Modulo1 Sociedade

INTRODUCCIN
O mdulo que presentamos intenta axudarche a comprender o Mundo no que vivimos.

Os contidos, que se desenvolven en catro unidades, tratan de proporcionar os
coecementos, as tcnicas e a formacin necesaria para que con liberdade e esprito
crtico sexamos mis solidarios e mis respectuosos co medio ambiente. En definitiva,
que nos unamos nunha tarefa comn: conservar o Planeta.
O fio conductor deste mdulo a xeografa que, como ciencia, comprende e organiza
o espacio, estudia o aproveitamento dos recursos, a organizacin dos transportes e o
artellamento social e econmico dos pobos. O desenvolvemento deste mdulo
pretende ser un instrumento de traballo que, coa ta participacin activa, axudarache
a que paso a paso constras novos coecementos e afiances os que xa tes formados.
As unidades conteen informacins e textos explicativos relativos a conceptos
flindamentais; as mesmo, desenvolven tcnicas relacionadas cos contidos principais e
actividades que complementan e afianzan os coecementos. Tamn forman parte
deste libro ilustracins, comentarios de textos e exercicios que che sern de moita
utilidade para comprender mellor a realidade.
Os apartados Sabas Que aparecen nas marxes do libro e intentan ampliar
coecementos, espertando a curiosidade sobre a realidade prxima e a de mis lonxe.
As actividades propostas teen como finalidade o reforzo da aprendizaxe. Unhas estn

orientadas comprensin dos temas tratados, outras desenvolvemento de tcnicas
e outras van dirixidas a comprobar se os contidos foron asimilados. As actividades de
cada unidade seguen unha numeracin correlativa e, final do libro, aparece a
resolucin das mesmas. A consulta do solucionario debes facela despois de estudiar e
traballar cada unidade e de esforzarte na realizacin de cada actividade, de modo que
poidas comprobar o teu rendemento e o avance da ta aprendizaxe. Observars que
s veces as respostas poden ser diversas, dicir, de resposta libre; noutras ocasins,
a solucin dse a ttulo orientativo; na maioria das actividades a resposta nica e a
solucin que se proporciona srveche para comprobar se a ta resposta era a correcta.
O libro tamn leva un anexo cos principais mapas que debes utilizar e que che servirn
de gua e orientacin. Sen embargo, conveniente que sempre teas un Atlas man
para completar as consultas.
Se non comprendes algo, non dubides en consultar co titor ou titora.
O equipo de autores desexamos que este libro sexa unha ferramenta til de traballo e
cumpra co obxectivo ltimo da educacin: formar persoas.
3
Equipo de autores de mbito de Sociedade:
Roberto Calleja Rodrguez

M ngeles Garca lvarez
Antonio Len Molina
Toms Sanjurjo Fernndez
Autores do Mdulo 1: A poboacin e os recursos
Roberto Calleja Rodrguez
Francisco Ferreira Parga
Coordinacin e supervisin:
Jos Alfonso Soto Rey
Edita:
Xunta de Galicia.
Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria.
Educacin Secundaria a Distancia para Persoas Adultas.
Depsito legal: C.2029/99

ISBN:84-453-2581-7
ISBN:84-453-2616-3
NDICE
Pxina
UNIDADE DIDCTICA 1 ...................................................................................................10
1. A TERRA, UN PLANETA SINGULAR ........................................................................13

- A terra no espacio ....................................................................................................13
- Un planeta en movemento ....................................................................................13
- A formacin e composicin da terra ..................................................................16
- O planeta azul: representacin ............................................................................17
2. A DIVERSIDADE BIOCLIMTICA ..............................................................................20

- Bioclimas clidos.......................................................................................................21
- Bioclimas temperados .............................................................................................22
- Bioclimas fros............................................................................................................22
- Bioclima de Galicia ...................................................................................................24
3. A SUPERFICIE DO NOSO PLANETA .......................................................................25

- Os ocanos e mares ..............................................................................................25
- As augas continentais .............................................................................................28
- O relevo: vivimos nun medio desigual ................................................................30
- Galicia: augas e relevo ............................................................................................32
4. POBOAMOS A TERRA ..................................................................................................38

- As fontes para o estudio demogrfico ................................................................38
- Movementos naturais e migratorios ....................................................................39
- A estructura da poboacin .....................................................................................46
- A distribucin da poboacin ..................................................................................47
5
Pxina
UNIDADE DIDCTICA 2 ..................................................................................................52
1. O MEDIO AMBIENTE .....................................................................................................55

- Tipos de medio ambiente .......................................................................................55
- Os intercambios no medio: os ciclos .................................................................55
2. OS RECURSOS MEDIOAMBIENTAIS ......................................................................56

- Os recursos atmosfricos.......................................................................................57
- A contaminacin atmosfrica ................................................................................58
- O aproveitamento dos recursos da atmosfera .................................................61
3. OS RECURSOS HIDRULICOS ................................................................................64

- A calidade da auga .................................................................................................65
- Os ocanos: fonte de recursos .............................................................................66
- A contaminacin dos mares ..................................................................................68
- O aproveitamento dos recursos hidrulicos .....................................................71
4. OS RECURSOS TERRESTRES .................................................................................73

- Os recursos minerais ...............................................................................................74
- Os recursos vexetais................................................................................................76
- Os recursos animais ................................................................................................81
- A degradacin ambiental terrestre ......................................................................86
- A xestin dos recursos terrestres ........................................................................89
6
Pxina
UNIDADE DIDCTICA 3 ..................................................................................................92
1.A AGRICULTURA..............................................................................................................95
- A paisaxe agraria ......................................................................................................95
A agricultura intensiva e extensiva .............................................................98
- Os sistemas agrarios.............................................................................................100
A agricultura do mundo subdesenvolvido ..............................................100
A agricultura dos pases desenvolvidos .................................................103
Problemas orixinados pola produccin agraria ....................................106
2. A GANDERA ..................................................................................................................111
- A gandera espaola e galega ...........................................................................113
3. A ACTIVIDADE PESQUEIRA ....................................................................................114

- A pesca en Espaa ..............................................................................................115
- A pesca en Galicia .................................................................................................116
4. INDUSTRIA E INDUSTRIALIZACIN .....................................................................118

- Tipos de industria ...................................................................................................119
Elementos da industria ................................................................................121
- As empresas e o proceso productivo ...............................................................121
Os sectores de produccin .........................................................................123
- A concentracin industrial ....................................................................................124
Factores da localizacin industrial ...........................................................126
Distribucin xeogrfica da industria .........................................................128
- A industria en Espaa ...........................................................................................132
A industria galega ..........................................................................................134
7
Pxina
UNIDADE DIDCTICA 4 ................................................................................................138
1. O MUNDO DOS SERVICIOS ....................................................................................141

O comercio........................................................................................................141
O comercio interior ........................................................................................143
O comercio exterior .......................................................................................144
- Os grandes desequilibrios comerciais .............................................................146
- As organizacins comerciais internacionais ..................................................147
2. TRANSPORTES E COMUNICACINS ..................................................................150

- A organizacin dos transportes .........................................................................151
- Os transportes terrestres .....................................................................................152
O autombil .....................................................................................................154
- Transporte martimo e fluvial ...............................................................................156
- Transporte areo .....................................................................................................158
- Outros tipos de transporte ...................................................................................159
3. O TURISMO ....................................................................................................................160
4. A CIDADE ........................................................................................................................165
- A orixe e evolucin do fenmeno urbano........................................................165
- A morfoloxa urbana: A diversidade de planos ..............................................166
- A cidade contempornea .....................................................................................171
As funcins urbanas .....................................................................................174
- A estructura urbana ...............................................................................................176
- As cidades nos pases desenvolvidos e nos subdesenvolvidos ..............177
- As novas formas urbanas ....................................................................................180
- Os problemas da cidade ......................................................................................181
8
9
UNIDADE DIDCTICA 1
A TERRA, O PLANETA
NO QUE VIVIMOS
10
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1. A TERRA, UN PLANETA SINGULAR ........................................................................13

- A terra no espacio ....................................................................................................13
- Un planeta en movemento ....................................................................................13
- A formacin e composicin da terra ..................................................................16
- O planeta azul: representacin ............................................................................17
2. A DIVERSIDADE BIOCLIMTICA ..............................................................................20

- Bioclimas clidos.......................................................................................................21
- Bioclimas temperados .............................................................................................22
- Bioclimas fros............................................................................................................22
- Bioclima de Galicia ...................................................................................................24
3. A SUPERFICIE DO NOSO PLANETA .......................................................................25

- Os ocanos e mares ..............................................................................................25
- As augas continentais .............................................................................................28
- O relevo: vivimos nun medio desigual ................................................................30
- Galicia: augas e relevo ............................................................................................32
4. POBOAMOS A TERRA ..................................................................................................38

- As fontes para o estudio demogrfico ................................................................38
- Movementos naturais e migratorios ....................................................................39
- A estructura da poboacin .....................................................................................46
- A distribucin da poboacin ..................................................................................47
11
A POBOACIN E OS RECURSOS
a Terra o nico planeta con vida no Universo? a vida igual en

tdolos lugares da Terra?
Estas son as preguntas que trataremos de contestar nesta unidade.

Aprenderemos como o noso planeta e cal a sa situacin no
conxunto do Universo.
Anda que longo da historia da humanidade nunca se deixou de

investigar e buscar solucins que explicaran como xurdiu o Universo,
gracias s exploracins espaciais desta segunda metade do sculo XX
cando o coecemento do Universo e da Terra est avanzando a pasos
axigantados.
Ademais desto, como a Terra o planeta que ten vida, preocpanos

saber cmo , cntas persoas a poboamos e cmo ocupamos o
territorio. Tamn importante analizar por qu a poboacin se move dun
lugar a outro.
Estacin Espacial Internacional (ISS)
12
UNIDADE 1
1. A Terra, un planeta singular
A Terra no espacio
O Universo est formado por conxuntos de estrelas

chamados galaxias. Tdalas estrelas que podemos ver
desde a Terra pertencen mesma galaxia, a Va Lctea.
Nela atpase o Sol, un astro de enormes dimensins, en
torno que xiran nove planetas cos seus correspondentes
satlites. Entre estes planetas est a Terra.
O Sol, cos seus planetas e satlites forman o Sistema

Solar. A Terra ocupa o quinto lugar en canto a tamao e o
terceiro en canto distancia Sol.
Os datos que se coecen na actualidade indcannos

que a aparicin do Universo tivo lugar hai mis de 15.000
millns de anos e que o proceso de formacin da Terra
comezou hai uns 5.000 millns.
Anda que se est investigando se hai vida noutras

galaxias, ata o momento a Terra o nico planeta
coecido que contn elementos imprescindibles para a O Sistema Solar
existencia de vida, como o osxeno e a auga.
Un planeta en movemento
A simple vista pode parecer que o Sol o que se move,

pero en realidade a Terra quen xira, redor do Sol e
redor de si mesma. O movemento redor do Sol cocese
como movemento de traslacin e o que realiza sobre si
mesma recibe o nome de movemento de rotacin.
Os das e as noites
O Sojouner toca o chan
A Terra rota en torno a un eixe imaxinario inclinado que do planeta Marte
vai dun polo outro, e que d lugar secuencia dos das
e das noites. Esta tamn a causa de que non haxa o
mesmo horario en tdolos lugares da Terra.
Para determinar os horarios dos distintos pases do

mundo adoptouse unha divisin da Terra en 24 zonas,
chamadas fusos horarios. Tmase como referencia a
cidade inglesa de Greenwich, punto por onde pasa o
13
meridiano cero. Cando al o medioda, mrcanse as 12

no reloxo. Cada fuso indica 1 hora de diferencia, e as
distintas zonas terrestres teen os horarios que se
representan no seguinte grfico.
Fusos horarios
1. Explica o motivo polo que amaece antes en Tokio que en Madrid.

2. Samos s 12 do da desde A Corua para Nova York. Chegamos cabo de 8 horas.
Que hora debemos poer no reloxo cando cheguemos al?
3. Por que dicimos que en Canarias unha hora menos?
14
UNIDADE 1
As estacins
A Terra mvese redor do Sol co eixe de rotacin

inclinado, describindo unha rbita elptica. O tempo que
tarda en dar unha volta completa un ano, exactamente
365 das 6 horas e 9 minutos. Segundo a posicin da Terra
respecto do Sol, longo do ano sucdense catro perodos
diferenciados chamados estacins: a primavera, o vern, o
outono e o inverno.
O da 22 de xuo cando o hemisferio Norte est mis

inclinado cara Sol e comeza para ns o vern. Os das
son mis longos e vai mis calor porque os os raios do Sol
chegan mis perpendiculares. No hemisferio Sur sucede o
contrario.
O da 22 de decembro, o hemisferio Norte atpase mis

lonxe do Sol e d comezo o inverno, con das mis curtos
e temperaturas mis baixas. O contrario sucede no
hemisferio Sur.
Os das que marcan o comezo do vern e do inverno

son o da mis longo do ano e o mis curto,
respectivamente, e reciben o nome de solsticios.
Cando os raios do Sol inciden perpendicularmente no

Ecuador, cousa que sucede das veces no ano, os das e
as noites teen a mesma duracin nos dous hemisferios.
Esto ocorre o da 21 de marzo, que marca o comezo da
primavera no hemisferio Norte e o do outono no Sur, e o
23 de setembro, que sucede o fenmeno contrario. Os
das que marcan o comezo da primavera e do outono
chmanse equinoccios.
O movemento de traslacin
15
4. Por que vai mis calor no vern?

5. Cando na Pennsula Ibrica vern, tamn vern en Chile? Razoa a resposta.
6. Canto dura a noite no polo Norte?
Nos Polos, tanto o da como a noite teen unha

duracin de seis meses. No Polo Norte, o da comeza o
da 21 de xuo e dura ata o 22 de decembro, data na que
comeza o perodo nocturno. Cando no Polo Norte da, o
Polo Sur non est exposto Sol e de noite.
A formacin da Terra
A teora mis aceptada sobre a formacin da Terra

explcanos que hai aproximadamente 5000 millns de
anos, unha nube de gas e po csmico contraeuse e
Corte transversal da Terra formou o Sol. Partes desta nube convertronse en xeo e
rocha que se uniron dando lugar s planetas.
En canto Terra, principio, o ferro e o nquel contido nas
rochas que a formaban derreteuse e afundiuse cara centro
dela, constitundo o ncleo. Mis tarde comezouse a formar a
codia solidificarse a rocha fundida na superficie. Pouco a
pouco foise configurando a atmosfera e apareceron os mares.
Este proceso de transformacin da Terra anda non rematou
e contina hoxe en da, anda que ns non poidamos percibilo.
Polo que acabamos de ver, a Terra est composta de
distintas capas. Aditanse distinguir catro: a atmosfera, a
codia, o manto e o ncleo externo e interno.
16
UNIDADE 1
A atmosfera unha capa gasosa relativamente delgada

que envolve a Terra e consta, a sa vez, de catro partes
diferenciadas. Estas son, de mis preto a mis lonxe, a
troposfera, a estratosfera, a mesosfera e a ionosfera. A
atmosfera est constituda principalmente por nitrxeno
(78%) e osxeno (21%).
O planeta azul. Representacin
Hoxe o planeta Terra represntase cunha fermosa cor

azul. Percibir esta cor, indita ata hai poucos anos,
soamente foi posible gracias s exploracins espaciais
que a puideron fotografar.
Pero xa desde moi antigo se intentou representar a

Terra. Os primeiros debuxos que coecemos respondan
idea de que a Terra era plana.
Houbo que esperar ata a poca do descubrimento de O planeta azul

Amrica para que navegantes, cientficos e exploradores
demostraran que a Terra redonda. A partir de aqu
comeza a representarse xa de forma esfrica, pero esto
tia enormes inconvenientes e houbo que buscar outra
maneira mis fcil, que se conseguu mediante os mapas
e os planos.
Os mapas
Os mapas consisten nunha representacin reducida e

aproximada da superficie terrestre en proxeccin sobre o
plano. Por medio dos mapas podemos orientarnos e
localizar calquera punto da superficie terrestre. Para esto
debe trazarse unha rede de lias de referencia que
constitan as coordenadas xeogrficas. Son os
meridianos e os paralelos.
Os meridianos son semicrculos mximos que teen s

polos por extremos. O nmero de meridianos que se poden
trazar infinito. Teen unha direccin norte-sur, por eso se
chaman tamn lias de lonxitude. Cada meridiano representa
un arco de 180o, que se contan a partir do meridiano de
Greenwich, tanto cara Leste como cara Oeste.
Os paralelos, tamn chamados lias de latitude, son

crculos menores obtidos pola interseccin da esfera
17
terrestre con planos perpendiculares seu eixe. Tmase

como referente dos paralelos o Ecuador que o nico
crculo mximo, e que divide a Terra en das partes iguais
chamadas hemisferios, o hemisferio Norte e o hemisferio
Sur. Os paralelos numranse desde 0o no Ecuador ata 90o
nos polos.
Latitude e lonxitude
A latitude o arco de meridiano ou distancia que hai

desde un punto ata o Ecuador. Pode ser Norte ou Sur.
Lias imaxinarias: A lonxitude o arco de paralelo ou distancia que vai

meridianos e paralelos desde un punto ata o meridiano de Greenwich. Pode ser
Leste ou Oeste.
7. Localiza tres pases con latitude Norte e lonxitude Leste.

8. Usando o atlas, debes localizar das cidades situadas no Ecuador.
9. Determina a lonxitude e a latitude da capital de Exipto.
10. Que distancia existe entre dous puntos que teen a mesma latitude e que estn
situados, un a 180o lonxitude Leste e o outro a 180o lonxitude Oeste?
A escala
A escala a relacin numrica entre distancia na

realidade e a distancia representada no plano ou mapa. As
das formas mis usuais de representar a escala son a
escala numrica e a escala grfica.
A escala numrica exprsase mediante unha fraccin

na que a unidade de medida sobre mapa o numerador e
a medida real sobre o terreo o denominador.
Exemplo, 1: 50.000. Esto quere dicir que 1 cm. medido

sobre o mapa equivale a 50.000 cm na realidade.
A escala grfica consiste nunha unha lia recta

graduada que indica as distancias, expresadas en
Km.
Segundo a escala, os mapas clasifcanse en mapas de

gran escala, ata 1:100.000; e de pequena escala, os
restantes.
18
UNIDADE 1
11. Calcula a distancia en km, entre A Mezquita e A Merca, usando o mapa da pxina 18.
12. Calcula a escala dun mapa no que a distancia entre dous puntos de 50 cm, e a
distancia real son 5 km.
13. Comproba se estas afirmacins son verdadeiras ou falsas:
a. A latitude mdese Leste e Oeste.
b. Tdolos paralelos son crculos mximos.
c. Os meridianos son semicrculos trazados de polo a polo.
d. Cada fuso horario ten 15o.
Tipos de mapas
APLICACIN PRCTICA
Os mapas poden ser de dous tipos: temticos e
Como calcular a distancia
topogrficos. Os temticos representan distintas real entre dous puntos nun
caractersticas da actividade humana, usando smbolos mapa que ten de escala
propios. 1:100.000?
Un exemplo de mapa temtico son os mapas fsicos, En primeiro lugar hai que medir
que utilizan distinta coloracin para representar o relevo. a distancia en cm entre os dous
puntos. Supoamos que hai 8
As cores brancas, marrns, amarelas e verdes indcan a cm. A continuacin, debemos
altura do terreo seguindo unha gradacin tonal realizar unha sinxela regra de
decrecente. Os tons azuis son para representar as augas: tres: Se 1 cm no mapa equivale
a maior ou menor intensidade da cor azul indica unha a 100.000 cm na realidade, 8
maior ou menor profundidade. As cores negras e cm no mapa sern 800.000 cm
na realidade. O resultado final
vermellas indican cidades, vas e estradas. debemos expresalo en km, polo
tanto son 8 km.
Os mapas topogrficos detallan con precisin e
minuciosidade a altura, a vexetacin, os ncleos de
poboacin, as vas de comunicacin, etc., dunha zona
determinada. A escala do mapa topogrfico espaol
1:50.000.
LEMBRA
As partes que forman a Terra son a litosfera, a hidrosfera e a atmosfera. A litosfera a

codia terrestre que conforma o relevo. A hidrosfera a parte lquida da Terra,
constituida polas augas dos ocanos, ros e lagos. A atmosfera a envoltura gaseosa
que forma o aire.
Para localizar un punto na Terra utilzanse as coordenadas xeogrficas, conxunto de
meridianos e paralelos. Un punto queda determinado pola lonxitude e a latitude.
Os movementos da Terra son a rotacin e a traslacin. A consecuencia da rotacin a
sucesin do da e da noite e o horario. A consecuencia da traslacin son as estacins.
19
A fotografa area na actualidade fundamental para a

confeccin de mapas, xa que nos proporcionan visins
moi exactas.
As isotermas son as
lias que se trazan
nun mapa para unir
puntos que teen a
mesma temperatura.
As precipitacins son
os distintos estados da
auga que, procedente
das nubes, se
deposita sobre a
superficie terrestre.
Mapa topogrfico 1:50.000
As chuvias de relevo
teen lugar cando o
aire se eleva para
salvar un obstculo
montaoso.
enfriarse, o vapor de
auga condnsase e 2. A diversidade bioclimtica
forma nubes que
orixinan chuvias.
As chuvias de Os climas non s condicionan a fauna e a flora dun
conveccin son moi lugar, senn tamn o modo de vida da xente que o habita.
frecuentes na zona
clida, onde as masas
Non convn confundir clima con tempo. Chamamos
de aire que estn na
superficie quntanse e tempo estado da atmosfera nun momento do da e nun
ascenden. lugar concreto. Para determinar un tipo de clima, sen
ascender, embargo, preciso o seguimento do tempo durante un
arrefranse e chove. perodo longo, aproximadamente de vinte anos. Os
As chuvias de fronte elementos que o determinan son as precipitacins, a
frmanse chocar temperatura, o vento e a presin atmosfrica.
das masas de aire,
unha clida e outra
fra, procedente dos
polos. A quente
ascende, arrefrase e
chove.
20
UNIDADE 1
No clima tamn inflen outros factores, como a latitude,

a proximidade mar, o relevo e as correntes marias.
A Terra divdese en cinco grandes zonas bioclimticas:

unha clida, con temperaturas de mis de 20o; das
temperadas, con temperaturas entre 3o e 20o e das fras,
con temperaturas por debaixo de 0o.
Os bioclimas clidos
Os bioclimas ecuatorial, tropical e desrtico son climas

clidos e localzanse na zona comprendida entre os
trpicos de Cancro e de Capricornio.
O bioclima ecuatorial dse nunha estreita banda a

ambos lados do Ecuador. As temperaturas son altas,
redor de 25o, e a amplitude trmica moi pequena. As
chuvias son abondosas, mis de 2.000 mm ano. Como
consecuencia, o ambiente moi humido e a transpiracin
difcil, dando lugar a un medio desfavorable para a vida
humana. o clima da selva virxe e dos ros mis
caudalosos do planeta.
O bioclima tropical atpase a ambos lados da zona

ecuatorial. Ten temperaturas altas, de mis de 20o. As
chuvias son abundantes, diminundo a medida que nos
afastamos do Ecuador. Caracterzase pola existencia
dunha estacin hmida e outra seca. A vexetacin
predominante a sabana.
21
O bioclima desrtico localzase en zonas tropicais e

en rexins temperadas. A escasez de chuvias o mis
caracterstico, non superando os 250 mm anuais. As
temperaturas nos desertos das zonas tropicais son moi
altas durante o da, mis de 40o, e descenden moito pola
noite, incluso s veces por debaixo de 0o. Predomina
unha paisaxe areosa con pouca vexetacin. As plantas
son resistentes sequidade e reciben o nome de
Bosque ocenico xerfilas.
Os bioclimas temperados
Os bioclimas temperados estndense entre os

trpicos e as zonas polares. Existe unha gran variedade de
climas temperados. Os mis significativos son: o
mediterrneo, o ocenico e o continental.
O bioclima mediterrneo caracterzase por ter

temperaturas suaves pero mis altas no vern que no
inverno. As precipitacins danse no outono e no inverno,
sendo seco o vern. As chuvias frecuentemente son de
tipo torrencial provocando grandes riadas. O bosque de
pieiros, acieiras e sobreiras o mis comn.
Paisaxe mediterrnea
O bioclima ocenico sitase nas zonas occidentais
dos continentes. Os verns son frescos e os invernos
suaves sendo abondosas as precipitacins durante todo o
ano, principalmente en inverno e outono. A vexetacin
APLICACIN predominante consiste en rbores de folla caduca,
PRCTICA castieiros carballos, faias e arbustos como queirugas,
toxos e fentos.
Un climograma un grfico que
representa a evolucin das
O bioclima continental o clima propio do interior dos
precipitacins e das temperaturas
medias mensuais do ano. Cada continentes. Trtase dun clima con grandes contrastes con
clima ten a sa grfica. As temperaturas clidas no vern pero con invernos fros e
precipitacins represntanse en longos. Os meses mis chuviosos son os de vern, anda
barras verticais e as que tamn as precipitacins caen en forma de neve
temperaturas mediante unha lia.
durante o inverno. A vexetacin tpica a taiga.
Observando unha grfica
podemos saber cal o mes Os bioclimas fros
mis fro ou mis clido do ano,
cal o mes mis chuvioso ou o Os bioclimas fros localzanse nas zonas polares e nas
mes mis seco e, por suposto, montaas altas. O clima polar ten uns invernos moi longos
determinar que tipo de clima . e moi fros, con temperaturas sempre por baixo de 0o. Pola
contra, os verns son moi curtos e con temperaturas
22
UNIDADE 1
Ciclogramas
menos fras. As precipitacins son escasas e en forma de

neve. A vexetacin destas zonas a tundra, con
abundancia de liques e carriza.
No clima de alta montaa a temperatura descende a

medida que aumenta a altura, aproximadamente un grao
cada 100 m. Son frecuentes as chuvias de relevo, que nos
cumes son en forma de neve.
14. Compara un climograma mediterrneo cun ocenico.

15. Sobre un mapamundi colorea os dominios climticos temperados.
16. Busca no diccionario as seguintes palabras: pluvimetro, termmetro, anemmetro.
17. Razoa por qu os ros mis caudalosos se atopan nas zonas ecuatoriais.
23
O bioclima en Galicia
Galicia est situada na zona temperada do hemisferio Norte

e baada polo ocano Atlntico. As temperaturas son suaves
durante todo o ano pola influencia do mar, pero mis quentes
no vern e mis fras no inverno. As precipitacins son
abondosas, sobre todo no outono a na primavera, chegando a
rexistrarse nalgn lugar mis de 1.500 mm anuais.
Pdense distinguir variedades climticas debidas

relevo, proximidade mar e latitude. As, distinguimos
catro variedades:
Ocenico hmido, que se estende pola costa atlntica.

A temperatura media anual de 14o e as precipitacin
medias redor de 1.500 mm anuais.
Ocenico-continental, vinculado interior de Galicia.
unha variedade menos chuviosa, con temperaturas fras
no inverno e calorosas no vern.
O clima mediterrneo Ocenico-mediterrneo, o clima dos vales dos ros
atpase tamn noutras Mio e Sil e da zona sur e sueste de Galicia. As sas
partes do mundo: California,
Sudfrica, Chile e Australia. caractersticas son os invernos suaves e os vern secos.
As chuvias son menos abundantes que no ocenico
O lugar ms rido do
planeta o deserto de
hmido, en torno s 800 litros ano.
Atacama, en Chile, cunha Ocenico de montaa, propio das serras orientais e
media de chuvias ano de sudorientais. Os verns son frescos e os invernos fros.
0,50 mm.
O sitio mis fro da Terra A variedade climtica galega orixina unha vexetacin
sitase na Antrtida, con moi rica, principalmente constituda por rbores
temperaturas de -57o.
caducifolios, como carballos, faias e castieiros. Sen
O lugar mis soleado o embargo, a vexetacin autctona vaise reducindo pola
deserto do Sahara. introduccin de rbores forneas de rpido crecemento e
O lugar mis chuvioso est polo tanto mis rendibles, como pinos e eucaliptos. A
en Kauai no Hawai. vexetacin arbrea desaparece nas zonas mis altas e
fras, onde abundan os toxos, carqueixas e xestas.
LEMBRA
O clima o estado medio da atmosfera durante un perodo longo, en torno s 20 anos.

Existen cinco grandes dominios bioclimticos, un clido, dous temperados e dous fros.
O clima de Galicia de tipo ocenico, con temperaturas suaves durante todo o ano,
mis fras no inverno e mis quentes no vern. As precipitacins son abundantes
durante todo o ano.
24
UNIDADE 1
3. A superficie do noso planeta
Os ocanos e os mares
A superficie do noso planeta reprtese entre augas e

terras firmes. A parte ocupada polos ocanos dun 71%,
moito maior c que cobren as terras, que constiten s o
29%.
Do total das augas, o 97% son augas marias, que

conteen por trmino medio 36 gramos de sal por litro.
Dos sales disoltos na auga do mar, o mis abondoso o
cloruro sdico ou sal comn. A salinidade vara duns
mares a outros. Esta aumenta nas zonas de clima clido
porque a evaporacin favorece a concentracin de sal.
Pola contra, nas zonas chuviosas a chuvia e as augas dos
ros fan que dimina.
En canto temperatura das augas, esta depende da

intensidade das radiacins solares que requentan a capa
superficial dos ocanos e mailos mares. As temperaturas
mis altas danse nas rexins tropicais e van baixando a
medida que nos achegamos s rexins polares, que
onde que se rexistran as temperaturas mis baixas. Aqu,
as augas conxlanse cando a temperatura descende por
debaixo de -2o, formando unha extensa superficie de
placas de xeo denominada banquisa.
O mar non ten un momento de acougo
As augas do mar estn axitadas constantemente por

tres clases de movementos: ondas, mareas e correntes.
As ondas son movementos ondulatorios e superficiais

da auga do mar producidos polo vento. As augas parece
que avanzan pero en realidade non se trasladan de lugar
en sentido horizontal. Nos das de gran temporal as ondas
poden acadar alturas de 15 ou mis metros.
As mareas son movementos de ascenso e descenso do

nivel das augas do mar, producidos pola atraccin da La
e, en menor medida, do Sol. Nas costas atlnticas de
Europa Occidental, o nivel das augas marias ascende e
descende das veces cada 24 horas e 50 minutos. O nivel Ondas
25
mximo que acadan as mareas chmase preamar e o

nivel mnimo baixamar. A preamar atrasa cada da 50
minutos repecto do da anterior.
As correntes marias son desprazamentos de

grandes masas de auga, a modo de grandes ros, dentro
dos ocanos. Son producidas sobre todo polo vento e pola
rotacin terrestre. Unhas son clidas e outras fras e teen
unha grande influencia no clima dos territorios que baan.
Augas clidas procedentes da Gulf Stream ou corrente

do Golfo, mesturadas con outras augas atlnticas, flen
cara a Europa e axudan a facer mis benigno o clima da
Europa atlntica, dende o golfo de Biscaia ata as costas
de Islandia. As correntes, que forman crculos cerrados,
xiran no sentido das
agullas do reloxo no
hemisferio Norte, e no
sentido contrario no
hemisferio Sur.
26
UNIDADE 1
Os mares como fonte de riqueza
Os mares proporcinannos numerosos recursos. No

subsolo hai grandes reservas de minerais, petrleo e gas.
En Europa extrese petrleo e gas no mar do Norte. Os
mares tamn son unha fonte de enerxa renovable,
coecida como enerxa maremotriz. Dende tempos moi
antigos a humanidade obtn do mar o sal comn, de vital
importancia para a alimentacin humana. A pesca ten
unha grande importancia na economa dos pases
costeiros, as como os cultivos marios. Sen embargo, os
recursos pesqueiros estn ameazados na actualidade
debido sobreexplotacin.
Ademais, o mar unha va de comunicacin utilizada

sobre todo para o transporte de mercadoras pesadas e
voluminosas entre os continentes.
As terras prximas s costas atraen poboacin,

sendo, en xeral, os lugares mis densamente poboados.
Na actualidade, a maiora dos veraneantes elixen a praia
como lugar onde pasar as vacacins, dando lugar a unha Descarga de peixe
actividade econmica, o turismo, moi desenvolvida
nalgns pases como Espaa.
Sen embargo, esta fabulosa despensa da humanidade

est en perigo pola contaminacin que se produce debido
falta de depuracin das augas residuais, s vertidos de
petrleo e substancias qumicas, e depsito nos fondos
marios de residuos radioactivos.
18. Cos datos do cadro sobre a extensin dos ocanos

realiza un diagrama sectorial ou ciclograma.
19. Compara o ocano Pacfico cos demais.
20. Compara o continente europeo con cada un dos
ocanos, tendo en conta que Europa ten unha
extensin aproximada de 10 millns de km2.
21. Comenta os perigos que afectan medio mario e
indica as medidas que se deberan tomar para
remedialos.
27
As augas continentais
As augas que se atopan sobre a superficie dos

continentes e das illas proceden das precipitacins. Estas,
a sa vez, proceden da evaporacin da auga dos mares e
ocanos, ros, terras hmidas, etc., favorecida polas
temperaturas altas e o vento. A auga evaporada forma as
nubes, de onde regresar de novo terra en forma de
precipitacins.
Da auga que cae sobre a superficie terrestre, unha

parte evaprase, regresando atmosfera. Da restante,
unha fltrase cando o solo permeable dando lugar s
augas subterrneas. Cando o solo impermeable
frmanse ros e lagos.
Os lagos
Os lagos frmanse por estancamento de auga nas

concavidades da superficie terrestre.
Soen estar alimentados por un ou varios ros e mesmo

por glaciares, que son ros de xeo. Tamn pode haber
entradas e sadas de auga a travs de conductos
subterrneos. A superficie e a profundidade varan moito
duns a outros. O nivel das augas tamn cambia,
aumentando na estacin chuviosa e diminundo na seca.
Os lagos do medio desrtico e os de alta montaa son

os que experimentan as maiores variacins. A auga dos
lagos xeralmente doce, pero nalgns casos salgada,
como ocorre no mar de Aral.
28
UNIDADE 1
Os lagos teen un gran valor desde os puntos de vista

climatolxico, ecolxico e econmico. Son reguladores
trmicos, dicir, suavizan as temperaturas. Constiten o
hbitat de numerosas especies animais e moitos deles
son ricos en pesca. As mesmo, son lugares de lecer e
facilitan as comunicacins.
Os ros
Os ros son correntes continuas de auga que nacen

nunha montaa, fonte ou lago. No curso alto, dicir, no
tramo prximo seu nacemento, o ro rpido, salva
grandes desniveis e ten gran poder de erosin. No curso
medio, a pendente menor, o ro baixa mis tranquilo e o
caudal maior. No curso baixo apacible e caudaloso. A
medida que van perdendo forza as augas do ro, dimine
a erosin e vai aumentando a sedimentacin ou
acumulacin de aluvins, que son os materiais que
arrastra o ro. No tramo final depostanse as partculas
mis finas. Nalgns ros estes materiais dan lugar
formacin dun delta na desembocadura. A importancia
dun ro depende do seu caudal e do seu rxime.
O caudal a cantidade de metros cbicos de auga que

por segundo leva un ro nun lugar determinado. O caudal
vara moito, aumentando nas pocas chuviosas e de
fusin das neves, provocando, s veces, desbordamentos
e inundacins. Pola contra, nas pocas secas os ros
sofren unha estiaxe ou diminucin do seu caudal.
O rxime dun ro o conxunto de variacins que

experimenta o seu caudal longo dun ano. Cando os
cambios son pequenos dise que o rxime regular e se
son grandes considrase irregular.
As augas dos ros utilzanse para o consumo humano

nas cidades, para a rega e para a produccin de enerxa
hidroelctrica. Cando os ros son caudalosos e regulares, e
discorren por terreos planos, son navigables, contribundo
desenvolvemento econmico das terras que atravesan.
22. Localiza nun atlas tres ros e tres lagos en cada continente.
23. Busca o significado de: lagoa, afluente, curso, meandro e delta.
24. Expn razoadamente a utilidade das augas continentais e os problemas que as
afectan. Xustifica a necesidade de manter a calidade das mesmas.
29
LEMBRA
As augas ocupan o 71% da superficie do noso planeta e as terras emerxidas o 29%.
As augas do mar estn axitadas por tres clases de movementos: ondas, mareas e
correntes marias.
As augas dos continentes e illas proceden das precipitacins. Unha parte evaprase e
da restante, unha fltrase dando lugar as augas subterrneas e outra forma ros e lagos.
O relevo: vivimos nun medio desigual
Ns vivimos na parte da superficie terrestre ocupada

polas terras emerxidas. Esta superficie non lisa senn
que presenta elevacins, depresins e chairas, que xuntas
constiten o relevo.
O relevo cambia pola accin de forzas internas que

provocan rupturas e pregamentos da superficie terrestre, e
de forzas externas que orixinan fenmenos de erosin e
sedimentacin.
O relevo presenta unha gran variedade de formas, que

favorecen ou dificultan a vida humana. As formas
fundamentais do relevo terrestre son as montaas, os
Alta montaa
vales, as mesetas e as depresins.
As montaas
As montaas son elevacins do terreo. Constiten as

partes mis elevadas e santes do relevo. A sa idade, os
materiais que as forman a erosin soportada
condicionan o seu aspecto e a sa altura.
Nunha montaa distnguense tres partes: a cima ou

cume, que a parte mis elevada; as faldras ou ladeiras,
que son as partes laterais mis ou menos inclinadas; o p
ou base, que a parte sobre a que descansa a montaa.
As montaas deben a sa orixe principalmente a tres

causas. Por unha banda, estn os grandes plegamentos
de capas da codia terrestre. Por outra, as dislocacins que
afundiron unha parte do solo, convertndose en montaa
o lado de descenso cara parte afundida. Finalmente, hai
montaas que deben a sa orixe accin de erupcins
volcnicas.
30
UNIDADE 1
Segundo a sa idade podemos clasificar as montaas en

xoves e vellas. As montaas xoves, formadas en poca
recente, na Era Terciaria, presentan formas agudas. A accin
da erosin escasa. As montaas vellas son baixas e de
formas redondeadas pola accin de axentes erosivos, como
a auga, o xeo, o vento, etc. Son exemplos de montaas vellas
o Macizo Galaico en Espaa e o Macizo Central francs.
As montaas atopmolas s veces illadas, pero

xeralmente atpanse formando aliacins, ou sucesins
de montaas, chamadas cadeas, cordilleiras ou serras.
Os vales
Os vales son depresins entre das montaas e polo seu

fondo adoita discorrer un curso de auga. Nos pases
montaosos facilitan a construccin de vas de transporte. Os
vales poden deberse erosin dun ro, son os vales fluviais,
ou accin dun glaciar, denominndose vales glaciares. Os
primeiros teen forma de V e os segundos forma de U.
As chairas
As chairas son superficies planas ou suavemente

onduladas, situadas xeralmente a menos de 200 m sobre Cordilleira Cantbrica
o nivel do mar. Nelas os vales son moi abertos con
pendentes suaves. As chairas ocupan mis da metade das
terras emerxidas (60%). Acostuman a ser de solo rico e
frtil, e de clima favorable para o asentamento humano.
As mesetas
As mesetas son semellantes s chairas pero diferncianse

delas pola maior altura que teen sobre o nivel do mar.
Dbense accin dos axentes erosivos que desgastaron as
montaas, como sucede coa Meseta Central espaola.
Ocupan superficies moi extensas e algunhas son moi
elevadas, como a do Tibet que est a 4.000 m de altitude.
As depresins
As depresins son zonas afundidas, moi baixas. O Mar

Morto est na depresin mis profunda, a de Ghor. O nivel Campo de Criptana
das augas do Mar Morto estn 400 m por debaixo das do
Mediterrneo. Outras depresins son as extensas terras
en torno s mares Aral e Caspio, e a dos Pases Baixos.
31
Galicia. Augas e relevo
As augas da nosa comunidade
Os ros
En Galicia hai abundancia de cursos de auga, por esto

coecida como o pas dos mil ros.
A abundancia de chuvias, repartidas longo do ano, e

a presencia de neve nas montaas durante o inverno,
Ro sobre todo nas do Leste e Sur, permite a formacin de
numerosos cursos de auga de tamaos moi diferentes.
Na Galicia litoral, debido existencia de serras

prximas costa e gran fragmentacin do terreo, os ros
son curtos e numerosos. S os ros Tambre e Ulla superan
os 110 km de lonxitude. Os ros que corren cara Norte
desaugan no mar Cantbrico e os que se dirixen cara
Oeste fano no ocano Atlntico. Tanto os que nacen nas
serras setentrionais como os que nacen nas serras
centrais reciben abundantes precipitacins,
fundamentalmente en forma de chuvia. A poca de maior
caudal corresponde s meses mis chuviosos, no outono
e no inverno, sendo o vern a estacin de menor caudal.
Na Galicia interior hai menos ros que no litoral pero

estes son mis longos e as augas aparecen mis
concentradas. A maiora dos ros do interior son afluentes
do Mio, a gran excepcin o ro Limia que desemboca
directamente no ocano Atlntico despois de cruzar
territorio portugus. O Mio recibe augas a travs de
diferentes ros procedentes das serras setentrionais e
centrais onde predominan as chuvias. Pero tamn se
alimenta de augas procedentes da fusin da neve,
abundante en inverno especialmente nas serras orientais.
Nos ros do interior o caudal rexistra dous momentos de
mximas augas: un no outono e inverno, que corresponde
poca das chuvias, e outro na primavera, que cando
se produce o dexelo das neves acumuladas no cume das
montaas durante o inverno.
Na vertente cantbrica os ros mis importantes son o

Eo, o Masma, o Landrove e o Mera.
Na vertente atlntica destacan o Tambre, o Ulla e o Mio.
32
UNIDADE 1
O pai Mio
O ro Mio nace nas estribacins da serra de Meira na

provincia de Lugo. Antes de chegar mar percorre 350
km, que o converten no ro mis longo de Galicia. Hai que
ter en conta que mis da terceira parte das terras galegas
corresponden conca do Mio-Sil.
Desde o seu nacemento ata a confluencia co Sil, o ro

Mio recibe numerosos afluentes procedentes das serras O ro Mio seu paso por
occidentais, setentrionais e orientais, entre os que Ourense
destacan o Ladra, o Parga e o Neira.
Na ponte vella da cidade de Lugo comeza o tramo

medio. Antes de recibir Sil, hai dous grandes encoros,
Belesar e os Peares.
Curso do ro Sil
O Sil o afluente mis importante do Mio. Nace nos

montes de Len e o segundo ro galego pola sa
lonxitude e polo seu caudal. longo do seu percorrido
tamn existen varios encoros adicados produccin de
electricidade. Antes de unirse Mio nos Peares,
encixase formando un precioso cann.
O Mio pasa pola cidade de Ourense, por debaixo

dunha fermosa ponte de orixe romana.
A partir do Ribeiro, o Mio comeza o seu tramo baixo

ata a fronteira portuguesa. Desemboca no Atlntico, pola
Guarda. Forma fronteira natural entre Galicia e Portugal.
33
No tramo da desembocadura navegable ata Tui. Dende

aqu discorre lentamente cara ocano, dando lugar
sedimentacin de aluvins e formacin de illas areosas.
As lagoas
En Galicia non hai lagos, s existen pequenas lagoas e

algunhas delas foron desecadas. Este o caso da maior
lagoa galega, a de Antela en Ourense, que reciba augas
de varios regatos e constitua o nacemento do ro Limia.
Tamn no interior, en Cospeito (Lugo) contamos con outra
lagoa que, tras un intento de desecacin, hoxe est en
proceso de recuperacin.
Na Galicia litoral hai tamn pequenas lagoas costeiras.
Todas elas teen un gran valor desde o punto da flora,

como productoras de biomasa, e da fauna, xa que son
lugares de invernada de moitas aves acuticas.
Os encoros
Os encoros na nosa comunidade son moi numerosos

pero a maiora son pequenos e, polo tanto, de escasa
capacidade. Destacan os encoros de Belesar e os Peares
sobre o Mio; os de Montefurado, San Estevo e San Martn
no Sil; o de Portodemouros no Ulla; e o de Barri da Maza
no Tambre.
Os encoros utilzanse para o abastecemento de auga, a

produccin de enerxa hidroelctrica, o regadio e para
actividades deportivas.
Un percorrido pola costa galega
Galicia ten unha costa moi extensa e variada. longo

dos 1.195 km do litoral galego, dende Ribadeo ata A
Guarda, hai unha gran variedade de formas: ras,
acantilados, grandes areais e zonas lacustres. Destacan
os acantilados da Capelada e da Costa da Morte, os
areais de Corrubedo e Baldaio, con formacins dunaicas,
as como as lagoas litorais da Frouxeira e Donios.
Encoro, central hidroelctrica
34
UNIDADE 1
As ras
As ras son o trazo mis peculiar da costa galega. A sa

orixe diversa. Unhas seran o resultado do asulagamento
dun val fluvial (Ribadeo, Ferrol...), outras deberanse a
accins tectnicas (Pontevedra, Vigo...), e outro grupo
seran antigas cubetas e depresins inundadas polo mar
(A Corua, Arousa).
Os ros das vertentes cantbrica e atlntica ata Fisterra

forman as ras Altas e os ros Tambre, Ulla, Lrez e
Oitabn forman respectivamente as ras de Muros e Noia,
Arousa, Pontevedra e Vigo, denominadas ras Baixas.
As illas mis importantes son as Ces, Ons, Sisargas,

Slvora, Arousa e A Toxa.
Ras Baixas
Mapa fsico de Galicia
Fervenza do ro Toxa
35
25. Sinala as diferencias entre os ros da costa e os do interior.

26. Nun mapa de Galicia localiza tres ros e tres ras de cada vertente.
O relevo da nosa comunidade
O relevo galego caracterzase pola sa variedade. Est

formado por unha sucesin de serras, chairas, depresins
e vales fluviais. A altitude media das terras galegas
bastante elevada e vai medrando dende a costa cara
Leste. Psase dunha altitude prxima nivel do mar na
zona litoral a altitudes superiores a 1.500 m nas Serras
Sudorientais. Como consecuencia da sa inclinacin cara
Oeste, a maiora dos ros desembocan no ocano
Atlntico.
O granito domina na maior parte do territorio galego,

ags na parte oriental, onde predominan as pizarras.
A salinidade a cantidade
de sales contida nun litro de
auga.
A vertente conxunto de
terras que verten as sas
augas a un mesmo mar ou
ocano.
Ra. Penetracin das augas
do mar seguindo o curso
dun ro.
A auga doce da terra s
representa o 3%. Atopmola
nos ros (0,01%), xeos
polares, correntes
subterrneas, lagos, etc.
A auga doce conxlase
temperatura de 0o Penichaira
centgrados.
Na pennsula escandinava
Distinguimos catro unidades topogrficas: serras,
existen uns brazos de mar a depresins, chairas e vales.
modo de golfos longos e
estreitos parecidos s As principais serras son: as serras setentrionais,
nosas ras. Son os fiordos, destacando as de Faladoira e Xistral; as serras centro-
debidos erosin dos occidentais coas serras de Loba, Cova da Serpe, Faro e
glaciares.
Testeiro; as serras orientais cos Ancares e o Courel; e as
Son moi frecuentes en serras do sur, con Manzaneda, Queixa e Pena Trevinca
Galicia as cascadas ou
que, con 2.095 m, a mxima elevacin de Galicia.
fervenzas (ros Xallas e
Toxa).
36
UNIDADE 1
As montaas galegas en xeral son baixas e

redondeadas por efecto da erosin debida sa gran
antigidade.
O Pico de Mulhacn, en
Serra Nevada, Granada,
a maior elevacin da
Pennsula Ibrica, con
3.478 m.
O Pico Teide, en Tenerife,
con 3.710 m, a maior
altura de Espaa.
O Everest, nos montes do
Himalaia, con 8.882 m, a
elevacin mis grande do
mundo.
En Mondoedo (Lugo) est
a cova do Rei Cintolo.
Desde 1993 vnse
Cabeza de Manzaneda observando un aumento da
actividade ssmica nos
lmites entre Asturias e
As depresins mis importantes son a Depresin
Galicia. O tringulo formado
Meridiana de Carballo, a de Tui e a de Monforte de Lemos. por Sarria, Triacastela e
As chairas que destacan son a Terra Ch e Sarria. Becerre, en Lugo, rexistrou
o 21 de maio de 1997 o
En canto s vales, Galicia un pas rico en cursos de terremoto mis importante
agua e, polo tanto, rico en vales. O trazado dos vales do Noroeste na historia da
medicin ssmica, chegando
galegos est condicionado por un sistema de fracturas do
s 5.1 graos na escala de
terreo. Son moi encaixados e presentan numerosos Richter.
cambios de direccin. Destacan os do Mio e os do Sil.
27. Nun mapa de Galicia localiza as seguintes unidades de relevo: Pena Trevinca, Xistral,
O Courel, Terra Ch, a Meridiana Carballo-Tui.
LEMBRA
Na Galicia litoral os ros son curtos e numerosos e no interior mis longos e as augas
aparecen mis concentradas. Destaca a arteria Mio-Sil.
Galicia ten unha costa moi recortada e unha gran variedade de formas: ras,
acantilados grandes areais e zonas lacustres.
Os ros das vertentes cantbrica e atlntica ata Fisterra forman as Ras Altas e os ros da
vertente atlntica desde Fisterra ata a desembocadura do Mio forman as Ras Baixas.
O relevo galego caracterzase pola sa variedade. Distinguimos catro unidades
topogrficas: as serras: setentrionais, centro-occidentais e sudorientais; as depresins (a
Meridiana de Carballo a Tui); as chairas (Terra Ch e os vales fluviais: os do Mio e o Sil).
37
4. Poboamos a Terra
Como un xogo de cifras e de nmeros que se duplica, e

que pronto se triplica, simulamos o estudio da poboacin.
Se temos en conta que dous mil anos antes de Cristo
poboaban a Terra a penas 80 millns de habitantes, e que
cara 2025 a poboacin crecer ata 7.000 millns de
persoas, parcenos algo mxico.
Crowd 2, acuarela da artista

americana Diana Ong
A ciencia que se encarga de estudiar a poboacin, o

seu crecemento, a sa estructura e os movementos
migratorios, chmase demografa.
As fontes para o estudio demogrfico
Para coecer a poboacin do pasado e a actual, a

demografa utiliza os distintos documentos que longo do
tempo se utilizaron para rexistro da poboacin, e que se
consideran fontes demogrficas.
Desde as primeiras civilizacins urbanas os

gobernantes tiveron a preocupacin por saber canta xente
viva nos seus territorios. Facan estes recontos da
poboacin co fin de cobrar os impostos e para realizar
levas ou reclutamentos para os exrcitos. Na Idade Media
en Europa os reis e os seores feudais realizaron diversos
38
UNIDADE 1
recontos cos mesmos fins. O mtodo utilizado era contar o

nmero de casas, de a que estes recontos recibiran o
nome de fogares. A igrexa tamn se interesaba por
coecer os fregueses de cada parroquia e para esto
utilizaba os libros de rexistro parroquial, onde aparecan
asentamentos dos nacementos, matrimonios e
defuncins. Estes libros foron obrigatorios en tdalas
parroquias a partir do Concilio de Trento, no sculo XVI.
Os rexistros parroquiais e os fogares son agora

considerados fontes antigas.
Os censos
Os censos e os padrns son mtodos estatsticos

modernos que se utilizan para saber o nmero de persoas
que viven nun concello, nunha provincia, ou nun pas.
Un censo un cuestionario impreso con preguntas

relativas non s nmero de persoas que forman a familia,
senn tamn grao de cultura que posen, traballo que
realizan, etc. Aplcase cada cinco anos a tdolos habitantes
dun pas. Un censo debe cumprir os requisitos seguintes:
ser universal (para toda a poboacin), simultneo (
mesmo tempo para todos), continuo e individual. Os datos
contidos no censo son secretos.
O padrn o reconto dos habitantes dun trmino

municipal ou concello. Nel recllense informacins Censo de Floridablanca
relativas idade, nacemento, sexo, estado civil,
profesin e grao de instruccin.
Os datos do padrn son pblicos e deben actualizarse

constantemente. Adoitan levarse a cabo cada cinco anos,
xeralmente nos anos acabados en cero e en cinco.
Movementos naturais e migratorios
Os movementos naturais
Os movementos naturais da poboacin son os

nacementos e as defuncins que se anotan nos libros de
rexistro civil do xulgado de cada concello. Partindo do
estudio estatstico anual destes rexistros coecemos cal
a poboacin.
39
O crecemento natural ou vexetativo a diferencia entre

a taxa de natalidade e a de mortalidade. O crecemento
pode ser: positivo, cando a taxa de natalidade superior
de mortalidade; negativo, cando a taxa de mortalidade
superior de natalidade; cando son iguais as das taxas
chmase crecemento cero.
A natalidade o conxunto de nacementos por ano nun

lugar. Para o estudio da natalidade, utilzase a taxa de
natalidade, que se calcula mediante a seguinte frmula:
N de nacementos por ano

A natalidade
TN = x 1.000
N total de habitantes
Mis orientativa c taxa de natalidade resulta a taxa de

fecundidade. Calclase da seguinte maneira:
N de nacementos por ano

TF = x 1.000
N total de mulleres entre
15 e 49 anos
Taxa de natalidade mundial
40
UNIDADE 1
A mortalidade o nmero de defuncins habidas nun

lugar longo dun ano. A taxa de mortalidade calclase de
forma similar taxa de natalidade.
N de defuncins por ano

TM = x 1.000
Poboacin total
A taxa de mortalidade infantil refrese s falecementos

de bebs de menos dun ano. Esta taxa a que mellor
indica o grao de desenvolvemento dun pas. A frmula a
seguinte:
N de defuncins menores dun ano

TMI = x 1.000
Poboacin total
Taxa de natalidade mundial

A superpoboacin un concepto que usamos cando o
nmero de persoas supera os recursos alimenticios e, polo
tanto, pasan fame. Cando as taxas de natalidade son altas
e as de mortalidade son baixas medra moito a poboacin
e esto constite un problema se o pas non pose recursos
suficientes para alimentar esa poboacin. Para evitar a
superpoboacin moitos pases intentan controlar a
natalidade mediante programas de planificacin familiar,
recomendando o uso de mtodos anticonceptivos que,
41
nalgns casos, chocan coas crenzas relixiosas, os

costumes e as tradicins, dificultando a consecucin dos
fins previstos.
Movementos migratorios
A anlise comparativa das taxas de natalidade, das

taxas de mortalidade e do crecemento natural permiten
saber se un pas desenvolvido ou subdesenvolvido.
Cando se rexistra un crecemento natural prximo a

cero, adptanse polticas pro-natalistas como o caso de
Espaa e de Francia.
A esperanza de vida a media de anos de vida que se

espera que poidan acadar os habitantes dun pas nacer.
A esperanza de vida est en funcin do grao de

desenvolvemento, xa que garda relacin coa alimentacin,
co nivel sanitario, coa educacin e, en definitiva, co
benestar. Por eso, a un maior desenvolvemento
correspndelle unha maior esperanza de vida.
28. Pescuda o crecemento natural de Galicia do ano 1996, no que houbo 18.723
nacementos e 28.318 defuncins.
42
UNIDADE 1
As desigualdades nacer. As migracins
Non tdolos nenos e nenas que nacen teen as

mesmas oportunidades de chegar a ser maiores. A sa
esperanza de vida est moi condicionada polo lugar de
nacemento. As, por exemplo, en Espaa nacer a
esperanza de vida de 77 anos, mentres que en Serra
Leona a penas superan os 40 anos. Estas desigualdades
veen marcadas polas dificultades para conseguir as
caloras necesarias para vivir, polas enfermidades e as
circunstancias que afectan de diferente forma sade de
homes e mulleres, polas condicins hixinico-sanitarias de
cada pas, etc.
Desigualdades no mundo
43
Para escapar das miserias, represins, persecucins,

etc, moitas persoas longo da historia movronse e
sguense a mover, cruzando fronteiras cara a pases nos
que esperan mellorar o seu nivel de vida. Estes
desprazamentos da poboacin reciben o nome de
migracins e as sas causas poden ser econmicas,
polticas, sociais, relixiosas, tursticas, etc.
En todo movemento migratorio diferenciamos

emigracin e inmigracin. Recibe o nome de emigracin o
conxunto de persoas que abandonan o seu lugar de
nacemento para establecerse noutro pas. Chamamos
inmigracin chegada de poboacin a un pas de destino.
Unha persoa emigrante en relacin seu pas de
nacemento e inmigrante no pas de recepcin.
xodo rural
(Foto: Correo da Unesco) Atendendo duracin, as migracins poden ser
permanentes, temporais ou estacionais.
As migracins poden ser interiores e exteriores. As

migracins interiores son movementos de poboacin que
permanecen dentro dun mismo pas. As mis frecuentes
son o xodo rural cara s cidades e os desprazamentos
desde o interior costa.
As migracins exteriores son os movementos de

poboacin que abandonan o seu pas, cruzando as
fronteiras cara exterior. Europa e Amrica do Norte,
polo seu nivel de vida, teen hoxe un grande atractivo
para os inmigrantes. longo do sculo XIX, os europeos,
principalmente italianos, irlandeses, portugueses e
espaois emigraron en grandes masas cara a Amrica
do Norte e do Sur. A partir da segunda metade do sculo
XX, os pases mediterrneos desprazronse cara
Europa occidental e central, en pleno desenvolvemento
industrial, onde proporcionaron man de obra abundante e
barata.
Actualmente, as xentes do Terceiro Mundo tentan

establecerse en pases da Unin Europea e da Amrica
anglosaxona, na maiora das veces arriscando a vida
para cruzar as fronteiras de forma ilegal en busca de
traballo.
44
UNIDADE 1
No hemisferio norte vive o

90% da poboacin mundial.
Hai moita desigualdade
entre os continentes. Asia
est mis poboado, xa que
onde vive a metade da
poboacin mundial.
Sguenlle Amrica, Europa,
frica e Oceana.
As 3/4 partes da poboacin
Marroqus nunha pateira mundial viven no Terceiro
Mundo.
Ademais dos movementos de persoas que buscan As zonas costeiras estn
traballo, hai que considerar os refuxiados que se mis poboadas que o
desprazan por causa dos conflictos blicos. Estas persoas interior.
son acollidas por outros pases en campamentos Son baleiros demogrficos
especficos para refuxiados. as zonas polares, os
desertos, e as zonas
clidas do Ecuador.
A distribucin espacial da poboacin
Na Antrtida, con 14 millns
A poboacin est distribuda irregularmente polo de km2, non hai ningn
planeta. Hai zonas moi densamente poboadas fronte a poboamento permanente.
valdeiros demogrficos. Para determinar esta distribucin
emprgase o concepto de densidade de poboacin. A
densidade indica o nmero de habitantes que viven nun
km2. Para calculala utilizamos a seguinte frmula:
N de habitantes dun territorio

Densidade =
N de km2
29. Utilizando os datos do seguinte cadro, averigua a densidade de poboacin das catro
provincias galegas.
30. Realiza un diagrama de barras seguindo a orde de maior a menor densidade de
poboacin.
45
A estructura da poboacin: as pirmides de

poboacin
O estudios que se realizan sobre a poboacin teen en

conta fundamentalmente factores como o sexo, a idade e
a ocupacin. O sexo e a idade constiten os elementos
bsicos para construr pirmides de poboacin.
As pirmides son grficos que nos dan unha visin xeral

de como a poboacin dun pas e proporcinalles s
responsables do goberno informacin para planificar a
sanidade, a educacin, a economa, etc.
Segundo a forma da pirmide, un pas pode ser xove,

vello ou de transicin. A pirmide xove, chamada tamn
expansiva, adquire unha forma triangular caracterzase
por acumular mis do 40% da sa poboacin total en
idades comprendidas entre 0 e 15 anos. Esta pirmide
propia dun pas subdesenvolvido.
A pirmide vella ou regresiva toma unha forma de

camp. Predomina a xente vella, superando os 65 anos
mis do 12% da poboacin total. Esta pirmide
corresponde a pases desenvolvidos.
A pirmide de transicin ou estacionaria ten un perfil

semellante a un rectngulo. Representa unha situacin
intermedia entre as das anteriores.
Tipos de pirmide
A sex-ratio a relacin mulleres/homes. No mundo

nacen mis homes que mulleres, uns 105 varns por cada
100 mulleres, pero longo dos anos a proporcin
invrtese, dado que as mulleres teen unha esperanza de
vida maior cs homes.
46
UNIDADE 1
A distribucin da poboacin segundo a actividade

econmica
A poboacin clasifcase, en funcin do traballo, en

poboacin activa e inactiva. A poboacin activa frmana
as persoas que teen traballo remunerado e as que
buscan emprego.
A poboacin inactiva intgrana as persoas maiores de

65 anos e menores de 16 anos. Neste apartado inclense
os estudiantes, a xente enferma, os traballadores do fogar,
etc, dicir, tdolos que non teen un traballo remunerado.
En funcin da actividade productiva, a poboacin

distribese en tres sectores, chamados primario,
secundario e terciario.
O sector primario comprende as persoas relacionadas

co traballo agrcola, gandeiro e forestal.
O sector secundario comprende as persoas

relacionadas co traballo industrial, mineiro e a construccin.
O sector terciario comprende as persoas relacionadas

cos servicios, transporte, ensino, administracin,
comercio, turismo, etc.
Os pases subdesenvolvidos teen unha alta

porcentaxe de ocupacin no sector primario. Os pases
desenvolvidos teen unha maior ocupacin no sector
terciario ou de servicios. En Europa e EE.UU. o sector
terciario superior 60%.
A DISTRIBUCIN DA POBOACIN. O CRECEMENTO

DA POBOACIN MUNDIAL
A evolucin demogrfica do mundo pasou por

diferentes fases longo da historia. Houbo
perodos de crecemento e outros de retroceso. A
grandes trazos podemos afirmar que ata o sculo
XVIII o crecemento da poboacin foi baixo e
lento, xa que a altas taxas de natalidade
correspondanlle altas taxas de mortalidade. A
partir do sculo XVIII comeza a revolucin
demogrfica e a poboacin creceu de forma
considerable, principalmente en Europa.
47
No Sculo XX, despois da II Guerra Mundial, o mundo

tivo un boom demogrfico, a chamada explosin
demogrfica. En menos de corenta anos a poboacin
duplicouse, pasando de 2.000 millns de persoas en 1930
a 4.000 millns en 1975.
Na actualidade superronse xa os 6.000 millns de

habitantes. A poboacin segue crecendo pero a un ritmo
mis lento, xa que o crecemento vexetativo tende a
manterse por debaixo do 2%.
O crecemento urbano no mundo
Mis da metade da poboacin mundial vive en

cidades e a maiora reside en grandes urbes que
superan o milln de habitantes. As previsins futuras
indican que a poboacin urbana seguir crecendo a
costa da rural.
A poboacin urbana do Terceiro Mundo, ou mundo

subdesenvolvido, maior c poboacin urbana dos pases
desenvolvidos. Os 2/3 desta poboacin vive en suburbios
miserables carn das grandes cidades.
48
UNIDADE 1
A poboacin espaola
A poboacin espaola actual supera os 39 millns de

habitantes. Espaa nas ltimas dcadas do sculo XX
reduciu a sa taxa de natalidade 9,3 (1998). Esto
dbese a diversos motivos, entre eles, a incorporacin da
muller traballo, o uso de mtodos anticonceptivos, a
planificacin familiar, a mellor calidade de vida, etc. Este
feito sitanos entre os pases cunha taxa de natalidade
das mis baixas do mundo. Unha reduccin similar
levouse a cabo na taxa de mortalidade, achegndose ata
niveis que a sitan case nun 8. Espaa atpase entre os
pases desenvolvidos cun alto grao de benestar.
Este comportamento non foi sempre igual longo da

historia. Ata o sculo XIX, a poboacin espaola creceu a
un ritmo moi lento, a penas alcanzou os 11 millns de
habitantes. Mantia unhas altas taxas de natalidade pero
tamn unhas grandes taxas de mortalidade,
especialmente mortalidade infantil.
a partir do sculo XIX cando o crecemento da

poboacin espaola se fai notar, xa que chegara fin de
sculo con vinte millns de habitantes. Pero a partir da 2
metade do sculo XX, a poboacin espaola ten o boom
do seu crecemento ata situarse nos 39 millns de
habitantes. Hoxe, sen embargo, a poboacin espaola ten
un crecemento vexetativo moi baixo, 0.4% anual. O
nmero medio de fillos por muller de 1,21, o que non
garante o recambio xeneracional que de 2,1 fillos por
muller.
Espaa foi tradicionalmente un pas de emigracin. O

predominio do sector primario e a debilidade industrial
obrigou a un gran nmero de espaois a emigrar.
Actualmente as tendencias migratorias cambiaron e Espaa
pasou de ser un pas de emigrantes a un pas de inmigrantes.
Galicia: un cambio de tendencia
En Galicia, durante a segunda metade do sculo XIX e

gran parte do sculo XX, asstese a unha emigracin
masiva cara a Hispanoamrica. O nivel de vida era moi
baixo debido existencia de minifundios, rxime de foros,
escasa industrializacin e illamento. O drama humano
49
da emigracin quedou reflectido nos debuxos de Castelao,

na obra de Rosala, de Curros, de Celso Emilio e outros.
A partir da dcada do 1960 os galegos emigraron cara

Europa Central e os seus cartos investronse en mellorar a
vida dos galegos pero contriburon pouco modernizacin
de Galicia.
O nmero medio de fillos por muller de 0,99 e na

actualidade o nmero de inmigrantes supera de emigrantes.
En 1995 o saldo migratorio foi positivo: 3.556 persoas.
O movemento natural da poboacin galega nese

mesmo ano foi de -3,52, taxa de natalidade: 6,86 e
taxa de mortalidade: 10,38. O nmero de nacementos
foi de 18.723 e o de defuncins de 28.318.
Pra A Habana
Este vaise e aquel vaise,

E todos, todos se van,
Galicia, sen homes quedas
Que te poidan traballar.
Ts, en cambio, orfos e orfas
Emigrantes galegos E campos de Soledad,
E nais que non teen fillos
E fillos que non teen pais.
E ts corazns que sufren
Longas ausencias morts,
Viudas de vivos e mortos
Que ningun consolar.
Rosala de Castro, Follas Novas.
LEMBRA
Os movementos naturais da poboacin son os nacementos e as defuncins. As taxas de

natalidade e da mortalidade permtenos saber a evolucin da poboacin. A diferencia
entre a taxa de natalidade e a taxa de mortalidade indcanos o crecemento natural ou
vexetativo.
A poboacin espaola e galega reduciron nos ltimos anos as taxas de natalidade e
mortalidade. Actualmente atpanse entre os pases con menor natalidade e
mortalidade, situndose en torno crecemento cero.
50
UNIDADE 1
O PLANETA EVITOU A AMEAZA DA SUPERPOBOACIN, SEGUNDO A ONU.
Aprazouse o nacemento do neno 6.000 millns ata outubro.
En 1990, a axencia da ONU para Poboacin e Desenrolo (PNUD), fixo unha

dramtica chamada para frear o crecemento demogrfico. Nove anos mis tarde, a
mesma axencia cre que a ameaza desapareceu, anque non hai que baixar a garda. As
sas prediccins fixaron para 1998 a data na que o planeta tera 6.000 millns de
habitantes, o que quedou posposto para xuo deste ano e agora, revisar as
proxeccins, para outubro. A extensin dos medios anticonceptivos a nivel mundial, o
maior acceso da muller educacin e planificacin familiar sinlanse como principais
factores que estn facendo posible o enlentecemento do crecemento da poboacin
mundial. Segundo a Fundacin Rockefeller, hai 30 anos s o 10% das parellas dos
pases en desenvolvemento tian acceso planificacin familiar. Agora esa porcentaxe
do 50%. Pero tamn hai datos menos positivos que quizais estn influndo nas
estatsticas: a pandemia da sida, que s o ano pasado cobrouse 2,5 millns de vidas,
maioritariamente xoves. Do enlentecemento d conta tamn outra estimacin: en 1990,
a poboacin mundial medraba a un ritmo de 100 millns de persoas ano. Agora faino
a un ritmo de 78 millns.Unha das principais razns que baralla a ONU para recomendar
que non se baixe a garda, ademais de que a poboacin mundial se duplicase en menos
de 40 anos, o feito sen precedentes de que unha sexta parte da poboacin -1.000
millns de habitantes- est en plena idade reproductiva (de 15 a 24 anos), o que supn
a maior xeracin de xoves da historia. o resultado do baby boom e a consecuencia
ser un gran crecemento da poboacin mundial para o ano 2050. A ONU advirte da
escasa uniformidade dos datos planetarios; das inxustas desigualdades que rexistra a
sociedade. E, as, pon de relevo que, se ben descendeu a taxa de fecundidade en
tdalas rexins do globo, mentres na maior parte dos pases industrializados as taxas
nin sequera acadan a de reposicin xeracional (dous fillos por muller), nos pases pobres
as mulleres seguen parindo entre catro e sete fillos longo da sa vida.Espaa ten unha
das mis baixas taxas de fecundidade do mundo (1,15 fillos por muller). O acceso
practicamente universal planificacin familiar e a elevada taxa de educacin feminina,
por encima da masculina, fai innecesaria unha campaa neste terreo. De a que a ONG
Federacin de Planificacin Familiar de Espaa vaia centrar a sa campaa na muller
no Terceiro Mundo, pero, a nivel interno, nos embarazos adolescentes.
EL PAS, luns 1 de febreiro de 1999
30. A que se atribe o descenso do ritmo de crecemento da poboacin mundial?

31. Por que di a ONU que non se debe baixar a garda?
32. Cal o comportamento da taxa de fecundidade?
33. En xeral, tdolos pases teen problemas demogrficos, son os mesmos nos
pases desenvolvidos que nos subdesenvolvidos?
51
UNIDADE DIDCTICA 2
O MEDIO AMBIENTE
COMO RECURSO
52
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1. O MEDIO AMBIENTE .....................................................................................................55

- Tipos de medio ambiente .......................................................................................55
- Os intercambios no medio: os ciclos .................................................................55
2. OS RECURSOS MEDIOAMBIENTAIS ......................................................................56

- Os recursos atmosfricos.......................................................................................57
- A contaminacin atmosfrica ................................................................................58
- O aproveitamento dos recursos da atmosfera .................................................61
3. OS RECURSOS HIDRULICOS ................................................................................64

- A calidade da auga .................................................................................................65
- Os ocanos: fonte de recursos .............................................................................66
- A contaminacin dos mares ..................................................................................68
- O aproveitamento dos recursos hidrulicos .....................................................71
4. OS RECURSOS TERRESTRES .................................................................................73

- Os recursos minerais ...............................................................................................74
- Os recursos vexetais................................................................................................76
- Os recursos animais ................................................................................................81
- A degradacin ambiental terrestre ......................................................................86
- A xestin dos recursos terrestres ........................................................................89
53
Paisaxe natural
O planeta Terra almacena unha fonte incalculable de recursos para sustentar a

humanidade. Estes recursos estn distribudos non s pola superficie terrestre
senn tamn pola atmosfera e a hidrosfera e non aparecen illados senn que
forman parte de ecosistemas. Un ecosistema est constitudo polos seres vivos,
animais e vexetais interrelacionados co seu hbitat, co seu medio.
O espacio no que se desenvolve a vida animal e vexetal forma un gran

ecosistema que recibe o nome de biosfera. Dentro dela debemos destacar os
ocanos, que albergan unha grande riqueza de recursos moi tiles para a
supervivencia e o desenvolvemento humano.
A explotacin inadecuada dos recursos pode degradar un ecosistema ata

chegar a destrulo. A humanidade, a travs da sa historia, explotou e segue a
explotar materias e enerxas procedente dos recursos da Terra pero, mesmo
tempo, tamn introduciu modificacins que alteraron a vida do Planeta. Nestes
ltimos sculos foi cando mis danos se produciron, debido principalmente
constante aumento da poboacin e s efectos nocivos da industrializacin e dos
transportes.
cada vez mis necesario orientar a intervencin humana na xestin das

fontes e recursos da Terra, tendo en conta que a conservacin e o
desenvolvemento son das premisas inseparables. Xa hai anos que moitos
pases estn levando a cabo polticas tendentes proteccin do contorno con
iniciativas como repoboacins forestais, declaracins de espacios naturais e
especies protexidas, declaracin de cidades patrimonio da humanidade, etc.
Tamn se deron pasos importantes para crear unha lexislacin comn que
tdolos estados respecten.
54
UNIDADE 2
1. O medio ambiente
O medio ambiente o contorno no que se integran os

seres vivos. O clima, as rochas, o solo, a atmosfera, as
augas, a flora, a fauna e as persoas son os elementos que
o conforman. Todos eles se inflen mutuamente, pero son
as persoas as que teen maior capacidade para modificar
o medio que as rodea, transformndoo ou incluso
destrundoo. deber de todos abordar a sa proteccin,
utilizando tecnoloxas e xestins econmicas que estean
en harmona co Planeta.
Tipos de medio ambiente Parque Nacional Garajonay

(La Gomera, Canarias)
Distinguimos dous tipos de medio ambiente, natural e
socio-cultural.
O medio ambiente natural est conformado por factores

fsicos e biolxicos. Entre os factores fsicos mis
importantes estn os climticos e os relativos solo. Os
factores biolxicos estn constitudos polas plantas e os
animais, inclundo as persoas.
O medio ambiente socio-cultural comprende todo o que

foi desenvolvido pola especie humana, tanto por medio de
ferramentas como pola sa capacidade intelectual. Como
exemplos de elementos deste medio podemos citar as
casas, as terras de cultivo, a relixin, etc.
1. En que tipo de medio incluiras a agricultura?

2. Investiga a fonte natural destes elementos: calor, osxeno e rochas.
Os intercambios no medio: os ciclos
Os elementos que son necesarios para a vida das

plantas e dos animais son obtidos do medio ambiente
fsico e, unha vez utilizados, regresan de novo mundo
inerte formando ciclos. Os ciclos mis importantes son o
do carbono, o do osxeno, o do nitrxeno e o da auga.
55
O ciclo do carbono
O carbono o elemento mis importante

de tdolos compostos orgnicos. Existen tres
grandes fontes de carbono: o dixido de
carbono do aire e da auga, os carbonatos das
rochas e da codia terrestre, e os combustibles
fsiles.
O ciclo do osxeno.
O osxeno un elemento esencial para o

proceso de respiracin dos seres vivos, tanto
O ciclo do carbono animais como vexetais. Tmase directamente
do aire da atmosfera e da auga, e retorna a
eles de novo en forma de dixido de carbono.
O ciclo do nitrxeno
O nitrxeno un elemento gasoso que

forma a maior parte do aire. Tdolos seres
vivos o necesitan, pero a maiora non o poden
utilizar directamente da atmosfera. Observa
os distintos ciclos do nitrxeno nos esquemas.
O ciclo da auga
Este ciclo o mis coecido e comeza coa

O ciclo do osxeno
evaporacin na atmosfera da auga procedente
dos ocanos, mares, ros, etc. Este vapor de
auga, ascender, arrefrase e condnsase
formando nubes e auga que descende terra
de novo en forma de chuvia.
2. Os recursos medio ambientais
Chamamos recursos medioambientais s

materias e fontes de enerxa que a
humanidade precisa para a sa supervivencia
e prosperidade. Os principais recursos son a
O ciclo do nitrxeno
enerxa, o aire, a auga, a terra e os minerais.
56
UNIDADE 2
Os recursos naturais non teen a mesma

dispoibilidade nin igual distribucin por todo o mundo. Por
este motivo preciso distinguir entre recursos renovables
e non renovables. Os recursos renovables son os que se
repoen de forma cclica, como sucede coas plantas e
animais, a terra e o solo, e a auga obtida do seu ciclo
normal. Os non renovables son aqueles que poden ser
esgotados pola sa utilizacin, como pasa cos
combustibles fsiles.
Os recursos atmosfricos
O aire a materia gasosa transparente que nos rodea

por todas partes. Ocupa espacio e ten masa, pero non o
podemos ver nin sentir.
A capa de aire que envolve o planeta Terra ten un

espesor de mis de 1.000 km e cumpre diversas funcins.
Por un lado, acta como un filtro das radiacins solares
danias e por outro, mantn a temperatura adecuada para
a vida, proporcionando mesmo tempo os gases
necesarios para a respiracin.
A superficie da Terra quentarse emite radiacins

infravermellas que aumentan a temperatura do aire. O
dixido de carbono e o vapor de auga acumulado na
troposfera son os encargados de regulala, mantendo unha
temperatura media de 150.
Segundo a altura, na atmosfera distnguense varias

capas. A que est mis preto de ns a troposfera e
contn a meirande parte do aire.
O seguinte nivel a estratosfera, que contn menos

aire e que ten unha temperatura constante. Entre os 30 e
50 Km est situada a capa de ozono. O ozono un gas
que se forma pola accin da radiacin ultravioleta,
procedente do Sol, sobre o osxeno. A sa misin a de
protexer a Terra dos efectos danios destas radiacins.
A ltima capa a ionosfera, situada entre os 50 e os

300 km, e nela tamn se absorben parte dos raios solares.
Nesta capa onde se producen as estrelas fugaces,
anacos de meteoritos que arden entrar en contacto co
aire. Ademais, aqu onde se sitan os satlites que fan
posibles as comunicacins a gran distancia.
57
A composicin do aire uniforme nas primeiras capas

da atmosfera e heteroxnea nas ltimas. Nas primeiras
capas o aire est formado por un 78% de nitrxeno, un
21% de osxeno e un 1% doutros compoentes como o
argn, nen, helio, dixido de carbono.
A masa de aire atmosfrico resulta atrada pola forza da

gravidade da Terra, producndose un peso ou presin.
Chamamos presin atmosfrica peso do aire por
unidade de superficie. Equivale peso dunha columna de
mercurio de 76 cm de altura sobre un cm2, situada nivel
do mar.
A contaminacin atmosfrica
Contaminacin atmosfrica A contaminacin a degradacin ou o deterioro

causados pola actividade humana e que afectan pureza
de calquera elemento do medio. En relacin coa
atmosfera, calquera substancia que altere as propiedades
fsicas ou qumicas do aire puro un contaminante. Os
contaminantes poden ser gases ou partculas slidas.
A orixe dos contaminantes atmosfricos diversa. Uns

dbense s accins mecnicas naturais, por exemplo
furacns e tormentas, e outros a accins artificiais, como
son as causadas por combustins qumicas e por gases
volatilizados sen combustin.
Hoxe en da, a maior preocupacin est centrada na

contaminacin das grandes reas urbanas e industriais,
producida polo aumento dos hidrocarburos procedentes
das emisins de gases de calefaccin, dos autombiles e
dos residuos industriais.
O dixido de carbono
O dixido de carbono que liberado atmosfera

procedente da respiracin e da putrefaccin dos
organismos equilbrase de forma natural a travs da
fotosntese das plantas. Sen embargo, o dixido de
carbono liberado atmosfera pola queima de
combustibles procedentes da industria, dos autombiles,
dos fogares, etc, non absorbido nin equilibrado pola
accin das plantas. incrementarse a sa concentracin
na atmosfera fai aumentar a temperatura do Planeta.
58
UNIDADE 2
O aumento de temperatura provoca desequilibrios

climticos, dando lugar unhas veces a secas permanentes
e outras a chuvias torrenciais. Outro efecto o aumento do
nivel das augas debido desconxelacin dos casquetes
polares.
A chuvia cida
A formacin da chuvia cida
Outro problema relacionado coa contaminacin a

chuvia cida. As fbricas, as centrais trmicas, as
calefaccins e os autombiles emiten cidos, como xidos
de xofre e nitrxeno. Estas substancias, unha vez na
atmosfera, sofren unha transformacin polo efecto da luz
solar e da auga, precipitndose terra mesturadas coa
chuvia. Os cidos contidos nas gotas de auga causan dano
s plantas, pureza das augas, s edificios e s animais.
A reduccin da capa de ozono
A capa de ozono protexe a superficie da Terra actuando

como un filtro que impide que chegue a radiacin
ultravioleta do Sol. Pero esta estase facendo mis delgada
como consecuencia da destruccin das sas molculas,
por efecto da acumulacin excesiva de gases como o cloro
e o xido ntrico. Esto ten graves consecuencias para a
sade, xa que a radiacin ultravioleta debilita as defensas
A capa de ozono
do organismo e contribe aumento do cancro de pel.
59
Entre os compostos de cloro lanzados atmosfera estn os

gases utilizados como impulsores dos sprays en perfumera,
nos insecticidas e nos frigorficos. Son os chamados CFCs,
clorofluorocarbonos, prohibidos xa en moitos pases, que os
Biodegradables son
substituron por outros propelentes non danios.
aquelas sustancias
O efecto invernadoiro
que son reabsorbidas
por un ecosistema.
A atmosfera acta como un invernadoiro, permitindo
Biodiversidade a que os raios solares cheguen Terra e impedindo que se
variedade de especies
que habitan un
escape a calor. Os gases procedentes das industrias e dos
territorio. autombiles, sumados s gases naturais, aumentan o
efecto invernadoiro, elevando a temperatura da Terra,
Ecoloxa a ciencia
que estudia as fenmeno que provoca graves alteracins no clima.
relacins entre os
seres vivos e o medio O rudo.
ambiente.
O rudo un contaminante atmosfrico que non altera a
sa pureza pero que produce un deterioro da calidade
medio ambiental con consecuencias graves para a sade.
As sociedades modernas e industrializadas estn

xerando continuamente rudos debidos na sa maior parte
circulacin dos medios de transporte, industria e
msica estridente.
LEMBRA
Os ciclos do carbono, osxeno, nitrxeno e da auga son fundamentais para a vida.

Chamamos recursos medioambientais s materias e fontes de enerxa que a
humanidade precisa para a sa supervivencia e prosperidade.
A contaminacin a degradacin ou o deterioro causado pola actividade humana que
afecta pureza de calquera elemento do medio.
3. Enumera os compoentes do aire con concentracin fixa. Enumera os compoentes

do aire con concentracin variable.
4. Relaciona:
a. Subministra gases necesarios para a vida 1. Terra
b. O seu consumo pode ser variable 2. Aire
c. Ten recursos para a alimentacin 3. Auga
5. Destaca tres formas de contaminacin atmosfrica.
60
UNIDADE 2
O aumento do nivel de rudos unha das causas principais

da perda de audicin das persoas. Co fin de amortecer os
seus efectos negativos, instlanse silenciadores nos
autombiles e lvanse a cabo medidas encamiadas a
rebaixar o nivel de decibelios nos locais pblicos.
Aproveitamento dos recursos atmosfricos
A enerxa elica
O Sol non quenta o aire de maneira uniforme polo que

se orixinan masas de aire con diferentes temperaturas e
distintas presins, provocando un desprazamento do aire
desde as zonas de alta presin cara s de baixa presin
orixinando o vento.
Aproveitando a forza do vento obtense a enerxa elica,

que constite unha fonte de enerxa renovable, Aeroxerador para a
inesgotable, limpa e de enorme potencial. O primeiro obtencin de enerxa elctrica
aproveitamento desta enerxa foi a navegacin a vela. Na
Idade Media foi empregada nos muos de vento para
moer cereais e para conducir a auga a lugares elevados.
O modelo de muo de vento multipala que se utilizou no
sculo XIX para bombear a auga
foi o predecesor dos actuais
xeradores elicos.
Na dcada dos setenta,

motivada pola crise do petrleo,
emprndese unha nova etapa de
aproveitamento desta enerxa co
fin de obter enerxa elctrica. O
pas pioneiro foi Dinamarca, que
actualmente obtn o 2% da sa
enerxa elctrica por este medio.
Os cientficos calculan que no
sculo XXI podera obterse o 10%
da enerxa elctrica mundial a
partir da forza do vento.
As mquinas elicas, chamadas

muos ou xeradores de turbina
elica, constan principalmente de
tres partes: un rotor, que ten como
Mapa elico de Galicia
misin captar o aire e convertelo en
61
enerxa mecnica, un sistema de orientacin do vento e un

xerador que transforma a enerxa mecnica en elctrica.
A enerxa elica en Galicia
O comezo da utilizacin da enerxa elica en Galicia

coincide tamn coa crise do petrleo. Instalronse parques
elicos aproveitando as condicins favorables dalgunhas
zonas da costa galega que, xuntamente con Canarias e a
zona do estreito de Xibraltar, son as mellores de Espaa.
A zona mis idnea de Galicia localzase entre os

Mapa fotovoltaico cabos de Estaca de Bares e Fisterra, onde a media anual
de velocidade do vento de 30 Km/h.
O maior inconveniente que ten o aproveitamento da

enerxa elica a grande escala o enorme custo nos
sistemas de almacenamento.
A enerxa solar
O calor emitido polo Sol sen dbida a causa principal

de que na Terra haxa vida, xa que gracias a el funcionan
os ciclos do osxeno, da auga e do carbono. Pero ademais
de calor, o Sol proporciona outra fonte de enerxa: a luz.
De todo o potencial enerxtico do Sol soamente un

pouco mis da metade chega superficie da Terra pero,
anda con esa perda, o Sol constite a meirande fonte de
Mapa solar de Galicia
enerxa se a comparamos coas demais.
Actualmente a enerxa solar aproveitase para ser

transformada en enerxa elctrica e enerxa trmica. Esto
consguese mediante a utilizacin de espellos cncavos
que concentran os raios solares en zonas reducidas ou
puntos, producindo unha elevacin da temperatura.
A enerxa solar inesgotable, limpa e con alta

rendibilidade. Constite unha das enerxas con maior
futuro, sendo empregada para quentar auga para uso
domstico e para calefaccin. Sen embargo, o seu uso
atpase limitado pola dificultade de acumulala en grandes
cantidades e polo elevado custo das instalacins.
Galeras coruesas, un
exemplo do aproveitamento do Outra posibilidade a conversin directa de enerxa
calor solar en elctrica por medio de clulas solares que
62
UNIDADE 2
aproveitan o efecto fotovoltaico, dicir, a capacidade

dalgns materiais semiconductores para xerar
electricidade incidir sobre eles unha radiacin luminosa.
A enerxa solar en Galicia

O faro da Illa de Ons est
alimentado por enerxa
En Galicia, os niveis de radiacin solares son menores fotovoltaica.
se os comparamos coas zonas do sur de Espaa, porque
pose menos horas de insolacin. Sen embargo, a Un TEP a enerxa
equivalente producida na
construccin tradicional das vivendas rurais e urbanas combustin dunha tonelada
soubo aproveitar os recursos enerxticos do sol mediante de petrleo.
a construccin de galeras e solainas, cun efecto Espaa pose unhas
climatizador ben coecido. caractersticas de insolacin
excelentes. A maior central
fotovoltaica est situada en
Toledo.
6. Sublia as frases correctas.

a. A atmosfera non utilizada para a vida.
b. Os recursos bsicos para a vida son a auga, o aire e a terra.
c. O consumo de auga en litros igual por persoa e da en tdolos pases.
d. A enerxa elica en Galicia ten mis futuro que a enerxa solar.
LEMBRA
Os recursos medioambientais son as materias e

fontes de enerxa necesarias para a supervivencia
humana e o desenvolvemento do seu benestar.
A contaminacin a degradacin ou deterioro
causado pola accin humana que afecta pureza
de calquera elemento do medio. A contaminacin
pode afectar litosfera, hidrosfera e atmosfera.
Os recursos poden ser renovables e non
renovables. Son recursos renovables os que se
reproducen o repoen se son usados con
sensatez. Os recursos non renovables son aqueles
non se repoen nin se reciclan.
O faro da Illa de Ons funciona

con enerxa fotovoltaica
63
3. Os recursos hidrulicos
A auga o elemento esencial da hidrosfera. Constite

un compoente bsico do medio ambiente e un recurso
imprescindible para a humanidade. A auga caracterzase
por ser incolora, inodora e inspida.
Por ser un ben moi limitado require unha boa

distribucin e un bo uso. Hai que ter en conta que s un
1% de toda a auga aproveitable para o consumo e para
actividades agrarias e industriais.
As augas que poden ser utilizadas proceden

principalmente dos acuferos superficiais e subterrneos
dos continentes. S unha pequensima parte procede da
A auga, fonte de recursos desalinizacin da auga do mar.
As augas continentais afloran na Terra de forma variada

e desigual, de modo que resulta moi escasa en
determinadas zonas do Planeta, como nos desertos, e moi
abundante noutras, como na zona ecuatorial.
O consumo medio por persoa e da estmase nuns 80

litros de auga, que se reparten entre hixiene corporal e usos
domsticos. Pero hai comunidades que teen unha case
total carencia de auga, como en Madagascar, onde o
consumo medio por persoa de 5 litros, cantidade irrisoria
se a comparamos cos 500 litros por persoa nos Estados
Unidos.
Hai que ter en conta que as actividades agrcolas utilizan

na actualidade as 3/4 partes de toda a auga doce, con
tendencia a aumentar. A cuarta parte restante queda case
toda para a industria e as actividades comerciais, que
tamn incrementan da a da a sa demanda de auga. S
unha pequena parte dela se destina para uso domstico.
Unha caracterstica da agricultura que a auga

utilizada para o rego non deixa sobrantes nin augas
residuais, mentres que a auga consumida pola industria e
a de uso domstico pode ser reciclada e reutilizada.
Para conseguir unha maior racionalizacin do uso da

auga necesario dispoer de sistemas adecuados para a
64
UNIDADE 2
irrigacin da terra. Ata o momento, o mtodo que comporta

un menor consumo e polo tanto un mellor aproveitamento
o de rego por goteo.
A utilizacin das augas procedentes dos ros ten un sen

fin de aplicacins para a humanidade. certo que a
construccin de encoros sobre os cursos dos ros anega
grandes superficie de terra, pero tamn reporta grandes
beneficios, como a produccin de enerxa elctrica e o
abastecemento de auga potable a pobos e cidades. Outros
usos dos encoros son os regados, a instalacin de
piscifactoras e o esparcemento turstico.
Por outro lado, os ros constiten boas vas de

comunicacin para transportar mercancas e xente,
poendo en contacto dunha forma rpida e barata lugares
que doutra forma estaran afastados.
A calidade da auga
O deterioro da calidade da auga foise producindo

longo dos sculos pero desde a poca da revolucin
industrial moito maior, sendo difcil hoxe en da atopar
augas de calidade.
As cidades situadas s beiras dos ros foron vertendo

augas contaminadas s seus leitos, facndoas non aptas
para o consumo humano. De tdolos vertidos urbanos e
rurais soamente un 50% son sometidos a un tratamento
de depuracin.
Unha auga est contaminada cando est alterada a sa Instalacins dunha depuradora
composicin. O grao de contaminacin das augas maior de augas residuais
canto menor a cantidade de osxeno que conteen. A
falta de osxeno nas augas provoca a aniquilacin da flora
e da fauna fluvial.
Ademais dos vertidos de augas residuais procedentes

das poboacins, a contaminacin das augas pode ser
debida a outras causas. Unhas veces est relacionada coa
agricultura, polo uso de pesticidas e praguicidas ou tamn
directamente a travs das pulverizacins areas.
Pero son os contaminantes de orixe industrial os que

constiten a maior fonte de contaminacin nos pases
65
desenvolvidos. Os mis perniciosos son os relacionados

coas industrias papeleiras, coas industrias derivadas do
petrleo e coas industrias qumicas.
O nmero de billas por A seca
cada 1.000 persoas
indica mellor o grao de
sade da poboacin
A seca un problema que sofren cada vez mis os
que o nmero de pases situados nas zonas temperadas do Planeta. A sa
camas de hospital. orixe pode ser debida s cambios climticos producidos
A ONU est a pola alteracin da atmosfera, causada polo
desenvolver un requentamento da Terra. Esta escasez de auga obriga a
programa chamado A facer un uso cada vez mis restrictivo do seu consumo e
dcada da auga coa leva a moitos pobos a consumir augas non aptas.
finalidade de atender a
mis de 1.800 millns
As consecuencias da seca na agricultura tamn son
de persoas do Terceiro
Mundo. moi graves e provocan perdas enormes. Algns pases
desenvolvidos que sofren estas secas usan tecnoloxas
Existen moitas
enfermidades que se
moi avanzadas para a captacin de augas subterrneas
transmiten pola auga, nas capas freticas.
como o tifo, a clera, a
diarrea e a disentera.
7. Fai unha lista das agresins s augas e atmosfera que ti observes onde vives.
Escribe lado a solucin que ti propoeras.
8. Pensas que Galicia ten unha insolacin suficiente para aproveitar a enerxa solar?
9. Sinala das fontes de enerxa renovable que se produzan e exporten en Galicia.
Os ocanos, fonte de recursos
Os ocanos constiten un ecosistema nico e dinmico

que exerce unha grande influencia sobre os continentes e
sobre a atmosfera. O ocano acta como un amortecedor
dos climas evitando cambios violentos nos mesmos. As
masas de auga ocenica constiten unha reserva
importantsima de gases disoltos na auga e que forman
parte integrante da composicin do aire que respiramos.
Os ocanos ocultan nos seu fondos unha extraordinaria

variedade de paisaxes subacuticas, posen unha
riqueza faunstica de incalculable valor e tamn unha gran
riqueza enerxtica, que se atopa tanto nos fondos dos
mares como co aproveitamento dos movementos da auga.
66
UNIDADE 2
Igual que ocorre na terra firme, a vida e a riqueza dos

ocanos est desigualmente distribuda, polo que existen
territorios onde hai riqusimos viveiros de especies de
peixes e vexetais, como os arrecifes, e autnticos desertos
con escasa vida, ademais doutras zonas totalmente
escuras e polo tanto improductivas.
Nos ocanos atpase o fitoplancto, constitudo por

diminutas plantas marias, e o zooplancto, formado por
pequenos animais, que constiten o anel primario da
cadea alimenticia maria.
Os ecosistemas dos ocanos, que son

fundamentais para a humanidade, estn
situados nas zonas costeiras, nas salinas,
nos mangleirais, nos estuarios e nos
arrecifes.
A pesca un recurso explotado desde a

antigidade ata os nosos das e debera
seguir sendo o gran recurso do futuro.
preciso contribur a preservar esta riqueza,
capturando s as especies de peixe cun
rendemento sostible.
A pesca, unha fonte de
Os ocanos tamn subministran humanidade grandes riqueza
cantidades de minerais, tales como o sal comn, o
magnesio, o manganeso, o bromo e outros.
Tamn existen grandes reservas de petrleo e gas

natural espallados polas plataformas continentais ademais
da enerxa que se pode obter do movemento das ondas e
as mareas.
A liberdade dos mares
Antano, os ocanos e mares constituron verdadeiros

espacios libres. proverbial referirse liberdade poendo
como exemplo o mar: a liberdade dos mares. Pero no
sculo XX, a proteccin da riqueza pesqueira e petrolfera
levou os distintos pases, con EE.UU. cabeza, a estender
as augas territoriais ata o lmite das 200 millas, o que
supuxo unha diminucin do espacio libre.
A Antrtida, un continente
protexido
67
A Antrtida: Un continente xelado que hai que

protexer
A Antrtida necesita unha xestin especial, xa que este

grande espacio xelado, case virxe, de mis de 12 millns
de km2, alberga a maior reserva de auga doce do Planeta.
No ano 1991 asinouse en Madrid a Acta de Proteccin

Medioambiental da Antrtida, que establece un perodo de
50 anos de total prohibicin da explotacin dos recursos
petrolferos e minerais, ademais da conservacin da sa
flora e fauna, o control dos vertidos e a limitacin das visitas.
A contaminacin maria
O mar como depurador natural
O mar ten un gran poder depurador natural debido tanto

s procesos fsicos como insolacin. A accin das sales,
conxuntamente con axentes biolxicos, causan a morte
das bacterias danias pero os residuos e contaminantes
depositados pola humanidade son de tal magnitude que a
accin da depuracin natural non capaz de absorber
Estela nun mar totalmente a polucin e, en consecuencia, asistimos a
contaminado unha contaminacin crecente do mares.
A contaminacin maria
O panorama actual dos ocanos non resulta nada

prometedor se non poemos remedio. Por unha parte, a
sobreexplotacin da pesca puxo en perigo de extincin
especies antano moi abundantes, como o caso das
68
UNIDADE 2
baleas e por outra, causou a contaminacin das augas e a

degradacin e destruccin de numerosos hbitats
costeiros.
s augas dos ocanos van parar inmensas cantidades

de materiais de desfeito, desde augas residuais, vertidos
qumicos das industrias, cemiterio de barcos, mareas
negras ata residuos radioactivos. Todo eso sen contar a
contaminacin producida por causas naturais, como
poden ser os arrastres de limos e terra.
Un exemplo de mares contaminados son os mares

interiores, polos vertidos de auga contaminada que arrastran
os ros que desembocan neles e polas toneladas de cru que
os petroleiros guindan nas sas tarefas de limpeza.
En xeral, as zonas costeiras, as salinas, mangleirais e

arrecifes son moi vulnerables degradacin por ser onde
se rexistran os maiores focos de concentracin humana.
O control da contaminacin
Para conseguir unha maior seguridade no transporte de

mercadoras, sobre todo aquelas altamente contaminantes
necesario extremar as medidas de vixilancia, delimitando
as rutas a seguir polos grandes petroleiros, de xeito que
non pasen polas zonas prximas s costas.
A diminucin da capa de ozono tamn repercute

negativamente sobre os mares, xa que os raios ultravioleta
actan sobre eles destrundo o fitoplancto, fundamental na
cadea alimentaria.
Tamn necesaria unha lexislacin unificada que acte

de igual modo en tdolos pases, xa que a propiedade dos
ocanos debe ser un recurso indivisible.
Outra medida que se debe adoptar a aplicacin de

novas regulamentacins de pesca, con cotas de capturas
das diferentes especies de peixe. Outras estratexias son o
establecemento de moratorias sobre algunhas especies,
paros biolxicos, reduccin do tamao das redes e
prohibicin de pescar peixes inmaturos, as como a
proteccin de especies en perigo. Danos ecolxicos
producidos polas mareas
negras
69
As mareas negras
Cocense con este nome os efectos causados polos

vertidos de petrleo debidos a accidentes dos barcos
petroleiros nas augas dos mares. As manchas de petrleo
estndense polas augas provocando un desastre
ecolxico de grandes magnitudes. Os danos causados son
dun valor incalculable e afectan fauna maria, con
consecuencias negativas para a pesca e o marisqueo.
Tamn causan estragos no sector turstico.
Galicia unha costa castigada duramente polas

mareas negras. Os desastres dos petroleiros Urquiola
(1976), Mar Exeo (1992) e Prestige (2002) provocaron
consecuencias de efectos incalculables no medio natural e
na economa de Galicia: fondos marios danados, grandes
sectores de costa baixo toneladas de hidrocarburos,
danos irreparables no Parque Nacional das Illas Atlnticas,
cerre dos caladoiros de pesca, etc.
O desastre ecolxico producido polo

petroleiro Mar Exeo
Os vertidos de residuos radioactivos de mediana e

baixa intensidade na Fosa Atlntica, situada a 700 Km de
Galicia, son realizados sen ter en conta as graves
consecuencias para o futuro.
10. Indica as consecuencias que ocasionan as mareas negras medio ambiente.

11. Realiza unha lista de contaminantes que tean incidencia nos mares.
12. Coeces algunha sociedade ou organismo que vele pola conservacin dos mares?
70
UNIDADE 2
Pero a maior parte do petrleo espallado polos mares non

procede das mareas negras, senn que corresponde s
limpezas rutineiras dos tanques dos grandes petroleiros ou
de vertidos das refineras e industrias. Cada ano vrtense
mar mis de 4 millns de tm de derivados do petrleo.
O Mediterrneo segue a ser o mar mis castigado de todos,

coa maior proporcin de accidentes e de vertidos de petrleo,
debido gran intensidade do trfico martimo polas sas augas.
Aproveitamento dos recursos hidrulicos
A enerxa hidroelctrica
Funcionamento dunha central hidroelctrica
A enerxa hidroelctrica unha fonte enerxtica moi

utilizada no mundo. Esta enerxa est proporcionada pola
forza da auga que, almacenada en grandes encoros,
conducida a travs de tubos a unhas turbinas situadas na
parte mis baixa. A forza da auga que cae impulsa as turbinas
e estas moven os xeradores, producindo electricidade.
As centrais hidroelctricas teen un baixo custo de

mantemento, pero a sa instalacin resulta moi cara, tanto
pola superficie que anega como pola sa construccin.
A enerxa do mar Muo de marea na Illa de

Arousa
Os ocanos son tamn unha fonte inesgotable de
recursos enerxticos. A enerxa pdese obter
aproveitando os movementos das mareas, das ondas ou a
diferencia de temperaturas das distintas capas do mar.
71
A enerxa das mareas chmase enerxa maremotriz e

provn do aproveitamento dos movementos de preamar e
baixamar, producidos circular as masas de auga dos
lugares mis altos s mis baixos. Xa no antigo Exipto se
utilizaban muos de marea para moer gran, muos que
perduraron ata a actualidade, como o que se conserva na
Illa de Arousa. Actualmente existen poucas centrais
maremotrices para a produccin de electricidade no
mundo, sendo as mis coecidas a do estuario do Rance
en Francia e a de Kislaya en Rusia.
A enerxa que se obtn a partir das ondas est anda en

fase de experimentacin.
A enerxa maremotrmica consiste no aproveitamento

da enerxa solar que almacenada polos ocanos en
forma de calor. Esta enerxa pode ser transformada en
enerxa elctrica aproveitando a diferencia de temperatura
entre as augas quentes superficiais e as profundas fras.
A enerxa xeotrmica
Chmase enerxa
xeotrmica a derivada
do calor almacenado no
interior da Terra. Este
calor utilzase para
producir vapor de auga,
que, como en calquera
central trmica, move
unhas turbinas que
producen enerxa
elctrica. En Galicia
existen xacementos
xeotrmicos de baixa
temperatura, por
Fonte das Burgas en Ourense debaixo dos 100 C. o
Estes xacementos utilzanse para a calefaccin, para

piscinas climatizadas e para uso domstico, industrial e
agrcola.
As fontes de augas termais estn moi repartidas por

toda a xeografa galega. Moitas delas son coecidas
desde moi antigo polos seus efectos teraputicos.
72
UNIDADE 2
4. Os recursos terrestres
O solo
Os principais nutrientes das
O solo consiste nunha delgada capa de terra que plantas presentes no solo
recobre a rocha morta. un recurso indispensable para a son: carbono, hidrxeno,
vida porque constite un dos elementos bsicos do medio osxeno, nitrxeno, potasio,
fsforo, xofre, magnesio e
ambiente e do equilibrio ecolxico. O solo a base da
calcio.
biosfera e determina a existencia de calquera ser vivo
terrestre e, polo tanto tamn, a do ser humano. Europa o continente que
pose unha maior
porcentaxe de solo
No solo atpanse mltiples formas de vida: desde
cultivable.
microorganismos e animais invertebrados, como arcnidos
e vermes ata animais vertebrados, como as toupas. Os Ata un 28% da superficie
terrestre padece secas.
microorganismos son os encargados de descompoer a
materia orgnica e transformar o nitrxeno, o fsforo e o
xofre en compostos asimilables polas plantas.
O solo frmase pola descomposicin das rochas e dos

organismos. Os seres vivos morrer desintgranse,
orixinando materia orgnica, denominada humus, que
pasa a formar parte da composicin do solo e contribe
sa fertilidade. A materia orgnica morta retn a humidade
e subministra minerais solo. O proceso de formacin do
solo moi lento. Para que se xere unha capa fina poden
necesitarse varios miles de anos.
Entre as partculas que constiten

o solo hai espacios porosos
ocupados por auga e aire. Estes
espacios estn condicionados pola
forma e o tamao das partculas. Os
espacios grandes favorecen a
drenaxe e a aireacin do solo,
mentres que os pequenos reteen a
auga. A auga e o aire constiten o
50% do volume do solo. As
cantidades de auga e de aire gardan
entre si unha relacin inversa; dicir,
cando aumenta a presencia de auga
no solo dimine a cantidade de aire
e, pola contra, cando aumenta o Mina a ceo aberto
volume de aire dimine o de auga.
73
A productividade do solo depende da existencia de

elementos minerais, da capacidade do solo para reter a
auga e os nutrientes, e da acidez. Pode mellorarse a
productividade mediante labores de arado e abonado.
Tamn se pode corrixir a sa composicin mediante a
anlise qumica, subministrndolle os nutrientes que
precise. Hai que ter en conta que nun solo frtil as races
das plantas deben poder penetrar facilmente para absorber
a auga, os sales e os minerais disoltos.
En canto explotacin do solo hai que ter en conta que

s se cultiva o 11% da superficie terrestre que non presenta
grandes problemas para a agricultura. O resto ten algunha
limitacin, s veces de moi difcil solucin. As, atopmonos
con solos que son demasiado secos, demasiado hmidos,
demasiado gastados -pobres en nutrientes-, demasiado
pouco profundos ou demasiado fros. Sen embargo, a
porcentaxe de terras cultivables podera ampliarse ata o
24%, realizando labores de mellora e acondicionamento do
solo que esixiran grandes inversins.
13. Explica a composicin do solo.

14. De que depende a productividade dun solo?
15. Realiza unha grfica de barras, sabendo que as terras arables e de pastoreo
representan o 13% en Norteamrica e Centroamrica, o 7% en Sudamrica, o 31%
en Europa, o 10% no Norte e Centro de Asia, o 6% en Australia e o 6% en frica,
16. Busca o significado das seguintes palabras: fertilidade, productividade e
microorganismo.
Os recursos minerais
A codia terrestre est constituda por unha grande

variedade de minerais. Os minerais podmolos clasificar
en tres grandes grupos: enerxticos, como o carbn, o
petrleo e o uranio; metlicos, como o ferro, o cobre ou o
chumbo; e non metlicos, como o sal, o cuarzo e o xofre.
Os minerais s veces aparecen formando depsitos ou

xacementos que fan que a sa explotacin resulte
rendible. A sa distribucin irregular e aparecen tanto
nos continentes como nos fondos marios. Os minerais
74
UNIDADE 2
foron utilizados dende sempre e hoxe constiten unha das

materias primas bsicas para a industria, estando
presentes en tdalas ordes da vida.
A explotacin dun xacemento mineiro moi custosa.

A industria depende duns
Son necesarias grandes inversins de capital, que s 80 minerais.
estn o alcance das grandes compaas ou dos Estados.
Europa o nico continente
Esto fai que sexa un reducido nmero de pases os que que pose mercurio.
controlen a produccin da maior parte da extraccin
mineira.
Mina subterrnea
17. Di o nome seis minerais e clasifcaos segundo sexan enerxticos, metlicos ou non
metlicos.
18. Sempre rendible a explotacin dun mineral?
19. Por que os pases subdesenvolvidos son os principais exportadores de minerais?
LEMBRA
O solo a delgada capa de terra que recobre a rocha morta e que determina a
existencia de calquera ser vivo terrestre.
S se cultiva o 11% da superficie terrestre, que non presenta grandes problemas para
a agricultura.
A codia terrestre est constituda por unha grande variedade de minerais.
Os minerais son unha das materias primas bsicas para a industria.
75
Como ningn pas pose tdolos minerais que necesita

para a sa actividade industrial, estes son obxecto dun
activo comercio internacional. Os grandes consumidores,
e polo tanto importadores, son os pases desenvolvidos.
Entre os pases consumidores destacan os EE.UU., a UE,
Xapn e a CEI. Os pases subdesenvolvidos con baixos
niveis de industrializacin son os grandes exportadores,
dado que a produccin supera as necesidades da sa
industria e permite a venda dos excedentes.
Os recursos vexetais
O solo d vida a mis de 300.000 especies de plantas.

A gran diversidade de plantas permite que se poidan
adaptar a tdolos medios, dende un deserto clido ata un
medio fro como a tundra. As plantas estn presentes en
catro grandes sistemas biolxicos: bosques, pastos, terras
Pieiral
de cultivo e desertos. A sa presencia moi escasa en
zonas permanentemente xeadas, como as rexins polares
e o cume das montaas, e nalgunhas zonas
especialmente duras dos desertos.
Sen o manto verde que recobre unha parte do noso

planeta non sera posible a vida animal tal e como a
coecemos na actualidade. As plantas son grandes
productoras de osxeno, que representa a quinta parte dos
gases da atmosfera e favoreceu a explosin da vida
animal. As plantas transforman a materia inorgnica en
orgnica, asimilable polos animais, e alimentan maiora
dos seres vivos. Ademais desto, as plantas proporcionan
acubillo reino animal. Os beneficios que proporcionan
humanidade tamn son numerosos. Abastcennos de
alimentos e combustible, subministran materias primas s
fbricas e serven para elaborar medicamentos.
Os bosques
A masa forestal ocupa redor do 30% da superficie do

planeta. As especies vexetais presentes nos bosques
Os incendios devastan estn adaptadas medio. As, no Norte cobren grandes
o bosque
extensins os bosques de conferas, como o pieiro e o
abeto. As conferas tamn estn presentes nos bosques
das grandes montaas, como as do Himalaia e os Andes.
Nas zonas temperadas hai bosques de conferas e de
rbores de folla caduca, como o carballo, o castieiro, o
76
UNIDADE 2
pradairo e a nogueira. Os bosques tropicais son os que

teen unha maior variedade de especies, os mis ricos e
densos e as rbores son de crecemento continuo.
As funcins que cumpre o bosque son moi variadas. Os

bosques rexeneran o solo creando humus frtil.
Desempean un papel moi importante na reciclaxe do
carbono, do nitrxeno e do osxeno. Inflen na
temperatura, na pluviosidade e noutros factores climticos.
Protexen o solo da erosin. Manteen a diversidade
ecolxica. Subministran combustible a unha parte
importante da poboacin mundial, as como madeira,
resina,... e froitos (landras, castaas, etc.). Os bosques
tamn constiten un excelente espacio para o lecer, sobre
todo nunha sociedade na que o ocio cobra cada vez unha
maior importancia.
As terras de cultivo
No Neoltico comeza a domesticacin de animais e o

cultivo de plantas: naca a gandera e a agricultura. Nas Efectos da chuvia cida
concas fluviais -Nilo, ufrates/Tigris- do Oriente Prximo
os nosos devanceiros comezaron a cultivar as primeiras
sementes de cebada e trigo. A agricultura e a gandera
foron un acontecemento transcendental para o futuro da
humanidade e permitiron unha serie de cambios no seu
modo de vida. Aparecen as primeiras colectividades
sedentarias e iniciouse unha crecente dispoibilidade de
excedentes.
A produccin de alimentos est condicionada polo

solo, o clima e a intervencin humana. Como dixemos
antes, existen lugares pouco aptos para a agricultura por
seren moi fros ou moi secos. As terras situadas nas
zonas temperadas son as mis productivas e as xeadas
que caen durante o inverno son o mellor herbicida e
pesticida. Moitas destas terras son frtiles de seu e os
agricultores destas zonas teen un nivel de vida que lles Cultivo de arroz de
permite conservar esta fertilidade mediante aportes de Yunnan
abonos qumicos e adquirir maquinaria para unha
adecuada labra.
No medio tropical, o clima clido durante todo o ano

favorece o crecemento dos cultivos pero tamn das malas
herbas, as pragas e as enfermidades. Ademais, as
77
tormentas tropicais empobrecen o solo, arrastrando os

minerais e deixando sen nutrientes as plantas. No mundo
subdesenvolvido os medios cos que conta o campesiado
son escasos e, a mido, primitivos.
Hai que ter en conta que unha hectrea dun solo

naturalmente rico pode dar unha colleita dez veces
superior dun solo naturalmente empobrecido.
A produccin agraria
Terras de cultivo
Desde mediados do sculo XX asistimos a unha

produccin agrcola en constante aumento que permitiu un
considerable crecemento demogrfico. Aumntanse as
terras de cultivo e intensifcase, sobre todo, o cultivo do
trigo, o arroz, o millo e a pataca.
O Hemisferio Norte o principal productor de

alimentos, con Europa cabeza da produccin de
patacas, cebada e centeo. Asia o principal productor de
trigo, arroz, patacas doces, sorgo, soia e mis do 90% do
arroz do mundo. En Norteamrica cultvase case a metade
do millo do mundo. No Hemisferio Sur -Amrica do Sur,
frica e Oceana- a produccin das principais colleitas ,
xeralmente, escasa.
78
UNIDADE 2
S uns poucos pases teen excedentes nas sas

colleitas: EE.UU., Canad, Australia, Nova Zelanda,
Arxentina, Uruguai e Francia. Os demais vense na
obriga de importar alimentos, principalmente cereais,
pataca e azucre, que son os alimentos bsicos da dieta
humana. Tamn son importantes o caf, o cacao, o t e
a soia.
O trigo
O trigo o cereal mis importante desde o punto de

vista da produccin, sendo a base da alimentacin para
mis dun tercio da humanidade. Cultvase sobre todo nas
zonas temperadas, onde alcanza a sa mxima
extensin, anda que tamn se d nalgunhas zonas
subtropicais. O principal productor mundial a CEI,
seguida de China, EE.UU., a India e Francia. Estados
Unidos, Canad e Arxentina son os grandes exportadores
deste cereal.
O arroz
O arroz cultvase fundamentalmente nas zonas

tropicais, pero tamn en menor medida en zonas de clima
chino e mediterrneo. o cereal mis caracterstico do
Sueste asitico. China e a India producen o 50% do arroz
mundial. Sen embargo, o comercio mundial de arroz moi
reducido dado que a maior parte da produccin
consmese in situ. Espigas de trigo
O millo
O millo, orixinario de Mxico, cultvase en terras

temperadas e tropicais. o cultivo americano por
excelencia. Cultvase tamn en Europa e nas rexins
tropicais de frica e Asia. Os EE.UU. son o principal
productor (2/3 da produccin mundial) e o principal
exportador xunto con Arxentina.
A pataca
A pataca un cultivo propio de rexins hmidas, frescas

e temperadas. Europa produce o 40% do total mundial.
Destacan como grandes productores a CEI, Polonia e
Alemaa, xunto con EE.UU. e China.
79
Da revolucin verde revolucin xentica
A produccin aumentou espectacularmente no mundo

desenvolvido a partir dos anos corenta, e no mundo en
vas de desenvolvemento a partir dos sesenta. A
Revolucin Verde permitiu conseguir colleitas ata entn
descoecidas. A produccin medrou durante tres dcadas
mesmo tempo que diminuron moito as importacins.
A Revolucin Verde fundamentouse no uso de

variedades de arroz, trigo e millo que permiten altos
rendementos e varias colleitas ano. Este tipo de
agricultura supn un elevado custo para adquirir grandes
cantidades de fertilizantes, herbicidas, auga para a rega e
medios tcnicos para un adecuado laboreo das terras.
Despois de conseguir importantes avances, est perdendo
forza debido s mltiples inconvenientes que ten.
Recentemente a manipulacin xentica permite a

obtencin de novas variedades de plantas que medran
con maior rapidez e son resistentes s pragas. Son
variedades s que se lles modificou a carga xentica para
protexelas contra enfermidades, pragas, productos
qumicos ou condicins ambientais adversas. Os
alimentos procedentes destas plantas denomnanse
transxnicos.
Este procedemento moi controvertido xa que pode ter

efectos negativos desde o punto de vista biolxico, en
especial polo impacto sobre as especies naturais e sobre
as agriculturas autctonas enfrontadas s forneas. Desde
o punto de vista social e econmico, constite unha seria
Alimentos transxnicos competencia para os cultivos tradicionais. A sa
comercializacin enfronta o bloque dos principais pases
20. Que lles ocorrera maiora dos seres vivos se non existisen as plantas?
21. Cita algns dos beneficios que lle reportan as plantas humanidade.
22. Onde abundan as conferas?
23. Compara as terras de cultivo das zonas temperadas coas das zonas tropicais.
24. Cales son os alimentos bsicos de orixe vexetal da dieta humana? Cita tres pases
exportadores de alimentos.
25. Di as vantaxes e os inconvenientes da Revolucin Verde e da Revolucin Xentica.
80
UNIDADE 2
exportadores de alimentos transxnicos, encabezados

polos EE.UU., xunto con Canad, Arxentina, Australia,
Chile e Uruguai, co bloque constitudo polos pases do
Terceiro Mundo e maila Unin Europea.
Estes cultivos anticipan unha revolucin agropecuaria,

pero os seus productos non son anda ben coecidos.
LEMBRA
A gran diversidade de plantas permite que se poidan adaptar a tdolos medios.
Sen o manto verde non sera posible a vida animal tal e como a coecemos na
actualidade.
As terras de zonas temperadas son as mis productivas.
O Hemisferio Norte o principal productor de alimentos.
A manipulacin xentica permite a obtencin de plantas que medran con rapidez e son
resistentes s pragas.
Os recursos animais
S oito especies cultivadas

representan as tres cuartas
partes da nosa dieta,
encabezadas polo trigo, o
millo e o arroz.
A cebada utilzase para a
elaboracin de cervexa e
whisky.
Case o 40% do gran
utilzase para alimentar o
gando que, sa vez,
alimenta s habitantes do
Explotacin de gando vacn Norte.
A agricultura biolxica s
Os humanos comezaron a domesticar animais mesmo usa abonos naturais e
tempo que empezaron a cultivar plantas. Posiblemente prescinde de todo tipo de
comezaron domesticando o can, empregado na caza, e productos qumicos.
81
despois faran o mesmo con rabaos de herbvoros

salvaxes. Hoxe contamos cunha gran variedade de animais
domesticados que nos proporcionan protenas de alta
calidade, ben en forma de leite ou de carne, as como
peles, la e outros productos.
A carne e os productos lcteos e derivados son outros

dos alimentos bsicos da humanidade. Un pequeno
nmero de animais con rendementos especialmente altos
satisfn tdalas nosas necesidades. Os pensos
concentrados de alta enerxa e a alimentacin controlada
por ordenador converten os animais en fbricas de
carne e leite. Estes animais son totalmente dependentes
dos seus coidadores.
Os pases desenvolvidos son os maiores consumidores

de carne. Os pases en desenvolvemento, que posen o
60% do gando, s gozan do 20% da carne e do leite
producidos.
Os grandes productores de carne son Estados Unidos,

China e a CEI.
O aproveitamento dos recursos terrestres
Consumo de enerxa
O noso mundo no se comprende sen a enerxa, xa que

est na base de tdalas actividades humanas. Dende
Galera dunha mina tempos inmemoriais a humanidade utilizou os recursos
enerxticos que ofreca o medio natural. As, ata a
Revolucin Industrial as fontes de enerxa utilizadas eran
82
UNIDADE 2
a forza muscular animal e humana, a forza do vento e da

auga, e a derivada da combustin da madeira.
Na actualidade, redor do 90% da enerxa que

consumimos obtense a partir de combustibles fsiles:
carbn, petrleo e gas natural. Todos eles son recursos
non renovables e altamente contaminantes.
As enerxas fsiles
O carbn
O carbn foi a principal fonte de enerxa da

Primeira Revolucin Industrial. A partir de
mediados do sculo XX foi desprazado polo
petrleo. A produccin de enerxa a partir do
carbn supn algo menos do 30% da produccin
total.
Canta mis antigidade ten un carbn, maior

o seu poder calorfico. De maior a menor
antigidade pdense distinguir as seguintes
variedades de carbn: antracita, hulla, lignito e
turba.
As minas de carbn poden ser a ceo aberto e

subterrneas. As explotacins a ceo aberto, que
estn substitundo as explotacins tradicionais de
pozos e galeras, causan un forte impacto
medioambiental. Os principais productores son
EE.UU., China, CEI, e Europa. Explotacin petrolfera
Plataformas petrolferas
83
O petrleo
O petrleo a principal fonte de enerxa (40% do total).

O seu consumo medrou espectacularmente nos anos
sesenta favorecido pola elevada produccin, a facilidade
de transporte e os prezos baixos e estables. A suba de
prezos en 1973 e 1979 reduciron o seu consumo, que se
reactivar a partir da dcada dos oitenta ata a actualidade.
Do petrleo obtense multitude de derivados:

gasolina, gasleo, queroseno, parafina, betume, etc.
Derivados do petrleo utilzanse como enerxa nos medios
de transporte e nas centrais trmicas. O petrleo tamn
a materia prima bsica da industria petroqumica.
Os pases rabes do Medio Oriente posen mis da

metade das reservas mundiais de petrleo e, xunto cos
EE.UU. e a CEI, extraen mis do 70% da produccin mundial.
O gas natural
O gas natural atpase xeralmente asociado petrleo,

formando grandes bolsas nos xacementos petrolferos.
Transprtase licuado por medio de buques metaneiros e,
sobre todo, a travs de gasoductos. unha das fontes de
enerxa menos contaminantes. Utilzase como combustible
nas centrais trmicas, na industria qumica e en usos
domsticos.
Ademais do gas natural, tamn se utiliza o carbn como

combustible nas centrais termoelctricas clsicas para obter
enerxa elctrica. A enerxa calorfica producida pola
combustin do carbn ou do gas natural sase para converter
auga en vapor que, a gran presin, move unha turbina
xeradora de electricidade. As principais cidades galegas van
contar cunha rede de distribucin de gas natural.
Xacemento de gas natural
A enerxa nuclear de fisin
A enerxa nuclear de fisin, obtense pola divisin do

ncleo de minerais radioactivos, como o uranio, o torio ou
o plutonio. A desintegracin dos tomos orixina una
reaccin en cadea que xera moita calor, que utilizada
para producir o vapor que move unhas turbinas
encargadas de producir electricidade. O seu uso medrou
84
UNIDADE 2
sobre todo a partir da crise do petrleo de 1973. unha

enerxa moi controvertida pola sa perigosidade,
especialmente pola posibilidade de escapes radioactivos.
Na actualidade est practicamente paralizada a
construccin de novas centrais e nalgns pases, como Un barril de petrleo
Alemaa, pnsase no seu peche progresivo. equivale a 159 litros.
Na primavera de 1986 tivo
lugar un gravsimo
accidente na central nuclear
de Chernbil (Ucrana) que
causou unha contaminacin
radioactiva que afectou a
gran parte de Europa.
As zonas mis favorables en
Espaa para a obtencin de
enerxa xeotrmica
localzanse nas Illas
Canarias, Catalua, Galicia
e Madrid.
Instalacins dunha central nuclear
As enerxas renovables
O perigo de esgotamento dos combustibles fsiles

debido crecente demanda de enerxa, a preocupacin
pola contaminacin e os efectos da crise econmica de
1973, que encareceu notablemente o prezo do petrleo,
levaron s gobernos a buscar enerxas alternativas que se
renoven constantemente e sexan inesgotables e limpas.
Ademais das enerxas renovables xa mencionadas, solar,
elica, hidrulica, maremotriz e xeotrmica, entre as
enerxas do futuro cabe destacar a enerxa verde e a
nuclear de fusin.
A enerxa verde ou biomasa
Aproveita a enerxa procedente dos residuos orgnicos.

Os residuos forestais, agrcolas e tdolos productos de orixe
orgnica constiten a biomasa. Da biomasa pdese obter
enerxa directamente por medio da combustin, e gases e
alcoholes a partir da sa fermentacin e destilacin. A
produccin de electricidade a partir da biomasa cada vez
maior. Nas plantas de biogs obtense gas metano por
descomposicin da materia orgnica en condicins
anaerbicas, dicir, sen a presencia do osxeno.
85
A enerxa nuclear de fusin
A enerxa nuclear de fusin utiliza a calor desprendida

pola unin de dous ncleos de tomos lixeiros para obter
un novo ncleo. unha enerxa en fase de investigacin e
estmase que pode ser a que resolva definitivamente os
problemas de enerxa no futuro. Esta enerxa
escasamente contaminante e as materias primas para a
sa obtencin, o deuterio e o tritio, son abundantes.
26. Cales son os principais inconvenientes dos combustibles fsiles?

27. Cal a principal fonte de enerxa?
28. Das enerxas fsiles, cal a menos contaminante?
29. Por que a enerxa nuclear moi controvertida?
30. Cita os distintos tipos de enerxas renovables e indica as sas vantaxes. Danse as
condicins axeitadas en Galicia para o desenvolvemento da enerxa verde?
LEMBRA
A carne e os productos lcteos e derivados son alimentos bsicos para humanidade.
Os combustibles fsiles -carbn, petrleo e gas natural- son recursos enerxticos non
renovables e altamente contaminantes.
O petrleo a principal fonte de enerxa.
A enerxa nuclear de fisin unha enerxa moi controvertida polo perigo dun escape
radioactivo e o problema do almacenamento de residuos.
A degradacin ambiental terrestre
Cada vez exrcese unha presin maior sobre a base

dos nosos recursos naturais debido crecemento
demogrfico e s maiores expectativas de benestar. Pero
se queremos manter a productividade debemos protexer
os solos para evitar a sa degradacin. Esta pode deberse
a mltiples causas pero as que mis contriben
esgotamento do solo son a erosin e a sobreexplotacin
dos pastos.
A erosin
A desaparicin dos solos un dos principais problemas

s que nos enfrontamos na actualidade porque ameaza
86
UNIDADE 2
con minar o principal medio de subsistencia, a agricultura.

Cada ano miles de millns de toneladas de terra son
arrastradas polas augas ou polo vento, indo parar fondo
do mar ou dos pantanos. Esta terra que desaparece a
mis frtil e non se coece ningn sistema para
substitula.
Ademais da accin da auga, o vento, as ondas marias

ou os glaciares, a irresponsable actuacin humana acelera
o proceso de erosin. A deforestacin, os pastos e cultivos
excesivos, as como as formas de arar inadecuadas
deixan o solo desprotexido fronte s axentes naturais. A erosin avanza
A perda de solo xeneralizada e constante. A erosin

afecta tanto a terreos de zonas hmidas como ridas, e
tanto a lugares con formas de agricultura tradicional como
avanzada. Europa, o continente menos afectado pola
erosin, perde anualmente mis de 1.000 millns de
toneladas de solo ano.
As principais consecuencias da erosin son as

seguintes:
- A perda do equilibrio ecolxico

- A colmatacin de encoros
- Desbordamentos dos ros e inundacins
- Desertizacin de grandes espacios, reducindo
gravemente os terreos aptos para a agricultura.
A sobreexplotacin dos pastos
A excesiva explotacin dos pastos deu lugar a unha

importante erosin do solo porque o gando domstico non
conserva os pastos en bo estado como os animais
salvaxes. Se non se toman precaucins degradan
totalmente os pastos e destren os recursos, sobrepasando
a sa capacidade natural de rexeneracin, como sucede co
exceso de pastoreo nas zonas ridas e semiridas, que
constite unha das causas bsicas do avance do deserto. O
efecto da sobreexplotacin dos pastos aparece claramente
recollido no seguinte dito: o beduno non fillo do deserto,
senn realmente seu pai. A solucin deste problema pasa
pola reduccin do nmero de cabezas dos rabaos.
87
A destruccin do manto verde: a deforestacin
A deforestacin outra das causas fundamentais de

desertizacin. A vexetacin fixa a terra coas sas races e
minora o impacto da chuvias sobre o solo, freando o seu
discorrer e favorecendo a sa infiltracin no terreo (efecto
esponxa). Deste xeito incremntanse as augas
subterrneas e dimine considerablemente o volume das
augas superficiais, responsables da erosin.
Por outro lado, mentres non se altere o manto vexetal,

as augas dos ros baixan limpas e manteen un caudal
mis ou menos regular longo do ano. Pero cando
desaparece a proteccin vexetal aparecen as inundacins,
seguidas de secas. Os terreos das partes altas da conca
A deforestacin van perdendo a capa de terra frtil que, arrastrada polas
chuvias torrenciais, vai depositarse s encoros
hidroelctricos acurtando as a sa vida productiva.
A deforestacin un mal moi antigo. Xa dende o

Neoltico, con machadas ou lume, os nosos devanceiros
destruron amplas masas de bosque orixinario. Hoxe o
proceso de deforestacin acelerouse e afecta sobre todo
s bosques tropicais, facendo desaparecer anualmente
millns de hectreas.
A demanda de terras de cultivo e de madeira son as

principais causas da desaparicin dos bosques tropicais.
A construccin de numerosas pistas exerce un efecto moi
negativo sobre estes bosques permitir o acceso ata as
zonas mis profundas a pequenos agricultores e a
Destruccin do solo pola recolledores de lea que completan a deforestacin levada
accin humana a cabo polos madeireiros.
Nas terras temperadas o bosque mantense estable,

sendo o seu principal inimigo os incendios forestais.
31. Indica os efectos positivos da vexetacin.

32. Cales son as principais causas da reduccin do solo frtil?
33. Que efectos causa a erosin sobre o solo e sobre o medio en xeral?
34. Relaciona a deforestacin coa erosin. Cal o axente que contribe a acelerar a
deforestacin dos bosques tropicais?
88
UNIDADE 2
Outros problemas que afectan s solos
A salinizacin volve as terras improductivas. Este

problema afecta a tdolos pases e debido a unha
sobreexplotacin dos recursos hdricos.
Tamn se est perdendo terra productiva por mor da

construccin de estradas, vas frreas, plantas industriais
e o crecemento das cidades.
LEMBRA
A desaparicin dos nosos solos un dos principais problemas para a agricultura.
A excesiva explotacin dos pastos deu lugar a unha importante erosin do solo.
A deforestacin unha das causas fundamentais de desertizacin.
A xestin dos recursos terrestres
A conservacin do medio ambiente require

actuacins e melloras en tdolos eidos. A xestin
axeitada da terra esixe tomar medidas que detean
a degradacin, reparando e mellorando os solos.
As, cmpre frear o corte abusivo de rbores e
emprender unha reforestacin adecuada medio,
eliminando a salinidade mediante o regado. Tamn
necesario recuperar zonas anegadas mediante
drenaxes e estabilizar dunas.
Outras medidas han de contemplar a

utilizacin adecuada dos recursos hidrulicos, a
construccin de socalcos e suplir as carencias do
solo con aportes de cal, xeso, etc. Especies forneas
Pero a accin humana tamn pode producir cambios
positivos no medio. Un exemplo disto poden ser os cultivos
en invernadoiro que fan posible unha agricultura prspera
en zonas desrticas ou semidesrticas, como o caso de
Israel ou da provincia de Almera en Espaa.
O perigo de extincin da fauna silvestre
Nos tres ltimos sculos desapareceron moitas

especies de aves e de mamferos e outras moitas estn en
perigo de extincin. As causas son mltiples pero entre
elas podemos destacar a destruccin do hbitat que os Unha especie en perigo de
extincin: o urogalo
89
protexa e alimentaba, a caza furtiva e deportiva, e as

medidas adoptadas para protexer as colleitas. Unha
poltica de conservacin das especies deber perseguir as
prcticas anteriormente citadas, prohibir o comercio de
Para proporcionar s especies exticas, crear espacios protexidos e evitar a
americanos o peridico introduccin de especies forneas que poen en perigo as
dominical cmpre cortar especies autctonas.
mis de medio milln de
rbores. Por outro lado, moitos animais devoran outros que son
As leguminosas fixan o prexudiciais. As, os paxaros destren unha gran
nitrxeno e devolven a cantidade de insectos nocivos, que deben ser
fertilidade solo. exterminados por medio de insecticidas e pesticidas
As Canarias unha das cando os paxaros escasean. Estes productos terminan
rexins botanicamente mis pasando a travs dos cultivos ser humano.
ricas do mundo
O lince ibrico o felino O esgotamento dos recursos minerais
mis ameazado do mundo.
As mltiples aplicacins dos minerais ocasionou unha
depredacin destes recursos nos lugares de fcil acceso.
Coa revolucin industrial aumenta considerablemente a
demanda de minerais, acrecentada polas guerras do sculo
XX. O consumo mundial de minerais segue amosando unha
tendencia alza, provocando un alarmante descenso das
reservas de minerais, especialmente as de platino, ouro,
chumbo, petrleo e gas natural.
Cos avances tecnolxicos posible a explotacin de

zonas agora non accesibles da codia terrestre as como os
fondos marios. Pero os recursos mineiros non son
renovables. O nico que se poder facer atrasar o seu
esgotamento. Polo tanto, dbense adoptar medidas que
eviten a actual dilapidacin, recuperando mediante o
reciclado productos metlicos utilizados e inservibles,
freando a carreira de armamentos e fomentando a
investigacin para atopar substitutos dos minerais, tales
como o plstico, o vidro e a cermica.
35. Que medidas habera que tomar para frear a erosin e conservar os solos? E para
conservar a fauna?
36. Cal a principal ameaza para os recursos mineiros? Que medidas habera que
adoptar para retardala?
37. Que zonas do planeta Terra estn por explotar dende o punto de vista mineiro?
Por que?
90
UNIDADE 2
LEMBRA
Moitos animais devoran outros que son prexudiciais.

Os avances tecnolxicos permitirn a explotacin de zonas agora non accesibles da
codia terrestre as como os fondos marios.
DOCUMENTO
GLOBALIZACIN BIOLXICA
O mundo cada vez mis homoxneo por culpa da introduccin de especies

forneas. Monotona xusto o contrario de diversidade.
O illamento xeogrfico pode ser un factor de creacin de novas especies e un acicate

para a biodiversidade. Sen embargo, ese proceso natural empeza a ser substitudo polo
que algns expertos chaman globalizacin biolxica ou, con mis sorna, macdonalizacin
da natureza. Bilogos e ecoloxistas empezan a advertir que a homoxeneizacin do
mundo natural unha ameaza tan contundente como o cambio climtico. A culpable
deste fenmeno a introduccin masiva de especies forneas en gran parte dos hbitats
do planeta. Gorrins, gatos e ratas, por exemplo, expndense polo mundo provocando
unha monotona xentica cada vez maior dentro das sas especies.
O problema mis evidente nas rexins illadas, precisamente as que maior grao de
creacin de especies sustentaron. As illas Mauricio conservan 685 especies endmicas
de plantas superiores que compiten con 730 forneas. Nas Seychelles contabilzanse
300 propias e 350 introducidas. De tdalas especies colonizadoras, cerca dun 10%
supoen un grave perigo para a biodiversidade indxena.
A nica forma de protexer os ecosistemas desta invasin cortar o fluxo de especies

forneas. Nun contexto ideal, cada pas debera bloquear o movemento de fauna e flora
extica dentro das sas fronteiras. Pero para conseguilo, os cientficos deberan ter un
mellor coecemento de que especies son danias e cales non. Evidentemente trtase dun
problema que require solucins polticas e xudiciais. Mentres, o mellor que o cidadn se
conciencie para non trasladar, comprar ou vender especies nativas noutros lugares.
Revista Muy Interesante, marzo 1999
1.Cal a problemtica que se formula no texto? Xustifica a ta resposta.

2. Resume as solucins que se propoen.
91
UNIDADE DIDCTICA 3
ACTIVIDADES DE PRODUCCIN
DOS SECTORES PRIMARIO
E SECUNDARIO
92
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1.A AGRICULTURA..............................................................................................................95
- A paisaxe agraria ......................................................................................................95
A agricultura intensiva e extensiva .............................................................98
- Os sistemas agrarios.............................................................................................100
A agricultura do mundo subdesenvolvido ..............................................100
A agricultura dos pases desenvolvidos .................................................103
Problemas orixinados pola produccin agraria ....................................106
2. A GANDERA ..................................................................................................................111
- A gandera espaola e galega ...........................................................................113
3. A ACTIVIDADE PESQUEIRA ....................................................................................114

- A pesca en Espaa ..............................................................................................115
- A pesca en Galicia .................................................................................................116
4. INDUSTRIA E INDUSTRIALIZACIN .....................................................................118

- Tipos de industria ...................................................................................................119
Elementos da industria ................................................................................121
- As empresas e o proceso productivo ...............................................................121
Os sectores de produccin .........................................................................123
- A concentracin industrial ....................................................................................124
Factores da localizacin industrial ...........................................................126
Distribucin xeogrfica da industria .........................................................128
- A industria en Espaa ...........................................................................................132
A industria galega ..........................................................................................134
93
Combarro
A agricultura unha das actividades mis antigas da humanidade.

Dende a sa aparicin no Neoltico ata a Revolucin Industrial, a terra
foi a principal fonte de riqueza e a meirande parte da poboacin
traballaba no campo. Pero a revolucin industrial trouxo importantes
cambios no campo que fixeron mis rendibles as explotacins:
invntanse novos sistemas de rotacin de cultivos, seleccinanse
sementes, sanse fertilizantes e mecanzanse os labores agrcolas.
Nos pases desenvolvidos a poboacin dedicada agricultura inferior

10% da poboacin activa pero anda segue a ser a ocupacin
fundamental da maiora da poboacin nos pases subdesenvolvidos. As
mesmo, o desenvolvemento da actividade industrial provocou un
profundo cambio no modo de vida das persoas, acelerando o
crecemento da poboacin mundial, contribundo de forma dinmica
desenvolvemento urbano e mellorando a calidade de vida.
Paralelamente desenvolvemento industrial, e como consecuencia da
industrializacin, fixeron a sa aparicin das novas clases sociais: o
proletariado e a burguesa.
A actividade industrial xera riqueza, aumenta o nivel de emprego das

persoas, eleva a renda nacional, mellora a rede de comunicacins e d
lugar a profundas transformacins econmicas. Os pases mis
desenvolvidos do mundo son os que posen maior actividade industrial.
As novas tecnoloxas, como a informtica, a microelectrnica e as
telecomunicacins, aplicadas campo da industria contriben a unha
reduccin de custos econmicos e de man de obra.
94
UNIDADE 3
A agricultura
A paisaxe agraria
A actuacin do ser humano, longo dos sculos, foi

modificando moitos espacios naturais para obter diversos
productos, como alimentos e materias primas. O espacio
agrario o resultado da accin humana sobre o medio
utilizalo para o cultivo de plantas ou para a alimentacin de
gando.
Dentro do espacio agrario debemos distinguir o espacio

explotado, onde se localiza a actividade agrcola ou
gandeira, e o espacio natural, que se corresponde coa
parte non cultivada: bosques, superficie das augas, prados
naturais, monte baixo, zonas altas das montaas, ncleos
de poboacin, desertos e polos.
Elementos da paisaxe agraria
a) As parcelas son as unidades nas que se divide o

espacio cultivado. As parcelas varan segundo a sa
forma, que pode ser alongada, regular ou irregular. Polo
tamao distinguimos os minifundios e os latifundios. Se
temos en conta os lmites, falamos de campo aberto ou
campo pechado. Estes factores non s determinan a
estructura da propiedade da terra senn que tamn inflen
no tipo de cultivo e no grao de rendibilidade econmica.
b) O tipo de cultivo d un colorido singular paisaxe.

Os cultivos poden ser: cultivos anuais ou herbceos, como
os cereais, leguminosas, forraxes, hortalizas; arbustivos,
como a vide, o xirasol ou a cana de azucre e arbreos,
como o caso das rbores froiteiras, maceira, pereira,
oliveira, etc. O terreo, segundo sexa de secao ou de
regado, condiciona o rendemento dos cultivos.
c) O hbitat rural a maneira de repartirse a

poboacin dedicada esencialmente s actividades
agrarias. Comprende tanto as casas de campo como os
ncleos de poboacin e vn definido polo tipo de casa
utilizada polo campesio, as instalacins agrcolas, tales Campo de oliveiras
como graneiros, granxas, silos, etc., e pola concentracin
ou dispersin da poboacin.
95
A casa rural est adaptada medio fsico, utilizndose

os materiais de construccin que abundan na zona. Tamn
se adapta clima, tipo de funcin que debe cumprir,
agrcola, gandeira, residencial, tradicin e nivel de vida
do seu propietario.
No hbitat rural existen construccins nobres que

reciben distinta denominacin segundo as rexins. Son
exemplos a masa catalana, o casaro basco, o pazo
galego e o cortixo andaluz.
As casas de campo poden estar agrupadas, dando

lugar a un poboado concentrado, ou isoladas, cada unha
dentro do espacio agrcola que conforma a explotacin da
familia campesia. Neste ltimo caso o poboamento
denomnase disperso.
Pazo de Antequeira. Rois, A Corua
Factores da paisaxe agraria
a) Fsicos. Condicionan os cultivos e, polo tanto, o

maior ou menor rendemento das explotacins agrarias.
Comprenden:
O clima, que infle no crecemento das plantas. Cada

cultivo require unhas temperaturas e unhas precipitacins
axeitadas, que permitan dentro dunhas marxes o normal
crecemento das plantas. Hai cultivos que soportan
temperaturas baixas, como o centeo e o trigo; outros que
non soportan as temperaturas extremas como o caso do
96
UNIDADE 3
millo. Hainos que soportan ben a seca, como a vide e a

oliveira; pola contra, a outros cmprelles moita auga, como
ocorre co arroz.
As condicins climticas poden modificarse por medio

de obras hidrulicas que permiten transformar un terreo de
secao nun de regado. Outra solucin son os
invernadoiros, onde se crea un microclima adaptado tipo
de cultivo que interese.
O solo a capa mis superficial da codia terrestre. o

que lles subministra s plantas os nutrientes, a auga, as
sales e os minerais que necesitan para crecer. Un solo bo
para a agricultura cando contn os nutrientes en cantidade
e proporcin adecuada. O agricultor pode modificar a
composicin do solo proporcionndolle os elementos dos
que carece ou dos que s ten pequenas cantidades.
O relevo d lugar a un escalonamento dos cultivos, que

varan segundo ascendemos por unha montaa. Os
cultivos son diferentes segundo a altitude, pois a
temperatura dimine a medida que esta aumenta. Se o
terreo pendente faise preciso construr terrazas ou
socalcos para poder cultivalo. Outro factor que condiciona
os cultivos a orientacin, as a solaina mis favorable
para a agricultura c umbra. Tamn infle a exposicin ou
non cara s ventos dominantes.
b) Humanos, que comprenden as actuacin humanas

en tanto crean e modifican a paisaxe agraria. A
capacidade de transformacin vn determinada por:
- A presin demogrfica, que incrementa ou dimine o

espacio agrario.
- O grao de desenvolvemento econmico e tecnolxico,
que dota campesiado dunha maior ou menor Socalcos
capacidade de transformacin do solo agrcola. Os
rendementos das explotacins pdense incrementar
mediante o uso de fertilizantes e o emprego de
sistemas de regado.
Nos pases desenvolvidos, o elevado grao de

mecanizacin do campo e a utilizacin de tcnicas agrcolas
avanzadas permite a obtencin de elevados rendementos,
tempo que dimine considerablemente a man de obra.
97
- O pasado histrico e a actuacin do Estado a travs

de leis agrarias son outros factores. s veces, a
situacin da agricultura froito do legado histrico que
condiciona, por exemplo, o tamao das parcelas
(minifundismo, latifundismo), o tipo de propiedade
(individual, colectiva), os cultivos, as tcnicas de
cultivo, as como o sistema de herdanza.
O Estado un axente transformador de primeira orde e

os seus campos de actuacin son mltiples. As, pode
favorecer a constitucin de parcelas nas que a actividade
agrcola poida acadar uns rendementos ptimos, mediante
a concentracin parcelaria ou mediante o reparto de
terras. A travs de primas e subvencins pode potenciar
un cultivo, ou protexelo fronte competencia doutros
pases mediante o establecemento de aranceis altos.
A agricultura intensiva e extensiva
A agricultura intensiva aquela que est orientada

obtencin da maior produccin posible, aumentando o
rendemento anda que os esforzos requiridos sexan altos.
Trata de producir mis nun menor espacio. Caracterzase
polo emprego da rotacin de cultivos, a seleccin de
sementes e o uso de abonos. As parcelas adoitan ser
pequenas e medianas, e a terra non se deixa descansar,
desaparecendo as o barbeito.
A agricultura intensiva pode ser de baixa productividade,

cando os rendementos por campesio empregado son
baixos, como acontece na agricultura asitica, e de alta
productividade, cando un nmero reducido de campesios
conseguen rendementos moi altos gracias s modernos
sistemas de cultivo e moderna maquinaria utilizada como
o caso dos Pases Baixos.
Campo de arroz
98
UNIDADE 3
A agricultura extensiva practcase en amplas

superficies. Neste tipo de agricultura dixanse anualmente
espacios sen cultivar. Atendendo productividade,
distnguense das modalidades:
O barbeito o espacio
A agricultura extensiva de baixa productividade agrcola que se deixa sen
caracterzase polos baixos rendementos, pouca man de cultivar durante un tempo
obra, escaso abonado e baixa mecanizacin. Ten gran para que o solo recupere a
importancia o barbeito como mtodo natural de fertilidade de xeito natural.
recuperacin da fertilidade do terreo. Dse en zonas de Os solos bsicos, que teen
agricultura tradicional. un pH superior a 7, son os
mis aptos para a
A agricultura extensiva de gran productividade agricultura.
consegue rendementos moi altos empregando pouca man
de obra e moita maquinaria. Necesita grandes inversins
para adquirir abonos e fertilizantes qumicos, sementes
seleccionadas e todo tipo de maquinaria moderna. A
produccin destnase mercado. Practcase xeralmente o
monocultivo, dicir, cultvase fundamentalmente un s
producto. O seu prezo depende moito das alteracins que
marque o mercado, polo que pode comportar moitas
dificultades para un pas cando a sa agricultura depende
dun nico cultivo. Localzase nas zonas de grandes
plantacins (Amrica Central, Brasil).
Mecanizacin do campo
1. Fai un esquema de chaves con elementos e factores da paisaxe agraria.

2. Como inflen os factores fsicos na paisaxe agrcola?
3. Compara a agricultura intensiva coa extensiva.
99
LEMBRA
O espacio agrario o resultado da accin humana sobre o medio.

Dentro do espacio agrario debemos distinguir o espacio explotado e o espacio natural.
A paisaxe agraria est constituda polos diferentes elementos (parcelas, tipo de cultivos
e hbitat rural) e factores (fsicos e humanos) que a definen.
Son factores fsicos o clima, o solo e o relevo.
Dentro dos factores humanos hai que ter en conta a presin demogrfica, o grao de
desenvolvemento econmico e tecnolxico, o pasado histrico e o papel do Estado.
A agricultura intensiva trata de producir mis nun menor espacio e est orientada
policultivo.
A agricultura extensiva practcase en amplas superficies e est orientada
monocultivo.
Os sistemas agrarios
A humanidade vn cultivando os campos desde o

Neoltico. A medida que medraba a poboacin era
necesario ampliar o espacio dedicado prctica da
agricultura. Os campesios foron transformando en
campos de cultivo e pastos os terreos ocupados por
bosques e matogueiras, ampliando a paisaxe agraria
costa da paisaxe natural. Os diversos factores fsicos e
humanos deron lugar a diferentes sistemas agrarios. En
consecuencia, en cada zona do planeta Terra hai un
sistema agrario dominante.
A agricultura do mundo subdesenvolvido
Trtase dunha agricultura escasamente evolucionada,

atrasada tecnoloxicamente e de reducida aportacin de
capital. A poboacin activa no sector primario moi
elevada. En frica e Asia mis do 50% da poboacin
traballa en actividades primarias e mis do 30% en
Amrica do Sur.
Cultivo de trigo. Birmania A maiora das paisaxes agrarias tradicionais, con

agricultura atrasada, localzanse na zona intertropical. As
condicins climticas para a agricultura son inferiores, en
xeral, s das zonas temperadas. Os solos non son moi
100
UNIDADE 3
frtiles debido a erosin, causada polas abondosas

chuvias na zona ecuatorial, e debido sa irregularidade
ou escaseza, nas zonas tropicais. As elevadas
temperaturas, que non baixan dos 180 C en todo o ano,
favorecen a aparicin de pragas que destren as colleitas.
Anda que atopamos sistemas agrarios diferentes,

todos eles teen unhas caractersticas comns: os apeiros
de labranza son simples, a mecanizacin escasa, a
utilizacin de fertilizantes reducida e os rendementos
son baixos. A produccin adoita ser insuficiente para
alimentar a poboacin campesia e mailo gando, polo que,
en xeral, trtase dunha agricultura de autoconsumo.
Os tipos de agricultura que se dan nestas zonas son:
a) A agricultura itinerante ou de rozas. Os

campesios cortan unha parte do bosque, que logo
queiman remate da estacin seca. As cinzas obtidas,
ricas en potasa, aumentan a fertilidade do solo. Coa
chegada das chuvias comeza a labra. Plantan sementes
de millo, millo mido, cacahuetes, chcharos, sorgo,
mandioca, etc., valndose de apeiros moi sinxelos. Os
campos cultvanse durante tres ou catro anos e logo,
esgotada a sa fertilidade, dixanse durante anos en
barbeito, dicir, abandnanse para que se recuperen.
Agricultura de rozas
As vivendas e as parcelas non son estables. A familia

campesia trasldase a outra parte do bosque e roza
outro anaco, no que repiten as operacins anteriores. A
parte deixada a barbeito volver a ser utilizada cando sexa
ocupada de novo polo bosque.
101
Este tipo de agricultura necesita amplos espacios libres e

alimenta a grupos humanos reducidos. Localzase en zonas
de Amrica Central e do Sur, frica Tropical, Asia e Oceana.
b) A agricultura sedentaria de subsistencia. A
produccin est destinada alimentacin da familia
campesia e do gando utilizado nos labores agrcolas. S
os anos de boas colleitas o campesio dispn dalgns
excedentes que comercializa no mercado local ou rexional.
Na agricultura de subsistencia non se abonan as terras
e practcase o barbeito. Utilzase a rotacin de cultivos
para incrementar a produccin. A mecanizacin escasa
e rudimentaria, emprega moita man de obra e os
rendementos son baixos. propia de pases pobres de
Asia monznica, frica negra e Latinoamrica.
c) A agricultura intensiva do arroz. Esta modalidade
de agricultura est localizada nos pases de Asia tropical
monznica. As chuvias peridicas do monzn e o regado
permiten elevar os rendementos da terra e as alimentar
unha poboacin numerosa. Lbrase todo o terreo apto
para a agricultura.
Cultivo de arroz
O cultivo fundamental o arroz, que se cultiva en

campos inundados e en socalcos nas abas das montaas.
Obtense das colleitas, unha aproveitando as chuvias
do vern e outra no inverno. s veces, entre mbalas
das, hai unha terceira de legumes. Para isto necestanse
grandes cantidades de abono, xeralmente abonos verdes,
limos e abonos humanos.
Este aproveitamento intensivo do campo necesita unha
abundante man de obra.
102
UNIDADE 3
d) A agricultura de plantacin. Practcase en extensas

explotacins que pertencen a grandes compaas
americanas ou europeas. Predomina o monocultivo e a
man de obra asalariada. Localzase nos pases tropicais
ou intertropicais de Latinoamrica, de frica e o Sueste
asitico nos que foi introducida polos colonizadores
europeos.
unha agricultura moi mecanizada que necesita

grandes inversins de capital pero os seus rendementos
son moi elevados. Cada zona especialzase nun producto
concreto: cana de azucre nas Antillas, caf en Brasil, A rega permite altos rendementos
pltanos en Amrica Central, caucho en Malaisia, etc.
Trtase dun tipo de agricultura especulativa, dicir, que
comercializa toda a sa produccin.
A agricultura dos pases desenvolvidos
Desde a revolucin agrcola que ten lugar en Inglaterra

no sculo XVIII ata a actualidade o campo nos pases
desenvolvidos experimentou profundas transformacins.
Introducronse novas tcnicas de cultivo baseadas no
coecemento cientfico do medio e das plantas. mesmo
tempo, o campo alcanzou un elevado grao de
mecanizacin. Esta agricultura practica a seleccin de
sementes e usa abonos e fertilizantes en grandes
cantidades. Como consecuencia, consguense elevados
rendementos cunha man de obra cualificada e reducida. A
poboacin campesia tende envellecemento e a diminur
cada vez mis.
Esta agricultura avanzada produce gran cantidade de

excedentes. Uns comercialzanse nas cidades, que contan
cun elevado nmero de habitantes, e outros serven de
materia prima para a industria, que mantn unha estreita
relacin coas actividades agrcolas. Resulta beneficiada
polo alto nivel de vida da poboacin, que permite un
elevado grao de consumo.
Localzase en xeral nas zonas de clima temperado, e

mesmo fras, nas que o medio natural favorable para as
prcticas agrcolas, con temperaturas suaves e
precipitacins suficientes. As terras de cultivo son boas e
estn excesivamente parceladas e moi explotadas. Este
tipo de agricultura atopmolo no hemisferio norte, en
103
Europa, Estados Unidos, Canad e Xapn, e no

hemisferio sur, en Nova Celandia, gran parte de Australia,
nalgunhas zonas de Brasil, Chile e Arxentina.
Campo de xirasoles
A diversidade de espacios agrarios
a) A agricultura da Europa atlntica e continental.

Trtase dunha agricultura moi evolucionada como
consecuencia dos cambios acelerados, producidos pola
aplicacin de grandes avances cientficos e tcnicos. a
agricultura propia dos pases da Unin Europea e a CEI.
As sas caractersticas son:
- A produccin est orientada mercado.
- unha agricultura intensiva, de altos rendementos.
- Conta con moita maquinaria moderna.
- A poboacin activa no campo reducida, envellecida

e ben preparada.
Os principais cultivos son: os cereais (trigo, centeo,

cebada), cultivos hortofrutcolas e plantas industriais
(cnabo, lio, colza). As explotacins agrarias estn
constitudas por amplas parcelas abertas como
consecuencia da concentracin parcelaria, que est a
terminar coa excesiva fragmentacin. Nesta zona non
104
UNIDADE 3
deixou de medrar a agricultura de invernadoiro, que

nalgns pases ten unha especial importancia, como o
caso de Holanda e Blxica.
b) A agricultura da Europa mediterrnea. Ademais

dos cultivos tradicionais de secao (trigo, vide e oliveira),
na Europa mediterrnea desenvolveuse unha agricultura
intensiva e comercial, propiciada pola construccin de
encoros, canles e regos, as como polo perfeccionamento
das tcnicas de regado. Nas sas frtiles hortas e
invernadoiros cultvanse hortalizas, leguminosas e rbores Bocage
froiteiras, sobre todo laranxeiras e limoeiros. A maiora da
produccin vai destinada exportacin.
c) A agricultura dos Estados Unidos. a mis

comercializada e tecnificada do mundo. Caracterzase
pola mecanizacin, a seleccin de sementes, o uso de
abonos e fertilizantes, a elevada rendibilidade e unha
produccin orientada desde sempre mercado.
A paisaxe agraria dos EE.UU. de lias xeomtricas,

formando parcelas rectangulares. As estradas son
rectas e debuxan unha paisaxe en dameiro, dicir, Open field
dividida en cuadrculas. O hbitat nas grandes chairas
disperso.
A agricultura dos EE.UU. cada vez

mis intensiva e diversificada. Anda que
tende a suprimir o monocultivo,
consrvanse na pradeira americana zonas
especializadas nun determinado cultivo,
son os denominados cintos ou belts. O
belt mis caracterstico o dedicado
cultivo extensivo do trigo. Outros belts son
o do millo, o dedicado a plantas para
alimentar gando vacn productor de leite,
o do algodn, o do tabaco e o do arroz e
cana de azucre.
O agricultor norteamericano dispn de

moita terra. A man de obra escasa,
carencia que suplida por medio dunha
intensa mecanizacin que esixe grandes
inversins de capital.
105
As explotacins estn dirixidas por persoas de

empresa. Cada vez maior a relacin entre o agricultor
o comerciante, mesmo hai hipermercados que posen as
sas propias terras de cultivo.
4. Cita tres caractersticas da agricultura do mundo subdesenvolvido.

5. Explica por qu baixo o nivel de vida na agricultura intensiva do arroz.
6. Como posible unha agricultura como a de plantacin no mundo subdesenvolvido?
7. Cita dous trazos caractersticos de cada un dos tipos de agricultura do mundo
desenvolvido.
LEMBRA
Os diversos factores fsicos e humanos deron lugar a diferentes sistemas agrarios.
A agricultura do mundo subdesenvolvido unha agricultura escasamente
evolucionada, atrasada tecnoloxicamente e de reducida aportacin de capital.
Na agricultura sedentaria de subsistencia a produccin est destinada alimentacin
da familia campesia e do gando utilizado nos labores agrcolas.
O arroz o cultivo fundamental no Sueste asitico.
A agricultura dos pases desenvolvidos produce gran cantidade de excedentes.
A agricultura dos Estados Unidos a mis comercializada e tecnificada do mundo.
Problemas orixinados pola produccin agraria
A agricultura avanzada dos pases desenvolvidos

alcanza un nivel de productividade moi alta. Despois de
cubrir as necesidades do pas, contan con grandes
cantidades de excedentes que orixinan problemas de
almacenaxe e conservacin non atopar sada nos
mercados internacionais debido competencia e
O open field unha paisaxe
de campos abertos, que proteccin arancelaria. Para manter a produccin, os
predomina en Europa prezos e, polo tanto, o nivel de vida no campo, o estado
central e oriental. concede subvencins campesiado.
O bocage unha paisaxe
de campos cerrados, Pola contra, a situacin nos pases do Terceiro Mundo
caracterstica da Europa moi diferente xa que a produccin insuficiente para
atlntica. alimentar a sa poboacin. As causas da baixa
productividade que orixina a fame en parte son debidas
medio natural desfavorable como son as secas
106
UNIDADE 3
prolongadas, inundacins, elevadas temperaturas que

favorecen a aparicin de pragas, etc, e en parte son
causas humanas, como o desigual reparto da terra e da
riqueza e o uso de tcnicas primitivas.
Uns 800 millns de persoas pasan fame no mundo, se

ben a tendencia a diminur debido s axudas levadas a
cabo por pases e institucins internacionais, como os
EE.UU., a Unin Europea, organismos dependentes da
ONU (FAO, Fondo Monetario Internacional) e as
Organizacins Non Gobernamentais (ONGs).
A agricultura espaola
A superficie cultivada en Espaa representa o 40% da

superficie do territorio nacional. A agricultura aqu debe
enfrontarse a un medio natural adverso, cun relevo moi
accidentado. Espaa o segundo pas de Europa en
altitude media e s o 11,4% das sas terras se atopan
entre 0 e 200 m, que a altitude considerada ptima para
a agricultura. Outro factor desfavorable a pobreza dos
solos e a sa pouca profundidade. En canto s chuvias,
son escasas e irregulares, ags no norte.
Atendendo a factores climticos podemos distinguir

das zonas, a Iberia hmida e a Iberia seca, que explican
a existencia de dous tipos de agricultura claramente
diferenciadas.
A Iberia hmida comprende todo o norte da Pennsula

desde o norte de Portugal ata os Pirineos. o dominio do
clima ocenico. As abundantes precipitacins repartidas
longo de todo o ano manteen verdes os prados, base
107
dunha importante cabana gandeira. Os prados

ocupan unha superficie maior cs terras de
cultivo, moitas orientadas alimentacin do
gando con plantacins de millo, centeo e plantas
forraxeiras. Tradicionalmente a propiedade estivo
moi repartida e constite o dominio do
minifundismo.
A Iberia seca comprende os dous tercios do

territorio espaol. As chuvias son escasas e
irregulares. Nela encontramos, segundo a zona,
pequenas, medianas e grandes propiedades. A
gran propiedade est localizada sobre todo en
Andaluca e Estremadura, onde abundan os latifundios. Os
cultivos tradicionais das terras de secao son os cereais,
a vide e a oliveira. O trigo, a cebada e a avea cultvanse
nas terras do interior, destacando as comarcas trigueiras
de Terra de Campos, o Val do Douro e a Campia
andaluza. A rea de cultivo da oliveira est situada sur
do ro Texo, inclundo o litoral mediterrneo ata Catalua
(Tarragona e Lleida), acadando a maior extensin en
Andaluca, sobre todo en Xan e Crdoba. A vide cultvase
en toda a Pennsula (Rioxa, A Mancha, Valdepeas,
Xerez, O Ribeiro), ags nas rexins extremadamente fras
e hmidas do Norte.
Gracias extensin do regado en amplas zonas,

adquiriron grande importancia os cultivos de horta
(hortalizas, verduras, froitas, flores). O litoral mediterrneo
108
UNIDADE 3
e Andaluca forman a rea da laranxeira (Valencia,

Castelln) e do limoeiro (Murcia, Alacante). O arroz
cultvase en zonas hmidas e clidas de Valencia
(Albufeira), Delta do Ebro, Sevilla, Murcia ou Badaxoz.
Entre os cultivos que proporcionan materia prima para

a industria destacan a remolacha azucreira, localizada nos
vales do Ebro e Douro e na Veiga de Granada; o
algodoeiro en Andaluca e Estremadura; o xirasol, e o
tabaco en Estremadura e Canarias. Laranxas
Desde a entrada na Comunidade Econmica Europea
(CEE) en 1986, hoxe Unin Europea (UE), a agricultura
espaola est a experimentar un proceso de
modernizacin para adaptarse a un mercado aberto e
mis competitivo. Cada vez maior a relacin da industria
alimentaria co agricultor e desapareceron moitas
pequenas explotacins por non seren competitivas. Estase
a levar a cabo a concentracin parcelaria e unha
ampliacin das terras de regado. A poboacin campesia
reduciuse considerablemente tempo que envelleceu.
Mellorouse a formacin do campesiado e aumentou o
seu nivel de vida.
Os cultivos de regado dan lugar a productos

competitivos que encontran un bo mercado nos pases da
UE. Pola contra, os productos do norte (carne e leite)
teen dificultades resultar mis caros que os producidos
noutros pases. Espaa exporta fundamentalmente
ctricos, tomates, aceite de oliva, vios e amndoas; e
importa soia e millo.
Cultivo de vide
A agricultura galega
A agricultura galega participa das caractersticas da

Iberia hmida. Reduciu a superficie dedicada a cultivos
para ser destinada a pastos e a prados artificiais, mesmo
roturronse parcelas de monte para obter alimento para o
gando. Unha parte da superficie cultivada est dedicada
s cultivos forraxeiros, como o millo e o nabo. Hai unha
clara subordinacin da agricultura gandera. Predomina
a pequena propiedade, que en moitos casos non produce
o suficiente para alimentar unha familia, polo que
necesario compaxinar os labores do campo con outras
actividades ou emigrar.
109
Galicia produce fundamentalmente patacas, millo

(sobre todo nas zonas costeiras), fabas asociadas millo,
hortalizas, vios (en Valdeorras e o Ribeiro, en Ourense; o
val do Sil en Ourense e Lugo; O Condado, Salns e o
Baixo Mio, en Pontevedra; e Chantada, en Lugo) e froitas.
Hai zonas nas que se practica unha agricultura intensiva
baseada no policultivo, sobre todo preto das cidades s
que se destina a sa produccin. A carn deste tipo de
Mazorcas de millo agricultura convive outra na que se practica un policultivo
de subsistencia.
O campo galego debe solucionar problemas como o

minifundismo, o envellecemento da poboacin campesia
e a modernizacin das explotacins agrcolas. Estanse a
dar os pasos (concentracin parcelaria, mecanizacin)
para conseguir explotacins competitivas dentro do
Comarcas vincolas galegas espacio comercial da Unin Europea.
110
UNIDADE 3
8. Ten os mesmos problemas a agricultura do mundo desenvolvido c do

subdesenvolvido? Explcao.
9. Que causas fan diferente a agricultura da Iberia hmida e a da Iberia seca?
10. Di algn problema que afecte campo galego.
LEMBRA
A sobreproduccin da agricultura avanzada orixina problemas de almacenaxe e

conservacin.
En Espaa podemos distinguir das zonas: a Iberia hmida e a Iberia seca. Na Iberia
hmida os prados ocupan unha superficie maior cs terras de cultivo. Na Iberia seca
os cultivos tradicionais son o trigo, a vide e a oliveira (a chamada triloxa mediterrnea)
e nas zonas de regado teen grande importancia os cultivos de horta. En Galicia a
agricultura est subordinada gandera.
2. A gandera
A gandera unha das actividades que constiten o

sector primario xunto coa agricultura, a actividade forestal
e a pesca. A gandera, o mesmo que a agricultura,
aparece no Neoltico. Estas das actividades deron lugar a Curro (Galicia)
dous tipos de sociedade: unha agrcola, sedentaria debido
s atencins que requiren os cultivos e sa vixilancia; e
outra gandeira, nmada pola necesidade de procurar
pastos para o gando. En moitas ocasins a gandera foi un
complemento da agricultura porque, ademais de
proporcionar alimentos e abono, o campesio utiliza a
enerxa animal para realizar as tarefas agrcolas.
Espaa a primeira
productora mundial de
A gandera ten como finalidade a cra de animais para aceite e a terceira de vio.
a obtencin de alimentos (carne, leite, ovos) e materias
primas para a industria (la, coiro). Durante moito tempo s En 1997 Galicia produciu o
35% do leite de Espaa.
se comercializaron os productos non perecedoiros. Logo,
a mellora dos transportes (barco de vapor, ferrocarril) e a O valor da produccin
agrcola galega representa
invencin do frigorfico impulsaron a comercializacin de en torno 30% da
todo tipo de productos. produccin gandeira.
111
Na actualidade, a gandera nos pases industrializados

converteuse nunha actividade industrial que busca a maior
productividade posible seguindo mtodos empresariais. A
aplicacin da enxeera xentica gandera mellora
grandemente as sas posibilidades.
Tipos de gandera
O nivel de evolucin da gandera vara segundo os

pases e depende de factores fsicos (clima, solo, relevo) e
humanos (grao de desenvolvemento econmico, cientfico
e tcnico). Tendo en conta estes factores podemos
distinguir fundamentalmente dous tipos: unha gandera
moi evolucionada ou moderna e outra tradicional ou
primitiva.
A gandera tradicional dedica a sa produccin para a

alimentacin do agricultor e do seu gando. S en anos de
boas colleitas conta con excedentes que comercializa no
mercado local ou rexional. a gandera propia de pases
ou rexins subdesenvolvidos.
Dentro da gandera tradicional distnguense tres

modalidades:
O nomadismo, que se caracteriza polos continuos

desprazamentos que realizan os pastores na procura de
mellores pastos. Co rabao ovino desprzase tamn a
familia do pastor e a sa vivenda. O nomadismo propio
de lugares pobres, pouco poboados e con deficientes
medios de transporte. Localzase en zonas do Sahell,
Prximo Oriente, mesetas asiticas e na tundra.
A transhumancia caracterzase polos desprazamentos

estacionais. Os pastores trasladan o rabao montaa
durante a estacin clida, cando escasean os pastos na
chaira, para volver a ela coa chegada dos primeiros fros.
Gando ovino
Neste tipo de gandera s se despraza o pastor.
Actualmente o traslado do gando da chaira montaa e
viceversa, en moitos casos, lvase a cabo mediante
camins ou ferrocarril. caracterstica da zona
mediterrnea e encntrase en retroceso.
A semiestabulada. O gando, despois de pacer aire

libre, estabulado. Os animais proporcionan enerxa para
112
UNIDADE 3
realizar os labores do campo, abono e alimentos. A

gandera semiestabulada propia de lugares de
agricultura atrasada. Localzase esencialmente nos pases
en vas de desenvolvemento.
A gandera moderna caracterzase por destinar toda a

sa produccin venda nun mercado e polos altos
rendementos. Practica a seleccin de razas e aplica os
avances da enxeera xentica. Pdense distinguir das
modalidades:
A gandera intensiva mantn o gando en cortes ou

granxas, polo que necesita pouco terreo. O gando recibe
toda clase de atencins para o seu crecemento: Seleccin de razas
temperatura axeitada, alimentacin a base de pensos
compostos e forraxes, e supervisin veterinaria. Esta
gandera caracterstica dos pases industrializados:
EE.UU., pases europeos e Australia.
A gandera extensiva cra rabaos numerosos en

grandes espacios. Necesita pouca man de obra.
Redcense considerablemente os gastos e os coidados
en relacin coa gandera intensiva. propia das pradeiras
americanas (EE.UU., Arxentina) e Australia, dedicada
gando vacn.
A GANDERA ESPAOLA E GALEGA
A gandera unha actividade moi desenvolvida en

Espaa, especialmente no norte e en Galicia, onde a
abundancia de pastos permite a existencia de numerosas
explotacins de gando vacn, ou bovino, orientadas
produccin de leite e carne. Tamn podemos atopar este
gando en granxas a carn das grandes cidades e nas
devesas de Salamanca, Estremadura e Andaluca.
O gando lanar ou ovino tivo no pasado unha grande

importancia en Espaa, sobre todo en Castela, anda que
actualmente a sa cabana est en retroceso. En Galicia
pervive unha gandera tradicional nas serras sudorientais
e nos macizos montaosos, baseada no pastoreo de
cabras e ovellas.
O gando porcino, moi abundante, est destinado

produccin de carne. Destacan pola sa calidade os
113
xamns de Xabugo (Huelva) e en Galicia a elevada

produccin da comarca de Sarria (Lugo). Na cra de gando
cabalar ou equino destaca Andaluca, con cabalos de raza
rabe, e o norte cos cabalos percherns.
Cmpre destacar o gran desenvolvemento que adquiriu

a cra de aves, ou avicultura, que se leva a cabo en
grandes granxas, dedicadas fundamentalmente cra de
aves de curral, especialmente galias. Espaa un dos
primeiros pases productores e consumidores de carne de
ave. Galicia, especialmente a provincia de Ourense, xunto
con Castela e Catalua son as grandes zonas
productoras. En Galicia estanse a introducir as granxas de
avestruz para a produccin de carne e ovos.
Gando vacn
3. A ACTIVIDADE PESQUEIRA
A pesca unha das actividades ms antigas da

humanidade, xunto coa caza. Foi e segue a ser a base da
alimentacin de moitos pobos costeiros. Ademais de
proporcionar alimentos, tamn subministra materias
primas para diferentes industrias, como a fabricacin de
farias, aceites e fertilizantes.
Mis das tres cuartas partes da superficie terrestre

estn ocupadas polos ocanos, que albergan unha gran
cantidade e variedade de recursos. A pesca lvase a cabo
nas augas continentais, ros e lagos, e nas augas marias,
en lugares que renen condicins favorables para os
peixes. Son os denominados caladoiros, que poden estar
situados nas plataformas continentais, extensins de
augas pouco profundas preto dos continentes, (Mar do
Norte); nas zonas onde converxen unha corrente maria
Vieiras clida e outra fra (Xapn, Terranova); e nas zonas ricas en
plancto (Canarias). Hoxe en da a pesca maria a base
dunha importante industria e favorece o desenvolvemento
doutras actividades, como a construccin naval e o
transporte.
Actualmente os avances tecnolxicos dan lugar uso

de modernas embarcacins con avanzados sistemas de
114
UNIDADE 3
deteccin e captura que estn causando un problema de

sobreexplotacin, provocando o esgotamento de moitas
especies e o conseguinte risco para a sa reproduccin,
as como unha alteracin do equilibrio ecolxico.
Para evitar a sobreexplotacin prohbense as redes de

malla moi fina, establcense paradas biolxicas para
permitir a reproduccin das especies e fxanse cotas de
captura. Ademais, os diferentes pases, para preservar a
sa riqueza pesqueira, ampliaron a 200 millas as sas
augas xurisdiccionais.
Por outra parte, o mar est sendo o lugar de depsito

de moitos desperdicios que destren a fauna e a flora
marias. Entre os axentes contaminantes destacan o
petrleo, as augas residuais das industrias e das cidades,
os residuos radioactivos e os productos qumicos.
Para evitar a contaminacin constrense depuradoras e

contrlanse os vertidos.
A PESCA EN ESPAA
Espaa est situada entre as primeiras potencias

pesqueiras do mundo. A pesca d ocupacin, en
actividades directas e indirectas, a un elevado nmero de
persoas. O territorio espaol ten moitos quilmetros de
costa pero as condicins naturais son pouco favorables
para a actividade pesqueira porque a plataforma
continental pequena o plancto escaso. No
Mediterrneo son factores negativos a alta temperatura e
a elevada salinidade das augas. Estas limitacins obrigan
s pescadores a faenar en caladoiros doutras rexins,
como Terranova, Grenlandia, Noruega, Marrocos,
Barco pesqueiro
Arxentina e Namibia. A extensin das augas territoriais a
200 millas afectou negativamente actividade pesqueira
espaola, dificultade que trata de paliarse a travs de
tratados con terceiros pases e potenciando os cultivos
marios.
As principais rexins pesqueiras son Galicia, o

Cantbrico, o Golfo de Cdiz e Canarias. Entre as
especies capturadas destacan a sardia, a pescada, a
anchoa, o bonito, o bacallao e os crustceos.
115
O ingreso na Unin Europea supuxo unha diminucin

do nmero de licencias e o establecemento de cotas
anuais de pesca para as diferentes especies. Para a
modernizacin da flota Espaa recibe axudas da UE, e a
Campesios galegos, travs dela realzanse as negociacins para a sinatura de
xeracin tras xeracin, acordos de pesca con terceiros pases.
veen cultivando terras
alugadas. Son os chamados A PESCA EN GALICIA
arrendamentos histricos.
A raza rubia galega unha A actividade pesqueira constite unha importante
das mis representativas do actividade favorecida pola extensin da costa galega.
sector gandeiro galego. Galicia a primeira rexin pesqueira espaola, tanto pola
Galicia o primeiro tonelaxe de pesca como pola sa variedade e valor. Unha
productor mundial de parte da sa flota dedcase pesca de baixura, que se
mexilln e cra o 18% do realiza con pequenas embarcacins en augas prximas
rodaballo mundial e mis do costa, o que permite que os barcos regresan tdolos das
90% do espaol.
porto. O peixe capturado, sardia, bonito, rodaballo,
xurelo, ollomol, centolas, etc., vndese fresco nas lonxas.
Os barcos de medio ou gran tonelaxe dedicados

pesca de altura realizan a sa actividade lonxe da costa e
tardan varios das ou meses en retornar porto. Faenan
en augas da UE, Islandia, Canad, EE.UU., Arxentina e
das costas africanas. As sas principais capturas son a
pescada, o bacallao, o linguado, os cefalpodos e a
lagosta.
Os grandes portos pesqueiros galegos son Vigo e A

Corua. Outros portos importantes son os de Ribeira,
Cario, Cedeira, Burela e Bueu.
Cmpre salientar tamn o gran impulso que est a

recibir a acuicultura. Galicia unha gran productora de
mexillns, cultivados en numerosas bateas, as como de
rodaballo e linguado. Dentro da actividade marisqueira hai
que salientar as ameixas, os berberechos, os longueirns
e os percebes.
A pesca en Galicia sofre os mesmos problemas que

Porto pesqueiro - A Corua
afectan sector pesqueiro espaol.
116
UNIDADE 3
A acuicultura galega en 1998

Moluscos bivalvos
Especie Toneladas Especie Toneladas
Mexilln 265.000 Rodaballo 1.724

Ostra plana 2.522 Salmn 773
Ostra rizada 24 Polbo 23
Ameixa fina 1.037 ______
Ameixa babosa 1.960 Total 2.520
Ameixa rubia 287
Ameixa xaponesa 2.024
Berberecho 3.834
________
Total 276.792
11. Compara a gandera moderna e a tradicional.

12. Cita dous problemas que afecten pesca.
13. Por que os pescadores espaois teen que faenar en caladoiros doutros pases?
14. Onde faenan os barcos galegos dedicados pesca de altura?
LEMBRA
A gandera ten como finalidade a cra de animais para a obtencin de alimentos (carne,
leite, ovos) e materias primas para a industria (la, coiro).
A gandera tradicional dedica a sa produccin para a alimentacin do agricultor e o
seu gando. A gandera moderna caracterzase por destinar toda a sa produccin
venda nun mercado e polos altos rendementos.
No norte peninsular ten gran importancia o gando vacn.
Os caladoiros estn situados nas plataformas continentais, nas zonas onde converxen
unha corrente maria clida e outra fra e nas zonas ricas en plancto.
Espaa unha das primeiras potencias pesqueiras do mundo e Galicia a primeira
rexin pesqueira espaola.
117
4. INDUSTRIA E INDUSTRIALIZACIN
O sector secundario engloba tdalas actividades

productivas industriais. A industria o proceso de
transformacin de materias primas ou semielaboradas en
productos acabados de natureza diferente. A sa
finalidade a de producir obxectos ou substancias tiles
que poidan ser consumidos. Esta transformacin realzase
esencialmente por medios mecnicos, que han de ser
postos en movemento mediante fontes de enerxa. A
caracterstica fundamental da industria moderna a
utilizacin de maquinaria, o que supn unha reduccin da
forza humana e unha produccin a gran escala e con
baixo custo.
Fabricacin de autombiles
A industria un dos motores da economa mundial por
varias razns. Por unha parte, implica unha demanda
continua de materias primas, desenvolvendo activamente
a rede de comunicacins e, por outra, activa o comercio e
xera emprego.
O proceso de industrializacin est relacionado co

aproveitamento das novas fontes de enerxa. A utilizacin
de carbn mineral, conxuntamente coa mquina de vapor
e as materias primas, ferro e algodn, foron os motores da
Primeira Revolucin Industrial no sculo XIX. Mis tarde,
co aproveitamento do petrleo e a electricidade, tivo lugar
a chamada Segunda Revolucin Industrial. Actualmente,
co desenvolvemento das novas tecnoloxas, informtica,
robtica, telecomunicacin, aeronutica, etc., aplicadas
industria apntase a unha nova fase da Revolucin
Industrial.
LEMBRA
A industria o proceso de transformacin das materias primas en productos

semielaborados ou productos elaborados para ser consumidos.
A Revolucin Industrial abre o camio do proceso de industrializacin mediante o uso
da enerxa do carbn, a mquina de vapor e o aproveitamento dos recursos do ferro e
do algodn. A electricidade e o petrleo sern os motores da Segunda Revolucin
Industrial
118
UNIDADE 3
TIPOS DE INDUSTRIA
Son moitos e diferentes os productos que se poden

fabricar. Segundo a clase de bens producidos, a
transformacin das materias primas e o destino da
produccin podemos establecer tres grandes tipos de
industria:
- Industrias de bens de produccin ou industrias

de base
Son aquelas que se encargan de transformar as

materias primas nos productos semielaborados
necesarios para unha nova transformacin
industrial. Destacamos como as mis importantes a
industria siderrxica, que utiliza como materia prima
bsica o ferro; a industria do aluminio, que usa como
materia prima a bauxita; e a industria qumica
pesada, que fundamental para a industria de
productos elaborados.
A industria de base necesita dun enorme capital

para a sa instalacin. Moitas veces son os propios
estados os que aportan a maior parte do capital
para poelas en funcionamento.
- Industrias de equipo
Son industrias que fabrican bens para producir

novos bens. Destacamos como as mis salientables
a construccin, as obras pblicas, a construccin
naval, os autombiles, os electrodomsticos, e a
industria de maquinaria industrial e agrcola.
- Industrias de consumo
Estas son as que elaboran productos para ser

directamente consumidos. Segundo o producto que
procesan podemos agrupalas en industrias
alimentarias, industrias txtiles, industria papeleira,
industria farmacutica e qumica, etc.
Atendendo peso dos materiais utilizados e

cantidade de enerxa consumida podemos tamn clasificar
a industria en industrias pesadas e industrias lixeiras.
119
A industria pesada procesa grandes cantidades de

materia prima para convertela en productos
semielaborados. A industria pesada coincide coa industria
de bens de equipo.
A industria lixeira consome menos cantidade de

enerxa e de materias primas. sa vez require menores
inversins econmicas para a sa instalacin e estas son
facilmente amortizables. A industria lixeira ten
correspondencia coas industrias de consumo.
Ademais, existen as chamadas industrias punta, que se

caracterizan pola alta tecnoloxa empregada e pola
investigacin que precisan. O seu obxectivo a elaboracin
de productos moi cualificados e de alta precisin.
Alta tecnoloxa
15. Que novas clases sociais xurdiron da industrializacin?

16. Escribe tres cambios profundos da sociedade derivadas da industrializacin.
17. Escolle cinco industrias e indica cales son de equipo e cales de consumo.
18. En que tipo de industria incluiras a fabricacin dos seguintes productos: telfonos
mbiles, ferro, estaleiros, conservas de pescado?
LEMBRA
Segundo as clases de bens producidos e transformacin das materias primas

podemos diferenciar tres tipos de industria: de base, de equipo e de consumo. Polo peso
dos materiais utilizados e producidos clasificamos a industria en lixeira, pesada e punta.
120
UNIDADE 3
ELEMENTOS DA INDUSTRIA
A industria un proceso no que interveen unha serie

de elementos que fan posible a produccin. Estes
elementos son:
Os medios de produccin, que comprenden os edificios,

a maquinaria, as materias primas e o capital. As materias
primas poden ser de orixe mineral, vexetal ou animal.
A tcnica que se emprega en cada momento da cadea

de produccin, necesaria para a elaboracin do producto.
A industria actual demanda da a da unha maior
especializacin e unha maior divisin do traballo.
A forza de traballo, necesaria para elaborar os bens

producidos. A forza de traballo constitena o conxunto de
persoas que interveen en cada momento do proceso
productivo e que colectivamente obteen un producto.
Os bens producidos, que poden ser de dous tipos:

bens de consumo ou bens de produccin.
Os bens de consumo, a travs das redes de

distribucin, chegan s mercados para ser adquiridos polo
consumidor. Os bens de produccin son aqueles que se
necesitan para iniciar un novo proceso de transformacin.
AS EMPRESAS E O PROCESO PRODUCTIVO
En relacin poboacin activa, as actividades

industriais constiten o sector secundario. Este sector est
formado por empresas que, sa vez, se organizan en
sectores e ramas.
A empresa a unidade xurdica e econmica de

produccin e est conformada por persoas que xestionan,
organizan e realizan o proceso productivo.
As empresas precisan dispoer de capital, de

tecnoloxa, recursos naturais ou semielaborados e da man
de obra para a elaboracin de productos destinados
mercado coa finalidade de obter unhas ganancias.
As empresas, atendendo modo xurdico, poden

dividirse en dous grupos: pblicas ou estatais, e privadas.
121
As empresas pblicas son patrimonio nacional e estn

constitudas por capital estatal.
Na empresa privada distnguense, segundo o modo de

xestin, dous tipos: individuais, cando un empresario
ou a unha familia quen organiza o traballo e a xestin; e
colectivas, cando varios socios se agrupan para formar
unha sociedade. Neste caso, os beneficios ou as perdas
reprtense en partes proporcionais capital investido. As
empresas colectivas estn constitudas xuridicamente por
sociedades annimas, cooperativas ou sociedades
limitadas.
Nas sociedades annimas a forma de participacin na

empresa mediante a adquisicin de ttulos ou accins
que se cotizan xeralmente en bolsa.
Mercado burstil
19. Fai unha relacin de tres materias primas de cada orixe.

20. Define as industrias de base e as industrias de consumo.
21. Poderas citar cinco industrias individuais e cinco industrias colectivas? Existe na
ta comarca algunha cooperativa? A que se dedica?
LEMBRA
As industrias, atendendo seu estatuto xurdico, poden ser privadas ou estatais; polo
seu modo de xestin clasifcanse en colectivas e individuais.
Os elementos principais do proceso productivo son: os medios de produccin, a
tcnica, a forza de traballo e os bens producidos.
122
UNIDADE 3
SECTORES DE PRODUCCIN
A produccin industrial organzase en sectores e ramas

productivas que en conxunto constiten o sector
secundario.
Os principais sectores productivos son o metalrxico, o

qumico, o do cemento e a construccin, o de pasta de
madeira e papel, o txtil, o de alta tecnoloxa e o da
alimentacin e bebidas.
A industria metalrxica elabora, a partir dos metais,

productos semielaborados e maquinaria. As principais
ramas da industria metalrxica son a siderurxia, a
metalurxia do aluminio e a do cobre.
A industria qumica moi variada debido s materias

primas utilizadas. A industria qumica complementaria da
industria metalrxica e da txtil. As ramas da industria
qumica son moi numerosas.
A industria do cemento e a da construccin son

complementarias unha da outra. A produccin de cemento
est en continuo crecemento pola demanda na creacin
de grandes obras de infraestructura, tanto nos pases
desenvolvidos como nos subdesenvolvidos.
A industria de pasta de madeira e a de papel estn

moi relacionadas entre si. O papel est orientado uso
industrial, comercial e consumo.
Fbrica de celulosa
123
A industria de alta tecnoloxa est vinculada

electrnica e informtica. A industria aeroespacial tamn
forma parte das industrias punta.
As industrias de alimentos e bebidas estn

orientadas principalmente consumo. Existe unha gran
variedade de industrias alimenticias.
A CONCENTRACIN INDUSTRIAL
Productos lcteos
A competitividade industrial, a maior especializacin, as
principais redes de comunicacin e a apertura cara a
novos mercados desencadean na actualidade unha
concentracin das industrias. A concentracin industrial
ten como obxectivo principal rendibilizar mis as
ganancias co menor custo posible e evitar a competencia.
A concentracin pode ser de varios tipos: concentracin

tcnica, econmica e financeira.
A concentracin tcnica dse nunha empresa de

grandes dimensins, transformando a paisaxe industrial
cun forte impacto na paisaxe xeogrfica. Exemplos de
concentracin tcnica son a industria naval, a siderurxia e
a industria qumica pesada.
Nunha concentracin econmica e financeira as

empresas agrpanse baixo unha mesma direccin
administrativa e econmica. As formas mis comns de
concentracin econmica e financeira son a concentracin
horizontal e a concentracin vertical:
- A concentracin horizontal consiste na reunin de

empresas que se dedican mesma actividade
productiva. Un exemplo de concentracin horizontal a
fusin de centrais leiteiras que se agrupan nunha soa.
- A concentracin vertical a integracin nunha

empresa de tdalas fases do proceso tcnico que
conforman a elaboracin dun producto, que vai desde
a extraccin da materia prima ata a posta en mercado.
Un exemplo desta concentracin pode ser a industria
txtil que engloba as fbricas de fiado, tecidos,
tinguidos e as de corte e confeccin.
Outras formas de concentracin econmica e financeira

capitalista son: o trust, o holding e o crtel.
124
UNIDADE 3
O trust unha unin de empresas que se unen nunha

soa, para evitar a competencia e controlar o mercado,
chegando a constitur monopolios co fin de acaparar todo
o mercado, usando en moitos casos o dumping para fundir
a pequenas empresas.
O crtel un conxunto de acordos entre empresas do

mesmo sector para regular prezos e produccin pero que
seguen mantendo a sa independencia. Un exemplo de
crtel seran as fbricas de autombiles, que fixan prezos
similares de cada marca.
O holding consiste na participacin dunha sociedade

financeira no capital de numerosas empresas que se
dedican a diferentes produccins. A participacin no
capital pode ser total ou parcial pero cada empresa segue
mantendo a sa independencia xurdica.
Nestas ultimas dcadas do sculo o mercado de

productos internacionalizouse moito, favorecido pola
expansin de compaas multinacionais que controlan o
mercado mundial. Estas compaas multinacionais
constiten unha nova forma de concentracin de
empresas, nas que os intereses comerciais abarcan
moitos pases do mundo. Son exemplos destas
multinacionais as compaas de petrleos, compaas
automobilsticas e as grandes cadeas alimenticias como
Nestl, MacDonalds ou Coca-Cola.
A produccin industrial agrpase por sectores e ramas

de produccin. Os principais sectores productivos son: o
metalrxico, o qumico, cemento e construccin, e
alimentario.
125
LEMBRA
A concentracin industrial resulta da necesidade do progreso tcnico e das grandes

inversins. A concentracin pode ser tcnica ou econmico-financeira. A
concentracin econmico-financeira pode ser horizontal e vertical. Tamn existen
outras formas de concentracin industrial como son: o trust, o crtel, o holding e as
multinacionais.
22. Cita tres ramas da industria metalrxica.

23. Relaciona cada frase co seu concepto:
a. Integracin de empresas que teen a mesma actividade nunha soa.
b. Empresas que se dedican mesma actividade e que regulan os prezos de
venda e produccin
c. Sociedade financeira que participa no capital de diversos tipos de empresas.
1. Crtel
2. Trust
3. Holding
FACTORES DA LOCALIZACIN INDUSTRIAL
A industria non se distribe de forma equilibrada pola

xeografa dun pas senn que tende a concentrarse en
certas rexins que teen unhas condicins xeogrficas
determinadas. Factores que favorecen o establecemento
de industrias son as caractersticas do terreo, as boas
comunicacins, a abundancia de enerxa, a man de obra
e os condicionantes polticos.
Dumping un sistema de Tamn ten influencia todo aquelo que redunde nun
ventas no que os prezos menor custo da produccin.
que se establecen son
menores que os prezos de - Os principais factores que interveen na localizacin
custo de produccin. O fin
industrial son:
do dumping eliminar a
competencia.
- A abundancia de materias primas. Este un factor
Monopolio consiste en decisivo para a instalacin das industrias,
quedarse como nico
productor e vendedor dun
principalmente cando se trata de materias primas
producto. pesadas e de gran volume que resultaran moi
custosas de transportar. Un exemplo destas industrias
126
UNIDADE 3
son as siderurxias e as de qumica pesada. Tamn as

materias primas perecedoiras tenden a situar nas
sas proximidades as industrias transformadoras,
como ocorre coas centrais leiteiras.
O taylorismo ou sistema de
- O transporte tamn un factor importante na produccin en cadea,
localizacin industrial. A existencia de boas redes de unha forma de traballo que
comunicacin, a proximidade s portos, aeroportos e se realiza en fases. En cada
estacins ferroviarias son condicionantes positivos unha das fases sempre se
repite a mesma accin para
para a creacin de industrias porque tenden a
elaborar unha parte do
abaratar os custos. Hai que ter en conta tres aspectos producto final.
que inciden na ubicacin das industrias en relacin co
Chmase fabricacin en
transporte: as distancias, o medio utilizado (barco, serie a produccin de
tren, camin ...) e as caractersticas do material obxectos idnticos en
transportado en funcin do peso, do volume e da grandes cantidades.
perigosidade.
- A influencia do mercado condiciona a instalacin de

industrias, xa que moitas industrias se sitan preto
dos mercados que consomen os seus productos,
unhas veces por ser estes perecedoiros e outras pola
inmediatez, como o caso dalgunhas industrias
alimenticias como as panaderas. Outro factor pode
ser tamn o prestixio e a tradicin.
- A existencia de fontes de enerxa tamn constite un

factor a ter en conta para a ubicacin de industrias.
As sucedeu xa na 1 Revolucin Industrial cando a
minera do carbn en Inglaterra favoreceu a
instalacin de numerosas industrias. O afastamento
da electricidade e do petrleo non supoen
actualmente ningn inconveniente para a instalacin
Industria aeronutica
de industrias pola facilidade do seu traslado.
- A existencia de man de obra pode tamn ser

condicionante hora de montar unha industria. As
industrias punta, dicir, as de alta tecnoloxa utilizan
man de obra cualificada. Outras, sen embargo,
precisan dun potencial de man de obra barata e
abundante, que se atopa sobre todo nas reas
urbanas densamente poboadas e con boas redes de
comunicacin.
- O capital outro factor indispensable para a creacin

de industrias.
127
- As condicins xeogrficas, como a orografa da

zona, a existencia de cursos fluviais, as caractersticas
do solo e as condicins do clima resultan
determinantes para a localizacin de fbricas.
LEMBRA
Os principais factores que inflen na localizacin espacial das industrias son: a

existencia de materias primas, os transportes, as fontes de enerxa, a influencia do
mercado, a man de obra e o capital.
24. Comenta a importancia que ten a enerxa na industrializacin.

25. Resume os principais factores de localizacin das industrias.
26. Sita as seguintes industrias atendendo s factores que maior influencia teran:
fbrica de faria, industria conserveira de peixe, industria cermica, refinera de
petrleo, industria electrnica.
Se conflen varios factores, as posibilidades de

instalacin de industrias maior e, mesmo tempo,
cranse infraestructuras de servicios e de comunicacins
que, sa vez, atraen a mis industrias, conformando
unha maior concentracin industrial.
Sen embargo, cando unha zona industrial est moi

conxestionada polo crecemento industrial crase un
movemento contrario, comezando unha dispersin industrial
favorecida polo abaratamento dos transportes, polo avance
tecnolxico, a facilidade das comunicacins e a electricidade.
DISTRIBUCIN XEOGRFICA DA INDUSTRIA.
longo dos dous ltimos sculos de industrializacin, e

segundo s factores de localizacin industrial mis
determinantes, fronse conformando no mundo grandes
rexin industriais que ocupan grandes extensins de
terreo nas que se agrupan moitas e diferentes fbricas.
O desenvolvemento destas grandes rexins industriais

dse principalmente en pases desenvolvidos, que
comezaron a sa industrializacin na 1 ou na 2
Revolucin Industrial.
128
UNIDADE 3
Datos sobre o PIB en pases da OECD*

Variacin
1999 2000 2001
2000/2001
Alemaa 2613,2 2687,8 2703,2 0,6
Austria 260,2 269,4 21,2 0,7
Blxica 305,3 316,7 319,1 0,8
Canad 676,3 707,1 717,4 1,5
Dinamarca 199,5 205,5 207,4 1,0
Espaa 676,8 705,2 724,0 2,7
Estados Unidos 8629,1 8955,1 8977,8 0,3
Finlandia 156,7 166,2 167,4 0,7
Francia 1707,8 1772,3 1804,9 1,8
Grecia 133,5 139,2 144,8 4,1
Xapn 5549,5 5680,6 5647,7 -0,6
Holanda 481,6 497,6 503,9 1,3
Irlanda 96,4 106,0 112,0 5,7
Italia 1170,3 1203,9 1225,3 1,8
Luxemburgo 23,0 25,1 25,3 1,0
Noruega 171,7 175,8 178,4 1,4
Por tugal 124,8 129,3 131,4 1,7
Reino Unido 1269,9 1309,1 1334,8 2,0
Suecia 279,4 291,6 294,0 0,8
Suza 325,8 336,1 339,1 0,9
Turqua 191,4 205,5 190,3 -7,4

Pases de OCDE 26762,2 27702,3 27880,9 0,6
OCDE Europa 10480,5 10847,0 10987,8 1,3
7 pases mis impor tantes 21616,1 22315,9 22411,0 0,4
* (datos en miles de millns de dlares)
Os pases que tiveron unha industrializacin temper, e

os pases que a principios do sculo XX se incorporaron o
proceso industrializador con forte dinamismo e crecemento,
pertencan sistema econmico capitalista ou socialista. O
resultado deste proceso que xeraron bens, riqueza e
postos de traballo. Os pases que non tiveron
desenvolvemento industrial ou nos que este resulta moi lento
pertencen a economas do que chamamos Terceiro Mundo.
Os pases con alto grao de industrializacin posen

unha renda per cpita alta e teen unha cifra reducida de
poboacin activa dedicada sector primario.
129
Principais rexins industriais
Unha das rexins industriais mis importantes da

economa mundial localzase na Europa occidental, no
chamado tringulo vital europeo, que se estende polas
concas dos ros Rhin e Ruhr, norte de Francia, Holanda,
Blxica, Luxemburgo e Gran Bretaa. Nesta rexin
instalronse moitas e diversas industrias, en principio
aproveitando os grandes recursos de carbn e de ferro,
Industria da madeira dando lugar a industrias pesadas e a industrias
transformadoras dos productos semielaborados.
Fra do tringulo sinalado tamn se inclen como

rexins industrializadas o norte de Italia, Catalua, Pas
Basco e Madrid, as como outros ncleos industriais mis
ou menos illados de Alemaa, Francia e Italia.
Actualmente as zonas industriais europeas pertencen
Unin Europea.
Na Europa oriental destacan das zonas como

Saxonia-Silesia e Bohemia. Ademais, os pases que
conforman a CEI (Comunidade de Estados Independentes
da antiga Unin Sovitica), teen rexins industriais moi
importantes baseadas na existencia de abundante materia
prima e abundante man de obra, como o caso de
Moscova, na que se desenvolve unha gran rea industrial.
Outro ncleo importante a rexin industrial do ro Don,
coecida polo nome de Donbass, que constite un dos
ncleos siderometalrxicos mis importantes,
abastecndose dos ricos xacementos de carbn do
Donezt. Tamn existen importantes minas de ferro que son
a base das industrias automobilstica e mecnica.
Ademais, destaca a rexin dos Urais con grandes reservas
de materias primas. A rexin siberiana de Kuzbass
sobresae no panorama da industria pesada.
Na actualidade, Xapn desenvolve unha actividade

industrial considerada como unha das maiores do mundo,
a pesar de carecer de recursos enerxticos e de riqueza
de materias primas. O impulso estatal industria no
sculo XIX deu o seu froito convertendo a Xapn nunha
nacin industrial de primeira orde. A alta tecnoloxa sita a
industria xaponesa xunto cos EE.UU. nas mis avanzadas,
130
UNIDADE 3
sobre todo nas industrias de electrnica, informtica e

autombiles. A zona industrial mis importante o eixe
Tokio-Iocohama.
Outro pas que est a desenvolver unha potente

economa industrial China, apoiada polas inversins
estranxeiras. O rxime comunista introduciu o sistema de
produccin capitalista, que aproveitou o enorme potencial
de man de obra, abaratando os custos de produccin.
Fbrica de compoentes
Sen embargo, a primeira potencia industrial do mundo electrnicos. Corea do Sur.
Estados Unidos. Neste pas, a concentracin industrial ata (Correo da Unesco)
hai poucas dcadas situbase en torno zona dos
Grandes Lagos e costa Atlntica (Detroit, Chicago e
Nova York), na que destaca a fabricacin de autombiles.
Esta grande rea industrial segue a ter unha importancia
relevante pero, hoxe en da, a costa do Pacifico est a
desenvolver un gran crecemento industrial, principalmente
en industrias de alta tecnoloxa.
Outra rexin industrial est formada polos chamados

Novos Pases Industriais Asiticos, Corea do Sur, Taiwn,
Singapur e Hong-Kong, que desenvolveron nas ltimas
dcadas un forte crecemento industrial sobre todo nas
especialidades de electrnica e ordenadores, reloxos,
xoguetes e confeccin.
LEMBRA
As rexins industrializadas do mundo pertencen a pases desenvolvidos. As grandes

rexins industriais do mundo estn en Europa Occidental, conformando o tringulo
vital, hoxe formado por pases da CE, os EE.UU., Xapn, pases da CEI, e os
chamados Dragns Asiticos.
27. A que chamamos triangulo vital?

28. Localiza no atlas as rexins industriais americanas que se mencionan na unidade.
29. Comenta as principais caractersticas dun pas industrializado.
131
A INDUSTRIA EN ESPAA
A incorporacin de Espaa industrializacin foi tarda

con respecto s pases que fixeron a sa Primeira
Revolucin Industrial, e tamn con certo atraso dos que
fixeron a Segunda Revolucin, xa que despega
industrialmente na dcada dos anos sesenta e principios
do setenta. Tradicionalmente, Espaa vertebrou a sa
industrializacin nas zonas perifricas como Catalua,
Pas Basco e Asturias, permanecendo o resto das rexins
como subministradoras, principalmente de materias
primas e man de obra.
As principais reas industriais
A enerxa hidroelctrica e os recursos
carbonferos sern os impulsores dos
inicios da industria espaola nas sas
ramas principais, a industria txtil e a
siderrxica. En 1941 creouse un
organismo estatal, o Instituto Nacional de
Industria, INI, coa finalidade de impulsala
e desenvolvela.
Na industria transformadora destacan

tres sectores: o metalrxico, o txtil e o
qumico. O sector metalrxico
desenvlvese principalmente no Pas
Basco; Catalua segue vinculada
sector txtil, principalmente na
produccin de fiados e tecidos de
algodn e la. O sector qumico vn ligado
demanda de abonos nitroxenados
necesarios para a agricultura.
Co Plano de Estabilizacin no ano

1959 liberalzanse as importacins, o que
permite a entrada de capital estranxeiro.
Estas medidas, conxuntamente coas
divisas procedentes do crecente turismo,
dan lugar comezo dunha moderna
economa industrial.
Cos Planos de Desenvolvemento o

A industria en Espaa Estado fomenta o crecemento industrial
132
UNIDADE 3
en zonas mis deprimidas de industria, a travs da

construccin de polos de desenvolvemento. Os principais
polos foron Zaragoza, Vigo, Burgos e A Corua.
Os principais motores da industrializacin van ser a

qumica, a automocin e a fabricacin de maquinaria.
Barcelona conforma unha gran rea metropolitana
industrial, xa que a industria qumica crece e mellora o
sector txtil e metalrxico. No Pas Basco houbo unha
maior descentralizacin, vinculada metalurxia e
qumica.
A industria espaola depende fundamentalmente das

importacins de petrleo. O sector elctrico principalmente
depende dos recursos hidrulicos e das centrais trmicas
e nucleares.
A entrada de Espaa na CE ten como consecuencia

positiva unha maior expansin econmica cun maior
desenvolvemento dos ncleos industriais. Sen embargo,
industrias moi competitivas coas da Comunidade Europea
foron sometidas a unha forte reconversin, como ocorreu
coa siderurxia, a industria naval e a minera,
principalmente do carbn.
As dez primeiras empresas espaolas en 2001
Empresa Sector
Repsol YPF Petrleo
Telefnica de Espaa Servicios pblicos
Endesa Enerxa
Telefnica Internacional Servicios pblicos
Compaa Espaola de Petrleos Petrleo
El Cor te Ingls Grandes almacns
Altadis Actividades diversas
Renault Vehculos
Iberdrola Enerxa elctrica
Carrefour Grandes almacns
133
30. Razoa se a industria espaola depende ou non da importacin de enerxa.

31. Cita as cidades que tiveron desenvolvemento industrial derivado da creacin de
polos de desenvolvemento.
32. Explica cles foron os motivos que propiciaron a moderna industria espaola.
LEMBRA
Espaa actualmente un pas industrializado, ocupando o dcimo lugar entre os

pases mis industrializados do mundo. As principais rexins industriais localzanse en
Catalua, Pas Basco e Madrid. Cos planos de desenvolvemento accederon
industrializacin rexins perifricas e do interior de Espaa, como Vigo, A Corua,
Zaragoza, Valencia, Sevilla, etc.
O Plano de Estabilizacin foi a causa principal do milagre econmico espaol, que
permitiu o crecemento industrial e o desenvolvemento urbano. Ademais das medidas
liberalizadoras do plano tamn influron o turismo, a entrada de inversins estranxeiras
e a emigracin.
A INDUSTRIA GALEGA
Os planos de
desenvolvemento tian
como obxectivo fomentar o
crecemento industrial nos
centros urbanos do interior
e da periferia de Espaa
que non foran os
tradicionais, Catalua, Pas
Basco e Madrid.
Os polos de
desenvolvemento consistan
en promocionar a industria
en provincias de nivel de
renda baixo mediante
subvencins, oferta de solos
baratos e desgravacins
fiscais.
Galicia en conxunto est pouco industrializada. Os seus
principais problemas son a localizacin industrial
desequilibrada e a pouca relacin entre os distintos
sectores da industria.
134
UNIDADE 3
O sector industrial mis importante de Galicia est

constitudo pola industria agroalimentaria, principalmente
industrias lcteas, crnicas e de cebado de animais, que
agrupan a mis de trescentas industrias. Tamn merecen
un lugar destacado as industrias vincolas que se
concentran ata o momento en cinco zonas con
denominacin de orixe: Ras Baixas, Ribeiro, Monterrei
Valdeorras e Ribeira Sacra.
A industria alimentaria tende a acollerse a

denominacins de calidade e a consellos reguladores de
orixe. Son exemplos desto as denominacins de Tenreira
Galega, Lacn Galego, Leite de Galicia, etc.
Destacamos como un sector productivo derivado da

pesca no mar a industria conserveira, que se instalou na
costa xa desde o sculo XVIII por iniciativa de empresarios
catalns. Actualmente a industria conserveira tamn se
dedica preparacin de pratos precociados e cadea de
fro para a conxelacin de peixe.
A industria do autombil a de maior volume de

exportacins e venda, e tamn a que mobiliza mis capital
e xera mis postos de traballo en Galicia. Est industria
concntrase na factora de Citron en Vigo.
As industrias do granito e da pizarra estn

principalmente dedicadas s mercados internacionais. A
actividade principal consiste no serrado e pulido do granito
e da pizarra para a construccin de vivendas. Destacamos
os granitos de Porrio e as pizarras de Valdeorras.
135
A industria txtil est principalmente vinculada

moda. Actualmente Galicia ocupa un posto importante
na moda mundial debido deseo e calidade das
roupas. O mercado txtil galego est presente en todo o
mundo.
A moda galega
Por outro lado, a riqueza forestal de Galicia deu lugar a

unha industria madeireira importante. O maior
desenvolvemento desta industria est vinculado
transformacin primaria, principalmente s serreras. As
industrias de elaboracin de madeira prensada, taboleiros,
est en expansin. Neste sector tamn se atopa integrada
a industria papeleira. Abonda mencionar que a celulosa de
Pontevedra, dedicada fabricacin de pasta de papel,
consome millns de metros cbicos de madeira de
eucalipto e pieiro.
A industrial naval, despois da forte reconversin

industrial, est recuperndose. Esta industria est
conformada principalmente por grandes empresas como
Astano en Ferrol, e Barreras e Bazn en Vigo.
As fbricas de cermica galega destacan pola sa

calidade e deseo vangardista. Unhas estn dedicadas
preferentemente hostalera, como o grupo de empresas
lvarez, e outras fabricacin de pezas decorativas e
artsticas, como Sargadelos, Castro e Galos.
136
UNIDADE 3
33. Sita a denominacin de orixe de cada zona

vincola no mapa de Galicia.
34. Que industria galega a que mis postos de
traballo xera e que lugar ocupa no movemento de
capitais?
35. Relaciona a moda galega cos modistos e
deseadores galegos que coezas. Indica o lugar
onde teen as sas fabricas, situndoas no mapa
de Galicia.
Cermicas de Sargadelos
TEXTO:
A acuicultura xera unhas vendas de 28.000 millns
A acuicultura maria adquire unha grande importancia econmica en Galicia,

especialmente no que se refire cultivo do mexilln e do rodaballo. Nas ras galegas
estn fondeadas 3.537 bateas, das que 3.379 estn dedicadas cultivo desta especie,
sendo as restantes de policultivos ou doutras especies, como a ostra ou a vieira.
Segundo a Consellera de Pesca, tamn existen 1.143 parques de cultivo de moluscos,
fundamentalmente da ameixa fina, babosa e xaponesa, 14 granxas marias, 9 de
rodaballo e 5 de salmn.
As instalacins acucolas completan sete criadeiros, catro deles de moluscos e tres

para peixes. Toda esta infraestructura d como resultado unha capacidade de
produccin de 300.000 toneladas anuais, que xeran un valor aproximado de 28.000
millns de pesetas (168 millns de euros), proporcionando emprego a 13.000 persoas.
Ademais, os cultivos marios constiten en Galicia unha actividade en progresivo
aumento productivo e con moi boas espectativas de futuro, posto que tamn se est
incrementando notablemente o consumo dos productos. Estes representaban en 1985,
segundo os datos da FAO, o 25% do total do pescado destinado consumo humano no
mundo, sendo a produccin mundial nese exercicio de 6.700.000 toneladas.
FONTE: A Voz de Galicia, 25.04.1999
36. Expn de xeito razoado a importancia da acuicultura en Galicia.
137
UNIDADE DIDCTICA 4
O SECTOR TERCIARIO:
COMERCIO, TRANSPORTE E
TURISMO
138
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1. O MUNDO DOS SERVICIOS ....................................................................................141

O comercio........................................................................................................141
O comercio interior ........................................................................................143
O comercio exterior .......................................................................................144
- Os grandes desequilibrios comerciais .............................................................146
- As organizacins comerciais internacionais ..................................................147
2. TRANSPORTES E COMUNICACINS ..................................................................150

- A organizacin dos transportes .........................................................................151
- Os transportes terrestres .....................................................................................152
O autombil .....................................................................................................154
- Transporte martimo e fluvial ...............................................................................156
- Transporte areo .....................................................................................................158
- Outros tipos de transporte ...................................................................................159
3. O TURISMO ....................................................................................................................160
4. A CIDADE ........................................................................................................................165
- A orixe e evolucin do fenmeno urbano........................................................165
- A morfoloxa urbana: A diversidade de planos ..............................................166
- A cidade contempornea .....................................................................................171
As funcins urbanas .....................................................................................174
- A estructura urbana ...............................................................................................176
- As cidades nos pases desenvolvidos e nos subdesenvolvidos ..............177
- As novas formas urbanas ....................................................................................180
- Os problemas da cidade ......................................................................................181
139
O sector terciario comprende o conxunto de servicios destinados a

coidar intereses ou satisfacer necesidades da sociedade. Determinar as
distintas actividades que se inclen no sector terciario diferente
segundo se trate dun pas desenvolvido, en proceso de
desenvolvemento ou dun pas subdesenvolvido. Os pases mis
adiantados teen un maior nivel de servicios, sendo este sector o que
xera mis emprego, superando o 50% da poboacin activa total.
O sector terciario non xera bens materiais como sucede cos sectores
primario e secundario pero a sa funcin est en relacin directa co
crecemento destes dous sectores e coa consecucin do estado de
benestar e ocio.
A clasificacin dos servicios moi variada e complexa, polo que

soamente destacaremos os que maior transcendencia teen na
organizacin econmica no mundo actual, como son: o comercio, as
comunicacins, os transportes, o turismo e o ocio.
Os servicios poden ser pblicos e privados, segundo a entidade que os

xestione. Son servicios pblicos os que son xestionados e administrados
polo estado. O goberno tende a facerse cargo daqueles servicios que
supoen grandes custos, pero que son necesarios pola sa funcin
social e para a consecucin do benestar. Desde a Revolucin Industrial,
a travs dos sindicatos e debido s constantes presins dos
traballadores, fronse estendendo dereitos bsicos para tdolos
cidadns como a educacin, a sanidade, o descanso, etc.
Os servicios privados son xestionados por empresas particulares con

nimo de lucro e estn orientados a mellorar a calidade de vida.
140
UNIDADE 4
1. O MUNDO DOS SERVICIOS
O COMERCIO
O comercio constite unha das principais actividades

do sector terciario ou de servicios. Mediante o
desenvolvemento da actividade comercial pense en
mans dos consumidores as produccins do sector
primario e secundario. Est conformado por un conxunto
de relacins que xiran redor da compra-venda de
mercancas e valores e necesita da existencia dun
mercado, do transporte, das comunicacins, de entidades
financeiras e, por suposto, da autorizacin do estado para
poder comprar e vender.
O comercio nace como consecuencia da

especializacin no traballo, do desenvolvemento urbano e
da desigualdade na riqueza de materias primas. Desde a
poca do Paleoltico os grupos sociais de distintos lugares
mantiveron relacins comerciais, intercambiando materias
primas que eran abundantes nunhas zonas e escasas
noutras. Este modo de comerciar recibe o nome de troco.
Mis tarde, as caravanas e a navegacin fluvial e

martima fixeron mis doados estes intercambios. Pero
sen dbida o invento da moeda o que levar a realizar
transaccins comerciais de forma mis rpida e mis
fiable.
Na Idade Antiga, os fenicios, gregos e romanos

desenvolveron un activo comercio polo Mediterrneo pero
durante a Alta Idade Media o mundo comercial quedou
reducido a intercambios a pequena escala debido
crecente ruralizacin e incomunicacin entre Europa e
Asia, causada pola ocupacin turca.
Durante a Idade Moderna, o descubrimento de Amrica

resulta determinante para abrir novos horizontes
comercio. Pero foi a Revolucin Industrial no sculo XVIII
a que produciu os cambios mis importantes na
produccin de manufacturas e consecuentemente no
intercambio e venda dos productos.
141
O mercado
Mercado popular
O mercado o lugar onde se realizan as transaccins

comerciais. Unha transaccin comercial a relacin
establecida entre comprador e vendedor para levar a cabo
o intercambio de producto por dieiro.
Existen dous tipos de mercados: mercado concreto e

mercado abstracto. Dicimos que o mercado concreto
cando o obxecto da transaccin unha mercanca que se
pode ver e tocar. Se na operacin de compra-venda non
hai presencia fsica da mercanca trtase de mercado
abstracto. Un exemplo de mercado abstracto son as
operacins de Bolsa, nas que se compran e venden
valores ou accins.
O comercio rxese pola lei da oferta e demanda. A

oferta son os bens ou productos que se poen venda. A
demanda constitena os bens ou productos que se
solicitan. Cando no mercado existe moita oferta e pouca
demanda os prezos tenden a baixar. Pola contra, se a
oferta pequena e a demanda grande os prezos tenden
a subir.
O prezo a taxacin ou valor estimado dun producto. A

nivel internacional, o intercambio comercial realzase
mediante o troco de productos por divisas ou mediante
unha moeda que posa un respaldo internacional, como o
dlar, a libra esterlina, o ien e actualmente o euro.
Atendendo periodicidade coa que se celebran os

mercados distinguimos varios tipos: mercados semanais,
142
UNIDADE 4
mensuais, feiras mensuais, anuais ou espordicas, como

son as de mostras e exposicins. Pola sa localizacin, os
mercados poden ser estables ou ambulantes.
O COMERCIO INTERIOR
O conxunto de intercambios comerciais que se realizan

dentro dun pas reciben o nome de comercio interior. Este
tipo de comercio rxese por leis comerciais comns e
utiliza a mesma moeda para as transaccins.
No comercio interior, segundo o volume e a cantidade

das transaccins, distinguimos dous sistemas: comercio
por maior e comercio por menor, ou detalle.
As compras que se realizan en grandes cantidades,

directamente de fabricantes a almacns distribuidores
recibe o nome de comercio por maior. As principais
caractersticas do comercio maiorista son a distribucin
rpida, a acumulacin de bens e o abaratamento de
productos. O comercio por maior ten que dispoer de
grandes superficies destinadas almacenamento e
situadas en lugares con boas comunicacins.
O comercio detalle ou minorista consiste en

distribur os productos dos comerciantes s consumidores.
Trtase xeralmente de pequenos comercios autnomos, a
maior parte de carcter familiar, destinados venda de
productos dunha determinada rama, como ocorre coas
tendas de alimentacin, merceras, drogueras,
zapateras, etc.
Na actualidade, ademais do mercado minorista e

maiorista, estn instalndose nos ncleos urbanos redes de
hipermercados e reas comerciais que ocupan grandes
espacios. Moitos comercios minoristas tenden a asociarse en
cadeas que poidan competir coas grandes reas comerciais.
Tamn debemos destacar novas formas de mercado,

como a venda por catlogo, por televisin e por ordenador,
que hoxe en da teen unha clientela moi significativa.
143
1. Fai unha lista de comercios detalle, de hipermercados, e de vendas por catlogo e

televisin.
2. Que lei regula o comercio?
O COMERCIO EXTERIOR
O COMERCIO EXTERIOR (en millns de dlares) ANO 2000

Pas Exportacins Importacins
EE.UU. 1.068.530 1.438.000
Alemaa 622.300 636.470
Francia 370.000 345.000
Espaa 168.000 178.000
Suecia 86.733 72.427
Guatemala 2.637 4.796
Senegal 911 1.468
O comercio exterior incle tdalas operacins de

compra e venda de bens que realiza un pas con outros
pases. O conxunto de operacins de compra cocese
co nome de importacins, mentres que tdalas
operacins comerciais de venda denomnanse
exportacins.
Os pases fundamentan o seu comercio exterior na

exportacin de productos competitivos pola relacin de
prezo-calidade. Tamn est moi condicionado pola
abundancia de materias primas. O pagamento destas
operacins comerciais realzase xeralmente na moeda do
pas comprador ou en dlares. A moeda estranxeira que
pose un pas recibe o nome de divisas.
O conxunto de intercambios comerciais entre un pas

determinado co resto dos pases longo dun ano recibe o
nome de balanza comercial. O saldo desta balanza
determnase pola diferencia entre os ingresos por
exportacins e os pagos por importacins.
144
UNIDADE 4
A balanza comercial, conxuntamente con outras

operacins transaccionais, como o pagamento de
servicios, transferencia de cartos, divisas, etc., conforma a
balanza de pagamentos. Se o conxunto do valor da
exportacin maior que o valor da importacin o pas
consegue un supervit. Pola contra, se o valor do
exportado menor que o valor do importado prodcese un
dficit.
A importancia do sector servicios nas economas dos

pases queda determinada pola aportacin do PIB
(Producto Interior Bruto), que o valor de tdolos bens e
servicios producidos nun pas e polo nmero de persoas
con emprego en relacin coa poboacin activa.
Os pases desenvolvidos son grandes exportadores e

importadores pero as importacins que realizan son
fundamentalmente materias primas e enerxa que,
transformadas en productos manufacturados, son de novo
exportados a outras nacins. Sen embargo, os pases
subdesenvolvidos son os exportadores das materias
primas que compran os pases desenvolvidos, dando lugar
a un mercado moi dependente que debe importar as
manufacturas e bens de equipo que se producen nos
pases industrializados.
LEMBRA
Os servicios non xeran bens de produccin pero a sa funcin conseguir un bo grao

de benestar e organizar o funcionamento dos servicios primario e secundario.
Os servicios mis importantes son os relacionados co comercio, os transportes, as
comunicacins e o turismo. Os servicios poden ser estatais e privados.
O comercio consiste no intercambio de bens ou prestacin de servicios mediante un
pagamento ou troco. O comercio pode ser interior e exterior. Segundo a cantidade de
mercancas que se comercian distinguimos comercio por maior e comercio detalle.
O comercio rxese pola lei da oferta e a demanda.
145
OS GRANDES DESEQUILIBRIOS COMERCIAIS

MUNDIAIS
Nas ltimas dcadas deste sculo o comercio mundial

aumentou de forma considerable. As causas mis
salientables deste crecemento son a maior rapidez dos
medios de transporte e as novas tecnoloxas aplicadas
mercado, como internet, telefona mbil, etc.
Por outro lado, os acordos comerciais internacionais

favorecen os intercambios e posibilitan a ampliacin do
mercado a empresas multinacionais, que explotan a
produccin de materias primas no Terceiro Mundo, desde
a produccin agrcola como t, pltanos, caucho e
minerais.
O valor econmico das materias primas exportadas

polos pases subdesenvolvidos case sempre resulta
insuficiente para pagar os productos manufacturados
importados do Norte. En moitos pases subdesenvolvidos
a exportacin dun s producto representa mis do 50% do
valor de todo o seu comercio exterior, polo que a sa
economa est sempre dependendo das oscilacins do
prezo do producto no mercado internacional.
O comercio dos estados africanos que non son

productores de petrleo non alcanza o 3% do comercio
mundial. Sen embargo, os pases productores de petrleo,
integrados a maiora na OPEP (Organizacin de Pases
146
UNIDADE 4
Exportadores de Petrleo), son grandes exportadores

desa materia enerxtica, alcanzando a metade do valor
exportado polo Terceiro Mundo. A pesar desto, son pases
deficitarios noutros tipos de comercio por estar
escasamente industrializados.
Os pases lderes no mercado mundial na actualidade

son os que integran a UE (Unin Europea) e que
representan mis do 20% do comercio mundial.
Sguenlles os EE.UU. co 16% e Xapn co 11%. Estes
pases non s son as primeiras potencias industriais do
mundo senn que tamn ocupan o quinto lugar nas
exportacins agrcolas.
A riqueza dun pas mdese polo PNB (Producto

Nacional Bruto), que o valor de tdalas produccins
dunha nacin, sumndolle o capital nacional existente no
estranxeiro e os capitais enviados polos traballadores. O
mundo desenvolvido ingresa os dous tercios da riqueza
mundial.
3. Realiza unha grfica de barras representando as reas de maior comercio mundial.

4. Di qu para ti comercio exterior, PNB, balanza comercial e exportacin.
AS ORGANIZACINS COMERCIAIS
INTERNACIONAIS
Hoxe en da existen numerosos organismos

internacionais creados co fin de favorecer o comercio
entre os pases. A partir da Segunda Guerra Mundial
comezaron a formarse e estenderse organizacins
supranacionais co fin de intentar a unin econmica e
poltica dos estados asinantes.
Un claro exemplo destas organizacins constiteo a

actual UE (Unin Europea). O seu proceso de formacin
tivo que percorrer un longo e difcil camio. En 1951 naca
en Pars a CECA (Comunidade Econmica do Carbn e o
Aceiro) como un bloque econmico independente de
EE.UU. e a URSS, co fin de unir a fabricacin de aceiro e
a explotacin de carbn. Os pases fundadores eran
Francia, RF Alemana, Luxemburgo, Pases Baixos, Blxica
e Italia. Mis tarde mediante o Tratado de Roma
147
amplironse os obxectivos da CECA, constitundose a

CEE (Comunidade Econmica Europea) na que os
obxectivos principais eran:
- Conseguir a unin aduaneira.

- Establecer unha poltica agraria comn.
- Manter un arancel comn para os productos dos
pases non asociados.
Espaa entraba a formar parte da CEE o 1 de xaneiro

de 1986.
En 1992, coa sinatura do tratado de Maastricht, nace a

UE. O principal obxectivo era conseguir a unin monetaria.
Actualmente son quince nacins europeas as que a
integran, con posibilidade de ser ampliada pola
incorporacin dos estados europeos do leste. As
esperanzas da UE estn postas no funcionamento da
moeda nica, EURO, no ano 2002.
Outros organismos comerciais internacionais son:
A EFTA (Asociacin Europea de Libre Comercio).

Creada en 1959, quedou formada por Gran Bretaa,
Dinamarca, Portugal, Noruega, Suecia e Suza pero
integrarse algns destes pases na UE perdeu importancia
comercial.
A NAFTA (Zona de Libre Comercio do Atlntico Norte)

estn formada por Canad, EE.UU. e Mxico.
Tamn en Amrica Latina se constituron unins

aduaneiras e zonas de libre cambio. As das mis
importantes son o Mercado Comn Centroamericano,
que agrupa a Costa Rica, El Salvador, Guatemala,
Honduras e Nicaragua. A Asociacin Latinoamericana
de Libre Comercio, formada por pases de Amrica do
Sur, promove o comercio interrexional.
O GATT (Acordo Xeral sobre Aranceis e Comercio)

unha organizacin que intenta crear un comercio
internacional libre no que non existan os aranceis, que
encarecen os productos importados, nin cotas de
importacin. Forman parte deste organismo numerosos
pases do mundo.
148
UNIDADE 4
OCDE (Organizacin de Cooperacin e Desenvolvemento

Econmico). Compoen esta organizacin pases europeos
occidentais, EE.UU., Canad, Xapn e Australia. A sa
finalidade coordinar as polticas econmicas dos pases
membros e axudar desenvolvemento dos pases do Terceiro
Mundo.
5. Resume os pasos dados polos pases europeos ata formar a Unin Europea.
6. Localiza no mapa de Europa os quince estados que forman a Unin Europea e as
sas capitais.
7. Resume os fins que persegue o GATT.
LEMBRA
A UE a organizacin europea formada por quince pases para unificar os seus

intereses econmicos, ter unha mesma poltica agraria e unha mesma moeda (Euro).
PNB (Producto Nacional Bruto) o valor de toda a produccin dun pas, sumndolle o
capital nacional existente no estranxeiro e os capitais enviados polos traballadores
emigrantes.
Os aranceis son os dereitos

de aduana satisfeitos con
motivo da importacin
dunha mercanca.
Os pases que forman a UE
son Francia, Alemaa, Italia,
Blxica, Holanda,
Luxemburgo, Gran Bretaa,
Irlanda, Dinamarca, Grecia,
Espaa, Portugal, Suecia,
Austria e Finlandia.
149
2. TRANSPORTES E COMUNICACINS
Os transportes son medios mecnicos e animais que

serven para trasladar persoas e mercancas. Os medios
de transporte estn condicionados sobre todo polo relevo
e polas augas. Pero estas condicins fsicas foron
superadas pola intervencin humana a travs dos
sculos.
No sculo XIX, paralelamente Revolucin Industrial,

ten lugar a revolucin dos transportes. Coa invencin e
aplicacin da mquina de vapor barco e coa aparicin do
ferrocarril os transportes fixronse mis veloces e
puideron carrexar mis peso, levar persoas e mercancas
e comunicar entre si pobos e cidades.
Pero o desenvolvemento mis espectacular dos

transportes ten lugar no sculo XX, coa invencin do
autombil e o avin. Esto supuxo unha ampliacin do
comercio a nivel local, nacional e internacional,
fortalecendo a expansin industrial e o crecemento
urbano.
Actualmente as telecomunicacins estn producindo

unha autntica revolucin comercial e informativa.
150
UNIDADE 4
A ORGANIZACIN DO TRANSPORTE
TERRESTRE
Vas de comunicacin modernas

A maior parte das estradas e vas frreas construdas
foron trazadas atendendo necesidade de comunicacin
entre distintos ncleos de poboacin, explotacin
industrial e desenvolvemento comercial. A construccin
das redes viarias est condicionada polo medio fsico e
por factores humanos e econmicos. Segundo o maior
predominio de cada condicionante conformronse
distintos modelos de redes viarias terrestres:
- A rede radial aquela que ten como centro das

comunicacins a capital do estado, da que arrancan
tdalas vas principais que comunican cos ncleos
urbanos e industriais mis importantes. Este modelo
o mis comn en Europa.
- A rede ortogonal segue un trazado cuadrangular,
formando unha malla. Este trazado foi desenvolvido
nas estradas e vas do tren nos EE.UU.
- O trazado lineal xeneralizouse para unir as zonas mis
poboadas e de fcil comunicacin, evitando lugares
difciles para o trazado da rede.
- Rede anrquica a que se constre en funcin do
medio fsico e das posibilidades econmicas.
O grao de desenvolvemento das redes de comunicacin

mdese de acordo con:
151
- A cantidade de quilmetros construdos de vas frreas

e de estradas por quilmetro cadrado.
- A facilidade de acceso s redes viarias.
- A calidade dos materiais, o trazado, a anchura, os
servicios, etc.
- A comunicacin coa rede internacional.
8. Observa nun atlas un mapa coa rede ferroviaria de Espaa. A que modelo de rede
viaria o asocias?
9. Recolle dalgn diario informacin relacionada coas redes de transporte terrestre.
TRANSPORTES TERRESTRES
O ferrocarril
O ferrocarril aparece en Inglaterra no comezo do sculo

XIX, movido pola locomotora inventada por Stephenson.
principio, a sa finalidade era utilizalo na minera do
carbn pero pronto se converteu nun medio rpido de
transporte de persoas e mercancas. En moi poucos anos
a rede ferroviaria estendeuse por toda Inglaterra e logo por
toda Europa.
O ferrocarril foi un gran impulsor da industria siderrxica

Estacin de ferrocarril pola alta demanda de ferro para a construccin de vas
frreas e locomotoras. Pero a consecuencia mis
importante foi que exerceu como medio de transporte
barato e veloz, sendo durante o sculo XIX e mediados do
XX o medio de comunicacin mis utilizado. Logo, co
invento do motor diesel e a sa aplicacin mquina do
tren, este fxose mis rpido e moderno e creceu o
nmero de quilmetros de vas, chegando a estenderse
por todo o mundo. A electrificacin do tren e a
construccin da dobre va aumentaron anda mis a
rapidez e a comodidade deste medio de transporte.
Coa aparicin do autombil e o avin na segunda

metade do sculo XX diminuu o trfico de mercancas e
de pasaxeiros do tren pero a saturacin do trfico nas
estradas e lias areas, xunto tecnoloxa avanzada
aplicada actualmente tren, deron como resultado o tren
152
UNIDADE 4
de alta velocidade, que resulta ser un gran competidor do

avin e do autombil pola sa seguridade e rapidez. Sen
embargo, hai que ter en conta que os custos da
construccin e mantemento da rede ferroviaria son moi
elevados e obrigan s gobernos de moitos estados a
xestionalos de forma directa.
En Espaa, a primeira lia de ferrocarril inaugurouse en

1848 para unir Barcelona e Matar. A partir desta primeira
Monorral
lia construronse en Espaa dous tipos de lias frreas, a
de va ancha e a de va estreita. A de va ancha (1,67m)
a mis extensa e ten un trazado radial. En 1992
inaugurouse a primeira lia de alta velocidade co motivo
da EXPO-92, unindo Madrid-Sevilla.
O ferrocarril en Galicia evolucionou moi pouco desde

principios de sculo. Contamos con lias de va ancha e
va estreita pero anda existen poucos quilmetros de lias
electrificadas. Non hai trazado de dobre va e o tren de alta
velocidade s ser unha realidade a moi longo prazo. Tren de gran velocidade
Como consecuencia, Galicia segue afastada das grandes
redes viarias europeas.
Ancho
Pases
de va
Arxentina,Chile, Espaa, India, Pakistn,
1.676 mm
Portugal
Australia Meridional, Brasil, Irlanda, Victoria
1.600 mm
(Australia)
Alemaa, Canad, China, Escandinavia (ags
1.435 mm Finlandia), EE.UU., Francia, Gran Bretaa,
Italia, Nova Gales do Sur (Australia)
Australia Occidental, Xapn, Queensland
1.067 mm (Australia), Sudfrica, Tasmania (Australia),
Zimbabwe
frica Oriental, Arxentina, Brasil, Birmania,
1m
Chile, Tailandia
Trazado ferroviario galego

OS TNELES DE ESTRADAS MIS LONGOS
Ano de Lonxitude
Tne l Pas
cons truccin (e n Km)
San Gotardo Suza 1980 16,3
Frejus Francia- Italia 1988 12,7
Mont Blanc Francia- Italia 1965 11,6
153
10. Quen foi o inventor do ferrocarril? Investiga algo mis sobre a sa vida.
11. Consultando o mapa de Galicia, sera posible realizar unha viaxe desde Ourense
ata Ribadeo no mesmo tren?
12. Realiza un resume da evolucin do tren.
LEMBRA
Os transportes serven para trasladar persoas e mercancas. Os mis importantes son

os transportes por estrada, ferrocarril, barco e avin. Os medios de comunicacin
tamn serven para informar e transmitir ideas.
A rede de estradas e de ferrocarril en Espaa segue o modelo de trazado radial.
PASES CON MIS ESTRADAS

EE.UU. 6.328.000 Km
RUSIA 1.588.000 Km
XAPN 1.120.000 Km
FRANCIA 811.000 Km
ALEMAA 549.000 Km
GRAN BRETAA 380.000 Km
O autombil
O autombil o medio de transporte mis importante

do sculo XX. En 1889, o invento do motor de explosin
En 1873 inaugrase a por Daimler e Benz deu lugar a unha crecente e imparable
primeira lia ferroviaria en industria automobilstica e, consecuentemente,
Galicia, Santiago-Carril. desenvolvemento dunha tupida rede de estradas. Para
En Espaa existen 3,5 esto aproveitronse os antigos camios xa existentes, que
quilmetros de lia frrea foron ensanchados e mellorados, ou trazronse novas
por cada 100 quilmetros rutas.
cadrados.
O primeiro pas que contou En funcin do volume de circulacin e da importancia
cun tren de alta velocidade da comunicacin das principais cidades dunha nacin
foi Xapn en 1977. estableceuse unha organizacin xerrquica de estradas.
154
UNIDADE 4
PASES QUE MIS COCHES FABRICAN
Pas Produccin anual

Xapn 9.052.406
EE.UU. 6.823.097
Alemaa 4.563.673
Francia 3.409.017
Italia 1.971.969
En Espaa, a organizacin xerrquica establecida na

rede de estradas de carcter nacional. Existen Coches de distintas pocas
autoestradas de peaxe, autovas, estradas nacionais e de
carcter autonmico. Dentro destas ltimas distnguense
OS MAIORES FABRICANTES
estradas autonmicas de 1 e 2 orde, vas rpidas e
estradas locais. A rede de estradas nacionais ten unha Produccin
Empresa
total anual
distribucin radial pero co desenvolvemento do turismo e
General Motors 5.662.843
da industria, principalmente nas zonas perifricas, estase
Ford Motor
ampliando a rede de autoestradas e estradas, Company
4.234.583
desfigurando cada vez mis a rede radial. Toyota 3.083.697
Volkswagen 2.746.692
As mesmo, a xeneralizacin do transporte porta a porta
Peugeot / Citron 2.227.528
e a flexibilidade do horario de carga e descarga deu lugar a
Nissan 2.016.625
un forte crecemento do trfico de mercancas por camin.
Fiat 1.790.631
O principal transporte de viaxeiros en distancias curtas Renault 1.767.516
realzase por medio do autombil.
Actualmente son importantes os problemas que xera o

trfico automobilstico, debidos s constantes
desprazamentos en horas punta.
A densidade da rede de autoestradas e estradas

mdese segundo os quilmetros de estradas construdas
por cada cen quilmetros cadrados. Europa Occidental,
EE. UU. e Xapn son as que mis e mellores estradas
Ponte de Rande (Vigo)
teen, cunha media de 20 km/100 km2.
13. Comenta cmo se distribe a rede viaria de Galicia.

14. Di qu orde de estradas usaras se decides facer as seguintes viaxes: desde Tui ata
A Corua e desde Celanova ata o Ferrol pasando por Santiago.
15. A rede de estradas de Espaa segue o mesmo modelo que o trazado do ferrocarril?
155
O TRANSPORTE MARTIMO E FLUVIAL
PRINCIPAIS CANLES NAVEGABLES

Ano de Lonxitude
Canle Emprazame nto
cons truccin (e n Km)
D paso do Mar Roxo 1869 174
Suez
Mediterraneo
Une o Mar do Norte 1895 99
Kiel
co Bltico
Une o Ocano 1914 81
Panam
Atlntico co Pacfico
Manchester Inglaterra 1894 35
O transporte martimo foi o medio de transporte mis

utilizado na antigidade para establecer os intercambios
comerciais entre os diferentes pobos e culturas. A
conquista dos mares levouse a cabo coa evolucin das
tcnicas de navegacin e a medida que os coecementos
xeogrficos e astronmicos progresaron.
Transporte martimo
Na actualidade, o transporte por barco destaca como o

principal medio utilizado no comercio internacional. Esto
debido s numerosas vantaxes que ofrece, tales como a
gran capacidade de carga, a liberdade de circulacin e o
baixo custo en comparacin con outros medios. A mellora
nos buques de transporte e o uso de contedores est a
producir un crecemento do transporte martimo.
156
UNIDADE 4
Os portos constiten as principais infraestructuras

deste tipo de transporte e deben estar acondicionados
coas tcnicas mis avanzadas para recibir a carga e
descarga dos grandes buques. Adoitan estar situados en
zonas de gran influencia comercial e con bo acceso s O pavilln ou bandeira de
outros medios de transporte. compracencia cando un
pas acepta que barcos de
A organizacin do transporte martimo nos pases outras nacins naveguen
industrializados lvase a cabo mediante empresas como se fosen seus,
navieiras que posen grandes barcos mercantes, algns usando a sa bandeira, con
fins econmicos para os
especializados no transporte de determinadas mercancas,
armadores xa que os
como sucede cos grandes petroleiros e graneiros. impostos son menores que
no pas de orixe.
As navieiras independentes son os grandes propietarios
de barcos. Para evitar riscos de naufraxios e desastres O frete o custo do envo
da mercanca por barco.
ecolxicos, que supoen enormes indemnizacins, fan
que cada navo sexa explotado por unha sociedade
diferente e ademais utilizan o chamado pavilln de
compracencia. Teen pavilln de compracencia, entre
outros, Liberia, Chipre e Panam.
As rutas mis transitadas cocense como grandes

rutas martimas. A mis importante a que cruza o
Atlntico Norte, unindo s portos de Rotterdam e Nova
York, que ostentan o maior trfico de mercancas do
mundo. A ruta que atravesa a canle de Panam tamn ten
un gran volume de trfico, sendo utilizada por barcos
americanos e europeos no comercio asitico,
principalmente o xapons. Outra ruta a que une Europa
e Amrica do Sur, dos portos de Rotterdam a Recife.
As rutas do ndico e de Sudfrica teen tamn

importancia no trfico martimo.
O transporte fluvial foi, xuntamente co ferrocarril,

decisivo no desenvolvemento industrial de Europa. Pola
rede de ros e canles navegables sguese a realizar un
importante trfico de mercancas. Este medio de transporte
est moi condicionado pola orografa e o clima. En Europa
as concas dos ros Rhin, Danubio, Oder e Elba, polo seu
intenso caudal e lonxitude e polo terreo chan que atravesan,
dan lugar a unha tupida rede de canles navegables.
A Eurocanle unha construccin de enxeera que une

os ros Rhin e Danubio, poendo en contacto o Mar do
Norte co Mar Negro.
157
16. Localiza no atlas os pases con bandeira de compracencia sinalados no texto.

17. Que canles deben pasar os barcos que fan as rutas do Ocano Atlntico Ocano
Pacfico e do mar Mediterrneo Mar Vermello?
18. Cita os pases que une a Eurocanle. Que portos se sitan cabeza e fin da
Eurocanle?
LEMBRA
A rede de estradas en Espaa pode ser de mbito nacional, autonmico e provincial.

O transporte por estrada segue a crecer, pero tamn existen maiores prexuzos en
contra del, derivados da contaminacin atmosfrica e acstica que produce.
O transporte de mercancas por barco supn os 2/3 de todo o comercio mundial.
As grandes rutas martimas son aquelas que seguen os barcos, poendo en contacto
os principais portos do mundo. A mis importante a Ruta do Atlntico, que une o
porto de Rotterdam con Nova York.
O TRANSPORTE AREO
A gran velocidade a principal caracterstica deste

medio de transporte, que naceu como instrumento blico
na Primeira Guerra Mundial pero que xa en tempo de paz
converteuse en medio de transporte de viaxeiros e
transporte comercial.
Resulta un medio idneo para o transporte de

pasaxeiros, de mercancas valiosas ou de pouco peso e
para as distancias longas. Os maiores inconvenientes da
navegacin area son as condicins atmosfricas, a
Aeroporto de Santiago necesidade de facer escalas e a densidade de trfico
areo. Por outro lado, os emprazamentos dos aeroportos
esixen unha forte inversin, ademais de ter que cumprir
unha serie de condicins, como son ter boas
comunicacins e que sexan zonas pouco poboadas e
distantes dos ncleos urbanos.
Os pases desenvolvidos, EE.UU., Europa, Xapn e

Australia, son os que maior utilizacin fan deste medio de
transporte.
158
UNIDADE 4
Podemos distinguir dous tipos de voos, regulares e

chrter. Os voos regulares son aqueles que teen unha
periodicidade fixa, mentres que os voos chrter son avins
fretados para unha finalidade concreta. Os voos chrter
estn experimentando un forte crecemento sobre todo nos
pases tursticos.
OUTROS TIPOS DE TRANSPORTE
As redes de conduccin de mercancas lquidas e

gasosas mediante entubado adquiren na actualidade unha
importancia crecente. Oleoductos e gasoductos constiten
hoxe a forma mis rpida e segura do transporte destas
materias primas, o petrleo e o gas. En Galicia a rede de
gas natural est en plena expansin.
Redes de telecomunicacins
As telecomunicacins constiten un novo medio de

transporte rpido. Permiten a transmisin de escritos, sons e
imaxes mediante sistemas electromagnticos. Comprenden
telfono, fax, televisin e radio. Todos requiren un transmisor
que enva a informacin, algo que porte o sinal e un receptor
que a transforme en mensaxe intelixible. A maiora das
conferencias internacionais vai xa a travs de cables de fibra
ptica que atravesan os ocanos. neste campo onde se
estn a producir os maiores avances tecnolxicos, coa
aparicin de diferentes tipos de ordenadores cada vez mis
potentes e co lanzamento espacio dos satlites de
informacin e comunicacin, que permiten posibilidades que
non se podan imaxinar hai soamente uns poucos anos. O
mundo comercial, cultural e poltico dispn as dunha Antena parablica
informacin instantnea e constante de calquera
acontecemento que tea lugar no mundo e dun espacio
case ilimitado para almacenar a informacin.
159
19. Cales son os aeroportos de Galicia? Segundo o mapa de aeroportos de Espaa,

que motivo econmico existe para que a maiora deles estean situados na
periferia?
20. Que nome reciben as redes de conduccin lquida de gases e petrleo?
3. O TURISMO
Mapa de
lugares de
campismo,
paradores e
estacins de
esqu galegas
Durante moito tempo o turismo foi unha actividade

minoritaria, s reservada aristocracia e burguesa con
maior poder adquisitivo. Na segunda metade do sculo XX
desenvlvese como un fenmeno de masas e constite,
nalgns pases, unha das principais actividades econmicas.
O auxe do turismo dbese a varias causas:
- O aumento do poder adquisitivo dos traballadores

nos pases desenvolvidos.
- O aumento do tempo libre debido xeneralizacin de

vacacins pagadas, reduccin da semana laboral e
adianto da idade de xubilacin.
- A mellora dos transportes, sobre todo os areos, e o

gran incremento de autombiles. As altas
160
UNIDADE 4
velocidades acadadas polos modernos medios de

transporte permiten aproveitar mellor o tempo libre e
realizar longos desprazamentos, mesmo nas fins de
semana. A mellora dos transportes tamn supuxo
unha reduccin dos custos.
- A oferta de mltiples modalidades de estancia, dende

hoteis de luxo ata o campismo, permite un amplo
abano de eleccin adaptado s gustos e s
posibilidades econmicas dos turistas.
- O maior nivel cultural, que aumenta o interese por

coecer outros lugares. Praia de Barreiros
- A propaganda realizada polos gobernos dalgns

pases e polas grandes axencias de viaxes.
Tendo en conta os motivos polos que se desprazan os

turistas, pdense distinguir diversas modalidades de
turismo:
O turismo de praia
o que move a un maior nmero de persoas que

buscan sol e praia, sobre todo durante os meses de vern.
Unha boa parte deste turismo dirxese s costas de
Espaa, Italia, Mxico, Florida e algunhas illas do Caribe.
O turismo de montaa
Este tipo de turismo busca lugares para descansar

ou practicar deporte. unha modalidade en auxe
ligado crecente interese polos deportes da neve. En
Europa hai zonas, como os Alpes e os Pirineos, que
contan con estacins de esqu, dotadas dunha boa
infraestructura para a prctica deste deporte e nas que Cabeza de Manzaneda
se congrega un importante nmero de turistas na
tempada de inverno.
O turismo cultural
importante naqueles lugares que posen un rico

patrimonio histrico-artstico. Os monumentos, os museos
e as cidades cun encanto especial, como poden ser os
casos de Pars, Venecia, Toledo ou Santiago de
Compostela, son os principais atractivos. A organizacin
161
de actividades de prestixio internacional, como festivais de

cine ou teatro, un excelente atractivo turstico. Tamn o
fenmeno das peregrinacins atrae un gran nmero de
visitantes, como Santiago de Compostela.
O turismo rural.
Modalidade anda minoritaria pero en expansin unha

esperanza para zonas deprimidas. Impulsa a mellora dos
medios de comunicacin e transporte, a restauracin de
casas tradicionais campesias e fomenta o consumo e a
comercializacin de productos da zona.
Tamn necesario destacar o turismo de balneario,

como lugar de ocio e coidado da sade; o turismo de
negocios e congresos con motivo da celebracin de
reunins de empresarios ou cientficos; e o xerado por
parques temticos de sona internacional, como Eurodisney
en Pars ou Port Aventura en Tarragona.
O turismo un importante dinamizador da actividade

econmica en xeral. Impulsa a construccin de edificios
(hoteis, restaurantes, discotecas, etc), a mellora dos
Casa de turismo rural
transportes, e d vida a actividades moi diversas do sector
terciario (hostalera, comercios, axencias de viaxes, etc.).
Crea postos de traballo, aumenta o valor do solo e mellora
a balanza de pagos pero tamn pode causar impactos
negativos, que hai que evitar prevendo as medidas
axeitadas en cada caso, como poden ser o aumento da
contaminacin, o deterioro da paisaxe por edificacins
masivas ou a escaseza de auga por un excesivo consumo.
A maiora dos turistas proceden dos pases

desenvolvidos. Mis das tres cuartas partes do turismo
internacional corresponde a cidadns dos EE.UU.,
Canad, Xapn e Europa Occidental.
O principal destino Europa, que recibe o 60% do total

de turistas, movidos polo atractivo cultural, as praias do
litoral mediterrneo e os deportes de inverno. Destacan
polo nmero de visitantes que reciben: Francia, Espaa e
Italia. Outras reas de recepcin importantes son Amrica
do Norte, co 15% do total de visitantes, e lugares exticos
do Terceiro Mundo, como o Caribe ou o sueste asitico.
162
UNIDADE 4
O turismo en Espaa
Espaa un dos principais pases tursticos do mundo.

No pasado, o capital xerado polo turismo favoreceu a
industrializacin do pas e na actualidade unha industria
clave e determinante. Ofrece unha gran variedade de
atractivos, un bo clima, sol e praias, seguridade, rico
patrimonio histrico-artstico, etc. A maiora do turismo
dirxese litoral, especialmente Mediterrneo, Canarias
e Baleares. No interior atraen numerosos visitantes
algunhas capitais de provincia e, sobre todo, Madrid. A
maiora do turismo procede da Unin Europea, como
Francia, Reino Unido e Alemaa. O turismo de gran
distancia procede principalmente de EE. UU. e Xapn.
O turismo en Galicia
Smbolo de Pelegrns
Vista do Camio de Santiago
Vista do Camio de Santiago
A diversidade de atractivos naturais, o patrimonio histrico-

artstico e a riqueza cultural fan do turismo unha actividade en
expansin. Por outra parte, a mellora dos medios de transporte
van contribur cada vez mis seu desenvolvemento.
O turismo que busca sol e praia est limitado s meses

de xullo e agosto, sendo os principais focos de atraccin
Sanxenxo e A Corua. O turismo cultural apiase no rico
patrimonio histrico e cultural. A maiora do turismo
procede de distintos lugares de Espaa.
Destaca as mesmo o derivado das peregrinacins a

Rutas do Camio de Santiago
Santiago de Compostela, incrementado trala recuperacin
163
e atencins s rutas xacobeas, sobre todo o Camio

Frances, percorridas por numerosos peregrinos,
especialmente nos Anos Xacobeos.
O turismo rural, para o que se rehabilitaron e sguense

En 2001 o volume do
turismo internacional rehabilitando casas labregas, est en auxe.
ascendeu a 697 millns de
turistas fronte s 25 millns O turismo de montaa ten o principal centro na estacin
do ano 1950. de esqu de Cabeza de Manzaneda.
Espaa foi en 2000 o O turismo de balneario, con grandes posibilidades,

segundo pas do mundo por intenta recuperar o esplendor do sculo XIX, como o
nmero de visitantes,
despois de Francia, con
caso do balneario de Mondariz.
47,9 millns de turistas, e o
cuarto por ingresos, despois Cada vez atrae a un maior nmero de visitantes o
de Estados Unidos, Francia turismo de congresos, modalidade na que destacan
e Italia. Santiago de Compostela e A Corua.
21. Indica tres causas que favorecen o turismo e as sas diferentes modalidades.
22. Como contribe o turismo creacin de riqueza nun pas?
23. Que importancia ten o turismo en Espaa?
LEMBRA
O auxe do turismo dbese a varias causas: o aumento do poder adquisitivo dos

traballadores, o aumento do tempo libre, a mellora dos transportes, a oferta de
mltiples modalidades de estancia, o maior nivel cultural e a propaganda.
Modalidades de turismo: de praia, montaa, cultural, rural, balneario, negocios e
congresos e parques temticos.
O turismo un importante dinamizador da actividade econmica en xeral. A maiora
dos turistas proceden dos pases desenvolvidos. O principal destino Europa.
Destacan polo nmero de visitantes que reciben: Francia, Espaa e Italia. En Espaa
unha industria clave.
A mellora dos medios de transporte van contribur cada vez mis desenvolvemento
do turismo en Galicia.
164
UNIDADE 4
4. A CIDADE
ORIXE E EVOLUCIN DO FENMENO URBANO
As cidades mis antigas apareceron cara IV milenio

a. C. en Mesopotamia, preto dos ros ufrates e Tigris, na
parte baixa do val. No Neoltico algns poboados
transfrmanse en cidades trala sedentarizacin da
poboacin nmada como consecuencia das atencins que
require a agricultura e pola especializacin do traballo. No
sculo VIII a. C. xa podemos falar da existencia de
cidades-estado gregas.
No imperio romano fndanse moitas cidades, que

enriquecen o modelo grego con elementos como redes de
sumidoiros, auga corrente, pavimentado das ras,
beirarras, etc.
Coa cada do Imperio Romano de Occidente decae a

cidade para volver a renacer no sculo XII, co
asentamento de artesns e comerciantes, e medra desde
o XVI debido expansin do comercio que ten lugar cos
descubrimentos. Pero ser despois da Revolucin
Industrial cando as cidades acaden dimensins ata entn
descoecidas debido sobre todo xodo rural.
A civilizacin actual basicamente urbana. A poboacin

mundial rexistra elevadas taxas de crecemento e tende a
concentrarse nas cidades, que ademais de atraer
poboacin son centros de atraccin de bens e servicios.
Cada vez hai mis cidades e son mis grandes. A

comezos do sculo XXI mis da metade da poboacin
mundial vivir nelas. Pero a porcentaxe de poboacin
urbana non uniforme senn que vara segundo os
continentes, dende o 30% en frica ata o 80% en Amrica
do Norte.
A que chamamos cidade?
O concepto de cidade difcil de definir por ser unha realidade

complexa e dinmica, sometida longo do tempo a constantes
cambios. Para definila pdense ter en conta diferentes criterios
ou puntos de vista entre os que destacan dous: Raaceos do futuro
(Revista Newton)
165
- Criterio cuantitativo, en funcin do nmero de

habitantes. Para utilizar este criterio cmpre
establecer unha cifra mnima a partir da que un
ncleo de poboacin poida ser considerado como
cidade. Esta cantidade mnima vara moito duns
pases a outros. En Suecia e Dinamarca
considranse cidades os ncleos de mis de 200
habitantes, namentres que en Xapn cmpren
30.000 habitantes. En Espaa considranse cidades
as poboacins de mis de 10.000 habitantes. Para as
organizacins internacionais s se poden considerar
cidades aqueles ncleos cunha poboacin superior
s 100.000 habitantes.
- As actividades dominantes que realizan os

habitantes. As actividades realizadas polos
habitantes das cidades son diversas pero, en xeral,
pdense encadrar dentro dos sectores secundario e
terciario. Hai un claro predominio das actividades de
natureza comercial, industrial, administrativa ou
sociocultural sobre as actividades de natureza
agrcola. Tampouco se d unha unanimidade hora
de fixar a porcentaxe de ocupacin que sirva de corte
entre o rural e o urbano. En Europa considrase
Mohenjo Daro, 2.500 a. C. cidade cando mis do 75% da poboacin activa se
dedica a labores non agrcolas, mentres que en Asia
a porcentaxe baixa ata o 40 ou 50%.
Tendo en conta os dous criterios expostos pode

considerarse cidade o ncleo de poboacin que supere os
2.000 habitantes, dos que polo menos o 75% se dedique
a actividades non agrcolas.
A MORFOLOXA URBANA: A DIVERSIDADE DE

PLANOS
O fenmeno urbano dinmico e mesmo tempo

complexo dado a multitude de elementos que o constiten,
uns naturais, como o relevo e o clima, e outros debidos
intervencin humana, como a existencia ou non de
murallas, lias frreas, estradas, fbricas, etc. A morfoloxa
ou a forma das cidades o resultado das mltiples
combinacins dos diversos elementos que as constiten e
foi variando a travs do tempo.
166
UNIDADE 4
O plano a representacin grfica da forma da cidade.

a consecuencia da combinacin sobre o espacio de
superficies construdas e de superficies libres (ras,
prazas, xardns, etc.). O plano da cidade permtenos saber
cmo est constituda e coecer a sa evolucin histrica.
Existen diversos tipos de plano:
- Plano en cuadrcula ou de dameiro
Plano ortogonal (Montevideo)
Chamado tamn plano ortogonal. Nel as ras

concorrentes crtanse perpendicularmente, formando
ngulos rectos. As ras debuxan cuadrculas que lle dan
un aspecto regular e montono espacio urbano. un
plano de trazado sinxelo e amplase con facilidade cando
o crecemento urbano o requira. O maior inconveniente do
plano ortogonal son as numerosas interseccins que
dificultan a fluidez do trfico rodado. Para solucionar este
problema trzanse vas diagonais, que son ras rectas
que cortan todo o plano.
167
un plano moi utilizado dende a antigidade ata os

nosos das. Atopmolo na cidade de Mohenjo Daro
situada no val do Indo redor do ano 3000 antes de Cristo,
nas cidades gregas a partir do sculo VIII antes de Cristo,
como no caso de Mileto, e nas cidades romanas, que
xurdiron a partir dun campamento. Nas cidades romanas
destacan das ras perpendiculares: o cardo e o
decumano. Partindo destas das ras trzanse tdalas
demais. Este plano, de herdanza romana, consrvase no
casco histrico, ou parte mis antiga, nas cidades de
Mrida, Len, Zaragoza, etc.
Na Idade Media emprgase o plano ortogonal nas

cidades-fortaleza europeas, como no caso das bastidas
do SO de Francia, e en cidades fundadas no sculo XIII
Mileto, sculo V a. C. durante a repoboacin na provincia de Castelln, como no
caso de Villarreal e Almenara.
Os espaois levan este plano a Amrica, sendo o mis

frecuente nas cidades creadas polos colonizadores, como
Bos Aires. Tamn seguen este plano os ensanches ou
barrios novos en Espaa no sculo XIX, como o caso de
Madrid, Barcelona e Bilbao.
- Plano radiocntrico
Plano radiocntrico (Moscova)
168
UNIDADE 4
Neste plano, a partir dun ncleo central, trzanse unhas

ras de xeito radial cara periferia e outras dispostas de
maneira concntrica. Na zona central estn os edificios
mis emblemticos da cidade, como o castelo, a catedral,
a igrexa, ou outros edificios pblicos. Este tipo de plano
orixina parcelas irregulares que constiten un
inconveniente para a edificacin pero, por outra parte,
permite un acceso fcil e rpido da periferia centro e
viceversa, feito que potencia a influencia do centro urbano
sobre o resto da cidade.
Este tipo de plano atopmolo desde a antigidade en

cidades de Oriente, como Bagdad (Iraq) e tamn en
cidades espaolas, como na Vitoria medieval. Presentan
un trazado radiocntrico cidades tan importantes como
Moscova, Pars ou Miln.
- O plano irregular
Plano irregular
Non responde a unha planificacin previa senn que

o resultado dun crecemento espontneo. As ras son
estreitas e sinuosas e algunhas no teen sada ou
continuidade. As prazas son escasas e de forma irregular.
Nin as ras nin as prazas seguen unha orde determinada.
Este plano caracterstico do mundo musulmn. Son bos
exemplos de plano irregular ou anrquico os cascos
169
histricos de Toledo, Almera, Crdoba e Granada.

Presenta como gran inconveniente o feito de dificultar
enormemente o trfico rodado, polo que non se utiliza na
actualidade.
As cidades espaolas mis
antigas teen a sa orixe
nas colonizacins pnica
(Cdiz) e grega (Alacante)
ou no mundo indxena
(Numancia). Os romanos
crearon moitas cidades,
como Lugo, Len, Mrida
ou Zaragoza.
Os raaceos do futuro tern
mis de 500 plantas e unha
altura superior s 1.000 m.
Evolucin urbana de Granada
24. Indica dous perodos histricos de crecemento das cidades.

25. Que problemas presentan os criterios cuantitativo e de actividades dominantes
hora de definir o concepto de cidade?
26. De que nos informa o plano dunha cidade?
27. Cita as vantaxes e os inconvenientes dos planos dameiro e radiocntrico.
LEMBRA
As cidades mis antigas apareceron cara IV milenio a. C. en Mesopotamia. No

Neoltico algns poboados transfrmanse en cidades. No Imperio Romano fndanse
moitas cidades pero coa cada do Imperio Romano de Occidente decae a cidade, que
volve a renacer no sculo XII. Medra desde o XVI pero sobre todo a partir da
Revolucin Industrial. Cada vez hai mis cidades e a comezos do sculo XXI mis da
metade da poboacin mundial vivir nelas.
Pode considerarse cidade o ncleo de poboacin que supere os 2.000 habitantes, dos
que polo menos o 75% se dedique a actividades non agrcolas.
O plano a representacin grfica da forma da cidade.
Existen diversos tipos de plano: en cuadrcula, radiocntrico e irregular.
170
UNIDADE 4
A CIDADE CONTEMPORNEA
Coa Revolucin Industrial comeza unha serie de

transformacins nas cidades. Aumentan as sas
dimensins e tamn se crean outras novas, dicir,
asstese a un proceso de crecemento urbano ou
urbanizacin. A Revolucin Industrial inciase en
Inglaterra a partir de 1760, de onde pasa longo do
sculo XIX a Europa e Estados Unidos. A revolucin
agrcola permite un aumento da produccin e da
productividade no campo, tempo que reduce a
man de obra, dando lugar a un xodo rural cara s
cidades. A poboacin urbana en Inglaterra
multiplicouse por catro entre os anos 1800 e 1900.
O campo subministra industria man de obra
barata e abundante, materias primas e capital,
tempo que proporciona alimentos para a poboacin
urbana e se converte nun mercado para os
productos manufacturados.
As cidades medran sen ningn tipo de planificacin e

sen ningn tipo de control por parte dos poderes pblicos.
A carn das factoras e dos almacns xorden barrios
171
obreiros onde a poboacin vive en condicins

infrahumanas. O amontoamento de familias amplas en
espacios reducidos, a mala alimentacin e a falta de
hixiene favoreceron as enfermidades e a propagacin de
epidemias que decimaban a poboacin. As taxas de
mortalidade eran moi altas, sobre todo as taxas de
mortalidade infantil. Os barrios residenciais para as clases
acomodadas e o centro comercial estaban en lugares
afastados dos barrios obreiros e contaban con todo tipo de
servicios e zonas axardinadas.
As condicins de vida nas cidades van mellorando

dende a segunda metade do sculo XIX e principios do
XX. Proxctanse ensanches de acordo cunha planificacin
previa para acabar cos problemas orixinados pola falta de
control ata este momento. Nace as o urbanismo.
En 1959 Ildefonso Cerd planifica un ensanche en

Barcelona seguindo un plano ortogonal con das vas
diagonais que atravesaban o conxunto para facilitar a
circulacin. Nas mazs ou cuadrculas s preva a
construccin en dous dos seus lados, quedando o resto
para espacios axardinados. Tamn se deixaban espacios
libres para mercados, escolas, igrexas e outros edificios
pblicos. Os intereses dos propietarios acabaron
desvirtuando este plano, construndo nos catro lados da
cuadrcula e dndolles s edificios unha altura moito maior
da prevista inicialmente.
Aparecen tamn solucins anovadoras como:
- A cidade lineal
Proxectada polo madrileo Arturo Soria e Mata en

1882, trtase dunha cidade xardn con transporte lineal. A
172
UNIDADE 4
forma deste plano practicamente recta para facilitar os

transportes. O eixe era unha ra de 500 metros de ancho.
Baixo esta ra central an tdolos servicios urbanos, tales
como a rede de sumidoiros, auga e lias elctricas. Por ela
discorreran os diferentes medios de transporte, cunha
serie de paradas dotadas de servicios comunitarios, como
tendas e mercados. A ambos lados da ra central
dispoanse parcelas rectangulares onde se edificaran
casas individuais, que poderan ter horta e xardn.
Dos 50 km de longo que tera a cidade contemplada no

proxecto para Madrid s se construron 5 km. Este
proxecto recibiu numerosas crticas en Espaa, onde non
tivo moita aceptacin, pero si no estranxeiro, tanto en
Amrica como en Europa (Inglaterra, Rusia).
- A cidade xardn
A cidade xardn trata de harmonizar as vantaxes do

campo coas da cidade. Ebenezer Howard o seu creador.
En 1903 iniciou a construccin da primeira cidade xardn
en Letchworth, norte de Londres, proxectada para unha
poboacin de 30.000 habitantes. Esta cidade estaba
formada por un ncleo central rodeado de campo, a partir
do que saen distintas avenidas percorridas por un
ferrocarril. final delas haba outros ncleos menores. A
sa idea foi ben acollida e construronse numerosas
cidades xardn, sobre todo en Inglaterra.
173
AS FUNCINS URBANAS
O conxunto de actividades que realizan os habitantes

determinan as funcins dunha cidade. As actividades
pertencen esencialmente s sectores secundario e
terciario. Con elas dse satisfaccin s necesidades da
propia cidade e da sa rea de influencia. Entre as
actividades sempre hai algunha que destaca sobre as
demais. Hoxe as cidades tenden a diversificar as sas
funcins para evitar a dependencia dun nico sector e
asegurar o crecemento e a prosperidade ante posibles
crises que poidan afectar a algunha actividade.
As funcins mis caractersticas dunha cidade son:
- Funcin militar
Esta funcin foi importante no pasado nalgunhas

cidades, por seren cidades fortaleza situadas en lugares
estratxicos e por albergar bases militares. Segue a ter
certa relevancia naquelas cidades que son a sede de
importantes instalacins militares, como academias,
capitanas xerais ou grandes cuarteis.
En Galicia, a cidade do Ferrol un bo exemplo de

cidade militar.
- Funcin comercial
A actividade comercial unha actividade caracterstica

das cidades, tanto antigas como modernas. a orixe de
moitas cidades. Unha actividade comercial importante
potencia actividades derivadas, como as de
almacenamento e conservacin. Tamn favorece a
instalacin de industrias e o desenvolvemento do sector
servicios, para atender as necesidades dos numerosos
compradores e vendedores que a diario acoden cidade.
A actividade comercial vese favorecida polo
desenvolvemento dos transportes e das comunicacins.
O Ferrol. Cidade militar
e industrial - Funcin industrial
A industria outra das actividades ligada cidade. A

cidade subministra man de obra e a infraestructura
necesaria, as como un mercado para os seus productos.
Actualmente as zonas industriais tenden a situarse nas
174
UNIDADE 4
aforas das cidades, onde a industria pode contar con

grandes espacios ben comunicados.
- Funcin poltica e administrativa
Teen esta funcin as cidades onde residen institucins

do Estado, sobre todo onde est a capital. En Espaa,
trala descentralizacin levada a cabo mediante a creacin
do Estado das Autonomas, cidades como Santiago de
Compostela ou Mrida, entre outras, experimentaron un
gran desenvolvemento por seren a sede das institucins
autonmicas. Hai que ter en conta que a cidade na que
reside o poder poltico atrae os distintos poderes fcticos, Madrid, cidade poltica e
tales como bancos, grandes empresas, xornais, emisoras administrativa
de radio, etc.
- Funcin relixiosa
Cumpren esta funcin aquelas cidades que, por

diversos motivos, se converteron en centro de
peregrinacin. A afluencia masiva de peregrinos d vida a
un prspero sector servicios: restaurantes, hoteis, medios
de transporte, venda de obxectos de recordo e de piedade,
etc. Santiago, funcin de cidade
relixiosa
Santiago de Compostela, Roma, Xerusaln, Benars
ou A Meca, entre outras, son un bo exemplo de cidades
con esta funcin.
- Funcin cultural
Desempana en maior ou menor medida tdalas

cidades a travs de diversas institucins culturais: centros
de ensino non universitario, universidades, cines, teatros,
museos, asociacins culturais, etc.; pero sobre todo
aquelas cidades que contan con universidades famosas,
como as de Oxford, Sorbona ou Salamanca, ou outras
institucins prestixiosas, como o caso dos museos do
Museo do Prado (Madrid)
Louvre e o Prado, a pera de Pars ou o Teatro Real de
Madrid.
-Funcin turstica
Hai cidades que teen como unha das principais

actividades o turismo. Estas cidades contan con grandes
atractivos para os visitantes, como Benidorm, Marbella e A
175
Corua. Posen un rico patrimonio histrico-artstico,

atractivas praias, instalacins para a prctica do deporte
(esqu, golf,...), unha rica e variada gastronoma, etc.
En moitos casos unha funcin estacional, limitada

basicamente vern, polo que as cidades teen que
desenvolver outras actividades complementarias.
- Funcin mltiple
o caso das cidades con varias actividades dominantes:

administrativa, financeira, comercial, turstica, cultural, etc. A
maiora delas corresponden sector terciario. Trtase, con
frecuencia, de grandes cidades cunha ampla zona de
influencia. Un exemplo de funcin mltiple ou diversificada
constiteo Santiago de Compostela, que un importante
centro de peregrinacin (funcin relixiosa), ten unha
prestixiosa universidade (funcin cultural) e a sede do
goberno autonmico (funcin poltica).
A ESTRUCTURA URBANA
Na cidade pdense distinguir diferentes sectores

segundo o uso e as funcins que neles se levan a cabo:
- O sector central
a zona onde se concentran as principais actividades

administrativas, financeiras, comerciais, de ocio e recreo.
Os xegrafos norteamericanos denomnano CBD (Central
Business District ou Distrito Central de Negocios).
Europa de noite vista desde Caracterzase por:
satlite (Rev. Muy Interesante)
- Ter unhas boas vas de acceso.
- Contar coas mellores actividades do sector terciario.
- Ter os prezos mis altos do solo, que favorecen a
construccin de elevados edificios (raaceos).
- Ser escasa a poboacin residente dado que os
alugamentos son os mis caros da cidade.
- As reas residenciais
Estn espalladas por todo o espacio urbano. A

poboacin distribese entre as diferentes reas segundo
criterios socioeconmicos. As persoas cun maior nivel de
176
UNIDADE 4
vida ocupan zonas modernas dotadas con todo tipo de

servicios, mentres que as capas sociais con poucos
recursos residen en barrios e polgonos ou en cidades
dormitorio, onde os servicios son escasos e deficientes
pero os prezos estn o alcance das sas posibilidades.
- As reas industriais
Son zonas reservadas para a actividade industrial.

Normalmente estn situadas nas aforas da cidade, nos
polgonos industriais, onde dispoen dunha boa rede de
comunicacins por estrada ou por ferrocarril e de amplos
espacios.
- As reas comerciais
A actividade comercial est espallada por toda a

cidade. O CBD a zona que rexistra a maior
concentracin comercial. Actualmente tndese a instalar
nas aforas da cidade as grandes reas comerciais:
grandes almacns e hipermercados.
AS CIDADES NOS PASES DESENVOLVIDOS E

NOS SUBDESENVOLVIDOS
Nos pases desenvolvidos as cidades estn dotadas

dunhas boas infraestructuras e duns transportes rpidos e
baratos que posibilitan unha gran mobilidade de persoas e
Porcentaxe de poboacin urbana
177
mercadoras. Son polos de atraccin de poboacin en

constante crecemento. Para detelo ou demoralo creronse
cidades satlites e cidades dormitorio.
As cidades europeas adoitan ter un centro histrico

Haussmann remodelou
Pars (1853-1871) durante o que, en moitos casos, concentra as principais actividades
reinado de Napolen III. administrativas, financeiras, comerciais e, en xeral, de
As maiores cidades
servicios.
espaolas son Madrid e
Barcelona. En Galicia No sculo XIX ou principios do XX cranse os
destacan as cidades de ensanches, lugares de residencia da burguesa e onde
Vigo e A Corua. realiza as sas actividades econmicas. Nalgunhas
cidades o ensanche concentra as principais actividades.
Na zona periurbana xurdiron nos ltimos anos novos
espacios residenciais, como urbanizacins de chals.
As cidades norteamericanas seguen normalmente un

plano ortogonal e non teen casco histrico. Nelas
distnguense das partes: o centro e os suburbios. O centro
ou CBD concentra as funcin de decisin e nel abundan os
raaceos. No centro tamn existen barrios con vivendas en
psimas condicins convertidos en verdadeiros guetos. A
maiora da poboacin vive nos suburbios en vivendas
unifamiliares rodeadas de zonas verdes.
1960 1980 2000
Orde Poboacin Poboacin Poboacin

Aglomeracin (en millns Aglomeracin (en millns Aglomeracin (en millns
de hab.) de hab.) de hab.)
1 Nova York 14,2 Tokio 17,7 Mxico DF 25,8
2 Londres 10,7 Nova York 15,6 Sao Paolo 24
3 Tokio 10,7 Mxico DF 14,5 Tokio 20,2
4 Xangai 10,7 Sao Paulo 12,8 Calcuta 16,5
5 Rhein-Rhur 8,7 Xangai 11,8 Bombay 16
6 Beijing 7,3 Londres 10,3 Sel 15,8
7 Pars 7,2 Bos Aires 10,1 Tehern 13,6
Nos pases subdesenvolvidos as cidades caracterzanse

por soportar un forte crecemento, que se realiza de forma
anrquica non existir un control e unha planificacin por
178
UNIDADE 4
parte das autoridades pblicas. As infraestructuras son

escasas e deficientes. O grao de industrializacin moi
pequeno e incluso nulo, polo que rexistran altas taxas de
paro. A poboacin tende a concentrarse nun reducido
nmero de cidades de grandes dimensins e con grandes
contrastes entre os barrios residenciais de carcter luxoso
e os barrios de chabolas carentes dos servicios mis
elementais. Estas cidades localzanse, sobre todo, en
Latinoamrica, frica e en gran parte de Asia.
28. Describe brevemente a cidade lineal e a cidade xardn.

29. Por que a cidade tende a diversificar a sas funcins?
30. Como diras que o CBD?
31. Indica tres diferencias entre as cidades dos pases desenvolvidos e as dos pases
subdesenvolvidos.
LEMBRA
Coa Revolucin Industrial asstese a un proceso de crecemento urbano ou

urbanizacin. As condicins de vida nas cidades van mellorando dende a segunda
metade do sculo XIX e principios do XX.
Ildefonso Cerd planifica un ensanche en Barcelona seguindo un plano ortogonal con
das vas diagonais. Aparecen tamn solucins anovadoras como a cidade lineal e a
cidade xardn.
As funcins mis caractersticas dunha cidade son: militar, comercial, industrial,
poltica, relixiosa, cultural, turstica e mltiple.
Na cidade pdense distinguir diferentes sectores: sector central, reas residenciais,
industriais e comerciais.
As cidades nos pases desenvolvidos estn dotadas dunhas boas infraestructuras e
duns transportes rpidos e baratos. As cidades europeas adoitan ter un centro
histrico que concentra as principais actividades. As cidades norteamericanas seguen
normalmente un plano ortogonal e non teen casco histrico. Nelas distnguense das
partes: o centro e os suburbios.
As cidades nos pases subdesenvolvidos caracterzanse por soportar un forte
crecemento, que se realiza de forma anrquica.
179
AS NOVAS FORMAS URBANAS
Xorden como resposta s novas necesidades da

cidade. Entre elas, destacan:
- rea metropolitana
O extraordinario crecemento das cidades unha das

caractersticas mis destacadas da sociedade actual.
Unha cidade, na sa expansin, pode chegar a unirse con
poboacins satlites (pobos, aldeas), quedando todas elas
unidas por un espacio urbano continuo. Aparece as o que
se denomina rea metropolitana.
As reas metropolitanas son grandes espacios

ininterrompidos de edificios que pertencen
administrativamente a varias cidades. Estn constitudas
por un ncleo urbano principal e outros secundarios que
estn subordinados primeiro a travs de lazos
econmicos e sociais. En Espaa destacan, entre outras,
as reas metropolitanas de Madrid, Barcelona, Bilbao e
Sevilla.
- Conurbacin
o resultado da unin de varias cidades ou reas

Metrpole de Tokio metropolitanas prximas. Cada cidade conserva a sa
independencia xurdica. As conurbacins son frecuentes
en rexins moi urbanizadas, como en Europa Occidental,
EE.UU. e Xapn.
- Megalpole
Recibe o nome de megalpole unha conurbacin de

gran extensin. Pode medir moitos quilmetros e engloba
diversas cidades e reas metropolitanas. O termo
megalpole utilizouse por primeira vez para referirse
enorme conurbacin situada no Nordeste dos EE.UU.,
dunha lonxitude en torno s 350 km, desde Washington a
Boston. Outras megalpoles importantes son a Chipitts
(entre Chicago e Pittsburg), a renana (no curso baixo do
ro Rhin), a londinense e a xaponesa de Tokio a Fukuoka.
Cada unha delas supera os 25 millns de habitantes e, no
caso da de Washington-Boston, supera os 50 millns.
180
UNIDADE 4
- A cidade satlite
una cidade construda na rea suburbana dunha

cidade principal, denominada metrpole. Anque est
dotada dunha certa autonoma, depende da cidade
principal da que se atopa separada fisicamente. Son
centros de produccin e polo tanto de ocupacin, trazo
que as distingue das cidades dormitorio, simples lugares
de residencia, nas que os habitantes teen que
desprazarse diariamente a outros lugares para ir traballar.
Cranse para evitar un excesivo crecemento da
metrpole. Despois da II Guerra Mundial tiveron unha boa
aceptacin en Gran Bretaa e tamn en Rusia.
OS PROBLEMAS DA CIDADE
O crecemento desmesurado das cidades dende o

sculo XIX, s veces sen ningn control, causou
numerosos problemas. Canto maior a cidade maiores
son os problemas, de a que moitos tericos avoguen por
frear o crecemento urbano.
A cidade debe satisfacer as necesidades dunha

poboacin urbana numerosa. necesario garantir o
subministro de auga e enerxa, as como a evacuacin de
refugallos, como augas residuais, lixo, restos de material
de construccin, etc.
181
As augas residuais deben ser depuradas antes de ser

vertidas s ros, lagos ou mares para evitar a sa
contaminacin. Trtase dun problema grave dado o elevado
volume de augas residuais que producen as cidades, sobre
todo os grandes ncleos de poboacin. Por outra parte, son
necesarias grandes inversins de capital para a construccin
de depuradoras e para mantelas en funcionamento.
As cidades producen diariamente miles de toneladas de

Vertedoiro incontrolado lixo, que transportado en camins especiais e
depositado en vertedoiros. Nos vertedoiros que contan
con instalacins axeitadas seprase o vidro, os metais, os
plsticos, o papel, etc., para reciclalos, queimalos,
enterralos ou fabricar abonos. Actualmente tende a
impoerse a recollida selectiva de productos de refugallo
para o que se dispn de distintos contedores para o lixo, o
papel e o vidro.
Dous problemas de especial preocupacin que afectan

s cidades do mundo desenvolvido son o trfico urbano e
a contaminacin do medio ambiente.
- Os problemas do trfico urbano
O parque automobilstico medra constantemente. O

trfico nas cidades cada vez mis intenso e os
problemas de aparcamento e os atascos son tamn cada
vez maiores, sobre todo nas horas punta, cando a
poboacin vai ou regresa do traballo. Causa ademais
problemas de rudo e contaminacin atmosfrica.
Para solucionar os problemas derivados da circulacin

constrense na periferia das cidades reas comerciais con
amplos aparcamentos, potncianse os transportes
colectivos e peonalzanse cada vez mis ras.
- A contaminacin do medio ambiente urbano
Nos grandes espacios urbanos a contaminacin

atmosfrica alta. Os principais axentes contaminantes
son os autombiles, as calefaccins e as industrias. O
tempo atmosfrico pode incrementar a contaminacin.
As, un tempo anticiclnico dificulta a renovacin do aire e
polo tanto a sada das sustancias contaminantes. Tamn
importante o emprazamento da cidade xa que pode
182
UNIDADE 4
facilitar ou dificultar a circulacin atmosfrica, como no

caso dun val rodeado de montaas.
O hinterland a zona de
influencia dun porto ou
dunha cidade.
O smog(termo ingls que
indica mestura de fume e
nboa) unha nboa
espesa e amarela que se
forma nalgunhas cidades
como consecuencia da
contaminacin.
Os barrios de chabolas
Problemas de trfico rodado reciben o nome de ranchos
en Venezuela, barriadas en
As sustancias contaminantes, como o monxido de Per e favelas en Brasil.
carbono, chumbo, xido de nitrxeno, xido de xofre, etc.,
Un gueto un barrio ou
inflen negativamente na sade da poboacin urbana e unha zona dunha cidade na
causan un aumento da mortalidade e das enfermidades que habitan persoas dunha
bronquiais. A contaminacin tamn afecta s edificios, mesma etnia e clase social.
ennegrecndoos e mesmo producindo a descomposicin
da pedra.
Outro problema cada vez maior a contaminacin

acstica. O incremento excesivo do rudo producido polos
autombiles e as industrias causa efectos nocivos na
poboacin, producindo unha diminucin da capacidade
auditiva, enfermidades nerviosas, insomnio e dores de
cabeza.
32. Cal a principal diferencia entre a cidade satlite e
a cidade dormitorio? Contaminacin atmosfrica
33. Por que as augas residuais constiten un grave
problema para a cidade?
LEMBRA
Entre as novas formas urbanas destacan: a rea metropolitana, a conurbacin, a
megalpole e a cidade satlite.
O crecemento desmesurado das cidades causou numerosos problemas. Canto maior
a cidade, maiores son os problemas urbanos. A cidade debe garantir o subministro
de auga e enerxa, as como a evacuacin de refugallos. Dous problemas de especial
preocupacin son o trfico urbano e a contaminacin do medio ambiente.
183
TEXTO:
O PAPEL COMERCIAL DE NOVA YORK
Nova York, praza comercial e porto mundial, corazn do mercado mundial de capitais,
s polo feito de ser o centro por excelencia do espacio econmico da Terra non pode ser
preterido dunha xeografa xeral do comercio e das comunicacins. Unha situacin ideal
dun porto en esteiro profundo do Hudson, un hinterland relativamente bo con varias vas
para traspoer as montaas, unha extensa fronte de augas, anda que de clima pouco
propicio, velaqu as vantaxes da gran urbe norteamericana, que foron tidas en conta con
toda seguridade polos primeiros fundadores do porto, pertencentes Compaa das
Indias Occidentais.
preterido: excludo Texto de Otembra, E.
1. Resume as principais caractersticas do porto de Nova York.

2. Cal o nome do ro que pasa por Nova York?
3. Que aspecto da cidade o mais negativo que se sinala no texto?
Cidade de Nova York
184
CLAVE DE CORRECCIN
185
Unidade 1
1.
Porque o Sol sae polo Leste, e Tokio est situado Leste de Madrid.
2.
A diferencia horaria entre A Corua e Nova York de 5 horas. dicir, cando na Corua
son as 12, en Nova York son as 7. Como o tempo que transcorre son 8 horas, cando
chegas a Nova York debes poer o reloxo nas 15 horas. Solucin: 7 + 8 = 15 horas.
3.
Porque o fuso horario dunha hora menos que na Pennsula . Canarias est situado
150 Oeste da Pennsula, polo tanto unha hora menos.
4.
Debido a que os raios solares inciden de forma mis perpendicular sobre o hemisferio
que vern e polo tanto hai mis calor. Sucede as no Hemisferio Norte que vern,
desde o 21 de xuo ata 21 de setembro.
5.
Non, porque Espaa est situada no Hemisferio Norte e Chile no Hemisferio Sur.
6.
Seis meses.
7.
Debes situalo no Hemisferio Norte e dereita do Meridiano cero. vlido calquera
pas europeo ou asitico.
8.
Entre outros: Quito (Colombia), Macapa ( Brasil).
9.
300 graos latitude norte e 300 graos lonxitude leste.
10.
Ningunha, xa que o mesmo punto.
11.
Son 3 km. Explicacin: 1 cm equivale a 50.000 cm. Se mides a distancia cunha regra
graduada, de 6 cm, e estes son 300.000 cm na realidade, que pasados a Km son 3.
186
SOLUCINS
12.
A escala de 1:10.000. A solucin a seguinte: 50 cm no mapa son 500.000 cm
reais, polo tanto 500.000:50 = 10.000.
13.
a) F, b) F, c) V, d) V
14.
A maior diferencia est na maior cantidade de chuvias anuais e nas temperaturas
suaves do clima ocenico.
15.
Utilizar un mapamundi.
16.
Resposta no diccionario.
17.
Porque as zonas ecuatoriais son as mis chuviosas da Terra, e aumentan os caudais
dos ros.
18.
19.
Como observaras no diagrama sectorial o ocano Pacfico representa case a metade
das augas ocenicas. O ocano Pacfico cunha extensin de 175 millns de km2 o
maior dos ocanos. Ocupa unha superficie practicamente equivalente dos demais
ocanos xuntos.
187
20.
Ocano Pacfico 17 veces maior que Europa. Ocano Atlntico 10 veces maior.
Ocano Indico 7 veces maior. Ocano Antrtico 2 veces maior. Ocano rtico 1/3
menor que Europa.
21.
Os perigos dos vertidos de petrleo, os depsitos nos fondos marios de residuos
radioactivos e as augas residuais. O medio mario corre un grave peligro de
degradacin pola cantidade de vertidos contaminantes que nel se efectan, tales
como as augas residuais non depuradas, os vertidos de petrleo e substancias
qumicas, e o depsito nos fondos marios de residuos radioactivos.
A sa conservacin pasa pola concienciacin da poboacin en canto necesidade de
preservalo e elaborar unha lexislacin de mbito nacional e internacional neste
sentido.
22.
Solucin mediante a observacin do Atlas.
23.
Solucin en enciclopedia ou diccionario.
Lagoa: Lago pequeno.
Afluente: Ro que vai desembocar noutro ro mis importante.
Curso: Camio que segue a auga dun ro.
Meandro: Cada unha das voltas que describe o curso dun ro.
Delta: Terreo comprendido entre os brazos dun ro na sa desembocadura; chmase
as pola semellanza coa figura da letra do alfabeto grego do mesmo nome.
24.
Fundamental para a vida, para o regado, para abastecemento urbano e industrial, as
augas continentais teen unha importancia capital para a vida en xeral e para o ser
humano en particular. Son un dos elementos indispensables para o crecemento das
plantas e polo tanto vital para a agricultura, e para os animais. As augas continentais
utilzanse fundamentalmente para o regado, o consumo humano e a produccin de
enerxa hidroelctrica. As augas de ros e lagos teen un gran valor desde o punto de
vista climatolxico (suavizan as temperaturas), ecolxico (son o hbitat de numerosas
especies animais), econmico (riqueza pesqueira e vas de comunicacin, nalgns
casos) e como lugares de lecer (deportes acuticos).
Os principais problemas que sofren as augas continentais son os derivados das diferentes
formas de contaminacin. Dado os importantes beneficios que reportan territorio polo
que discorren necesario arbitrar as medidas precisas para evitar vertidos contaminantes
e dotar a tdolos ncleos de poboacin e s fbricas das correspondentes depuradoras.
188
SOLUCINS
25.
Os ros da costa son mis curtos e rpidos. Os do interior mis longos e lentos.
26.
Utiliza un mapa fsico de Galicia.
27.
Utiliza un mapa fsico de Galicia.
28.
A Corua 143 h/km2, Lugo 39 h/km2, Ourense 50h/km2 e Pontevedra 209 h/km2.
29.
Utiliza papel cuadriculado, de forma que cada das cuadrculas representen 25
habitantes. A orde a seguir Pontevedra, A Corua, Ourense e Pontevedra.
30.
A extensin dos medios anticonceptivos a nivel mundial, o maior acceso da muller
educacin e planificacin familiar sinlanse como principais factores que estn
facendo posible o enlentecemento do crecemento da poboacin mundial.
31.
Unha das principais razns que baralla a ONU para recomendar que non se baixe a
garda, ademais de que a poboacin mundial se duplicase en menos de 40 anos, o
feito sen precedentes de que unha sexta parte da poboacin 1.000 millns de
habitantes est en plena idade reproductiva (de 15 a 24 anos), o que supn a maior
xeracin de xoves da historia.
32.
A taxa de fecundidade descendeu en tdalas rexins do globo. Mentres na maior
parte dos pases industrializados as taxas nin sequera acadan a de reposicin
xeracional (dous fillos por muller), nos pases pobres as mulleres seguen parindo
entre catro e sete fillos longo da sa vida. Espaa ten unha das mis baixas taxas
de fecundidade do mundo (1,15 fillos por muller).
33.
Anda que tdolos pases teen problemas demogrficos, estes non son os mesmos.
Os pases industrializados enfrntase a un envellecemento e a un estancamento ou
diminucin da poboacin debido s baixas taxas de natalidade e elevada esperanza
189
de vida. Pola contra, os pases subdesenvolvidos, que contan cunha elevada

porcentaxe de poboacin xove, soportan un elevado crecemento demogrfico que lles
dificulta o desenvolvemento econmico.
Unidade 2
1.
Inclese no medio ambiente socio-cultural.
2.
No medio ambiente natural.
3.
Compoentes con concentracin fixa Nitrxeno 78%, Osxeno 21%. Con
concentracin variable argn, nen, helio e dixido de carbono.
4.
Relaciona: a-2, b-3, c-1
5.
A liberacin do dixido de carbono, a chuvia cida, os clorofluorocarbonatos e o
efecto invernadoiro.
6.
As frases correctas son b, d.
7.
Resposta libre.
8.
Si, ten bos recursos para o aproveitamento da enerxa solar.
9.
Enerxa hidroelctrica e enerxa elica.
190
SOLUCINS
10.
As consecuencia nefastas son os desastres ecolxicos, principalmente os danos
causados fauna maria, pesca, marisqueo e sector turstico.
11.
A lista de contaminantes moi numerosa, resumimos en vertidos de petrleo, tanto
de limpeza dos petroleiros como os debidos a accidentes dos mesmos, vertidos de
refineras e industrias, vertidos radioactivos e qumicos, augas residuais, etc.
12.
Greenpeace, Adena, Sociedade Galega de Historia Natural, etc.
13.
O solo formase por descomposicin das rochas e a desintegracin da materia
orgnica. O solo est composto por materia inorgnica, resultante da descomposicin
das rochas, e por materia orgnica, como consecuencia da descomposicin dos
seres vivos, plantas e animais, que constiten o humus. Compoen o solo auga,
carbono, hidrxeno, osxeno, potasio, fsforo, xofre, magnesio e calcio.
14.
A Productividade do solo depende da existencia de elementos minerais, da
capacidade de retencin da auga e nutrientes e do grao de acidez.
15.
35
30
25
20
15
10
5
0
Norteamrica e
Sudamrica
Europa
Australia
frica
Norte e centro
Centroamrica
de Asia
16.
Resposta utilizando o diccionario.
Fertilidade. Expresa a capacidade dun solo para proporcionar colleitas mis ou menos
abundantes.
Productividade. o grao de produccin por superficie de terra cultivada.
Microorganismo. Organismo de tamao microscpico.
191
17.
Os seis minerais. Enerxticos: carbn petrleo e uranio. Metlicos: ferro, cobre,
chumbo, non metlicos: sal comn, cuarzo, xofre.
18.
s veces non, polo custosas que resultan en funcin da sa rendibilidade. Unha mina
non rendible cando o grao de concentracin do mineral pequeno ou cando as
condicins de explotacin son moi difciles e encarecen moito a sa extraccin, que
fai que o mineral non sexa competitivo no mercado nacional ou internacional.
19.
Porque eles non posen suficiente capital e tecnoloxa para a sa explotacin e
transformacin. S est alcance dos pases desenvolvidos e por iso teen que
exportar as materias primas. Por outro lado, nos pases subdesenvolvidos, a
produccin supera as necesidades da sa industria e permite a venda dos
excedentes.
20.
Non existiran. Sen o manto verde que recobre unha parte do noso planeta non sera
posible a vida animal tal e como a coecemos na actualidade. As plantas son grandes
productoras de osxeno, que favoreceu a explosin da vida animal. As plantas
transforman a materia inorgnica en orgnica asimilable polos animais e alimentan
maiora dos seres vivos. As plantas proporcionan acubillo reino animal.
21.
Abastcennos de alimentos e combustibles, subministran materias primas s fbricas
e utilzanse como medicamentos algunhas plantas.
22.
Nas zonas temperadas de Europa, Amrica do Norte, na cordilleira do Himalaya e na
cordilleira dos Andes.
23.
As terras situadas nas zonas temperadas son as mis productivas, onde as xeadas
durante o inverno son o mellor herbicida e pesticida. Moitas terras da zonas
temperadas son frtiles de seu. Os agricultores destas zonas teen un nivel de vida
que lles permite conservar a fertilidade dos solos mediante aportes de abonos
qumicos e a adquisicin de maquinaria para unha adecuada labra.
No medio tropical, o clima clido durante todo o ano favorece o crecemento dos
cultivos pero tamn as malas herbas, as pragas e as enfermidades; as tormentas
192
SOLUCINS
tropicais empobrecen o solo, arrastran os minerais, deixando sen nutrientes as

plantas.
24.
Cereais, pataca e azucre.
25.
A Revolucin Verde permitiu conseguir colleitas ata entn descoecidas. Obtivronse
altos rendementos e varias colleitas ano. Este tipo de agricultura supn un elevado
custo para adquirir grandes cantidades de fertilizantes, herbicidas, auga para a rega
e medios tcnicos para un adecuado laboreo das terras.
A Revolucin Xentica conseguiu novas variedades de plantas que medran con maior
rapidez e son resistentes s pragas. Estes productos poden ter efectos negativos,
sobre todo polo impacto sobre as especies naturais e sobre as agriculturas
autctonas, enfrontadas s forneas dende o punto de vista biolxico, e desde o
social e econmico, ser unha seria competencia para os cultivos tradicionais.
26.
Que son combustibles non renovables e altamente contaminantes.
27.
A principal fonte de enerxa o petrleo co 40% do total. O seu consumo medrou
espectacularmente nos anos sesenta favorecido pola elevada produccin, a facilidade
de transporte, e os prezos baixos e estables. A suba de prezos en 1973 e 1979
reduciron o consumo, que se reactivar a partir da dcada dos oitenta ata a actualidade.
28.
A que menos contamina o gas natural.
29.
Resulta controvertida pola sa perigosidade, especialmente os escapes radioactivos
que son moi danios para a sade.
30.
Tipos de enerxas renovables: solar, elica, xeotrmica, maremotriz , enerxa verde ou
biomasa e enerxa nuclear de fusin.
As enerxas alternativas renvanse constantemente e son inesgotables e limpas.
Galicia pose unhas condicins boas para a produccin de enerxa verde pola riqueza
vexetal dos seus bosques e montes.
193
31.
Os efectos positivos da vexetacin son que fixa a terra coas sas races, aminora o
impacto das chuvias sobre os solos, favorece a filtracin das augas e evita a erosin.
32.
As principais causas son as chuvias torrenciais, a deforestacin, os incendios, a
salinizacin e a sobreexplotacin dos recursos hdricos.
33.
Os principais efectos da erosin son:
-A perda do equilibrio ecolxico
-A colmatacin de encoros
-Favorece os desbordamentos dos ros e inundacins
-Desertizacin de grandes espacios, reducindo gravemente os terreos aptos
para a agricultura.
34.
A maior deforestacin correspndelle un aumento da erosin. Pola demanda de
madeira e de terras de cultivo orientados consumo nos pases desenvolvidos.
35.
Controlando a tala de rbores, realizando plantacin forestais, recuperando zonas
anegadas e utilizar os recursos hidrulicos.
36.
A principal ameaza o esgotamento. Para atrasar o esgotamento dbense adoptar
medidas que eviten o actual despilfarro, recuperar mediante o reciclado productos
metlicos utilizados e inservibles, frear a carreira de armamentos e fomentar a
investigacin para atopar substitutos dos minerais, tales como o plstico, o vidro e a
cermica.
37.
Zonas agora non accesibles da codia terrestre as como os fondos marios. Polas
dificultades que supn a sa explotacin que encareceran considerablemente os
minerais. Pero a elevacin dos prezos dos minerais cando escaseen nos lugares hoxe
facilmente accesibles e os avances tecnolxicos permitirn a explotacin destas
zonas inexplotadas.
194
SOLUCINS
38.
A homoxeneizacin do mundo natural pola introduccin masiva de especies forneas
en gran parte dos hbitats do planeta. Dan lugar a unha monotona xentica e
supoen un grave perigo para a biodiversidade indxena.
39.
A nica forma de protexer os ecosistemas desta invasin cortar o fluxo de especies
forneas.
Unidade 3
1.
Hai distintas formas. Un exemplo pode ser o seguinte:
{
{
As parcelas
Elementos O tipo de cultivo
O hbitat rural
A paisaxe agraria
{ O clima
{
Fsicos O solo
O relevo
Factores
Humanos
{ A presin demogrfica
O grao de desenvolvemento econmico e tecnolxico
O pasado histrico e a actuacin do Estado
2.
Condicionan os cultivos e, polo tanto, o maior ou menor rendemento das explotacins
agrarias. O clima, que infle no crecemento das plantas, xa que cada cultivo require
unhas temperaturas e unhas precipitacins axeitadas. O solo subminstralles s
plantas os nutrientes, auga, sales e minerais, que necesitan para crecer. O relevo d
lugar a un escalonamento dos cultivos.
3.
Agricultura intensiva Agricultura extensiva
. Pequenas superficies . Amplas superficies
. Orientada produccin . Pouca man de obra
195
. Moita man de obra . Moita maquinaria

. Rotacin de cultivos . Fortes inversins
. Policultivo . Monocultivo
4.
Trtase dunha agricultura pouco evolucionada ou atrasada con pouca aportacin de
capital e con moita xente dedicada agricultura. Est localizada nas zonas tropicais.
5.
Anque o solo desta zona atpase entre os mis frtiles do mundo, o nivel de vida
baixo debido elevada densidade de poboacin e baixo nivel tecnolxico.
6.
Anque unha agricultura localizada en pases subdesenvolvidos, nas zonas tropicais
ou intertropicais, as extensas explotacins estn en mans de grandes compaas
americanas ou europeas, que realizan grandes inversins de capital.
7.
A agricultura da Europa atlntica e continental caracterzase por:
- A produccin est orientada mercado.
- unha agricultura intensiva, de altos rendementos.
- Conta con moita maquinaria moderna.
- A poboacin activa no campo reducida, envellecida e ben preparada.
A agricultura da Europa mediterrnea, a carn dos cultivos tradicionais de secao

(trigo, vide e oliveira), desenvolveu unha agricultura intensiva e comercial, en frtiles
hortas e invernadoiros. A maiora da produccin vai destinada exportacin.
A agricultura dos Estados Unidos caracterzase pola mecanizacin, a seleccin de

sementes, uso de abonos e fertilizantes, a elevada rendibilidade e unha produccin
orientada desde sempre mercado.
Alta mecanizacin, uso de fertilizantes e agricultura con excedentes.
8.
Non. A agricultura avanzada dos pases desenvolvidos, despois de cubrir as
necesidades do pas, conta con grandes cantidades de excedentes. Esta
sobreproduccin orixina problemas de almacenaxe e conservacin, non atopar
sada nos mercados internacionais debido competencia e proteccin arancelaria.
Nos pases do Terceiro Mundo a produccin insuficiente para alimentar a sa
poboacin.
196
SOLUCINS
9.
Principalmente as chuvias, que son mis abundantes na Iberia hmida. A diferente
forma de propiedade, minifundio no Norte, latifundio no Sur. Os cultivos orientados
alimentacin do gando e pradera na Iberia hmida, cereais, oliva e vide na Iberia
seca.
10.
O campo galego debe solucionar problemas como o minifundismo, o envellecemento
da poboacin campesia e a modernizacin das explotacins agrcolas. Tamn a
subordinacin da agricultura gandera.
11.
Caractersticas da gandera moderna: Produccin cara mercado, altos
rendementos, seleccin de razas, gandera intensiva e extensiva. Dse nos pases
desenvolvidos.
As caractersticas da gandera tradicional: Destnase autoconsumo, practica o
nomadismo e transhumancia. propia dos pases subdesenvolvidos.
12.
Os axentes contaminantes e os avances tecnolxicos que causan problemas de
sobreexplotacin.
13.
Polas condicins naturais da costa espaola pouco favorable para a actividade
pesqueira, como son a estreita plataforma continental e o plancto escaso. No
Mediterrneo as altas temperaturas e a alta salinidade son pouco propicias para a
pesca.
14.
Nas augas da UE, Islandia, Canad, EE.UU., Arxentina e as costa africanas.
15.
O proletariado e a burguesa.
16.
Acelerou o crecemento da poboacin. Acelerou o crecemento urbano. Mellorou a
calidade de vida.
17.
Resposta libre.
197
18.
Telfonos mbiles coa industria punta; fabricacin de ferro coa industria pesada;
conservas de pescado coa industria de consumo.
19.
Orixe vexetal : algodn, olivas, madeira. Orixe animal: carne, la, graxas. Orixe mineral:
carbn, ferro, granito.
20.
Son as industrias que transforman as materias primas en productos semielaborados.
Industria de consumo aquelas que elaboran productos para ser consumidos
directamente.
21.
Industrias individuais: queixera artesanal, industria de paraugas, serradoiro, industria
de mobles, taller de confeccin.
Industrias colectivas: Pescanova, Citron, Astano, Unin Fenosa, Donuts.
22.
Siderurxia, metalurxia do aluminio, industria do cobre.
23.
1 Cartel, 2 Trust, 3 Holding.
24.
A enerxa constituu un factor de 1 orde na industrializacin xa que sen ela no sera
posible a Revolucin industrial.
25.
Os factores principais son: a abundancia de materias primas, o transporte, a
existencia dun mercado, as fontes de enerxa, a man de obra, o capital, as condicins
xeogrficas.
26.
A relacin das industrias cos factores: fbrica de faria con abundancia de materia
prima. Conserveira de peixe con condicin xeogrfica, industria cermica con
abundancia de materia prima, refinera de petrleo con rede de transportes, industria
electrnica con capital.
198
SOLUCINS
27.
Chmase triangulo vital a rea industrial comprendida polos ros Rhin e Rhur, o
norte de Francia, os pases de Holanda, Blxica, Luxemburgo e gran parte de Gran
Bretaa.
28.
Utiliza o atlas.
29.
As principais caractersticas son: alto nivel de vida, acumulacin de capital, alto nivel
de emprego nos sectores secundario e terciario.
30.
A industria espaola depende fundamentalmente da importacin de petrleo.
31.
As cidades de Zaragoza, Vigo, Burgos e A Corua.
32.
Os motivos principais foron: a liberacin de importacins, a acumulacin de capital, as
inversins estranxeiras, as divisas remitidas polos emigrantes e o turismo.
33.
Utiliza un mapa de Galicia.
34.
A factora de Citron . Ocupa o 1 posto.
35.
Adolfo Domnguez, Roberto Verino, Florentino, Caramelo, etc.
36.
A acuicultura maria adquire unha grande importancia econmica en Galicia,
especialmente no que se refire cultivo do mexilln e do rodaballo. As mesmo,
cultvanse outras especies, como a ostra ou a vieira. Tamn existen parques de cultivo
de moluscos, fundamentalmente de ameixa fina, babosa e xaponesa, granxas
marias de rodaballo e de salmn.
A capacidade de produccin anda sobre as 300.000 toneladas anuais, que xeran un
valor aproximado de 28.000 millns de pesetas (168 millns de euros),
199
proporcionando emprego a 13.000 persoas. Os cultivos marios constiten en Galicia

unha actividade en progresivo aumento productivo e con moi boas espectativas de
futuro.
Unidade 4
1.
Comercios detalle: drogueras, carniceras, pescaderas, merceras. Hipermercados:
Alcampo, Continente, Consum, Hipercor. Ventas por catlogo: El Cortes Ingls, Venca,
Discoplay. Televisin: Teletienda.
2.
A lei que regula o comercio a lei de oferta e demanda.
3.
Grfica de barras.
4.
O comercio exterior o conxunto de operacins de compras e venda de bens que
realiza un pas a outro. PNB: o producto interior bruto dun pas. A balanza comercial
o conxunto de intercambios de bens en dlares ou pesetas entre os pases longo
dun ano. Exportacin o valor dos productos que un pas vende a outros.
5.
A primeira organizacin foi a CECA, despois formouse a CEE e por ltimo a UE.
6.
Usa o atlas.
7.
Os fins do GATT son: creacin dun mercado internacional libre, supresin de aranceis
e supresin de cotas de importacin.
8.
Responde modelo de rede radial. O centro Madrid.
200
SOLUCINS
9.
Resposta libre.
10.
Stephenson.
11.
Non porque hai lias de ferrocarril de va ancha e va estreita.
12.
Consulta unha enciclopedia.
13.
A rede principal de Galicia est articulada mediante as vas de comunicacin coa
Meseta, unha a travs da autova das Ras Baixas que une Vigo, Ourense, Benavente,
Madrid, e a outra va a do Noroeste que une Corua, Lugo, Benavente, Madrid.
14.
A autoestrada do Atlntico, a estrada autonmica 540, a nacional 525 e a autoestrada
Santiago-Ferrol.
15.
Si. un trazado de caractersticas radiais.
16.
Utiliza o atlas.
17.
A canle de Panam e a canle de Suez.
18.
Holanda, Alemaa, Austria, Eslovaquia, Hungra, Serbia, Romana e Bulgaria. Os
portos son Rotterdam e Galati.
19.
Lavacolla (Santiago), Alvedro (A Corua ), Peinador (Vigo).
201
20.
Gasoductos e oleoductos.
21.
O aumento do poder adquisitivo dos traballadores nos pases desenvolvidos, o
aumento do tempo libre, a mellora dos transportes, a oferta de mltiples modalidades
de estancia, o maior nivel cultural e a propaganda.
Modalidades de turismo: de praia, de montaa, cultural, rural, de balneario, de
negocios e congresos, e o xerado por parques temticos de sona internacional.
22.
O turismo un importante dinamizador da actividade econmica en xeral. Impulsa a
construccin de edificios, a mellora dos transportes, e d vida a actividades moi
diversas do sector terciario. Crea postos de traballo, aumenta o valor do solo e mellora
a balanza de pagos.
23.
O turismo en Espaa unha industria clave e determinante. a principal industria do
pas.
24.
No imperio romano, na Idade Media a partir do sculo XII, e logo do XVI debido
expansin do comercio que ten lugar cos descubrimentos, e sobre todo despois da
Revolucin Industrial.
25.
O criterio cuantitativo presenta como problema o feito de que a cifra mnima a partir
da que un ncleo de poboacin poida ser considerado como cidade, non o mesmo
para tdolos pases, senn que vara moito duns a outros.
En canto criterio das actividades dominantes tampouco se d unha unanimidade
hora de fixar a porcentaxe de ocupacin que sirva de corte entre o rural e o urbano.
En Europa considrase cidade cando mis do 75% da poboacin activa se dedica a
labores non agrcolas, mentres que en Asia a porcentaxe baixa ata o 40 ou 50%.
26.
O plano da cidade, permtenos saber cmo est constituda e coecer a sa evolucin
histrica.
202
SOLUCINS
27.
O plano en cuadrcula ou de dameiro un plano de trazado sinxelo e amplase con
facilidade cando o crecemento urbano o requira. O maior inconveniente do plano
ortogonal son as numerosas interseccins que dificultan a fluidez do trfico rodado.
O plano radiocntrico orixina parcelas irregulares que constiten un inconveniente
para a edificacin; pero permite un acceso fcil e rpido da periferia centro e
viceversa, feito que potencia a influencia do centro urbano sobre o resto da cidade.
28.
- A cidade lineal unha cidade xardn con transporte lineal. A forma deste plano
practicamente recta para facilitar os transportes. O eixe era unha ra de 500 metros
de ancho. Baixo esta ra central an tdolos servicios urbanos, tales como a rede de
sumidoiros, auga e lias elctricas. Por ela discorreran os diferentes medios de
transporte, cunha serie de paradas dotadas de servicios comunitarios, como tendas
e mercados. A ambos lados deste da ra central dispoanse parcelas rectangulares
onde se edificaran casas individuais, que poderan ter horta e xardn.
- A cidade xardn trata de harmonizar as vantaxes do campo coas da cidade. En 1903

iniciou a construccin da primeira cidade xardn en Letchworth. Esta cidade estaba
formada por un ncleo central rodeado de campo, a partir do que saen distintas
avenidas percorridas por un ferrocarril. final delas haba outros ncleos menores.
29.
As cidades tenden a diversificar as funcins para evitar a dependencia dun nico
sector e asegurar o crecemento e a prosperidade ante posibles crises que poidan
afectar a algunha actividade.
30.
a zona onde se concentran as principais actividades administrativas, financeiras,
comerciais, de ocio e recreo. Caracterzase por:
- Ter unhas boas vas de acceso.
- Contar coas mellores actividades do sector terciario.
- Ter os prezos mis altos do solo, que favorecen a construccin de elevados
edificios (raaceos).
- Ser escasa a poboacin residente dado que os alugueiros son os mis altos
da cidade.
31.
As cidades dos pases desenvolvidos estn dotadas dunhas boas infraestructuras e
duns transportes rpidos e baratos que posibilitan unha gran mobilidade de persoas
e mercadoras.
203
As cidades dos pases subdesenvolvidos caracterzanse por soportar un forte

crecemento, que se realiza de forma anrquica. As infraestructuras son escasas e
deficientes. O grao de industrializacin moi pequeno e incluso nulo. Rexistran altas
taxas de paro. A poboacin tende a concentrarse nun reducido nmero de cidades de
grandes dimensins e con grandes contrastes entre os barrios residenciais de
carcter luxoso e os barrios de chabolas.
32.
A cidade satlite un centro de produccin e polo tanto de ocupacin, trazo que a
distingue da cidade dormitorio, simple lugar de residencia na que os habitantes teen
que desprazarse diariamente a outros lugares a traballar.
33.
Trtase dun problema grave polo elevado volume de augas residuais que producen as
cidades, sobre todo os grandes ncleos de poboacin, e, por outra parte, porque son
necesarias grandes inversins de capital para a construccin de depuradoras e logo
para mantelas en funcionamento.
As augas residuais deben ser depuradas antes de ser vertidas s ros, lagos ou mares
para evitar a sa contaminacin.
204
ATLAS
205
MAPAMUNDI
206
207
POLTICO EUROPA
208
FSICO EUROPA
209
POLTICO ESPAA
210
FSICO ESPAA
211
FSICO GALICIA
212

Modulo1 Sociedade

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modulo1 Sociedade

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INTRODUCCIN

O mdulo que presentamos intenta axudarche a comprender o Mundo no que vivimos.

As actividades propostas teen como finalidade o reforzo da aprendizaxe. Unhas estn

Roberto Calleja Rodrguez

Roberto Calleja Rodrguez

Francisco Ferreira Parga

Jos Alfonso Soto Rey

Depsito legal: C.2029/99

UNIDADE DIDCTICA 1 ...................................................................................................10

1. A TERRA, UN PLANETA SINGULAR ........................................................................13

2. A DIVERSIDADE BIOCLIMTICA ..............................................................................20

3. A SUPERFICIE DO NOSO PLANETA .......................................................................25

4. POBOAMOS A TERRA ..................................................................................................38

UNIDADE DIDCTICA 2 ..................................................................................................52

1. O MEDIO AMBIENTE .....................................................................................................55

2. OS RECURSOS MEDIOAMBIENTAIS ......................................................................56

3. OS RECURSOS HIDRULICOS ................................................................................64

4. OS RECURSOS TERRESTRES .................................................................................73

UNIDADE DIDCTICA 3 ..................................................................................................92

3. A ACTIVIDADE PESQUEIRA ....................................................................................114

4. INDUSTRIA E INDUSTRIALIZACIN .....................................................................118

UNIDADE DIDCTICA 4 ................................................................................................138

1. O MUNDO DOS SERVICIOS ....................................................................................141

2. TRANSPORTES E COMUNICACINS ..................................................................150

1. A TERRA, UN PLANETA SINGULAR ........................................................................13

2. A DIVERSIDADE BIOCLIMTICA ..............................................................................20

3. A SUPERFICIE DO NOSO PLANETA .......................................................................25

4. POBOAMOS A TERRA ..................................................................................................38

a Terra o nico planeta con vida no Universo? a vida igual en

Estas son as preguntas que trataremos de contestar nesta unidade.

Anda que longo da historia da humanidade nunca se deixou de

Ademais desto, como a Terra o planeta que ten vida, preocpanos

Estacin Espacial Internacional (ISS)

1. A Terra, un planeta singular

O Universo est formado por conxuntos de estrelas

O Sol, cos seus planetas e satlites forman o Sistema

Os datos que se coecen na actualidade indcannos

Anda que se est investigando se hai vida noutras

A simple vista pode parecer que o Sol o que se move,

Para determinar os horarios dos distintos pases do

meridiano cero. Cando al o medioda, mrcanse as 12

1. Explica o motivo polo que amaece antes en Tokio que en Madrid.

A Terra mvese redor do Sol co eixe de rotacin

O da 22 de xuo cando o hemisferio Norte est mis

O da 22 de decembro, o hemisferio Norte atpase mis

Os das que marcan o comezo do vern e do inverno

Cando os raios do Sol inciden perpendicularmente no

4. Por que vai mis calor no vern?

Nos Polos, tanto o da como a noite teen unha

A teora mis aceptada sobre a formacin da Terra

A atmosfera unha capa gasosa relativamente delgada

O planeta azul. Representacin

Hoxe o planeta Terra represntase cunha fermosa cor

Pero xa desde moi antigo se intentou representar a

Houbo que esperar ata a poca do descubrimento de O planeta azul

Os mapas consisten nunha representacin reducida e

Os meridianos son semicrculos mximos que teen s

Os paralelos, tamn chamados lias de latitude, son

terrestre con planos perpendiculares seu eixe. Tmase

A latitude o arco de meridiano ou distancia que hai

Lias imaxinarias: A lonxitude o arco de paralelo ou distancia que vai

7. Localiza tres pases con latitude Norte e lonxitude Leste.

A escala a relacin numrica entre distancia na