Professional Documents
Culture Documents
CURITIBA
DANI RUDNICKI
Diretoria CONPEDI
Presidente - Prof. Dr. Raymundo Juliano Feitosa UNICAP
Vice-presidente Sul - Prof. Dr. Ingo Wolfgang Sarlet PUC - RS
Vice-presidente Sudeste - Prof. Dr. Joo Marcelo de Lima Assafim UCAM
Vice-presidente Nordeste - Profa. Dra. Maria dos Remdios Fontes Silva UFRN
Vice-presidente Norte/Centro - Profa. Dra. Julia Maurmann Ximenes IDP
Secretrio Executivo - Prof. Dr. Orides Mezzaroba UFSC
Secretrio Adjunto - Prof. Dr. Felipe Chiarello de Souza Pinto Mackenzie
Conselho Fiscal:
Prof. Msc. Caio Augusto Souza Lara ESDH
Prof. Dr. Jos Querino Tavares Neto UFG/PUC PR
Profa. Dra. Samyra Hayde Dal Farra Naspolini Sanches UNINOVE
Prof. Dr. Lucas Gonalves da Silva UFS (suplente)
Prof. Dr. Fernando Antonio de Carvalho Dantas UFG (suplente)
Secretarias:
Relaes Institucionais Ministro Jos Barroso Filho IDP
Prof. Dr. Liton Lanes Pilau Sobrinho UPF
Educao Jurdica Prof. Dr. Horcio Wanderlei Rodrigues IMED/ABEDi
Eventos Prof. Dr. Antnio Carlos Diniz Murta FUMEC
Prof. Dr. Jose Luiz Quadros de Magalhaes UFMG
Profa. Dra. Monica Herman Salem Caggiano USP
Prof. Dr. Valter Moura do Carmo UNIMAR
Profa. Dra. Viviane Colho de Sllos Knoerr UNICURITIBA
Comunicao Prof. Dr. Matheus Felipe de Castro UNOESC
C929
Criminologias e poltica criminal III [Recurso eletrnico on-line] organizao CONPEDI/UNICURITIBA;
Coordenadores: Dani Rudnicki, Julio Cesar Rossi Florianpolis: CONPEDI, 2016.
Inclui bibliografia
ISBN: 978-85-5505-293-4
Modo de acesso: www.conpedi.org.br em publicaes
Tema: CIDADANIA E DESENVOLVIMENTO SUSTENTVEL: o papel dos atores sociais no Estado
Democrtico de Direito.
1. Direito Estudo e ensino (Ps-graduao) Brasil Congressos. 2. Criminologias. 3. Poltica Criminal.
I. Congresso Nacional do CONPEDI (25. : 2016 : Curitiba, PR).
CDU: 34
_________________________________________________________________________________________________
Apresentao
Os trabalhos versaram sobre temas relevantes e atuais da referida rea do conhecimento, tais
como terrorismo, ondas punitivas, atos infracionais, drogas, violncia domstica, sistema
penal, dinmica legislativa, fundamentos ticos da punio, pena de morte, encarceramento,
contraditrio no inqurito policial.
Resumo
O presente artigo analisar a construo do projeto proibicionista no que se refere s drogas,
com enfoque na Amrica Latina. Inicialmente, se traar um breve histrico com o propsito
de compreender como este projeto se tornou hegemnico. Em seguida, este trabalho abordar
a relao entre os EUA e a Amrica Latina, sobretudo em relao s guerrilhas e s foras
paramilitares, destacando o processo de fortalecimento blico e financeiro destes grupos. Por
fim, apresentar-se-, brevemente, alguns caminhos percorridos pelo dinheiro do trfico
criminalizado, desde a logstica de distribuio lavagem de dinheiro.
Abstract/Resumen/Rsum
This article will analyze the construction of the prohibitionist project in relation to drugs,
with a focus on Latin America. Will submit a brief history in order to understand how this
project has become hegemonic. Then, this paper will address the relationship between the US
and Latin America, particularly in relation to the guerrillas and the paramilitary forces,
highlighting the process of military and financial strengthening of these groups. Finally, it
will be presented briefly some destinations of the money trafficking, since the logistics of
distribution of money laundering.
143
INTRODUO
Durante os sculos XVII ao final do sculo XIX, o pio era o mais importante frmaco
usado na Europa, empregado principalmente como antidiarreico e analgsico. (RODRIGUES,
Luciana, 2006, p. 29-30). Thomas Sydenham, mdico ingls do sculo XVII, conhecido por
criar o ludano de Sydenham , chegou poca afirmar que entre os remdios oferecidos por
Deus Todo Poderoso para aliviar o sofrimento do homem nenhum to universal e to eficaz
quanto o pio. (BARAKA apud DUARTE, 2005, p. 135-146).
Este artigo, logo, pretender mostrar a realidade da Amrica Latina nesta perspectiva
repressiva contra as drogas. Destacar-se-o o Mxico, por ser pas fronteirio com o maior
mercado consumidor de drogas; e os pases andinos, sobretudo Colmbia, Peru e Bolvia, por
serem grandes produtores de coca e cannabis.
144
1 Proibicionismo: Um projeto estadunidense
145
fiscalizao internacional das drogas. Nesta ocasio, os presentes ratificaram os planos
internacionais de represso s drogas.
3
Traduo livre do original: The Parties, concerned with the health and welfare of mankind,
recognizing that the medical use of narcotic drugs continues to be indispensable for the relief of pain
and suffering and that adequate provision must be made to ensure the availability of narcotic drugs for
such purposes, recognizing that addiction to narcotic drugs constitutes a serious evil for the individual
and is fraught with social and economic danger to mankind, conscious of their duty to prevent and
combat this evil, considering that effective measures against abuse of narcotic drugs require co-
ordinated and universal action, understanding that such universal action calls for international co-
operation guided by the same principles and aimed at common objectives, acknowledging the
competence of the United Nations in the field of narcotics control and desirous that the international
organs concerned should be within the framework of that organization [...] for continuous international
co-operation and control for the achievement of such aims and objectives [...].
4
O texto da Conveno nica sobre Entorpecentes (1961) foi emendada pelo protocolo de 1972.
146
conjunturais sobre o tema, dando origem, em 1988, Conveno contra o Trfico Ilcito de
Entorpecentes e Substncias Psicotrpicas, realizada em Viena, na ustria. Nesta ocasio,
pela primeira vez, as discusses deslocaram-se para alm da guerra, ao tratar das
consequncias econmicas do proibicionismo, ou seja, a lavagem de dinheiro e o
desenvolvimento e o fortalecimento das organizaes criminosas.
5
Traduo livre do original: Conscientes que le trafic illicite est la source de gains financiers et de
fortunes importantes qui permettent aux organisations criminelles transnationales de pntrer,
contaminer et corrompre les structures de lEtat, les activits commerciales et financires lgitimes et
la socit tous les niveaux
6
Traduo livre do original: Complter les mesures prvues dans la Convention unique sur les
stupfiants de 1961.
7
Traduo livre do original: La guerra contra las drogas significa para los Estados Unidos un escudo
protector que impida que por tierra, aire o mar, penetre dentro de sus fronteras el trfico y la posterior
distribuicin.
147
estratgia estadunidense se baseava no poder blico contra certos grupos armados da
Colmbia, Bolvia, Peru e Mxico, e no bloqueio areo e naval local, na tentativa de impedir
que drogas entrassem no territrio dos EUA.
Esta guerra idealizada por Richard Nixon, armou tanto os Estados apoiadores da
poltica estadunidense, como tambm, os grupos classificados como responsveis pelo cultivo
e distribuio das drogas nos pases latinos. Segundo Elas Neumn, o fluxo (de armas) era
incessante e seu destino no era, precisamente, os quartis oficiais.9 (NEUMAN, 1991, p.
102). Chegavam Colmbia, armas sofisticadas, rifles semiautomticos e fuzis AR-15 s
centenas, vindos da Flrida. (Ibidem).
Toda essa parafernlia militar, todo esse armamento e apresto blico, existe
s pra que os jovens americanos no cheirem cocana? Paradoxalmente,
8
Traduo livre do original: La vida nacional (colombiana) se encuentra tan permeada por esta
corrupcin, que la legalizacin de la droga se ha sugerido amplia y seriamente como la nica manera
de eliminar las superganancias y el incentivo al suborno. Aun cuando este enfoque, en teoria, debiera
agradar a los partidrios de la poltica econmica de Reagan, en la prctica est basado en un anti-
americanismo generalizado, compartido por los barones de la droga, quienes son tan patriticos como
cualquier colombiano. Pues, desde su ponto de vista, la cocana es slo un cultivo ms en la historia de
produccin de los pases tropicales, tal como el azcar, el tabaco, el caf. Exportarla es un negocio
como cualquier otro y, en este caso un negoco que existe slo porque los Estados Unidos insisten en
aspirarla y fumarla en cantidades cada vez ms astronmicas.
9
Traduo livre do original: El flujo era incesante y su destino no era, precisamente, el de los carteles
legales.
148
outros jovens (da Amrica Latina) so expostos mortes violentas. 10
(NEUMAN, 1991, p. 102).
10
Traduo livre do original: Toda esta paranafernalia militar y todo ese armamento y apresto blico,
se produce para que los jvenes de eses pases quedan expuestos a una muerte violenta.
11
O Sendero Luminoso considerado pelo governo peruano o maior movimento terrorista do pas, e
est entre os dois maiores grupos de ao da Amrica do Sul (ao lado das Foras Armadas
Revolucionrias da Colmbia, FARC).
12
Los narcotraficantes haban instaurado un rgimen de miedo [...] los que Sendeiro Luminoso
aprovech para presentarse como protector de los agricultores cocaleros y construir una fuerza policial
y militar mayor que la de cualquier otra rea del pas.
149
narcotrfico declarando a regio de Chapare13 como zona militar, [...] considerada um dos
mais importantes lugares de produo de folhas de coca.14 (NEUMAN, 1991, p. 109).
Quando Nixon lanou ofensiva contra as drogas, o mote central de seu discurso era o
fim do narcotrfico, atravs da guerra s drogas, momento em que, paradoxalmente, o
mercado estadunidense ansiava cada vez mais pelas drogas produzidas na Amrica Latina.
Neste contrassenso, o que percebeu-se foi que o mercado fez-se mais forte, e o preo da
13
Chapare uma provncia da Bolvia ao norte do departamento de Cochabamba. A maioria de
territrio compreendido por florestas tropicais em vales que rodeiam o Rio Chapare, afluente do Rio
Amazonas.
14
Traduo livre do original: [...] considerada uno de los stios ms importantes de produccin de
hojas de coca en el mundo.
150
droga e o consumo aumentaram, alimentados por conta da prpria represso.
Ciudad Juarez, durante anos foi conhecida como a cidade mais violenta do mundo16, e
grande parte desse ndice foi atribudo ao trfico de drogas e ao poder dos narcotraficantes na
regio. (BLANCAS, 2002). Desde o incio da guerra s drogas, o Mxico, ao lado dos pases
andinos, foram as grandes vtimas do intervencionismo estadunidense, principalmente no que
diz respeito ao incentivo das foras policiais e militares na reprimenda ao trfico.
15
A extenso total da fronteira entre Mxico e EUA de 3141 km. Ela a fronteira internacional mais
cruzada do mundo, com aproximadamente 350 milhes de pessoas atravessando-a ilegalmente todo
ano, segundo a Borders and Law Enforcement.
16
Ciudad Juarez foi classificada como a cidade mais violenta do mundo em 2009. Foram 191
homicdios para cada 100 mil habitantes, de acordo com a organizao civil mexicana Consejo
Ciudadano para la Seguridad Pblica (CCSP).
151
assassinato de agente da Drug Enforcement Administration (DEA) em territrio mexicano
(caso Enrique Camarena). (SILVA, 2013, p. 120).
152
Mxico e o Brasil optaram por criminalizar as condutas envolvidas ao universo das drogas,
automaticamente, iniciaram-se um processo de seleo, estigmatizao e condicionamento
criminalizante, intrnsecos ao sistema penal. (ZAFFARONI, 1998).
No que se refere logstica financeira, em cada pas, com suas legislaes especificas,
os narcotraficantes encontram meios para transformar o dinheiro do trfico em dinheiro lcito
via lavagem de dinheiro. No Brasil, o Conselho de Controle de Atividades Financeiras
(COAF), segmentou os tipos de lavagem de dinheiro em seis classes, que so: ocultao
dentro de estruturas empresariais, utilizao indevida de empresas legtimas, uso de
identidades ou documentos falsos e de testas-de-ferro, explorao de questes jurisdicionais
internacionais, uso de ativos ao portador, uso eficaz do intercmbio de informaes da rea de
18
Al Capone foi um gngster talo-americano responsvel pelo contrabando e venda de bebidas
durante a Lei Seca que vigorou nos Estados Unidos nas dcadas de 20 e 30.
153
inteligncia. (COAF, 2001, p. 5).
19
Traduo livre do autor: El ingenio de los passadores y lavadores es interminable y mantiene sus
fuentes nutricias contando con la liviandad de ciertos controles cmplices. Existe una cantidad de
operaciones no monitoreadas que fungen como una alfombra de facilidades y resquebrajan el sistema
planeado.
20
Traduo livre do autor: L'utilisation de comptes numros permet au blanchisseur de bnficier du
secret bancaire. L'utilisation d'une compagnie off shore et d'un compte numros ajoute au secret
154
5 O poder e o dinheiro por detrs da criminalizao do trfico
CONCLUSO
bancaire le secret commercial. L'inclusion d'avocats dans le Conseil d'adminsitration de la compagnie
offre une troisime couche de protection: le secret judiciaire. La marge verse aux intermdiaires, qui
est souvent de l'ordre de 10%-15%, laquelle s'ajoute l'ensemble des cots qu'il est ncessaire de
couvrir pour que l'operation de blanchiment puisse avoir lieu, c'est--dire les cots de transaction. Un
trafiquant doit non seulement payer une marge aux intermdiaires, mais galement prende en charge
divers cots tels que la rmunration d'avocats, des frais de dplacements, divers frais lgaux, des frais
fixes, etc.
21
O Cartel de Sinaloa uma organizao criminosa dedicada ao narcotrfico no Mxico, baseada em
Culiacn, no estado de Sinaloa.
22
El Chapo foi preso em Mazatln, Sinaloa, famoso balnerio turstico mexicano. El Chapo j esteve
preso antes de ser detido em 2014. Ficou recluso num presdio de segurana mxima, porm, fugiu sob
circunstncias suspeitas no ano de 2001. Disponvel em: http://www.sinembargo.mx/22-02-
2014/912135 Acesso em: 20 ago. 2016.
155
Talionis23, do qual acredita-se que seja datada de 1780AC.
23
A Lex Talionis, baseada na lei da retaliao, tambm conhecida como olho por olho, dente por
dente, foi encontrada pela primeira vez no Cdigo de Hamurbi, e acredita-se que seja datada de, por
volta, de 1780AC. Neste conjunto de normas, podiam ser encontrados certos crimes em que, poca,
eram punidas muitas vezes com pena capital, como os crimes de furto, roubo e homicdio. Disponvel
em: \http://www.faimi.edu.br/revistajuridica/downloads/numero6/codigo.pdf Acesso em: 24 jul. 2016.
156
Referncias Bibliogrficas
DUARTE, Danilo. Uma Breve Histria do pio e dos Opiides. Rev Bras Anestesiol, p.
135-146, 2005. Disponvel em: http://www.scielo.br/pdf/rba/v55n1/v55n1a15.pdf Acesso em:
09 abr. 2016.
FORBES, Revista. Forbes Powerful People: #67 Joaquin Guzman Loera. Londres: Forbes,
2014. Disponvel em: http://www.forbes.com/profile/joaquin-guzman-loera/ Acesso em: 09
abr. 2016.
HOBSBAWN, Eric. Murderous Colombia. Traduco: Magdalena Holgun. Nova York: The
New York Review of Books, 1986. Disponvel em:
http://www.nybooks.com/articles/archives/1986/nov/20/murderous-colombia/ Acesso em: 09
abr. 2016.
LPES, Tony. Cinquentenrio da Fundao das FARC-EP. Traduo: Jos Paulo Gasco.
2014. Disponvel em: www.odiario.info/b2-
img/A50AOSDELACREACINDELASFARCPOR.pdf Acesso em: 20 maio. 2016.
NEUMAN. Elas. La Legalizacin de las Drogas. Buenos Aires: Ediciones De Palma, 1991.
157
RODRIGUES, Thiago. Narcotrfico e militarizao nas Amricas: vcio de guerra.
Contexto int. vol. 34 no. 1. Rio de Janeiro: Scielo, 2012.
SHARP, Elaine. The Dilemma of Drug Policy in the United States. Nova York: Harper
Collins College Publishers, 1994.
SILVA, Luiza. A questo das drogas nas relaes internacionais: uma perspectiva
brasileira. Braslia: FUNAG, 2013.
SZASZ, Thomas. Nuestro Derecho a las drogas. Barcelona: Editorial Anagrama, 2001.
ZAFFARONI, Eugnio. En busca de las penas perdidas. Buenos Aires: Ediar, 1998.
ZAFFARONI, Eugenio Ral. La Cuestion Criminal. 4 ed. Buenos Aires: Planeta, 2012.
UNITED NATIONS. Single Convention on Narcotic Drgus 1961 as amended by the 1972
Protocol ameding the Single Convention on Narcotic Drugs, 1961. New York: 1961/1972.
Disponvel em: http://www.unodc.org/pdf/convention_1961_en.pdf Acesso em: 11 mar.
2014.
UOL, Portal. Patrulhar 3.140 km: a fronteira entre EUA e Mxico em cifras. So Paulo,
2006. Disponvel em: noticias.uol.com.br/ultnot/afp/2006/05/15/ult34u154514.jhtm Acesso
em: 01 jun. 2014.
158