SINIRLARIN TESPT
Trkiyenin snrlar meselesinin grfllmesine 22 Kasm 1922de Lord Curzonun
baflkanlndaki Arazi ve Askerlik Komisyonunda bafllanmfltr. Suriye snrnn, 20
Ekim 1921de Fransa ile imzalanan Ankara tilafnamesinde belirlenen haliyle aynen
kabul edilmesi ve skenderun ve Antakyadaki Trklerin kendi kltrlerini koruma-
lar konusunda Ankara tilafnamesinin hkmlerine uyulmas kararlafltrlmfltr.
skenderun Sanca, Misak- Mill snrlar iinde mtalaa edilmesine ramen
Ankara tilfnamesinde mill snrlar dflnda kalmflt. Ankara tilafnamesi ile Fran-
sa, her ne kadar skenderun Sancann Misak- Mill snrlar iine alnmasn ka-
bul etmemifl ise de zel bir staty kabul etmekle ileride Trk vatanna ilhakna
zemin hazrlamfltr. Bylece skenderun Sanca, Suriye ile birlikte Fransz manda-
s altna girmifltir. Fransa daha sonra Suriye iinde Sancak blgesi iin zerk bir y-
netim tesis etmifl, skenderun Sancan da Halepe balamfltr.
Bu arada 1923 ylnda Tayfur Skmenin baflkanlk ettii Antakya-skenderun
ve Havalisi Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmufl ve kurulan bu cemiyet, blgenin
Trkiyeye katlmas ynnde faaliyetlerini srdrmfltr.
Karadenizde Rezve deresi snrna kadar gelen 1913 snr aynen kabul edilmek
suretiyle Bulgaristan snr belirlenmifltir.
Dou Trakya snrn, Mudanya Mtarekesinde tespit edildii flekilde Meri
Nehrinin teflkil etmesi ve Edirne ile birlikte (Harp tazminat olarak) Karaaan da
Trkiyede kalmas kararlafltrlmfltr. Msr ve Sudanda ngiliz hkimiyeti kabul
edilmifl, Trablusgarp zerindeki haklardan da vaz geilmifltir.
Konferansta Trkiye-Irak snrnnda zm mmkn olamamfl ve meselenin
Lozandan sonra dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda dosta belirlenmesi
kararlafltrlmfltr. Bylece Musul meselesi Konferansta zlememifl ve ileriye b-
raklmfltr. Konferanstan sonraki srete 1926da imzalanan Ankara Antlaflmas ile
Musulun ngilizlerin manda ynetimi altnda Iraka braklmasna karar verilecektir.
Trkiye iin hayati bir neme sahip olan ve asgari vatan snrlarn ifade eden
Misk- Millnin vazgeilmez bir paras Musul, ngiltere iin de gerek zengin pet-
rol kaynaklar gerekse Hindistan yolunun emniyeti bakmndan ele geirilmesi
zorunlu grlen stratejik ve iktisadi neme sahip bir blgeydi.
Musul Meselesinde Trkiye, Musulun bir Trk topra olduu tezini siyasi, ta-
rih, etnografik, corafi, ekonomik ve asker gerekelere dayandrlarak ngilte-
renin ortaya koymaya alflt iddialar rtlmfltr. Ortaya koyulan siyasi, tari-
hi, etnografik, corafi, ekonomik ve asker gerekelere delillere ve smet Paflann
blgede plebisit yaplmas ynndeki teklifine ramen Lord Curzon Musul me-
selesinin Milletler Cemiyetine havalesi ve kararn cemiyet tarafndan verilmesini
teklif etmifltir. smet Pafla bu teklifi kabul etmemifl ve yazl bir teklif yaparak Mu-
SIRA SZDE sul meselesini
SIRA Trkiye
SZDE ile ngiltere arasnda bir yl iinde ortak bir anlaflmayla -
zmlemek zere Konferans programndan karlmasn istemifltir.
Lozanda halledilemeyen Musul meselesinin, Lozan sonrasndaki dokuz ay zar-
fnda Trkiye ile ngiltere arasnda grflmeler yoluyla halledilmesi, bu mmkn
olmad takdirde meselenin Milletler Cemiyetine havale edilmesi kararlafltrlmfl-
S O R U tr. LozandanS Osonra
R U 19 Mays 1924 tarihinde stanbulda bafllayan ikili grflmeler-
de ngilterenin Hakkari zerinde de hak iddia etmesi zerine bir sonu alnama-
DKKAT mfl ve ngiltere
D K Kmeseleyi
AT 6 Austos 1924te Milletler Cemiyetine gtrmfltr. Trk
taraf burada da plebisit teklifinde bulunmufl ancak ngiltere bu teklifi blgede ya-
flayan halkn cahil olduu ve snr ifllerinden anlamad gerekesiyle reddetmifltir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Musul meselesinin Milletler Cemiyetinde grflld bir zamanda Trkiyede -
kan fieyh Sait isyan Musulun Trkiyeye verilmesi tezini zayflatmfltr. 5 Haziran
AMALARIMIZ 1926da imzalanan
AMALARIMIZ Ankara Antlaflmas ile Musulun ngilizlerin manda ynetimi al-
tnda Iraka braklmasna karar verilecektir.
K T A P Trk stiklalK Harbinin

T A P temel belgelerinden biri olan Misak- Mill Lozanda da Trk tara-
fnn baflarsnn lt olarak deerlendirilmifltir. Belgenin ortaya kflndan temel mese-
lelerinin zmlenmesine kadar geirdii safhalar hakknda ayrntl bilgi iin Mustafa
TELEVZYON Budakn Tdealden
E L E V Z Y Geree
ON Misak- Milliden Lozana Dfl Politika, (Kre yaynlar stan-
bul 2002) adl alflmasn okuyabilirsiniz.
Boazlar
NTERNET N T E R N E T en zor geen grflmelerinden biri Boazlar meselesi zerin-
Lozan Konferansnn
de olmufltur. Ruslarn Boazlarla ilgili grflmelere katlmalar ve Trk grflne
yakn bir tavr izlemelerine karfllk ngilizler, kendi isteklerini mttefiklerin isteiy-
MAKALE mifl gibi ileriMsrmfllerdir.
AKALE Anlafllaca gibi Boazlarla meselesinde sert tartflmala-
rn yaflanmasnn asl nedeni Boazlara, Karadenize komflu olmayan devletlerin de
meseleye karflmalardr.
Konferansta boazlarla ilgili farkl grfl ortaya kmfltr:
1. tilaf Devletlerinin grfl: stanbul ve anakkale Boazlarnn, hem ticaret
hem de harp gemileri iin kesin olarak ak olmas; bu akln gvencesi
olarak Boazlarn iki tarafnn askersizlefltirilmesi ve milletleraras bir idare
kurularak bu idarenin kontrolnde ynetilmesi. ABD temsilcisi de hibir
millet iin zel ayrcalk olmakszn tam bir serbestlik olmasn ve dnya ti-
caretini hibir milletin engellememesi gerektiini savunmufltur.
2. Rusyann grfl: Boazlar, ticaret gemilerine ve barfl gemilere daima
ak bulundurulmal, stanbulun gvenlii Karadenizin barfl ve kylarnn
gvenlii srekli gvence altna alnmal, Boazlar gerek savaflta gerekse
barflta btn harp gemilerine kapal bulundurulmal; Trkiye, Boazlar

tahkim edebilmeli ve bir savafl filosuna sahip olmaldr.
3. Trkiyenin grfl: Misak- Millye uygun olarak, stanbul ve Marmarann
gvenlii flart ile Boazlardan geiflin serbest olmas.
Lozanda Boazlarla ilgili ortaya konulan bu grfller dorultusunda gerekle-
flen grflmelerde Trk hkimiyetine zarar verebilecek olan boazlarn askerden
arndrlmas meselesi tartfllmfltr. Sonunda Trk devletinin hkimiyeti altndaki
topraklarda bulunan ve Trkiye iin zel bir neme sahip olan anakkale ve Ka-
radeniz Boazlarndan yabanc gemilerin serbeste gemesi prensip olarak kabul
edilmifltir. Barfl zamannda yabanc ticaret gemilerine gndz ve gece tam geifl
serbestlii tannmfl; savafl zamannda Trkiye tarafsz ise barfl zamanndaki reji-
min uygulanmas; Trkiye savaflta ise tarafsz gemilerin dflmana yardm etmemek
flartyla baz snrlamalarla Boazlardan serbeste geebilmeleri kararlafltrlmfltr.
Boazlardan geecek yabanc gemilere nezaret etmek zere bir Trk temsilcisinin
baflkanlnda anlaflmaya katlan devletlerinin temsilcilerindenSIRA oluflanSZDE bir Boazlar SIRA SZDE
Komisyonu kurulmas ve bu komisyonun grevini Milletler Cemiyetinin himaye-
sinde yapmas kabul edilmifltir. Bu komisyonda Trk temsilcinin yan sra Fransa,
ngiltere, talya, Japonya, Rusya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Srbistann
temsilcileri bulunacakt. Ayrca anakkale mntkasnda sahilden 20 kilometrelik
bir blge ile stanbul Boaznn her iki tarafnn 15 kilometrelikS mntkas
O R U
asker ve S O R U
silahtan arndrlacakt.
Lozanda Boazlar meselesi her ne kadar zlmfl ise de Boazlarn
DKKAT ve Mar- DKKAT
mara Denizindeki adalarn askersizlefltirilmesi Trkiyenin egemenlik haklarn s-
nrlandryordu. Bir sre sonra Lozan Antlaflmasnda ngrlen garanti ile haklar-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nn korunamayacan anlayan Trkiye, flartlarn deifltiinden bahisle Boazlarla
ilgili statnn deiflmesi ynnde birtakm teflebbslerde bulunmufl ve 20 Tem-
muz 1936 ylnda Montreux Boazlar Szleflmesi imzalamak suretiyle AMALARIMIZ Boazlar me- AMALARIMIZ
selesini istei dorultusunda zlecektir.
Dnyada deiflen dengelere karfln Cumhuriyet Dneminde Karadeniz K veT boazlar

A P hakkn- K T A P
da ayrntl bilgi iin Selma Yelin Deiflen Dnya fiartlarnda Karadeniz ve Boazlar Mese-
lesi (Atatrk Arafltrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2009) adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Adalar
Trk karasular iinde bulunan irili ufakl Akdeniz ve Ege adalar Anadolunun hu-
zuru ve gvenlii iin byk nem taflyan Anadoluya bal paralard. Ancak Lo-
NTERNET NTERNET
zanda grfllen Adalar meselesinde Trkiye isteklerinin ancak ok azn alabilmifl-
tir. Trkiyenin tarih ve hukiki durumu gzard edilmifltir. Lozanda mroz, Bozcaa-
da ve Tavflan adalar Trkiyeye braklmfltr. Bu adalar dflndaki Sisam, Sakz, Mi-
MAKALE MAKALE
dilli, Limni ve Semadirek adalar askersiz olmalar flartyla Yunanistana braklmfl-
tr. Yunan birliklerinin iflgal ettikleri mroz ve Bozcaadadan ekildikten sonra Tr-
kiyenin buralarda yerli halkn da sz sahibi olaca bir ynetim uygulamas ve Lim-
ni, Midilli, Sakz, Sisam ile Nikarya (Lemnos, Mitylne, Chio, Samos et Nikaria) ada-
larnda hibir deniz ss ve asker istihkm kurmamas kararlafltrlmfltr.
1912den beri iflgal altndaki Rodos ve on iki ada ile yanlarndaki adacklar ve
karasularmzdaki Meis Adasnn talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.
Kbrs adas 5 Kasm 1914ten beri ngiltereye terk edilmifl saylacaktr. Bunun-
la birlikte Kbrstaki Trklerin iki yl iinde Trk vatandafllna geebilme imkn
garanti altna alnmfltr.
Konferansta alnan kararlar gerei:

Msr ve Sudan zerindeki Trk haklarndan 5 Kasm 1914 tarihinden geerli ol-
mak zere vazgeilmifl ve buralar ngilizlere verilmifltir.
Filistin, Sina, Yemen, Asir, Hicaz ve Irak lkeleri zerinde de artk Trkiyenin
hibir hakknn olmad kabul edilerek buralar ngilizlere verilmifltir. Ancak Mi-
sak- Millnin birinci maddesine giren Musul-Kerkk ve Sleymaniye ile Erbil ze-
rindeki Trk iddialar barfln tasdikinden sonra Milletler Cemiyetinin kararna g-
re Trkiye-Irak snr izilirken gz nne alnacaktr.
Trkiyenin Tunus ve Fas zerinde artk hibir hakk kalmamfltr. Bu lkeler
Fransaya verilmifltir.
Trkiyenin Trablusgarp ve Bingazi (bugnk Libya) zerinde artk hibir hak-
k kalmad ve buralarn talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.
AZINLIKLARLA LGL MESELELER

Byk devletlerin Osmanl Devletinin i ifllerine karflmak iin sk sk gereke ola-
rak kullandklar aznlklarla ilgili meselelerin Lozanda hassasiyetle ele alnmas ta-
bii grnyordu. Lord Curzon iin aznlklar meselesi ok iyi bir propaganda mal-
zemesi idi. Lord Curzon, bir yandan aznlklar meselesini kendi isteklerini elde
edebilmek iin bir bask arac kullanmak isterken dier taraftan da Konferansn
kesintiye uramas hlinde bunun sorumluluunu Trk tarafna yklemek iin m-
kemmel bir frsat olarak kullanmak istemifltir.
14 Aralk 1922 tarihinde toplanan Aznlklar Alt-komisyonu baflkanlna seilen
talyan Montagna, komisyonda incelenmesi gereken konularla ilgili hazrlad pla-
nnda yer alan Ermeniler iin ulusal yurt maddesini Trk heyetinin reddetmesi
zerine 18 Aralk 1922 tarihinde yaplan oturumda sunulan tasarda Ermeni yurdu
ve Ermeniler konusu yer almamfltr. 9 Ocak 1923 tarihinde Mttefikler, gayrims-
lim aznlklarn korunmas konusundaki isteklerini snrlamfllardr. te yandan
Trk taraf genifl kapsaml bir genel affn ilan ve aznlklar asker grevden muaf
tutmay reddetmifltir. Trk heyetinin bu konudaki kararl tutumu sayesinde aznlk-
lar meselesi Trk tarafnn istei dorultusunda hlledilmifltir.
Lozanda aznlklar meselesi kapsamnda Trkiyede yerleflmifl Ortodoks Rum-
lar ile Yunanistanda yaflayan Mslman Trklerin mbadelesi (nfus deiflimi)
konusu grfllmfltr. Alnan karara gre, Trkiye iinde yaflayan Mslman ol-
mayan aznlklar hukuken ve fiilen Trk uyruklu saylacaklar ve kendileri iin her
trl hayr kurumu ve okul aabileceklerdir. Trkiyede yaflayan Rumlarla Yuna-
nistanda yaflayan Trkler karfllkl olarak deifltirilecekler, stanbulda yaflayan
Rumlarla, Bat Trakyada yaflayan Trkler bu deifl tokuflun dflnda tutulacaklardr.
stanbul Rumlar yayn, okul ama, hastane ve vakf ifllerinde serbest olacaklar,
Trk mahkemelerinde kendi dilleri ile ifade vermelerine engel olunmayacak, din
tatillerinde mahkemeye arlmayacaklardr. Bu haklarn hepsi Bat Trakyadaki
Trkler iin de geerlidir.Ayrca her iki tarafta kalmfl olan harp esirleriyle sivil tu-
tuklularn derhl memleketlerine iade edilmeleri kabul edilmifltir.
Trk tarafnn, Patrikhanenin de mbadele kapsamnda deerlendirilerek Tr-
kiyeden karlmas istei kabul grmedii gibi yabanc okullarn da Trk kanun-
larna tabi olmak kaydyla Trkiyede kalmas kararlafltrlmfltr. Alnan karara g-
re stanbuldaki Rum-Ortodoks patrikhanesi yine stanbulda kalacak ve dokunul-
mazl olacaktr. Yabanc okullar, Trk Maarif Vekleti mfettiflleri tarafndan tef-
tifl edilebilecekler ve mdr muavinlerinden birisi Trk olacaktr. Yabanc hastane-
ler ise Salk Bakanlnca kontrol edilebilecektir.
Lozanda taraflarn Trkiyedeki Rum asll vatandafllarn deiflimini kabul

SIRA etmelerine
SZDE karfln SIRA SZDE
patrikhane ve okullarn kalmasndaki srarn yakn gemiflte yaflananlar ile balants var m- 3
dr? Tartflnz.
KTSAD VE MAL MESELELER
Osmanl borlar, iflgal masraflarn denmesi, savafl tazminat veStamiratO R U borlar gi- S O R U
bi genel mali meseleler Maliye Alt Komisyonuda ele alnmfltr. Komisyonun 2
Aralk 1922 gnk oturumunda Trk taraf, iflgal masraflarnn Trkiye tarafndan
DKKAT DKKAT
denmesinin hibir flekilde mmkn olmadn ve tamir masraflarnn ancak m-
tekabiliyet (karfllkllk) esasna dayanmas gerektiini savunmufltur. Yunanlar ta-
N N
rafndan Trklere ve mallarna verilen zararlarn tmnn tazmin edilmesi husu-
SIRA SZDE SIRA SZDE
sunda srar etmifltir.
ngiltere ve Yunanistan Musul, stanbulun boflaltlmas, Osmanl borlar ve ka-
AMALARIMIZ
pitlasyonlar meselelerinde Trk heyetine ok zorluk karmfllardr. ki hafta dost- AMALARIMIZ
a sren grflmeler, ikinci haftadan itibaren kmaza girmeye bafllamfl, anlaflmaz-
lk had safhaya gelince Trk heyeti 4 fiubat 1923te Ankaraya dnmfltr.
K T A P K T A P
20 Kasm 1922- 4 fiubat 1923 arasndaki Lozan Konferansndan ngilizlerin Yu-
nanistan aka himaye etmesi ve Trkiye zerindeki basks, Bat Trakyann Yu-
nanistana kalmasna ve milyarlarca lira maddi ve ondan daha ac manevi zararlar
TELEVZYON TELEVZYON
vererek Bat Anadolu, Marmara ve Dou Trakyay harabeye eviren Yunanllardan
harp tazminat alnmasn imknsz hle getirmifltir.
Konferans srasnda btn Osmanl borlarn Trkiyeye detmek isteyen mt-
tefiklere karfl srlen teze karfl Osmanllar bu borlar ald zamanki
N T E R N Etopraklarnn
T NTERNET
tamam Trkiyede olmadna gre Trkiye de btn borlardan mesul olamazd.
Trk tezi Ya o topraklar bize verin bizde btn borlar kabullenelim veya o bor-
lardan bugn elimizde kalan topraklara gre hissemize dfleni deriz M A K A L E fleklinde ol- MAKALE
mufltu. Mttefiklerin sz konusu topraklar Trkiyeye vermeye yanaflmalar mm-
kn deildi. O zaman da ikinci flkk kabul etmek zorunda kaldlar. Fakat eski Os-
manl topraklar zerinde kurulan yeni devletler bunu kabul etmediler. Zaten Bat-
llarn onlara byle bir konuda srar da beklenemezdi. Antlaflmada alnan karara
gre Osmanl Borlar, Osmanl Devletinden ayrlan lkeler arasnda paylafllacak
ve Trkiyenin payna dflen borlarn denmesi belirli taksitlere balanacaktr.
Lozanda Osmanl dfl borlar dflnda tilaf Devletlerinin devamnda ok srar-
c olduklar Kapitlasyonlarn btn sonularyla kaldrlmas mmkn olmufltur.
Ancak baz Batl uzmanlar Trk adliyesini dzenlemek iin 5 yl sreyle Trki-
yede danflmanlk grevi yapacaklardr.
143 maddeden oluflan Lozan Barfl Anlaflmas, 24 Temmuz 1923te Trkiye, n-
giltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Beli-
ka devletleri arasnda imzalanarak yrrle girmifltir. Boazlara ait blmn ise
Sovyet Rusya temsilcisi stanbulda imzalamfltr. ABD Lozana gzlemci olarak ka-
tlmfl, bu nedenle Antlaflmay imzalamamfltr. Antlaflma 23 Austos 1923 tarihin-
de TBMMde onaylanmfl ve 6 Haziran 1924 tarihinde yrrle girmifltir.
Trkiyenin istiklal harbini kazanmasna karfln grflme masasnda bu baflar-
nn grmezden gelinmeye alfllmas ve Misak- Millde ortaya konan esaslardan
baz noktalarda tavizler vermek zorunda kalmas hi flphesiz i ekonomik, sosyal
ve asker flartlardan kaynaklanmfltr. Trkiyenin istediklerinin hepsini alamamas
durumunda savafla devam edebilme gibi bir seeneinin olmamas kazanmlarn
belli bir dzeyde kalmasna ve II. Dnya Savaflna giden yllarn uygun uluslarara-
s ortamlarnda tamamlanabilmesine yol amfltr.
Sonu olarak; Trk milleti I. Dnya Savaflndan sonra kendisine hayat hakk ta-
nmayan Sevres Barfl Anlaflmasn kabul etmemifl, iflgallere karfl stiklal mcade-
lesine girmiflti. Kazand asker zaferler sonunda imzalad Lozan Barfl Antlaflma-
s ile de bamszln tm dnyaya ilan etmifl oluyordu. Misak- Millnin gerek-
lefltirilmesi ve tam bamszln salanmas yolunda byk bir kararllkla yrt-
len mill hareketin siyasi ve hukuki alanda bir baflars olarak kabul edilmesi gere-
ken Lozan Barfl Antlaflmas yeni, bamsz ve gl bir Trk devletinin kurulmas-
n salayan bir antlaflma olmufltur.
ADIM ADIM CUMHURYETE GDfi
Trkiye Byk Millet Meclisinin II. Dnem alflmalar

Trkiye Cumhuriyetini ilan etmenin yannda yeni devletin esaslarn belirleyecek
kkl dzenlemeleri yapacak olan ikinci Trkiye Byk Millet Meclisi 11 Austos
1923 Cumartesi gn alflmalarna bafllamfltr. Toplam ye says 278 olan Meclis-
te 13 Austosta yaplan baflkan seiminde mevcut 197 milletvekilinden 196 snn
oyunu alan Gazi Mustafa Kemal meclis baflkan olmufltur. Meclis hkmeti esasna
gre teflekkl eden kabine 14 Austos gn belirlenmifl, mevcut 190 yenin kat-
lm ile yaplan seimde vekiller heyeti baflkanlna 183 oyla Fethi (Okyar) Bey ge-
tirilmifltir. Bakanlar Kurulu yelerinin hepsi de 180 oyun zerinde alarak Meclisin
itimadn kazanmfllardr. Yeni meclis ilk olarak eski meclisin alflmalarn takdir
etmifltir. 23 Austosta da Lozan Barfl Antlaflmasn onaylamfltr.
Trk Ordusunun stanbula Girifli

stanbul aslnda daha Mudanya Mtarekesi sonrasnda Trakyay teslim almak ze-
re Ankara Hkmeti tarafndan grevlendirilen Refet Paflann gelifliyle 19 Ekim
1922 tarihinde Trk askerne almflt. 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan
Antlaflmas hkmleri gerei Antlaflma Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan tas-
dik olunduktan sonraki alt hafta iinde stanbuldaki tilaf askerleri boflaltlacakt.
Fotoraf 8.4
tilaf Kuvvetleri
subaylarnn Trk
Sancan
Selamlayarak
stanbuldan
Ayrlfl 5 Ekim
1922
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Ankarada meclisin hkmet baflta olmak zere alflma organlarn teflkil ettii
14 Austosta Salahaddin dil Pafla da stanbul komutanlna atand. 23 Austos
1923te ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Lozan Antlaflmasn tasdik etmesiyle
stanbulun boflaltlmas sreci resmen bafllatld. 29 Eyll tarihinde nce yabanc

askerler flehri terk ettiler, ardndan 1 Ekim de Boazlar blgesinin boflaltlmasna
dair protokol stanbul komutan S. dil Pafla ile Mttefik Kuvvetlerin baflkomutan-
lar tarafndan imzaland. Komutanlar ertesi gn Dolmabahe Saray nnde Trk
bayran selamladktan sonra dil Paflaya veda etmifllerdi.
6 Ekim 1923 tarihinde fikr Naili Pafla komutasndaki Trk askerleri stanbul
halknn byk sevgi gsterileri arasnda stanbula girdiler. Bylelikle 13 Kasm
1918de fiilen ve 16 Mart 1920de resmen bafllayan iflgal her manada sona ermifl
oluyordu. Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti de stanbul halknn yapt kut-
lamalara katlmak zere bir heyet gndermiflti.
Ankarann Baflkent Oluflu

Bundan sonra sra yeni devletin merkezinin belirlenmesine gelmiflti. Yeni devletin
merkezi iin aslnda Mustafa Kemal daha Eyll sonlarnda gereken iflareti vermifl-
ti. Gazeteci Hans Lazara verdii 23 Eyll 1923 tarihli demecinde Ankarann Tr-
kiye Cumhuriyetinin Baflkenti olacan kesin bir dille ifade etmiflti. Mustafa Ke-
malin bu direktifi smet Pafla tarafndan uygulamaya kondu. 9 Ekim 1923 tarihin-
de Malatya Mebusu smet Pafla ile 14 arkadaflnn imzalar ile hldeki geliflmeler ile
gelecee ynelik dflncelerin merkezin Ankara flehri olmasn mecburiyet hline
koyduu yolundaki teklifi Meclise verildi. Hilafetin merkez olmas sebebiyle stan-
bulun da neminin daima korunacan ifade eden teklifte devletin esasl tarzda
teflkiline bafllamak lzumuyla i ve dfl tereddtleri ortadan kaldrma gereklilii de
zikredilmifltir. Lozanda elde edilebilen flartlarn lke emniyeti asndan yeterli bu-
lunamamasnn da Ankarann jeopolitik konumunu glendirdiine iflaret etmeli-
yiz. Byle bir teklif ile dflman iflgalinden kurtulmufl dahi olsa stanbulun merkez
olarak kabul edilemeyecei tarafl tarafsz herkese gsterilmiflti. Merkez ve yrt-
me organlar ile her fleyden nemlisi eskisinden tamamen farkl esaslara dayanan
milli hkimiyet anlayfl ile yeni bir devlet, btn kurumlar ile flekilleniyordu. Ni-
tekim 13 Ekim 1923te Mecliste grfllerek kabul edilen ve Anayasaya dahil edi-
len madde ile Trkiye Devletinin baflflehri Ankara flehri olarak belirlenmifltir.
Ekonomik ve sosyal yatrmlarn merkezi stanbul olmasna ramen Ankarann

SIRA SZDE baflkent SIRA SZDE
seilmesinin nedeni sadece emniyet flartlar olabilir mi? Tartflnz. 4
CUMHURYETN LANI D fi N E L M D fi N E L M
Yeni devletin her fleyi ile stanbuldaki ynetimden farkl bir noktaya doru gitti-
ini aka gsteren bu geliflme Mecliste Hkmete karfl muhalefeti S O R Uhzla artrma- S O R U
ya bafllamfltr. Bu muhalefete karfllk Hkmet Reisi ve iflleri Bakan Fethi Bey
daha etkili olabilmek iin iflleri Bakanl grevinden ayrlmfltr. Ayn srada Ali
DKKAT DKKAT
Fuat Pafla da meclis ikinci reisliinden istifa etmifltir. Muhalifler, Fethi Beyden bo-
flalan iflleri Bakanlna Erzincan Mebusu Sabit Beyin, meclis ikinci baflkanlna
N N
SIRA SZDE ile meflhur
Rauf Beyin seimini karar altna aldrmfllard. Sabit Beyin ittihatl SIRA SZDE
olmasnn Mustafa Kemal Paflay rahatsz ettii ifade olunmaktadr.
Bu durumda Mustafa Kemalin daha seimlerin hemen ertesinde hazrln
yapt projeyi uygulamaya koyduunu gryoruz: Cumhuriyeti ilan etmek. 25 ve
26 Ekim gnlerinde Hkmeti ankayada toplayarak son geliflmeler zerine H-
kmetin istifa etmesi gerektiini belirten Mustafa Kemal Pafla, mevcut Hkmet
K T A P K T A P
yelerinden hi kimsenin yeni kurulacak kabinede grev kabul etmemesini iste-
mifltir. Bylece Meclisteki muhalefet grubuna bir Hkmet kurma imkn tanmak-
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
tayd. Aslnda bu ayn zamanda bir iktidar mcadelesi, aktan aa bir g gste-
risiydi. O zaman dier Hkmet yeleri gibi Meclis tarafndan seilen Genelkur-
may Baflkan dflnda btn Hkmetin istifas ile muhalefet, kendi dflnceleri
erevesinde bir Hkmet kurmak ve memleketi ynetmek flansna kavufluyordu.
Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla, onlarn uyumlu bir hkmet kuramayacak-
larna, kursalar bile memleketi idare edemeyeceklerine inanyordu. Burada Musta-
fa Kemal Paflann hazrlklarn ok ynl gereklefltirdiine iflaret etmeliyiz. 27
Ekim 1923 tarihli istifa yazsnda Hkmet, Trkiye Devletinin karfl karflya bulun-
duu mhim i ve dfl meselelerin kolayca hlli iin Meclisin tam desteine sahip,
gayet kuvvetli bir hkmetin kurulmasna hizmetin amalandn belirtmektey-
di. Bu geliflme zerine Mecliste eflitli hkmet listeleri oluflturulmaya bafllanmfl,
ancak muhalefet grubu bir trl tek bir liste zerinde birleflememiflti. Yaplan lis-
telerde muhakkak Mustafa Kemal Paflann ekibinden bir veya birka bakan yer al-
d ve bunlar da yeni kabinede grev almay reddettikleri iin netice alnamyor-
du. Dier yandan stanbuldaki muhalif basn organlar da Rauf, Kazm ve Ali Fuat
Paflalar ile Dr. Adnan Beyi n plana karan yayn yapmaktayd.
28 Ekim akflamna kadar bir netice alnamaynca Mustafa Kemal Pafla, anka-
ya da toplad arkadafllarna yarn Cumhuriyeti ilan edeceklerini bildirmifl ve
meselenin hlli iin kendisinin Meclise arlmas talimatn vermifltir. Mustafa
Kemal, kendisiyle zaten ve tabiaten hemfikir olduklarna flphe etmedii Anka-
radaki btn arkadafllarna danflmak lzumunu hissetmediini belirtirken smet
Pafla ile birlikte daha Temmuz aynda hazrlatt metni yeniden gzden geir-
mifltir. Buna gre, Teflkilat Esasiye Kanunu(Anayasa)nun birinci maddesine
Trkiye Devletinin idare flekli cumhuriyettir cmlesi ilave edilmifl ve drdn-
c madde Trkiye Devleti TBMM tarafndan idare olunur, Meclis, Hkmetin
ykmllndeki grevleri Bakanlar Kurulu vastasyla yerine getirir flekline
getirilmiflti. Onuncu ve on birinci maddeler Cumhurbaflkannn konumunu belir-
lerken mevcut krizin hlline ynelik dzenleme 12. maddede grlmektedir:
Baflbakan, Cumhurbaflkan tarafndan ve Meclis yeleri arasndan seilir. Dier
bakanlar baflbakan tarafndan yine Meclis yeleri arasndan seildikten sonra ta-
mam Cumhurbaflkan tarafndan Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis, toplant
hlinde deil ise onay iin Meclisin toplanmasna braklr. Kabine sistemine ge-
ifli salayan bu dzenlemelere Meclis Anayasa Komisyonunda Trkiye Devle-
tinin dini slam, resm lisan Trkedir maddesi de ilave olunmufltur. Bu madde
Anayasann ikinci maddesi olarak kanunlaflacaktr.
29 Ekim gn Meclis yine eski hkmetin yerine daha kuvvetli bir hkmet
kurmaya aba harcamfltr. Ancak btn giriflimlerin sonusuz kalmas zerine
ankayada alnan karar gerei Meclis Baflkannn bu konuda kendilerini aydnlat-
mak ve yol gstermek zere arlmas teklifi yaplmfltr. Davet zerine Meclise
gelen Mustafa Kemal Pafla, Anayasann baz maddelerinin aklama ve dzeltilme-
si iin hazrlad metnini vermifl ve Anayasa Komisyonunda mzakere edilmesini
istemifltir. Burada Anayasa deifliklikleri yerine dzeltmeleri tabirinin kullanlmas
olaya nasl bakldn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Kanun deifliklikle-
rinin tamam hakknda konuflulmaya bafllandnda sz alan Anayasa Komisyonu
Baflkan Yunus Nadi Bey Mustafa Kemalden gelen teklifleri kk dzenlemeler-
le Meclise arz ettiklerini belirterek flekl deifliklik isteklerinin zaten var olan duru-
mun ilan olacana dikkat ekmifltir. Yunus Nadi Bey, en ok tepki eken madde-
nin; Trkiye cumhurbaflkan Devletin de baflkandr. Bu sfatla lzum grdke
Meclise ve Bakanlar Kuruluna baflkanlk eder fleklinin aslnda tadil dahi olmad-
n, zira aslda da bu yetkinin Meclis Baflkanna verilmifl olduunu belirtmifltir.
Bu dzenlemede etkili olan gerekenin mill meselelerin daha kolay ve hzl

bir flekilde hlli olduuna iflaret eden Yunus Nadi Bey, Meclis tatilde iken mem-
leket meselelerinin sahipsiz kalmamas gerektiini ve bunun bir zaruret olduunu
Meclis yelerine anlatmfltr. Daha sonra sz alan Vasf Bey (Saruhan/Manisa) mil-
letvekili), Cumhuriyet idaresini kabul etmenin aslnda Meclisin ald gnden iti-
baren zaten var olan bir durumu yasallafltrmaktan baflka bir fley yapmadn be-
lirtmifltir. Bu konuflmalardan sonra mzakere kfi grlerek oylamaya geilmifl,
Cumhuriyeti ilan eden madde alkfllar arasnda aynen kabul edilmifltir. kinci mad-
denin oylanmasndan nce sz alan Urfa milletvekili fieyh Saffet Efendi, devletin
dili ve dinine ynelik maddenin Anayasann ilk oluflturulduu sradaki flartlarn
gerei unutulduu iin ilave edildiini, Cumhuriyetin ilan ile Hlef-i Raflidin d-
nemine dnldn ifade etmifltir. Bu srada Yunus Nadi Bey komisyonu adna,
dinlerin serbestsi ve kanun dairesinde korunacana dair hkmlerin bundan son-
ra da devam edecek dzenlemelerde yer alacan bildirerek domas muhtemel
flphelerin nne gemifltir. Cumhurbaflkannn sresinin bir seim devresi yerine
seim dnemi iin seilmesi gerektii tartfllmfltr. Daha sonra btn siyasi par-
tilerin deifltirilmesini isteyecei bir husus olan Cumhurbaflkannn iktidar partisi-
ne bal deil bilakis btn milletin mal olmas gerektii savunulmufltur. Bu sz-
lerden sonra madde aynen kabul edilmifltir. Son olarak on ikinci madde ile Cum-
hurbaflkannn yetkilerine dair olan husus aynen kabul edilerek kanunlaflmfltr.
Bylece Cumhuriyetin ilan gereklefltirildikten sonra hemen Cumhurbaflkan
seimi yaplmas teklif edilmifl ve bu oturumda 158 azann oy birliiyle Ankara
Mebusu Gazi Mustafa Kemal Paflay Cumhurbaflkanlna setikleri ilan olunmufl-
tur. Baflbakanla getirilen smet Pafla hkmeti gvenoyu almfl, ayn gn Fethi
Bey Meclis Baflkanlna seilmifltir.
Fotoraf 8.5
Atatrk,
Cumhuriyet
Bayramnda
Meclisten karken
smet nn ve
Kazm zalp le
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Yukarda ksaca izah edilen geliflmelerin seyrinden de anlafllaca zere Cum-

huriyetin ilann salayan Anayasa dzenlemeleri kendine has flartlar ve mlahaza-
lar ile gereklefltirilmifltir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri srada ha-
zrlkszlklarn ve fikr uyumlarnn tam olmadn fark eden Mustafa Kemal Pafla
harekete gemifltir. Cumhuriyetin ilannn meclis vastasyla halk bilgilendirildikten
sonra yaplmas gerektii iddiasyla muhalefet edenlere karfl yine Mustafa Kemal
Pafla, bir toplumda bir inklap yapld zaman elbette onun sebepleri vardr. An-
cak o inklab yapanlar, inanmak istemeyen anut (inat)hasmlarn iknaya mecbur
mudur? diye sormakla olaya nasl yaklafltn ak bir biimde ortaya koymufltur.
Cumhuriyetin Manas
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin 29 Ekim 1923 tarihinde ilan ile alt asrlk bir dn-
ya devleti resmen yklmfl; ayn millete dayanmakla birlikte anlayfl, sistemi ve ide-
alleri farkl yeni bir kadronun idaresinde yeni bir devlet domufltur. Cumhuriyetin
ilanndan ama, medeni ve modern dnya ile Trkiye arasnda alan boflluu bir
an evvel kapatmak, hatta muasr medeniyet seviyesinin zerine kmaktr. Hemen
iflaret edelim ki kavram ve sistem olarak Cumhuriyet gerek son asr Trk dflnce-
sinde gerekse Atatrkn dflncesinde yeni ortaya kmfl bir fley deildi. Cumhu-
riyet Yeni Osmanl dflncesinde 1860l yllardan itibaren tartflld gibi Ata-
trkn de 1923ten ok daha nceleri Trkiyenin kurtuluflu iin meflruti-monarfli
tarz bir ynetimin yeterli olmayaca fleklindeki dflnceleri bilinmekteydi.
Daha Erzurum Kongresi toplanmadan evvel mcadele baflarya ulafltnda dev-
let fleklinin cumhuriyet olacan yakn arkadafllar kadar o srete temas ettii Er-
zurum genleriyle de paylafltn biliyoruz. Mill Mcadeleyi yrten Trkiye B-
yk Millet Meclisinin alflndan itibaren btn geliflmelerin bu hedefe yneltildii
anlafllmaktadr. Bununla beraber toplumdaki genel kanaat ve mcadelenin baflar-
s garantilenene kadar cumhuriyetin ilan hakkndaki dflnceler aka dile getiril-
memiflti. Bu, Mustafa Kemal Atatrkn her fleyi yeri ve zaman geldiinde uygula-
maya koyma tarzndaki nklaplk anlayflnn da bir gerei idi. stanbulda iflgal
kuvvetlerinin kontrolndeki Halife-Padiflahn mill mcadeleyi baltalayc mahiyet-
teki faaliyetlere ramen halk gerek durumu bilmedii iin eski sistem ve messe-
seler hakkndaki kesin hkmleri tam olarak aklamak faydal grnmyordu.
Her trl iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Meclisteki milletvekilleri arasn-
da da birbirinden ok farkl dflnceler ve beklentiler hakim durumdayd. Memle-
ketin dflman iflgalinden, halife-padiflahn esaretten kurtarlmas herkesin birlefltii
ana hedefti. Bununla birlikte Mondros Mtarekesi ile deta idam ferman imzala-
nan Osmanl Devletinden yeni bir devlet karmak srecinin nderleri arasnda da
fikir ayrlklar daha mcadele tamamen sona erdirilmeden nce ortaya kmaya
bafllamfltr. Gerekten de Mill Mcadeleyi baflarya ulafltran Trkiye Byk Mil-
let Meclisinde halk hkimiyetine dayanan yeni bir devlet kurmay hedefleyen ve
Mustafa Kemalin etrafnda toplanan milletvekillerine mukabil mcadelenin bafla-
rlmasndan sonra Halife-Padiflahn yeniden millet ve memleketin kaderine hakim
olaca eski flekle dnlmesini savunanlar da vard.
20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat- Esasiye Kanununun birinci
maddesiyle hkimiyetin kaytsz flartsz millete verilmifl olmas eski rejim taraftarla-
rn rahatsz etmiflti. Mill Mcadelenin nemli isimlerinden Kazm Karabekir de bu
kesimin cumhuriyet aleyhtar birtakm tahriklerine maruz kalarak Mustafa Ke-
malden izahat istemiflti. Kazm Karabekire verilen cevapta amacn cumhuriyet de-
il, padiflahn yetkilerini kstlayarak milletin haklarnn salama alnmas olduu
belirtilmiflti. Hlbuki hkimiyetin kaytsz ve flartsz millete verildiinin belirtilmesi
o gnlerin anlayfl ile zaten cumhuriyet demekti. Meclisin en yafll ve hatr saylr
yelerinden Abdurrahman fieref Efendi de cumhuriyetin ilan gn bu maddeye
temasla gsterdii manaya iflaret etmiflti.
Bununla birlikte Mustafa Kemal Paflann 24 Nisan konuflmasnda Halife-Padi-

flahn konumunun mcadele baflarya ulafltktan sonra Trkiye Byk Millet Mec-
lisi tarafndan belirleneceini ifade etmesi de aslnda devlet fleklinin ve anlayflnn
ne yne gitmekte olduunu hibir flpheye yer vermeyecek flekilde gstermektey-
di. Hkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan Byk Millet Meclisinin elinde ola-
cakt. Btn bu gstergeler msait ilk frsatta cumhuriyet idaresinin ilan edilecei-
nin delili idi.
Bu srada Meclisteki muhalefetin durumu Falih Rfk Atayn flu tarifine byk
lde uymaktadr; 1923 ylnn o haftalarnda Byk Millet Meclisinde Cumhuri-
yetilik akm var myd? Hayr. Mustafa Kemal ne yapsa ona itirazsz raz olacak-
lar dahi, ilerinden - keflke bunu yapmasa...- diyorlard. Mustafa Kemal o mecliste
fikir tartflmalar ile tabii bir ekseriyet elde edemezdi. nce politika taktikleri ile
bir teslimiyet havas yaratmal idi.
Burada zerinde nemle durmamz gereken husus Mustafa Kemalin durumu-
dur. Byk lde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kontrolnde geen bir seim-
le oluflturulan ikinci Meclise birinci dnemden muhaliflikleri bilinen milletvekille-
rinden girebilenler yok denecek kadar azd. Mustafa Kemal Pafla, Mdafaa- Hu-
kuk Grubu adna adaylar tespit ve ilan ederek dhil olduklar seimden baflarl
ktklarn dflnmektedir. Mustafa Kemal Pafla seim sonularn milletin kendisi
tarafndan ilan edilen esaslar tamamen benimsediinin gstergesi olarak deerlen-
dirmifltir. Ancak geliflmeler yakn evresi iinde dahi cumhuriyetin ilan hususun-
da onunla ayn fikirde olmayan milletvekillerinin olduunu gsterecektir.
Mcadeleye atld ilk gnden itibaren Meclisi n plna karan ve her husus-
ta tam bir fikir birlii ile netice almaya alflan Mustafa Kemal Paflann bu tavr
cumhuriyet konusunda o srada tarafl tarafsz her milletvekilini ikna etmenin
mmkn olmamasn bilmekten kaynaklanyor olmaldr. Btn yelerin tek tek
ikna edilmesi gibi bir aba elbette daha demokratik olurdu. Ancak demokrat dav-
ranmak uruna hedeften saplmas ve neticenin bilinmeyen bir gelecee brakl-
mas pek makul bir hareket tarz olamazd. Zira hedef, her fleyden nce memleke-
ti dflman iflgalinden kurtarmak idi. Evet, asker harekt bitmiflti. Ancak bu baflar
siyasi dzenlemeler ile pekifltirilmedii takdirde milleti uurumun kenarna getiren
ynetim anlayflnn yeniden hakim duruma gelmesi, mevcut ortamda ok kolay-
lkla gereklefltirilebilecek bir olayd.
nceki dnemlerde devleti kurtarmak ve dzeni slah etmek amacyla yaplan-
larn hep ksr, yarm ifller olduunun bilinci ile Mustafa Kemal Pafla, bir daha ay-
n skntlar yaflamamak iin gerekli grd btn kkl deifliklikleri birbiri ar-
dna hayata geirmifltir. Cumhuriyetin ilan anlayfl deiflimi gibi son derece g ve
zahmetli bir sosyal inklb gereklefltirmenin ilk admn teflkil etmifltir. Cumhuri-
yeti Atatrkn en byk baflars ve Trk milletinin onun nderliinde gereklefl-
tirdii en byk inklp olarak anlamak ve iflaret ettii halkn ynetimde etkinlii-
ni btn unsurlar ile hayata aktarmak Onu ve Trkiye Cumhuriyetini anlamann
temel flartdr.
zet
26 Austos 1922 tarihinde bafllayan Byk Taarruz ile meleri sresince Trkiyeyi yalnz brakmaya azami gay-
30 Austosta Yunan ordusu tamamen kuflatlmfl ve b- ret gsterecektir. Byle bir anlayfl ve politik bir tavr
yk bir ksm imha edilmifltir. Trk kuvvetleri 9 Eyllde karflsnda Lozandan beklenen neticenin kmayaca
zmire girmifltir. zmirin kurtarlmasndan sonra Trk da tabii idi.
kuvvetleri, stanbul ve anakkale ynnde ilerlemeye Nitekim antlaflma tasarsnda, Ermenilere toprak veril-
bafllamfltr. ngiltere, bu blgenin Mttefikler tarafn- mesi, kapitlasyonlarn devam ettirilmesi, Osmanl dfl
dan beraberce korunmas istemiflse de mtareke sre- borlarnn tamamnn Trkiyeye detilmek istenmesi,
cinde yaflanan gerginlikler dolaysyla Fransa ve talya savafl tazminat ve tamirat bedeli, boazlarn stats gi-
bu arya itibar etmemifllerdir. 19 Eyllde Franszlar bi meselelerde anlaflmaya varlamayacaktr. Trk heye-
askerlerini blgeden ektikleri gibi ngiltere Baflbakan ti grflmeleri terk ederek lkeye dnecektir.
Lloyd Georgeun, dominyonlarndan yardm kuvveti ge- Yeni dnem alflmalarna bafllayan Meclis barfl anlafl-
tirmek teflebbs de sonusuz kalmfltr. Artk diploma- masn tasdik ettikten sonra ilk ifl olarak yeni devletin
si sahne alacaktr. Nitekim, tilaf Devletleri, 23 Eyll merkezini belirlemekle ifle bafllamfltr. stanbulda he-
1922 tarihinde verdikleri nota ile zmit veya Mudan- nz Halifenin olmas ve Lozanda elde edilebilen flart-
yada bir toplant yaplmasn teklif etmifllerdir. larn lke emniyeti asndan yeterli bulunamamas bafl-
tilaf Devletlerine verilen cevabi notada, Mttefiklerin kent seiminde Ankarann jeopolitik konumunu g-
verdikleri gvence karflsnda Trk Ordusunun stan- lendirmifltir. Byle bir teklif ile dflman iflgalinden kur-
bul ve anakkale ynnde ilerlemeyecekleri belirtil- tulmufl dahi olsa stanbulun merkez olarak kabul edi-
mifltir. Ayrca, Edirne dahil olmak zere, Trakyann Me- lemeyecei tarafl tarafsz herkese gsterilmiflti. Zira
ri Nehrinin Batsna kadar derhl boflaltlmas flart ko- merkez ve yrtme organlar ile her fleyden nemlisi
flularak, mtareke grflmelerine 3 Ekimde Mudan- eskisinden tamamen farkl esaslara dayanan mill hki-
yada bafllanaca ifade edilmifltir. miyet anlayfl ile yeni bir devlet, btn kurumlar ile fle-
Mudanya Konferansnda Trkiyeyi smet Pafla, ngilte- killeniyordu. Nitekim 13 Ekim 1923te Mecliste grfl-
reyi General Harrington, Fransay General Charpy, tal- lerek kabul edilen ve Anayasaya dahil edilen madde
yay General Mombelli temsil etmifltir. Konferansa Yu- ile Trkiye Devletinin baflflehri Ankara flehri olarak
nanlar katlmamfllardr. Yunan delegeleri General Ma- belirlenmifltir.
zarakis ile Albay Saryannis de Mudanyaya gelmifller, Cumhuriyetin ilann salayan Anayasa dzenlemeleri
ancak limanda bir Yunan gemisinde kalmay tercih et- kendine has flartlar ve mlahazalar ile gereklefltirilmifl-
mifllerdir. Savafl alannda galip olmann ilk neticesi ola- tir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri sra-
rak Trkiye Dou Trakyann hemen boflaltlmasn mu- da hazrlkszlklarn ve fikr uyumlarnn tam olmad-
hataplarna kabul ettirmifltir. n fark eden Mustafa Kemal Pafla harekete gemifltir.
tilaf Devletlerinin eski dzenin bir flekilde devam etti- Mustafa Kemal Pafla Erzurum Kongresi toplanmadan
rilmesini istemeleri, Trkiyenin ise kaytsz flartsz ba- evvel mcadele baflarya ulafltnda devlet fleklinin
msz bir devlet olarak yaflamakta srarl olmas zeri- Cumhuriyet olacan yakn arkadafllar kadar o srete
ne konferans kesintilere urayacak tilaf Devletleri tem- temas ettii Erzurum genleriyle de paylaflmfltr. Mill
silcilerinin beklentilerinin aksine sekiz ay kadar sre- Mcadeleyi yrten Trkiye Byk Millet Meclisini de
cektir. alflndan itibaren bu hedefe yneltmiflti. Bununla be-
Konferansta Trk heyeti Misak- Millnin gereklefltiril- raber toplumdaki genel kanaat ve mcadelenin baflar-
mesi iin gayret gsterirken tilaf temsilcileri Yunanis- s garantilenene kadar Cumhuriyetin ilan hakkndaki
tana karfl kazanlan zaferi pek de hesaba katmadan dflnceler aka dile getirilmemiflti. Bu, Mustafa Ke-
Sevri esas alarak Trkiyeyi yenik bir devlet olarak gr- mal Atatrkn her fleyi yeri ve zaman geldiinde uy-
mek istiyorlard. Trklerle yaplacak barfl antlaflmas- gulamaya koyma tarzndaki nklaplk anlayflnn da
nn esaslarnn tespit edilecei konferansta esasen Os- bir gerei idi.
manl Devletinin yklmasyla ortaya kan asrlk mese- Her trl iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Mecliste-
leler grfllecekti. I. Dnya Savaflndan Avrupann en ki milletvekilleri arasnda da birbirinden ok farkl d-
gl devleti olarak kmfl olan ngiltere, Lozan grfl- flnceler ve beklentiler hakim durumdayd. Memleketin
dflman iflgalinden, Halife-Padiflahn esaretten kurtarl-

mas herkesin birlefltii ana hedefti. Bununla birlikte
Mondros Mtarekesi ile deta idam ferman imzalanan
Osmanl Devletinden yeni bir devlet karmak sreci-
nin nderleri arasnda da fikir ayrlklar daha mcade-
le tamamen sona erdirilmeden nce ortaya kmaya
bafllamfltr. Gerekten de Mill Mcadeleyi baflarya
ulafltran Trkiye Byk Millet Meclisinde halk hkimi-
yetine dayanan yeni bir devlet kurmay hedefleyen ve
Mustafa Kemalin etrafnda toplanan milletvekillerine
mukabil mcadelenin baflarlmasndan sonra Halife-Pa-
diflahn yeniden millet ve memleketin kaderine hakim
olaca eski flekle dnlmesini savunanlar da vard. 20
Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat- Esasiye Ka-
nununun birinci maddesiyle hkimiyetin kaytsz flart-
sz millete verilmifl olmas eski rejim taraftarlarn rahat-
sz etmiflti.
Milli Mcadelenin nemli isimlerinden Kazm Karabekir
de bu kesimin cumhuriyet aleyhtar birtakm tahrikleri-
ne maruz kalarak Mustafa Kemalden izahat istemiflti.
Kazm Karabekire verilen cevapta amacn Cumhuriyet
deil, padiflahn yetkilerini kstlayarak milletin haklar-
nn salama alnmas olduu belirtilmiflti. Hlbuki hki-
miyetin kaytsz ve flartsz millete verildiinin belirtilme-
si o gnlerin anlayfl ile zaten cumhuriyet demekti..
Bununla birlikte Mustafa Kemal Paflann 24 Nisan ko-
nuflmasnda Halife-Padiflahn konumunun mcadele
baflarya ulafltktan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi
tarafndan belirleneceini ifade etmesi de aslnda dev-
let fleklinin ve anlayflnn ne yne gitmekte olduunu
hibir flpheye yer vermeyecek flekilde gstermektey-
di. Hkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan Byk
Millet Meclisinin elinde olacakt. Btn bu gstergeler
msait ilk frsatta Cumhuriyet idaresinin ilan edilecei-
nin delili idi. Mustafa Kemal Pafla, meclisteki muhalefe-
tin artmas zerine muhalifleri en kuvvetli olduklar s-
rada harekete gemifltir. Muhalefet gl olduu d-
nemde Hkmetin alflmalarn engellerken O, bu s-
reci mcadelenin baflarya ulaflmas yolunda deerlen-
dirmeye alflt.
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki devletlerden hangisi Lozana sadece Bo- 6. Afladaki devletlerden hangisi Mudanya Konferan-
azlar konusunu grflmek iin katlmfltr? sna katlmamfltr?
a. ngiltere a. Fransa
b. Fransa b. talya
c. Sovyet Rusya c. Yunanistan
d. Yunanistan d. ngiltere
e. Amerika e. Amerika
2. I. Patrikhane 7. Afladaki flahsiyetlerden hangisi Trkiye Byk Mil-

II. Savafl tamirat let Meclisinin stanbuldaki temsilcisidir.
III. Dfl borlar a. Refet Pafla,
IV. Nfus Mbadelesi b. Adnan Advar,
Lozanda grfllen yukardaki meselelerden hangileri c. Rauf Bey,
yalnzca Trkiye ve Yunanistan ilgilendiren konulardr? d. Ali Fuat Cebesoy
a. Yalnz I e. smet Pafla
b. II-III
c. II-IV 8. Ankarann baflkent seildii tarih afladakilerden
d. I-II-IV hangisidir?
e. I-IV a. 23 Eyll 1923
b. 9 Ekim 1923
3. Afladaki antlaflmalardan hangisi, Trkiyenin, Lo- c. 23 Nisan 1923
zan Antlaflmasnn egemenlik haklarn snrlandran d. 13 Ekim 1923
hkmlerden kurtulmasn salamfltr? e. 29 Ekim 1923
a. Trk - Rum nfus mbadelesi
b. Balkan Antant 9. Trkiye Cumhuriyeti hangi tarihte ilan edilmifltir?
c. 1926 Ankara Antlaflmas a. 23 Nisan 1920
d. Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi b. 29 Ekim 1923
e. Montr Szleflmesi c. 24 Temmuz 1923
d. 30 Austos 1922
4. Afladaki Devletlerden hangisi Lozan Konferansna e. 6 Ekim 1922
katlmfl ancak Lozan Barfl Antlaflmasn imzalamamfltr?
a. Fransa 10. Trkiye Byk Millet Meclisi Saltanat hangi tarihte
b. ngiltere kaldrmfltr?
c. Almanya a. 23 Nisan 1920
d. Yunanistan b. 29 Ekim 1923
e. Amerika c. 13 Ekim 1923
d. 1 Kasm 1922
5. I. Suriye snr e. 9 Eyll 1922
II. Kapitlasyonlar
III. Boazlar
IV. Bat Trakya
V. Irak snr
Yukardaki meselelerden hangisi Lozanda Misak- Mil-
liye uygun olarak zmlenmifltir?
a. I
b. II
c. III
d. IV
e. V
Okuma Paras
KNC STD Yoktur senin gibi Trk anlayan...
Gazi Pafla Hazretlerine Bilen, ancak yapabilir bir hizmet,
Sen deyince Sulhtan sonra isterim; Sensin asr bilen, mlk anlayan.
Herkes gibi bir fert olmak, hr olmak
Hepimizde dodu byk bir vehim; Bu milletin sen tutmazsan elinden,
Gerekten mi bu kyamet kopacak? Yanlfl yola gidebilir cehlinden...
Sen yalnz bir byk insan deilsin;
Yeniden mi bafllayacak felket? Sende sakl nice mehul kuvvetler...
Dflecek mi yine derde memleket?
Hayr, asla! Yoktur buna bir imkan; Yalnz dhi ve kahraman deilsin;
Fert olamaz bir milletin beflri, Hep sendedir bize mevhub nusretler;
Trk feyzinin kaynasn, tafl durma!
Hrdr belki mefkuresiz bir insan, ten gelen hamleleri durdurma!
Hr olamaz vazifenin esiri...
Kimse yarm brakamaz bir ifli, Tekmln zemberei dehandr,
Eserinin borlusudur her kifli... Taliimiz sende etmifl tecelli...
Bizi mevud terakkiye ulafltr;
Gazi Pafla! Geri fazla yoruldun,
htimal ki rahata da muhtasn, Bu da senin vazifendir besbelli...
Lakin Trkn tlsmn sen buldun Trk, harsn Garptan dn alamaz;
ksir gibi bu millete ilasn... Nurlanrken cihan nursuz kalamaz.
Ziya Gkalp
Trk ocuktur yaflayamaz babasz, (Kk Mecmua, Diyarbakr, nr.21, 30 Teflrin-i evvel
Karanlkta klavuzsuz lambasz... 1338/1922, s. 14)
Artk iftlik deil bir hr memleket,
Malikane yazlamaz taflnda... Kaynak: Atatrk Devri Fikir Hayat I, Hazrlayanlar
Mehmet Kaplan ve dierleri, Ankara 1992, s. 36-38
Kahramanlar soyu olan bu millet,
Arslanlar grmek ister baflnda...
Tehlikeli anda o kim himmet
Eylemiflse odur ancak mutemet...
Tepesinde kahramanlar olunca,

Bu memleket daim gitmifl ileri...i
lk sraya hars fertler dolun,
Pasl kalmfl kalbindeki cevheri...
Bu milletin hali olur pek yaman,

Klavuzu olmazsa bir kahraman...
Gazi Pafla! Ulu Tanr aflkna
Elinden bu mlk rk brakma!
Ac kurtardn yurdun halkna,

ksz gibi boynu bkk brakma!
Mektebinde onu okut, alfltr...
Yavafl yavafl halkla alfltr...
Neticeden anlafllr isabet;

1. c Yantnz yanlfl ise Lozan Konferansnn Top- Sra Sizde 2
lanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Trklerin Anadoluya gelmesiyle bafllayan mcadele
2. e Yantnz yanlfl ise Lozanda Grfllen Konu- son dnemde Osmanl Devletinin topraklarn paylafl-
lar konusunu yeniden gzden geiriniz. maya dnflmflt. fiark meselesi olarak isimlendirilen
3. e Yantnz yanlfl ise Snrlarn Tespiti konusu- beklenti Balkanlardan, Anadoludan karmak ve geldi-
i yere geri gndermekti. On dokuzuncu yzyln so-
nu yeniden gzden geiriniz.
nunda ngiltere, Rusya ve Fransa bunu baflarmak zere
4. e Yantnz yanlfl ise ktisadi ve Mali Meseleler
kendi aralarnda anlaflmfllardr. Emperyalist devletler
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Osmanl Devletinin Trablusgarp ve Balkan Savafllarn-
5. b Yantnz yanlfl ise ktisadi ve Mali Meseleler da yenilmesiyle mitlenmelerine karfln I. Dnya Sava-
konusunu yeniden gzden geiriniz. flnda Trk milletinin gsterdii diren karflsnda flaflk-
6. c Yantnz yanlfl ise Mudanya Mtarekesi ko- na dnmfllerdir. Bilhassa anakkale sularna gmd-
nusunu yeniden gzden geiriniz. yenilmez armada ile savafln yl daha uzamasna
7. a Yantnz yanlfl ise Cumhuriyetin lan konu- vesile olan Osmanl Devletini en ar flekilde cezalan-
sunu yeniden gzden geiriniz. drmak istiyorlard. Dolaysyla grmek istedikleri he-
8. d Yantnz yanlfl ise Cumhuriyetin lan konu- sap sadece savafln deil asrlarn biriktirdii hesap ol-
sunu yeniden gzden geiriniz. duu iin Trk milletini bir daha kendine gelip bam-
9. b Yantnz yanlfl ise Cumhuriyetin lan konu- sz yaflama mcadelesi veremeyecek hle getirmek isti-
yorlard. Bu sebeple Trk milletinin bamsz yaflama
hakkn savafl sahasnda elde ettiini gz ard ederek
10. d Yantnz yanlfl ise Cumhuriyetin lan konu-
yenik devlet muamelesi yapmaya alflyorlard.
Sra Sizde 3
tilaf Devletleri temsilcilerinin Trkiyedeki Ortodoks
Rum vatandafllarn deiflimini kabul etmelerine karfln
Sra Sizde Cevap Anahtar patrikhane ve okullarn kalmasndaki srarn yakn ge-
Sra Sizde 1 miflte yaflananlar ile dorudan ilgilidir. Zira Osmanl
ngilterenin emperyalist yaylma politikalarnn temel devletinde yaflayan gayrimslimleri devlete karfl kfl-
hususlardan biri kendi insan kaynaklarn muhafaza et- krtmak ve isyanlarn organize etmek iin Batl devlet-
mek ve baz kk karlar karfllnda baflkalarn kul- lerin en byk iflbirlikileri kilise ve okullar olmufltur.
lanmak olarak flekillenmiflti. I. Dnya Savaflnda da s- Siyasi ve ekonomik ynden zayf Osmanl devletinin
mrgelerinden getirdii askerlerin hayatlar zerinden topraklar zerindeki bu messeseleri denetleyememe-
hkimiyet mcadelesi yapmfltr. Savafl srasnda talya si byk bir zaaf oluflturuyordu. Lozanda da Trkiye
ile imzalanan St. Jean Du Maurienne anlaflmasyla Bat bilhassa Patrikhanenin lke dflna karlmasnda srar-
Anadoluda talyan hkimiyetini kabul etmesine karfln c olmasna karfln bir btn hlinde direnerek daima
uzun vadede karlarna ters dflt iin Yunanlar lke aleyhinde bir ortal karfltrma aleti olmufl bu m-
devreye sokarak geliflmeleri kontrol etmeye alflmfltr. esseselerin kalmasn kabul ettirmifllerdir.
Ancak Trkiye Byk Millet Meclisi ordularnn byk
Sra Sizde 4
fedakrlklarla gereklefltirdii istiklal harbi karflsnda
Ekonomik ve sosyal yatrmlarn merkezi olmas, dn-
aresiz kalmfltr. Franszlarn da Ermenileri kullanarak
yaca bilinirlii, mevcut en byk flehir stanbul olmas-
Anadolunun kaynaklarn smrme abas mtareke
na ramen sadece emniyet flartlar dolaysyla Anka-
dneminde Adana, Urfa, Marafl ve Antepin yiit insan-
rann baflkent seilmesinin baflka sebepleri vardr. Her
larnn flanl ve kahraman direniflleriyle engellenmifltir.
fleyden nemlisi, artk eskiye dnfln olamayacann
Yunan delegeler Mudanya grflmelerine bile alnma- simgesi hline gelen, deta mill mcadelenin dnyaya
mflken Ermeniler de barfl grflmeleri srasnda devre tantt flehri baflkent yapmakt. Ankara artk hibir fle-
dfl kalmaktan kurtulamamfllardr. Btn bunlar stik- yin eski manada devam etmeyeceini btn millete
lal Harbi srecinde Yunanlar ve Ermeni iflbirlikilerle gstermek iin en gzel vesile kabul edilmifltir. Dfl dev-
savaflmasna karfln Trk milletinin asl mcadeleyi per- letlere de artk tamamen farkl dnya grflne, anlay-
de arkasnda bu piyonlar kullanan emperyalist glere flna sahip bir kadro ile muhatap olduklar mesaj veril-
karfl verdiini ortaya koymaktadr. mek istenmifltir.
Akora, Ergnz, Hatayn Anavatana lhaknn Trk Meray Seha, L., (eviren) Lozan Barfl Konferans,
Dfl Politikasndaki Yeri, Atatrk ArafltrmaMer- Tutanaklar, Belgeler, C. I, stanbul, 1993.
kezi Dergisi, C. XI, S. 32, (Temmuz, 1995), s. 379- Orbay, Rauf, Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatrala-
404. rm, C. II, stanbul, 1993.
Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 1914-1980, zalp, Kazm, - zalp, Teoman., Atatrkten Anlar,
Trkiye fl Bankas yayn, Ankara, 1984. Ankara, 1992.
Atatrk, Kemal Nutuk,1919-1927, Atatrk Arafltrma Sarnay, Yusuf, Atatrkn Hatay Politikas-II- (1938-
Merkezi yayn, Ankara, 1989. 1939), Atatrk Arafltrma Merkezi Dergisi, C.
Atatrkn Sylev ve Demeleri III, Ankara, 1997. XII, S. 35 (Temmuz, 1996).
Atay, Falih Rfk., ankaya, stanbul, 1969. Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural, History of the
Byklolu, Tevfik Trakyada Milli Mcadele, C. I, Ottoman Empire and Modern Turkey II, Cam-
TTK yayn, Ankara, 1987. bridge 1985.
Bilsel, M. Cemil, Lozan, C. I-II, stanbul, 1933. Sonyel, Salahi R. Trk Kurtulufl Savafl ve Dfl Politi-
Demirel, Ahmet., Birinci TBMMde Muhalefet, stan- ka, C. II, Ankara, 1986, s. 317
bul, 1994. Sonyel Salhi R., Lozanda Trk Diplomasisi Belle-
Dumont, Paul, Mustafa Kemal, (eviren. Zeki elik- ten, C. XXXVIII, S. 149, (Ocak 1974).
kol), Ankara, 1993. Soyak, Hasan Rza., Atatrkten Hatralar I, stanbul
Eraslan, Cezmi, Atatrk ve Cumhuriyetin lan zerine 1973.
Dflnceler Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Sa- fiimflir, Bilal N. Lozan Telgraflar I (1922-1923), TTK
ys I, say 23-24 Ankara 1998, s.278-283. yayn, Ankara, 1990.
Erkin, Feridun Cemal, Trk-Sovyet liflkileri ve Bo- Turan, mer Lozan Barfl Grflmelerinde Ermeni So-
azlar Meselesi, Ankara, 1968. runu, Osmanlnn Son Dneminde Ermeniler,
Erolu, Hamza., Trkiye Cumhuriyetinin lan, Atatrk Ankara, 2002.
Arafltrma Merkezi Dergisi, VI, say 16, s.7-26. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, devre
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk II (1920- 1927), Devlet Mat- 2, itima senesi 1, cilt 1-3.
baas, stanbul, 1934. Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar,
Gnlbol, Mehmet - Sar Cem, Atatrk ve Trkiyenin C. III,
Dfl Politikas, (1919-1938), AAM yayn, Ankara, Trk stiklal Harbi II. cilt, Bat Cephesi, 6. Ksm
1990. IV. Kitap stiklal Harbinin Son Safhas (18 Eyll
Gztepe,Tark Mmtaz Osmanoullarnn Son Padi- 1922-1Kasm 1923), Ankara 1969.
flah Vahidettin Gurbet Cehenneminde, stan- Uarol, Rfat, Siyasi Tarih, 1789-1999, stanbul, 2000.
bul, 1978.
Gneri, Sleyman Necati., Hatra Defteri (yayna ha-
zrlayan Ali Birinci) stanbul 1999.
Gnefl, hsan., Birinci Trkiye Byk Millet Mecli-
sinin Dflnsel Yaps (1920-1923), Eskiflehir, 1985
Jaeschke, Gotthard Trk Kurtulufl Savafl Kronoloji-
si II, (Mudanya Mtarekesinden 1923 Sonuna Ka-
dar), Ankara, 1989.
Kansu , Mazhar Mfit., Erzurumdan lmne Kadar
Atatrkle Beraber I, Ankara 1966.
Karacan Ali Naci, Lozan, stanbul, 1971.
Kili, Suna- Gzbyk, fieref, Trk Anayasa Metinle-
ri, Ankara 1985.
Melek Abdurrahman, Hatay Nasl Kurtuldu?, TTK ya-
yn, Ankara, 1986.

Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi-I (TAR201U) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi-I (TAR201U) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2729

Copyright 2012 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

Dil Yazm Danflman

Kitap Koordinasyon Birimi

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-I

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 371.000 adet baslmfltr.

Osmanl Devletinde Yenileflme abalar ............................. 2 1. NTE

Trkiyede Reform Arayfllar (1839-1908) ........................... 26 2. NTE

93 Harbi (1877-1878 Osmanl - Rus Harbi) ................................................. 36

3. NTE Trkiyede Meflrutiyet Dnemleri ......................................... 54

4. NTE Avrupa ve Trkiye (1838-1918) ............................................. 88

Irak Cephesi................................................................................................... 109

Mondrostan Lozana Trkiye ................................................ 124 5. NTE

6. NTE Trkiye Byk Millet Meclisi ve Siyasi Yaplanma

7. NTE Osmanldan Cumhuriyete Ekonomik Geliflmeler.............. 188

Yeni Trk Devletinin lan: Lozandan Cumhuriyete..........210 8. NTE

OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMA DEVRNE

XVII. Yzyl Buhrannn Sebepleri

Devrin limlerinin Kaleminden Buhran

Osmanllarn reform nerilerinde idealize ettikleri klasik dnemin K (1300-1600)

flsnda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve asker gcn kaybetmeye bafllamfl-

OSMANLI DEVLETNDE BUHRAN, YENLEfiME VE

Lale Devri (1703-1730)

Lale devri sadece iek baheleri ve soanlarn yetifltirme abalarnnDad

Bu dnemde imalathaneler alarak Bat tarz retim biimine arlk verildi.

I. Mahmut Dnemi (1730-1754)

sz subay getirtilmiflse de asker alandaki yeniliklerini uygulamak zere Avrupa-

III. Mustafa Dnemi (1757-1774)

Kk Kaynarca Antlaflma Osmanl Devletinin Karlofadan sonra imzalad

Osmanl Devleti, Kk Kaynarca Antlaflmas ile Krm kaybetmekle birlikte

SIRA SZDE Osmanl Devletinde

I. Abdlhamid Dnemi (1774-1789)

NTERNET XVIII. Yzyl

OSMANLI YENLEfiMESNDE DNM NOKTASI

hastal sonucunda I. Abdlhamid 7 Mays 1789da vefat etti. Osmanl-Rus ve Os-

Asker Alanda Yenilikler

Bu dnemde donanmann glendirilmesi ve yenilenmesine de byk nem

dari Alanda Yenilikler

Osmanl Devletinin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elileri bulunmuyordu.

Ticari ve ktisadi Alanda Yenilikler

Kabak Mustafa syan ve III. Selim Devrinin Sonu

Devletin yenileflmesi iin her alanda dzenlemeler yapan III. SelimSIRA

II. MAHMUT DNEM GELfiMELER VE YENLKLER

Sened-i ttifak (7 Ekim 1808)

Bu maksatla 29 Eyll 1808de ayanlar ile Yenieri Ocann dzenlenmesi, ayan-

DKKAT Osmanl devlet D Kadamlarnn

ngiltere ve Rusya ile liflkiler: Bu dnemde Avrupada yaflanan olaylar netice-

Ruslar yalnzca Srplar deil Rumlarn da Osmanl Devletine karfl isyanlarn

Msrdaki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla syan

SIRA SZDE ngiltereye ve takip

II. Mahmut Devri Yenilikleri

DKKAT lk Trke Osmanl

SIRA SZDE 1828de askere

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

TRKYEDE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908)

TANZMAT FERMANI VE Resim 2.1

mamas nedeniyle Devlet ve halkn kuvvet ve refahn kaybetmesi, gsz ve fakir

SIRA SZDE Osmanl yneticilerinin

2. nite - Trkiyede Reform Arayfllar (1839-1908) 29