SORUMLULUK
Bir fiilin su saylp cezalandrlabilmesi iin
de onun nas veya hukuk nizarnnca su
olarak belirlenmi olmas (kanuni unsur),
bilfiil ilenmi olmas (maddi unsur), fai-
lin kusurlu olmas (manevi unsur), ayrca
fiilin hukuka aykr olmas gerekir. Kusur
bulunmayan yerde ceza! sorumluluk da
yoktur. Ceza! sorumluluk derecesi "failin
kast, ihmali veya taksiri" demek olan ku-
sur trne gre belirlenir.
B) Hukuki Sorumluluk . 1. Akdi Sorum-
luluk. ada birok aratrmacnn belirt-
tii gibi insanlarn birbirlerinin mallarn
haksz yere yemelerinin yasaklanm ol-
mas (el-Bakara 2/188) ve genel anlamda
zararn tazmin edilmesi gerektii ynn-
deki ilke uyarnca, borcun hi ifa edilme-
mi ya da gerei gibi yerine getirilmemi
olmasyla alacaklya verilen zararn tazmin
edilmesi gerekir. Ancak zararn kesin bi-
imde meydana gelmi olmas ve huku-
ken ispat edilebilmesi arttr. 2. Akid D
Sorumluluk. Bat ' da borlar hukuku ala-
nnda sorumluluk fikrinin son dnemler-
de ulat sebep sorumluluu anlay ve
dayand fikri temeller slam hukukunun
ana kaynaklarn oluturan Kur'an ve Sn-
net'te mevcut olduu iin balangtan iti-
baren fkh doktrinlerinde sorumlulukla il-
gili meseleler bu esaslar erevesinde, an-
cak dier konularda olduu gibi daha ok
kazistik metotla ve zengin rneklerle ele
alnp ilenmitir. Hz. Peygamber'in Veda
hutbesinde can, mal ve namus dokunul-
mazln ilan eden szleriyle (Mslim,
"Birr", 32 ; Ebu Davud, "Edeb", 35) hangi
ekilde olursa olsun hi kimseye zarar ve-
rilemeyeceini ve zararn yeni bir zararla
giderilemeyeceini ifade eden, "Zarar ve
mukabele bi'z-zarar yoktur" hadisi (el-Mu-
vatta', "AI5Zye " , 3 ; bn Mace, "Al).kam",
17; Mecelle, md. 19) sorumluluk anlay ve
tazmin sorumluluuyla ilgili delillerin ba-
nda yer alr. Bu konudaki delillerin yo-
unluu sebebiyle, "Zarar izale olunur" ku-
ral (Mecelle, md. 20) slam hukukunun be
temel ilkesinden biri saylmtr. Fkhta
akid d sorumluluklarda kusur sorumlu-
luu anlay yerine sebep sorumluluu
anlay hakim olduu iin (Yldz, s. 167-
168) kiiye mbaeret veya tesebbb yo-
luyla nisbet edilebilecek herhangi bir fiille
zarar arasnda illiyet ba kurulabildii tak-
dirde o kii meydana gelmi olan zarar
tazmin etmekle sorumlu olur. Hukuki so-
rumluluk iin fililin kusurlu olmas art ol-
mamakla birlikte kiiye nisbet edilen za-
rarl fiilin mbaeret halinde zarar gre-
nin mutlak haklarn ihlal edecek ekilde
meydana gelmi olmas, tesebbb halin-
382
de ise balatma asndan hukuka aykr Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, stanbul 1994,
saylmas arttr. nk balatma itibariy- I, 307-311; II, 143; Rahmi Varan, starnHukukun
le fli hukuka aykr olmasa bile bakala
rnn mutlak haklarn ihlal ettii takdirde
mbaeret halindeki fail meydana getirdi-
i zarar tazminle sorumlu tutulur (a.g.e.,
s. 93-99 ; ayrca bk. MBAERET). Her iki
ekliyle, yani fiili balatma ve sonulandr
ma asndan kiiye nisbet edilebilecek hu-
kuka aykr fiil bulunmad takdirde bile
kiinin ynetimindeki mal, kii veya olay-
larn sebep olduu zararlardan dolay taz-
min sorumluluu sz konusu edilebilir.
zellikle tehlike sorumluluklar dikkate aln
dnda, mesela kazalar ve byk enerji
gc ile alan iletmelerde meydana ge-
lebilecek patlamalarn dourduu zarar-
larda sebep sorumluluu anlay olduka
nemlidir. Modern hukukta yararla zarar
arasndaki ba, genel zen gsterme, hu-
kuki alan, tehlike, fedakarln denkleti
rilmesi ve hakkaniyet gibi dncelere da-
yal olarak zel hukuk alannda birok so-
rumluluk gelitirilmitir. ada slam hu-
kuku aratrmalarnda da klasik fkhtaki
akllenin sorumluluu, faili bulunamayan ci-
nayetlerde kasame usulne gre lnn
bulunduu mahalde oturanlarn veya o
mahal sahiplerinin sorumluluu, ldr-
len ve sorumlusu herhangi bir yolla bulu-
namayan kimselerin diyetlerinden beytl-
malin sorumluluu , borcunu deyecek ka-
dar mal olmadan len kimsenin borla-
rndan yine beytlmalin sorumluluu gibi
sorumluluklarn modern hukuktakine ben-
zer fikri temellere dayand ve kanun ko-
yucunun ayn ilkeleri dikkate alarak ihtiya
halinde yeni sebep sorumluluklar olutu
rabilecei belirtilmektedir.
BBLYOGRAFYA :
Msned, VI, 371; Mecelle, md. 19, 20; Zahit
mre, Doktrinde ve Trk Hukukunda Kusursuz
Mesuliyet Halleri, stanbul 1949, s. 8, 50-55;
Haluk Tandoan, Trk Mesuliyet Hukuku (Akit
ve Akdf Mesuliyet), Ankara 1961, s. 1-49; R.
Pound, Medl]al ila {elsefeti'l-l<tinn [tre. Salah
Debba), Beyrut 1967, s . 87-125; Ali el-Hafif, el-
Qaman{i.'l-fkhi'l-slam~ Kahire 1971, I, 46; Ke-
nan Tunoma , Trk Borlar Hukuku, stanbul
1976, l, 36-40, 426-607; H. Deschenaux- P. Ter-
cier, Sorumluluk Hukuku (tre. Salim zdemir),
Ankara 1983, s. 1-7; Sleyman Muhammed Ah-
med, Qaman'l-mtle{at{i.'l-fl<:.hi 'l-slamf, Kahi-
re 1985, s. 29- 72; Mustafa Ahmed ez-Zerka, el-
Fi'l 'l-iar ve'l-iaman {ih, Dmak 1988, s. 22-
23; Mustafa Reit Karahasan, Sorumluluk ve Taz-
minat Hukuku, stanbul 1989, I, 57-59; Ahmet
Akman, slam Hukukunda Akdf Mesuliyetten
Doan Tazminat [doktora tezi, 1992) , M Sosyal
Bilimler Enstits, s. 155, 157; Selahattin Sulhi
Tekinay v.dr. , TekinayBorlar Hukuku: Genel
Hkmler, stanbul 1993, s. 474-491; M. Ahmed
Sirilc, Qaman'l-'udvan fi.'l-fl<:.hi'l-slamf, Bey-
rut 1993, s. 64; Sulhi Dnmezer- Sahir Erman ,
da Borlunun ve Alacaklnn Temerrd [dok-
tora tezi, 1994), M Sosyal Bilimler Enstits, s.
118-176, 241; Nuri Kahveci, starn Borlar Huku-
kunda Tazminat (doktora tezi, 1998), A Sosyal
Bilimler Enstits, s . 1-78; Fikret Eren, Borlar
Hukuku: Genel Hkmler, stanbul 2003, s.
444-541; Kemal Yldz, slam Sorumluluk Huku-
ku: Akit D Sorumluluk, stanbul 2005, s. 28-
34,73-76,93-99, 167-168; Hseyin Esen, slam'
da Su ve Ceza: slam Hukukunda Ceza[ So-
rumluluk, zmir 2006, s . 39-40, 101-150; Meh-
met Akif Aydn , "Eski Hukukumuzda Bir Haksz
Fiil Tr Olarak itlilf' , Hukuk Aratrmalar, V1
1-3, stanbul 1990, s. 67-85; a.mlf., "slam Hu-
kukunda Gasp" , TED, IX (1995), s. 163-220; G.
S. Masoodi, "Criminal Liability at Islamic and
Westem Laws (Parall el and Distinetive Features)",
lslamic and Comparative Law Quarterly, X-Xl,
New Delhi 1990-91 , s. 1-16; Nihat Dalgn, "Cezai
Sorumlulukta Kast" , Ondokuz Mays niversi-
tesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 10, Samsun
1998, s. 207-247; R. A. Duff, "Responsibility",
Routledge Encyclopedia of Philosophy, London
1998, Vni, 290-294; Mustafa arc , "Mesuli-
yet", slam'da nan, ibadet ve Gnlk Yaay
Ansiklopedisi (ed . brahim K.fi Dnmez), stan
bul 2006, III, 1298-1300. ~
llW!J K EMAL YILDIZ
SOSYALiZM
L _j
Sosyalizm (Fr. socialisme) , zel mlki-
yetn ve gelir dalmnn, fertlerin sadece
kendi menfaatlerini korumalar suretiyle
veya kapitalizm artlarnda piyasa gle-
rinin serbest ileyii yoluyla belirlenmeyip
toplumun denetimine bal tutulduu top-
lumsal rgtlenme sistemine ve ideolojisi-
ne verilen addr. zel mlkiyet, piyasa eko-
nomisi ve kar esasna dayanan kapitaliz~
me bir tepki olarak d oan sosyalizm ser-
maye sahipleriyle iiler arasndaki eit
sizlii, servet ve refah farklarn ortadan
kaldrma iddiasndadr. Sosyalizmde re-
tim aralarnn toplumun mlkiyetine ge-
mesi ve zel mlkiyet yerine kolektif ml-
kiyetin oluturulmas, toplumda snf fark-
llklarnn ortadan kaldrlmas amalan-
maktadr. Sosyalizmin savunduu baz f i-
kirleri btn dnce tarihinde bulmak
mmknse de modern ekliyle sosyaliz-
mi bunlarn rn saymak yanltr. Bu-
nunla birlikte sosyalist dnceyi savunan-
lar kavramn kkenini Eflatun'a kadar g-
trerek btn hak aramalarn ve adalet
isteklerini bu ideolojiye mal etmeye al
mlardr.
Siyasal bir ideoloji olarak sosyalizmin for-
mle edilmesi sreci, Fransa'da Napolyon
dneminin sona erdii 1815 yl ile Karl
Marx'n Komnist Manifesto'sunu kale-
me ald ve btn Avrupa'da liberal-mil-

liyeti devrimierin yapld 1848 yl aras
n kapsar. 1789 Fransz ihtilali, Bat Avru-
pa'daki eski mutlakyeti rejimierin ykla
rak liberal demokrasi ve endstrileme
dneminin balamas iin nemli dnm
noktalarndan birini oluturdu. Bu sre
iinde belirleyici sosyal snf olarak burju-
va aristokrat snfn yerini ald, "topraa
bal klelik" anlamna gelen serflik siste-
minin ilga edilmesi sonucu ok sayda ky-
l fabrikalarda almak zere ehirlere
g etti. Bu yeni dnemde iilerin hayat
ve alma artlar ise klelik dneminde-
kinden daha iyi deildi. Fransz ihtilali ve
sanayi devrimi neticesinde siyaset ve en-
dstri alannda gerekletirilen reformlar
Avrupa'da yeni bir sosyal, siyasal ve eko-
nomik sistem ortaya kard. Kapitalist re-
tim tarz ii snf iin bir dizi adaletsizlik ve
hakszl beraberinde getirdi; bu da ii
snfnn rgtl siyasi bir g olarak mey-
dana kmasna yol at.
Ortaya k, ykseli ve etkisini yitirme
dnemlerinde sosyalizmin corafyaya g-
re gelimesi farkl oldu. Sosyalizmin ngil
tere'deki gelimesi sanayi devriminin ya-
ratt sosyal ve ekonomik sonulara da-
yal olup genelde ii kitlelerine gre e
killendi. Kta Avrupas'nda ise toplumun
genel meselelerine uygulanacak dn
celerin gelitirilmesi eklinde ortaya kt.
ngiliz sosyalizmi ekonomik sorunlara y-
nelen pratik bir zm karakteri tarken
Fransz sosyalizmi hrriyet, adalet, eit
lik, demokrasi gibi ihtilalin getirdii ideal
kavramlar etrafnda ekillendi; sanayile
me ve hzl sosyal deimenin bozduu de-
erlere yeniden dnme idealini dile getir-
di. Sosyalizmin ncs kabul edilen Fran-
szyazarlar Henri deSaint Simon (. 1825)
ve Charles Fourier'nin (. 1837) fikirleri
topik olarak grlmekle birlikte sonraki
sosyalistleri de byk lde etkiledi. Ro-
bert Owen de (. 1858) bu fikrin ngilte
re'deki ncln yapt. Sosyalist dn lar sosyalistlerle komnistleri birbirinden
ce tarihinin nemli ahsiyetlerinin ban
da gelen Karl Marx klasik Alman felsefe-
sini, Fransz sosyalizmini ve ngiliz siyasal
dncesini bir araya getirerek kendi sos-
yalizm anlayn oluturdu. nceki sosya-
list dnceleri hayalci (topist) diye nite-
leyen Marx' m, arkada Friedrich Engels'-
le birlikte "Hegel'in felsefesini dzelterek"
ortaya koyduklar sosyalizme bilimsel sos-
yalizm ad verilir. Anlan dnrlerin ta-
rihi maddecilik ve diyalektik teorisine da-
yanan bu teoride retim aralarnn ka-
mu m lk olduu ve tarihsel olarak kapi-
talizmden sonra kanlmaz ekilde sosya-
lizmin gelecei iddia edilmekte, bilimsel
SOSYALiZM
sosyalizmin, toplumsal gelimeyi belirle- karya getirdi. Dou Avrupa lkelerin-
yen objektif yasalarnn bilinip tannmas deki sosyalizm uygulamas Sovyetler'in de-
na dayanan bir dzen olup insanln en netiminde kalrken Bat Avrupa'daki sos-
mutlu aamas olan komnizme geiin yalist partiler Marx'n ihtilalci sosyalist iz-
son evresini temsil ettii savunulmakta- gisinden uzaklaarak demokratik yntem-
dr. leri benimsediler.
Avrupa'da ilk sosyalist partiler 1860'l yl XX. yzyl. toplumsal bir teori olarak sos-
larda kuruldu. retim aralarn kamula yalizmin siyasal pratie dklp uygulan-
trma ve snfsz bir toplum ortaya kar maya alld bir dnem oldu. Toplum-
ma isteinde birleen bu partiler amaca sal denetimin tanrnma ve uygulanma ek
ulanada izlenecek metot ve devrimden line bal olarak topik sosyalizm, bilim-
sonra devletin varl gibi konularda bir- sel sosyalizm. ihtilalci sosyalizm. reform-
birinden ayrlr. ihtilalci sosyalistlere gre cu sosyalizm. liberal sosyalizm, demokra-
iktidar ancak iddet yoluyla alnr ve ar- tik sosyalizm gibi birbirinden farkl ok sa-
dndan proletarya diktatrl kurulur. yda sosyalizm anlay geliti. Ayrca rk,
Reformcu sosyalistlere gre ise sosyalist- din ve corafyaya bal sosyalizm trleri
lerin iktidara gelmesi iin meru yollar ve uygulamalar ortaya kt : Arap sosya-
aktr. Bazsna gre zenginiikierin kiiler lizmi, Afrika sosyalizmi, slam sosyalizmi,
arasnda yetenee gre datlaca sos- hristiyan sosyalizmi gibi. Hitler'in ve onun
yalist lkede devlet yerinde kalacak. baz gnmzdeki takipilerinin ideolojisine de
sna gre sosyalist devlet devrimin sadece nasyonal sosyalizm denmektedir. Sosyalist-
ilk evresi olacak, ikinci evrede ise zengin- komnist rejimierin hemen hepsi 1980'li
Iikierin kiiler arasnda ihtiyaca gre da yllarn sonunda birbiri ardna dalarak
tlaca komnist toplumu gerekletir tasfiye oldu. Bunda, sosyalizmin toplum-
mek iin devlet yava yava kaldrlacak sal beklentilere cevap verememesinin ya-
tr. Sosyalistlerin Paris'teki baarsz ihtilal nnda sosyalist-komnist rejimierin insan-
giriimi ( 18 71). Marx'n sosyalizme giden lar bir arada tutacak manevi esaslar yok
tek yolun spantane ve isyanc bir devrim etmesi ve insanlar totaliter bir siyasi re-
olduuna dair grlerini gzden geir- jimin memurlar haline getirip ahlaki bir
mesine ve gelimi demokratik siyasi sis- zne olmaktan karmas da nemli rol oy-
teme sahip toplumlarda bar bir ekil nad.
de sosyalizme geiin mmkn olduu slam lkeleri ve Sosyalizm. Sosyalizm
fikrini benimsemesine yol at. Marx'n fel- teriminin karl olarak Arapa'da iti
sefesindeki bu eliki, sonraki komnist- rak (karmak, ortak olmak) masdanndan
ler ve sosyal demokratlara devrim sreci itirakiyye kelimesi tretildL Lbnanl
konusundaki gr farkllklarn meru ansiklopedist Butrus el-Bustanl 1871'-
latrma frsat verdi. deki Paris komn iin itirak kelimesini,
Dnyadaki ilk sosyalist devrim 1917'de sosyalist parti iin "hizb'l-itiraki'l- am f'l
Vladimir llyich Lenin liderliinde Rusya'- mal ve'l-emlak" ifadesini kulland. tira
da gerekleti. Bu devrimden sonra Bol- kiyye kavram sosyalizmin karl olarak
evikler'in 1919'da lll. Enternasyonal'i (Ko- 1890'l yllarda el-Mu~tetaf ve el-Hilal
mnist Enternasyonal 1 Komintern) kur- dergilerinde kan makalelerle Cemaled-
malar ve ksa srede kontrollerine geir- din-i Efganl'nin 1892-1897 yllarnda yaz-
meleri, yelik iin kat kurallar dayatma- d yazlardan sonra tannd (Hanna, LVII/
1 [1967].s.24;Wahba,X [l990].s.5lvd)
iyice uzaklatrd. Almanya'da nasyonal sos- Fakat dnemin konuyla ilgili yazlar ince-
yalizmin, talya'da faizmin iktidara gel- lendiinde balangta bir kavram karga-
mesi de lll. Enternasyonel'i olumsuz et- as yaand anlalmaktadr. Bu ere-
kiledi. ihtilalci Marksist-Leninist izgi Av- vede sosyalizm kelimesinin Arapa kar
rupa'da fazlarabet grmedi. ll. Dnya Sa- l olarak bazan ictimaiyye tercih edilir-
va'ndan sonra sosyalizm her ne kadar ken itirakiyye de komnizmi ifade etmek
kendi iinde blnmln srdrdy- iin kullanld (Aliyyddin Hilal, s. 51-54) .
se de Dou Avrupa lkelerinde, Uzakdo- Daha sonra komnizm karl olarak
u'da , Latin Amerika'da ve pek ok n- yfiiyye yerleti. Trke'de ise XX. yzyl
c dnya lkesinde iktidara gelme imka- balarndan itibaren sosyalizm terimi kul-
n buldu. in Halk Cumhuriyeti'nin kom- lanld. Fakat slam lkelerinin ounda ko-
nistlemesi, sosyalizmin uluslararas ge- mnizmin yasaklanmas ve yasalarda bu
limesinde nemli rol oynamakla birlikte siyasi akm benimseme, vme vb. fiiller
Sovyetler Birlii ile atma noktasna gel- hakknda ar ceza hkmlerinin yer al-
mesi sosyalizmi yeni bir blnme ile kar- mas sonucu sosyalizm 1 sosyalist kelime-
383
SOSYALiZM
leri bazan komnizm 1 komnist kelime-
lerine paravan olarak kullanld.
Osmanllar'da ve Trkiye'de Sosyalist
Dncenin Gelimesi. Bir ngiliz seyyahn
1848'de zmit Valisi Osman Bey'in kendi-
sine Paris'te yeni neredilen sosyalist bir
bildiri gsterdiini ararak ifade etme-
sinden (Farlane, II, 430) hareketle Osman-
l siyaseti ve aydnlarnn btn Avrupa'y
etkisi altna alan 1848-1849 devrimlerini
yakndan takip ederken sosyalist fikirler-
le de tanm olduklar sylenebilir.
1871 'deki Paris komn hakknda is-
tanbul, Kahire ve Lbnan'da yaymlanan
gazete ve dergilerde haberler kt gz-
lenir. Bu komne katlan Mehmed, Nuri ve
Read adl Trkyurda dndkten son-
ra gzlemlerini kaleme aldlar (a . bk.) . XIX.
yzyln sonu ile XX. yzyln balarnda
sosyalist fikirler Osmanl Devleti'nin eit
li blgelerinde yaayan aznlklar arasnda
yaylmaya balad. Bunda Avrupa'dan ve
Rusya'dan gelen yahudi gmenlerin de
etkisi vard. Osmanllar'da sosyalistlerin
ilk tekilatlandklar yer Selanik oldu. 1908
Meclis-i Meb'Qsan'na merkezi Selanik'te
bulunan Federal Halk Partisi temsilcileri
olarak katlan milletvekillerinden Dimitri
Vlahof ve Zohrap efendiler kendilerinin
sosyalist olduklarn syleyen ilk kiiler ara-
snda yer alr. "tiraki" lakabyla tannan
Hseyin Hilmi de ihtilalden hemen sonra
stanbul'da tirak dergisini karmaya
balad. Bu dergi etrafnda toplananlar
Eyll 1910'da Osmanl Sosyalist Frkas'n
kurdular ve srekli ttihat ve Terakki'nin
basks altnda kaldlar. Refik Nevzat 1911 '-
de bu partinin Paris ubesini at. 1913'-
te Ocak ayndaki Babali Baskn'ndan ve
haziranda Sadrazam Mahmud evket Pa-
a'nn ldrlmesinden sonra Hseyin Hil-
mi Anadolu'ya srld. 1. Dnya Sava
yllarnda Osmanl Devleti'nde radikal sos-
yalizmin nde gelen savunucusu, bir sre
ttihat ve Terakki'nin danmanln da
yapan Rus yahudilerinden Parvus lakapl
Alexander lsrael Helphand oldu. Parvus,
milli bir burjuvazinin domasn sosyaliz-
min n art saydndan ttihatlar'n mil- faaliyetlerine Trkiye dnda ve yer altn
ll iktisat oluturma gayretlerini destek-
liyordu. 1917 Bolevik ihtilali, Trkiye'de
sosyalizm yanls dncelerin cazip hale
gelmesinde etkili oldu. htilalin nderlerin-
den Tatar asll mslman Mlr Said Sul-
tan Galiyev de nceleri etkin bir ekilde
"sosyalist turan" dncesinin Asya'daki
Trkler ve mslmanlar arasnda yaylma
s iin aba gsterdi. Fakat sonradan pro-
letarya diktatrlnn smrge altnda d ve baz doktrinlerini o srada tek parti
ki halkiara bir fayda getirmeyecei fikrine
384
vard.1923'te Rus Komnist Partisi'nden s'na kabul ettirme giriiminde bulundu.
karldve daha sonra Stalin rejimi tara- 194S'te ok partili dneme geildikten
fndan idam edildi. sonra eitli isimler altnda kurulan sos-
stanbul'da 1918'de mtarekenin yapl yalist-komnist eilimli partiler ya sky
mas sosyalistler asndan bir hareketlilii netim tarafndan kapatld ya da ilgisizlik
beraberinde getirdi. Hseyin Hilmi, ngiliz yznden dald. Gerek sosyalizmin halk
igali altndaki stanbul'a dnerek 1919'- tarafndan ilgi grmemesi, gerekse sosya-
da Trkiye Sosyalist Frkas'n kurdu ve d list statyle faaliyete geen partilerin yar-
rak gazetesini neretmeye balad. I. Dn- g ve dier karar merciieri tarafndan ko-
ya Sava'nn ardndan ortaya kan baz mnist statsnde ele alnarak faaliyet-
Trk sosyalistleri, Berlin'de Trkiye i ve ten menedilmesi zerine balayan ikinci
ifti Sosyalist Frkas'n kurarak Kurtu- durgunluk dnemi 1960'a kadar srd.
lu dergisini nerettiler. Trkiye'ye dn- 1960 ihtilali sosyalist-komnist hareket-
dklerinde de ayn isimle bir parti kurdu- lerin geliip yaygnlamas iin uygun bir
lar. efik Hsn (Demer) onlara katlarak zemin hazrlad. zellikle 1961 anayasas
Trkiye'deki Moskova yanls ilk Marksist nn baz hrriyetleri geniletmesi netice-
partinin kurulmasnda etkin rol ald. Kur- sinde eitli isimler altnda rgtlenme
tulu dergisinin Mart 1920'de kapatlma imkan buldular. Bu dnemde sol ierikli
sndan sonra 1921-1925 arasnda Aydn ok sayda kitap ve dergi yaymland. Ara-
lk dergisi neredildi. Milli Mcadele sra lk 1961'den itibaren neredilmeye bala
snda Anadolu'da eitli isimler altnda ba- nan Yn dergisi sosyalist aydnlar iin bir
z sosyalist hareketler ortaya kt. 1920 platform oluturdu. Sosyalist dncenin
ylnda kurulan Yeil Ordu Cemiyeti, Bole bu dnemde revata olmasnda Trkiye'-
viklik'le slamiyet'i badatran bir nizam- nin i siyaseti kadar dndaki olaylar da et-
name hazrlad. erkez Ethem Seyyare-i kili oldu. Emperyalist glere kar bam
Yeni Dnya, Yunus Nadi deAnadolu'da szlk mcadelesi veren lkelerde bam
Yeni Gn isimli gazeteleri kararaksos szlk sonrasnda sosyalizm devlet politika-
yalist ve slamc grlerin karmndan s haline getirilmi, sosyal adaletin sa
oluan yaynlar yapyorlard. Ekim 1920'- lanmas iin devleti bir tavr sergilenmi
de Trkiye Komnist Partisi, Aralk 1920'- tL 1970'li yllara gelindiinde sosyalist ha-
de Trkiye Halk itirakiyun Frkas kurul- reket kendi iinde bir blnme yaad. Le-
du. Bu partinin ileri gelenleri ayn zaman- gal ve illegal ok sayda rgt ats altn
da Moskova'ya bal gizli Trkiye Kom- da toplanan taraftarlardan epeyce bir ks
nist Partisi (TKP) yeleriydi. Trkiye Ko- m Trkiye'de sosyalist 1komnist bir dev-
mnist Partisi dii-Ural, Krm, Trkistan rimin gereklemesi iin iddet, silahl ey-
ve Azerbaycan'da da tekilatlanmak iin lem ve darbe giriimi dahil her trl yola
byk gayret sarfediyordu. Trkiye Kom- bavurmaktan kanlmamas gerektiine
nist Partisi'nin lideri olan eski ttihatlar' inanyor ve buna ynelik eylemlerde bulu-
dan Mustafa Suphi 1914'te Rusya'ya ka- nuyordu. 1980'den sonra btn siyasi par-
t, Ocak 1921'de Trkiye'ye dnnde ar- tiler kapatlrken sosyalist-komnist iz-
kadalaryla birlikte ldrld. gideki partilerin de faaliyetlerine son ve-
Cumhuriyet'in ilanndan sonra kurulan rildi. 1982 anayasas sosyalist dnce ve
Cumhuriyet Halk Frkas'nn tek bana si- eilimiere bal partilerin kurulmasna im-
yasi hayata hakim olmasyla sosyalist ha- kan tanmakla birlikte bunlar etkin bir halk
reketler bir durgunluk devri yaad. Mart hareketine dnemedi. 1980'1i yllarn so-
192S'te karlan Takrlr-i Sk1n Kanunu ile nunda sosyalist-komnist lkelerde mey-
hkmetin btn muhalefeti yasaklama- dana gelen siyasal deiiklikler, zellikle
snn ardndan baz komnist hareketler Sovyetler Birlii'nin dalmas Trkiye'de-
ki sosyalist hareketleri de olumsuz etkile-
da devam etti. 1920'li ve 1930'lu yllarda di; ok sayda sosyalist yazar ve dn
byk lde komintern etkisi altnda ge- rn sonradan liberal bir tavr benimsedi-
lien Trkiye'deki sosyalist hareketin ks i gzlendi.
men bunun dna kmak iin aba gs- Arap Dnyasnda Sosyalizm. XIX. yz-
terdii grlr. 1932'de neredilmeye ba yln sonu ile XX. yzyln balarnda Os-
lanan Kadro dergisi etrafnda oluan ve manl Devleti'nin Arap eyaJetlerinde ya-
ayn ad tayan grup resmi ideolojiye ya- va yava sosyalist dncenin tutunmaya
knlatklar intiban uyandrarak Trk mil- balad grlr. Suriye asll hristiyan ya-
liyetiliini destekleyen bir grnt kazan- zarlarn Beyrutve Kahire'de kardklar el-
Mu]ftetaf ile el-Hilal dergilerinde sosya-
konumunda olan Cumhuriyet Halk Frka- lizmi tantan ve eletiren ilk yazlar yaym-

!and (bk bibl) Tannan ilk sosyalistler
Suriye kkenli hristiyan doktor ibll
meyyil, Nikula Haddad, Emin b. Faris er-
Reyhanl ve Ferah Antun'dur. Bunlardan
XX. yzyl balarnda Amerika'ya g eden
son , 1910'da Ferah Antun'un Kahire'-
deyken yaymlad el-Cami'at '1- 'Oma
niyye dergisini el-Cami'a adyla gnlk
gazete halinde neretmeye balad. Bu
gazete sosyalist Araplar tarafndan yaym
lanan ilk yayn organ olarak bilinmekte-
dir. I. Dnya Sava yllarnda Msr'da Se-
lame Musa ve Mustafa Haseneyn el-Man-
sur! sosyalist fikirleri savunan ilk kitaplar
nerettiler ( el-tirakiyye, Kah i re 1913; Ta-
ril]u '1-me?ahibi'l-itirakiyye, Kah i re 1915) .
Sosyalist fikirlerin yaylmasnda ingiliz i
gali altndaki Msr'a g ederek burada a-
lan iilerin ekonomik ve sosyal menfa-
atlerini korumak amacyla sendikalar et-
rafnda toplanmalar etkili olduu kadar
Rusya'daki Bolevik ihtilali ve lll. Enter-
nasyonal'in kuruluu da nemli rol oyna-
d. tirakiyye, yiyye ve ibahiyye terim-
leri sosyalist-komnist fikirler arasndaki
farkllklara dikkat ekmek iin kullanlma
ya baland. Arap lkeleri birbiri ardna Av-
rupal devletlerin igalinden kurtulurken
buralardaki siyasi hareketlerde de canlan-
ma grld. Msr, Irak ve Lbnan'da ilk
sosyalist-komnist partilerin kuruluu
1920'li yllarn balarna rastlar. 1930'lu
yllarda Avrupa'da nasyonal sosyalist-fa-
ist grlerin revata olmasna paralel bi-
imde Arap lkelerinde de milliyeti-sos-
yalist hareketler isimlerini duyurmaya ba
lad.
ll. Dnya Sava'nn balarnda
Arap d-
nrleri arasnda Arap sosyalizmi kavra-
m oluturulmaya baland. 1940'l yllarn
.balarnda Suriye henz Fransz igali al-
tndayken Miel Eflak ve Selahaddin Bl-
tar tarafndan temelleri atlan Baas Par-
tisi (Hizb'I-Ba'si'I-Arabl) ideoloji asndan
Arap sosyalizmini benimsedi. Birlik. z-
grlk ve sosyalizm eklinde ifade edilen
Baas Partisi'nin slogan ebedl misyonu
olan bir tek Arap milleti oluturmakt.
Buradaki birlik Arap milletinin birliini.
zgrlk emperyalizm ve siyonizmden
zgr olmay ve sosyalizm. karma ekono-
mi tarafndan desteklenen devlet ncl-
ndeki ekonomik kalknmaya ynelik ge-
nel bir amac ifade eder. Baaslk tek bir
Arap milleti olduu, bunun nce Osmanl
lar, daha sonra Avrupa ve Amerikan em-
peryalizmi ve siyonizm tarafndan suni e
kilde blnd tezine dayanan "pana-
rap" milliyetiliinin bir eididir. Baas Par-
tisi 1953'te Ekrem Havranl'nin kurduu
Arap Sosyalist Partisi'yle birleerek Hiz-
b'l-ba'si'l-Arabl el-itiraki adn ald. 1963'- sonra kendi teorisini oluturma abalarna
te Suriye'de askeri darbeyle ynetimi ele
alan Baas Partisi'nin iktidar halen devam
etmektedir. Baaslk lrak'a ilk defa 195 1'-
de geldi. Ayn yllarda komnizm de etki-
sini hissettirmeye balamt. 1950'li yl yay birletirmeyi hedeflemekteydi. Kad-
larn sonunda siyasetiler Baas ve ko-
mnist olmak zere iki kutba ayrld. 1963'-
te iktidara gelen Baaslar ksa bir sre
sonra uzaklatrld. 1968'de ynetimi tek-
rar ele geirdiler. Irak'taki Baas iktidar,
2003 ylnda Saddam Hseyin'in Amerikan
igal gleri tarafndan devrilmesiyle so-
na erdi.
Msr'da 1952'de krall ykarak yne-
timi devralan Hr Subaylar balangtaki
ideoloji boluunu zamanla Arap milliyet-
iliiyle i ie olan bir Arap sosyalizmi ile
doldurdular. Cemal Abdnnasr'n 1950'li
yllarda baz alanlarda devletletirmeyi ta-
mamlamakla birlikte Msr'da sosyalist bir
sistem kurma abalar 1960'l yllarn ba
larnda hz kazand. En nemli devletletir
me kanunlar 1961-1963 arasnda karl
d. Abdnnasr hkmeti tarafndan 1962'-
de yrrle konan anayasa hkmndeki
misak (MTsaku'l-ameli'l-vatanT) Arap sosya-
lizmi ideolojisinin en nemli belgesi ola-
rak tarihe geti. Belgede siyasal ve sosyal
hrriyetin ikisi de gerekletirilmesi ge-
reken eit hedefler diye grlyordu. Ab-
dnnasr dneminin en nemli siyasi ha-
reketi olarak 1962'de kurulan Arap Sos-
yalist Birlii ksa srede rgtlendi. Parti
ynetimindekilerin Marksist izgiye yakn
kimseler olmasna ramen Abdnnasr hi-
bir zaman komnist olduunu sylemedi.
Abdnnasr'n Marksizm-Leninizm'in din
dmanlndan yz evirmesi bata Ez-
her ulemas olmak zere dindar kesimle
anlaabilmesi iin bir zemin oluturdu. Arap
sosyalizmini tamamlayacak veya ona bir
alternatif tekil edecek ekilde bir slam
sosyalizmi formle edilmeye alld. Bu
tr almalar hkmetin yeni balatt Bu arada slam aleyhtar bir yol izlemekten
bir dizi ekonomi politikasnn merulat
rlmasnda ie yarad (Grgn, s. 179) Ab-
dnnasr'a nisbetle Nasrclk adn da alan
Arap sosyalizmi ksa srede pek ok Arap
lkesini etkisi altna ald. Ancak Abdnna-
sr'n yerine geen Enver Sedat selefinin
uygulamalarndan vazgeti. Tek parti ko-
numundaki Arap Sosyalist Birlii'ni kapa-
tarak ok partili bir sisteme geti. Ekono-
mide alma politikalar erevesinde sos-
yalist sistemin yerini kapitalist sistem ald.
Libya'da Muammer el-Kaddafi, 1969'da
bir darbeyle iktidar ele geirdikten son-
ra ilk etapta ideolojik babas yerine koy-
SOSYALiZM
duu Abdnnasr'n yolundan gitti. Daha
girierek bunlar 1975'te ciltlik "Yeil
Kitap"ta yaymlad. Burada yer alan n-
c enternasyonal teorisi (nc yol) kapi-
talist ve komnist bloka kar btn dn-
dafi. sosyal adaleti salamak ve sn flar
aras farkllklar ortadan kaldrmak iin
sosyalist uygulamay, grup ve parti sm-
rclne kar parlamentoyu kaldrp
halk komiteleri araclyla halk iktid arn
kurmay, uluslararas alanda bar iinde
bir arada yaama ilkesine bal kalarak ba-
mszlk ve tarafszl korumay, bu yol-
da ilerlerken bilimin temelini oluturan
Kur'an'a uygun davrannay neriyor, teo-
riyi gerekletirecek gcn slam'n ger-
ek koruyucusu olan Arap milletinin birlii
tarafndan salanacana inanyordu.
Fransz igali altndaki Cezayir ve Tunus'-
taki sosyalizm nce Fransa'da eitim g-
ren yerli aydnlar arasnda moda oldu. Ce-
zayirli sosyalistler daha sonra Fransz iga
line kar 1954'te oluturulan Cebhet't-
tahrlri'l-vatanl (Front de Liberation Nationale
[FLN]) iinde yer aldlar. Cezayir zorlu m-
cadelelerden sonra 1962'de bamszl
na kavutu. Devlet bakanlna getirilen
Ahmed b. Bella, slam ve sosyalizmin ba
daabileceini belirterek bir dizi sosyalist
uygulamay balatt. Cezayir sosyalizmin-
de ne kan kavram slamiyet. milliyet-
ilik ve sosyalizm oldu. Bella'y 1965'te bir
askeri darbeyle deviren Hvarl BG Medyen,
1971'de sosyalist bir devrim gerekleti
rerek pek ok alanda devletletirme yolu-
na gitmekle birlikte dindar kesimden b-
yk tepki grd.
Tunus 1956'da Fransz igalinden kur-
tulduktan sonra 1960'l yllarda sosyalist
dzene geti. Fransa'da eitim grm
olan Hablb Burgiba uzlamac siyasetten
vazgeerek sosyalist dzenlemeler yapt.
ekinmedi. DstGr Partisi'nin adn Sosya-
list DstGr Partisi olarak deitirdi. slam
dnyasnn en eski eitim kurumlarndan
olan Zeytne niversitesi bata olmak ze-
re dini eitim kurumlarn kapatt, kendisi-
ne muhalefet eden ok sayda insan hap-
setti. 1950 ve 1960'l yllar boyunca Sudan
ve Gney Yemen'de de sosyalist-komnist
hareketler ortaya kt. Gney Yemen'de in-
giliz igal kuwetlerinin 1967'de lkeyi ter-
ketmesinden sonra Marksist bir rejim ida-
reyi eline geirdi. 1990'da Gney ve Kuzey
Yemen'in birlemesinden sonra komnist-
lerio buradaki iktidar sona erdi.
385
SOSYALiZM

1960'l yllarda igalden kurtulan Arap
lkelerinde sosyalizmin yaygnlamasnn
arka plannda eitli faktrler bulunmak-
tadr. Bunlar arasnda sosyalizmin slamc
ve sekler aydnlar arasnda bir tr moda
haline gelmesi, yabanc siyaset ve siyasi
frsatlk ilk srada gelen sebepler diye s
ralanabilir. Sovyetler Birlii'nin 19SO'li yl
larda sper g olarak dnya siyasetinde
yer almas pek ok Arap liderinin d po-
litika konusunda Moskova'nn tesiri altn
da kalmasna yol at. ift kutuplu dnya-
da Batl devletlerin smrge ve yeni s-
mrge dnemi igal kuwetleri olarak As-
ya ve Afrika'daki lkelerden yeni ekilmi
olmalar , bu lkelerdeki siyasi tabakalarn
sosyalizme ynelmelerini hzlandran ba
ka bir sebep oldu. Ayrca pek ok Arap li-
deri. smrge altnda ezilmi lkeleri eko-
nomikynden ayaa kaldrmann ve sosyal
adaleti salamann en hzl yolunun dev-
let tarafndan planlanp ynetilen bir eko-
nomi olduuna da inanmt. Fakat genel-
likle tek partinin hakim olduu ynetimler
ksa srede baskc rejimiere dnt. e nin Aralk 1979'da Afganistan' igalini de
ride kendi halklarna kar baskc bir ta-
vr taknan sosyalist rejimler d politikada
Amerika ve Bat blokuna kar sosyalist
Dou blokuyla btnlemeye alt. Arap larna kar yenilgiye urayarak ekilme-
dnyasndaki blnml ortadan kal- sinden sonra komnist rejim de devrildi.
drmak iin eitli gruplama denemele-
rine giriilmekle birlikte baarl olunama-
dt Suriye-Msr ( 1958), Libya-Birleik Ma
rib ( 969). Libya-Msr-Sudan ( 970). Libya-
Suriye (1971) ve Libya-Msr (1973) arasn
daki birleme abalar buna rnek olarak
gsterilebilir. Osmanl sonras slam dn-
yasnn eitli blgelerinde etkin olan sos-
yalizmin, sonuta Bat kart gibi grl-
mekle birlikte slam kltr ve medeniye-
tini etkisiz klan bir modernletirme ideo-
lojisi eklinde kullanld sylenebilir. Fikri
olarak sosyalizme taraftar olanlar onu mo-
dernletirme ideolojisi olarak kullanmay,
bir tr kalknma stratejisine dntrme
yi umdular. Buna karlk o gne kadarki
sosyalist pratikleri takip edenler bu konu-
da daha dikkatli bir tavr sergilerneyi ter-
cih ettiler.
Dier slam lkelerinde Sosyalizm. Sos-
yalist-komnist fikirlerin Farsa konuu
lan blgelere girii dier slam corafya
syla ayn dneme rastlar. ran'da 1906-
1911 yllar arasnda gerekleen anaya-
Fakat sosyalist-komnist hareket kendi- ksmdaki reddiyeleri genelde din alimleri
sini asl 1942'de ngiliz-Rus igali altndaki kaleme ald. Dier baz dn r ve yazar-
iran'da kurulan Tudeh Partisi'yle gsterdi. lar ise Marksist-komnist dnceyi ele
Tudeh Partisi, bundan sonra Ruslar'n da tirirken bu ideolojiyi ortaya karan siya-
yardmyla ran siyasi hayatnn en nem- sal. sosyal ve felsefi temellere indiler. sis-
li faktrlerinden biri oldu. ll. Dnya Sava- temin kendi iinde yaad eliki ve tu-
'nn ardndan Amerika Birleik Devletle- tarszlklar ortaya koymaya altlar.
ri'nin ran'daki nfuzu ve askerivarlnn Osmanl aydnlar, 186S'lerde ilk defa
giderek glenmesi zerine Tudeh Parti- Gen Osmanllar cemiyetini kurduklar za-
si lkede iddete bavurdu ve ran anar- man Fransa'da ve Bat'da gelien dn
iyle kar karya kald. Bir Tudeh yesi- ce sistemlerini tanma ihtiyac hissettiler,
nin 1949'da aha suikast dzenlemesi ze- sosyalizmi de o zaman tandlar. 1871'deki
rine parti kapatlarak lkede skynetim Paris komnne katlanlardan Read ve
ilan edildi. Tudeh Partisi bundan sonra yer Nuri beyler Trkiye'ye dndkten sonra
altnda faaliyet gstererek iran'n siyasi Namk Kemal'in bret gazetesinde komn
hayatn etkilerneye devam etti. 1977-1979 ve enternasyonali ven yazlar kaleme al-
yllarnda ran devriminin hazrlk aama dlar. Namk Kemal de Paris komnn ve
snda eitli isimler altnda organize olan Read Bey'i savunan yazlar yazd. Fakat
sosyalist-komnist hareketlerin de etkisi komn ve onun taraftarlar Osmanllar'da
oldu. Fakat devrimden sonra ve zellikle genel itibariyle byk eletiri ald. Sadra-
1990'l yllarda i ve d etkenlerle siyasi zam Mehmed Emin Ali Paa 2S Temmuz
sahadaki etkilerini kaybettiler. 1871'de yaymlad Emirname-i Sami'-
Afganistan'da Nisan 1978'de komnist de onlar tenkit etti (Cerraholu [Kerim
rejimin iktidara gemesi Sovyetler Birlii' Sad i 1, Trkiye'de Sosyalizmin Tarihine Kat-
k, s. 89). Komnist. sosyalist ve nihilist
beraberinde getirdi. Bundan sonra lke- fikirleri ran'da ortaya kan Mezdekiyye
de on yl sren bir sava dnemi yaand. ile karlatran Cevdet Paa'ya gre bun-
Sovyet birliklerinin 1989'da mcahid grup- lar, ayrntda farkl grnseler de mlki-
yette tasarruf hukukunu ve evlilik mes-
sesesini kaldrdklar iin temelde birleir
Afgan sava Sovyetler Birlii'nin dalma ler. Ona gre Hal seferleri srasnda h
srecinde en nemli faktrlerden biri ol- ristiyanlar Mezdeki fikirlerle tanarak bun-
du. Fakat Afganistan'daki i sava ortam lar Avrupa'ya tadlar (Cevdet Paa ' nn
igal sonras da devam etti. 11 Eyll2001 makalesinin metni iin bk. a.g.e., s. 99-
olaynn ardndan idare Amerika Birleik 103) . 1876 sonrasnda Osmanl aydn lar
Devletleri'nin ban ektii uluslararas tarafndan sosyalizm-komnizm ayrm ya-
glerin (SAF) kontrolne girdi. plarak her ikisine kar farkl tavrlar geli
tirildii grlr. emseddin Sami, 1876'-
Modern slam Dncesinde Sosyalizm
ve Eletirisi. Sosyalizmin Bat'da etkin bir da Tercman- ark'ta Alman Sosyalist
ideoloji olarak ortaya kmaya balamasn Partisi'nin tznn ilan edildii Gotha
dan sonra mslman dnrler balan programnn eriata uygun olduunu ifade
gta ekingen davranmakla birlikte XX. eder. Ancak Kamus- Fransevi'nin dr-
yzyl boyunca bu ideolojiyi ele alan ok sa- dnc basksnda (stanbul 13 2) sosya-
lizmi "silk-i sakim-i itirakyyn" diye tarif
yda eser kaleme aldlar. slam dnyasn
da Marksist-komnist-sosyalist dnce eder (Meri, s. 161-162). emseddin Sa-
genellikle din kartl asndan ele aln mi'nin bir sre mhrdarln yapt Sa-
d ve reddiyeler yazld. Bunlarn bir ksm va Paa da sosyalizmin slam'la badaa
Kur'an- Kerim ve hadisiere dayanan kitap bileceini ileri srd. Tanzimat ve Meru
ve makale tarznda olup bazs fetva niteli- tiyet dneminin nde gelen edebiyatla
rndan Ahmed Mithat Efendi derinleme-
i tamaktadr. Reddiyelerin dier bir ks
m da bu ideolojinin savunduu sosyal, si- sine bilgi sahibi olmamakla birlikte ma-
yasal. ekonomik ve felsefi fikirleri incele- teryalizm, nihilizm. anarizm, sosyalizm,
yerek bunlarn slam'la badaamayaca radikalizm gibi Batl doktrinleri temeli din-
n ortaya koymay amalad. Allah inancn sizlie dayanan olumsuz "izm"ler oldukla-

sal devrim ve 1917 Bolevik ihtilali bura- reddetmesi, evlilik ve aile balarn tahrip r gerekesiyle eletirir (Okay, s. 268-271) .

daki siyasi hayat etkileyen en nemli fak-
trler oldu. XX. yzyln balarnda ilk sos-
yalist partinin (Frka-i ctimaiyyGn-i Am-
miyyGn-i ran) kurulmasndan sonra I. Dn-
ya Sava srasnda Frka-i Adillet kuruldu.
etmesi. zel mlkiyete kar kmas, top-
lumu snfiara blerek aralarnda mcade-
leyi zorunlu grmesi. dolaysyla toplum-
da huzursuzluk ve anari ortam olutur
mas alarndan sosyalizm eletirildL lk
Cemmeddin-i Efgani'nin dncesinde
sosyalizm konusu ok ak deildir. Sosya-
list (itimaiyyOn), nihilist (ademiyyOn) ve ko-
mnist (itirakiyyOn) kavramlarn kullan-
d er-Red 'ale'd-dehriyyin'de bu re-

386

tilerin dehri olduunu, grntde zayf,
miskin ve fakir kesimlerin haklarn savun-
duklarn iddia etmekle birlikte aslnda kan
dktklerini. fitne ve fesat kardklarn
ileri srer (s. 57-58) Mahzumi Paa'nn
hazrlad Jfdtm1t'ta ise Bat'da ortaya
kan sosyalizmi dini bir temeli olmad
gerekesiyle eletirir ve buna alternatif
olarak slam sosyalizmini ortaya koyar. By-
lece Efganl XX. yzylda ok tartlan bir
kavramn fikir babaln yapar. slam sos-
yalizminin ilk defa Hulefa-yi Raidin d-
neminde uygulandn ileri sren Efganl
sahabenin uygulamalarndan rnekler ve-
rir. Ebu Zer el - Gfarl'nin fikir ve davran
larn bu balamda zikretmesi daha son-
raki tartmalar asndan yol gsterici bir
nitelik kazanmtr (ljatrat, s. 177-190;
Hanna, LVIlll [I 967], s. 24-32; a. bk) ll.
Merutiyet'in ilanyla birlikte Selanik'te ya-
yn hayatna balayan ttihad ve Terakki
gazetesinin ilk saysnda "sosyalizm deta-
devlet sosyalizmi" ile "komnizm deta-dev-
let komnizmi" ayrm yaplarak ilkinin fay-
dalar, ikincisinin ktlkleri sralanr (Cer-
raholu [Kerim Sadi], Trk iye'de Sosya-
lizmin Tarihine Katk, s. I 76- I 80). Bu ay-
rtrma ve yaplan deerlendirmeler ile-
riki yllarda slam aleminde yaplan sosya-
lizm-komnizm ayrmnn ncs olmas
asndan nemlidir.
1900'l yllarn balarnda sosyalist -ko-
mnist grlerin mslmanlar arasnda
dikkate deer bir ekilde tartlp yaygn
lamaya balamas zerine ulemann bu
gelimelere kar tavr alma ihtiyac his-
settii grlr. 1917 Bolevik ihtilali'nin
mslmanlar arasnda yank bulmasndan
sonra buna kar ilk fetvay verenlerden
biri Msr Mfts Muhammed Bahlt ol-
du. Bahlt, 1919'dayaymlad fetvada bol-
evizmi btn dinler gibi slam'n hkm-
lerini de inedii, Allah'n yasakladklar
n. kan dkmeyi, bakalarnn maln izinsiz
ele geirmeyi emrettii , namus ve rza
saygs olmad vb. gerekelerle bu re
tileri kabul edenleri kafir ilan etti (Grgn,
s. I 77) smail Hakk zmirli'nin de 1920'-
de benzer gerekelerle sosyalizm ve ko-
mnizmi reddettii grlr (el-Cevab 's-
sedld, s. 203). Emperyalizmi de doktriner
sosyalizmi de tenkit eden Muhammed k
bal' e gre Marx'n Das Kapital'inde hu-
rafeler arasna gizlenmi baz hakikatler
bulunmakla birlikte yazar midede eitlik
zerinde srar etmekte, beyninde kfr
tamaktadr. Emperyalizm de mide ve be-
den evresinde ykselmektedir; ikisi de
Allah' tanmaz , insan aldatr (DA, XXII,
21).
SOSYALiZM
Seyyid Kutu b ve Mevdudl gibi slami ha- rinden Mahmud eltut. 1959'da neret
reketin nde gelen pek ok fikir adam, tii fetvalarnda komnizmi vahiy ve Tan-
slam'n sosyal adaletin tesisinde Bat ide- r'y inkar eden maddeci bir reti oldu-
olojilerinden alaca herhangi bir eyin ol- u gerekesiyle reddederken 1960 'l yllar
mad kanaatindedir. MevdGdl'ye gre da slam sosyalizmini merulatracak ma-
sosyalizm fakirierin kininin ve muhtala- kaleler kaleme ald. Ezher niversitesi Rek-
rn intikamnn bir neticesidir (slam ve tr Abdlhallm Mahmud. Haseneyn Mu-
Muas r Nizamlara Gre ktisat Prensipleri, hammed Mahlf, Muhammed el-Gazzali
s. 49). Sezai Karako da slam ve sosyaliz- ve Yusuf el-Kardavl gibi alimler ise sosya-
mi badatrmaya alanlar eletiren ya- lizm ve komnizmin slam'la badaama
zarlardandr. Karako'a gre slam sosya- yacan belirten fetvalar verdiler (Gr-
lizmi diye bir ey olamayaca gibi sosya- gn, s. 182 vd.). Abbas Mahmud el-Akkad,
lizm ve liberalizm de ne bir ekonomik ya- Marksizm-komnizmi hem teorik hem pra-
p emas ne bir ekonomik sistem. hatta tik adan eletirir. "e-yu'l.yye ve'l-15-av-
ne de bir ekonomik doktrindir. Tarih iin- miyye" balkl makalesinde komnistlerin
de oluan slami ekonomi sosyalizm, libe- sosyalizmlerini ilmi sosyalizm diye adlan-
ralizm, komnizm ve kapitalizmle akla drarak kendilerini evrenin ve maddenin
namaz. nk slam insan ekonomiye de- esrarn btn ynleriyle aklayabilecek
il ekonomiyi insana balamtr. Karako konumda grdklerini, bunun ise bilimsel
ilk basks 1967'de yaplan sl.m Topl u- ynden mmkn olmadn belirtir. Ko-
munun Ekonomik Strktr adl eserin- mnizmin uygulamalarn da eletiren Ak-
de (s. 18-25) kapitalizm gibi sosyalizmin de kad, Sovyetler Birlii'nde mslmanlara
bir sre denenip terkedileceini syler. uygulanan eitli bask ve zulmlere geni
slam dnyasndaki ikinci bir grup d
bir ekilde deinir; uygulamalar anlatr
n r de sosyalizm ve komnizm arasnda ken "komnist krallk, kzl smrgeciler"
bir ayrm yaparak buna gre tavr belir- gibi tabirler kullanr (e-y'iyye el-yevm,
S. 35-60)
ledi. Farkl corafyalardan kan Mustafa
es-Sibal. Nurettin Topu ve Ali eriati gi- Btn Arap dnyasnda tenkit edildii
bi fikir adamlar sosyalist dncelerden kadar pek ok taraftar da bulan slam sos-
istifadeyle mslman toplumlarda sosyal yalizmi kavram Trkiye'den clz bir yank
adalet, mlkiyet vb. konular tarttlar. buldu. Nurettin Topu 1960 ve 1970'li yl
Mustafa es-Siba!, fikir babaln 1890'l yl larda Fikir ve Sanatta Hareket dergi-
larda Cemaleddln-i Efganl'nin yapt (Han- sinde Sibill'ninkinden farkl olsa da slam
na, LVII/I 11967], s. 24-32) slam sosyaliz- sosyalizmi, mslman Anadolu sosyaliz-
mi dncesini gelitirerek bu konudaki mi, ruhu sosyalizm gibi terimler etrafn
grlerini bir kitapta toplad (tirakiyye da Anadolu milliyetiliine bal bir sosya-
t'l-slam, Dmak 959) . Burada kom - lizm teorisi gelitirmeye alt . Ona gre
nizm. sosyalizm ve kapitalizm gibi kav- sosyalizm bir hak ve adalet davas olup
ramlar inceledi. Sosyal gvenlik ve adale- slam'daki iktisadi sistem halkn btn ih-
ti vurgulayan bir gr olarak dnd tiyalarn karlayan, her ferdi i ahlaky
sosyalizmin insani bir duygunun rn ol- la seferber eden, ruhu sosyalist bir sis-
duunu ve btn resullerin tebliinde ye- temdir. Sefalet, isizlik, hakszlk ve kur-
ri bulunduunu ileri srd. slam sosya- tulua gtrecek bir otoritenin yokluu
lizmini slam akldesinin bir paras olarak ruhu bir sosyalist dzene olan ihtiyac gs-
gren Sibal insan hak ve zgrlkleri, eit terir. Topu buna "Anadolu'nun btn ru-
lik, sosyal adalet gibi kavramlar zerinde huyla balanabilecei slam sosyalizmi"
genie durur. Herkesin mlk edinme hak- adn verir (Ah lak Nizam, s. 164 vd., 169
kn kabul etmekle birlikte mlkiyete ka- vd.). Bu anlamda sosyalizmi ideal sistem
mu yararna snr konulabileceini, slam sayarken komnizmi, zellikle de Rus ko-
hukuku asndan bunun caiz olduunu, mnizmini kar durulmas gereken bir
hatta vakfn bir tr devletletirme sayld doktrin olarak grr ve komnistleri fel-
n, komnizmin ise ruhu ve madde te- sefi ve hukuki adan eletirir (a.g.e., s.
sini reddettii iin kabul edilebilir bir 234-237)
reti olmadn ifade eder (tirakiyyet'l Sosyalist-komnist fikirlerin mslman
slam, s. 237-243). eriati'ye gre ise Pro- toplumlarda yaygnlamasn isteyen baz
testanlk, kapitalizm, Marksizm ve Faizm, Marksist-sosyalist yazarlar da bu ideoloji-
her ne kadar farkl yollar takip etseler de nin kkenierini slam tarihinde gsterme-
Bat denilen ayn evde yetien ve ayn ma- ye altlar. Bu izginin ilk isimlerinden
teryalizmden doma kardelerdir (Man, Hseyin Hilmi tir.k dergisinde ur.-y
Marxism and Islam, s. 43). Ezher rektrle- mmet yazar Alaeddin Cemi! ile girdii
387
SOSYALiZM
polemikte sosyalizmi savunurken Kur'an
ve hadisiere dayanma ihtiyacn hissetti ve
dinin emirlerini ii davasna yardmc ola-
rak kulland. Hseyin Hilmi ayrca zekat
sosyalizmin pratie gemi bir ekli ola-
rak ele ald, tefecilik ve finans sermayesi-
ne atarken de slamiyet'in antikapitalist
cephesiyle birleip eriatn emrine uya-
rak iileri birlikte hareket etmeye ar
d (Cerraholu, slamiyet, s. 4-6). slami
yet ve sosyalizmi badatrmaya alan
gayri mslim yazarlar da vardr. Filistin k-
kenli Marksist tarihi Bendeli ei-Cevzi ide-
olojik bir tarih okumas sonucu yazd ese-
rinde slam tarihinde ortaya kan baz fr
kalarn sosyalist olduunu ileri srd (Min
tM}]i'L-f:arekati'L-fikriyye fi'L-slam, Beyrut
928). Roger Garaudy mslman olmadan
nce yazd Sosyalizm ve slamiyet ad-
l eserinde sosyalist sisteme geen slam
lkelerinde yaayanlarn aslnda kendile-
rine yabanc bir sistemi ithal etmedikleri-
ni, byle bir eyin esasen kendi kltrle-
rinde mevcut olduunu gstermeye al
t. Eseri Trke'ye tercme eden Doan
Avcolu ve E. Tfeki nszde sosyaliz-
min Trk-slam kltrndeki kkenterini
ortaya karmak gerektiinden bahseder-
ler (s . 5-8). Sosyalizmi dini ve tarihi olarak
merutaurmak isteyen Marksist yazarlar
genellikle slam tarihinde ortaya kan ba-
z ar frkalar ve isyan hareketlerini halk
hareketi diye grp sosyalizmin yerli n-
cleri olarak gsterdiler. zellikle din ali-
mi ve sf eyh Bedreddin Simavi sosya-
list hareketin ncs diye takdim edildi.
Bu merulatrma gayretlerine Msr'da,
zellikle Abdnnasr'n politikalarndan vaz-
geildii yllarda daha ok rastlanr. Roz
el- Yusuf dergisinin bu dnemde yaym
lanan pek ok says buna ayrlan yazlarta
doludur (Grgn, s. 180-181 ). Konuyla il-
gili almalarn bazlarnda, bilhassa Ba-
t literatrnde slam sosyalizmi ve Arap
sosyalizmi ibareleri birbirinin yerine kul-
lanlarak mevcut kavram kargaasna bir
yenisi daha eklenmitir.
BBLYOGRAFYA :
J. W. Redhouse, "Socialism", Lexicon of Eng-
lish and Turkish, London 1861 , s. 695; M. Farla-
ne, Turkey and its Destiny, London 1850, ll, 430;
smail Hakk [zmirli], el-Ceviib's-sedfd fi beyii-
ni dfni't-tevhfd, Ankara 1339-41, s. 200-206; Ce-
maleddin ei-Efgani. er-Red 'ale'd-dehriyyfn (tre.
Muhammed Abduh), Kahire 1354/1935; Muham-
med ei-Gazzari, el-slam ve'l-meniihic'l-itiriikiy
ye, Kahire 1951 ; Mustafa es-Si bal, tiriikiyye
t'l-sliimiyye, Dmak 1379/1960; a.mlf .. slam
Sosyalizmi (tre. A Niyaziolu). stanbul 1974; A.
Cerraholu [Kerim Sadi]. slamiyet ve Osmanl
Sosyalistleri, slamiyet ve Ync Sosyalistler,
stanbul 1964; a.mlf.. Trkiye'de Sosyalizmin
388
Tarihine Katk, stanbul 1994, tr. yer.; Roger Ga-
raudy, Sosyalizm ve slamiyet (tre. Doan Avc
olu - E. Tfeki), stanbul 1965, ayrca bk. terc-
me edenlerin rsz, s. 5-8; M. Ma'riif ed-Deva-
lib1, Nct?ariit sliimiyye fi'l-itiriikiyyeti'-evriy
ye, Beyrut 1965; Mete Tunay, Trkiye'de Sol
Akmlar: 1908-1925, Ankara 1967; a.mlf.- E. J.
Zrcher. Osmanl mparatorluu 'nda Sosyalizm
ve Milliyetilik: 1876-1923, stanbul 1995; Fethi
Tevetolu, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Fa-
aliyetler (1910-1960), Ankara 1967; MevdiidJ.
slam ve Muasr Nizam/ara Gre ktisat Prensip-
leri (tre. hsan Toksar). istanbul 1968, s. 49 vd.;
Kemal H. Karpat, Political and Social Thought
in the Contemporary Middle East, London 1968,
tr. yer.; M. Beer. Sosyalizmin ve Sosyal Mcade-
leler/n Tarihi (tre. Galip stn). istanbul 1969,
tr.yer.; Abbas Mahmud ei-Akkad. e-y'iyye
ve 'l-insiiniyye fi ert'ati'l-slfm, Beyrut, ts. (Da-
r'l-kitabi'I-Arabl); a.mtf., "e -y'iyye ve'l-~v
miyye", e-y'iyye el-yevm ve gaden, Kahi-
re, ts. (Mektebet Msr li't-t baa), s. 35-60; Aliy-
yddin Hilal. et-Tecdfd fi'l-fikri's-siyiisiyyi'l-M
riyyi 'l-/:adf: Ul'l-fikri'l-itiriikiyye (1882-
1922), Kahire 1975, tr.yer.; Ziyaeddin Fahri Fn
dkolu, Iktisat Sosyo/ojisi Bakmndan Sosya-
lizm, istanbul1976, l-ll, tr.yer.; Abdiiihalim Mah-
mud, Fetava 'ani'-y'iyye, Kahire 1976; a.mlf.,
Makiiliit f'l-isliim ve'-y'iyye, Kahire 1976;
a.mlf., Eb Zer el-Gfarf ve'-y'iyye, Kahire
1976; Abdlmn'im en-Nemr. islam la y'iy
ye, Kahire 1976; M. Bi'ia ei-MahziimJ./ja(rft Ce-
maliddin el-Efgani el-1:/seynf, Beyrut 1980, s.
177-1 90; Abdiilcelli e-elebi, e-y'iyye ve'
y'iyyn fi mfziini'l-isliim, Kahire 1986; Serol
Teber, Paris Komn 'nde O Yurtseuer Trk:
Mehmet, Reat ve Nuri Beyler, istanbul 1986;
Ali Shariati, Man, Marxism and Islam, jbask yeri
yokJ 1987 (ai-Hoda Publi she rs); Tareq lsmaei-
Rif'at el-Said, The Communist Mavement in Egypt
1920-1988, New York 1990; Orhan Okay, Bat Me-
deniyet/ Karsnda Ahmed Midhat Efendi, istan-
bul 1991, s. 268-271; Marksist Dnce Szl-
(tre. Mete Tunayvdr.), istanbul1993, tr. yer.;
Cemi! Meri. Sosyoloji Notlan ve Konferanslar,
stanbul 1993, s. 161 -163; Nurettin Topu, Ah-
lakNizam, istanbul 1997, s. 160-180, 227-304;
a.mlf., "Sosyalizm Devrimizin eriatdr", lsliimi-
yat, V/2, Ankara 2002, s. 134-135; Hilal Grgn,
Die Politische Ro/le der Azhar in der Sadat-Ara
(1970-1981), istanbul 1998, s. 177-185; Sezai Ka-
rako. slam Toplumunun Ekonomik Strktr, Moolca'da XIII. yzylda kaleme alnm
istanbul 2003, s. 18-25; "Fesad mehebi'l-iti
rakiyyln", el-MuJ:tetaf, VI , Kahire 1307/1890, s.
361-364; "el-itirakiyyn ve'l-fevzaviyyn", a.e.,
Xl ( 131 2/1894), s. 721- 728; XII ( 1894), s. 801-808;
"el-itirakiyyn", el-Hilal, IX, Kahire 1900, s. 20-
21; G. H. Gardner- Sami A. Hanna, "Islamic So-
cialism", /11W, LVI/2 ( 1966), s. 71-86; SamiA. Han-
na. "Al-Afghani: A Pioneer ofslamic Socialism",
a.e., LVII/I ( 1967). s. 24-32; Tamara Sonn, "al-
Jawzi's Min Tarikh al-Harakat al-Fikriyyat fi'l-
Islam: The Fist Marxist Interpretation of Islam",
JJMES, XVI!/1 ( 1985), s. 89-107; Mourad Magdi
Wahba, "The Meaning oflshtirakiyah: Arab Per-
ceptions of Socialism in the Nineteenth Century",
Ali{: Joumal of Comparative Poetics, zel say , X,
Cairo 1990, s. 42-55; M. Nuri el-Amin, "The Ro-
le of International Communism in the Muslim
World and in Egypt and the Sudan", British Jo-
urnal of Middle Eastern Studies, XXlll/1, Lon-
don 1996, s. 29-53; Bustan. DM, X, 227-231;
G. S. Harris, "Iilltirakiyya", EJ2 (ng.), IV, 123-
125; P. J . Vatikiotis, " Iilltirakiyya", a.e., IV, 125-
126; J. Couland, "Shuyl'iyya", a.e., IX, 517-522;
Ziba Moshaver, "Shuyl'iyya", a.e., IX, 522-524;
D. Beli, "Socialism", International Encyclopedia
of the Social Sciences, New York 1968, XIV, 506-
534; Mehmet S. Aydn, "ikbal, Muhammed", DA,
XXII, 21; Cosroe Chaqueri, "Communism", Elr. ,
VI, 95-1 02; Sepehr Zabih, "Communism", a.e., VI,
102-105; Torab Haqsenas. "Communism", a.e.,
VI, 105-112; Anthony Arnold, "Communism", a .e.,
VI, 112-118; "Sosyalizm" , ABr., XIX, 532-536;
P. Thomas, "Socialism", International Encyclo-
pedia of the Social and Behavioral Sciences,
Amsterdam 2001, s. 14485-14488; F. Andreucci,
"Socialism", a.e., s. 14488-14492.
li] HiLAL GRGN
--,
SOVYETLER BRLG
Avrupa ve Asya ktas zerinde
Rusya'nn hakimiyetinde
1922-1991 yllar arasnda
varln srdren
sosyalist cumhuriyetler birlii
(bk. RUSYA).
L _j
--,
SOYURGAL
Topraa dayal,
vergi muafiyeti bulunan
ve varisiere geebilen
bir tr ba.
_j
L
Altn Orda Hanl gibi Cengiz Han son-
ras Mool devletlerinde, zellikle de ran,
Azerbaycan ve Anadolu'nun dousunda
kurulan Trkmen beylikleriyle Babrller'-
de baarl kumandanlara, ele geirilen yer-
lerde mukavemet gstermeden merkezi
otoriteye ballk gsteren yneticilere, h
ristiyan ruhbantar dahil din adamlarna,
sanatkar ve ediplere verilen bir ihsann ve
belgesinin addr. Trke'de ilk defa IX-X.
yzyllara ait Eski Uygurca metinlerde ve
olan Moollann Gizli Tarihi'nde gr-
len kelimenin etimolojisi kesin bir zme
kavuturulamamtr. Ancak genelde, in-
ce ci- "efkat, merhamet" kknden tre-
tilen eski Trke tsoyurka-/soyurga- (ac
mak, efkat ve merhamet etmek) masda-
rndan geldii ve "lutuf, hediye, ba, ih-
san, dl" anlamlarn tad kabul edil-
mektedir (Doerfer, . 351-353).
Spuler, lhanllar'da soyurgal kurumunu
anlatrken bu tr arazilerin Anadolu, Er-
menistan, Grcistan, irvan, el-Cezire, Kaz-
vin, ter ve Horasan'da bulunduunu ve
yalnz ba olarak dul ve yetimlere deil
ncelikle cret ve dl olarak devlet me-
murlarna, kumandanlara ve askerlere (ir-
si) verildiini sylemekte ve maliye vezirli-