You are on page 1of 20

Cultura

Revista de Histria e Teoria das Ideias


Vol. 30 | 2012
A justia na Antiguidade

A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e


Juan Ramn Jimnez
The metaphysics of the human being in Jos Ortega y Gasset and Juan Ramn
Jimnez

Helena Simes

Publisher
Centro de Histria da Cultura

Electronic version Printed version


URL: http://cultura.revues.org/1723 Date of publication: 1 dcembre 2012
DOI: 10.4000/cultura.1723 Number of pages: 253-274
ISSN: 2183-2021 ISSN: 0870-4546

Electronic reference
Helena Simes, A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez , Cultura
[Online], Vol. 30 | 2012, posto online no dia 15 Outubro 2014, consultado a 30 Setembro 2016. URL :
http://cultura.revues.org/1723 ; DOI : 10.4000/cultura.1723

This text was automatically generated on 30 septembre 2016.

Centro de Histria da Cultura


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 1

A metafsica do humano em Jos Ortega


y Gasset e Juan Ramn Jimnez
The metaphysics of the human being in Jos Ortega y Gasset and Juan Ramn
Jimnez

Helena Simes

cuncta fluunt, omnisque vagans formatur imago;


ipsa quoque adsiduo labuntur tempora motu, non
secus ac flumen; neque enim consistere flumen nec
levis hora potest: sed ut unda inpellitur unda
urgeturque prior veniente urgetque priorem,
tempora sic fugiunt pariter pariterque sequuntur
et nova sunt semper; nam quod fuit ante, relictum
est, fitque, quod haut fuerat, momentaque cuncta
novantur.
(Ovdio, Metamorfoses, XV: 176-198)

1. Introduo: o fundamento humano da necessidade


metafsica
1 A metafsica, como implica a significao do seu timo grego, um exerccio que procura
compreender tudo aquilo que est para alm () da realidade material/fsica ()
como tal, todas as questes pertinentes aos princpios, origens e fundamentos da
existncia conhecem aqui o seu bero. Em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez, a
preocupao metafsica uma evidncia, central inquietao das suas dimenses vitais,
numa coerncia que os une para alm da dinmica geracional e da partilha ideolgica de
um grupo e de uma atitude cultural comum.1 Para Jos Ortega y Gasset, o problema
humano o epicentro de toda a dvida subsequente, quando se procura conhecer a vida
pela resposta filosfica que o prprio exerccio de a vivermos. O amor ao saber

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 2

transfunde-se aqui no prprio amor vida uma procura de orientao e de construo


de um mundo nico, de um encontro com o fundamento vivo do que somos.2 Em Juan
Ramn Jimnez entendemos esta mesma ataraxia entre homem e mundo, no renovar dos
antigos laos entre poesia e filosofia, numa simbiose que no mais que o enfrentamento
ntimo de um homem, na sua cosmoviso lrica, face s interrogaes primordiais da vida,
quanto ao ser, verdade, e ao bem.3 um processo de aclarao face ao seu eu autntico,
de interiorizao do mundo exterior adentrando-se na realidade, conceptualizando-a e
recriando-a simbolicamente, redescobrindo a sua atitude vital perante a vida, a sua
mesmidade. No a metafsica um processo de destilao enviesada e confusa da
realidade, outrossim uma indagao muito concreta do encontro com o eu prprio.
Indagar sobre um estudo metafsico da realidade reconhecer a sua medida
humanizadora, no sentido em que sem a necessidade e mpeto de conhecer atravs dela, a
metafsica no possuiria em si qualquer sentido ou orientao. A metafsica a construo
excepcional e infinita do mundo na procura do saber e de ns mesmos: Da, alegre
aprendizaje/ de la infinita sofa!,4 uma exigncia imanente de inteirao do que nos
rodeia, uma vontade imperfeita de significao e permanncia na conscincia ineludvel
do perptuo movimento da vida.

2. A realidade radical do ser humano enquanto ser


consciente e vivente
2 O nascimento do homem marca o momento primeiro de problematizao da vida, de
individuao da existncia, no dar-se conta de que existe, lutando entre intelecto e
vontade. Comear a viver iniciar um processo irreversvel de tomada de conscincia
ante o que nos rodeia, na vida que a realidade antecessora de possibilitao do humano:
En una palabra, cuando naci el hombre, cuando empez a vivir, comenz asimismo la
vida universal.5 A excepcionalidade do homem revela-se na idoneidade de no viver
apenas, mas de se sentir viver, de ser afectado pela sua prpria circunstancializao, de se
inteirar do seu entorno. A conscincia , precisamente, a percepo de imediatez e
latncia da realidade fora e dentro de ns, daquilo que se nos apresenta, que se nos obriga
no intelecto e nos sentidos, e a que forosamente respondemos. Poderamos falar, neste
sentido, da conscincia enquanto Erlebnis, uma vivncia, que necessariamente
conscincia de, obrigao de discernimento do vivido e de descoberta descritiva da
realidade.6 uma condio de radicalizao do mundo no princpio imanente de se saber
existir, numa realidade radical, ou num epicentro do qual dependem outros tipos de
realidade, fsica e espiritual.7 Tal como nas metafsicas da imanncia de Hirschberger, h
uma interioridade humana que se constitui gide da nossa conscincia, o substrato e
fundamento do que e do que no ou, tal como escrevera Schubert-Sldern: o que
existe, bestehet, sou eu e eu sou tudo o que existe8 o homem o problema radical da
vida. Existe na noo de conscincia o desdobramento activo de descoberta do ser, do
todo, da extenso potencial da existncia, e do nada, da anulao da vida, e do
encaminhamento para a morte. Somos o ponto cntrico que actua como um monarca
vigiloso de um estado inquieto, localizados proletipcamente entre a antecipao
incontrolvel da vida e a possibilidade de realizao da nossa prpria inerncia,
procurando em ns mesmos o sustento para a dialctica instvel do existir. Isso mesmo
expressa Jimnez no sptimo verso do soneto Nada: buscar en mis entraas mi
sustento.9 O eu da conscincia uma instncia irredutvel e interior, impassvel de se

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 3

transmutar em coisa ou em outro a dimenso do outro surge-nos como uma referncia


primeira ao eu, no sentido em que a minha existncia que permite a sua entificao, que
o recebe e interpreta de modo obrigatoriamente nico. A conscincia actua enquanto
sustentculo onde repousa toda a realidade, o que nos obriga ao reconhecimento da
natureza independente dos outros, quando cada ente nos surge de forma evasiva,
escapando na sua execuo prpria a qualquer tentativa de enclausuramento funcional ou
conceptual, pois nenhum homem objectificvel ou passvel de ser usado: usar, utilizar
solo podemos las cosas. Y viceversa: cosas son los puntos donde se inserta nuestra
actividad utilitaria. Ahora bien: ante todo podemos situarnos en actitud utilitaria, salvo
ante una cosa, salvo ante una sola cosa, ante una nica cosa: Yo. 10 Este eu diacrnico, que
desenvolve a sua actividade ininterruptamente pela vida, a prpria realidade das coisas,
situaes, sendo e executando-se numa inexequvel captabilidade. Ao tentarmos fixar as
coisas no seu movimento, damos origem a um novo acto, a uma nova constituio de
sentido. Existe neste pressuposto uma noo de quase imobilidade do ser ante a sucesso
da vida prpria e autnoma, como uma fonte de enunciao solidificada no meio de um
espao total em fuga11 algo que nos dado, em Jimnez, na riqueza metafrica da
realidade que se entrosa instantnea nos sentidos. Esta realidade em marcha, que escapa
em toda a sua intensidade ao eu constituinte, permanece apenas enquanto paragem ideal
no poeta, como os sons longnquos e os perfumes de rosas e jasmins que marcam a sua
primeira escrita a realidade simultaneamente um conjunto de movimentos em
perptua fuga e o mistrio de um mundo impenetrvel. Entre o eu e a realidade realiza-se
uma tenso dual, uma aporia entre o dentro e o fora, cuja percepo de imaterialidade e
de transitoriedade impele procura de fundamento e apoio em si mesmo: No corras, ve
despacio/ que adonde tienes que ir es a ti slo.12 Os limites da existncia individual
conservam no homem a sua independncia interna relativamente ao mundo circundante
o primrio que h no Universo o nosso viver, e tudo o resto h, ou no h, na nossa
vida, dentro dela. O homem integra atemporalmente, na dimenso de fatalidade do seu
existir, a corrente mutvel de acontecimentos que a vida, possuindo capacidade para a
interpretar, criando e recriando o contedo das circunstncias que o rodeiam: La
conciencia no es reclusin, sino al contrario, es esa extrasima realidad primaria,
supuesto de toda otra, que consiste en que alguien, yo, soy yo precisamente cuando me
doy cuenta de cosas, de mundo.13 A conscincia precisamente o suporte da faculdade
intelectiva do homem que lhe permite captar a essncia subjacente da realidade, atravs
do processo de significao que subjaz atribuio de um nome os conceitos so
produzidos pelos actos de conscincia, que funcionam por sua vez como estruturas
reveladoras e organizadoras da realidade: Cada nuevo concepto es un nuevo rgano que
se abre en nosotros sobre una porcin del mundo, tcita antes e invisible. El que os da una
idea os aumenta la vida y dilata la realidad en torno nuestro.14 A ideia um ponto de
vista; no o nosso sentido da viso que gera a realidade, tal como na teoria platnica,
porque vemos com os conceitos. Os conceitos so o nosso primeiro contacto com a
realidade, que organiza a totalidade dos seus fragmentos colocando-os correlativamente,
ofertando-lhes uma estrutura: Inteligencia, dame/ el nombre exacto de las cosas!/ Que
mi palabra sea la cosa misma,/creada por mi alma nuevamente. 15 O contacto sensitivo
com a realidade acaba por ser, sempre, uma forma de a pensarmos reflexivamente,
quando remetemos e antecipamos a observao do mundo para a gide explicativa da
nossa conscincia, fazendo de cada coisa o centro do universo.16 As coisas no so
procuradas fora de ns, mas sim evocadas e conjuradas pelo prprio eu; o nosso
quotidiano conciliado intuitivamente e transubstanciado no nosso prprio viver: Cielo,

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 4

eres mo./ Cielo, eres mo! Y no eres cielo oh lirio enjaulado!/ sino cuando mis manos
dulces te abren/ tus alas infinitas!.17 A realidade no se nos ope, confunde-se connosco,
a prpria potencialidade e limitao do nosso mbito vital a unidade do mundo
desaparecer com o fim da vida humana enquanto suporte do real. No entanto, a
conscincia humana em que radica a conscincia de vida no uma realidade por
extenso, nem um ente determinado e pensante, mas a expresso de um ponto de vista
to amplo e diverso quanto o nosso querer, to demarcado quanto as nossas situaes e
modos de vida. No h uma base imutvel e exclusivo para a realidade, hay tantas
realidades cuanto puntos de vista, o ponto de vista que cria o panorama. 18

3. O problema de transfinitude circunstancial da vida


humana: eu e o mundo
3 Reconhecer a natureza transfinita do ser humano reconhecer a dimenso de relao
consciente que estabelecemos com o universo, ou o fenmeno de absoro da vida ao
darmos conta daquilo que nos envolve. A inteirao da nossa circunstncia obriga a que a
realidade envolvente se integre no nosso prprio quadro existencial, modelando-se ao
nosso sentido e modelando-nos: Cuando torno del mundo, ya cayndose/ la sombra,
salgo al cielo/ por mi balcn, como a la casa ma.19 A forma que temos no nos
suficiente, vivemos em co-vivncia com as coisas, numa relao biunvoca e inseparvel
com o universo. Tal como uma ilustrao metafrica, samos de ns simbolicamente para
ser outro ser, abrindo-nos natureza essencial da vida, integrando o outro em ns
mesmos, reconhecendo que impossvel ser-se humano sem compreender a teia de
causas e consequncias que est na origem da possibilidade do nosso nexo de sentido.
Hoy concreto ya lo divino como una conciencia nica, justa, universal de la belleza que
est dentro de nosostros y fuera tambin, y al mismo tiempo20 a vivncia de xtase que
poetiza Jimnez, traduzindo precisamente esta vivncia de fuso com o mundo, em que se
esfumam as antinomias entre o eu e o outro, o fora e o dentro, o mundo e a conscincia. O
sujeito das nossas aces encontra-se envolvido por esta circunstncia, e pela intuio
fundamental que com ela estabelecemos, de que somos centro activo e condio
apassivante, e da qual inevitavelmente dependemos na procura de sentido que a prpria
vida, como refere Ortega: El hombre rinde el mximum de su capacidad cuando adquiere
la plena conciencia de sus circunstancias. Por ellas comunica con el universo. 21 esta
simbiose que encontramos na transfigurao alegrica da viagem martima, circunstncia
concreta de um homem Juan Ramn, em que o movimento das ondas, imagem para o
prprio curso da vida, o abalana harmonizao com o acontecimento concreto da sua
vivncia. A que viaja sempre que viajo, a minha alma entre almas o mundo no
entendido como uma realidade assncrona que se ausenta e omite do poeta, nem como
uma vivncia monolgica. a pertinncia de um acontecimento, de outros seres, da
situao que com ele expressa uma simbiose perfeita ao partilharem realidade e sujeito o
mesmo destino e o mesmo trajecto assim nos indica tambm Ortega: La reabsorcin de
la circunstancia es el destino concreto del hombre. Mi salida natural hacia el universo se
abre por los puertos del Guadarrama o el campo de Ontgola.22 Pois o destino concreto do
homem reside precisamente na procura de sentido daquilo que o rodeia, na realidade
lgica, fsica, psquica da plenitude de compreenso e pertena no mundo de que
depende o nosso ser. Yo soy yo y mi circunstancia, y si no la salvo a ella no me salvo yo.
Benefac loco illi quo natus es, leemos en la Biblia. Y en la escuela platnica se nos da como

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 5

empresa de toda cultura, sta: salvar las apariencias, los fenmenos. Es decir, buscar el
sentido de lo que nos rodea.23 O eu enquanto pessoa um sujeito da autoconscincia
involucrando o mundo na rbita da sua actividade, em que a realidade radical
justamente este propsito vital que se realiza sempre em determinadas circunstncias.
Salvar a circunstncia como a resposta da poesia livre de Jimnez ao marejar do barco,
a relao com o instante nico e repetido da vida, fluindo com a sua dinmica, apondo o
experimentar do seu ritmo s componentes do esprito.24 No nos encontramos numa
relao de exterioridade absoluta com o real, num centro quieto e apartado de sensaes,
embora no possamos contactar directamente a objectividade do mundo. Viver a
circunstncia no estar numa circunstncia, mas esbater os contornos do nosso
entorno, ao apropriarmos e absorvermos o mundo, fazendo de ns mesmos paisagem.
Esta paisagem, que parte de um referencial concreto, no tem delimitao espcio-
temporal, o alargamento extempore do nosso horizonte de sentido, uma ampliao
exponencial do nosso pensar e sentir, em suma, da nossa experincia humana, tal como
escrevera Jos Ortega y Gasset pela personagem do melanclico espanhol Rubin de
Cendoya: Cada paisaje me ensea algo nuevo y me induce en una nueva virtud. As
paisagens traduzem no s o que nos totaliza enquanto indivduos, mas tambm a nossa
busca de complementaridade com o mundo, da alma que mimetiza a outra metade Han
creado la mitad de mi alma , o que traduz o acontecimento sintctico de reunio do
homem com a sua busca de sentido, em suma, com a sua circunstncia e a salvao da
mesma: Dime el paisaje en que vives y te dir lo que eres.25 Foi o mar de Jimenz que o
colocou em contacto com o seu mar interior, despertando a sua conscincia para a
descoberta de um pozo sagrado de s mismo,26 a inteirao de que sempre havia sido
uno com o universo, ao palpar o fundo misterioso da vida pela intuio do infinito na
prpria relao objectiva com as coisas. Esta uma viso de aclarao da conscincia, que
transcende o conceito quotidiano de conhecimento consciente a revelao de uma
supraconscincia humana, de dimenso infinita dada na percepo extsica, atemporal,
de fuso do individual no colectivo, do interior no exterior.27 Eu e mundo solvem a
coincidentia oppositorum envolvidos numa luta frentica, unidos por um dinamismo
dramtico, sucedendo-se no ritmo incerto e improcedente da vida. O homem no mais
que este drama, a sua vida enquanto acontecimento universal, sobreposto aos
confinamentos do seu fsico e da sua psych, da concretude bvia das coisas. o acontecer
e o acontecer-se entre os acontecimentos que enfrenta, em que a salvao da
circunstncia no mais que estar altura da sua prpria vida. A busca de preenchimento
na vida precisamente a expresso do amor intelectual que encontra em cada coisa a
indicao de uma possvel perfeio. Existncia e identidade entendem-se na prpria
apreenso e salvao dos fenmenos, do esforo amoroso de procura repetida de sentido
no mundo, como a ilustrao que Jimenz nos deixa do seu eu-criana que renasce a cada
instante: Ve despacio, no corras,/que el nio de tu yo, reciennacido/eterno,/no te
puede seguir!.28 Viver uma contnua sucesso de acontecimentos, de ressurgimentos
executivos da realidade irreduzvel de cada ser; viver agir no mundo, ocupar-se dele,
ocupao e correlato de que resulta a constante e eterna recriao do ser quando possui
uma ideia integral do universo. Como clarifica Ortega: La vida es siempre ecumnica,
universal. Cada gesto que hacemos, cada movimiento de nuestra persona, va hacia el
universo, y nace ya conformado por la idea que de l tengamos.29 O nosso modo de ser
radical e intransfervel, ser viver, vida e consistncia; o processo de re-feitura do mundo
um processo de re-feitura do ser, de re-criao a vida , neste sentido, um processo
cumulativo e interminvel, uma historicidade peculiar entre mudana e desenvolvimento

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 6

perptuo. Cada vida exerce uma tenso distinta sobre o universo, distino exemplar e
singular que lhe permite superar os freios da determinao temporal, existindo a seu
modo nica e alheia s variaes histricas, adquirindo por si uma dimensin vital.
Reconhecer a circunstancializao do ser humano reconhecer a multiplicidade de
pontos de vista que constituem a realidade, e que para Ortega constituem a nica forma
de aproximao verdade: La realidad, como un paisaje, tiene infinitas perspectivas,
todas ellas igualmente veridicas y autenticas.30 Compreender a vida rejeitar uma viso
absoluta e omnmoda da realidade, pois quem intenta impor apenas uma leitura da
verdade, que necessariamente a sua, corre o risco de incorrer num error de ptica. A
vida um problema infinito de desdobramento mltiplo de realidades em realidades,
divergentes quando vistas por pticas diferentes, e to autnticas quanto a prpria
dimenso vital do eu de onde dimanam e de quem formam parte estruturante: la
peculiaridad de cada ser, su diferencia individual, lejos de estorbarle para captar la
verdad, es precisamente el rgano por el cual puede ver la porcin de realidad que le
corresponde. De esta manera, aparece cada individuo, cada generacin, cada poca como
un aparato de conocimiento insustituible. La verdad integral slo se obtiene articulando
lo que el prjimo ve con lo que yo veo, y as sucesivamente. Cada individuo es un punto de
vista esencial. Yuxtaponiendo las visiones parciales de todos se lograra tejer la verdad
omnmoda y absoluta.31 A multidimensionalidade da realidade no , no entanto, dado
bvio ou apreensvel pela nossa pronta inteleco sensorial, existe um mundo de riqueza
insondvel para alm da primeira superfcie das impresses puras, el escorzo/el
transmundo. A captao da realidade e a busca de plenitude tm em vista a apropriao
da realidade para alm das impresses instantneas, tarefa esforosa que exige agudeza
de viso e esprito. Ortega associa-a ao acto de criao artstica e ao dom do poeta, cujo
olhar enriquece e aprofunda a dimenso quotidiana, no reflexo estupefaciente e
expressivo da prpria inalcanabilidade da vida e da realidade humana que se funda no
princpio da fantasia: El poeta aumenta el mundo, aadiendo a lo real, que ya est ah
por s mismo, un irreal continente. Autor viene de auctor, el que aumenta. Los latinos
llamaban as al general que ganaba para la patria un nuevo territorio. 32 A atitude de
espanto, o assombro perante a vida, caracterstica do poeta e do filsofo, no mais que
o retorno a um encontro primeiro com a realidade primordial e intangvel da vida, para
alm da circunscrio da scientia, ou do domnio da comunidade: o sentido de abertura
tectnica total ao viver. Permitir-se ser surpreendido ver com os olhos da razo, tal
como Scrates fora o primeiro a compreender a operao do logos na criao consecutiva
de novos mundos, e da cadncia de variao e consumio de todas as coisas. do
deslumbramento do homem face pluralidade impenetrvel do seu viver que emerge o
entendimento: Sorprenderse, extrafiarse, es comenzar a entender. Es el deporte y el lujo
especifico del intelectual. Por eso su gesto gremial consiste en mirar el mundo con los
ojos dilatados por la extraeza. Todo en el mundo es extrao y es maravilloso para unas
pupilas bien abiertas.33
4 A surpresa precisamente a tomada de ateno transfinitude do real, a capacidade de
captao do esencial, lo profundo y latente, para alm dos aspectos ou sombras ideais,
fazendo emergir superfcie a profundidade do fundo de fonte viva que contm cada
aparncia34 exerccio dialctico comum ao filsofo e ao poeta. exactamente este o
cuidado de Jimnez ao procurar a transubstanciao potica da vida, enquanto smbolo do
simultaneamente perene e mortal, como no poema La Noche: Est el rbol en flor, / y la
noche le quita, cada da,/la mitad de las flores./ Ay, si siquiera las mintiese/ luego,

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 7

siempre, en el agua quieta de su sueo! / Vida, semijardn/ de mediosrboles!. 35 Ao


afigurar a imensidade do significado atravs da brevidade da forma, o poeta procura reter
o que esta tem de mais puro e essencial. Este domnio da fantasia que sobreleva a
superfcie da realidade, e que a ela retorna repetidamente para colher referencial e
inspirao, no mais que a metafsica humana de salvao circunstancial. O isolamento
da vida face sua realidade palpvel e temporal, que a sobrevive no processo de criao
atemporal da memria, o prprio paradoxo em que constitumos o sentido da nossa
existncia, salvando a perdurabilidade essencial dos seres, momentos e coisas, mesmo
aps a evaso material das suas formas.36

4. Ser enquanto ser-se, a dimenso de execuo


infinita do ser humano
5 A vida, como a entendemos, um fluxo que nos entremeia na transversalidade de uma
rede mltipla de coisas e situaes pois cada coisa, cada ponto metafsico do mundo
sempre pedao e referente de outra maior, de uma encruzilhada de relaes e influncias.
37 A tragicidade da vida semeada neste caos infinito de interferncias mtuas, em que

procuramos ater-nos e criar uma ordem necessria na efemeridade que se nos escapa,
pois a nossa natureza no uma substncia esttica, mas sim relacional tal como um
sistema planetrio oriundo de uma relao de movimentos. A dificuldade consiste
precisamente na tentativa de sistematizao do modo livre que o homem, numa
seriao legalista e irreal, para alm de impedidora da compreenso do mundo um
estado que Ortega compara priso das convices e rigidez da morte: Nuestras
convicciones ms arraigadas, ms indubitables, son las ms sospechosas. Ellas constituyen
nuestros lmites, nuestros confines, nuestra prisin. Poca es la vida si no piafa en ella un
afn formidable de ampliar sus fronteras.... Toda obstinacin en mantenernos dentro de
nuestro horizonte habitual significa debilidad, decadencia de las energas vitales. 38 O
homem que se prende a uma tentativa de imobilizao da vida dentro dos limites do seu
horizonte habitual sucumbir necessariamente ao sentido pretrito de enclausuramento
no passado, numa esttica ideolgica, fsica, espiritual, que se distancia do viver por no
se encontrar em unssono com o ritmo vital do mundo. Encontramos este sentido de
vivncia absorta nas primeiras constries poticas de Jimnez, onde o poeta se segrega
enquanto espectador, observando o perpassar da vida e meditando a sua prpria
mortificao uma ilustrao da permanncia na severidade da morte enquanto tudo o
resto segue o seu curso, um viaje definitivo: en el rincn secreto de mi huerto florido y
encalado/ mi espritu de hoy errar, nostljico.../ Y yo me ir, y ser otro, sin hogar, sin
rbol/ verde, sin pozo blanco,/ sin cielo azul y plcido.../ Y se quedarn los pjaros
cantando.39 Mortificamo-nos pelo distanciamento da vida como a arte sem criatividade e
autenticidade, que se limita tentativa de cpia do mundo e que acaba na tentativa de
aprisionamento do real, por ser a mais irrealista. Ao tolhermos a existncia numa
inflexibilidade impossvel, somos como objectos ya del todo concludos, muertos de
puroacabados, hieriticos, momificados y como pretritos.40
6 Estamos em perptua e constante execuo, o nosso presente o nosso passado, uma
moo imperceptvel e diacrnica em que fidelizamos o sustento transacto do nosso
caminho, transfigurando-o simultaneamente na realidade histrica e vital do presente. O
passado irreversvel, a terra desaba por trs de ns, abandonados tarefa rdua de sua
vivificao e testemunho, quando o integramos na nossa posio de presente face ao

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 8

futuro e o reanimamos.41 A mtrica do tempo uma aritmtica de indecifrabilidade,


quando o prprio comeo da vida j aqui e agora, e transcorrendo uma aco de
continuao em que se constitui o fazer, e em que se restitui a per-vivncia do
instantneo, como aponta Jos Ortega y Gasset: La vida es una operacin que se hace
hacia adelante. Se vive desde el porvenir, porque vivir consiste inexorablemente en un
hacer, en un hacerse la vida de cada cual a s misma.42 A vida uma moo eterna que
nos impele ao fazer, a uma exigncia de realizao efectiva no mundo, projectados para a
necessria execuo do devir, na extenso de antecipao da nossa actividade. O tempo
em que nos realizamos uma fuga, uma sucesso de presentes absolutos, que se evadem
constantemente, tal como a alegoria com que compara Jimnez a beleza a uma borboleta
de luz que sempre se evade de ns, quando tentamos agarr-la: Slo queda en mi mano
/ la forma de su huida! Esta condio ftua da vida obriga-nos aceitao da sua forma
enquanto ausncia, pois apenas ao fluirmos com o seu curso impermanente que nos
permitimos caminhar infi nitamente e na segurana de sermos parte de um fluxo
interminvel fazendo de ns mesmos fuga, fugando-nos com a beleza. 43 A alegoria potica
cumpre aqui precisamente o sentido de desprender da aco, por meio do smbolo e da
aluso, um encadeamento de actos narrativos, que so a prpria trajectria cumulativa e
histrica do homem andando de mo em mo com as coisas, nunca chegando ao seu
destino quando este antes que chegada, caminho transfinito.44 Semelhante
ambivalncia de um rio, que sempre se renova e progride, e cujas guas passantes so
uma cadeia sem retorno, justamente como na criao de uma obra, smbolo aps smbolo,
se faz tambm de vivncia em vivncia toda uma vida.
7 Este cenrio trgico de mutabilidade, correlao e insegurana contido na metfora do
Paraso o panorama onde convergimos na excepcionalidade do problema humano, de
cual, como de un toco virtual, se derivan todos los actos del hombre. 45 O ser-se humano
no um acto fadado pela corrente imparvel da vida, obedecendo como um astro a
trajectria fixa, mas sim potencialidade determinante, na capacidade de conduo do seu
agir, de sua feitura prpria, de deciso quanto natureza e modo do seu fazer, de ser a
causa de si mesmo problema central da vida. La condicin del hombre es, en verdad,
estupefaciente. No le es dada e impuesta la forma de su vida como le es dada e impuesta al
astro y al rbol la forma de su ser. El hombre tiene que elegirse en todo instante la suya.
Es, por fuerza, libre.46 Como a metfora de fuga em Jimnez, ver-se a si mesmo em fuga
ter noo do prprio movimento, ter a capacidade de se renovar constantemente, de no
ser apenas, mas de se suceder, de ser-se, tal como o sentido da poesia de perptua
regenerao e construo de uma nova conscincia de si e do mundo aspiracin
constante a algo nuevo.47 O ser humano e a vida humana so o problema do homem
dentro de si, numa sintaxe entre materialidade e espiritualidade, a quem as
caractersticas orgnicas so definies virtuais e prprias, pois o homem que em si as
aviventa e lhes atribui sentido na necessidade de constante locupletao em que hasta o
seu viver, como observa Ortega: el yo no es cosa ninguna, sino una tarea, un proyecto de
existencia.48 A vida humana a fidelidade particularidade do puro drama, do
acontecimento, que o homem no seu fazer em determinada circunstncia, do seu
programa vital, ou da necessidade fundamental da vida enquanto que-hacer. Porque a
vida a expresso cintica da actividade em curso, do movimento inesgotvel em que
cada ser se situa num perptuo statuo nascens, como nos versos reinvocativos de
Jimnez: Yo slo, Dios y padre y madre mios,/ me estoy haciendo, da y noche, nuevo/ y
a mi gusto.49 No somos simplesmente, factual, verbal ou substantivamente, o nosso
problema existencial no a pergunta pelo quid o mero existir. Ser um que por oposio

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 9

a um quem implicaria uma necessria corporificao do que somos em objectos, retidos no


tempo e no espao e dependentes de uma frmula prvia para ser. A vida antes, como
nos prope Ortega, un gerundio y no un participio: un faciendum y no un factum, 50 o
estado indefinvel em que nos encontramos em tenso entre o que somos e o nosso vir a
ser, na indeterminao em que criamos a vida a nosso gosto, pela concepo que dela e
que de ns fazemos, sendo novelistas da nossa cosmoviso e do nosso desejo de vida. O
ser humano antes um ser-se, um verbo a que se acrescenta a reflexividade do pronome,
na insistncia da renovao diria e na reciprocidade de actuarmos no mundo e de
recebermos do mundo repercutida a nossa actuao. uma fuga e um constante regresso
a ns mesmos, um movimento de potencialidade infinita imbudo na prpria finitude que
acarreta a vida, que tal como a poesia uma obra em marcha, cuja perfeio justamente
a sua condio inacabada: No hay que intentar acabar la poesia; que entonces, el acabar
nos acaba.51 A perfeio da vida a sua dimenso de abertura, de constante
metamorfose, na realidade eterna da sucesso que procura no o aprisionamento das
formas, mas a valorizao da essencialidade intrnseca das coisas. 52
8 A descoberta da essencialidade da vida o exerccio onde encontramos, na incompletude
de abandono e acumulao de um antigo e novo ser, o to desejado preenchimento da
nossa busca existencial. Aquilo que nela e que com ela fazemos j o encaminhamento
para a resoluo do nosso problema; pois todos os nossos ofcios e afazeres so mais que
funes constituem implicaes. A realidade humana , como refere Ortega, un
efectivo y literal hacer-se, digamos, fabricarse,53 viver encontrar na vida
fundamento, no apenas entregar-se ao fluxo das circunstncias, deixando-se ir com os
acontecimentos, e por tanto iludindo o seu projecto vital, mas tomando posio, sabendo
a que se ater. A presso dinmica e biunvoca que exercemos com o mundo, antcope da
caracterizao de quem somos, da nossa integridade e atribuio valorativa, no implica
uma perda de ns, mas sim um reforo. Tal como explicita Jimnez, existem dois
dinamismos: el del que monta una fuerza libre y se va con ella en suelto galope ciego; el
del que coje esa fuerza, se hace con ella, la envuelve, la circunda, la fija, la redondea, la
domina. El mo es el segundo.54 Esta situao implica o reconhecimento de autenticidade
naquilo que somos, de aderncia e confirmao ao nosso fundo vital; podemos intentar
olvidar-nos de quem somos ou viver como outrem, sendo versallescos ou jacobinos,
mas ambas as opes no sero mais que uma expresso de angstia suicida, de um
desviver. Toda vida humana tiene que inventarse su propia forma; no hay propiamente
un Zurck. El imperativo de autenticidad es un imperativo de invencin. 55

5. Entre autenticidade e salvao: a realidade


polissmica da vida humana
9 O mundo surge-nos como um repertrio ilimitado de possibilidades vitais, em que nos
localizamos, albergando dentro de ns o problema trgico e herico de concretizao do
nosso potencial nico e incomparvel; no podemos sair da vida que temos, em que
procuramos necessariamente a melhor forma de ser, aquilo que fundamentalmente
somos. Este mago vital o que traduzimos em todas as nossas actividades, j por si
solues para o problema irresolvel da vida: el hombre lleva dentro de si un problema
heroico, trgico: cuanto hace, sus actividades todas, no son sino funciones de ese
problema, pasos para resolver ese problema.56 Cada indivduo deve procurar a sua
condio autntica, expressando, sentindo e pensando a cada momento a sua verdade

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 10

interior. Existe um aspecto de obrigatoriedade transparncia existencial em Jos Ortega


y Gasset, no sentido em que cada indivduo deve assumir um papel assertivo no processo
de auto-realizao contnua que a vida. Isto no mais que o imperativo tico de aco
que compele cada pessoa humana ao assumir de um projecto vital a resposta a uma
llamada intima, nossa mais recndita predisposio, ao sermos responsveis no
cumprimento do nosso ntimo, por fazer e realizar a prpria vida, o pulsar da cultura. O
que h de trgico e herico na vida consiste precisamente na concretizao do nosso
potencial centrpeto, da nossa vida pensada e projectada, do nosso sentido de auto-
superao ou de seu fracasso e capitulao enquanto lutamos com as coisas, na vida
centrfuga que misto de sujeio e liberdade. A afectao da vida em ns reveladora e
instrutiva do quo dependemos da relao intrnseca que se estabelece entre a
efectividade e o projecto, as duas facetas do viver; a alegria surge-nos na coincidncia
entre a nossa vida-projecto e a nossa vida-efectiva; por outro lado a deslocao de uma ou
de outra dilacera-nos.57 Herico o exemplo de quem se , a si mesmo autntico,
debatendo-se pela coincidncia esforosa entre o que h de mais essencial em si e o
ingovernvel acontecer da vida: lo ms fcil que puede hacerse con una cosa es escribir
un libro sobre ella. Lo difcil es vivir de ella.58 Reside neste pressuposto uma diferena
fundamental entre existir e ser-se: a primeira expresso remete-nos para um vir
resignado ao mundo, um discorrer indiscernido longe da prpria vocao humana. Por
sua vez ser-se implica uma tarefa onerosa de busca de preenchimento e congruncia com
a realidade transfinita do particular. A vocao humana um ter que ser, por oposio ao
dever ser, estritamente intelectual da moral; o intelecto s opera neste sentido enquanto
suporte e auxlio resoluo do destino ntimo do homem.59 Porque a autentica plenitud
vital no consiste en la satisfaccin, en el logro, en la arribada, um esforo constante de
procura de habitalidade nas coisas, de fundamentao vivencial tarefa do hombre
selecto.60 um princpio de excelncia vital que orienta o zelo quotidiano de demanda de
perfeio em cada palavra e acto consciente, reconhecendo a sua insuficincia,
impermanncia e imperfeio. No s com qu decirlo,/ Porque an no est hecha/ mi
palabra,61 cumpre o imperativo de autenticidade de Ortega, aquele que se mantm
dignamente conforme a si mesmo, e inconforme face aquiescncia imediatista e
superficial do que o rodeia. Atingirmos a nossa vocao tomarmos conscincia da
dimenso transfinita da vida, da sua necessidade autogenerativa de construo contnua e
sucessiva, procurando atravs dela ultrapassarmo-nos.62 Como Jimnez, exemplo humano
em que vida e obra, potncia e acto, se transfundem como um rio, desaguando no mar da
vida, na fonte de renovao e criao que constitui a nossa plenitude vital, 63 constitumo-
nos na potencialidade de sermos livres numa fatalidade, de atingirmos a vida bela pelo
aperfeioamento.
10 Aconselha-nos a mxima dlfica e a frmula de Pndaro Llega a ser el que eres ; a
condio trgica da vida chegarmos, ou no, ao que inexoravelmente somos, correndo o
risco de nela naufragarmos: la consciencia del nufrago, al ser la verdad de la vida, es ya
la salvacin.64 O elemento de turbulncia, que nos traz a percepo da transitoriedade e
do aleatrio na vida, tambm a condio de estupefacincia que nos obriga busca de
sentido nas coisas. A salvao da nossa circunstancialidade , deste modo, o processo pelo
qual apreendemos a dimenso eterna do agora, quando o prprio fluir da conscincia a
medida subjectiva de medio do tempo em si mesmo, como ilustra Jimnez: Si vas de
prisa,/ el tiempo volar ante ti, como una/mariposilla esquiva./ Si vas despacio,/ el
tiempo ir detrs de ti,/como un buey manso.65

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 11

11 A salvao um decurso imperativo de preservao que exige o acompanhar da


mutabilidade e transincia da vida, mas tambm de uma stasis atemporal e de um xtase
contemplativo so por este motivo poesia e filosofia fazeres tardgrados, sem pressa mas
sem pausa, como as estrelas. Esta conjuntura o que permite a formao subsequente de
uma nova conscincia no nosso ser, ao respondermos fugacidade dos acontecimentos
com um exegi monumentum,66 He ido ms all/ de la muerte,/ lleno de la vida/ y de la
muerte.67 Quando no procuramos delimitar a dimenso temporal da vida por um
entorno logicista, aceitamos a multiplicidade das suas instncias na nossa prpria
intuio primeira. Ao salvarmos o acontecimento que o nosso viver, reaprendemo-nos,
reconciliando-nos com o mundo, transcendendo pela essencialidade a dinmica temporal
da existncia. Encontramos uma medida de eternidade na valorizao do momento
prximo, assim como nos versos do poema XCVII: Lo ser todo,/ pues que mi alma es
infinita;/ y nunca morir, pues que soy todo./ Qu gloria, qu deleite, qu alegra,/ qu
olvido de las cosas,/ en esta nueva voluntad,/ en este hacerme yo a m mismo eterno. 68
Abrimo-nos dimenso infinita do espanto, ampliando o horizonte da nossa conscincia e
contactando directamente com as coisas essenciais.69 Perscrutamos a fundura da vida e da
nossa inerncia, na eternidade que, como presena humana, no nem temporal nem
intemporal, mas ncleo transfinito de exerccio de nova imanncia. A plenitude
justamente esta procura de perfeio essencial na vida70 depuracin constante de lo
mismo, sentido en la igualdad eterna que ata por dentro lo diverso en un racimo de
armonia sin fin y de reinternacion permanente que acompanha o movimento do
sentimento e da intuio, no espao e no tempo, penetrando no corao da realidade, o
horizonte do eterno ou ese mundo tan grande y tan abierto que tenemos en el fondo. 71

6. Concluso: a plenitude humana enquanto harmonia


e transcendncia
12 A vida humana enquanto realidade radical assume um pressuposto axiolgico de
superao da antinomia sujeito/objecto em Jos Ortega y Gasset. O plano ontolgico da
realizao humana, enquanto devir inesgotvel, prende-se a um ethos de autenticidade,
que compele o homem ao atender da sua vocao pessoal e do seu destino intransfervel.
A felicidade reside precisamente neste encontro do eu com o seu destino, ao seguir a sua
necessidade essencial ou inclinao realizar-se ser-se o que se de verdade. Por esta
razn deca Schlegel, invirtiendo la relacin entre voluptuosidad y destino: Para lo que
nos gusta tenemos genio. El genio, es decir, el don superlativo de un ser para hacer algo
tiene siempre a la par una fisonoma de supremo placer. En da prximo y por va de
rebosante evidencia nos vamos a ver sorprendidos, como obligados a descubrir lo que
ahora slo parecer una frase: que el destino de cada cual es, a la vez, su mayor delicia. 72
A inesgotabilidade do ser e das suas potencialidades leva a que o caminho de realizao
seja tambm um ofcio, uma obra sria de exigncia para consigo mesmo, de
responsabilizao perante a sua liberdade radical. A nica salvao existencial reside no
trabalho grato e no esforo da dedicao, um modo digno de existncia que fundamento
das almas nobres: Es, por excelencia, el imperativo de la nobleza del alma noblesse oblige
y esto significa que poseer autntica calidad de nobleza es sentirse a s mismo no tanto
como sujeto de derechos cuanto como una infinita obligacin y exigencia de s mismo
ante s mismo.73 uma virtude magnnima que acompanha a ideia de aperfeioamento
constante e de procura de veracidade e perfeio, uma satisfao virtuosa com o pequeno

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 12

que se associa ao agir nobre, ou uma megalopsiquia.74 A nobreza de esprito o cultivo


interior da pureza e fidelidade ao mago, el diamante ms fresco de tu alma, que se
derrama abnegadamente como uma luz insigne e intensa a ser desfruda por todo o seu
entorno.75
13 A coincidncia do homem consigo mesmo neste sentido a realizao na realidade
humana da altheia, de solvncia do mundo no ntimo do homem, de simultnea
expresso do projecto vital e de relao harmoniosa com as coisas.76 Este relacionamento
com o mundo no implica uma renncia e fuga nossa solido, em que tenemos miedo a
nuestra vida que es soledad y humos de ella, de su autntica realidad, del esfuerzo que
reclama y escamoteamos nuestro autntico ser por el de los otros, por la sociedad. 77 A
impessoalidade, a apatia, o imobilismo correspondem justamente ao aspecto opsito da
realizao, o naufrgio ou o desviver, quando assumimos uma postura indiferente e
irreflectida perante a vida. Como induz Jimnez: No robes/ a tu soledad pura/ tu ser
callado y firme./ Evita el necessrio/ explicarte a ti mismo/ contra los casi todos; 78
cumprir o projecto vital implica um aspecto de reflexo, de salvaguarda da interioridade.
S ao sermos inconfundivelmente ns prprios, podemos relacionar-nos de forma
honesta e enriquecedora com os outros no aspecto supremo da convivncia, da
companhia, da reciprocidade que implica a nossa vivncia inter-relacional no mundo. O
reconhecimento do outro aqui justamente associado plenitude do amor, em que
superamos o isolamento e a solido pela abertura e comunho com a prpria solido dos
outros, o tu. S t el naciente eterno/ que recoja el sol crdeno que muere, cada
instante,/ en los ocasos de mi vida79 pela revitalizao que se produz a empatia, que
nos libertamos da extrema inoperncia da vida, mera errncia quando desprovida de uma
busca de sentido intersubjectiva.
14 Esta conscincia colectiva no mais que o ns, a consistncia ou convivncia, que nos
aporta a proximidade extrema com o outro, que a paisagem humana indispensvel
quilo que somos. O eu que somos revela-se na interaco com o universo do outro,
criando uma nova dimenso que nos ensina a profuso e a significao do que somos. 80
Pois o que h de fundamentalmente extraordinrio e problemtico na vida no a
realidade de uma efabulao abstracta e longnqua,81 mas sim a prpria capacidade de a
podermos pensar, ou a radicalizao concreta e prxima da superabundncia metafsica
que a realidade humana, no seu mais simples ser-se. Ao reconhecermos a dimenso
surpreendente e incomensurvel da vida, permitimo-nos desvelar a sua plenitude
possvel. No dejes ir un da,/ sin cojerle un secreto, grande o breve/ Sea tu vida alerta/
descubrimiento cotidiano,82 sublimao ltima da volubilidade de existir, na segurana
de nos compreendermos parte exgua da totalidade do mundo, e totalidade livre e
exponente de ns mesmos, ponto nfimo e transfinito na imensido do universo.
S bien que soy tronco
Del rbol de lo eterno.
S bien que las estrellas
Con mi sangre alimento.
Que son pjaros mos
Todos los claros sueos
S bien que cuando el hacha
De la muerte me tale,
Se vendr abajo el firmamiento.83

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 13

BIBLIOGRAPHY
ALTOLAGUIRRE, Manuel, Poesias Completas, Alianza, Madrid, 1984.

AMADO, Alonso, Materia y forma en Poesa, Editorial Gredos, Madrid, 1960.

AMOEDO, Margarida Isaura Almeida; J. M. de Barros Dias e Antonio Sez Delgado (org.), J. Ortega y
Gasset, leituras crticas, no cinquentenrio da morte do autor, Seco de Filosofia do Departamento de
Pedagogia e Educao da Universidade de vora, vora, 2007.

AMOEDO, Margarida Isaura Almeida, Jos Ortega y Gasset: A aventura filosfica da educao, Imprensa
Nacional-Casa da Moeda, Lisboa, 2002.

ARANGURN, Jos Lus Lopez, La tica de Ortega, Madrid, Taurus, 1966.

ATIENZA LUJN, ngel Luiz, La huda haca delante. Ler a Juan Ramn Jimnez despus de
Diario de un Poeta Reciencasado, Ocnos, n. 5, 2009.

AZAM, Gilbert, LOeuvre de J. R. Jimenez, Pars, 1980.

BERGAMN, Jos, Con el andar del tiempo El pensamiento de un esqueleto: Antologa periodstica,
Litoral, 1984, pp. 135-37.

BLANCH, Antonio, La poesia pura espaola: conexiones con la cultura francesa, Gredos, Madrid, 1976.

BURGOA, Vicente Lorenzo, Los extractos intuitivos, o la intuicin abstractiva, segn Ortega y
Gasset, . Revista de Filosofa, n. 43, 2008, pp. 103-130.

CARDWELL, Richard, Juan Ramn, Ortega y los intelectuales, Hispanic Review, Vol. 53, No. 3,
University of Pennsylvania Press, 1985, pp. 329-350.

CATE-ARRIES, Francie, Jos Ortega y Gasset and the Generation of 1927, Hispania, American
Association of Teachers of Spanish and Portuguese, Vol. 71, No. 3, Setembro, 1988, pp. 503-511.

COLE, Leo R., The Religious Instinct in the Poetry of Juan Ramn Jimenez, Oxford, The Dolphin Book Co,
1967.

GULLN, Ricardo, Estudios sobre Juan Ramn Jimnez, Editorial Losada S. A., Buenos Aires, 1960.

GUTIRREZ, Juan Garca, La Metafsica de Juan Ramn Jimnez, Nova Renascena: revista
trimestral de cultura, Vol. 1, n. 2, Vila Nova de Gaia, 1981.

GUY, Alain, Ortega y Gasset ou la raison vitale et historique, Editions Seghers, Paris, 1969.

GUY, Alan, Historia de la filosofa espaola, Anthropos, Barcelona, 1985.

HEITZMANN, Alfonso Alegre, Lrica de una Atlntida: la plenitud potica de Juan Ramn
Jimnez, Revista de Estudios Hispnicos, ao XXVIII, n.os 1 e 2, Universidad de Puerto Rico, 2001.

JIMNEZ, Juan Ramn, Libros de Poesa, Aguilar, Madrid 1967.

______ Sonetos Espirituales (1914-1915), Visor Libros, Madrid, 2010.

______ Poemas Agrestes (1910-1911), Visor Libros, Madrid, 2010.

______ Eternidades, Visor Libros, Madrid, 2009.

______ Poltica potica, Alianza Editorial, Madrid, 1982.

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 14

______ Cuadernos, Taurus, Madrid, 1971.

______ La corriente infinita: crtica y evocacin, ed. Francisco Garfias, Aguilar, Madrid, 1961.

______ Recuerdo a Jos Ortega y Gasset, Clavileo, IV, 24 (noviembre-diciembre, 1953), pp. 44- 49.

______ Tiempo y Espacio, edicin de Arturo del Villar, Edaf, Madrid, 1986.

JULI, Mercedes, Juan Ramn Jimnez en los espacios del tiempo, Revista de estudios hispnicos,
Vol. XXVIII, n.os, 1 e 2, 2001, pp. 65-74.

MALISHEV, Mijail, HERRERA GONZLEZ, Julin, Jos Ortega y Gasset, La metafsica existencial de
la vida, Eidos: Revista de Filosofa de la Universidad del Norte, Colombia, n. 12, junio, 2010, pp.
214-235.

MARAS, Julin, Ortega, Vol. 1: Circustancia y vocacin. Vol. 2: Las trayectorias, Alianza, Madrid, 1983.

MATTEI, Carlos J. Ramos, La magnanimidad como expresin de la autenticidad para Don Jos Ortega y
Gasset, Dilogos, n. 37, 1981.

MORA, J. Ferrater, Diccionario de Filosofa, artculo inmanencia, Vol. II, Ariel, 1994.

OLSON, Paul R., Time and Essence in a Symbol of Juan Ramon Jimnez, MLN, Vol. 78, No. 2, Spanish
Issue, The Johns Hopkins University Press, Maro, 1963, pp. 169-193.

ORTEGA Y GASSET, Jos, Obras Completas, Revista de Occidente, Madrid, 1966.

______ Unas Lecciones de Metafsica, Obras Completas, Tomo XII, Madrid, Alianza Editorial, 1983.

______ Meditaes do Quixote, Prlogo de Julin Maras, So Paulo, Livro Ibero-Americano, 1967.

PASCUAL, J. F, La potica de Juan Ramn Jimnez, desarrollo, contexto y sistema, Univ. de Salamanca,
1981.

RODRGUEZ, Fliz Rodrguez, Juan Ramn Jimenz y Robert Frost: Tiempo y expresin en la escritura
potica, Universidad Complutense de Madrid, Facultad de Filologa, 2003.

SALGADO, Mara, Ro-mar-desierto: Plasmacin dinmica del revivir juanramoniano, Hispania,


Vol. 65, No. 2, Maio, 1982, pp. 194-199.

SANCHEZ-BARBUDO, A, La segunda poca de Juan Ramn Jimnez, Madrid, 1962.

WILCOX, J. Naked versus Pure, Poetry in Juan Ramn Jimnez, with Remarks on the Impact of
W. B Yeats, Hispania, Vol. 66, n. 4, Dezembro, 1984, pp. 511-521.

NOTES
1. Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez travam contacto pela primeira vez em 1903, por
familiaridade com a pessoa de Lus Simarro, vindo a participar posteriormente juntos na revista
Helios (1903-1904). A relao entre ambos ser intermitente em virtude da partida de Ortega para
a Alemanha em 1904 e posteriormente da viagem de Jimnez aos Estados Unidos (1916). Os anos
de 1912 a 1916 marcaro um perodo de encontros assduos entre ambos Cuantas discusiones
lucidas, y de cuantas cosas, tuvimos Ortega y yo en aquellos dias de ansia! , perodo que
conhece igualmente a publicao das Metaciones del Quijote (1914), obra que Ortega dedicar a
Jimnez, seu tambm editor (cf. Jun Ramn Jimnez, Recuerdo a Ortega y Gasset, 1953). Para alm
da partilha coetnea do momento histrico e da efusividade cultural da Espanha pr-franquista,
existe uma contingncia de ordem essencial no pensamento de Ortega y Gasset e Juan Ramn,
relacionada com a partilha de uma atitude bsica entre ambos face valorizao da conscincia

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 15

humana e preocupao com o dualismo eu-outro. H uma dedicao comum viragem do


pensamento para a esfera de concretude do homem e da sua auto-realizao, programa
englobante tambm dos aspectos sociais e polticos, da vocao artstica, da educao moral e do
cumprimento do trabalho prazeroso, ideias herdeiras do pensamento krausista, da pedagogia de
Giner e do idealismo alemo. (Cf. J. F. Blasco Pascual, La potica de Juan Ramn Jimnez, desarrollo,
contexto y sistema, Univ. de Salamanca, 1981; Gilbert Azam, LOeuvre de J. R. Jimenez, Pars, 1980; F.
Cate-Arries, Jos Ortega y Gasset and the Generation of 1927, Hispania, 1988; R. A. Cardwell, Ortega y los
intelectuales, Hispanic Review, 1985.)
2. Para Ortega, toda a vida interpretao e justificao, a procura da metafsica a traduo de
uma necessidade de segurana e orientao humanas. A metafsica a prpria construo do
mundo pelo homem, por meio da salvao da sua circunstncia. El Mundo, el Universo, no es
dado al hombre: le es dado la circunstancia con su innumerable contenido. Pero la circunstancia
y todo en ello es, por si, puro problema. Ahora bien, no se puede estar en un puro problema. Jos
Ortega y Gasset, Unas lecciones de metafsica, Obras Completas, Tomo XII, Madrid, Alianza Editorial,
1983, p. 29.
3. Los viejos presocrticos fueron filsofos-poetas que plasmaron en rotundos hexmetros sus
lucubraciones acerca de la Naturaleza. Juan Ramn Jimnez renova os vnculos ancestrais entre
filosofia e poesia, formulando em verso as suas intuies de ndole metafsica e a sua
interpretao peculiar da realidade. Cf. Juan Garca Gutirrez, La Metafsica de Juan Ramn Jimnez,
Nova Renascena: revista trimestral de cultura, Vol.1, n. 2, Vila Nova de Gaia, 1981, p. 2.
4. Juan Ramn Jimnez, CII, Eternidades, Visor Libros, Madrid, 2009, p. 142.
5. Jos Ortega y Gasset, Adn en el Paraso, Obras Completas, Tomo I, Revista de Occidente, Madrid,
1966, p. 480.
6. Todo aquello que llega con tal inmediatez a mi yo que entra a formar parte de l es una
vivencia. Como el cuerpo fsico es una unidad de tomos, as es el yo o cuerpo consciente una
unidad de vivencias. Cf. Jos Ortega y Gasset, Sobre el concepto de sensacin, OC, Tomo I, p. 256.
7. Ibid., p. 478.
8. J. Ferrater Mora, Diccionario de Filosofa, artculo inmanencia, Vol. II, Ariel, 1994, p. 1703.
9. Juan Ramn Jimnez, Sonetos Espirituales (1914-1915), Visor Libros, 2010.
10. Ortega formula aqui uma crtica ao imperativo moral kantiano com a sua expectativa de
racionalizao da pessoa humana, julgando-o uma obra inexequvel quando atentamos na real
impossibilidade de agarrar o ser nosso e o ser dos outros: Hacer, como Kant, de estas palabras la
expresin de una norma y el esquema de todo deber equivale a declarar que de hecho cada uno
de nosotros usa de los dems congneres, los trata como cosas. Jos Ortega y Gasset, Ensayo de
esttica manera de prlogo, OC, Tomo VI, pp. 246-247.
11. ngel Luiz Lujn Atienza, La huda haca delante. Ler a Juan Ramn Jimnez despus de Diario de
un Poeta Reciencasado, Ocnos, no. 5, 2009, pp. 3-5.
12. Esta noo de intuio de interioridade lembra a mxima de Santo Agostinho, noli foras ire,
in te ipsum redi, in interiore homine habitat veritas. Cf. Juan Garca Gutirrez, La Metafsica de
Juan Ramn Jimnez, Nova Renascena: revista trimestral de cultura, Vol. 1, n. 2, Vila Nova de
Gaia, 1981, p. 5.
13. Cf. Jos Ortega y Gasset, Que s Filosofia?, OC, Tomo VII, pp. 183 e 175.
14. Jos Ortega y Gasset, Meditaciones del Quijote, OC, Tomo I, p. 354.
15. Juan Ramn Jimnez, Amor y Poesia cada dia III, Eternidades, p. 43.
16. Jos Ortega y Gasset, ibid., p. 351.
17. Juan Ramn Jimnez, LXIV Pjaro, Eternidades, p. 104.
18. Jos Ortega y Gasset, Adn en el Paraso, OC, Tomo I, p. 475.
19. Juan Ramn Jimnez, CIV Sus nombres son iguales, Eternidades, p. 144.
20. Juan Ramn Jimnez, Libros de Poesa, Aguilar, Madrid 1967, p. 1342.
21. Jos Ortega y Gasset, Meditaciones del Quijote, OC, Tomo I, p. 319.

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 16

22. Ibid., p. 322.


23. Ibidem, p. 322.
24. As viagens por mar aos Estados Unidos em transatlntico (1916-1936) e dos Estados Unidos
Argentina (1948), bem como o prprio contexto do seu casamento com Zenoba Camprub Aymar,
marcaro profundamente o desenvolvimento pessoal do poeta, que confiar a Gulln as seguintes
palavras a propsito da obra Diario de un Poeta Recincasado: El libro est suscitado por el mar y
naci con el movimiento del barco que me traa a Amrica. En l us por primera vez el verso
libre: ste vino con el oleaje, con el no sentirme firme, bien asentado in Ricardo Gulln, Estudios
sobre Juan Ramn Jimnez, 1958, p. 84.
25. Jos Ortega y Gasset, Moralejas III. La pedagoga del paisaje, OC, Tomo I, pp. 54-55.
26. uma bela imagem que nos surge em Dios deseado y deseante, reflectindo o encontro
derradeiro do eu com a plenitude da vida. Explicita Alfonso Alegre Heitzmann a este respeito: lo
siente el poeta con la misma intensidad en los otros seres, en sus hermanos eternos: el pjaro, el
rbol, la flor... Juan Ramn siente la correspondencia de ese centro, del sitio fiel en donde est la
eternidad, en la naturaleza. Ms an: es descubrir que cada uno de esos seres amados fundan y se
fundan en un lugar, hondo, infinito, lo que le confirma al poeta en la profundidad de su propio
ser. Cf. Alfonso Alegre Heitzmann, Lrica de una Atlntida: la plenitud potica de Juan Ramn Jimnez,
Revista de Estudios Hispnicos, ao XXVIII, nms. 1 e 2, Universidad de Puerto Rico, 2001.
27. Leo R. Cole, The Religious Instinct in the Poetry of Juan Ramn Jimenez, Oxford, The Dolphin Book
Co., 1967, pp. 86-87.
28. Juan Ramn Jimnez, XXXVI, Eternidades, p. 76.
29. Jos Ortega y Gasset, Las Atlntidas, Tomo III, p. 290.
30. Enquanto teoria englobante da infinitude do pensamento e da vida, Jos Ortega y Gasset
caracteriza a relatividade em Einstein como uma maravillosa justificacin de la multiplicidad
armnica de todos los puntos de vista, p. 237. Cf. Ibid., pp. 200-240.
31. Cf. Ibid., p. 202.
32. Jos Ortega y Gasset, La Deshumanizacin del Arte, OC, Tomo III, p. 371.
33. Jos Ortega y Gasset, La Rebelin de las Masas, OC, Tomo IV, p. 141.
34. Para nosotros real es lo sensible, lo que ojos y odos nos van volcando dentro: hemos sido
educados por una edad rencorosa que haba laminado el universo y hecho de l una superficie,
una pura apariencia. Cuando buscamos la realidad, buscamos las apariencias. Mas el griego
entenda por realidad todo lo contrario; real es lo esencial, lo profundo y latente; no la
apariencia, sino las fuentes vivas de toda la apariencia. Plotino no pudo nunca determinarse a
que le hicieran un retrato, porque era esto, segn l, legar al mundo la sombra de una sombra.
Cf. Jos Ortega y Gasset, Meditaciones del Quijote, OC, Tomo I, p. 373.
35. Juan Ramn Jimnez, XXII La Noche, Eternidades, p. 62.
36. Como observa Amado Alonso, a preocupao dos poetas esenciales desde Mallarm, tem sido
a intensidade com que procuram salvar lo perdurable y esencial del seguro naufragio que es el
azaroso existir temporal. Cf. Amado Alonso, Materia y forma en poesia, Madrid, 1960, p. 294.
37. Jos Ortega y Gasset, Adn en el Paraso, OC, Tomo I, p. 483.
38. Jos Ortega y Gasset, La deshumanizacin del arte, OC, Tomo III, p. 367.
39. Juan Ramn Jimnez, El viaje definitivo, Poemas Agrestes (1910-1911), Visor Libros, 2010.
40. Jos Ortega y Gasset, Ideas sobre la novela, OC, Tomo III, p. 393.
41. Esta exigencia de efectiva realizacin en el mundo, ms all de nuestra mera subjectividad e
intencin, es lo que expresa el hacer. Ello nos obliga a buscar medios para pervivir, para ejecutar
el futuro, y entonces descubrimos el pasado como arsenal de instrumentos, de medios, de recetas,
de normas. Cf. Mijail Malishev, Julin Herrera Gonzlez, Jos Ortega y Gasset: La metafsica
existencial de la vida, Eidos, Revista de Filosofa de la Universidad del Norte, Universidad del Norte,
Colombia, nm. 12, junio, 2010, pp. 214-235.
42. Jos Ortega y Gasset, Pidiendo un Goethe desde dentro, OC, Tomo IV, p. 392.

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 17

43. Un presente que sea como el medio de una fuga infinita hacia adelante, retenida
infinitamente desde atrs, Jimnez, 1990, p. 334. Cf. Lujn Atienza, ngel Luis, La huida hacia
delante. Leer a Juan Ramn Jimnez despus de Diario de un poeta reciencasado, Revista OCNOS, n. 5,
2009, p. 7.
44. Caracterizou assim Henri Morier a alegora potica: Lallgorie est un rcit de caractre
symbolique ou allusif. En tant que narration, elle est un enchainement dactes. Cf. D. Flix
Rodrguez Rodrguez, Juan Ramn Jimenz y Robert Frost: Tiempo y expresin en la escritura potica,
Universidad Complutense de Madrid, Facultad de Filologa, 2003, pp. 27-30.
45. Jos Ortega y Gasset, Adn en el Paraso, OC, Tomo I, p. 478.
46. Jos Ortega y Gasset, ibid., p. 28.
47. Juan Ramn Jimnez, Poltica potica. Madrid, Alianza Editorial, 1982, p. 210.
48. Jos Ortega y Gasset, Sobre la leyenda de Goya, OC, Tomo VII, p. 549.
49. Juan Ramn Jimnez, XCVII, Eternidades, p. 137.
50. Jos Ortega y Gasset, Historia como sistema, OC, Tomo VI, p. 33.
51. Juan Ramn Jimnez, La corriente infinita, p. 200.
52. Neste sentido se justifica a valorizao da arte face cincia, cujo pleito culminou na gerao
de 1927. Ao ausentar-se de uma tentativa de sistematizao objectivada do real, e centrando-se
no estritamente nico, transitrio e particular, a arte actuaria enquanto reflexo genuno da
prpria vida, sempre incompleta, em continuidade, como uma longa viagem sem fim. Tal como
assevera Jos Bergamn, No hay obra de arte hecha de una vez para siempre.... No es la obra de
arteartefacto imaginativo. Con el tiempo se hace, se va haciendo mejor. Cf. Francie Cate-Arries,
Jos Ortega y Gasset and the Generation of 1927, Hispania, American Association of Teachers of
Spanish and Portuguese, Vol. 71, No. 3, Setembro, 1988, pp. 137-138.
53. Jos Ortega y Gasset, ibid., p. 33.
54. Juan Ramn Jimnez, Cuadernos, Taurus, Madrid, 1971, p. 221.
55. Jos Ortega y Gasset, Prlogo para Alemanes, OC, Tomo I, p. 29.
56. Jos Ortega y Gasset, Adn en el paraso, OC, Vol. I, p. 478.
57. Slo sus sufrimientos y sus goces le instruyen sobre s mismo. Quin es ese s mismo que
slo se aclara a posteriori, en el choque con lo que le va pasando? Evidentemente, es nuestra
vida-proyecto, que, en el caso del sufrimiento, no coincide con nuestra vida efectiva: el hombre
se dilacera, se escinde en dos el que tena que ser y el que resulta siendo. La dislocacin se
manifiesta en forma de dolor, de angustia, de enojo, de mal humor, de vaco; la coincidencia, en
cambio, produce el prodigioso fenmeno de la felicidad. Cf. Jos Ortega y Gasset, Pidiendo un
Goethe desde dentro, OC, Vol. III, p. 403.
58. Parafraseia a expresso de Nietszche: Es muy fcil pensar las cosas; pero es muy difcil
serlas. Cf. Jos Ortega y Gasset, Pidiendo un Goethe desde dentro, OC, Vol. III, p. 393.
59. Ibid., p. 402.
60. Jos Ortega y Gasset, La rebelin de las masas, OC, Vol. IV, p. 159.
61. Juan Ramn Jimnez, I Accin, Eternidades, p. 41.
62. Como pensaram Emilio Prados e Manuel Altolaguirre, a vocao potica no sentido de
perptua auto-inveno, do hombre que todos construmos, em que os nossos actos, e as
tarefas de que nos ocupamos, so um nascer de novo, Escribir es nacer. Somos trazidos vida,
vimos-a-ser renovadamente com todos os nossos gestos: Nacido de su Verbo/ de donde salgo
cada dia. Cf. Manuel Altolaguirre, Poesias Completas, Alianza, Madrid, 1984, p. 324.
63. Mara A. Salgado, Ro-mar-desierto: Plasmacin dinmica del revivir juanramoniano, Hispania,
American Association of Teachers of Spanish and Portuguese, Vol. 65, No. 2, Maio, 1982, p. 195.
64. Jos Ortega y Gasset, Espaa Invertebrada, OC, Vol. III, p. 102.
65. Juan Ramn Jimnez, CXIII, Eternidades, p. 153.
66. Paul R. Olson, Time and Essence in a Symbol of Juan Ramon Jimnez, MLN, Vol. 78, No. 2, Spanish
Issue, The Johns Hopkins University Press, Maro, 1963, pp. 169-193, p. 173.

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 18

67. Juan Ramn Jimnez, II, Eternidades, apndice.


68. Juan Ramn Jimnez, XCVII, Eternidades, p. 137.
69. Juan Ramn Jimnez participa do conceito metafsico que define a essncia de tempo desde
Parmnides a Husserl como o agora, ou um ncleo intemporal do tempo: Lo absoluto, como lo
eterno, se caracteriza por su inmediatez e instantneidad: es una sorpresa, algo que aparece
sbitamente. Cf. Flix Rodrguez Rodrguez, Juan Ramn Jimenz y Robert Frost: Tiempo y expresin
en la escritura potica, Universidad Complutense de Madrid, Facultad de Filologa, 2003, p. 75.
70. Uma inquietude de eternidade, que lembra a saudade insacivel da alma humana em S. to
Agostinho, o motivo bsico para a procura de significao e de captao potica da essncia do
mundo. Cf. Ricardo Gulln, Estudios sobre Juan Ramn Jimnez, Editorial Losada, Buenos Aires, 1960,
pp. 178-180; A. Sanchez-Barbudo, La segunda poca de Juan Ramn Jimnez, Madrid, 1962.
71. Richard A. Cardwell, Juan Ramn, Ortega y los intelectuales, Hispanic Review, Vol. 53, No. 3, 1985,
pp. 329-350, University of Pennsylvania Press, p. 340.
72. Jos Ortega y Gasset, Qu s filosofa?, OC, Tomo VII, p. 278.
73. Jos Ortega y Gasset, Introduccin a Velzquez, OC, Tomo VIII, p. 566.
74. A adeso de Ortega moral da magnanimidade ou megalopsiquia tem razes em Aristteles e
na concepo tica grega de megalopsiquia enquanto me das virtudes, ou a virtude fundamental
de onde derivam todas as outras. Cf. Jos Lus Lopez Arangurn, La tica de Ortega. Madrid, Taurus,
1966, p. 41; Carlos J. Ramos Mattei, La magnanimidad como expresin de la autenticidad para Don Jos
Ortega y Gasset, Dilogos, n. 37, 1981, p. 93.
75. Juan Ramn Jimnez, XCIX, Eternidades, p. 139.
76. Indica Julin Maras a este respeito: a coincidncia do homem consigo mesmo no seno a
maneira adequada de fazer-se patente o latente no homem; por outras palavras, a forma humana
da altheia, Julin Maras, Prlogo, in Jos Ortega y Gasset, Meditaes do Quixote, So Paulo,
Livro Ibero-Americano, 1967, p. 592.
77. Jos Ortega y Gasset, En torno a Galileo, OC, Tomo V, p. 74.
78. Juan Ramn Jimnez, CXXXV, Eternidades, p. 176.
79. Juan Ramn Jimnez, XCVI, Eternidades, p. 136.
80. Como evidencia E. Fischer, Si la naturaleza consistiese nicamente en ser un individuo, este
deseo resultara incomprensible y absurdo, pues ya sera un todo como individuo, es decir, sera
todo lo que fuese capaz de ser. El deseo del hombre de expansionarse, de complementar su ser,
indica que es algo ms que un individuo Lo que el hombre aprende como potencial suyo abarca
todo cuanto la humanidad en general es capaz de hacer. Cf. E. Fischer, La necesidad del arte,
Pennsula, Barcelona, 1972, pp. 5-7.
81. Caer usted en la cuenta del increble descarro en que ha caminado siempre la filosofa al
llamar yo las cosas ms extravagantes, pero nunca eso que usted llama yo en su existencia
cotidiana. Cf. Jos Ortega y Gasset, Pidiendo un Goethe desde dentro, OC, Tomo III, p. 395.
82. Juan Ramn Jimnez, XCIX, Eternidades, p. 139.
83. Juan Ramn Jimnez, CXXII, Eternidades, p. 163.

ABSTRACTS
A metafsica abandona em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez a sua pr-noo enquanto
matria de carcter geral e abstracto, sendo compreendida antes como uma urgncia de ordem

Cultura, Vol. 30 | 2015


A metafsica do humano em Jos Ortega y Gasset e Juan Ramn Jimnez 19

ntima, radicada na pessoa humana, de resposta aos problemas do ser e da existncia. O homem
entendido, para estes autores, na sua dimenso de possibilidade como o fundamento de todo o
exerccio filosfico, ou do seu prprio ser e viver. Ao questionarmos o sentido da vida na sua
consistncia transfinita, propomos a clarificao da realidade metafsica enquanto substrato vital
do humano, que no mais que a busca de plenitude e reiterao do mundo dada na nossa
prpria actividade vivencial.

In Jos Ortega y Gasset and Juan Ramn Jimnez metaphysics is not understood in its usual
acceptation as a pre-notion for general and abstract matters, but rather as an intimate urgency,
rooted in the human person, of response to the problems of being and existence. For these
authors, man is interpreted in his dimension of possibility as the foundation of all philosophical
exercise, or of his own being and living. By questioning the meaning of life in its transfinite
consistency, we intend to clarify the metaphysical reality comprehending it as the vital substrate
of the human, which is no less than the pursuit of fullness and reiteration of the world given in
ones own experiential activities.

INDEX
Keywords: Jos Ortega y Gasset, Juan Ramn Jimnez, metaphysics, Hispanic thought
Palavras-chave: metafsica, pensamento hispnico

AUTHOR
HELENA SIMES
Faculdade de Cincias Sociais e Humanas da Universidade Nova de Lisboa
Licencianda no curso de Cincia Poltica e Relaes Internacionais Minor em Histria da
Filosofia (Faculdade de Cincias Sociais e Humanas/Universidade Nova de Lisboa). Obteve uma
meno honrosa no Prmio Revista Polmnia do Ncleo de Cincia Poltica e Relaes
Internacionais da FCSH/UNL (2011) e foi bolseira no Seminrio Queirosiano Gentes e Paisagens
na Literatura Portuguesa do Sculo XIX pela Fundao Ea de Queiroz (2012). actualmente
colaboradora no projecto de investigao Geraes Hispnicas, integrado na unidade de
Pensamento e Cultura Hispnica do Centro de Histria da Cultura da FCSH/UNL. Tem como reas de
interesse na investigao Histria das Ideias Culturais e Polticas, Filosofia Poltica, Filosofia e
Literatura Ibero-americanas, Filosofia e Literatura Orientais.
She is a bachelors student in Political Science and International Affairs Minor in History of
Philosophy, at Faculdade de Cincias Sociais e Humanas/ Universidade Nova de Lisboa. She
received an honourable mention for the Prmio Revista Polmnia promoted by Ncleo de
Cincia Poltica e Relaes Internacionais - FCSH/UNL (2011) and was awarded a scholarship by
Fundao Ea de Queiroz, to attend the Seminrio Queirosiano Gentes e Paisagens na Literatura
Portuguesa do Sculo XIX (2012). She currently works as a research collaborator in the project
Geraes Hispnicas, integrated in the unity of Pensamento e Cultura Hispnica at Centro de
Histria da Cultura FCSH/UNL (2012/2013). Her research interests focus on History of Cultural
and Political Ideas, Political Philosophy, Iberic-american Philosophy, Iberic-american Literature,
Oriental Philosophy and Oriental Literature.

Cultura, Vol. 30 | 2015

You might also like