Professional Documents
Culture Documents
RESUMO
Os estudos de Segurana Internacional so parte integrante dos estudos de Relaes Internacionais,
principalmente a partir do perodo de ps Guerra Fria. A temtica de segurana pode ser vista em diferentes
pontos de vista, e de diferentes reas de estudos. Ao longo dos anos esses estudos avanaram para diferentes
debates, como tambm a segurana humana, sendo na atualidade uma importante temtica.
ABSTRACT
The International Security studies are an integral part of the studies of International Relations, mainly from
the post-Cold War period. The security issue can be seen in different perspectives, and different fields of study.
Over the years these studies advanced to different debates, as well as human security, and today an
important issue.
1
Mestranda em Cincia Poltica (UFPR), Curitiba, Brasil.
Conjuntura Global, Vol. 4, n. 2, maio/ago., 2015, p. 185-195. 185
Os estudos de segurana se solidificaram principalmente no sculo XX aps o
perodo de Guerra Fria. Este perodo foi crucial para o desenvolvimento da viso dos
estudos de segurana. Estudos acadmicos passaram a incluir novas abordagens de
segurana, do qual antes no eram incorporados. O que antes no era considerado um
tema de segurana internacional, com o tempo os autores abordaram novos temas para
que fossem inclusos nesses debates. Como por exemplo o tema de segurana ambiental e
humana, que no eram considerados questes de segurana, mas na atualidade
passaram a ser importantes debates da rea (BUZAN; HANSEN, 2012, p. 87).
Aps a segunda Guerra Mundial a viso realista se firmou como a principal teoria
da disciplina de Relaes Internacionais. Este perodo gerava anlises principalmente
sobre o cenrio internacional anrquico e a busca constante dos Estados de aumentarem
seu poder no sistema internacional. Porm, a teoria realista no conseguiu prever o fim
da Guerra Fria, e isso gerou por consequncia muitas crticas e questionamentos a esta
viso. Estas crticas atingiram os estudos de segurana intenacional, o que incentivou a
criao de novas teorias na rea. Tais debates visavam definir novos significados para o
conceito de segurana, que j eram utilizados nas relaes internacionais. Buscavam ir
alm de conceitos realistas; j que o realismo associava segurana principalmente em
torno de questes militares e estratgicas (TANNO, 2003, pg. 47). Um importante estudo
desenvolvido na rea de segurana a Escola de Copenhague 2, porm este trabalho no
abordar os estudos dessa escola.
Os ESI podem envolver temas como soberania, autoridades, Estados, poltica,
entre outros; entretanto, possuem principalmente nfase em questes militares. Buzan e
Hansen dividem no livro A evoluo dos Estudos de Segurana Internacional (2012) os
estudos de Segurana Internacional em quatro questes de debates, que so, privilegiar
o Estado como o objeto de referncia; incluir tanto as ameas internas quanto as
externas; expandir a segurana para alm do setor militar e do uso da fora; ver a
segurana como inextricavelmente ligada a uma dinmica de ameaas, perigos e
urgncias (BUZAN;HANSEN, 2012, p. 100), com o intuito de demonstrar que outros
temas e teorias podem ter relao com as ESI e que as diferentes dimenses
compartilham uma mesma discurso.
2
A Escola de Copenhague surgiu no Conflict and Peace Research Institute (COPRI) em 1985 na Dinamarca.
Um importante escritor da Escola Barry Buzan (1946). As principais contribuies da Escola de
Copenhague para os estudos de segurana so o conceito de securitizao, os novos temas de estudo de
segurana e os setores abordados no campo da segurana (DUQUE, 2009, p. 470).
Conjuntura Global, Vol. 4, n. 2, maio/ago., 2015, p. 185-195. 186
A primeira questo supracitada em relao a segurana refere-se a algo que deve
ser assegurado, seja o Estado, o meio ambiente, o indivduo, entre outros. Neste caso a
ideia de segurana pode ser tanto no mbito nacional quanto no internacional. A
segunda questo diz respeito a forma que os pases devem se portar em relao as
ameas aos seus territrios, sejam elas internas, como problemas econmicos, ou
ameaas externas de outros pases. A terceira questo leva em considerao outros
debates que no so apenas questes militares e de uso da fora, j que os ESI possuem
uma forte tendncia por essas reas por ter surgido durante o perodo de Guerra Fria, e
estava intrinsecamente ligado a questes militares. Sendo assim, posteriormente os
estudos de segurana inclura questes econmicas, sociais, ambientais, de gnero,
outros. A quarta questo sobre os estudos de segurana leva em considerao que as
ameaas e os perigos so fundamentais para os debates de segurana, porm podem ir
alm de apenas questes realistas com viso nos Estados. Questes liberais podem ser
abordadas tambm, mas sem perder a dinmica de ameaas e urgncias
(BUZAN;HASEN, 2012, p. 100).
A tendncia dos estudos de segurana de abordar os Estados e os indivduos
como objetos de referncia. Mas os debates ocorrem principalmente em torno dos
Estados, como j citado por Buzan e Hansen, afirmam que um objeto privilegiado
nesses estudos. A ideia de segurana estatal tambm est diretamente ligada a questo
de segurana individual. Esta ideia vai de acordo com os pensamentos de Hobbes, do
qual ele desenvolve a afirmao que para que os indivduos estejam em segurana
necessrio que uma instituio garanta. Desta maneira segurana uma condio tanto
dos indivduos quanto dos Estados (ROTHSCHILD apud BUZAN;HANSEN, 2012, p. 101).
Em relao ao Estado Buzan pontua duas diferentes linhas de anlise quanto ao
raciocnio de Hobbes em relao ao Estado e o indivduo. Algumas linhas afirmam que
alguns Estados so falidos e fracos para garantir segurana aos seus indivduos, como
por exemplo o caso do Haiti, que ser o caso emprico analisado na ltima parte deste
artigo. Outras linhas afirmam que os prprios Estados so uma ameaa para seus
cidados, geralmente, ou principalmente, os no democrticos, dos quais no garantem
segurana ambiental, ou a prpria segurana humana, atravs de perseguies. Por
exemplo pases ditatoriais, como a Unio Sovitica de Stlin (BUZAN; HANSEN, 2012, p.
101).
Os ESI passaram por diferentes momentos e debates ao longo dos anos. O debate
terico de segurana internacional era tradicionalmente baseado em conceitos de poder
e paz, principalmente nas dcadas de 70 e 80. A temtica de poder so anlises baseadas
principalmente na teoria realista, dos quais importantes autores da rea so Kenneth
Waltz (1924), Hans Morgenthau (1904), Redley Bull (1932), entre outros. As
contribuies realistas para o debate de segurana tratam essas questes de poder como
a segurana dos Estados num sistema internacional anrquico. Kenneth Waltz (1979) no
livro Theory of International Politics aborda como possvel mensurar poder. De acordo
com Metternich (1773) e Bismarck (1815) poder era definido de acordo com as
capacidades dos Estados, contudo estudantes contempornes de polticas internacionais
avanam essa definio a partir de novas condies (RUDZIT, 2005).
A temtica de paz abordada principalmente na teoria idealista, que visa analisar
a garantia da segurana do sistema internacional a partir da segurana nacional. A teoria
idealista ver que a segurana resultante da paz. A paz gera segurana. J a teoria
realista aborda que o poder garante a segurana. O ator que possui poder, possui
segurana. Aps o perodo de Guerra Fria, no fim da dcada de 80 e incio da dcada de
90, o enfoque dos debates passaram principalmente para o campo da economia. Com o
fim da Guerra Fria passou-se a creditar que os assuntos econmicos dos Estados so
mais importantes que assuntos militares (RUDZIT, 2005, p. 300).
O 11 de setembro de 2001 foi um marco histrico sobre o debate de segurana
internacional. O uso da fora voltou a ser um instrumento central das relaes
internacionais. Anteriormente a este perodo o terrorismo era considerado um debate
perifrico dos estudos de segurana, e no central. Os debates sobre terrorismo
aumentaram, e at questes sobre religio foram inclusos em assuntos de segurana,
especialmente pelo fato de que esse acontecimento ocorreu nos EUA. O 11 de setembro
demonstrou que os conflitos internacionais haviam estacionado temporariamente
durante a dcada de 90, e que a retomada da tenso internacional realidade
internacional anrquica (BUZAN; HANSEN, 2012, p. 105). Os estudos de segurana
retornam a viso realista, mas tambm com predominncia dos atores no estatais.
Autores neo-realistas como Posen (2001) e Walt (2001) debatem o 11 de setembro
3
A fonte da figura no possui pgina, pois foi extrada de uma verso e-book.
Conjuntura Global, Vol. 4, n. 2, maio/ago., 2015, p. 185-195. 192
aconteam, refletindo assim num mundo interdependente (ARAVENA apud BAZZANO,
2011).
Apesar da importncia e significncia que os estudos de segurana humana
possuem dentro das Relaes Internacionais, este debate possui crticas quanto ao seu
mtodo de conceito e de abordagem. O debate de segurana humana recebe crticas
quanto a mensurao do conceito, e sobre se realmente a questo da segurana humana
de fato uma questo da rea de segurana internacional, do qual deveria ser abordado
como uma literatura de pobreza, sade e desenvolvimento, ao invs da rea de
segurana. Esta crtica se baseia no fato de que o indivduo o centro da abordagem,
tanto espitemologicamente como empiricamente, e que as abordagens polticas e
internacionais acabam ficando ausentes do debate (KING; MURRAY apud BUZAN;
HANSEN, 2009, p. 115). Apesar de receber crticas por ter o foco no indivduo, na
maioria dos casos, esses esforos de diferentes abordagens so solicitados por
contribuies de crticos e estudiosos ps-colonialistas, com a tentativa de ampliar os
estudos de segurana, indo para alm da anlise dos Estados (PARIS, 2001, p. 102).
Outras crticas so, por exemplo, que a segurana humana supostamente como
uma forma do realismo clssico, ou seja, no muda a ideia de preocupao com o
territrio nacional e dos interesses nacionais. J que, apesar da abordagem humanitria,
a busca da proteo continua sendo territorial. A segurana humana criticada tambm
por ser to ampla como conceito, que acaba sendo vazia politicamente e
academicamente. Para Paris (2001) se a Segurana Humana significa qualquer coisa,
ento ela no significa, efetivamente, nada (PARIS apud BUZAN; HANSEN, 2009, p. 308).
Outros crticos tambm apontam a ideia de que esta segurana deveria ser inclusa numa
agenda de direitos humanos. E tambm que a natureza da definio institucionalizada,
j que o seu documento est dentro do PNUD (BUZAN; HANSEN, 2009, p. 308).
CONSIDERAES FINAIS
REFERNCIAS
PARIS, Roland. Human Security: Paradigm shift or hot air? Massachusetts: Vol.
26, No. 2 (Fall 2001), p. 87102