1

Smail eki, Vahid Karaveli, Nedad Ajnadi, Selmo Cikoti,

efko Hodi, Muhamed Smaji, Mesud adinlija

PRVI KORPUS
ARMIJE REPUBLIKE
BOSNE I HERCEGOVINE

Sarajevo, 2017.

1
 IZDAVA
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti
i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu

ZA IZDAVAA
Dr. Rasim Muratovi, nauni savjetnik
UREDNIK
Mr. Mesud adinlija
RECENZENTI
Akademik prof. dr. Mirko Pejanovi
Prof. dr. Enver Imamovi
LIKOVNO-GRAFIKO RJEENJE
DTP
Kemal Beirevi

IZRADA KARATA
Kemal Beirevi

LEKTURA
Sadida Duvi
TAMPARIJA
Fojnica
TIRA
1000

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo
355.311.4:355.01(497.6)1992/1995
PRVI korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine / Smail eki ... [et al.] ; [izrada karata Kemal Beirevi]. - Sarajevo :
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, 2017. - 494 str. : ilustr. ; 28 cm
Bibliografija: str. 465-469 i uz tekst. - Registar.
ISBN 978-9958-028-25-0
1. eki, Smail
COBISS.BH-ID 24268806 <http://www.cobiss.ba/scripts/cobiss?command=DISPLAY&base=COBIB&RID=24268806>

2
SADRAJ

Uvodne napomene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
I
PLANIRANJE I PRIPREMANJE AGRESIJE NA REPUBLIKU
BOSNU I HERCEGOVINU I GENOCIDA NAD BONJACIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

II
POETNI PERIOD AGRESIJE, BORBENA DEJSTVA I
ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKI RAZVOJ DO FORMIRANJA 1. KORPUSA ARBiH . . . . . . 53
Ope karakteristike prostora i elementi oruanih snaga
na podruju sarajevske i goradanske regije uoi agresije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Poetni period agresije i objedinjavanje odbrambenih snaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Operacija LJETO-92 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Organizacijske promjene i borbena dejstva tokom jula i augusta 1992. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Operacija JUG-92 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

III
FORMIRANJE 1. KORPUSA ARBiH, BORBENA DEJSTVA I
ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKI RAZVOJ DO KRAJA MAJA 1993. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Formiranje 1. korpusa ARBiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Operacija KOVERTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Stanje i razvoj dogaaja u zoni odgovornosti 1. korpusa
od januara do kraja maja 1993. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

IV
BORBENA DEJSTVA I ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKI
RAZVOJ 1. KORPUSA U DRUGOJ POLOVINI 1993. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Organizacijske i kadrovske promjene u junu 1993. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Operacija LUKAVAC-93 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Tunel D-B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Operacija NERETVA-93 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

3
 Akcije 1. korpusa protiv antidravnih i kriminalnih elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
TREBEVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
HUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
MILJACKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Operacija PANCIR i formiranje IKM Visoko.
Borbe na sarajevskom bojitu od novembra 1993. do februara 1994. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

V
BORBENA DEJSTVA I ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKI
RAZVOJ 1. KORPUSA TOKOM 1994. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Borbena dejstva, organizacijske promjene i opi razvoj
prilika na bojitu do junskog primirja 1994. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Organizacijske promjene i prilagoavanje jedinica uslovima
na bojitu tokom ljetnjeg primirja 1994. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Borbena dejstva 1. korpusa od poetka augusta do kraja 1994. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

VI
BORBENA DEJSTVA I ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKI
RAZVOJ 1. KORPUSA TOKOM 1995. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Prelazak 1. korpusa na divizijsku strukturu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Borbena dejstva 1. korpusa tokom proljea 1995. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Operacija TEKBIR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
1. korpus od okonanja operacije T do kraja rata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Uee 1. korpusa u zavrnim operacijama ARBiH u Bosanskoj krajini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

VII
JEDINICE 1. KORPUSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
Ratna obiljeja Komande i jedinica 1. korpusa ARBiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
VIII
STRUKTURA LJUDSTVA I GUBITAKA U LJUDSTVU
I KARAKTERISTIKE RUKOVOENJA I KOMANDOVANJA U 1. KORPUSU ARBiH . . . . . . . . 387
Brojnost, struktura i gubici ljudstva 1. korpusa po godinama rata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Bitni aspekti rukovoenja i komandovanja u funkciji voenja borbenih dejstava
1. korpusa tokom odbrambeno-oslobodilakog rata 1992-1995. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

4
IX
DOBITNICI ODLIKOVANJA I NAJVIEG RATNOG
PRIZNANJA U 1. KORPUSU ARBiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

X
STARJEINE KOMANDI I JEDINICA 1. KORPUSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
Zakljuna razmatranja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
Izvori i literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Skraenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
Registar geografskih pojmova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Registar linih imena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483

5
6
Uvodne napomene
N
akon dueg naunoistraivakog rada autor-
skog tima angaovanog na realizaciji nauno-
istraivakog projekta PRVI KORPUS AR-
MIJE REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE, iji
je nosilac Institut za istraivanje zloina protiv ovje-
nosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, a
finansijsku podrku obezbijedilo Ministarstvo za bo-
raka pitanja Kantona Sarajevo, pred naunu, strunu i
najiru javnost izlazi monografija Prvi korpus Armije
Republike Bosne i Hercegovine. Prvobitna ideja da
se angaovanjem istraivakog, kompetentnog tima,
u okviru jedne naunoistraivake ustanove i uz ne-
posrednu finansijsku podrku vlasti, u to povoljnijim
uslovima osmisli i realizuje jedan ozbiljan nauno-
istraivaki projekt iz savremene historije Bosne i
Hercegovine i tako naini iskorak iz preovlaujueg
sivila stihije, povrnosti, nekompetentnosti i subjekti-
vizma, koji, naalost, kod nas prevladavaju, naroito u
pristupima temama iz perioda odbrambeno-oslobodi-
lakog rata 1992-1995, ovom knjigom dobila je svoju
materijalizaciju i formu, podlonu sudu javnosti.
Rad na knjizi iniciran je Sporazumom o pruanju
podrke projektu izrade monografije 1. korpusa Armi-
je RBiH, koji su 2012. potpisali Ministarstvo za bora-
ka pitanja Kantona Sarajevo i Institut za istraivanje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Uni-
verziteta u Sarajevu i definisali ga kao dio potprojekta
Pisana rije u funkciji da se ne zaboravi u okviru
projekta Kantona Sarajevo Opsada i odbrana Saraje-
va 1992-1995. godine. Nestabilnost skuptinske ve-
ine u Kantonu Sarajevo u vrijeme potpisivanja ovog
sporazuma i este promjene u izvrnoj vlasti Kantona
uzrokovale su odreene potekoe i probleme u od-
nosu na planiranu i oekivanu realizaciju sporazuma,
naroito u fazi formiranja autorskog tima.
Kada je nakon poetnih tekoa autorski tim ko-
nano formiran, zapoeo je aktivnosti na izradi nau-
noistraivakog projekta i utvrivanju forme i naina
njegove realizacije. Definisan je pristup istraivanju u
kojem su lanovi istraivakog tima, zadueni za poje-
dine dijelove projekta, istraivali pojedine (pojedina-
ne) teme, te na osnovu rezultata istraivanja pristupili
izradi izvjetaja o rezultatima istraivanja, uz njihovu
prezentaciju, meusobnu razmjenu i njihov meusob-
ni kritiki odnos. Bazino istraivanje, po tipu pre-
teno teorijsko, obuhvatalo je arhivsku grau, zbirke
dokumenata i referentnu literaturu, navedenu na kraju
knjige. Istraivanje je realizovano dosljednom, sa-
vjesnom i odgovornom primjenom principa i pravila
savremene metodologije drutvenih nauka, te, shodno
tome, i metodologije historijske nauke u okviru koje je
i realizovano predmetno istraivanje.
Tekst monografije strukturiran je u deset poglav-
lja, uz odgovarajue spiskove i registre.
Prvim poglavljem, pod naslovom Planiranje i pri-
premanje agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu
i genocida nad Bonjacima, prezentiran je pregled bit-
nih injenica drutveno-politikih procesa, kao opeg
konteksta znaajnih dogaaja kojima se predmetna
monografija bavi. Predstavljena je sutina i oznaeni
akteri historijskih procesa, te data ocjena karaktera
oruanog sukoba i priroda zloina u Republici Bosni
i Hercegovini, s akcentom na planiranje, pripremanje,
organizovanje i izvoenje agresije na Republiku Bo-
snu i Hercegovinu i izvrenje genocida nad Bonja-
cima.
Poglavlje pod naslovom Poetni period agresije,
borbena dejstva i organizacijsko-formacijski razvoj do
formiranja 1. korpusa ARBiH sadri vojno-geografske
karakteristike prostora, demografsku strukturu sta-
novnitva i politiku strukturu vlasti sarajevske i go-
radanske regije, te broj, sastav i strukturu elemenata
oruanih snaga na ovom prostoru uoi agresije na Re-
publiku Bosnu i Hercegovinu. Prezentirani su najva-
niji dogaaji s poetka agresije i objedinjavanje snaga
odbrane, te opisana borbena dejstva do kraja augusta
1992. godine, ukljuujui pokuaje deblokade Saraje-
va u okviru operacije JUG-92.
Tree poglavlje, Formiranje 1. korpusa ARBiH,
borbena dejstva i organizacijsko-formacijski razvoj
do kraja maja 1993, razmatra formiranje 1. korpusa
i njime pokrenute organizacijsko-formacijske promje-
ne; obrauje borbena dejstva i operaciju Armije RBiH
7

pod nazivom KOVERTA, iji je nosilac 1. korpus, te
izlae opi razvoj prilika na bojitu i dogaaje u zoni grupa, kao privremenih sastava, koji su u odreenim
odgovornosti 1. korpusa do kraja maja 1993.
Poglavlje Borbena dejstva i organizacijsko-for-
macijski razvoj 1. korpusa u drugoj polovini 1993.
razmatra kadrovske promjene na elu Armije RBiH i
organizacijsko-formacijske promjene inicirane poet-
kom juna i detaljno opisuje tok borbenih dejstava u
julu i augustu 1993. godine, koja su predstavljala od-
sudnu odbranu Sarajeva pred agresorskim napadom
u okviru ofanzive LUKAVAC 93. U okviru ovog
poglavlja prezentirane su i bitne injenice o izgradnji
Tunela D-B i ueu jedinica 1. korpusa u borbama u
Hercegovini, kao i mjere preduzete u rjeavanju pro-
blema s antidravnim i kriminalnim elementima u vla-
stitim redovima. Poglavlje zavrava opisom borbenih
dejstava na olovsko-varekom i sarajevskom bojitu
od novembra 1993. do februara 1994.
Peto poglavlje, pod naslovom Borbena dejstva i
organizacijsko-formacijski razvoj 1. korpusa tokom
1994, izlae pregled opeg razvoja prilika u zoni od-
govornosti 1. korpusa i obimnih organizacijskih pro-
mjena izvrenih u ljeto 1994. godine, kao i prilagoa-
vanje jedinica 1. korpusa bitno izmijenjenim uslovima
na bojitu. U pregledu borbenih dejstava 1. korpusa od
augusta do kraja 1994. godine opisani su najznaajniji
ratni uspjesi 1. korpusa na bjelaniko-treskavikom i
olovsko-varekom bojitu.
U poglavlju Borbena dejstva i organizacijsko-for-
macijski razvoj 1. korpusa tokom 1995. daje se obja-
njenje organizacijsko-formacijskih promjena nastalih
formiranjem divizija u sastavu 1. korpusa i opis bor-
benih dejstava u proljee 1995. godine. Sredinje mje-
sto unutar poglavlja ima dio koji razmatra posljednju
i najveu ofanzivu Armije RBiH izvedenu u namjeri
deblokade Sarajeva, poznatu pod nazivom Operacija
T. Nakon toga, prezentiran je opis borbenih dejstava
u zoni odgovornosti 1. korpusa od okonanja Operaci-
je T do kraja rata, te pregled angaovanja snaga 1.
korpusa u zavrnim operacijama Armije RBiH u Bo-
sanskoj krajini.
U poglavlju Jedinice 1. korpusa izloen je pregled
nastanka i organizacijsko-formacijskog razvoja jedi-
nica u sastavu 1. korpusa Armije Republike Bosne i
Hercegovine. Pregled poinje od formacije s kojom je
1. korpus doekao kraj rata u decembru 1995. godine
i daje detaljan pregled nastanka, analizirajui stepene
organizacijsko-formacijskog razvoja unazad, prema
poetku rata. Poetno grupisanje, u pregledu je, shod-
no usvojenom pristupu: Komanda 1. korpusa i jedinice
8
na njenoj direktnoj vezi, divizije u sastavu 1. korpu-
sa, te na kraju sastav i struktura operativnih i taktikih
periodima rata igrali znaajnu ulogu u organizaciji i
izvoenju borbenih dejstava 1. korpusa. Uz tekstualni
dio opisa nastanka i razvoja pojedinih jedinica dati su i
odgovarajui grafikoni koji vizuelno ilustruju opisane
faze razvoja. Za svaku od jedinica navedeni su i poda-
ci o broju odlikovanih pripadnika iz njenog sastava, te
fotografije ratnih zastava i sauvanih simbola i oznaka
jedinica.*
U osmom poglavlju, pod naslovom Struktura
ljudstva i gubitaka u ljudstvu i karakteristike rukovo-
enja i komandovanja u 1. korpusu ARBiH, iskazan
je detaljan pregled brojnosti pripadnika 1. korpusa
ARBiH po mjesecima i godinama (1992-1995), s ana-
lizom strukture pripadnika po razliitim obiljejima.
Identian pristup primijenjen je i u analizi broja, sasta-
va i strukture poginulih i ranjenih pripadnika 1. korpu-
sa. U dijelu o aspektima rukovoenja i komandovanja
u 1. korpusu tokom odbrambeno-oslobodilakog rata
1992-1995. izvrena je analiza bitnih faktora nastanka,
formiranja i djelovanja 1. korpusa ARBiH, kao i ge-
neralna ocjena sistema rukovoenja i komandovanja.
U poglavlju Dobitnici odlikovanja i najvieg rat-
nog priznanja u 1. korpusu ARBiH prezentirana je, na
osnovu dostupne arhivske grae i u saradnji s bora-
kim udruenjima ili u neposrednom kontaktu s odli-
kovanim pripadnicima, lista odlikovanih pripadnika i
dobitnika ratnog priznanja Zlatni ljiljan iz sastava 1.
korpusa.
Dostupna arhivska graa Arhiva ARBiH posluila
je kao osnova pripreme pregleda starjeina po abeced-
nom redu, koji su od 1992. do 1995. godine obavljali
dunosti u Komandi 1. korpusa, komandama divizija i
operativnih grupa, kao i komandanata, zamjenika ko-
mandanata i naelnika tabova brigada i drugih jedini-
ca na direktnoj vezi Komande 1. korpusa, koji sadri
poglavlje pod naslovom Starjeine komandi i jedinica
1. korpusa.
Monografija sadri i spisak koritenih izvora i li-
terature, popis skraenica i registre geografskih poj-
mova i linih imena.
* Najvei broj digitalnih kopija oznaka i simbola ratnih jedinica
1. korpusa ARBiH za ovu monografiju ustupio je jedan od naju-
pornijih kolekcionara memorabilija Armije RBiH, gospodin Elvir
Dudevi, na emu mu autorski tim izraava zahvalnost.
 I
PLANIRANJE I
PRIPREMANJE AGRESIJE
NA REPUBLIKU
BOSNU I HERCEGOVINU I
GENOCIDA NAD BONJACIMA

9
10
 Planiranje i pripremanje agresije na
Republiku Bosnu i Hercegovinu
i genocida nad Bonjacima*
S
rpsko intelektualno, politiko, vojno i konfesional-
no rukovodstvo je, zloupotrebom jugoslavenskog
imena, od 1918. do raspada Kraljevine Jugoslavije
u vihoru Drugog svjetskog rata, imalo potpunu suprema-
ciju na ovim geopolitikim prostorima i nad narodima
koji unutar njih ive. U datoj konstelaciji snaga, u toku
Drugog svjetskog rata i u okviru antifaistike koali-
cije, jugoslavenska drava obnovljena je naputanjem
velikosrpske hegemonije i prihvatanjem platforme na-
rodnooslobodilakog pokreta i na osnovu nje izborenog
federativnog ureenja zemlje. Kada je, djelovanjem
velikosrpskih tendencija, u drugoj polovini osamdese-
tih godina 20. vijeka, ta politika formula istroena,
jugoslavenska drava ponovo je dola u krizu.1
Kriza jugoslavenske socijalistike drave defini-
tivno je dovela u pitanje decenijama etabliranu veliko-
srpsku hegemoniju. Njeni neposredni izvrioci i korisni-
ci, od oficirskog, diplomatskog, policijskog i partijskog
kadra i aparata, pa sve do SANU, univerzitet, medija i
drugih segmenata, osjetili su se ugroenim u svojim mo-
nopolnim pozicijama. Oni su postignute mehanizme
ostvarivanja ravnopravnosti u podjeli vlasti i drutvenih
funkcija, uglavnom, ostvarene Ustavom SFRJ iz 1974,
proglasili ugroavajuim za srpski narod i doivljavali
*
U tekstu su, uglavnom, prezentirane bitne injenice o planiranju
i pripremanju agresije Srbije i Crne Gore (Savezne republike
Jugoslavije) na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad
Bonjacima. Detaljnije o tom pitanju kada je rije o agresiji Re-
publike Hrvatske na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu
nad Bonjacima vidi u: Smail eki, Agresija na Republiku
Bosnu i Hercegovinu - planiranje, priprema, izvoenje (u
daljem tekstu: Agresija), Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu
Kult B, Sarajevo, 2004, str. 935-1115.
1 eki, Agresija, str. 175.
kao gubitak svoje jedinstvene drave. Te velikosrpske
snage ocijenile su da e im nastupajua konfuzija na me-
unarodnom planu omoguiti da u prethodnom vijeku
postavljene ratne ciljeve - formiranje etniki iste srp-
ske drave (Velike Srbije - svi Srbi u jednoj dra-
vi) konano i ostvare.2
Naruavanje izrazito privilegovanog poloaja Srba
za sve vrijeme socijalistike Jugoslavije izazivalo je ot-
pore. Sedamdesetih godina 20. vijeka to se manifesto-
valo kao otpor Ustavu iz 1974. (koji je, pored ostalog,
afirmisao autonomiju pokrajina - Vojvodine i Kosova),
kako u toku priprema tako i neposredno po njegovom
usvajanju. Samo dvije godine po njegovom usvajanju,
srpski komunistiki lider Dragoslav Markovi naloio
je izradu Plave knjige, ime je na politikom planu po-
krenuto pitanje nepovoljnog poloaja Srba.3 Smru
2 Smail eki, Agresija na Bosnu i Hercegovinu i genocid nad
Bonjacima 1991-1993, Sarajevo, 1994, str. 26; Vidoje arkovi,
Nacionalizam i slom Jugoslavije, u: Stvaranje i razaranje
Jugoslavije, Zbornik radova sa Okruglog stola STVARANJE
I RAZBIJANJE JUGOSLAVIJE, Beograd, 5-7. decembar, Be-
ograd, 1996, str. 227-237; eki, Agresija, str. 176; Dubravka
Stojanovi, Ulje na vodi: ogledi iz istorije sadanjosti Srbije,
Peanik, Beograd, 2010, str. 47, 95-98, 101, 105 i 107; Mesud
adinlija, Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine 1986-
1992, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meu-
narodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2013, str.
59-73; Sonja Biserko, Srpska elita i realizacija srpskog nacio-
nalnog programa, u: osiev rat (Zbornik radova sa naune
i strune rasprave o knjizi BOSANSKI RAT Dobrice osia,
odrane 3. maja 2012. godine u Rektoratu Univerziteta u Sara-
jevu), Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meu-
narodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2013, str. 84
i 101-103; Dragoljub Todorovi, U Srbiji prilike su take: srpske
teme i dileme 2007-2014 : lini pogled, Centar za spoljnu poli-
tiku, Beograd, 2014, str. 35, 95, 101 i 104.
3 Najdan Pai, Radoslav Ratkovi i Bala padijer, Plava knji-
ga, Beograd, 1977; Ivan Stamboli, Put u bespue, Beograd,
1995, str. 65-70; eki, Agresija, str. 176; Biserko, Srpska eli-
11
Josipa Broza Tita 1980. nestao je bitan integrativni fak-
tor SFRJ. Srpski nacionalisti su albanske demonstracije
na Kosovu 1981. iskoristili za otvaranje srpskog naci-
onalnog pitanja i za pokretanje srpske nacionalistike
euforije. JNA otvoreno izlazi na politiku scenu i, u
sutini, okupira Kosovo. Centralni komitet Saveza ko-
munista Srbije je krajem 1981. iznio niz tvrdnji kojima
se na negativan nain otvara pitanje odnosa u Jugoslaviji
i trai njihovo redefinisanje i rekonstruisanje Srbije sa
posebnim poloajem u Jugoslaviji.4 Petar Stamboli je
(krajem 1981) zaprijetio da e se Srbi osloniti na svoju
mo i broj, a idue godine (1982) aktuelizovao je Plavu
knjigu. Eskalacija obnove velikosrpskog pokreta nije se
vie mogla zaustaviti, naroito poslije stupanja na scenu
Udruenja knjievnika Srbije i SANU.5
Politika dogaanja u SFRJ nakon 1986. karak-
teriu otvorene manifestacije i jaanje nacionalizma.
Taj nacionalizam, generisan u Beogradu, u srpskom inte-
lektualnom, politikom i konfesionalnom rukovodstvu,
devedesetih godina 20. vijeka doveo je do unutranje
krize koja je uzdrmala temelje socijalistike Jugosla-
vije i omoguila da se, na platformi politikog projekta
svi Srbi u jednoj dravi, iji se osnovni cilj sastoji u
formiranju jedinstvene (velike) srpske drave na Bal-
kanu, razbije zajednika jugoslavenska drava i izvre
najtei zloini protiv ovjenosti i meunarodnog pra-
va, ukljuujui i genocid nad Bonjacima u Republi-
ci Bosni i Hercegovini. U sutini je rije o projektu
faistikog i genocidnog karaktera, jer, izmeu osta-
log, sadri dva krupna meusobno povezana elemen-
ta: teritorijalnu ekspanziju osvajaki rat za teritorije
(lebensraum), ukljuujui i rat protiv Bosne i Hercego-
vine, i istrebljenje narod, zloin genocida, ukljuujui
i genocid nad Bonjacima u Bosni i Hercegovini (radi
konanog rjeenja muslimanskog pitanja). Projekt je
razvijen i operacionalizovan brojnim programsko-plan-
skim i akcionim dokumentima genocidnog karaktera, od
ideologije, politike i prakse srbijanskih pobunjenika (s
poetka 19. vijeka) do politiko-propagandnih dokume-
ta..., str. 89-98 i 101-102; Todorovi: U Srbiji, str. 35-36, 89,
98, 109 i 115-118.
4 Raif Dizdarevi, Put u raspad: stenogrami izlaganja Raifa Diz-
darevia u raspravama iza zatvorenih vrata dravnog i po-
litikog vrha Jugoslavije, Institut za istoriju, Sarajevo, 2011,
str. 28-29.
5 Muharem Kreso, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu - am-
bijent poinjenog genocida, u: Genocid u Bosni i Hercegovini:
Zbornik radova Meunarodnog kongresa za dokumentaci-
ju genocida u Bosni i Hercegovini, Bon 31. augusta do 4.
septembra 1995, Sarajevo, 1997, str. 45-50; eki, Agresija,
str. 176; Dejan Jovi, Jugoslavija: drava koja je odumrla:
uspon, kriza i pad Kardeljeve Jugoslavije, Prometej, Zagreb,
2003, str. 306-307; Biserko, Srpska elita..., str. 101-102 i 106-
107.
12
nata SANU,6 gdje je smiljen i raen srpski naciona-
listiki program, posebno u njenom Memorandumu iz
1986 (srpski nacionalni program, program za formiranje
Velike Srbije, nacionalistiki testament, prirunik na-
cionalizma), koji je izrazio onu politiku misao - koja
ima duboke korene i dugu tradiciju od Garaaninovog
NAERTANIJA do Moljevievog programa HO-
MOGENA SRBIJA.7 Ta politika misao Jugoslavi-
ju shvata i prihvata kao proirenu Srbiju za koju av-
nojski koncept ureenja meunacionalnih odnosa na
osnovama pune ravnopravnosti jugoslovenskih naroda
i njihovih republika u zajednikoj federaciji znai ne-
ravnopravnost Srba kao veinskog naroda. Iz tih su
razloga autori Memoranduma osudili odluke AVNOJ-
a kao antisrpsku tvorevinu i odbacili avnojske granice
zato to su razbile srpski narod i to zbog njih srpska
nacija nije dobila pravo na vlastitu dravu. Oni su
veoma tekim reima opisali poloaj Srba u Jugosla-
viji i, s tim u vezi, zakljuili da se gori istorijski poraz
ne da zamisliti nego to su ga doiveli Srbi u Jugo-
slaviji, pa se reenje srpskog nacionalnog pitanja
namee kao prvorazredno politiko pitanje. Rjeenje
su vidjeli u novom ureenju jugoslavenske drave ko-
jom bi se srpskom narodu, kao veinskom, osigurao
6 eki, Agresija, str. 177; Smail eki, Velikosrpska ideolo-
gija i politika agresije na Bosnu i Hercegovinu i genocida nad
Bonjacima, Univerzitetski informativni glasnik, Specijalno
izdanje br. 3, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, juli 2010, str. 8;
Isti, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocid nad
Bonjacima, Univerzitetski informativni glasnik, Specijalno
izdanje br. 5, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, juli 2011, str. 14-
15; Olivera Milosavljevi, injenice i tumaenja: Dva razgo-
vora sa Latinkom Perovi, Helsinki odbor za ljudska prava u
Srbiji, Beograd, 2010, str. 51; Stojanovi, str. 47, 71-72, 80-82,
194, 209-210, 286, 290-291 i 293; Biserko, Srpska elita..., str.
83; Raif Dizdarevi, Od smrti Tita do smrti Jugoslavije: svje-
doenja, OKO, Sarajevo, 1999, str. 419; adinlija, Teritorijalna
odbrana, str. 70-71; ICTY, Predmet br. IT-03-67-PT, TUILAC
PROTIV VOJISLAVA EELJA, PODNOENJE IZVJETAJA
VJETAKA YVESA TOMIA OD STRANE TUILATVA (dalje:
ICTY, Predmet br. IT-03-67-PT, ..., PODNOENJE IZVJETA-
JA VJETAKA YVESA TOMIA ...), 1. februar 2006, 10-16, 19,
27-29, 58-59 i 93.
7 Stamboli, str. 117-131; Zbornik dokumenata i podataka o
narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV,
knjiga 1, Beograd, 1981, dok. 1; Vladimir Dedijer i Anton Mileti,
Genocid nad muslimanima 1941-1945, Zbornik dokumena-
ta i svjedoenja, Sarajevo, 1990; Smail eki, Genocid nad
Bonjacima u Drugom svjetskom ratu: dokumenti, Sara-
jevo, 1996; Zdravko Dizdar i Mihael Sobolevski, Preuivani
etniki zloini u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini : 1941.
- 1945., Hrvatski institut za povijest: Dom i svijet, Zagreb, 1999;
emso Tucakovi, Srpski zloini nad Bonjacima-Muslima-
nima 1941.-1945, El-kalem Oko, Sarajevo, 1995; ivko An-
drijaevi i erbo Rastoder, Istorija Crne Gore: od najstarijih
vremena do 2003, Centar za iseljenike Crne Gore, Podgorica,
2006, str. 482; ICTY, Predmet br. IT-03-67-PT, ..., PODNOE-
NJE IZVJETAJA VJETAKA YVESA TOMIA ..., str. 10-16,
19, 27-29 i 93; Biserko, Srpska elita..., str. 111-120; adinlija,
Teritorijalna odbrana, str. 70-71, 81 i 83.
dominirajui poloaj u centralizovanoj jugoslavenskoj
federaciji. Ako se to ne bi moglo postii, Srbi moraju
traiti drugu alternativu - objedinjavanje srpskog et-
nikog prostora stvaranjem Velike Srbije.8
Srpski nacionalizam je, u skladu sa svojim opre-
djeljenjem i generalnom koncepcijom, ostao dosljedan
u realizaciji nacistikog projekta formiranja jedinstvene
srpske drave na Balkanu (svesrpsko ujedinjenje i stva-
ranje Velike Srbije), teritorijalnoj ekspanziji osvaja-
nju ivotnog prostora, odnosno zaokruivanju srpskih
zemalja i realizaciji velikosrpske (nacionalne, bolje
reeno - nacionalistike) genocidne ideologije. Srpska
(nacionalistiki orijentisana) intelektualna i politika,
kriminalno-zloinaka elita je obnovila i intenzivno
razvijala aktivnosti na obnovi politikog projekta te-
ritorijalnog irenja drave - uspostavljanje jedinstvene
drave srpskog naroda - drave svih Srba (da svi Srbi SFRJ, JNA i CKSKJ, razbio federalne osnove SFRJ i
ive u jednoj dravi; uspostavljanje jedinstvenog dr-
avnog prostora od teritorija gdje u veini ive Srbi;
srpska drava; ujedinjenje svih srpskih drava;
stvoriti savez srpskih drava, odnosno jedinstvenu srp-
sku dravu; zajednika drava; svi Srbi u jednoj dr-
avi; srpsko dravno ujedinjenje; jedinstvena srpska
drava u kojoj e Drina biti kima, a ne i granica; srp-
ska drava; formiranje bilo kojim sredstvima, etniki
iste srpske drave), po svaku cijenu, pa i orujem. Za-
miljena etnika drava proglaena je pitanjem svih pi-
tanja prioritetom dravne politike. Takvu dravu (ve-
liku etniku, srpsku dravu) bez masovnih zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, ukljuujui agresiju
i genocid, nije mogue napraviti na etniki izmeanom
Balkanu. To je znailo usmjeravanje na faizaciju i ko-
madanje Jugoslavije, kao i nasilno mijenjanje republi-
kih granica.9
Osma sjednica CKSK Srbije bila je prekretnica u
8 arkovi, str. 227-229. O tome vidi i: Stamboli, str. 117-131;
Milo Mini, Dogovori u Karaorevu o podeli Bosne i Her-
cegovine, Rabic, Sarajevo, 1998, str. 89-90; eki, Agresija,
str. 177-179.
9 arkovi, str. 231; eki, Agresija, str. 180-181; Milosavljevi,
str. 51 i 55-56; Stojanovi, str. 72-74, 81-82, 210, 286 i 290;
Iz Skuptine Republike Srpske: 1991.-1996 (Izvodi iz izlaga-
nja poslanika Skuptine Republike Srpske kao dokazni mate-
rijal na Meunarodnom krivinom tribunalu u Haagu), priredio
Robert Donia, University press Izdanje Magistrat Sarajevo i
Fondacija Istina Pravda Pomirenje, Tuzla, 2012, str. 26, 32, 34,
36, 70, 72, 74, 76, 78, 88, 90, 94, 96, 98, 100, 108, 116, 118,
160, 178 i 236-237; Biserko, Srpska elita..., str. 97 i 114-115;
Arhiv Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Sarajevo (u daljem tekstu: AIIZ), inv.
br. 2-3231, Komanda SRK, Instrukcija za dalja dejstva, Str. pov.
br. 10-74-44, 7. juni 1992. str. 2, 9 i 12; ICTY - online baza po-
dataka sudskih dokumenata (u daljem tekstu: ICTY), Radna
biljenica generala Ratka Mladia, 14. februar-25. maj 1992, str.
213-215, 218 i 260-261.
odnosu na reavanje jugoslovenske krize. Tada dolazi
do raskola meu partijskom politikom elitom Srbi-
je. Instaliranje Slobodana Miloevia i odstrel Ivana
Stambolia, tada predsednika Srbije, oznaava pobedu
nacionalistike politike orijentacije koja je i dovela
do razbijanja Jugoslavije.10
U Srbiji, Vojvodini, na Kosovu i u Crnoj Gori
sruena su (krajem 1988. i poetkom 1989), Miloevi-
evom nacionalistikom politikom i praksom masov-
nih mitinga i demonstracija i puistikim metodama
legalno izabrana rukovodstva i uklonjeni nepoelj-
ni kadrovi. Ubrzan je i proces homogenizacije Srba,
posebno u Bosni i Hercegovini. Na taj nain je srp-
ski nacionalizam uvrstio svoje pozicije na Kosovu,
u Vojvodini i Crnoj Gori i promjenom odnosa snaga
u saveznim organima, prije svega, u Predsjednitvu
ojaao za predstojee pokuaje preureenja Jugoslavi-
je po svom modelu.11
Megalomanska proslava 600. godinjice bitke
na Kosovu znaila je vrhunac mitingakog pokreta
i posluila je kao pozornica sa koje je, prvi put, na-
javljen rat.12 Najava rata znaila je otvorenu najavu
zloina, to potvruje Miloeviev (ratniki) govor na
Gazimestanu, 28. juna 1989, gdje su se, u agresiv-
nom i prkosnom raspoloenju Srbi iz celog sveta sjatili
da uestvuju u ceremonijalnom ujedinjenju svih Srba
pod jednim voom. est stoljea poslije Kosovske
bitke Slobodan Miloevi je, pred milion ljudi, meu
kojima su bili najvii predstavnici Jugoslavije i gosti
iz drugih republika, na mjestu pogibije kneza Lazara,
pored ostalog, poruio: est vekova posle Kosovske
bitke, ponovo smo u bitkama. One nisu oruane, mada
ni takve nisu iskljuene. Tako je Miloevi u svom
ratnikom prijeteem govoru nagovijestio osvajaki
pohod, ponavljajui svoju odlunost, izreenu nekoli-
10 Biserko, Srpska elita..., str. 145-146.
11 arkovi, str. 227-237; Stamboli, str. 20-21, 24 i dr.; Slavoljub
uki, On, ona i mi, Beograd, 1997, str. 88; Svetozar Oro, O
ulozi spoljnog i unutranjeg faktora u razbijanju Socijalistike
Federativne Republike Jugoslavije, u : Stvaranje i razaranje
Jugoslavije: Zbornik radova sa istoimenog Okruglog sto-
la, Beograd, 5.-7. decembar, Beograd, 1996, str. 255; Norman
Cigar, Genocid u Bosni - politika etnikog ienja, BKC i
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava, Sarajevo, 1998, str. 44; Borisav Jovi, Knjiga o Miloev-
iu, Beograd, 2001, str. 10, 12, 41, 50 i 60; Isti, Posljednji dani
SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac, 1996, str. 132 i 153; Stipe Mesi,
Kako je sruena Jugoslavija: politiki memoari, Mislavpress,
Zagreb, 1994, str. 22 i 313; Branko Mamula, Sluaj Jugoslavi-
ja, Podgorica, 2000, str. 57 i 286; eki, Agresija, str. 184-185;
Andrijaevi i Rastoder, str. 487-488; Biserko, Srpska elita, str.
147; Dizdarevi, Put u raspad, str. 290-293.
12 Stojanovi, str. 182.
13
ko mjeseci ranije: Ako ne umemo da radimo, umemo
da se bijemo. Milionska masa njegovih pristalica tada
se zaklinjala onako kako je car Lazar u pesmi, u le-
gendi, zaklinjao svoje podvinike. Obeavajui da e
povratiti nacionalnu slavu Srbije, Miloevi je u tre-
nucima kada su ga poeli preplavljivati slapovi apla-
uza, na milionskim mitinzima u Beogradu (na Uu),
na Gazimestanu i drugim mjestima pobrao masovne i
frenetine aplauze, dijelei zabludu svojih oboava-
laca u nacionalistikoj ekstazi.13
Srpska intelektualna i politika elita, na elu s
Dobricom osiem, smatrala je da devedesetih go-
dina 20. vijeka postoje uslovi (unutranji i meuna-
rodni, posebno meunarodna politika situacija) za
realizaciju navedenog faistikog projekta genocidnog
karaktera. Dobrica osi je smatrao da Srbi trebaju
iskoristiti trei veliki dogaaj u 20. vijeku (propast
komunizma u Evropi) kako bi konano rijeili srpsko
nacionalno i dravno pitanje ...stvaranje drave srp-
skog naroda na ruevinama antisrpske titoistike bri-
onske Jugoslavije...).14 Bila je to, po osiu, trea
prilika, nakon prve dvije u dva svjetska rata, da se
stvori jedna nova drava i da srpski narod ponovo
doe do zajednikog krova i pretpostavki za zajedni-
ki ivot.15
Ukazujui na srpske ratne ciljeve - konano for-
miranje jedinstvene srpske drave na Balkanu, Dobri-
ca osi otvoreno i jasno utvruje i odreuje granice
te (srpske) drave: Tu gde ivi narod, gde postoji srp-
ska kua i srpska njiva, gde se govori srpskim jezikom,
tu e biti srpska drava.16 Rije je o projektu nacio-
nalnog i dravnog ujedinjenja srpskog naroda, stva-
ranja drave srpskog naroda, jake srpske drave na
Balkanu.17
13 Stamboli, str. 29, 91 i 96; uki, str. 85; Cigar, str. 45; Silber,
Laura Silber i Allan Little, Allan, Smrt Jugoslavije, Otokar Ker-
ovani, Rijeka, 1996, str. 83; eki, Agresija, str. 201; Biserko,
Srpska elita..., str. 137-138.
14 Dragoljub Todorovi, Bilans srpskog termidora: mali lini bre-
vijar, Trei milenijum, Beograd, 2010, str. 117-118 i 155.
15 Dobrica osi, Bosanski rat, Slubeni glasnik, Beograd, 2010,
str. 139.
16 Ibid., str. 141.
17 Ibid., str. 271-272. Ustanak Srba u Bosni i Hercegovini, njihov
oslobodilaki rat je, po osiu, samosvojna i autonomna
pojava sa tradicionalnim, jasnim i neizmenjivim ciljem da
se ujedine sa Srbijom , Ibid., str. 197-198. Dobrica osi
je podravao Radovana Karadia u borbi za srpsku repub-
liku u Bosni. Ibid., str. 34 i 191. Srbi su, po ocjeni Slavoljuba
ukia, biografa Dobrice osia i Slobodana Miloevia, pri-
mili Dobricu kao idejnog tvorca nacionalnog programa, a
Slobodana kao izvrioca toga programa, mada meu nji-
ma postoje krupne razlike, moralne i politike. osi sledi
svoja uverenja, a Miloevi je pragmatini voa koji ide
za svojim interesima. Tako poinje njihovo pribliavanje u
14
Srpski populistiki pokret je Miloevia promovi-
sao u nacionalnog heroja, u vou svih Srba. Slobodan
Miloevi je iskoristio komuniste i antikomuniste, nacio-
naliste i etniku emigraciju, inteligenciju, prekodrinske
Srbe i Crkvu. Talas populizma je preao Drinu, gde
je naao jako uporite.18
Ceremonijalno otkopavanje jama i prenoenje srp-
skih kostiju, u organizaciji Srpske pravoslavne crkve
(koja je, pruajui podrku Slobodanu Miloeviu,
odigrala znaajnu ulogu u planiranju, pripremanju i
izvoenju agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu
i genocidu nad Bonjacima) od jednog do drugog mana-
stira u Jugoslaviji, po mjestima koja e nazivati srpskim
zemljama, proslavljano je kao nacionalni praznik i bu-
dilo svest o nepokorenom narodu. Moti kneza Lazara
Hrebljanovia su prodefilovale demonstrativno itavim
srpskim prostorom, u cilju podizanja nacionalistike
temperature.19
Znatan dio srpske inteligencije odbacio je soci-
jalistiki predznak i preuzeo vodeu ulogu u obnovi i
eskalaciji velikosrpskog nacionalizma osamdesetih
i devedesetih godina dvadesetog stoljea. Srpski su
intelektualci (naunici, akademici, pisci i drugi javni
uglednici) svojom podrkom dali legitimitet novom
reimu. Planeri i predvodnici agresije bili su nacio-
nalno orijentisani intelektualci, takozvana nacionalisti-
ka elita, koji su proklamovali da je Srbija, tekovinama
NOR-a, baena u zasjenak, te joj je osporena uloga Pi-
jemonta kao jedinog osnivaa Jugoslavije, ije federalno
ureenje nije bilo po njihovoj volji. Zbog toga je dugo-
trajno vrena priprema da se NOR prikae u to negativ-
nijem kontekstu, tetnom za nacionalne interese srpskog
i crnogorskog naroda. Ukazivano je na ustake pokolje
nad Srbima, koje novim ratom treba osvetiti, zatim su
iznoene tvrdnje da su partizani ubijali Srbe, posebno na
Sremskom frontu, a titili ustae, itd. Na taj nain su preut-
predveerje rasturanja Jugoslavije i straha za nacionalnu
sudbinu. Dragoljub Todorovi, Demijurg zla, u: osiev rat:
Zbornik radova sa Naune i strune rasprave o knjizi Bo-
sanski rat Dobrice osia, odrane 3. maja 2012. godine
u Rektoratu Univerziteta u Sarajevu, Institut za istraivanje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u
Sarajevu, Sarajevo, 2013, str. 263.
18 uki, str. 26, 29 i 85; eki, Agresija, str. 186. Milosavljevi, str.
124-125. Dolazak Miloevia na vlast podrala je veina srpskog na-
roda. Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 115; Biserko, Srpska elita...,
str. 136.
19 Stamboli, str. 21; uki, str. 85; Silber i Litl, str. 82; Milorad
Tomani, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj, Medijska knjiara
krug, Beograd, 2001, str. 21; Mini, str. 121-123; eki, Agre-
sija, str. 186 i 219-229; Biserko, Srpska elita..., str. 124 i 139.
kivali i iskrivljavali istinu o antifaistikoj narodnooslobodi-
lakoj borbi naroda Jugoslavije.20
Politiki projekt svi Srbi u jednoj dravi ujedi-
nio je srpsku levicu, desnicu i centar. Veina opozi-
cionih stranaka imala je isti nacionalni program, iji
je osnovni cilj bio stvaranje drave u kojoj e iveti,
kako se govorilo, ceo srpski narod. Na taj nain je u
Srbiji postignut konsenzus oko tog projekta,21 nacisti-
kog i genocidnog karaktera.
Mnogi borci NOR-a transformisali su se u ubije-
ene nacionaliste, a njihove borake organizacije su,
uglavnom, podravale osvajaku politiku srpskog re-
ima. Posljednji predstavnici partizanske generacije,
koja je vie od etiri decenije vladala Srbijom, sklonjeni
su iz politike okonanjem Osme sednice.22
U cilju realizacije sna velike etniki iste drave
do Kupe i Drave u kojoj bi svi Srbi bili u jednoj dr-
avi, posebna panja posveena je afirmisanju nacio-
nalistike politike meu Srbima u Hrvatskoj i Bosni i
Hercegovini. Uporno je voena kampanja da se njihova
prava, pa i njihov opstanak, mogu osigurati samo u je-
dinstvenoj dravi srpskog naroda. Borba za jedinstvenu
srpsku dravu proglaena je za njihov najvaniji zadatak.
Ako se taj cilj ne bi mogao postii na miran nain, trebalo
ga je ostvariti silom. Tvrdilo se da nikakve rtve nisu ve-
like za ostvarenje tog cilja, te da je prilika da se sad ili
nikad on realizuje.23
Velikosrpski nacionalisti, zaslijepljeni megaloman-
skim ciljevima i uz procjenu da se oni mogu ostvariti sad
ili nikad, nastupali su bahato, oslanjajui se, uglavnom,
na silu. Sve druge prijedloge o preureenju Jugoslavije
(asimetrina federacija, konfederacija, savez suverenih
drava) koji su davani kao kompromisna rjeenja u cilju
ouvanja zajednitva jugoslavenskih naroda i izbjega-
vanje moguih traginih posljedica njihovog razlaza,
bahato su odbijali. Procjenjivali su da e Bonjaci i Ma-
kedonci morati da se priklone i ostanu u SFRJ, jer re-
alno nemaju drugog izbora, a ako se Bonjaci u Bosni i
Hercegovini usprotive, njihov otpor e JNA veoma brzo
savladati.24
Slobodan Miloevi i srpska opozicija odbijali su,
beskompromisno i nepopustljivo, svaku pomisao na
20 uki, str. 84; eki, Agresija, str. 187; ICTY, Predmet br. IT-
03-67-T, ..., PODNOENJE IZVJETAJA VJETAKA YVESA
TOMIA ..., str. 93; Biserko, Srpska elita..., str. 139-140.
21 Stojanovi, str. 209-210 i 237.
22 uki, str. 75-76; eki, Agresija, str. 187.
23 arkovi, str. 232; eki, Agresija, str. 188.
24 arkovi, str. 234-236; eki, Agresija, str. 188.
konfederaciju, ime su svojom tvrdoglavou zako-
ili i onemoguili sve razgovore o preureenju Jugo-
slavije. Opozicioni lideri bili su prvi koji su u Srbiji
pokrenuli pitanje postavljanja novih etnikih granica
u sluaju raspada, daleko pre nego to e se to pitanje
nai u politikom programu vladajue stranke.25
Vojno rukovodstvo SFRJ prihvatilo je (veliko)srpsku
nacionalistiku ideologiju i politiku. Rukovodstvo JNA
postalo je instrument srpskog reima, iji je zadatak,
prema izjavi generala Veljka Kadijevia, ministra vojske,
bio da titi teritorije sa srpskim ivljem, naoruava ih i
obezbedi granice budue, zamiljene Jugoslavije. JNA
(znaajan drutveni faktor, znaajan i uticajan eko-
nomski faktor i znaajan faktor u spoljno-trgovin-
skim odnosima zemlje) najsurovijim je postupcima
uestvovala u razbijanju Jugoslavije. Ona se priklonila
ratoborakoj volji politikog rukovodstva najvee nacije
u Jugoslaviji i okrenula cevi u ostale, malobrojnije narode.
JNA je, a kasnije i Vojska Jugoslavije, stajui na stranu
velikosrpskog nacionalizma i njegove zloinake (genocid-
ne) faistike politike u zaokruavanju srpskih zemalja,
upotrijebila mono oruje koje su godinama, sa velikom
ljubavlju prema svojoj armiji, nabavljali svi nai narodi
ne alei za to odvajanje od svojih oskudnih sredstava - za
ruenje sela i gradova po Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini,
a to znai za ruenje Jugoslavije.26
U JNA je vie godina tekao proces brojanog
prevlaivanja starjeinskih kadrova iz srpskog naro-
da, a smanjivanja iz nekih drugih nacija....27 To je
vremenom proizvodilo nacionalnu neravnomjernost
u svim ealonima starjeinskog kadra u Armiji od
niih do najviih. Postojala je, dakle, i po broju i po
inovima dominacija oficira srpske nacionalnosti. To
je u kasnijem razvoju stanja u Armiji svakako olaka-
lo prodor nacionalistike indoktrinacije i preobraanja
velikog broja vojnih starjeina srpske nacionalnosti u
oficirski kadar velikosrpske politike agresije i osvaja-
nja. Taj proces brzo se odvijao u razdoblju 1990-1992.
25 Stojanovi, str. 187-189, 194 i 202.
26 uki, str. 114; Veljko Kadijevi, Moje vienje raspada - vojska bez
drave, Politika, Beograd, 1993, str. 90, 93, 110, 114 i 133-134;
Stamboli, str. 243; arkovi, str. 235; eki, Agresija, str. 148-
170 i 189-190; IZLAGANJE/RAZGOVOR Milana Kuana na
Meunarodnom naunom simpoziju u Sarajevu, 4. decembra
2010, Zbornik radova: Disolucija Jugoslavije: pocesi, uzro-
ci i pozicija Bosne i Hercegovine kroz prizmu djelovanja
politikog vostva na elu sa Alijom Izetbegoviem, Muzej
Alija Izetbegovi, Sarajevo, 2012, str. 17; . Biserko, Srpska
elita..., str. 156-157. Rukovodstvo JNA je, tvrdi Raif Dizdarevi,
stavilo Armiju u slubu razbijanja Jugoslavije. Dizdarevi,
Od smrti Tita, str. 411 i 419.
27 Dizdarevi, Od smrti Tita, str. 415-416.
15
godine.28 Iz aktivne slube odstranjivani su svi oni
koji su se protivili nacionalizmu i njegovim sve du-
bljim korijenima u toj sredini. Na najodgovornije du-
nosti dovoeni su provjereni nacionalistiki opredije-
ljeni i posluni elementi koji su izvravali nareenja
politike. Na taj nain JNA je izroena u nenarodnu i
agresorsku vojsku.29 Najvei dio JNA je, evoluirajui
od komunizma i unitarizma, zavrio u pravoslavlju i
velikosrpskom nacionalizmu, kao udarna pesnica tog
nacionalizma. To je Armiju odvelo u krvavo bespue,
sve do njezine konane porote u obraunu sa svim ju-
goslovenskim narodima, ukljuujui i srpski.30
Rukovodstvo JNA vrsto je stalo na velikosrpsku
nacionalistiku politiku (politikog) rukovodstva Srbi-
je i lino Slobodana Miloevia.31
Rukovodstvo JNA se, u skladu sa srpskim veli-
kodravnim projektom, zalagalo za brzo stvaranje
nove Jugoslavije. Glavni motiv za takav, po Kadi-
jeviu, na stav, nije bio samo u potrebi da JNA ima
svoju dravu, ve prije svega, u uvjerenju da ima na-
roda u Jugoslaviji koji zaista ele da ive u zajednikoj
dravi, pa zato takvu dravu treba i stvoriti.32
tab Vrhovne komande Oruanih snaga SFRJ je
u nekoliko navrata predlagao da se to prije ide na
stvaranje nove jugoslovenske drave, sastavljene od
naroda koji hoe da nastave zajedniki ivot u njoj. S
tim u vezi, tab Vrhovne komande se, pored ostalog,
rukovodio procjenom da ni jedna vojska, pa ni JNA,
ne mogu uspjeno voditi i dobiti rat bez jasno defini-
sane drave za koju se vojska bori i koja na pravi na-
in, kako savremeni rat trai, podrava svoju vojsku.
Sa projektom stvaranja nove jugoslovenske drave
istovremeno se odvijao i proces nacionalne transfor-
macije JNA primjeren novoj buduoj Jugoslaviji.33
Polazei od generalnog politikog cilja - stvaranje
nove Jugoslavije - drave srpskog i crnogorskog naro-
28 Dizdarevi, Od smrti Tita, str. 416; Zimmermann, Warren, Izvori
jedne katastrofe, Globus/Znanje, Zagreb, 1997, str. 108; e-
ki, Agresija, str. 160-161.
29 Ahmet Dubo, Vojna sila u sunovratu zloina, u: Fadil Ade-
movi JNA beznae zla, Meunarodni centar za mir, Sarajevo,
1997., str. 18; Anton Lukei, Krvava bespua JNA, u: Ademo-
vi, str. 73; arac, str. 121; eki, Agresija, str. 156.
30 Anton Lukei: Udarna pesnica velikosrpskog nacionalizma, u:
Ademovi, str. 241.
31 Dizdarevi: Izdaja vojnog vrha, str. 157 i 162; Isti, Od smrti
Tita, str. 414; Vidoje arkovi, Zaokruenje srpskih zemalja,
u: Ademovi, str. 56; Stane Potoar, Urota Generaltaba protiv
naroda, u: Ademovi, str. 105- 106; Lukei, str. 70; Mamula,
Sluaj Jugoslavija, str. 159-160; eki, Agresija, str. 77.
32 Kadijevi, str. 90, 93, 110, 114 i 134.
33 Isto, str. 130-134.
16
da, jedan od zadataka upotrebe JNA bio je transfor-
macija JNA (na cijelom jugoslovenskom prostoru)
u vojsku budue Jugoslavije, kako po unutranjoj
nacionalnoj i organizacionoj strukturi, tako i po teri-
torijalnoj lokaciji. Stoga su glavne ideje iz osnovne
zamisli na kojima su razraeni planovi upotrebe JNA
na cijelom jugoslovenskom prostoru bile:
1) poraziti hrvatsku vojsku potpuno ako situacija
dozvoli, obavezno u mjeri koja e omoguiti
izvrenje postavljenih ciljeva;
2) ostvariti puno sadejstvo sa srpskim ustanicima
u Srpskoj krajini;
3) omoguiti dovrenje izvlaenja preostalih di-
jelova JNA iz Slovenije;
4) posebno voditi rauna da e uloga srpskog
naroda u Bosni i Hercegovini biti kljuna za
budunost srpskog naroda u cjelini.34
Ostvarivanju glavne ideje iz osnovne zamisli na
kojima su razraeni planovi upotrebe JNA na cijelom
jugoslovenskom prostoru i navedenih ciljeva prilago-
eno je lociranje snaga JNA. Na taj nain JNA je
najdirektnije izvrila oruanu agresiju na Republiku
Hrvatsku i Republiku Bosnu i Hercegovinu i naruila
teritorijalni integritet, nezavisnost i suverenitet meu-
narodno priznatih drava.
U (planiranom osvajakom) ratu za zaokruiva-
nje srpske drave planirano je, po procjeni SANU-a,
samo 80.000 rtava.35 Ratni zloinac Biljana Plav-
i je, za realizaciju srpskog velikodravnog projek-
ta - formiranje jedinstvene srpske drave na Balkanu,
bila spremna da, polazei od brojane nadmonosti
Srba i raunajui da bosanski rat mogu da dobiju
samo Srbi, rtvuje est miliona Srba.36
Vojno rukovodstvo je u proljee 1990. javno i
34 Isto, str. 134.
35 To je dr. Latinki Perovi lino izjavio akademik Antonije Isakovi
(potpredsjednik SANU). S tim u vezi, Perovi navodi: I negde,
to je moda 1990. godina, on me je pozivao i poeo je da
mi opisuje politiku situaciju u Jugoslaviji. Govorio je da
Hrvati nee Jugoslaviju, da Slovenci nee Jugoslaviju, da
je to trenutak da Srbija jednom rei svoje pitanje. Ja sam
ga sluala i rekla sam: ekaj, vi hoete rat? On je klim-
nuo glavom, i tako, napravio je lice, onako malo eretski,
i rekao: Ali zna, to nee biti rat u Srbiji, i poginue samo
80.000 ljudi! Ja sam pitala: Ali, ijih glava? Kojih 80.000
ljudi? U toku tog razgovora neko je uao, pozdravila sam
se i otila. Milosavljevi, str. 202-203; Smail eki, Genocid i
istina o genocidu u Bosni i Hercegovini, Univerzitet u Saraje-
vu i Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meuna-
rodnog prava, Sarajevo, 2012, str. 515.
36 ..nas je 12 miliona, pa neka est miliona strada, ostalih est
miliona e poteno da ivi. SVET (Beograd), 6. septembar
1993; Biserko, Srpska elita..., str. 122.
otvoreno iznosilo svoje ciljeve i, nakon to je po vla-
stitom uvjerenju izgubilo svoju dravu, utvrenu Usta-
vom iz 1974, tvrdilo kako samo jaka unitarna drava
moe prebroditi aktuelnu krizu, kako samo tako JNA
moe dobiti svoju izgubljenu dravu.37 Polazei od
ocjene da JNA nije imala svoju dravu, vojno ruko-
vodstvo je krajem osamdesetih i poetkom devedese-
tih godina, udrueno s Miloeviem i drugim nosioci-
ma velikosrpskog pokreta, poelo sebi stvarati dravu
i odreivati joj granice, jer je bilo potpuno izvjesno
da se bez jasno definisane nove jugoslovenske drave
JNA nije mogla odrati onakva kakva je bila i htjela
biti. Tu dravu (Velika Srbija, sa zapadnom granicom
na liniji Karlobag Karlovac Virovitica, u kojoj bi
svi Srbi bili okupljeni) vojnom rukovodstvu ponudio
je Miloevi i JNA se stavila u njegovu slubu.38 Tako
je vojno rukovodstvo svoju izgubljenu dravu pro-
nalo u dravnom projektu Slobodana Miloevia.39
Ocjenjujui da se ostvaruje proces raspadanja Ju-
goslavije na slian nain kao to se to desilo sa SKJ,
politiko rukovodstvo Srbije (srpska koordinacija,
neformalna politika grupa, vojnopolitiko rukovod-
stvo velikosrpskog pokreta) 26. marta 1990. odredilo
je svoje ratne ciljeve - bitka za teritorije - uspostavlja-
nje granice unutar koje se nee ratovati. Van te gra-
nice rat se nee moi izbei, jer Bosna i Hercegovina
nee moi da opstane kao drava, a bitka oko teritorije
bez krvi teko je zamisliva. Srpska koordinacija je,
takoer, zakljuila da Srbija nee pristati na konfe-
deraciju, procijenila da e se Jugoslavija verovatno
raspasti... i odluila da Srbija odmah pristupi izradi
novog ustava koji e biti sposoban da pokrije novu
samostalnu srpsku dravu.40
Usvojenom strategijom budueg djelovanja (raz-
bijanje Jugoslavije, odreivanje ratnih ciljeva i formi-
ranje nove samostalne srpske drave) koordinacija
je, pored ostalog, odredila i odnos prema svim kon-
stitutivnim elementima Federacije. Tako je, naprimjer,
Srbija drugim republikama branila donoenje ustava, a
prva je donijela ustav koji je bio u suprotnosti s usta-
vom SFRJ. Tu strategiju stvarnih postupaka pratio je
37 Martin pegelj, Prva faza rata 1990.-1992.: pripreme JNA za
agresiju i hrvatski odbrambeni planovi, u: Rat u Hrvatskoj i
Bosni i Hercegovini 1991.-1995., Zagreb-Sarajevo, 1999, str.
47; eki, Agresija, str. 243; adinlija, Teritorijalna odbrana,
str. 192.
38 pegelj, Prva faza..., str. 47-48; Kadijevi, str. 78; eki, Agre-
sija, str. 243-244.
39 pegelj, Prva faza..., str. 47; adinlija, Teritorijalna odbrana,
str. 192.
40 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 131-132; eki, Agresija, str.
243-245.
i plan obmane vlastite i svjetske javnosti, pri emu su
la smatrali operativnim maskiranjem.41
Prethodno izloena dvokolosjena (i dvolina)
aktivnost zvaninih organa Srbije, koja je potpuno re-
alizovana u narednim godinama, ukazuje na bitne ele-
mente i metode velikosrpskog pokreta i injenicu da je
on do tada potpuno ovladao polugama vlasti u Srbiji i
jasno pokazao aspiracije da to uradi i u saveznim orga-
nima, u cilju formiranja Velike Srbije. Te namjere isto-
vremeno su prikrivane tobonjom borbom za ouvanje
i uvrivanje jugoslavenske federacije.42
Vojno rukovodstvo je, sprovodei radikalnu re-
organizaciju Oruanih snaga SFRJ (1987-1988),43
preduzelo aktivnosti i na devastaciji, dezorganizaciji,
slabljenju, smanjenju, razoruanju i ukidanju Teritori-
jalne odbrane. Taj projekt je, pored oduzimanja repu-
blikama i pokrajinama prava na rukovoenje Teritori-
jalnom odbranom i degradacije njene pozicije unutar
jugoslovenskog sistema odbrane i ope ustavne pozici-
je kao komponente Oruanih snaga,44 kontinuiranog
41 S. eki, Agresija, str. 245-246.
42 Isto, str. 246.
43 Kadijevi, str. 66, 77, 100, 103-104 i 148; pegelj, Prva faza
rata..., str. 41-47; Isti, Sjeanja vojnika, Zagreb, 2001, str. 150;
Ilija Radakovi, Besmislena YU ratovanja, Beograd, 1997, str.
36-37; Dizdarevi, Od smrti Tita, str. 237 i 400-401; eki,
Agresija, str. 50-53; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 69.
44 Kadijevi, str. 63, 67, 73, 75-78 i 100; Dizdarevi, Od smrti Tita,
str. 400-401; Potoar, str. 105 i 213; Ivan Dolniar, Zaetnici
ratne tragedije, u: Ademovi, str. 269; eki, Agresija, str. 40-
57, 61-62, 64-70 i 666-667; Zbornik dokumenata iz oblasti
odbrane i bezbednosti Jugoslavije 1990.-1991. godine (u
daljem tekstu: Zbornik dokumenata), VIZ, Beograd, 2002, str.
162; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 39, 42-44, 52-53, 69,
151, 154-159, 161, 167-168, 173-176, 180, 186, 196-197; 203,
255, 274 i 280; Davor Marijan, Najvei Mamulin promaaj jest
odabir Kadijevia i Adia, mislio je da e on upravljati iz poza-
dine, Domovinski rat - la i istina, Veernji list, Zagreb, 2014,
str. 32-33; Davor Loo Domazet, Operetni rat u Sloveniji je si-
muliran, da se uvue Hrvatska i da JNA ima legitimitet za na-
pad, Domovinski rat - la i istina, Veernji list, Zagreb, 2014,
str. 46; Isti, Kako je pripremana agresija na Hrvatsku ili pre-
oblikovanje JNA u srpsku imperijalnu silu, Hrvatski vojnik,
Zagreb, kolovoz 1997, str. 10; pegelj, Prva faza rata..., str.
41-47; Isti, Sjeanja vojnika, str. 91 i 178; Dizdarevi, Izdaja
vojnog vrha, str. 148; Radakovi, str. 33, 36-37 i 67-68; Sonja
Biserko, Od Jugoslovenske narodne armije do srpske vojske,
u: Ratovi u Jugoslaviji 1991. - 1999, Zbornik saoptenja i
diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar 2001,
Beograd, 2002, str. 219; Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 36, 41-
42, 48, 64-65 i 68-69; Vahid Karaveli, Agresija na Bosnu i
Hercegovinu (Sjeveroistona Bosna 1991. do 1992.), Institut
za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2004, str. 57-59; Ante Nazor,
Mamula je optuio Kadijevia za neodlunost u slovenskom
ratu, zbog ega se raspala Jugoslavija, Domovinski rat - la i
istina, Veernji list, Zagreb, 2014, str. 54; Zakon o izmjenama
i dopunama Zakona o vojnoj obavezi, Slubeni list SFRJ, br.
30, 26. april 1991, str. 357-358; Zakon o izmjenama i dopuna-
ma Zakona o optenarodnoj odbrani, Slubeni list SFRJ, br.
17
smanjenja Teritorijalne odbrane Republike Bosne i
Hercegovine (smanjenjem uea stanovnitva na ras-
poredu u tabovima i jedinicama Teritorijalne odbrane,
ukidanjem tabova i jedinica, reorganizacijom tabova
i jedinica u nie varijante, manipulacijom sa kadrovi-
ma i dr.),45 realizovan i oduzimanjem naoruanja od
Teritorijalne odbrane i njegovo stavljanje pod kontrolu
JNA,46 te preklasifikacijom i organizacijom dijela je-
dinica JNA iz B u A tip i formiranjem posebnih
35, 17. maj 1991, str. 592-596; AIIZ, inv. br. 2-2807, Komanda
2. vojne oblasti, Pregled vojno-teritorijalne podele, Pov. broj:
12/125-30, 25. januar 1992.
45 Milan Ini, Teritorijalna odbrana Socijalistike Republike Bo-
sne i Hercegovine, RTO SRBiH, Sarajevo, 1989, str. 53-88,
158-193 i 208-209; Dizdarevi, Od smrti Tita, str. 411 i 413,
nap. 14; eki, Agresija, str. 87-99, 101-103, 105-107, 109-116
i 795-835; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 14, 27-28, 40-
54, 149-151, 162-166, 171-172, 180, 187-192, 194-195, 207-
209, 212-213, 218, 222-223 i 228; AIIZ, inv. br. 2-4593, RTO
SRBiH, Stanje TO SRBiH u periodu 1985.-1991. god.; Hasan
Efendi, Ko je branio Bosnu, Udruenje graana plemikog
porijekla BiH, Sarajevo, 1999, str. 90-100 i 108-116; AIIZ, inv. br.
2-2492, SSNO/G OS SFRJ/Zamjenik naelnika Generaltaba
za Teritorijalnu odbranu, DT Broj: 629-1, 7. august 1989; AIIZ,
inv. br. 2-2503, RTO SRBiH, Str.pov.broj: 05/5-5, 28. septem-
bar 1990; Karaveli, str. 98-99; AIIZ, inv. br. 2-2504, RTO SR-
BiH, Str.pov.broj: 05/5-6, 1. oktobar 1990; AIIZ, inv. br. 2-2529,
RTO SRBiH, Str.pov.broj: 05/506-3, 15. april 1991; AIIZ, inv.
br. 2-2528, SSNO/G OS SFRJ/III uprava, Str. pov.broj: 840-2,
9. april 1991; AIIZ, inv. br. 2-2536, RTO SRBiH, Informacija o
stanju i nekim problemima u TO SR BiH; AIIZ, inv. br. 2-2536-1,
RTO SRBiH, 6. decembar 1991; AIIZ, inv. br. 2-2538, RTO
SRBiH, Str.pov.broj: 05/1518-1, 13. decembar 1991; AIIZ, inv.
br. 2-920, RTO SRBiH, Platforma za razgovor Predsjednitva
SR Bosne i Hercegovine sa saveznim sekretarom za narodnu
odbranu Sarajevo 23. decembar 1991.
46 Kadijevi, str. 77-78 i 94-97; Potoar, str. 105 i 110; adinlija,
Teritorijalna odbrana, str. 105-106, 182-185, 190, 208, 229,
236, 255 i 276-277; Zbornik dokumenata, str. 77-81 i 162-165;
AIIZ, inv. br. 2-917, RTO SRBiH, Predsjednitvu SR BiH, DT
Broj: 06/1-79, 13. septembar 1990; Dizdarevi, Izdaja vojnog
vrha, str. 151; Isti, Od smrti Tita, str. 412; eki, Agresija,
str. 117-147, 624 i 852; Karaveli, Agresija, str. 60, 95-96 i
107-108; Nazor, str. 55; AIIZ, inv. br. 2-916, Komanda 1. vojne
oblasti, Str.pov.broj: 1-90, 15. maj 1990; Jovi, Posljednji dani
SFRJ, str. 146-147; Davor Marijan, Jugoslovenska narodna
armija u agresiji na Republiku Hrvatsku 1990.-1992. godine,
asopis za suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za po-
vijest, Zagreb, 2001, str. 292-293; Lukei, str. 77; Radakovi,
str. 33 i 127; Dolniar, str. 269; Veselinovi, str. 233; Marijan,
Najvei Mamulin promaaj..., str. 32-33; Domazet: Operetni
rat u Sloveniji..., str. 47; ICTY, Biljenica generala Ratka Mla-
dia, 14. februar-25. maj 1992, str. 276; AIIZ, inv. br. 2-2869,
Predsjednitvo Socijalistike Republike Bosne i Hercegovi-
ne, Broj: 02-011-194/92, Sarajevo, 12. marta 1992; Agresija
na Republiku i Hercegovinu iz dana u dan, dokumenti o
agresiji na Republiku Bosnu i Hercgovinu (u daljem tekstu:
Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu), Ured za infor-
misanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1993,
str. 19; AIIZ, inv. br. 2-88, Komanda 2. vojne oblasti, Str.pov.
broj: 10/36-1940, 2. april 1992; AIIZ, inv. br. 2-118, Komanda 2.
vojne oblasti, Str.pov.broj: 10/36-1986, 4. april 1992; AIIZ, inv.
br. 2-85, Komanda 2. vojne oblasti, Str.pov.broj: 10/36-2000, 5.
april 1992; AIIZ, inv. br. 2-124, Komanda 2. vojne oblasti, Ko-
manda 2. vojne oblasti, Str.pov.broj: 10/36-2126, 10. april 1992.
18
mobilnih sastava, ija je glavnina snaga rasporeena
u mjestima gdje je dominiralo srpsko stanovnitvo.47
Od dolaska Borisava Jovia, Miloevievog ek-
sponenta, na elo Predsjednitva SFRJ, 15. maja 1990,
navedena neformalna grupa jo je potpunije izvravala
svoju parafunkciju i sprovodila politiku utvrenu 26.
marta na srpskoj koordinaciji. Borisav Jovi je u na-
rednom periodu odravao stalne kontakte i vodio tajne
razgovore sa Slobodanom Miloeviem, generalom
Veljkom Kadijeviem, Petrom Graaninom, kao i oni
s njim. Zalaui se deklarativno za ouvanje Jugosla-
vije, Miloevi i Jovi su, u saradnji s rukovodstvom
JNA, razraivali planove o novoj Jugoslaviji.48
Zalaui se za brzo stvaranje nove Jugoslavije,
general Kadijevi je, uz dogovor i koordinaciju s ru-
kovodstvom velikosrpskog pokreta, posebno Miloe-
viem, poetkom juna 1990. donio odluku o formira-
nju novih operativnih formacija u rejonima Zagreba,
Knina, Banje Luke i Hercegovine. JNA je sredinom
1990. imala razraen plan za Kosovo, Sloveniju i Hr-
vatsku, a poetkom jula je pravljen plan za upotrebu
vojske za cijelu zemlju.49
Uoi prvih viestranakih izbora u Srbiji, decem-
bra 1990, Miloevi je obeao realizaciju faistikog
projekta - svi Srbi u jednoj dravi.50 Slobodan Mi-
loevi (na elu Srbije) i Borisav Jovi (na elu Pred-
sjednitva SFRJ) konano su se 1990. odrekli Jugo-
slavije i velikosrpski nacionalistiki program usmjerili
na formiranje drave od 17 miliona stanovnika.51
Rukovodstvo velikosrpskog pokreta uporno je nasto-
jalo vojsku izvesti na politiku scenu kako bi sprijeilo
hrvatsko-slovenaki prijedlog konfederalnog ugovora
i onemoguilo kontrolu hrvatskih vlasti nad irenjem
pobune u dijelovima Hrvatske.52
Poetak nove 1991. oznaen je upadom Srbije u
platni sistem SFRJ (18,2 milijarde dinara, odnosno 2,6
milijardi njemakih maraka). Upad je izvren uz for-
malnu odluku (u strogoj tajnosti) Skuptine Srbije, a
faktiki uz znanje, saglasnost i podrku Slobodana Mi-
47 Marijan, Jugoslovenska narodna armija..., str. 293, napomena
19 i 294, napomena 22; Davor Marijan, Oruane snage SFRJ u
izvanrednim prilikama, asopis za suvremenu povijest, br. 2,
Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2002, str. 361, nap. 52; e-
ki, Agresija, str. 128 i 249; Jovi, Posljenji dan SFRJ, str. 152.
48 eki, Agresija, str. 249.
49 Kadijevi, str. 90; Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 162.
50 Tomani, str. 92; eki, Agresija, str. 203.
51 Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 292; Jovi, Posljednji dani
SFRJ, str. 161.
52 Mesi, str. XI; eki, Agresija, str. 270-271.
loevia.53 Procjene vojnog rukovodstva, prije svega
generala Kadijevia, da e Jugoslavija biti napadnuta
svim sredstvima u sprezi spoljnjeg i unutranjeg nepri-
jatelja, ustvari su prikrivale 26. marta i 28. juna 1990.
dogovorene planove razbijanja Jugoslavije, odreiva-
nja ratnih ciljeva i definisanja nove jugoslavenske
drave (...srpskog i crnogorskog naroda...), te istje-
rivanja Slovenije i Hrvatske iz SFRJ. Prijedlozi da se
hitno rasformiraju i razoruaju paravojne formacije i
reaguje na spoljno mijeanje te da se ubrza formira-
nje Saveza komunista - Pokreta za Jugoslaviju (par-
tije JNA) na cijeloj teritoriji Jugoslavije bili su u toj
funkciji.54 General Kadijevi predloio je i uvoenje
vanrednog stanja u SFRJ, to je jasno ukazivalo da se u
praksi ne sprovode odluke Predsjednitva SFRJ, nego
njegovog dijela (lanovi koji su radili za Jugoslavi-
ju) i paralelne politike neformalne grupe, na elu s
Miloeviem, koja se zalagala za vojno, a ne politiko
rjeenje jugoslavenske krize.55
Neformalna grupa je pomou sile, kojom je raspo-
lagala (JNA) i demokratskim putem (izjanjavanje
naroda), nastojala rasturiti Jugoslaviju i osigurati for-
miranje jedinstvene drave svih Srba. Na taj nain, a
u cilju iznalaska povoljnog rjeenja za srpski narod,
odnosno formiranja Velike Srbije, grupa je insistirala
na izjanjavanju jugoslavenskih naroda, a ne na dogo-
voru republika.56
Rukovodstvo velikosrpskog pokreta je, zloupotre-
bljavajui princip samoopredjeljenja naroda, priznajui
pravo na samoopredjeljenje iskljuivo narodima, a ne re-
publikama, zaprijetilo Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini
da Srbi, gdje god su u veini, imaju pravo na svoju
dravu, to je ukljuivalo i njihovo pravo da se pripo-
je Srbiji, u cilju okupljanja svih Srba u jednoj dravi,
to je otvaralo pitanje granica koje je nuno vodilo u
osvajaki rat i znailo osvajanje tih republika. Navede-
nu jasno izreenu politiku prijetnju to rukovodstvo je
podupiralo i prijetnjom oruane intervencije, pokreu-
i time veliku bitku.57
53 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 239-241 i 246; eki, Agresi-
ja, str. 272; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 112-113.
54 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 161, 236-238 i dr.; Radakovi,
str. 9; Lukei, str. 70; eki, Agresija, str. 899-900; adinlija,
Teritorijalna odbrana, str. 113-114; Biserko, Srpska elita...,
str. 144.
55 eki, Agresija, str. 273-274 i 245-447; ICTY, Predmet br. IT-
02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM, TUILAC PROTIV
SLOBODANA MILOEVIA, DRUGI PRETPRETRESNI POD-
NESAK TUILATVA, paragraf 956.
56 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 238-239 i 263.
57 Isto, str. 240, 246-247 i 311; eki, Agresija, str. 278; adinlija,
Teritorijalna odbrana, str. 105-106 i 112-113.
Za nosioce velikosrpskog pokreta drava je mogla
biti unitarna ili federalna, s tim to srpski narod nije
elio razmiljati o konfederaciji, jer to, po njima, nije
drava. Najpogodniji oblik za funkcionisanje Jugosla-
vije je za njih bila federacija sa minimalnim funkci-
jama koje e se efikasno izvravati. To je, po njima,
praktino znailo osporavanje otcjepljenja republika-
ma, jer to pravo njima ne pripada, nego narodima.58
U januaru 1991, kada je Predsjednitvo SFRJ, raz-
matrajui stanje u oblasti zatite ustavnog poretka u
SFRJ i pojava koje taj poredak neposredno ugroava-
ju, donijelo naredbu o rasformiranju svih oruanih
sastava koji nisu u sastavu oruanih snaga SFRJ ili
organa unutranjih poslova, odnosno rasformiranja i
razoruanja paravojnih formacija u Hrvatskoj, Milo-
evi i Jovi su u svakodnevnim razgovorima i dogo-
vorima utvrivali doktrinu naputanja zajednike dr-
ave i strategiju konstituisanja i odbrane Velike Srbije.
Oni su nastojali dovesti JNA na velikosrpski koncept
da brani etnike srpske teritorije (... da vojska pokri-
je srpske krajeve u Hrvatskoj ...). To su Miloevi i
Jovi postavili kao ratni cilj JNA. Stoga su pritiskali
generale Kadijevia i Adia da se odreknu Jugoslavi-
je i brane samo srpske teritorije.59 Miloevi i Jovi
su smatrali da nema razloga silom zadravati Hrvat-
sku u Jugoslaviji i da JNA mora pokriti srpske kra-
jeve u Hrvatskoj.60
Polazei od ocjene da Srbija nee pokuavati da
zadri Sloveniju u Jugoslaviji, u Beogradu je 24. ja-
nuara 1991. postignut tajni srpsko-slovenaki spora-
zum (Sporazum Miloevi-Kuan). Naime, u noi 24.
januara, nakon sastanka Predsjednitva SFRJ s pred-
sjednicima republika, na kome je voena rasprava o
rasformiranju i razoruavanju nelegalnih oruanih sa-
stava, sastali su se predsjednici Slobodan Miloevi i
Milan Kuan. Postignut je dogovor o pravu Slovenaca
na vlastitu dravu i pravu Srba na vlastitu dravu (svi
Srbi u Jugoslaviji u jednoj dravi).61
Vojno rukovodstvo je u februaru 1991, polazei
od procjene da se situacija u Jugoslaviji ne moe re-
iti bez jasne i vrste najave upotrebe sile, napravilo
58 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 240.
59 AIIZ, inv. br. 2-2812; Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 257-258;
Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 229; eki, Agresija, str. 277-
294; Zbornik dokumenata, str. 237-238.
60 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 257-258; Silber i Litl, str. 105.
61 Silber i Litl, str. 104; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 115-
116, 130 i 191-192; D. Ivankovi, KOS je trebao film o pegelju
i krvolonom HDZ-u kao alibi za uvoenje izvanrednog stanja,
Domovinski rat - la i istina, Veernji list d.o.o., Zagreb, 2014,
str. 15; Domazet, Operetni rat u Sloveniji..., str. 49.
19
novi plan odbrane od unutranje i spoljne agresije
i izradilo planove za obaranje vlasti u Sloveniji i
Hrvatskoj.62
Poetkom marta 1991. Miloevi je inicirao pa-
kraki incident kako bi osujetio miting opozicije u
Beogradu, najavljen za 9. mart.63 U tom cilju Jovi
je, u svojstvu predsjednika Predsjednitva SFRJ, bez
zasjedanja Predsjednitva, naredio upotrebu vojske u
Hrvatskoj.64 U Pakrac su upuene jedinice JNA iz Bje-
lovara, Virovitice i Zagreba, a Komanda 32. korpusa u
gradu je postavila i svoje istureno komandno mjesto.65
Nekoliko dana zatim (9. marta 1991) u otrom sukobu
izmeu vlasti i opozicije66 Jovi je, na (telefonske) za-
htjeve Slobodana Miloevia, generalu Kadijeviu dao
nalog da izvede vojsku na ulice (u Beogradu) i zapo-
sedne prostor ispred ugroenih dravnih institucija.67
Vojni udar, koji je stalno visio u zraku i bio u op-
ciji planova JNA u rjeavanju jugoslavenske krize,
odnosno za preuzimanje vlasti u Jugoslaviji, posebno
marta 1991, nije mogao biti izveden iz vie razloga.
Prije svega, na JNA se tada skoro u svim sredinama
gledalo kao na srpsko-crnogorsku, bolje reeno srpsku
vojsku (JNA se u sutini ve svela na srpsku vojsku),
jer je ve vie od itave decenije izgubila legitimnost
da igra ulogu garanta Jugoslavije. Kadijevi se nije
odluio na taj korak i pored pritisaka Miloevia i Jo-
via.68
Slobodan Miloevi je - poslije izvoenja tenkova
na beogradske ulice i svoj narod, radi ouvanja vlasti
9. marta 1991, i nakon to na trodnevnoj sjednici Pred-
sjednitva SFRJ 12, 14. i 15. marta 1991. nisu prihva-
eni Prijedlozi odluka srpskog rukovodstva o uvoe-
nju vanrednog stanja u zemlji na cijeloj teritoriji SFRJ
i, pored ostalog, podizanju borbene gotovosti JNA do
nivoa koji e garantovati potivanje mjera vanrednog
stanja ..., ukljuujui i mobilizaciju dijela jedinica,69
62 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 265-278.
63 Zbornik dokumenata, str. 239-240; adinlija, Teritorijalna od-
brana, str. 119 i 130.
64 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 281-282; Zbornik dokume-
nata, str. 239-240.
65 Marijan, Jugoslovenska narodna armija..., str. 297; Isti, Orua-
ne snage..., str. 371-372.
66 Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 219.
67 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 283.
68 Isto, str. 265-268; Biserko, Srpska elita..., str. 225-226; eki,
Agresija, str. 301-313; adinlija, Teritorijalna odbrana, 114-
118 i 131.
69 Detaljnije o tome vidi: Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 286-
311; Kadijevi, str. 113-114; Bogi Bogievi, Rat je planiran,
u: Ademovi, str. 29-37; Silber i Litl, str. 134-135 i 140-143;
Svetozar Oro, O ulozi vladarskih tenji u YU ratovima 1991.-
2001. godine, u: Ratovi u Jugoslaviji 1991.-1999., Zbornik
20
te Saoptenja za javnost taba Vrhovne komande Oru-
anih snaga SFRJ u noi 15. marta 1991. o tome koje
e mjere JNA preduzeti70 - 15. marta naredio mobili-
zaciju rezervnog sastava specijalnih jedinica milicije
u Srbiji, angaovanje i formiranje novih snaga mi-
licije, a Vlada (Republike Srbije, prim.red.) je dobila
zadatak da pripremi odgovarajue formacije koje e
nas uiniti u svakom sluaju bezbednim da branimo
interes nae republike, a bogami i interese srpskog na-
roda izvan Srbije.71 Miloevi je 16. marta u obra-
anju naciji objavio da je sa Jugoslavijom gotovo
i da Republika Srbija vie vie nee priznati nijednu
odluku Predsjednitva u postojeim okolnostima.72
Na taj nain Miloevi je objavio otcjepljenje Srbije
od Jugoslavije.
Slobodan Miloevi je, u skladu s velikodravnim
projektom o formiranju Velike Srbije (svi Srbi u jed-
noj dravi), 16. marta 1991. na zatvorenom sastan-
ku (tajna sjednica), s opinskim funkcionerima (200
predsjednika srbijanskih opina), najavio osvajake
ratne ciljeve Srbije, odnosno rjeavanje srpskog nacio-
nalnog pitanja kao ratnog. Tada je on, izmeu ostalog,
posebno potencirao pitanja granica, koja su, po njemu,
sutinska, dravna pitanja. S tim u vezi, on je izja-
vio: Granice, kao to znate, uvek diktiraju jaki, nikada
ne diktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da moramo
biti jaki. ... Mi jednostavno smatramo da je legitimno
pravo i interes srpskog naroda da ivi u jednoj dravi.
To je poetak i kraj. Uostalom, ta e im ti Srbi koji
im toliko smetaju po Kninu, po Petrinji, Glini, Lici,
Baniji, Kordunu, Baranji, ako je taj problem toliki?...
A ako treba da se tuemo, bogami emo da se tuemo.
A nadam se da nee biti toliko ludi da se sa nama tuku.
Jer, ako ne umemo dobro da radimo i privreujemo,
bar emo znati dobro da se tuemo...73
Miloevi je za ostvarenje svojih zloinakih ci-
ljeva i radi odbrane interesa srpskog naroda izvan
saoptenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7.- 9. no-
vembar 2001, Beograd, 2002, str. 81-82; eki, Agresija, str.
203-204; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 119.
70 Silber i Litl, str. 143; Zbornik dokumenata, str. 241-242.
71 Bogami emo da se tuemo, NIN (Beograd), 12. april 1991, str.
41; Silber i Litl, str. 144; eki, Agresija, str. 204; Miloeviu
dokazan genocid u Bosni: meupresuda Hakog tribunala
od 16. juna 2004., Institut za istraivanje zloina protiv ovje-
nosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2007, str. 146-147; a-
dinlija, Teritorijalna odbrana, str. 120.
72 Silber i Litl, str. 143-144; Bogievi, str. 37; eki, Agresija, str.
204; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 119-120.
73 uki, str. 113; Stamboli, str. 28; Silber i Litl, str. 144 - 146; Bo-
gami emo da se tuemo, NIN (Beograd), 12. april 1991, str.
41- 42; Cigar, str. 55; eki, Agresija, str. 205; Biserko, Srpska
elita..., str. 138-139.
Srbije bio u stalnom kontaktu sa srpskim rukovod-
stvom u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. On je ru-
kovodio politikim i vojnim akcijama rukovodstava
SDS-a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Miloevi
je imao redovne, pa i svakodnevne kontakte s Radova-
nom Karadiem. S tim u vezi, on je predsjednicima
srbijanskih opina, na tajnom sastanku u Beogradu 16.
marta 1991, pored ostalog, izjavio da je bio na vezi
sa naima iz Knina, iz Bosne, ogromni su pritisci....74
Neuspjeh srpskog politikog rukovodstva i ne-
spremnost kolebljivog rukovodstva JNA da, bez ruske
podrke, na sebe preuzme odgovornost za planirani
vojni udar i nasilno obaranje vlada republik Hrvatske
i Slovenije,75 naveo je Miloevia da prihvati Mesie-
vu inicijativu da u meusobnom dogovoru sa Tuma-
nom pokua rijeiti sporna pitanja i postigne spora-
zum, kako ne bi dolo do rata. U najveoj tajnosti
organizovan je sastanak.76
Dogovor MiloeviTuman ostvaren je u velikoj
tajnosti 26. marta 1991. u Karaorevu, bez Mesia i
Jovia, gdje je, kao i 15. aprila u Tikveu, dogovorena
teritorijalna podjela Bosne i Hercegovine (po etni-
kom kljuu i pripajanju tih njenih dijelova Hrvatskoj,
odnosno Srbiji, dok bi se bosanskim muslimanima
dala mogunost da ive u enklavi),77 to je rezultiralo
formiranjem srpskih i hrvatskih petokolonakih orga-
nizacija, paradravnih i kolaboracionistikih tvorevi-
na u Republici Bosni i Hercegovini, te koordiniranom
agresijom Srbije i Crne Gore (Savezne republike Ju-
goslavije) i Republike Hrvatske na Republiku Bosnu i
Hercegovinu i genocidom nad Bonjacima.78
U Karaorevu je, po Mesiu, dogovoreno da Hr-
vatska dobije trinaest bosanskohercegovakih srezova,
odnosno granice Banovine Hrvatske iz augusta 1939,
te bosansko Prekounje (Biha, Cazin, Veliku Kladu-
u i Buim), poto to, kao turska Hrvatska, odnosno
74 Bogami emo da se tuemo, str. 41; Cigar, str. 55; Miloeviu
dokazan genocid u Bosni, str. 147; eki, Agresija, str. 207.
75 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 295 i 306-310; Marjan, Jugo-
slovenska narodna armija..., str. 265-281; Rat i mir generala
Vuka Obradovia, PROFIL (Beograd), br. 16, 1998, str. 105-
114, Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 9.
76 Detaljnije o tome vidi: Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 258-259;
Mini, str. 21 - 104; Hrvoje arini, Svi moji tajni razgovori
sa Slobodanom Miloeviem, Globus, Zagreb, 1999; eki,
Agresija, str. 942-944; Miloeviu dokazan genocid u Bosni,
str. 147; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 122.
77 Isto; Silber i Litl, str. 123; Ivo Goldstein, Hrvatska povijest, Novi
Liber, Zagreb, 2003, str. 409-410; eki, Agresija, str. 320-321,
327-328 i 942-949; Duan Bilandi, Povijest izbliza: memo-
arski zapisi 1945.-2005., Prometej, Zagreb, 2006, str. 372-377;
adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 120-125, 192 i 198.
78 eki, Agresija, str. 9-1328.
Bonjacima u ogromnoj veini naseljeno podruje,
Miloeviu navodno nije bilo potrebno.79
Od marta 1991. JNA je, od zajednike oruane
sile svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i graa-
na, kako je to bilo definisano Ustavom SFRJ,80 posta-
la oruana sila Srbije i Crne Gore (srpsko-crnogorska
vojska) i njihovih kolaboracionista u Hrvatskoj i Bosni
i Hercegovini. Na taj nain JNA je dobila svoju dra-
vu, koju je general Veljko Kadijevi u panici traio.
Tada je stavljena pod komandu tih dviju republika.
Stoga su njena osvajaka dejstva u Sloveniji, Hrvat-
skoj i Bosni i Hercegovini predstavljala glavni oblik
oruanog uea Srbije i Crne Gore u tim osvajakim,
srpskim agresorskim ratovima.81
Rukovodstvo velikosrpskog pokreta je - deklara-
tivno se u javnosti zalaui za opstanak SFRJ i stvar-
ni demokratski preobraaj drutva - na sastanku ue-
tvero (Miloevi, Jovi, Kadijevi i Adi) 5. aprila
1991. prihvatilo ratnu opciju. S tim u vezi, vrh veli-
kosrpskog pokreta ocijenio je da je preen Rubikon
- postignut je dogovor da e vojska, bez odluke i sa-
glasnosti Predsjednitva SFRJ (nikakvu odluku ni sa-
glasnost neemo traiti; ni od koga vie ne traimo
nikakve odluke), stupiti u oruano dejstvo na zatiti i
odbrani srpskog naroda u Krajini, odnosno na odbrani
ve osvojenog u Hrvatskoj (srpskih gradova koji su
tada bili pod srpskom vlau).82
Poetkom aprila 1991. vojno rukovodstvo je
usvojilo Odluku o razmjetanju dijela jedinica JNA
prema zapadu.83
estog maja generalu Kadijeviu se izgleda po-
vratilo samopouzdanje i elja da samostalno djeluje.
Polazei od ocjene da je, zbog zaotravanja stanja u
zemlji, poeo naveliko graanski rat u zemlji, na-
redio je podizanje borbene gotovosti JNA i (naredit
e) mobilizaciju odgovarajuih jedinica i zaprijetio da
e, ako to ne uine odgovarajui organi Federacije,
JNA obezbijediti mir. Sazvana je sjednica Predsjed-
nitva, u ijem su radu uestvovali predsjednik Skup-
tine SFRJ, predsjednik SIV-a, predsjednici republika
Srbije i Makedonije, predsjednici predsjednitava Bo-
79 Mini, str. 77-90.
80 Ustav SFRJ, Ustavi socijalistikih republika i pokrajina, Be-
ograd, 1974, str. 53; Radakovi, str. 163; eki, Agresija, str.
158.
81 Radakovi, str. 163; eki, Agresija, str. 159.
82 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 317; eki, Agresija, str. 328.
83 Marijan, Jugoslovenska narodna armija..., str. 299; Anton Tus,
Rat u Sloveniji i Hrvatskoj do sarajevskog primirja, u: Rat u Hr-
vatskoj i Bosni i Hercegovini 1991.-1995., Zagreb-Sarajevo,
1999, str. 68-69; eki, Agresija, str. 329.
21
sne i Hercegovine, Crne Gore i Slovenije i predsjednik
Vlade Republike Hrvatske, a na kojoj je razmatrana
aktuelna politiko-bezbjednosna situacija u zemlji.
Sjednica je zavrena 9. maja u jutarnjim satima, kada
su, pod pritiskom neminovne vojne opcije (strah od
mogueg vojnog udara) jednoglasno usvojene odluke,
mjere i aktivnosti, ijim bi sprovoenjem bio osiguran
mir u zemlji, a time i uslovi za vraanje borbene go-
tovosti jedinica JNA na normalni nivo.84
U danima natezanja oko izbora Mesia za pred-
sjednika Predsjednitva SFRJ (od 10. maja 1991, te
kasnije) odrano je vie sastanaka, na kojima su voe-
ni razgovori i dogovori izmeu srpskog i crnogorskog
politikog te vojnog rukovodstva. Na tim je sastanci-
ma, pored pitanja izbora Mesia za predsjednika, raz-
govarano i o Srbima u Hrvatskoj. Tako je u razgovoru
izmeu Jovia, Miloevia i Kadijevia 10. maja do-
govoreno da se nastavi s odbranom srpskog naroda u
Hrvatskoj.85
Miloevi, Jovi, Bulatovi, Branko Kosti i Ju-
goslav Kosti su 20. juna, poto nije odrana sjednica
Predsjednitva SFRJ,86 procijenili situaciju i dogova-
rali se o daljim potezima. Procjenjujui da e se Hrvat-
ska i Slovenija u toku tog mjeseca osamostaliti, oni su
zakljuili da je neophodno preduzeti odreene mjere
zatite od separatizma. U tom je cilju, pored prijed-
loga finansijske i ekonomske samoodbrane, dogovo-
reno da se 24. juna sastanu s generalima Kadijeviem i
Adiem i trae pruanje preciznog odgovora da li e govoren prekid vatre i povlaenje armije u kasarne,
izvriti raspored vojske na novim (srpskim) granicama
Jugoslavije, kako bi se navodno spreilo vee izgi-
nue srpskog naroda i odbranile teritorije. Zakljuili
su da e, ako ne dobiju sigurne garancije, odbranu or-
ganizovati sami i dii ruke od armije.87
Kod Miloevia je, u skladu s navedenim zaklju-
cima i po dogovoru i utvrenim ciljevima od prije eti-
ri dana, 24. juna odran sastanak, na kome su uestvo-
vali: Veljko Kadijevi, Blagoje Adi, Borisav Jovi,
Momir Bulatovi, Branko Kosti, Jugoslav Kosti i
Slobodan Miloevi. Najprije je govorio Miloevi,88
koji, po Joviu, nije ni spomenuo razloge zato su se
sastali, zatim general Kadijevi, te Jovi, koji je, izme-
u ostaloga, naglaavajui ciljeve nosilaca velikosrp-
84 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 299-300 i 320-321; eki,
Agresija, str. 330-332.
85 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 324; eki, Agresija, str. 334-
338.
86 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 339; eki, Agresija, str. 339.
87 Isto.
88 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 340; eki, Agresija, str. 339.
22
skog pokreta da omogue Sloveniji i Hrvatskoj otcje-
pljenje (ali na legalan nain, a ne politikom svrenog
ina), ukazao da Srbija i Crna Gora treba odmah da
razmotre mjere samoodbrane u ekonomskom i finan-
sijskom smislu. Meutim, problem je bio u tome to
rukovodstvo velikosrpskog pokreta legalno nije moglo
ostaviti Srbe u Jugoslaviji te je vren posljednji priti-
sak na JNA da to ona preuzme na sebe. Stoga je bez-
bednosna strana, po Joviu, zavisila od odgovora
koji emo dobiti danas od Armije: da li e JNA braniti
Srbe u Hrvatskoj posle odluke o otcepljenju i kako.89
Dvadeset sedmog juna 1991. Miloevi je uao
u otvorena neprijateljstva u Sloveniji - JNA je po-
krenuta da zauzme tu republiku, zaposjedne granicu
sa Slovenijom i uspostavi prisustvo federalne policije
i carine na granici.90 Za vrijeme napada na Sloveniju
rukovodstvo velikosrpskog pokreta je na granicama
izmeu Srbije i Hrvatske stacioniralo oklopno-meha-
nizovane jedinice 1. vojne oblasti.91
Savezno izvrno vijee je 27. juna predloilo tro-
mjesenu odgodu realizacije slovenakih i hrvatskih
odluka o razdruivanju. S obzirom na to da ni blokira-
no Predsjednitvo ni predsjednik Markovi nisu imali
kontrolu nad JNA, SIV je insistirao na neodgodivom
konstituiranju jugoslovenske zajednice i deblokadi
Predsjednitva, da bi preuzelo funkcije vrhovne ko-
mande i sprijeilo autonomno ponaanje Armije.92
Sljedeeg je dana s trojkom Evropske zajednice do-
tromjeseni moratorij odluka Slovenije i Hrvatske o
osamostaljivanju i izbor Stipe Mesia za predsjednika
Predsjednitva SFRJ.93
Jovi, dvojica Kostia i Bajramovi su, poslije
Miloevievih razgovora s trojicom ministara Evrop-
ske zajednice, 29. juna napisali zajedniku izjavu u
kojoj su naveli kako prestaju razlozi usljed kojih su
15. maja odbili da glasaju za izbor Stjepana Mesia.94
Jovi je 30. juna na zatvorenoj sjednici Savje-
89 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 340; eki, Agresija, str. 339-
340.
90 Radakovi, str. 67; Ofelija Backovi, Milo Vasi i Aleksandar
Vasovi, Ko to rado ide u vojnike (Mobilizacijska kriza - ana-
litiki pregled medijskog izvjetavanja), u: Rat u Hrvatskoj i
Bosni i Hercegovini 1991.-1995., Sarajevo, 1999; Mesi, str.
48; Marijan: Jugoslovenska narodna armija..., str. 300; eki,
Agresija, str. 345.
91 Marijan, Jugoslovenska narodna armija..., str. 300, eki,
Agresija, str. 347.
92 Mesi, str. 50; eki, Agresija, str. 348.
93 Karlo Rotim, Odbrana Herceg-Bosne, iroki Brijeg, 1997, str.
103; eki, Agresija, str. 348.
94 Mesi, str. 52-53; eki, Agresija, str. 348.
ta za zatitu ustavnog poretka, govorei o situaciji u
Jugoslaviji i, s tim u vezi, vrlo velikoj opasnosti da
Jugoslavija navodno bude Liban, i jo gore, u Mi-
loevievo ime, podvukao crtu i temeljno se preis-
pitao, odustao od ouvanja integriteta SFRJ. Iznio
je tvrdnju o postojanju pogrene procjene da se inte-
gritet zemlje moe ouvati. Po njegovom miljenju
tada nisu postojali vie nikakvi politiki uslovi da
moemo ouvati integritet zemlje.95
Zalaui se za donoenje odluke o hitnom isklju-
enju Slovenije iz Jugoslavije (... Sloveniju potpuno
otcepiti od Jugoslavije u svakom pogledu....), Jovi je
predloio i mjere kako da se to postigne. Jedna od njih
je - povlaenje JNA na nove granice.96
Pet dana poslije izbora Mesia za predsjednika
Predsjednitva SFRJ (5. jula 1991) Miloevi i Jovi
su s generalom Kadijeviem zakazali razgovor, koji
su, zbog navodno skoro traginog stanja u zemlji,
posebno zbog toga to je JNA u Sloveniji poraena i
potuena,97 smatrali odluujuim. Oni su vojsci posta-
vili kategorine zahtjeve, traei od Kadijevia slje-
dee:
1. Slovencima odgovoriti estoko svim sredstvi-
ma, ukljuujui i avijaciju, ... a potom se povu-
i iz Slovenije;
2. Glavne snage JNA koncentrisati na liniji: Kar-
lovac Plitvice na zapadu; Baranja Osijek
Vinkovci Sava na istoku i Neretva na jugu.
Na taj je nain trebalo pokriti sve teritorije gde
ive Srbi do potpunog raspleta, odnosno do
konanog slobodnog opredeljenja naroda na
referendumu, i
3. Potpuno eliminisati Hrvate i Slovence iz
vojske.98
Miloevi i Jovi zahtijevali su da se odmah kre-
ne s akcijom u Sloveniji, jer u protivnom oni gube u
Srbiji, a onda se i vojska raspada. Kadijevi je bez
ikakve diskusije prihvatio sve to mu je Miloevi
govorio, ukljuujui i kategorine zahtjeve vojsci,
s tim to je mislio da mu je za to potrebno 6-10 dana.
Meutim, Miloevi i Jovi se s tim nisu sloili oni 11. jula 1991, u dogovoru s Miloeviem, Joviem i
su preduzimanje akcije traili za 2-3 dana, jer e, po
njima, posle toga doi do priznanja Slovenije i Hrvat-
95 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 344; eki, Agresija, str. 349.
96 Isto.
97 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 349; eki, Agresija, str. 357.
98 Isto.
ske od Austrije i Nemake, a tada bi bila mogua i nji-
hova vojna intervencija. To je Kadijevi prihvatio. 99
Ministarsko vijee Evropske zajednice, na sjedni-
ci u Haagu 5. jula 1991, usvojilo je stav da ni u kom
sluaju nee priznati politiku sile, to je bila i ocje-
na Kriznog komiteta KESS-a.100 Ministarska trojka je
odmah poslije hakog zasjedanja ponovo, formalno na
poziv Savezne vlade, doputovala u Jugoslaviju, gdje
je (pod pritiskom Evropske zajednice) na sastanku na
Brionima 7. Jula - poslije razgovora s republikim i
predstavnicima SIV-a te plenarnog sastanka, kojim
je predsjedavao predsjednik Mesi, a na kome su bili
prisutni dr. Kosti, Bogievi, Tupurkovski, Drnovek
(iz Predsjednitva SFRJ), Markovi, Lonar, Brovet i
Graanin (iz SIV-a), te Kuan, Rupel, Buar i Peter-
le, zatim Tuman i drugi - postignut dogovor o mir-
nom razrjeavanju jugoslavenske krize.101 Evropski
parlament je 10. jula, duboko zabrinut zbog nasilja
u Sloveniji i drugim dijelovima Jugoslavije, izmeu
ostalog, osudio upotrebu sile u Sloveniji od strane
savezne armije, i daljnje mijeanje jugoslovenske
savezne armije u politikoj krizi i insistirao da ju-
goslovenska savezna armija odmah mora vratiti svoje
jedinice u kasarne.102
General Kadijevi je odmah poslije prijema nare-
enja od rukovodstva velikosrpskog pokreta (5. jula),
kada su Miloevi i Jovi, pored ostalog, odredili Ne-
retvu kao srpsku granicu na jugu i Kadijeviu posta-
vili zadatak za odgovarajue grupisanje glavnih snaga
JNA, radi pokrivanja svih teritorija gde ive Srbi, to
je general bez ikakve diskusije prihvatio,103 pokuao
osigurati ili raistiti hoe li imati podrku SSSR-a,
zapravo zavjerenike grupe. Stupio je u kontakt s mar-
alom Jazovom. O tom kontaktu Kadijevi je 9. jula
obavijestio Jovia kako je od pre par dana, u telefon-
skom razgovoru, traio odgovor na dva pitanja: Da li
nas SSSR moe zatititi ako doe do vojne intervenci-
je Zapada i da li hoe da nam prodaju odreeno nao-
ruanje kojeg nemamo dovoljno (bombe i kerozin)?
Odgovor je bio negativan na oba pitanja.104
Kadijevi je pred sjednicu Predsjednitva SFRJ,
99 Ibid.
100 S. Mesi, nav. dj., str. 85-86; S. eki, AGRESIJA, str. 359.
101 Mesi, str. 86-92; Radakovi, str. 71; eki, Agresija, str. 359.
102 Mesi, str. 95-96; eki, Agresija, str. 359-360.
103 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 349; Mamula, Sluaj Jugosla-
vija, str. 232; eki, Agresija, str. 360.
104 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 360; eki, Agresija, str. 360-
361.
23
Brankom Kostiem, saopavajui procenu situacije u
vezi sukoba u Sloveniji i predloge stavova,105 iznio
nove prijedloge vojske - odbranu budue Jugoslavije.
Predloio je dvije varijante:
I varijanta odbrane budue Jugoslavije: Srbija,
Crna Gora, BiH, Srbi van Srbije i eventualno Make-
donija.
II varijanta: Srbija, Crna Gora, srpski narod u Ju-
goslaviji i eventualno jo poneto.106
Za realizaciju navedenih varijanti, odnosno for-
miranje i odbranu budue Velike Srbije, Kadijevi je
predloio i mjere: Vojska se mora prestrojiti brzo,
na emu je ve tada vojno rukovodstvo radilo, ali uz
velike tekoe.107
Miloevi, Jovi i Kosti su se, s obzirom na to
da je srbijansko-crnogorski blok u Predsjednitvu
SFRJ bio svjestan da prijedlog koga je formulisalo ru-
kovodstvo velikosrpskog pokreta ne moe dobiti peti
glas u Predsjednitvu, odluili za novo rjeenje - da
treba odmah povui vojsku iz Slovenije, rasporediti je
na granice budue Jugoslavije i izvriti hitno smenu
svih Slovenaca i Hrvata sa visokih vojnih poloaja.108
Ako bi povlaenje vojske iz Slovenije bilo sprijeeno,
trebalo je postaviti estoke ultimatume Sloveniji ili
udariti po njoj, te takoe, odmah ojaati istonosla-
vonsku liniju fronta, tui po redarstvenicima i ne dati
im da napadaju srpska naselja.109
Jovi i dr. Kosti su sve inili da Predsjednitvo
SFRJ ne funkcionie, posebno kada su voene raspra-
ve o procesu razrjeavanja jugoslavenske krize. Zbog
toga Miloevieva grupa u Predsjednitvu nije htjela
da ode na Brione, gdje je, prema dogovoru od 12. jula,
Mesi zakazao sjednicu Predsjednitva za 17. juli i
gdje je sve bilo pripremljeno za njeno odravanje. Dr.
Kosti je, u funkciji potpredsjednika, za isti dan zaka-
zao sastanak sa lanovima Predsjednitva u Beogradu.
Mesi, Drnovek, Bogievi i Tupurkovski, te Ante
Markovi i Irfan Ajanovi (potpredsjednik Skuptine
SFRJ) prisustvovali su sjednici Predsjednitva na Bri-
onima.110
Na Brionima, gdje je Evropska zajednica prihva-
tila pravo SFRJ da uspostavi kontrolu svoje dravne
105 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 364; eki, Agresija, str. 362.
106 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 361; eki, Agresija, str. 363.
107 Ibid.
108 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 365; Mesi, str. 105; eki,
Agresija, str. 363-364.
109 Ibid.
110 Mesi, str. 120-121; eki, Agresija, str. 368.
24
granice, dogovoreno je da se sljedea sjednica Pred-
sjednitva SFRJ odri 18. jula u Beogradu, jer se na
Brionima, bez srbijansko-crnogorske etvorke, nije
moglo nita odluiti. Na dnevnom redu te sjednice
(18. jula), poto nije prihvaen Mesiev prijedlog da
se vodi rasprava o Hrvatskoj, kao i o novom ureenju
Jugoslavije, bila je Slovenija. Tada je Predsjednitvo
SFRJ u punom sastavu donijelo odluku o dislociranju
komandi, jedinica i ustanova JNA sa teritorije Slove-
nije u Bosnu i Hercegovinu, Srbiju i Crnu Goru.111 Na
osnovu te odluke tab Vrhovne komande uradio je
plan dislokacije.112
Rukovodstvo velikosrpskog pokreta nije zanima-
la Slovenija, osim kao faktor koga je to prije trebalo
iskljuiti iz dogovaranja - istjerivanjem te republike
iz Jugoslavije. Slovenija ni u jednoj historijskoj opciji
nije ulazila u projektovanu Veliku Srbiju, niti je to bio
strateki cilj velikosrpskog pokreta. Rukovodstvo tog
pokreta je ocijenilo (po Kadijeviu - politika ocije-
nila) da se JNA u Sloveniji nije imala zato boriti,
za razliku od Hrvatske i Bosne i Hercegovine, gdje se
navodno borila za pravo srpskog naroda da sam odre-
uje svoju budunost.113
JNA se, poslije poraza u Sloveniji, konano
orijentisala u pravcu transformacije u srpsku vojsku,
iji je cilj formiranje Velike Srbije.114 General Kadi-
jevi je 30. jula, uoi sjednice Predsjednitva SFRJ sa
predsjednicima republika o budunosti Jugoslavije,
u Jovievoj kancelariji, Miloevia i Jovia jasno i
definitivno obavijestio o svom stavu i konanoj ori-
jentaciji: JNA se transformie u vojsku onih koji ele
da ostanu u Jugoslaviji, a najmanje je: Srbija, srpski
narod, plus Crna Gora. Na ovim principima se povlai
na teritorije i menja rukovodstva.115
Miloevi i Jovi bili su protiv angaovanja JNA
za odbranu dravne granice SFRJ na sjeverozapadnom
dijelu zemlje - u Sloveniji i Hrvatskoj. Oni su budue
granice Jugoslavije oznaili na zapadnoj etnikoj gra-
nici Srba u Hrvatskoj (ratni plan RAM). Stoga su
od JNA traili da se povue na te granice, uz ucjenu:
ako se to ne uini, da e Srbija formirati svoje oruane
111 Mesi, str. 121-123 i 269; Kadijevi, str. 121; Jovi, Posljednji
dani SFRJ, str. 366; Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 223; e-
ki, Agresija, str. 368-369.
112 Kadijevi, str. 121; eki, Agresija, str. 369-370.
113 Mesi, str. 127, 135 i 148-149; Kadijevi, str. 162-163; Radako-
vi, str. 70; eki, Agresija, str. 371.
114 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 367; eki, Agresija, str. 376.
115 Ibid.
snage i organizovati svoju odbranu, a JNA prepustiti
svojoj sudbini.116
Pitanje povlaenja JNA iz Hrvatske bilo je na
dnevnom redu.117 U takvoj su se situaciji (redukovani)
zadaci JNA sastojali, izmeu ostalog, od: 1) odbrane
srpskog naroda u Hrvatskoj i njegovog nacionalnog
interesa; 2) izvlaenja garnizona JNA iz Hrvatske; 3)
pune kontrole Bosne i Hercegovine, sa krajnjim ciljem
da se odbrani srpski narod i njegova nacionalna pra-
va; 4) stvaranja i odbrane nove jugoslovenske dra-
ve onih jugoslovenskih naroda koji to ele, u ovoj fazi,
srpskog i crnogorskog naroda.118
JNA se sa Srbima, u skladu s tim zadacima, pre-
strojila na etnikim srpskim granicama u Hrvatskoj i
ratovala protiv Hrvatske i Hrvata.119 JNA je u tom ratu
za etniki iste teritorije stigla do pred Gospi, Oto-
ac, Karlovac, Sisak, Novu Gradiku, Zadar, ibenik,
Sinj i tu stala. Nije postigla politike (odgoditi me-
unarodno priznanje svrenog ina) ni vojne ciljeve
(oslobaanje blokiranih garnizona na cijelom podru-
ju Hrvatske), odnosno strategiju angaovanja JNA u
Hrvatskoj ljeta i jeseni 1991. godine, koju je, nakon
odluke o naputanju Slovenije, osmislio i predloio
admiral Mamula.120
Voa velikosrpskog pokreta i stvarni komandant
Oruanih snaga SFRJ, Slobodan Miloevi, odluio je
da, u skladu s formiranjem samostalne srpske dra-
ve Krajine, to je bila sutina velikosrpske strategije u
Hrvatskoj, JNA stane na etnikim srpskim granicama i
da ih brani zajedno s krajikom paravojskom. Takvo
nareenje generalu Paniu, operativnom komandantu
grupacije na istonim hrvatskim granicama, formalno
je izdao general Kadijevi.121
General Kadijevi je 8. augusta na sastanku, na
kome su, pored njega, uestvovali Slobodan Miloe-
vi, Borisav Jovi, Branko Kosti i general Blagoje
Adi, gdje su se dogovarali o daljoj politikoj ori-
jentaciji u vezi sa odlukom o primirju u Hrvatskoj,
obavijestio prisutne o teritorijalnom prestrojavanju
116 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 343-367; Mamula, Sluaj Ju-
goslavija, str. 178; eki, Agresija, str. 378.
117 Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 231; eki, Agresija, str. 379.
118 Kadijevi, str. 93; eki, Agresija, str. 379.
119 Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 231; eki, Agresija, str. 379.
120 Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 230-231; eki, Agresija, str.
380.
121 Mamula, Sluaj Jugoslavija, str. 232 i 239; eki, Agresija, str.
381.
JNA. S tim u vezi, naveo je da se vojska iz Slovenije
dislocira u Bosnu i Srbiju.122
Agresija na Republiku Hrvatsku je poetkom sep-
tembra 1991, i pored sporazuma o prekidu vatre, na-
stavljena i pojaana.123 Predsjednitvo je 3. septembra
uzaludno zasjedalo u Beogradu. Evropska zajednica u
Haagu usvojila je jo jednu deklaraciju o Jugoslaviji i
donijela odluku da 7. septembra sazovu Konferenciju
o Jugoslaviji, kojoj e predsjedavati lord Karington.
General Kadijevi izjavljuje da je reim u Hrvatskoj
faistiki, u toj republici djeluje neonacizam, naj-
vea prijetnja srpskom narodu. Vjerovao je da
nema armije u svijetu koja se bilo kada u istoriji nala
u nezavidnijem poloaju od nae, ostali smo bez dra-
ve.... Mirovna konferencija o Jugoslaviji otpoela je
s radom 7. septembra u Haagu i odrana u nastavcima,
pod predsjednitvom lorda Karingtona.124
Krajem prve i poetkom druge sedmice septem-
bra agresija na Republiku Hrvatsku je pojaana.125 I
Evropa je, ne samo Hrvatska, bila u oku, a Amerika je
duboko razoarana degeneracijom politike svijesti u
Jugoslaviji i oivljavanjem najniih strasti u naciona-
listikim politikim krugovima Srbije, ali i Hrvatske i
Slovenije, te im ni haka konferencija ne daje nade
u uspjeh.126
Krajem septembra 1991. estorica su se u pu-
nom sastavu, na zahtjev Kadijevia, ponovo sastali.
Kadijevi je na tom sastanku opet pokrenuo pitanje
drave. Ponovo je insistirao na ponudi da se JNA pre-
da Srbiji i Crnoj Gori. Poto, po njemu, Srbija i Crna
Gora nemaju svoju vojsku, on je predloio iznalae-
nje formule da se JNA preda u ruke onim narodima
koji ele da ostanu u Jugoslaviji. Procijenjeno je da
je s meunarodnog stanovita to loe. Meutim, sa
stanovita volje srpskog naroda da se angauju u svo-
joj armiji, to je, po Kadijevievom miljenju, moda
bilo bolje.127
Rukovodstvu velikosrpskog pokreta politiki ra-
zlozi, bolje reeno razlozi operativnog maskiranja
voenja operacija u ovom neobinom ratu, nisu dozvo-
ljavali da izlaze iz Jugoslavije, jer bi to za budui
rasplet jugoslavenske krize Srbiju i Crnu Goru vodilo
122 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 370; eki, Agresija, str. 382.
123 Mesi, str. 213-215; eki, Agresija, str. 385-391.
124 Mesi, str. 215-232; eki, Agresija, str. 392.
125 Mesi, str. 233; eki, Agresija, str. 393.
126 Isto.
127 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 387-389; eki, Agresija, str.
402-403.
25
u nepovoljnosti, a tu srpsko-crnogorsku vojsku u po-
ziciju agresora na srpskim prostorima van Srbije.128
Velikosrpsko rukovodstvo je krajem septembra i
poetkom oktobra 1991. otpoelo s planom udara na
Hrvatsku, sa ciljem da, u skladu s glavnim idejama iz
osnovne zamisli na kojima su razraeni planovi upo-
trebe JNA na cijelom jugoslavenskom prostoru, porazi
hrvatsku vojsku potpuno ako situacija dozvoli, ...,
ostvari puno sadejstvo sa srpskim ustanicima u Srp-
skoj krajini; omogui dovrenje izvlaenja preosta-
lih dijelova JNA iz Slovenije, posebno vodei rauna
da e uloga srpskog naroda u Bosni i Hercegovini biti
kljuna za budunost srpskog naroda u cjelini.129 Sto-
ga se velikosrpski pokret posebno orijentisao na akti-
viranje (srpske) pete kolone (na konkretnu saradnju
sa predstavnicima srpskog naroda) u Bosni i Herce-
govini i na saradnju sa srpskim narodom u cjelini.130
Na taj su nain obezbijedili da, za vrijeme izvoenja
agresije na Republiku Hrvatsku, vre manevar i po-
krete snagama JNA preko Bosne i Hercegovine, to je
za JNA bilo od vitalnog znaaja.131
Poslije poraza u Sloveniji i u vrijeme prve faze
oruane agresije na Republiku Hrvatsku, velikosrpski
pokret je suavao svoje ciljeve na zatitu srpskog na-
roda i formiranje granica budue Jugoslavije. Tako je
cilj JNA u prvoj fazi oruanih sukoba u Hrvatskoj
navodno bio zatititi srpski narod u Hrvatskoj od na-
pada hrvatskih oruanih formacija i omoguiti mu da
konsoliduje vojniko samoorganizovanje za odbranu,
te istovremeno pripremiti JNA za rat sa Hrvatskom
kada ga Hrvatska otpone protiv JNA.132 Taj zadatak
odbrane srpskog naroda u Hrvatskoj JNA je u poet-
ku izvravala pod formom spreavanja meunacio-
nalnih sukoba.133
Odbranu srpskog naroda u Hrvatskoj JNA, ima-
jui u vidu njen cilj, generalnu zamisao i plan upotre-
be, nije mogla vie izvravati na taj nain. Meutim,
prije nego je pokrenula otvorena borbena dejstva pro-
tiv Republike Hrvatske, JNA je morala prvo saekati
otvoreni napad, tako da on bude vidljiv za sve, da se
nedvosmisleno vidi ko je napada, a ko branilac, ko
namee rat, a tek onda uzvratiti udarac.134 To je, po
128 Ibid.
129 Kadijevi, str. 134; Marijan, Jugoslovenska narodna armija...,
str. 307-313 i 318-319; eki, Agresija, str. 406.
130 Kadijevi, str. 147; eki, Agresija, str. 406-407.
131 Ibid.
132 Kadijevi, str. 127; eki, Agresija, str. 407.
133 Kadijevi, str. 127 i 133; eki, Agresija, str. 408.
134 Kadijevi, str. 133; eki, Agresija, str. 408.
26
njihovoj ocjeni bilo ne samo politiki, ve i vojno-
strategijski vrlo bitno.135
Zadatak upotrebe JNA u narednoj fazi rata u Hr-
vatskoj je, polazei od izmijenjenog generalnog po-
litikog cilja - stvaranja nove Jugoslavije od naroda
koji to ele, te navodno pravedan i miran razlaz sa
onim narodima koji ne ele da ostanu u Jugoslaviji
bio: zatititi srpski narod u Hrvatskoj na nain to
e se svi krajevi sa veinskim srpskim stanovnitvom
osloboditi u svakom pogledu od prisustva hrvatske
vojske i hrvatske vlasti; JNA povui iz Hrvatske, ali
tako da se prethodno obezbijedi izvrenje prvoga za-
datka; na cijelom jugoslovenskom prostoru vriti dalju
transformaciju JNA u vojsku budue Jugoslavije, kako
po unutranjoj nacionalnoj i organizacionoj strukturi,
tako i po teritorijalnoj lokaciji.136
Nezakonito sazvavi sjednicu, dr. Kosti je 1. ok-
tobra u Palati federacije okupio vei dio Predsjedni-
tva (prisustvovali su i Tupurkovski i Bogievi), kako
bi legalizovao protivustavno djelovanje vojnog ruko-
vodstva.137 Toj nelegalno sazvanoj sjednici prethodilo
je javno izjanjavanje SSNO-a da je JNA u ratu protiv
Hrvatske. Naime, u noi 30. septembra - 1. oktobra
1991. ilegalni tab Vrhovne komande OS SFRJ je, bo-
jei se da e Hrvatska blokadom kasarni doi do te-
kog oruja i moderne opreme, hrvatskom politikom
i vojnom rukovodstvu uputio ultimatum (poslednje
upozorenje) da za svaki napadnuti i osvojeni objekat
Jugoslovenske narodne armije - bie odmah uniten
po jedan objekat od vitalnog znaaja za Republiku
Hrvatsku i da za svaki napadnuti objekat i zauzeti
garnizon - bie uniteni vitalni objekti grada u kome
se nalazi garnizon.138
Predsjednitvo SFRJ (bez Mesia i Drnoveka) na
toj je sjednici ocijenilo da je apsolutno neprihvatljivo
povlaenje JNA sa teritorija na kojima ive Srbi u Hr-
vatskoj, jer bi ih to izloilo fizikoj likvidaciji. Stoga
je smatralo da sve vojne snage, dok se ne postigne
politiko reenje jugoslovenske krize, treba da ostanu
na teritorijama na kojima se sada nalaze, uz potovanje
primirja, a potom e se postupiti prema politikim od-
lukama i sporazumu koji bude postignut.139
Nepotpuno Predsjednitvo SFRJ (etiri lana,
samo iz dviju republika - iz Srbije i Crne Gore), u sa-
135 Kadijevi, str. 134; eki, Agresija, str. 408.
136 Ibid.
137 Mesi, str. 262; eki, Agresija, str. 410.
138 Mesi, str. 263; Rotim, str. 162-163; Marijan, Jugoslovenska
narodna armija, str. 306; eki, Agresija, str. 410.
139 Mesi, str. 283; eki, Agresija, str. 411.
dejstvu s vojnim rukovodstvom (Kadijevi, Adi i
Brovet), na nelegalno sazvanoj sjednici 3. oktobra, od-
luilo je da od tada, tj. 3. oktobra, Predsednitvo od-
luuje veinom glasova prisutnih i, pozivajui se na
Ustav, otvoreno ga krei, proglasili neposrednu ratnu
opasnost,140 odnosno izvrili pu, preuzevi, formal-
no i faktiki, rukovoenje i komandovanje Oruanim
snagama SFRJ. To je uinio potpredsjednik Predsjed-
nitva dr. Branko Kosti. Iz prava rukovoenja i ko-
mandovanja OS SFRJ jednoglasno su iskljuili dr.
Drnoveka, predstavnika Slovenije,141 i pruili podrku
osvajakim mjerama i aktivnostima JNA, odobravaju-
i, izmeu ostalog, rad taba Vrhovne komande oru-
anih snaga u realizaciji odluka Predsednitva SFRJ u
vezi sa mobilizacijom.142 Na taj je nain rukovodstvo
velikosrpskog pokreta (vojska zajedno sa srbijanskim
rukovodstvom i srpsko-crnogorska etvorka - krnje
Predsjednitvo s vojnim vrhom), na elu s Miloevi-
em, preuzelo vlast u zemlji i time legalizovalo agresi-
ju protiv Hrvatske. Uz licemjerno zadravanje njenog
naziva i naziva ve srbizirane JNA, to je predstavljalo
dravni udar i definitivni nestanak SFRJ. Predsjed-
nitvo je prelo na uslove rada za vreme neposredne
ratne opasnosti i time preuzelo na sebe odreene nad-
lenosti Skuptine SFRJ koja se, u takvoj situaciji, nije
mogla sastati. Istovremeno to je znailo da moe raditi
u svakom sastavu koji je mogu.143
Predsjednitvo SFRJ je odlukom o prelasku na
rad u uslovima neposredne ratne opasnosti odlui-
valo veinom glasova prisutnih lanova. Dr. Branko
Kosti, potpredsjednik Predsjednitva, koji je uzurpi-
rao mjesto predsjednika, nakon te odluke deklarativno
je izjavio da Predsjednitvo SFRJ nee koristiti voj-
nu silu da bi nametalo svoju volju bilo kom narodu u
Jugoslaviji.144
Krnje Predsjednitvo SFRJ od etiri lana (pred-
stavnik Srbije - Jovi, kao Miloeviev eksponent, te
140 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 392-393; Backovi, Vasi, Va-
sovi, str. 360; Mesi, str. 268; Mamula, Sluaj Jugoslavija, str.
240-242; Marijan, Jugoslovenska narodna armija..., str. 306;
eki, Agresija, str. 413.
141 Mesi, str. 269; eki, Agresija, str. 413-414.
142 Mesi, str. 272, 274, 275 i 277; eki, Agresija, str. 414-415.
143 Mesi, str. 272-274 i 277; Jovi, Posljednji dani SFRJ, str.
392-393; Backovi, Vasi, Vasovi, str. 360; Mamula, Sluaj Ju-
goslavija, str. 187-188 i 240-241; Marijan, Jugoslovenska na-
rodna armija... , str. 306; eki, Agresija, str. 414-415.
144 Marijan, Jugoslovenska narodna armija..., str. 306; eki,
Agresija, str. 415-416. Meutim, situacija je bila sasvim suprot-
na, jer je upravo tada veina vojnog potencijala JNA bila
u funkciji nametanja volje politikog i vojnog vrhovnitva
najbrojnijeg naroda u SFRJ (Srba), drugom po brojnosti na-
rodu (Hrvatima), s pravom pie D. Marijan.
predstavnici Crne Gore - dr. Branko Kosti, Vojvodi-
ne - Jugoslav Kosti i Kosova - Sejdo Bajramovi),
kao posve beznaajne politike linosti i od poetka
Miloevieve marionete, u saradnji s vojnim rukovod-
stvom, pokuavalo je zadrati legitimitet efa drave
koja tada vie nije postojala. Miloevi je, imajui
kontrolu i odluujui utjecaj nad krnjim Predsjed-
nitvom i tabom Vrhovne komande, manipulisao
tim uzurpiranim tijelom, kako bi, prije svega, prema
inostranstvu, davao legalitet potezima JNA i odravao
privid meunarodnopravnog subjektiviteta SFRJ.145
Predsjednik Republike Srbije Slobodan Miloevi
preuzeo je stvarnu komandu nad JNA i ostvarivao ju je
preko grupe lanova u Predsjednitvu (srpski blok),
koje vie nije imalo legitimitet zajednike drave, te od
oktobra 1991. i u tzv. Krnjem Predsjednitvu SFRJ.146
Transformacija vienacionalne JNA u prosrpski
orijentisanu JNA pod srpskom dominacijom, u voj-
sku budue Jugoslavije, kako po unutranjoj nacional-
noj i organizacionoj strukturi, tako i po teritorijalnoj
lokaciji, izvrena je na cijelom jugoslovenskom pro-
storu. Taj je proces posebno vren nakon to je JNA
dobila zadatak da ostvari generalni politiki cilj stva-
ranje nove Jugoslavije....147 Pri tome je Miloevi bio
kljuna linost u transformaciji vienacionalne JNA u
(velikosrpsku) srpsko-crnogorsku vojsku.148
Tokom itave 1991. JNA je, uz oslonac na orga-
ne Republike Srbije i Republike Crne Gore, te Srpske
demokratske stranke Bosne i Hercegovine, radila na
destrukciji Republike Bosne i Hercegovine. Preba-
civanjem vazduhoplovnih, oklopno-mehanizovanih,
pjeadijskih i artiljerijskih jedinica i sredstava iz Slo-
145 Backovi, Vasi, Vasovi, str. 360-361, nap. 3; Mamula, Sluaj
Jugoslavija, str. 241; Mesi, str. 47-48 i 313; ICTY, Predmet: Br.
IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM III, TUILAC PRO-
TIV SLOBODANA MILOEVIA, DRUGI PRETPRETRESNI
PODNESAK TUILATVA (OPTUNICE U VEZI SA HRVAT-
SKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, para-
grafi 99 i 956; eki, Agresija, str. 416-417.
146 Branko Mamula, Uzroci i posljedice ratova u Jugoslaviji 1991.-
2001., u: Ratovi u Jugoslaviji 1991-1999: Zbornik saopte-
nja i diskusija sa Okrugolog stola, Beograd, 7.-9. novembar
2001, Drutvo za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj
borbi u Jugoslaviji 1941-1945, Beograd, 2002, str. 213; ICTY,
Predmet br. IT-02-54-T, TUILAC PROTIV SLOBODANA MI-
LOEVIA, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUILA-
TVA ... paragraf 956; eki, Agresija, str. 159.
147 Kadijevi, str. 134; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, TUILAC
PROTIV SLOBODANA MILOEVIA, DRUGI PRETPRETRE-
SNI PODNESAK TUILATVA ..., paragraf 973; eki, Agre-
sija, str. 159.
148 ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, TUILAC PROTIV SLOBODANA
MILOEVIA, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUI-
LATVA ..., paragraf 973; Intervju Branka Mamule, Slobodna
Bosna (Sarajevo), br. 186, 8. juni 2000, str. 25; eki, Agresija,
str. 159; Biserko, Srpska elita... str. 166.
27
venije i Hrvatske u Bosnu i Hercegovinu (vie korpusa
kopnene vojske, te ratnog vazduhoplovstva i protiv-
vazdune odbrane), na tom je malom prostoru ostvare-
na velika koncentracija vojnih snaga.149
JNA je, u skladu sa srpskim velikodravnim pro-
jektom genocidnog karaktera, izvela agresiju na Re-
publiku Hrvatsku, gdje je, zajedno sa srpskim kolabo-
racionistima, okupirala jednu treinu te republike, a
zatim agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, uz
uee srpskih kolaboracionistikih oruanih sastava
iz Bosne Hercegovine i Srbije i Crne Gore, pri emu
je izvrila sve oblike zlona, ukljuujui i genocid nad
Bonjacima.150
Nakon potpisivanja sporazuma o bezuslovnom
prekidu vatre u Sarajevu 2. januara 1992. izmeu
predstavnika Republike Hrvatske i JNA, osjetno su
smanjena borbena dejstva. Na liniju razdvajanja po-
eli su stizati i razmjetati se dijelovi mirovnih snaga
Ujedinjenih nacija, ime je rukovodstvo velikosrpskog
pokreta ostvarilo svoj cilj.151
Prihvatajui velikosrpsku nacionalistiku politiku
zaokruenja srpskih zemalja - odnosno izlaska na
srpske etnike prostore - i velikodravni koncept rje-
avanja srpskog nacionalnog pitanja, komande, jedini-
ce i ustanove JNA su, po nareenju Saveznog sekre-
tarijata za narodnu odbranu i Generaltaba Oruanih
snaga SFRJ, kao i najviih politikih i dravnih organa
Srbije i Crne Gore i lino voda velikosrpskog pokre-
ta Slobodana Miloevia, u cilju izvoenja agresije na
Bosnu i Hercegovinu i izvrenja genocida nad Bonja-
cima, planski i organizovano naoruavale, opremale i
obuavale srpski narod, odnosno Srbe u Bosni i Her-
cegovini. O ulozi JNA u organizovanju, naoruavanju,
opremanju i obuavanju, prije svega, lanova i simpa-
tizera Srpske demokratske stranke Bosne i Hercego-
vine, a zatim srpskih paradravnih opinskih tabova
i jedinica teritorijalne odbrane, oruanih jedinica re-
149 Mehmedalija Boji, JNA je radila na ruenju RBiH, u : Ade-
movi, str. 85; U slubi razbijanja federativne Jugoslavije i rea-
lizacije srpskog velikodravnog, politikog projekta o formiranju
jedinstvene srpske drave najdirektnije je upotrijebljena i peto-
kolonaka Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovi-
ne, koja je, posebno od druge polovine 1991, po neposrednim
direktivama politikog rukovodstva Srbije i Crne Gore i njihove
nacionalistike politike, intelektualne i vjerske elite i lino vo-
da Slobodana Miloevia, a uz aktivnu i neposrednu podrku
JNA, preduzela itav niz aktivnosti i postupaka u cilju ruenja
legalnog poretka u Bosni i Hercegovini, osvajanja Republike
Bosne i Hercegovine, formiranja srpske drave i planiranja i pri-
premanja genocida nad Bonjacima. Detaljnije o tome: eki,
Agresija, str. 477-751.
150 eki, Agresija, str. 167-168.
151 Ibid., str. 441-447.
28
zervnog i aktivnog sastava milicije, te drugih srpskih
dobrovoljakih formacija govore brojni podaci, po-
sebno dokumenti vojne provenijencije visokog stepe-
na povjerljivosti.152
Raspoloivi podaci pokazuju da je JNA od 1991.
intenzivirala aktivnosti na naoruavanju Srba u Bo-
sni i Hercegovini. Znaajno je, s tim u vezi, ukazati
na injenicu da je najvie vojno rukovodstvo SFRJ, u
najuoj vezi s vojnim, politikim i intelektualnim ru-
kovodstvom Srbije i lino Slobodanom Miloeviem,
rukovodilo i davalo smjernice za naoruavanje Srba.
Ekipe visokih oficira JNA, na elu s naelnikom Gene-
raltaba Oruanih snaga SFRJ, aurirale su ratne pla-
nove, napravile ratne rasporede i zaduenja, razradile
strategiju, planove mobilizacije srpskog stanovnitva,
plansku podjelu i stacioniranje oruja, municije, vojne
opreme, hrane i dr., te uinile sve da pojaaju borbenu
gotovost jedinica.153
Radovan Karadi je u vie navrata slao delegaci-
je (imena lanova delegacije bila su konspirativna)
ministru odbrane u Vladi Republike Srbije generalpu-
kovniku Tomislavu Simoviu. Prilikom prijema jed-
ne takve delegacije, koju je predvodio major Dragan
Gvozdenovi (Gvozden), koordinator za naoruava-
nje i organizovanje TO i komandant zdruenih jedi-
nica Romanije, ovaj je, kako pie Dobrila Gaji-Gli-
i, efica kabineta tog ministra , izjavio da je do 20.
novembra 1991. izvreno 80 procenata svih priprema
za uspjeno voenje oruane borbe protiv Republike
Bosne i Hercegovine.154
JNA je sve rezerve naoruanja, municije i opreme
jedinica i tabova Teritorijalne odbrane Bosne i Her-
152 Detaljnije i potpunije o tome vidi: eki, Agresija, str. 577-658;
ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM
III, TUILAC PROTIV SLOBODANA MILOEVIA, DRUGI
PRETPRETRESNI PODNESAK TUILATVA ..., paragrafi
375-381.
153 AIIZ, inv. br. 2-113, Komanda 2. vojne oblasti, Generaltabu
Oruanih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima, Str.pov.
broj: 10/36-2525, 30. april 1992; Nijaz Durakovi, Prokletstvo
Muslimana, Sarajevo, 1993, str. 279; ICTY, Predmet br. IT-02-
54-T, TUILAC PROTIV SLOBODANA MILOEVIA, DRUGI
PRETPRETRESNI PODNESAK TUILATVA ..., paragrafi
375-381; eki, Agresija, str. 577-578; Karaveli, str. 93-109;
Faid Heo, Uloga Jugoslovenske narodne armije u agresiji
na Bosnu i Hercegovinu, Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2005, str. 66-67
i 133-142.
154 Dobrila Gaji-Glii, Srpska vojska: iz kabineta ministra voj-
nog, Beograd, 1992, str. 260-264; Mehmedalija Boji, Osvrt
na poloaj Muslimana - Bonjaka u Jugoslaviji, u: Stvaranje
i razaranje Jugoslavije, Zbornik radova sa Okruglog stola
Stvaranje i razbijanje avnojevske Jugoslavije, odranog u
Beogradu 5.-7. decembra 1995, Beograd, 1996, str. 274; e-
ki, Agresija, str. 619.
cegovine, te naoruanja, municije i pogonskog goriva
JNA koje su uvane u skladitima JNA ustupila i po-
dijelila Srbima.155
JNA je do 20. marta 1992. srpskim dobrovolja-
kim jedinicama na prostoru BiH u zoni odgovornosti
2. VO156 podijelila 51.900 komada naoruanja (75%),
a SDS 17.298 komada (ili 25%).157
Na teritoriji Bosne i Hercegovine je do 20. marta
1992. u komandama, jedinicama i ustanovama 2. i 4.
vojne oblasti i kolaboracionistikim formacijama tzv.
srpskih autonomnih oblasti, uglavnom, zavrena mo-
bilizacija, naoruavanje i opremanje vojnih obvezni-
ka srpske nacionalnosti.158
Srbi u Bosni i Hercegovini su, tvrdi general
Milutin Kukanjac, komandant 2. vojne oblasti JNA,
dobili gotovo celokupno naoruanje, municiju i dru-
155 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str.pov.broj: 908-1,
20. mart 1992; eki, Agresija, str. 622; General Milutin Ku-
kanjac (komandant 2. vojne oblasti) na sastanku Komande 2.
vojne oblasti, 9. maja 1992, pored ostalog, izjavio je: Oruje
TO /je/ veinom uzeto. ICTY, Radna biljenica Ratka Mladia,
14. februar-25. maj 1992, str. 276.
156 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1,
20. mart 1992. eki, Agresija, str. 622. O dobrovoljcima i
dobrovoljakim jedinicama u zoni odgovornosti 2. vojne oblasti
vidi: eki, Agresija, str. 795-801. Brojno stanje dobrovolja-
kih jedinica u zoni odgovornosti 2. vojne oblasti, prema poda-
cima generala Kukanjca iz Procjene stanja na prostoru Bosne i
Hercegovine u zoni odgovornosti 2. vojne oblasti, od 20. marta
1992, upuenim Generaltabu Oruanih snaga SFRJ (lino na-
elniku Generaltaba, generalu Adiu), do tog dana iznosilo je
69.198 ljudi. Tako su, primjera radi, dobrovoljci JNA u Foi,
prema navedenom dokumentu generala Kukanjca, imali 3.000
pripadnika, Novom Sarajevu i Ilidi 2.800, Novom Gradu 2.400,
Goradu 2.000, Travniku 1.970, Doboju 1.844, Zenici 1.761,
Hadiima 1.500, Kaknju 1.270 i dr. eki, Agresija, str. 797;
Karaveli, str. 139; Heo, str. 319; adinlija, Teritorijalna od-
brana, str. 204. Broj dobrovoljaca u zonama korpusa bio je
sljedei: 9. korpus (Knin) 2.200; 10. korpus (Biha) 2.300; 5.
korpus (Banja Luka) 16.750; 17. korpus (Tuzla) 8.240 i 4. kor-
pus (Sarajevo) 33.200. U dobrovoljakim jedinicama koje je
formirao 4. korpus JNA na prostoru 4. vojne oblasti u opinama:
Kalinovik, Foa, ajnie i Gorade do 20. marta 1992. bilo je
ukljueno 6.500 ljudi. Spomenute dobrovoljake jedinice,
po generalu Milutinu Kukanjcu, nisu ulazile u formacijski sastav
ratnih jedinica JNA, ni u sastav srpske Teritorijalne odbrane, od-
nosno bile su van formacijskog sastava JNA i TO.
157 eki, Agresija, str. 622; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, TUI-
LAC PROTIV SLOBODANA MILOEVIA, DRUGI PRETPRE-
TRESNI PODNESAK TUILATVA ..., paragraf 378. Komanda
2. vojne oblasti je do 11. maja 1992. naoruala oko 70.000 Srba
(ICTY Sudski spisi, Radna biljenica generala Ratka Mladia,
14. februar-25. maj 1992., str. 301). Mozak naoruavanja Srba
bio je, po vlastitom kazivanju, pukovnik Kovaevi, pomonik
komandanta za pozadinu u Komandi 2. vojne oblasti. S tim u
vezi, on je 11. maja 1992. u Nevesinju, na sastanku politikog i
policijskog rukovodstva (optina) istone Hercegovine, kome su
prisustvovali generali Mladi i Perii i drugi, izjavio: 10 meseci
sam mozak naoruavanja i do sada /do 11. maja 1992-prim.
S. ./ je naoruano 69.000 Srba (Isto, str. 291-301).
158 eki, Agresija, str. 624.
ga sredstva koja su imali korpusi JNA na teritoriji BiH
i da je JNA vie od 90% naoruanja, ubojnih sredstava
svih vrsta i druge opreme izmjestila na sigurne prosto-
re i da je sve to predato Republici Srpskoj, koja je time
naoruala svoju vojsku.159
Ministarstvo za unutranje poslove Republike
Srbije i Ministarstvo za odbranu Republike Srbije su,
pored JNA, bili ukljueni u naoruavanje Srba u Bosni
i Hercegovini.160
Sprovodei prikrivenu i pripremajui se za otvo-
renu agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu,
Generaltab Oruanih snaga SFRJ posebnu panju
usmjerio je i na dislokaciju komandi i jedinica JNA,
materijalno-tehnikih sredstava i ratnih materijalnih
rezervi na bezbedne prostore i lokacije (... na pro-
stor srpskog naroda ..., na podruja gdje su Srbi bili
veinsko stanovnitvo).161
Nakon neuspjele avanture u Sloveniji, dva kor-
pusa JNA su s teritorije Slovenije dislocirana, uglav-
nom, u Bosnu i Hercegovinu, posebno na podruje uz
granicu prema Hrvatskoj. Jedna brigada prebaena je u
Zenicu, na ijoj je regiji velikosrpski agresor koncen-
trisao velike potencijale u ljudstvu i tehnici. U iri re-
jon Bilee stigle su snage JNA iz Slovenije i Hrvatske,
s ogromnom koliinom tehnike, posebno artiljerijskih
159 Izjava generala Milutina Kukanjca, Borba (Beograd), 23. no-
vembar 1993; TV SRNA, Emisija MOJ GOST MOJA ISTINA,
autora Riste oge, 12. juli 1994; Moja istina, NIN (Beograd),
br. 2558, 6. januar 2000; eki, Agresija, str. 851; Heo, str.
240; Bosna i Hercegovina - jezgro velikosrspkog projekta,
Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2006, str. 36.
160 ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, TUILAC PROTIV SLOBODANA
MILOEVIA, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUI-
LATVA ..., paragrafi 9 i 971.
161 Detaljnije i potpunije o tome vidi: eki, Agresija, str. 695-751.
O tome vidi i: Kadijevi, str. 133, 136, 142-143, 147, 151, 157
i 165; adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 207-208, 211-215,
218 i 235-236; Marijan, Najvei Mamulin promaaj..., str. 35;
Efendi, str. 54; Radakovi, str. 126; Heo, str. 105-106 i 240;
AARBiH, NIP Vojna iskustva iz rata u BiH 1992-1995, separat
br. 2, Vojna situacija uoi agresije na Republiku Bosnu i Her-
cegovinu, radni materijal, autor: Ziro Suljevi, Sarajevo, 2001,
str. 89-91; Karaveli, str. 133 i 140-141; AIIZ, inv. br. 2-2693,
Komanda 17. korpusa, Pov. br. 27/43-9, 13. april 1992; AIIZ,
inv. br. 2-1373, Komanda 2. vojne oblasti, Pov.broj: 32/205-22,
23. mart 1992; AIIZ, inv. br. 2-2611, Komanda 30. partizanske
divizije; Pov.broj: 533-1, 25. marta 1992; ICTY, Komanda 2. VO,
Referat o stanju borbene gotovosti za 1991. godinu, Str.pov.
broj: 09/63-26, Sarajevo, 23. januar 1992; AIIZ, inv. br. 2-1965,
PREGLED PODATAKA O RAZMJETAJU I KAPACITETIMA
POZADINSKIH JEDINICA I USTANOVA 2. VOJNE OBLASTI
/17. februara 1992/; AIIZ, inv. br. 5351, Zapisnik, Dopuna izjave
generala ora ukia; Isto, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna
izjave generala ora ukia; ICTY, Radna biljenica Ratka
Mladia, 14. februar 25. maj 1992.
29
i protivoklopnih orua i municije (dijelovi Rijekog
korpusa stigli su u Bileu i Kalinovik).162
U septembru 1991. iz Srbije i Crne Gore dva kor-
pusa JNA (Uiki i Podgoriki) upala su u jugoistonu
Bosnu i Hercegovinu.163 Na podruje Mostara stiglo je
oko 10.000 naoruanih vojnika.164
Ta dva korpusa su, uz uee vie srpskih i crno-
gorskih oruanih formacija, 30. septembra otpoela
napad na Dubrovnik.165
Dio jedinica JNA iz Hrvatske je krajem 1991.
dislociran na podruje Bosanske krajine. Vojne snage
JNA s jednog dijela hrvatskog fronta (dio Hrvatske
proglaen za ruiaste zone), uz mirovno posredo-
vanje UN-a, dislocirane su u Bosnu i Hercegovinu, po-
sebno u Tuzlu, Derventu i Brko. Takoer, dio jedinica
JNA je, nakon postizanja dogovora o naputanju Ma-
kedonije (poetkom marta 1992), dislociran u Bosnu
i Hercegovinu. Pored toga, u Bosni i Hercegovini se
uoi agresije nalazio i veliki broj rezervista i dobro-
voljaca iz Srbije i Crne Gore.166
Komanda 5. korpusa je, po odobrenju Vrhovne
komande, izvrila mobilizaciju odreenih jedinica i
premjetanje nekih jedinica sa slavonskog fronta, te,
pored ostalog, zaposjela poloaje od Skender-Vakufa,
preko Vlaia Maslovara Motajice Mrkonji-
Grada, Jajca, Sanskog Mosta, do Kupresa.167
162 Dnevi izvjetaj o agresiji i terorizmu..., br. 74, 7. juli 1992;
AIIZ, inv. br. 2-175,Vojna pota 5027 Sarajevo, Pov.broj: 32/205-
28, 08. april 1992; Isto, inv. br. 2-510; Isto, inv. br. 2-793; Isto,
inv. br. 2-2129; Ratni zloini u Bosni i Hercegovini, Izvjetaji
Amnesty Internationala i Helsinki Watcha, Antiratna kampa-
nja Hrvatska, Centar za mir, nenasilje i ljudska prava, Bibliote-
ka Dokumenti, br. 2, Zagreb, 1993, str. 199; eki, Agresija,
str. 768; Domazet, Operetni rat u Sloveniji..., str. 48-49; ICTY,
Komanda 2. VO, Referat o stanju borbene gotovosti za 1991.
godinu, Str.pov.broj: 09/63-26, Sarajevo, 23. januar 1992, str.
26, 30, 35-36 i 69-70.
163 AIIZ, inv. br. 2-2128; Isto, inv. br. 2-2809, Izjava naelnika taba
216. brdske brigade potpukovnika JNA Asima Dambasovia;
eki, Agresija, str. 768-769.
164 Ibid.
165 AIIZ, inv. br. 2-2129; eki, Agresija, str. 769.
166 Dnevi izvjetaj o agresiji i terorizmu..., br. 74, 7. juli 1992;
AIIZ, inv. br. 2-175, Vojna pota 5027 Sarajevo, Pov.broj:
32/205- 28, 08. april 1992; Isto, inv. br. 2-510; Isto, inv. br. 2-793;
Isto, inv. br. 2-2129; S. eki, Agresija, str. 695-696, 697 i 769;
Mesi, str. 123-124; Kadijevi, str. 121; Radakovi, str. 67, 71 i
76; Domazet, Kako je pripremana agresija na Hrvatsku..., str.
11, nap. 14; Suljevi, str. 80; Heo, str. 75 i 289-290; Karaveli,
str. 133; ICTY, Komanda 2. VO, Referat o stanju borbene goto-
vosti za 1991. godinu, Str.pov.broj: 09/63-26, Sarajevo, 23. ja-
nuar 1992, str. 2 i 26; AIIZ, inv. br. 2-2643, Komanda 5. korpusa,
Str.pov.broj: 15-163, 3. septembra 1991.
167 AIIZ, inv. br. 2-2619, Komanda 5. korpusa, Op.broj: 321-1, 3.
april 1992; eki, Agresija, str. 698.
30
Poetkom decembra 1991. vei dio 13 (rijekog)
korpusa, koji je brodovima prebaen u crnogorsku
luku Bar, s ogromnom koliinom tehnike, posebno ar-
tiljerijskih i protivoklopnih orua i municije, razmje-
ten je u istonu Hercegovinu, s komandom u Bilei
(Bileki korpus).168
Jedinice 10 (zagrebakog) korpusa izvuene su,
nakon Slunja, na prostor Bihaa, i time preimenova-
ne u Bihaki korpus. Manji dio snaga 10. korpusa je
u toku novembra i decembra 1991. uao u sastav 17.
korpusa (u Tuzli). Deveti (Kninski) korpus posljednji
je napustio podruje Hrvatske i bio je razmjeten na
podruju zapadne Bosne (Bosansko Grahovo, Gla-
mo, Livno i Kupres).169
Nakon dislokacije jedinica JNA iz Hrvatske u Bo-
snu i Hercegovinu ogromne koliine borbenih orua i
tehnike su iz mnogih gradova Hrvatske dislocirane u
Bosnu i Hercegovinu, posebno na podruje Sarajeva.
Samo u Lukavicu je stigla kolona preko 500 vozila s
orujem i tehnikom koje je pratila jedna oklopno-me-
hanizovana brigada.170
Na Palama je bila locirana helikoptersko-desantna
jedinica JNA od osam transportnih helikoptera i etiri
Gazele. Po gradu su na vie mjesta ukopani ili zama-
skirani tenkovi, topovi, transporteri i mitraljeska gni-
jezda, to je zabiljeeno i na podruju Korana. Teka
i lahka artiljerija bila je razmjetena u Ponoru (iznad
Prae) i u Podgrabu, te gotovo na cijelom obodu Ro-
manije (od Crvenih stijena do Bogovia, a posebno na
lokalitetu Novakove njive i Novakove peine).171
JNA je u Bosni i Hercegovini, posebno Koman-
da 2. vojne oblasti i Komanda 4. korpusa, izmjestila
brojne jedinice, ubojna i druga materijalno-tehnika
sredstva na sigurne prostore i lokacije (na prostor
srpskog naroda).172
Poslije poraza i povlaenja JNA iz Slovenije i
veeg dijela Hrvatske na ostale dijelove Jugoslavije,
168 AIIZ, inv. br. 2-5325; Domazet, Kako je pripremana agresija na
Hrvatsku..., str. 14; Suljevi, str. 80; Radakovi, str. 126; eki,
Agresija, str. 698 i 768.
169 Domazet, Kako je pripremana agresija na Hrvatsku..., str. 11;
Suljevi, str. 80; Radakovi, str. 126; eki, Agresija, str. 698.
170 eki, Agresija, str. 729.
171 Dnevni izvjetaj o agresiji i terorizmu..., br. 77, 10. juli 1992;
eki, Agresija, str. 730.
172 AIIZ, inv. br. 2-2678, Komanda 4. korpusa, Str.pov.broj: 75-1,
7. maja 1992; Izjava generala Milutina Kukanjca, Borba (Be-
ograd), 23. novembar 1993; eki, Agresija, str. 731-732 i 851;
Heo, str. 240; Bosna i Hercegovina - jezgro velikosrpskog
projekta, str. 36; ICTY, Radna biljenica Ratka Mladia, 14. fe-
bruar-25. maj 1992, str. 221 i 273-275.
posebno u Bosni i Hercegovini, vojno rukovodstvo je,
u skladu s odlukom krnjeg Predsjednitva SFRJ o
dogradnji organizacije oruanih snaga Jugoslavije od
30. decembra 1991, izdalo saglasnost za izradu reor-
ganizacije i transformacije JNA u oruane snage nove,
Savezne republike Jugoslavije. Dotadanje tri kopne-
ne vojne oblasti (vojita) i Vojno-pomorska oblast
rasputene su i rasformirane, a formirane etiri nove
vojne oblasti kao grupacije strategijskog nivoa, ije su
komande bile odgovorne za pripremu, organizaciju i
usklaivanje borbene upotrebe JNA na podruju veeg
dijela Jugoslavije:
Prva vojna oblast sa sjeditem u Beogradu (ko-
mandant general ivota Pani). U svom sastavu imala
je: 12. korpus sa sjeditem u Novom Sadu; 24. korpus
sa sjeditem u Kragujevcu i 37. korpus sa sjeditem u
Uicu; zatim Gardijsku diviziju i Komandu odbrane
Beograda.173
Druga vojna oblast sa sjeditem u Sarajevu (ko-
mandant general Milutin Kukanjac). U svom sastavu
imala je: 4. korpus sa sjeditem u Sarajevu; 5. korpus
sa sjeditem u Banjoj Luci; 9. korpus sa sjeditem u
Kninu i 10. korpus sa sjeditem u Bihau i 17. korpus
sa sjeditem u Tuzli, kao i vie samostalnih jedinica
i ustanova (vojine, pozadinske i ostale). Ta oblast
obuhvatala je zapadni, sjeverni i centralni dio Bosne
i Hercegovine do linije Foa Kalinovik Mostar
(prostor Bosne i Hercegovine bez dijela Hercegovine),
te Kninsku krajinu, Liku, Kordun, Baniju i zapadnu
Slavoniju.174
Trea vojna oblast sa sjeditem u Skoplju (ko-
mandant general Nikola Uzelac, u martu 1992. sjedite
je premjeteno u Ni). U njen su sastav ulazili: 21. kor-
pus sa sjeditem u Niu; 52. korpus sa sjeditem u Pri-
tini; 41. korpus sa sjeditem u Bitolju i 42. korpus sa
sjeditem u Kumanovu. Nakon povlaenja snaga JNA
iz Makedonije (marta 1992)175 jedinice 41. korpusa su
173 Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-herce-
govakom ratu, Hrvatski vojnik (Zagreb), Ministarstvo obrane
Republike Hrvatske, februar 1988, str. 11-12, nap. 15; AIIZ, inv.
br. 2-2563, Radna zabiljeka pukovnika JNA Osmana Selaka,
1. januar 1992, str. 21; Obrazovane etiri vojne oblasti, Narod-
na armija (Beograd), 4. januar 1992, str. 4; eki, Agresija, str.
662; Heo, str. 110 i 112;
174 Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-hercego-
vakom ratu, str. 12, nap. 17; Radakovi, str. 126; AIIZ, inv. br.
2-2563, Radna zabiljeka pukovnika JNA Osmana Selaka, 1.
januar 1992, str. 21; Obrazovane etiri vojne oblasti, Narodna
armija (Beograd), 4. januar 1992, str. 4; eki, Agresija, str.
662; Heo, str. 111-112.
175 Poetkom marta 1992. vrilac dunosti SSNO-a (general Bla-
goje Adi) i predsjednik Republike Makedonije Kiro Gligorov
postigli su, na osnovu odluke krnjeg Predsjednitva SFRJ, sa
dislocirane u Zajear, Knjaevac i Parain, a glavni dio
snaga 42. korpusa razmjeten je u Leskovac, a manji
dio u Valjevo, od ije je glavnine formiran 20. korpus
JNA, sa sjeditem u Leskovcu. Ta je vojna oblast u po-
etku obuhvatala jugoistoni dio Srbije, Makedoniju i
Kosovo, a od marta 1992. juni dio Srbije i Kosovo.176
etvrta vojna oblast u Titogradu (dananja Pod-
gorica - komandant general Pavle Strugar). U njen su
sastav ulazili: 2. korpus sa sjeditem u Titogradu; 13.
korpus sa sjeditem u Mostaru (kasnije Bilei) i Ope-
rativna grupa Trebinje-Bilea sa sjeditem u Bilei.
Ta je vojna oblast obuhvatala jugoistoni dio Bosne i
istonu Hercegovinu, cijelu Crnu Goru i jugozapadni
dio Srbije, ukljuujui i Sandak.177
Ratna mornarica, sa sjeditem u Kumboru, na
elu s admiralom Milom Kandiem (iz Konjica).
Ratno vazduhoplovstvo i protivvazduna od-
brana (RV i PVO), sa komandom u Beogradu - Ze-
mun i komandantom generalom Zvonkom Jurjeviem,
sastava : divizija RV i PVO (Zemun); 3. vazduhoplov-
ni korpus (Ni) i 5. vazduhoplovni korpus (Zagreb -
Biha).178
Teritorija Bosne i Hercegovine je tom novom re-
organizacijom podijeljena izmeu tri vojne oblasti: 1,
2. i 4. Dio istone Bosne (Podrinje do Gorada) bio je
u sastavu 1. vojne oblasti, istona Hercegovina i dio
jugoistone Bosne bili su podreeni 4. vojnoj oblasti,
a najvei dio Republike Bosne i Hercegovine pripao je
u nadlenost 2. vojne oblasti.179
sjednice 14. februara 1992, dogovor izmeu JNA i Republike
Makedonije o privremenoj predislokaciji JNA sa teritorije
R Makedonije. AIIZ, inv. br. 2-2599, Komanda 30. partizanske
divizije, Pov.broj: 423-2, 11. mart 1992; AIIZ, inv. br. 2-510, Ko-
manda 2. vojne oblasti, Pov.broj: 25/142-332, 20. februar 1992;
eki, Agresija, str. 663; Heo, str. 110 i 112.
176 Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-hercego-
vakom ratu, str. 12, nap. 16; Radakovi, str. 126; AIIZ, inv. br.
2-2563, Radna zabiljeka pukovnika JNA Osmana Selaka, 1.
januar 1992, str. 21; Obrazovane etiri vojne oblasti, Narodna
armija (Beograd), 4. januar 1992, str. 4; eki, Agresija, str.
662-663; Heo, str. 110-112.
177 Ibid.
178 Ibid.; Odlukom krnjeg Predsjednitva SFRJ o prestanku aktiv-
ne vojne slube trideseterici generala i admirala, od 25. februa-
ra 1992, general Jurjevi je penzionisan, a za komandanta RV i
PVO postavljen je general Boidar Stevanovi. Tom je odlukom
za zamjenika naelnika Generaltaba za RV i PVO postavljen
general Dmitar Trbojevi; za komandanta Centra visokih vojnih
kola RV i PVO ivan Mireti; za naelnika taba Komande
RV i PVO general Ljubomir Baji, te za pomonika komandan-
ta RV i PVO za moralno vaspitanje pukovnik Radomir Sekuli.
AIIZ, inv. br. 7-52, SAOPTENJE ZA JAVNOST PREDSJED-
NITVA SFRJ; Isto, inv. br. 7- 51, Komanda 2. vojne oblasti,
Pov.broj: 1/813-4, 29. april 1992; eki, Agresija, str. 664.
179 Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-herce-
31
 Rukovodstvo velikosrpskog pokreta je formira-
njem 2. vojne oblasti, pored ostalog, imalo za cilj da
ponovo uspostavi narueni sistem rukovoenja i ko-
mandovanja JNA; da povee sve srpske teritorije u
jednu geografsku cjelinu i stavi ih pod zatitu JNA;
da organizuje, naorua(va), obui i opremi srpsko
stanovnitvo za osvajake ciljeve (zauzimanje Bosne
i Hercegovine i istrebljenje Bonjaka); da prisili (de-
monstracijom i primjenom sile) Bonjake, posebno
njihove politike strukture i organe vlasti, da prihvate
nametnute okupacione uslove i onemogue ih za orga-
nizaciju i pruanje otpora i dr.180
Komandnu strukturu oficirskog kadra reorga-
nizovane JNA inili su 92,6% Srbi, 7% Crnogorci i
0,4% ostali.181
Organizacijsko-formacijska izgradnja 2. vojne
oblasti (zapadno vojite) poela je poetkom januara
1992. uglavnom, od rasformirane 5. vojne oblasti (sje-
verozapadno vojite), i februara 1992. od dijela jedi-
nica 1. vojne oblasti, u ijem su sastavu, pored drugih
komandi, jedinica i ustanova, bili sljedei korpusi:
- 4. korpus (u Sarajevu, komandant general Voji-
slav urevac, Crnogorac);
- 5. korpus (u Banjoj Luci, komandant general
Vladimir Vukovi, Srbin);
- 9. korpus (u Kninu, komandant general Ratko
Mladi, Srbin);
- 10. korpus (u Bihau, komandant piro Nikovi,
Crnogorac);
- 17. korpus (u Tuzli, komandant general Savo
Jankovi, Crnogorac).182
govakom ratu, str. 12; Heo, str. 111; adinlija, Teritorijalna
odbrana, str. 228. Taj moni ratni stroj bio je, tvrdi mr. Me-
sud adinlija, u znaajnoj mjeri popunjen i rezervistima s onih
podruja Bosne i Hercegovine u kojima je lokalna vlast SDS
ostvarivala punu saradnju s vojno-teritorijalnim organima, i od
jeseni 1991. godine dobrovoljcima. I jedan i drugi vid popune
jedinica JNA podravan je kampanjom Srpske demokratske
stranke BiH. Ove snage dopunjavale su naoruane formacije
TO SRBiH u opinama u kojima je apsolutnu vlast ostvarivao
SDS, i po istoj emi formirane paravojne strukture u dijelovima
opina u kojima SDS nije imao apsolutnu vlast, ali je kroz rea-
lizaciju svog projekta Srpske Republike Bosne i Hercegovine u
njihovim teritorijalnim okvirima formirao nelegalne srpske opi-
ne i njihove teritorijalne odbrane ....
180 eki, Agresija, str. 666.
181 Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-hercego-
vakom ratu, str. 12-13; eki, Agresija, str. 666.
182 Detaljnije o tome, posebno organizacijsko-formacijskom sasta-
vu 2. vojne oblasti, vidi: eki, Agresija, str. 667-675; i AIIZ,
inv. br. 2-2816, Komanda 2. vojne oblasti, Organizacijsko-for-
macijske promene, DT Broj: 12/82-16, 10. mart 1992; Heo, str.
303-310; Aktivnosti na formiranju 2. vojne oblasti definitivno
su, tvrdi mr. Mesud adinlija, dovrene sredinom marta 1992; 184 eki, Agresija, str. 676; Heo, nav. dj., str. 111.
32
Druga vojna oblast formirana je da osigura ru-
kovoenje i komandovanje jedinicama, ustanovama i
komandama JNA na podruju Bosne i Hercegovine i
okupiranih dijelova Republike Hrvatske, u cilju efek-
tivnije okupacije Bosne i Hercegovine i dranja pod
okupacijom jedne treine Republike Hrvatske. Njeno
je formiranje pokazalo nastojanje velikosrpskog po-
kreta da formira etniki istu srpsku dravu, izlazei
na zapadne granice Velike Srbije (realizacija plana
RAM).183
Zona odgovornosti 2. vojne oblasti pokrivala je,
uglavnom, teritoriju Bosne i Hercegovine (91 opina) i
istone dijelove centralne Republike Hrvatske (15 op-
ina - do linije Karlobag Karlovac Virovitica, bez
Baranje, istone Slavonije i zapadnog Srema). Najvei
dio Podrinja bio je u sastavu 1. vojne oblasti, sa sje-
ditem u Beogradu. Dio jugoistone Bosne i istona
Hercegovina (18 opina) bili su pod komandom 4. voj-
ne oblasti, sa sjeditem u Podgorici, u ijem sastavu je
bio 13. korpus sa sjeditem u Bilei.184
Za komandanta 2. vojne oblasti postavljen je ge-
neralpukovnik Milutin Kukanjac (Srbijanac), dobar
poznavalac bosanskohercegovakih prilika, s duim
slubovanjem u Bosni i Hercegovini, a za naelnika
adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 216.
183 eki, Agresija, str. 675-676. Sastav 2. vojne oblasti, po ocje-
ni mr. Mesuda adinlije, pokazuje da se JNA organizacijski i
formalno prilagoavala odbrani onoga to je njen vrh nazivao
Jugoslavijom kakva je mogua, a to je u stvarnosti predstav-
ljalo Veliku Srbiju. U Bosni i Hercegovini, u politikom smislu,
ovo je prilagoavanje iskazano stavom vojnog vrha da e JNA
potovati nareenja iskljuivo svoje vrhovne komande, posr-
bljenog Predsjednitva SFRJ, kao da se u cijeloj dravi ama
ba nita nije dogodilo i kao da jo uvijek vae sve ustavne i
zakonske norme, a da e u BiH potovati samo ona rjeenja
o kojima se politiki lideri njenih naroda usaglase, kao da se u
BiH sve ve promijenilo, kao da je prestao da vai njen ustav i
zakoni i kao da je ve ostvarena njena podjela po nacionalnoj
osnovi. To je u konkretnoj situaciji predstavljalo direktnu po-
drku politici SDS u Bosni i Hercegovini, koja je osmiljavana
i koordinirana i u vrhovnoj komandi JNA i u komandi njene vr-
hovne komande politikoj kuhinji srpskog lidera Slobodana
Miloevia. Istiui kao svoj cilj prekid rata i stvaranje uslova
za mirno rjeenje jugoslovenske krize, vojni vrh je na samom
kraju 1991. godine bosanskom rukovodstvu u Sarajevu name-
tao isti redoslijed poteza kakav je nametao na poetku godine
u vezi sa situacijom u Hrvatskoj saradnju sa MUP-om BiH u
identifikaciji i razoruavanju paravojnih formacija i angaovanje
JNA u sluaju izbijanja meunacionalnih sukoba. Da su ovakvi,
naizgled principijelni stavovi vojnog vrha vodili putem eskalacije
po emi praktikovanoj u Hrvatskoj i znaili stavljanje JNA na
stranu protagonista velikosrpske politike u Bosni i Hercegovini,
svjedoe istupi pojedinih niih komandanata zabiljeeni netom
nakon spomenutog sastanka u Sarajevu, od kojih je najdrasti-
niji bio pokuaj komandanata banjalukog korpusa JNA da iz-
diktira referendumsko pitanje Predsjednitvu SR BiH. adinlija,
Teritorijalna odbrana, str. 216-217.
taba general Dobrain Praevi (Crnogorac, prije
toga na slubi u Zagrebu). Za generala Milutina Ku-
kanjca, koji je, pored ostalog, odobravao tzv. srpski
plebiscit iz novembra 1991, od poetka su Muslima-
ni i Hrvati i njihovo vostvo bili pravi, definisani
neprijatelji.185
Vojska kojom je general Kukanjac komandovao
bila je srpsko-crnogorski deo JNA. Ta je vojska
prvi put u istoriji zaokruila srpske zemlje, zajedno sa
srpskim narodom i zauzela jednu treinu Republike
Hrvatske i veu polovinu Bosne i Hercegovine, uklju-
ujui i srpski deo Sarajeva.186
Druga vojna oblast je 17. februara ukupno raspo-
lagala sa 85.097 ljudi (stalni sastav: 20.270, i rezervni
sastav: 64.827), od ega je Komanda brojala 104 o-
vjeka.187 To su, uglavnom, bili Srbi i Crnogorci.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine su, pored jedini-
ca 2. vojne oblasti, bile stacionirane i jedinice ili dije-
lovi sljedeih jedinica JNA:
- 13 (Rijeki, pa Bileki) korpus;
- dijelovi 2 (Podgorikog - Titogradskog);
- dijelovi 37 (Uikog) korpusa; i
- dijelovi 12 (Novosadskog) korpusa u sjeveroi-
stonoj Bosni.188
Sve komandne dunosti u 2. vojnoj oblasti plan-
ski su dodijeljene starjeinama iskljuivo srpske i cr-
nogorske nacionalnosti. Nakon ienja starjeina i
vojnikog sastava na nacionalnoj i politikoj osnovi,
poetkom 1992. u komandama i jedinicama 2. vojne
oblasti u najveem broju su ostale starjeine i vojnici
185 Suljevi, str. 81-82; Heo, str. 115. General Milutin Kukanjac je
do 31. decembra 1991. obavljao dunost komandanta 3. vojne
oblasti, sa sjeditem u Skoplju. Uoi nove 1992. godine u Be-
ogradu mu je saopeno da je imenovan za komandanta vojne
oblasti, sa sjeditem u Sarajevu. General Milutin Kukanjac novu
dunost preuzeo je 3. januara 1992. S obzirom na to da je i ra-
nije preko dvadeset godina bio na slubi u Bosni i Hercegovini,
dobro je poznavao sredinu i mentalitet. Za vrijeme Olimpijade
bio je u najuem rukovodstvu s Brankom Mikuliem, Antom
Suiem, Ahmedom Karabegoviem i drugima. General Milutin
Kukanjac je, kako on tvrdi, bio komandant 2. vojne oblasti koja
je obuhvatala 90 odsto Bosne i Hercegovine i Republiku
Srpsku Krajinu, bez istonog dela Slavonije. TV SRNA,
Emisija MOJ GOST - MOJA ISTINA, autora Riste oge, 12. juli
1994; eki, Agresija, str. 676.
186 Ibid.
187 AIIZ, inv. br. 7-69, Pregled brojnog stanja 2. vojne oblasti na dan
17.02.1992. godine.
188 AIIZ, inv. br. 2-793 G ARBiH, Efektivi agresorskih snaga na
ratitu Bosne i Hercegovine; Izjava naelnika taba 216. brdske
brigade potpukovnika JNA Asima Dambasovia; Radakovi,
str 127; Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-
hercegovakom ratu, str. 14, nap. 21; Heo, str. 75, nap. 159;
Suljevi, str. 86 i 91-92; eki, Agresija, str. 691.
srpske i crnogorske nacionalnosti, koje su prihvatile
srpsku velikodravnu ideologiju i politiku.189 Takvo
stanje bilo je i u komandnoj strukturi rukovodstva Oru-
anih snaga SFRJ i drugim vojnim oblastima, koji su
direktno uticali na tok priprema i izvoenja borbenih
dejstava tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu.190
Neposredno pred poetak agresije na Republiku
Bosnu i Hercegovinu JNA je, pod izgovorom izvoe-
nja vojnih vjebi, zauzela sve strateke poloaje, za-
posjela vitalne objekte oko gradova i naselja, potpuno
kontroliui sve znaajnije komunikacije (raskrsnice i
eljeznike vorove), ime je izvrila blokadu cjeloku-
pnog saobraaja izmeu gradova i naseljenih mjesta.
Istovremeno, JNA je ukopavala artiljerijsko naorua-
nje, postavljala mitraljeska gnijezda i strae, pravila
fortifikacijske linije na svim stratekim mjestima oko
gradova, izmjetala vojnike i glavninu tekog naoru-
anja iz kasarni, dovlaila novo naoruanje, gorivo,
municiju i druga materijalno-tehnika sredstva, dok je
u pojedinim krajevima, naroito u Bosanskoj krajini,
istonoj Hercegovini i Bosanskoj Posavini, masovno
mobilisala srpsko stanovnitvo.191
Raspoloivi izvori pouzdano pokazuju da je JNA,
na osnovu direktiva i smjernica najvieg vojnog ruko-
vodstva SFRJ i dravnog i politikog rukovodstva Sr-
bije i lino Slobodana Miloevia, uz neposrednu po-
drku Srpske demokratske stranke, formirala i vojno
organizovala brojne srpske oruane formacije u Bosni
i Hercegovini. Obuavala ih je i popunjavala starje-
inskim kadrom, naoruanjem, municijom, opremom
i drugim sredstvima JNA, povezala ih s komandama
jedinica i ustanova JNA u zoni njihove odgovornosti,
obezbjeivala mobilizaciju na podrujima gdje je ve-
insko srpsko stanovnitvo i dr. Sve su te jedinice bile
pod komandom i kontrolom JNA.192
Politiko i vojno rukovodstvo Savezne republike
Jugoslavije, na elu sa vodom Slobodanom Miloe-
viem, u uslovima nemogunosti daljeg javnog za-
189 eki, Agresija, str. 691; Heo, 122-123. Zajedniko im je,
tvrdi general Anton Lukei, da su oni niskih moralnih i etikih
kvaliteta, ljudi bez skrupula, ak i ranije su bili skloni porocima,
maltretiranju i pijanenju. Tipian u tome je bio Vojislav ure-
vac. Ve sama injenica da su oni rukovodili pripremama, da su
oni obuavali i naoruavali lanove SDS-a i paravojne formaci-
je koljaa-eeljevaca, arkanovaca i drugih zlikovaca, dakle, u
slubi genocidne politike, govori da se radi o moralno, politiki
i psihiki deformisanim licima, prodanim duama, bez ljudskih
vrijednosti i osjeanja za ovjeka. Lukei, str. 73.
190 eki, Agresija, str. 692-693; Heo, str. 124.
191 AIIZ, inv. br. 2-793; Durakovi, str. 279-280; eki, Agresija,
str. 775.
192 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov.broj: 908-
1, 20. mart 1992; eki, Agresija, str. 834-835.
33
dravanja svojih trupa u suverenoj i od 6. aprila me-
unarodno priznatoj Republici Bosni i Hercegovini,
te UNPA (United Nations Protected Aeria) zonama u
Hrvatskoj, iznalazilo je nova organizaciona rjeenja
kako bi pogodnom formom maskirala kontinuitet i
apsolutnu kontrolu nad svim vojnim potencijalima u
Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj. U tom je cilju odlu-
ilo da izvri jo jednu reorganizaciju svojih oruanih
snaga. Tom reorganizacijom rukovodstvo Savezne re-
publike Jugoslavije formalno je organizaciono izvrilo
transformaciju JNA u tri srpske vojske (Vojsku
Jugoslavije, Vojsku Republike srpska krajina i Vojsku
Srpske republike Bosne i Hercegovine/Vojsku Repu-
blike Srpske). Takve oruane snage sutinski su ostale
jedinstvena oruana sila novoproglaene Savezne re-
publike Jugoslavije, pod komandom njenog General-
taba i Vrhovne komande Oruanih snaga u Beogradu,
i zadrale se na do tada za Veliku Srbiju osvojenim
teritorijama.193
Na taj nan JNA je formalno transformisana u tri
srpske vojske, a faktiki je rije o jedinstvenim orua-
nim snagama, s jedinstvenim sistemom rukovoenja i
komandovanja, s Generaltabom Vojske Jugoslavije u
Beogradu, jedinstvenim finansiranjem i svim drugim
obiljejima karakteristinim za oruanu silu u slubi
Savezne republike Jugoslavije, pri emu je Glavni tab
Vojske Srpske republike BiH/Vojske Republike Srp-
ske bio potinjena instanca Generaltaba Vojske Jugo-
slavije u Beogradu (kao to je rukovodstvo Savezne
republike Jugoslavije imalo nadreenu ulogu naspram
rukovodstva Srpske republike Bosne i Hercegovine/
Republike Srpske), koji je planirao, nareivao, koor-
dinirao, logistiki i mobilizacijski podravao i usmje-
ravao oruane aktivnosti na teritoriji Republike Bosne
i Hercegovine, pri emu je general Ratko Mladi bio
oficir Vojske Jugoslavije, odnosno komandant Glav-
nog taba 30. kadrovskog centra Generaltaba Vojske
193 AIIZ, inv. br. 2-2559; Kadijevi, str. 162-163; Biserko, Srpska
elita..., str. 227; Radakovi, str. 137-138; JNA je po Kadijeviu
predstavljala osnovu iz koje su formirane tri vojske - Voj-
ska SRJ, Vojska Republike Srpske i Vojska Republike Srp-
ske Krajine. S tim u vezi, general Kadijevi navodi kako je to
uraeno u skladu sa datim unutranjim i meunarodnim
okolnostima veoma organizovano. Taj je zadatak, po njemu,
bio vrlo bitan, koga je rukovodstvo JNA utvrdilo kao prio-
ritetni. Obrazloenje za utvrivanje tog prioritetnog zadatka
koje iznosi Veljko Kadijevi vie je nego smijeno: zato to su
drugi narodi u Jugoslaviji poeli da na razne naine stva-
raju svoje vojske, a srpski i crnogorski narodi su JNA sma-
trali svojom vojskom, kao to su i Jugoslovensku dravu
smatrali svojom dravom, pa je, shodno tome, i obaveza
JNA bila da novoj Jugoslaviji i cjelokupnom srpskom naro-
du obezbjedi njegovu vojsku, bez koje na ovim prostorima
i u uslovima koji su neprijatelji nametnuli, nema ne samo
slobode, ve ni ivota. Kadijevi, str. 163-164.
34
Jugoslavije.194 Tako je rukovodstvo velikosrpskog po-
kreta, prije svega njegov voa Slobodan Miloevi,
kako bi izbjeglo da JNA bude tretirana kao okupaci-
ona sila ili agresorska vojska u Republici Hrvatskoj
i Republici Bosni i Hercegovini i da se Srbija i Crna
Gora/Savezna republika Jugoslavija formalno ne
moe optuiti za uee u ratu, preimenovalo JNA u
Vojsku Republike srpske krajine, Vojsku Srpske repu-
blike Bosne i Hercegovine/Vojsku Republike Srpske i
Vojsku Jugoslavije. To je bio glavni taktiki potez i
jedna od velikih odluka rukovodstva velikosrpskog
pokreta, posebno Miloevia. Time je istovremeno
oznaen i kraj JNA, koja se, u slubi faistike politi-
ke, pretvorila u snagu i oruje za ubijanje civila, pro-
tjerivanje, pljaku, masovne progone, silovanja i dru-
ge oblike zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava, ukljuujui i genocid nad Bonjacima u Repu-
blici Bosni i Hercegovini.195
Ukazom br. 2/50 krnjeg Predsjednitva SFRJ,
od 25. aprila 1992, na dunost naelnika taba (ujedno
zamjenika komandanta) 2. vojne oblasti, postavljen je
generalpotpukovnik Ratko Mladi (on je zakljuno sa
9. majem 1992. izvrio prijem dunosti).196
Na sastanku u Beogradu 30. aprila 1992, gdje
je, pored Slobodana Miloevia, Borisava Jovia, dr.
Branka Kostia, Momira Bulatovia i generala Milana
Pania (naelnik Generaltaba JNA), bilo i rukovod-
stvo petokolonake SDS Bosne i Hercegovine i para-
dravne tvorevine Republike srpske Bosne i Hercego-
vine (Radovan Karadi, Momilo Krajinik i Nikola
194 Kadijevi, str. 139, 149 i 163; Biserko, Srpska elita..., str. 226;
eki, Agresija, str. 168-169, 660-694 i 836-870; Fikret Mu-
slimovi, Rat i politika, Bosanica print, Sarajevo, 2000, str.
153-155; Heo, str. 244 i 249; Smail eki i drugi, Zloini nad
djecom Sarajeva u opsadi, Institut za istraivanje zloina pro-
tiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu,
Sarajevo, 2010, str. 105-107; ICTY, Radna biljenica Ratka
Mladia, 14. februar - 25. maj 1992, str. 221, 223-226, 247-250,
259-260, 262-263, 269, 272, 290 i 323.
195 Lukei, str. 71; Biserko, Srpska elita..., str. 226; eki, Agre-
sija, str. 169, 660-694 i 836-870; Heo, str. 235-242.
196 AIIZ, inv. br. 2-1045, Komanda 30. partizanske divizije, Obavje-
tenje o postavljenjima, SP broj: 865-2, 16. maj 1992; Isto, inv.
br. 5348, Zapisnik generala ora ukia; eki, Agresija, str.
694. Navedenim ukazom na dunosti u Komandi 2. vojne obla-
sti postavljeni su i primili dunost i sljedee starjeine: pomo-
nik za moralni rad i pravne poslove generalmajor Milan Gvero,
pomonik za pozadinu generalmajor ore uki, pomonik
za organizacijsko-mobilizacijske i personalne poslove pukovnik
Mio Grubor, naelnik organa bezbjednosti pukovnik Zdravko
Tolimir. Ta odluka tada je saopena navedenim oficirima u Pred-
sjednitvu SFRJ, gdje su bili prisutni i: Jugoslav Kosti, Sejdo
Bajramovi te nekoliko oficira iz SSNO-a.
Koljevi), donesena je odluka o formiranju vojske za
Srbe u BiH.197
Predmet navedenog sastanka bilo je i pitanje po-
vlaenja graana SRJ iz JNA u Bosni i Hercego-
vini. S obzirom na to da je tada Evropska zajednica
ve priznala Bosnu i Hercegovinu, od velikosrpskog
rukovodstva je traeno da povue JNA iz te drave.
To su Miloevi i Jovi oekivali i predvideli, te su
se bojali da JNA ne dovedu u poziciju da je proglase
stranom ili agresorskom vojskom.198
U vezi s povlaenjem preostalih graana SRJ iz
JNA u Bosni i Hercegovini iznesen je lani podatak da
je tada u Bosni i Hercegovini bilo oko 10-15 odsto gra-
ana SRJ iz JNA u toj dravi, to je, po rukovodstvu
velikosrpskog pokreta, iznosilo ukupno oko 10.000
ljudi. Ocijenjeno je da to ne predstavlja problem, jer i
bez njih u Bosni i Hercegovini ostaje oko 90.000 voj-
nika JNA, uglavnom srpske nacionalnosti, nad kojima
moe preuzeti politiko rukovoenje srpsko rukovod-
stvo iz BiH.199
Srpski kolaboracionisti, na elu s Karadiem,
navodno su se sloili.200 Za sprovoenje te obmane
svjetske javnosti bio je dogovoren i rok (o kojem su se
toboe dosta natezali) od 15 dana za povlaenje.201
Na tom sastanku u Beogradu, gdje je izvrena in-
struktaa za prikrivanje stvarnog stanja - da tri srpske
vojske i dalje ostanu jedinstvene oruane snage Save-
zne republike Jugoslavije (s tri operativnostrategijska
tijela), dogovoreno je, pored ostalog, da se na mjesto
197 Jovi, Posljednji dani SFRJ, str. 448. Ta je, po Joviu, ope-
racija, za rukovodstvo velikosrpskog pokreta, bila isuvie
znaajna, a za Srbe u BiH, vjerujem, jo znaajnija, jer su
dobili svoju vojsku.
198 Ibid., str. 448. S tim u vezi, Jovi navodi smijenu ocjenu da po-
vlaenje, po njemu, 10-15% preostalih graana SRJ iz JNA u
BiH, to predstavlja svega oko 10.000 ljudi, nije ni tehni-
ki ni saobraajni problem, ve je problem to je Branko
Kosti nedavno neoprezno izjavio da on, kao potpredsed-
nik Predsednitva SFRJ, nikada nee potpisati nareenje o
povlaenju JNA iz Bosne i Hercegovine, a takoe, to je Mi-
lan Pani izjavio da se vojska iz Bosne i Hercegovine nee
povui za 5 do 7 godina, iako je ta republika meunarodno
priznata kao nezavisna drava. Javnost je to vrlo ozbiljno
primila, a oni obojica uopte nisu ozbiljno razmiljali kad
su takve izjave davali. Kako mi moemo na silu drati svoju
armiju u nekoj drugoj nezavisnoj dravi mimo njene volje, a
da ne bude proglaena nepoeljnom.
199 Ibid.
200 Ibid. Momilo Krajinik je, po Borisavu Joviu, postavljao seriju
pitanja: kako e se ta vojska finansirati, ko e im davati
plate, ko e im obezbediti penzije, itd., to, pie Jovi, sve
kao problem postoji, ali nije opredeljujui za na razgovor.
201 Ibid.
generala Milutina Kukanjca postavi general Ratko
Mladi.202
Naredbu o ustrojavanju Vojske Srpske republike
BiH 10. maja 1992. donio je SSNO, a potpisao je za-
stupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu (gene-
ral Blagoje Adi). Tom je naredbom formiran Glavni
tab u sljedeem sastavu: komandant general potpu-
kovnik Ratko Mladi, naelnik taba general major
Manojlo Milovanovi, pomonik za moral i informisa-
nje general major Milan Gvero, pomonik za pozadi-
nu general major ore uki, naelnik bezbjednosti
pukovnik Zdravko Tolimir i naelnik za mobilizaci-
ju pukovnik Mio Grubor. Sljedeeg dana (11. maja
1992) general Kukanjac je generalu Mladiu predao
postrojenu Komandu 2. vojne oblasti.203
Izvravajui navedene dogovore iz Beograda,
Skuptina srpskog naroda Bosne i Hercegovine je 12.
maja 1992, na sjednici u Banjoj Luci, gdje su doneseni
strateki ciljevi srpskog naroda u Bosni i Hercegovi-
ni, iz politikih razloga, formalno-pravno formirala
Vojsku Srpske republike Bosne i Hercegovine i gene-
rala Ratka Mladia imenovala za komandanta Glav-
nog taba te vojske.204
202 Ibid. Borisav Jovi pogreno navodi (ili je u pitanju tehniki pro-
pust) da je tada dogovoreno da se na mjesto generala Vuko-
via postavi general Ratko Mladi. Istoga dana u Banjoj Luci
(tj. 30. aprila) general Blagoje Adi sasluao je izvjetaje o
situaciji od generala Momira Talia (komandanta Banjalukog),
Ratka Mladia (Kninskog) i pire Nikovia (Bihakog) korpusa i
dogovorio se oko obrazovanja nove vojske srpske BiH. Bla-
goje Adi izbjegao je da kae bilo ta o tome, ali su to uradili
lokalni srpski politiari (kao naprimjer Radoslav Branin), koji
su izjavili: Mi moramo ovdje odmah angaovati krajiko
stanovnitvo radi obrazovanja jedinstvenih oruanih snaga
za zatitu Kninske krajine, Like, Korduna, Banije, zapadne
Slavonije i Bosanske krajine..., a u sastavu vojske nale
bi se snage Kninskog, Bihakog, Banjalukog, Tuzlanskog,
Sarajevskog, Bilekog i petog korpusa RV i PVO, ija bi or-
ganizacijska struktura bila prilagoena konkretnim uslovi-
ma.... Radakovi, str. 137-138.
203 AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave generala ora u-
kia; Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-her-
cegovakom ratu, str. 14, nap. 22.
204 ZAPISNIK sa 16. sjednice Skuptine srpskog naroda u Bosni
i Hercegovini odrane 12. maja 1992. godine u Banja Luci, u:
Ja sam za ratnu opciju, Fondacija Istina Pravda Pomirenje,
Tuzla, 2007, str. 5-103; AIIZ, inv. br. 3-1217, Odluka o formi-
ranju Vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 03-
234/92, 12. maj 1992; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf
397; Radakovi, str. 137-138; Biserko, Srpska elita..., str. 227;
Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-hercego-
vakom ratu, str. 14; ICTY, Predmet: Br. IT-94-1T, Dokazni ma-
terijal svjedoenja pukovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996,
str. 5. Tom odlukom su, po generalu Ratku Mladiu, stvoreni
uslovi da se od naoruanog naroda i pripadnika srpskog
naroda iz redova bive JNA i raspoloivih sredstava i opre-
me izvri transformacija jedinica i formira Vojska Srpske
Republike koja se stvarala u jeku borbi od Grahova do Tre-
binja (AIIZ, inv. br. 2-2681, Glavni tab Vojske Srpske Republi-
35
 Novoformirani Glavni tab Vojske Srpske repu-
blike BiH je preuzeo funkciju najvie komande Voj-
ske Savezne republike Jugoslavije na teritoriji Bosne i
Hercegovine, koju je do tada imala Komanda 2. vojne
oblasti.205
General Ratko Mladi je u takvoj konstelaciji 10.
maja 1992, u svojstvu oficira Vojske Jugoslavije, po-
stavljen za komandanta 2. vojne oblasti i od tada je
do 19. maja imao dvojnu funkciju: bio je na elu 2.
vojne oblasti, ugaene 19. maja, i novoformirane Voj-
ske Srpske republike BiH, to je dogovoreno 30. aprila
1992. na spomenutom sastanku u Beogradu. Time je
obezbijeen kontinuitet rukovoenja i komandovanja
oruanim snagama Savezne republike Jugoslavije u
Republici Bosni i Hercegovini.
U nadlenost novoformiranog Glavnog taba
VSrRBiH ulazila je glavnina 2. vojne oblasti i manji
dio 4. vojne oblasti. Od ostalih dijelova 2. vojne oblasti
formirana je Vojska Republike srpska krajina, a snage
1, 3. i 4. vojne oblasti, rasporeene na teritoriji Srbi-
je i Crne Gore, ule su u sastav tree srpske vojske
(Vojska SR Jugoslavije). Na taj nain je organizacijska
struktura JNA, ostavljajui mogunost dvostrukog tu-
maenja, prilagoena konkretnim uslovima....206
Prikrivajui dotadanje vojne aktivnosti i u na-
stojanju da istakne vlastiti subjektivitet, Predsjedni-
tvo Srpske republike BiH je 20. maja 1992. proglasilo
opu mobilizaciju svih graana SR BiH, kako na teri-
toriji Republike, tako i onih koji ive van Republike.
Toj mobilizaciji podlijegali su svi mukarci od 18 do
60, a ene od 18 do 55 godina starosti te neophodna
materijalna sredstva. Zavedena je i opa radna obave-
za.207
Predsjednitvo Srpske republike BiH je juna
ke, EKSPOZE komandanta Glavnog taba, general-potpukov-
nika Ratka Mladia, o ostvarenim rezultatima na frontu, stanju
vojske Srpske Republike, problemima i zadacima u narednom
periodu, septembar 1992, str. 1). Ta je odluka, tvrdi general
Ratko Mladi, omoguila naoruanom narodu, Srbima u biv-
oj JNA i raspoloivom materijalu i opremi da transformie
jedinice i formiraju Vojsku Republike Srpske.
205 AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave ora ukia; Do-
mazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-hercego-
vakom ratu, str. 14. Komanda 2. vojne oblasti je, po kazivanju
generala ora ukia, ugaena 19. maja 1992, nareenjem
Generaltaba Oruanih snaga SFRJ, kojim je konkretizovano
njeno transformisanje u Vojsku Srpske Republike BiH.
206 Na teritoriji Srbije i Crne Gore 16. juna 1992. ukinute su vojne
oblasti i armija je ponovo postala najvia strategijska organiza-
cijska cjelina Vojske Jugoslavije, a inile su je: 1, 2. i 3. armija
korpusnog i brigadnog sastava. Domazet, Uloga JNA kao im-
perijalne sile u bosansko-hercegovakom ratu, str. 14, nap. 23.
207 AIIZ, inv. br. 2-2654, Komanda 1. krajikog korpusa, Op.str.pov.
broj: 467-2, 21. maja 1992.
36
1992. donijelo odluku o formiranju, organizaciji i
formaciji Vojske Srpske republike BiH.208 U sastav te
vojske ule su snage 9 (Kninskog), 10 (Bihakog), 5
(Banjalukog), 17 (Tuzlanskog), 4 (Sarajevskog), 13
(Bilekog) i Petog vazduhoplovnog (RV i PVO) kor-
pusa JNA. Tako je ta vojska sastavljena i zasnovana na
korpusima 2. vojne oblasti, ime je reorganizacija sve-
dena na preimenovanje korpusa JNA u korpuse Vojske
Srpske republike BiH:
- 1. krajiki korpus (od jedinica 5. korpusa JNA),
sa sjeditem u Banjoj Luci;
- 2. krajiki korpus (od jedinica 9. i 10. korpusa
JNA), sa sjeditem u Drvaru;
- Istonobosanski korpus (od jedinica 17. korpu-
sa JNA), sa sjeditem u Bijeljini;
- Sarajevsko-romanijski korpus (od jedinica 4.
korpusa JNA), sa sjeditem u Sarajevu;
- Hercegovaki korpus (od jedinica 13. korpusa
JNA), sa sjeditem u Bilei;
- Vazduhoplovstvo i protivvazduna odbrana,
sa sjeditem u Banjoj Luci.209
Navedeni korpusi kopnene vojske imali su: ko-
mandu korpusa, sa pritapskim jedinicama, 8-12 pje-
adijskih brigada, po jednu-dvije mehanizovane ili
tenkovske brigade, po jedan ili dva artiljerijska puka,
po jedan protivoklopni artiljerijski puk, po jedan arti-
ljerijskoraketni puk PVO, po jedan ininjerijski puk,
po jedan sanitetski bataljon, po jedan bataljon vojne
policije, po jedan bataljon veze, po jednu ili dvije au-
tomobilske ete, zatim ABHO i pozadinske jedinice, te
ustanove i po potrebi druge specijalizovane jedinice, u
208 AIIZ, inv. br. 2-2681, Glavni tab Vojske Srpske Republike,
EKSPOZE komandanta Glavnog taba, general-potpukovni-
ka Ratka Mladia, o ostvarenim rezultatima na frontu, stanju
vojske Srpske Republike, problemima i zadacima u narednom
periodu, septembar 1992, str. 1-3.
209 AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave generala ora
ukia; Radakovi, str. 137-138; Biserko, Srpska elita..., str.
227; Domazet, Uloga JNA kao imperijalne sile u bosansko-
hercegovakom ratu, str. 14; AIIZ, inv. br. 2-2870, Komanda
Bilekog korpusa, Zapovijest za artiljerijska dejstva, Str.pov.
broj: 32, 19. april 1992; Isto, inv. br. 2-2681, Glavni tab Vojske
Srpske Republike, EKSPOZE komandanta G, general-pot-
pukovnika Ratka Mladia, o ostvarenim rezultatima na frontu,
stanju Vojske Srpske Republike, problemima i zadacima u na-
rednom periodu, septembar 1992, str. 3; Heo, str. 236-237.
Ratno vazduhoplovstvo formirano je od 2. i 5. korpusa ratnog
vazduhoplovstva i protivvazdune odbrane JNA, koji je preuzeo
mobilizacijsku i teritorijalnu infrastrukturu, s najvanijim skladi-
tima koja su i dalje popunjavana iz Srbije i Crne Gore. Tako su
njihove pritapske jedinice i jedinice korpusne podrke ostale u
istoj ulozi, s novom oznakom.
zavisnosti od zone odgovornosti i topografsko-takti-
ke konfiguracije zemljita.210
Pod neposrednom komandom Glavnog taba
Vojske Srpske republike BiH septembra 1992. bilo je
est operativnih sastava (pet korpusa kopnene vojske
i Vazduhoplovstvo i protivvazduna odbrana), sa ja-
sno razgranienim zonama odgovornosti, zadacima i
nadlenostima. Stanje popunjenosti jedinicama bilo
je razliito. Jedinice i ustanove neposredno potinjene
Glavnom tabu (tzv. pritapske jedinice) i jedinice RV
i PVO bile su najslabije popunjene (33-44%). Ope-
rativni sastavi bili su popunjeni 76-108%. Meutim,
pojedine zdruene taktike jedinice unutar korpusa,
zbog pomanjkanja vojnih obveznika odreenih speci-
jalnosti, septembra 1992. ili jo nisu bile formirane ili
su bile minimalno popunjene. To se posebno odnosilo
na jedinice tehnikih rodova (artiljerija, protivvazdu-
na odbrana, ininjerija i veza). Neke su brigade bile
popunjene i do 400% u odnosu na propisanu forma-
ciju.211
Krajem 1992. formiran je i esti korpus kopnene
vojske - Drinski korpus, sa sjeditem u Vlasenici.212
Vojska Srpske republike BiH nosila je uniforme
i inove koje su nosili pripadnici JNA i Teritorijalne
odbrane, s tim to je promijenjena oznaka na kapama.
Ranije je bila zastava plavo-bijelo-crvena i pisalo je
JNA. Poslije 19. maja oznaka JNA je skinuta, a
osnovnu oznaku na kapama inila je Srpska zasta-
va, a na lijevoj nadlaktici srpska zastava na krunoj
podlozi sa natpisom Vojska Srpske Republike Bosne
i Hercegovine.213
210 AIIZ, inv. br. 2-2663, Komanda 2. krajikog korpusa, Str.pov.
broj: 32-1, 2. juni 1992; Domazet, Uloga JNA kao imperijalne
sile u bosansko-hercegovakom ratu, str. 13, slika 6.
211 AIIZ, inv. br. 2-2681, Glavni tab Vojske Srpske Republike, EK-
SPOZE komandanta G, general-potpukovnika Ratka Mladia,
o ostvarenim rezultatima na frontu, stanju Vojske Srpske Repu-
blike, problemima i zadacima u narednom periodu, septembar
1992, str. 1-3.
212 ICTY, Predmet: Br. IT-98-33, Tuilac protiv Radislava Krstia,
Optunica, Hag, 30. oktobar 1998, u: Zloini nad Bonjacima
u Srebrenici za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Her-
cegovinu 1991. - 1995, Dokumenti i svjedoenja, Institut za
istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava,
Sarajevo, 1999, str. 550; Heo, str. 237; Velid abi, Genocid
u srednjem Podrinjuv1992.-1995., Institut za istraivanje zlo-
ina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u
Sarajevu, Sarajevo, 2008, str. 65. Drinski korpus formiran je,
izmeu ostalog, izazovom razvuenog lanca istonobosanskih
enklava: Gorada, epe, Srebrenice, te Konjevi-Polje - Cer-
ska, na prostoru koji je bio uvrten u prioritete velikosrpske
osvajake strategije.
213 AIIZ, inv. br. 3-1217, Odluka o formiranju Vojske Srpske Re-
publike Bosne i Hercegovine, Broj: 03-234/92, 12. maj 1992;
ICTY, Predmet: Br. IT-94-1T, Dokazni materijal svjedoenja pu-
Komande i jedinice JNA su, u skladu s odlukama
velikosrpskog rukovodstva i lino Miloevia, inile
kimu Vojske Republike Srpske, sa kompletnim nao-
ruanjem i opremom. Ta vojska je, uz puni oslonac na
srpski narod i njegovu svestranu podrku, preuzela
front JNA u Bosni i Hercegovini.214
JNA je predavanjem fronta Vojsci Srpske republi-
ke BiH, prema generalu Milutinu Kukanjcu, predala
efektivno okupiranu teritoriju Bosne i Hercegovine.
To je, po njemu, iznosilo najmanje 50 odsto ukupne
teritorije Bosne i Hercegovine.215
Znaajan broj starjeina (srpski oficiri i podo-
ficiri) porijeklom iz Srbije i Crne Gore nije napustio
Bosnu i Hercegovinu. U Vojsci Republike Srpske je
maja 1992. bilo dosta starjeina koji nisu bili dravlja-
ni Bosne i Hercegovine. Jedan broj takvih se izjasnio
da bude premjeten na teritoriju Savezne republike
Jugoslavije. Meutim, oni nisu mogli napustiti Bosnu
i Hercegovinu, jer je G VSrRBiH to zabranio.216 Bo-
snu i Hercegovinu su napustili vojnici na odsluenju
vojnog roka (oko 8.000: Srbi, Albanci, Crnogorci i
Muslimani) i pitomci vojnih kola, porijeklom iz Srbi-
je i Crne Gore. Vojnici Srbi porijeklom iz Bosne i Her-
kovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996, str. 48-49.
214 Kadijevi, str. 148; AIIZ, inv. br. 2-2681, Glavni tab Vojske Srp-
ske Republike, EKSPOZE komandanta G, general-potpukov-
nika Ratka Mladia, o ostvarenim rezultatima na frontu, stanju
vojske Srpske Republike, problemima i zadacima u narednom
periodu, septembar 1992, str. 1; AIIZ, inv. br. 2-2571, Informa-
cija o dogaajima u Banja Luci od 10-17. septembra 1993, Izla-
ganje generala Milana Gvere na sjednici Narodne Skuptine
Republike Srpske, Banja Luka, 29. septembar 1993.
215 TV SRNA, Emisija MOJ GOST - MOJA ISTINA, autora Riste
oge, 12. juli 1994. U toj emisiji general Milutin Kukanjac je,
pored ostalog, izrazio aljenje to su neka podruja koja je JNA
zauzela kasnije izgubljena, kao naprimjer lijeva obala Neretve,
u, Mojmilo, itd.
216 AIIZ, inv. br. 2-2745, Komanda 1. krajikog korpusa, Pov.broj:
12/1-291, 30. maj 1992. Krajem maja 1992. starjeine koji nisu
bili dravljani Bosne i Hercegovine, a izjasnili su se da budu
premjeteni na teritoriju Savezne republike Jugoslavije, stalno
su komandama, jedinicama i ustanovama VSrRBiH postavljali
pitanja o svom premjetaju. Zbog toga je Komanda 1. krajikog
korpusa 30. maja dala sljedee objanjenje, pozivajui se na
akt Glavnog taba Vojske Republike srpske Bosne i Hercegovi-
ne, Pov.broj: 25/143-1, od 19. maja 1992:
1. Zamjena preostalih pripadnika JNA, dravljana SRJ, koji
su izrazili elju da odu u tu dravu izvrie se kada se
steknu uslovi za to i dobiju odgovarajuu zamjenu;
2. njihov odlazak iz jedinice mogu je samo po odobrenju
komandanta korpusa, organizovano i planski uz propi-
sanu dozvolu i naredbu o premjetaju;
3. svako samovoljno naputanje jedinice i poloaja pred-
stavlja dezerterstvo i bie na teritoriji Srpske Republike
BiH spreeno, a prema pojedincima e se preduzimati
odgovarajue mere. Prema istim e biti preduzimane
mere i u Saveznoj Republici Jugoslaviji i u JNA.
37
cegovine koji su se nalazili van Bosne i Hercegovine
vraeni su u Bosnu i Hercegovinu i uli su u jedinice
VSrRBiH.217
Kao to su komande, jedinice i ustanove JNA i-
nile kimu novoformirane Vojske Srpske republike
Bosne i Hercegovine, to se, pored ostalog, odnosilo
i na njenu kadrovsku strukturu. U osnovi ih je inio
oficirski kadar komandi i jedinica JNA od kojih su pre-
imenovanjem nastale.218
Vojska Republike Srpske bila je podreena Voj-
sci Jugoslavije, posebno u pogledu dejstava. U sutini
je formiranje i djelovanje Vojske Republike Srpske
bilo samo pravna fikcija u nastojanju da se zamaski-
ra i prikrije uee JNA/Vojske Jugoslavije u agresiji
i genocidu u Bosni i Hercegovini. Vojska Republike
Srpske je vojska Srbije i Crne Gore, odnosno Savezne
republike Jugoslavije.219
217 AIIZ, inv. br. 2-2559; ICTY, Predmet: Br. IT-94-1T, Dokazni ma-
terijal svjedoenja pukovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996,
str. 34 i 77-78. Na podruju Bosne i Hercegovine su i poslije 19.
maja 1992. ostale starjeine, vojnici i graanska lica roeni na
tom podruju, kao i na teritoriji Republike srpska krajina. Po-
red toga, na tom su prostoru, prema planu Personalne uprave
SSNO-a i Nareenja (zamjenika) naelnika Generaltaba Oru-
anih snaga SFRJ, generala ivote Pania, od 11. maja 1992,
ostale i starjeine, vojnici i graanska lica JNA, radi popune Te-
ritorijalne odbrane i milicije Srpske republike Bosne i Hercegovi-
ne, kao i RSK porijeklom iz SR Jugoslavije (Srbije i Crne Gore).
218 U neposrednom izvrenju zloina u Bosni i Hercegovini Dra-
gomir Miloevi je, kao pripadnik Glavnog taba 30. kadrovskog
centra Generaltaba Vojske Jugoslavije, Vojne pote 3001 - gar-
nizon u Beogradu, bio na slubi u Vojsci Republike Srpske - Voj-
na pota - 7598 Lukavica - Sarajevo (komandant Sarajevsko-
romanijskog korpusa), gdje je 17. maja 1995. ranjen tokom
izvoenja borbenih dejstava na objektu Bosut u irem rejonu
Zlatita kod Sarajeva. On je 10. septembra 1996. pokrenuo po-
stupak protiv Savezne republike Jugoslavije radi naknade tete
po osnovu ranjavanja. Miloevi je, prema Presudi Drugog op-
tinskog suda u Beogradu, od 9. jula 2001, u vreme povreivanja
bio profesionalni oficir Vojske Jugoslavije, od koje je i primao
svo vreme platu, te da je njegovo uee na ratitu u irem re-
jonu Zlatita kod Sarajeva bilo svakako uz saglasnost, odnosno
saznanje Generaltaba Vojske Jugoslavije, jer bi u protivnom
bilo kakav neovlaeni odlazak tuioca, kao profesionalnog ofi-
cira Vojske Jugoslavije na ratite u drugu meunarodno priznatu
dravu povlailo prestanak radnog donosa, a takva mera tuio-
cu nije izreena od strane njegovih pretpostavljenih, niti su u tom
smislu do zavretka rasprave pred ovim sudom o istom prueni
dokazi. Stoga je Drugi optinski sud u Beogradu presudio da u
konkretnom sluaju postoji odgovornost tuene Drave SRJ za
tetu koju je tuilac pretrpio i to po principu objektivne odgovor-
nosti na osnovu lana 174. Zakona o obligacionim odnosima,
jer se radi o teti nastaloj od opasne delatnosti. AIIZ, inv. br.
2-3245, OKRUNI SUD U BEOGRADU, PRESUDA, XIV-P-br.
5410/99, 9. juli 2001; eki i drugi, Zloini nad djecom Sara-
jeva, str. 98.
219 ICTY, Predmet br. IT-94-1-A, PRED PRETRESNIM VIJEEM,
TUILAC PROTIV DUKA TADIA, ZVANOG DULE, IZDVO-
JENO I RAZLIITO MILJENJE SUDIJE MCDONALD O PRI-
MJENJIVOSTI LANA 2. STATUTA, Hag, 7. maj 1997, paragraf
7.
38
Savezna republika Jugoslavija (Srbija i Crna
Gora) ostvarivala je efektivno rukovoenje i kontro-
lu nad snagama bosanskih Srba, koje su, kao dio
vojne organizacije SRJ, djelovale kao organ Savezne
republike Jugoslavije, koja je (Savezna republika Ju-
goslavija) provodila vojne operacije neophodne za
uspostavljanje Velike Srbije.220
Vojska Srpske republike BiH je, pored ive sile,
naroito aktivnih oficira, dobila cjelokupno naoru-
anje, municiju... i druga sredstva (gorivo, opremu)
kojima je u Bosni i Hercegovini raspolagala JNA.
Sva pokretna i nepokretna imovina JNA je, preime-
novanjem 2. vojne oblasti, odlukom SSNO-a preda-
ta VSrRBiH. Istovremeno su i savezne rezerve (oko
40.000 tona goriva, 3/4 dizela i 1/2 benzina, te izmeu
1.000 i 1.200 tona kerozina) predate odgovarajuom
odlukom u nadlenost te kolaboracionistike tvorevi-
ne.221
Komande, jedinice i ustanove kolaboracionistike
Vojske Srpske republike BiH su i kasnije u kontinuite-
tu, za sve vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Her-
cegovinu i genocida nad Bonjacima, dobijale pogon-
sko gorivo, sanitetski materijal, materijalno-tehnika
sredstva i drugu robu na podruju Savezne republike
Jugoslavije.222
JNA/Vojska Jugoslavije operativno je planirala,
pripremala, koordinirala, usmjeravala i vodila borbene
operacije u Bosni i Hercegovini i protiv nje. Jedinice
JNA/VJ te specijalne jedinice Ministarstva za unutra-
nje poslove Republike Srbije uestvovale su u ofan-
zivnim dejstvima na teritoriji Bosne i Hercegovine,
ukljuujui padobranske i diverzantske snage. Stra-
teki i operativni planovi upotrebe komandi i jedinica
Vojske Srpske republike BiH izraivani su u General-
tabu Vojske Jugoslavije u Beogradu, a zatim su, po
ve razraenoj liniji rukovoenja i komandovanja, do-
stavljani Glavnom tabu Vojske Srpske republike BiH,
kao operativno-taktikom nosiocu na realizaciju i iz-
vrenje. Ta je vojska (JNA/VJ) sve naredbe izdavala
220 Ibid., paragrafi 1-34.
221 Radakovi, str. 137; ICTY, Predmet br. IT-94-1T, Dokazni mate-
rijal svjedoenja pukovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996,
str. 28-29 i 47-49; AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave
generala ora ukia; Isto, inv. br. 5348, Zapisnik, Izjava ge-
nerala ora ukia; Isto, inv. br. 5350, Zapisnk, Dopuna izjave
generala ora ukia.
222 AIIZ, inv. br. 2-2857, Komanda 4. ozrenske lake pjeadijske bri-
gade, Ovlatenje, Broj: 197-1/94, 8. februara 1994,; Isto, inv. br.
2-2858, Komanda 4. ozrenske lake pjeadijske brigade, Ovla-
tenje, Broj: 256-2/94, 23. februar 1994, Isto, inv. br. 2-2861,
Komanda 4. ozrenske lake pjeadijske brigade, IROSKOP
BEOGRAD, Broj: 406-1/94, 10. april 1994.
u Beogradu i dostavljala ih i svojim snagama u Bosni
i Hercegovini (VSrRBiH), koje su redovno izvjeta-
vale svoju vrhovnu komandu (u Beogradu). Te dvi-
je komponente bile su sastavni dijelovi jedinstvenih
oruanih snaga. Kadrovska politika Vojske Republike
Srpske i sve druge zloinake aktivnosti u Republici
Bosni i Hercegovini i protiv nje voeni su preko 30.
kadrovskog centra Generaltaba Vojske Jugoslavije
(Vojna pota 3001) u Beogradu, iji je komandant (od
20. maja 1992) bio general Mladi, oficir Vojske Jugo-
slavije i dravljanin Srbije, odakle je (iz i preko Beo-
grada), pored ukupne logistike podrke, planiranja i
drugih potreba za voenje agresije, voena i redovna
slubena korespondencija, kao i telefonske veze.223
Savezna republika Jugoslavija je i preko predu-
zea iz Srbije i Crne Gore osiguravala logistiku (naj-
savremenije radarske centre, vazduhoplovne baze,
strunu pomo, komunikacije, obavjetajnu slubu,
naoruanje, municiju, opremu) za Vojsku Srpske re-
publike BiH.224
VSrRBiH je finansirana iz Beograda. Ta vojska
je naredbodavnu, izvrnu i platnu funkciju obavljala
preko Vojske Jugoslavije. Aktivni sastav (oficiri, po-
doficiri i graanska lica u JNA) te vojske redovno je
primao plae i penzije iz Beograda, od Vojske Jugosla-
vije, odnosno Savezne republike Jugoslavije. Na plat-
nom spisku Vojske Jugoslavije u Saveznoj republici
Jugoslaviji nalazile su se sve starjeine JNA koje su
rasporeene ili kasnije upuene u VSrRBiH. General
ore uki (pomonik komandanta G VSrRBiH za
pozadinu) na sastanku u Komandi 1. krajikog korpusa
u Banjoj Luci, 4. juna 1992, govorio je o finansiranju
VSrRBiH. S tim u vezi, on je, pored ostalog, tada re-
kao: Savezna vlada e finansirati ovu vojsku sa broj-
nim stanjem od 19. maja 1992. koje je bilo na njenom
raunu, te da je Vlada Srpske BiH donijela odluku o
finansiranju vojnih obveznika - razlika.225
223 ICTY, Predmet: Br. IT-94-1T, Dokazni materijal svjedoenja pu-
kovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996, str. 32; AIIZ, inv. br.
2-2559; Isto, inv. br. 5339, Zapisnik, Dopuna izjave pukovnika
Alekse Krsmanovia; Isto, inv. br. 5345, Zapisnik, Dopuna izjave
pukovnika Alekse Krsmanovia.
224 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 62 i 406; ICTY, Pred-
met: Br. IT-94-1T, Dokazni materijal svjedoenja pukovnika JNA
Osmana Selaka, 5. juni 1996, str. 32; Slobodna Bosna, 19. juni
2003, str. 18; AIIZ, inv. br. 5347-5354; Municiju, minsko-eksplo-
zivna i druga ubojita sredstva, ukljuujui i mine za minobaca-
e, Vojska Srpske republike BiH je u kontinuitetu obezbjeivala
od proizvoaa municije u Jugoslaviji, kao to su: Prvi partizan
(Uice); Sloboda (aak) i Kruik (Valjevo) - AIIZ, inv. br. 5348,
Zapisnik, Izjava generala ora ukia; Isto, inv. br. 2-2733,
Glavni tab Vojske Republike Srpske, Sektor za pozadinu, Pov.
br. 12/10-22, 23. januar 1994.
225 AIIZ, inv. br. 2-2556; Isto, inv. br. 5348, Zapisnik, Izjava generala
Savezna republika Jugoslavija (Srbija i Crna
Gora), uestvujui u osvajakim ratovima u Republici
Hrvatskoj i Republici Bosni i Hercegovini, izdravala
je 70.000 vojnika u Vojsci Republike Srpske Kraji-
ne /i/ oko 200.000 vojnika u Vojsci Republike Srp-
ske i Vojsku Jugoslavije, a to je skoro pola miliona
vojnika.226
Aktivna vojna lica (oficiri, podoficiri i vojnici po
ugovoru) i radnici u Vojsci Republike Srpske dobijali
su line dohotke od Vojske Jugoslavije (radne liste su
radi isplate dostavljane u Vojno raunski centar Gene-
raltaba Vojske Jugoslavije Beograd).227 I isplatu na-
knada trokova aktivnim vojnim licima i radnicima za
trupno putovanje za vrijeme provedeno na izvrenju
zadataka u komandama i jedinicama VRS-a vrio je
Raunski centar Ministarstva za odbranu Vojske Jugo-
slavije u Beogradu.228 Isplata ekova Potanske tedi-
onice Beograd aktivnim vojnim licima, vojnicima po
ugovoru i radnicima u toj kolaboracionistikoj vojsci
realizovana je preko Vojno-raunskog centra General-
taba Vojske Jugoslavije dva puta u toku mjeseca (za
tekui mjesec).229
Preko 30. kadrovskog centra Generaltaba Vojske
Jugoslavije u Beogradu obraunavana je plaa i dru-
ge prinadlenosti, kao to su: penzijski sta, odvojeni
ivot, lijeenje, ovjera zdravstvenih knjiica, molbe
za stanove, kolovanje oficira, odmaralita i dr. Ofi-
ciri i civilna lica u VSrRBiH, koji su voeni u 30. ka-
drovskom centru, u Generaltabu Vojske Jugoslavije,
ora ukia, Isto, inv. br. 2-2743, Komanda 2. krajikog kor-
pusa, Pov.broj: 23/35-273/1, 26. mart 1993; Isto, inv. br. 2-2563,
Radna zabiljeka pukovnika JNA Osmana Selaka, 4. juni 1992,
str. 243; ICTY, Predmet: Br. IT-94-1T, Dokazni materijal svjedo-
enja pukovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996, str. 28-29,
49 i 62-64. Plaanje oficirskog kadra VSrRBiH od kraja 1993.
vreno je preko 30. kadrovskog centra (ustanova Vojske Jugo-
slavije). To je uraeno novembra 1993. odlukom Vrhovnog sa-
veta odbrane, zaduenim za odbrambenu politiku SR Jugosla-
vije (sastavljen od saveznog i predsjednika dviju republika), a
kojim je upravljao Slobodan Miloevi. Mjesena davanja za taj
centar iznosila su oko 1.600.000 DM. Na platnom spisku Vojske
Jugoslavije izmeu 1993. i 1997. nalazilo se oko 4.000 oficira
u Vojsci Srpske republike BiH. Dani (Sarajevo), 20. juni/lipanj
2003, br. 314, str. 14.
226 AIIZ, inv. br. 2-4250, Generaltab Vojske Jugoslavije/Kabinet
naelnika, Zavrna re predsednika Savezne Republike Jugo-
slavije akademika Dobrice osia na sastanku taba Vrhovne
komane, dana 27. maja 1993.godine u Dobanovcima.
227 AIIZ, inv. br. 2-2742, Komanda 30. lpd, Pov.broj: 86-76, 6. mart
1993.
228 AIIZ, inv. br. 2-2743, Komanda 2. krajikog korpusa, Pov.broj:
23/35-273/1, 26. mart 1993.
229 AIIZ, inv. br. 2-2744, Komanda 2. krajikog korpusa, Int.broj:
23/35-301, 5. april 1993.
39
primali su iste plae kao i te kategorije vojnih lica u
Saveznoj republici Jugoslaviji.230
Profesionalnim vojnicima Vojske Jugoslavije na
slubi u komandama, jedinicama i ustanovama VRS-a
je, na osnovu lana 156. i 157. Zakona o Vojsci Ju-
goslavije, priznavano pravo na sta osiguranja u dvo-
strukom trajanju231 i pravo na naknadu za slubu pod
oteanim (posebnim) uslovima 34-38 %.232
U toku sprovoenja referenduma za samostalnu,
nezavisnu i suverenu dravu Bosnu i Hercegovinu233 (u
230 AIIZ, inv. br. 2-1082 do 2-1104; Isto, inv. br. 5348, Zapisnik, Izja-
va generala ora ukia; Isto, inv. br. 5339, Zapisnik, Dopu-
na izjave pukovnika Alekse Krsmanovia; Isto, inv. br. 2-2563,
Radna zabiljeka pukovnika JNA Osmana Selaka, 4. juni 1992,
str. 243-244.
231 AIIZ, inv. br. 2-2751, G VJ, Sektor za popunu, mobilizaciju i
sistemska pitanja, Personalna uprava, REENJE, Pov.broj: 14-
2649/162, 30. august 199 ; Isto, inv. br. 2-2755, Komanda 2.
krajikog korpusa, Pov.broj: 6/8-73, 6. august 1994; Isto, inv.
br. 2-3045, Pandurevi Jovana Vinko, major pjeadije, 18. juli
1994, Beograd, IZVETAJ O PRIJEMU DUNOSTI komandan-
ta lake peadijske brigade, u Korpusu KoV, u 30. kadrovskom
centru, u Generaltabu Vojske Jugoslavije, dana 10. novembra
1993. Objanjenja u vezi s regulisanjem staa osiguranja u dvo-
strukom trajanju za profesionalne vojnike (profesionalni oficiri,
oficiri i podoficiri po ugovoru i vojnici po ugovoru) davao je 30.
kadrovski centar Generaltaba Vojske Jugoslavije.
232 AIIZ, inv. br. 2-2752, Vojna pota 7421, REENJE, Pov.broj:
1778-2/20, 3. decembar 1993; Isto, inv. br. 2-2754, Vojna po-
ta 3001 Beograd, REENJE, Pov. br. 6/8-59-12, 15. juli 1994.
Starjeinama na slubi u Vojsci Republike Srpske, koji su na
osnovu odluka Generaltaba Vojske Jugoslavije izvravali za-
datke na kriznom podruju, pripadala je naknada pod ote-
anim (posebnim) uslovima.
233 Briselskom Deklaracijom o Jugoslaviji od 17. decembra 1991,
na osnovu preporuka Badinterove (Robert Badenteur) Arbitra-
ne komisije od 7. decembra, konstatovana je disolucija (ras-
pad) SFRJ i republike pozvane da se do 23. decembra 1991.
izjasne o nezavisnosti, s obeanjem da e ih priznati 15. janu-
ara 1992. Bosna i Hercegovina je blagovremeno podnijela Pri-
javu i odgovorila na Upitnik Arbitrane komisije, a do tog vre-
mena bio je pripremljen i radni tekst Nacrta Ustava Republike
Bosne i Hercegovine. Kasim Begi, Bosna i Hercegovina od
Vanceove misije do Daytonskog sporazuma (1991.-1996.),
Bosanska knjiga, Sarajevo, 1997, str. 31-53; eki, Agresija,
str. 547-548. Tog dana (15. januara 1992) objavljen je (novi)
Izvjetaj Badinterove Arbitrane komisije, u kome je konstitu-
isanje Bosne i Hercegovine kao suverene i nezavisne drave
uslovljeno jo jedino referendumom njenih graana, poto su
ostali uslovi iz decembarske Deklaracije Evropske zajednice bili
ispunjeni. Na osnovu toga je Skuptina Bosne i Hercegovine
26. januara 1992. donijela Odluku o raspisivanju referenduma
o buduem statusu Republike. Referendum je zakazan i odran
29. februara i 1. marta 1992. Na referendum se od 3,253.847
upisanih biraa, uprkos opstrukciji i pritisku Srpske demokrat-
ske stranke Bosne i Hercegovine i uspostavljenih nelegalnih or-
gana Republike srpske Bosne i Hercegovine u znaajnom broju
opina, odazvalo 2,073.568 ili 64,31 odsto ukupnog birakog
tijela. Pozitivan odgovor na referendumsko pitanje (za suvere-
nu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu, dravu ravnopravnih gra-
ana, naroda Bosne i Hercegovine Muslimana, Srba i Hrvata
i pripadnika drugih naroda koji u njoj ive) dalo je 2,061.932 ili
63,95 odsto od potencijalnog broja glasaa, odnosno 99,44 od-
sto od broja glasaa koji su pristupili referendumskom izjanja-
40
noi izmeu 29. februara i 1. marta 1992) paravojna
organizacija SDS pod neposrednim vostvom vrha
stranke postavila je barikade na komunikacijama i-
rom Bosne i Hercegovine, s akcentom na potpunoj
blokadi Sarajeva. Te aktivnosti je tolerisala, podrala i
u odreenoj mjeri koordinirala JNA.
Opsada grada Sarajeva, politikog, kulturnog, pri-
vrednog i drutvenog centra i glavnog grada Bosne i
Hercegovine, bila je od strateke vanosti za ostvare-
nje planirane agresije na Republiku Bosnu i Hercego-
vinu.234 Na osnovu raspoloivih podataka pouzdano se
moe utvrditi da je opsada Sarajeva, u cilju njegovog
zauzimanja, briljivo pripremana u visokim vojnim
krugovima JNA i uz punu saradnju sa SDS-om. O
tome nedvosmisleno govore injenice, a posebno ras-
pored artiljerije oko grada.235
Oruane snage koje su drale Sarajevo pod op-
sadom, s dominantnih poloaja na brdima oko grada,
sprovodile su smiljenu, koordiniranu, dugotrajnu,
rasprostranjenu, sistematsku, snanu, neselektivnu,
prekomjernu i nesrazmjernu kampanju granatiranja
civilnog stanovnitva i civilnih podruja Sarajeva iz
artiljerijskog i minobacakog oruja, od ega je ubi-
jeno i ranjeno na hiljade civila. Te snage su, takoer,
sprovodile koordiniranu, dugotrajnu, rasprostranjenu
i sistematsku kampanju snajperskih napada na civilno
stanovnitvo Sarajeva, u kojoj je ubijeno i ranjeno na
hiljade civila oba spola i svih starosnih dobi, ukljuu-
jui djecu i starce. Ti napadi bili su takve prirode da su
ukljuivali namjerno gaanje civila vatrenim orujem
za direktno djelovanje.236
vanju (protiv referendumskog pitanja bilo je svega 6.037 biraa
ili 0,19 odsto glasakog tijela Bosne i Hercegovine. Begi, str.
71-79; eki, Agresija, str. 548-549.
234 eki i drugi, Zloini nad djecom Sarajeva, str. 35-56; Merisa
Karovi-Babi, Masovna ubistva civila u Sarajevu za vrije-
me opsade 1992.-1995., Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sa-
rajevo, 2014, str. 39-49.
235 Ibid.; Mesud adinlija, Prsten za glavu adaje: Sarajevo u
stratekim ciljevima Republike Srpske 1992.-1995., RADOVI,
knjiga XVII/3, Filozofski fakultet, Sarajevo, 2014, str. 370 i 372.
236 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJE-
EM I, TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA
I MILJENJE, 5. decembar 2003, paragrafi 14-15, 181, 184 i
206; ICTY, SAETAK PRESUDE PRETRESNOG VIJEA U
PREDMETU PROTIV DRAGOMIRA MILOEVIA, Hag, 12.
decembar 2007, str. 1; ICTY, Predmet br. IT-98-29/1-T, PRED
PRETRESNIM VIJEEM III, TUILAC PROTIV DRAGOMIRA
MILOEVIA, PRESUDA, 12. decembar 2007, paragrafi 878-
879, 909-910 i 913; 1.479 dana opsade Univerziteta u Sara-
jevu - Dokumentacioni presjek o dogaanjima 1992.-1995.
godine, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 2007; eki i drugi,
Zloini nad djecom Sarajeva, str. 59; Karovi-Babi, str. 53-
61, 72-104, 108-168, 175-224, 229-329 i 332-345.
 Od strahovitog granatiranja i veoma snanih ar-
tiljerijskih i tenkovskih napada, ukljuujui i zapalji-
ve granate, na civilne ciljeve u Sarajevu, zapaljena je
Baarija, centar starog dijela grada Sarajeva, Naci-
onalna i univerzitetska biblioteka, eljeznika stani-
ca, Zetra, Olimpijska dvorana i drugi objekti, ime su
kljuni objekti teko granatirani i uniteni. Granatirane
su mnoge stambene zgrade u centru Sarajeva, usljed
ega su mnoge zapaljene. Trnice, tramvaji i punktovi
za snabdijevanje vodom gaani su granatama. rtvama
su nanoene teke povrede, zbog kojih su trpjeli ozbilj-
ne tjelesne i duevne posljedice.237
Generali Ratko Mladi, Stanislav Gali, Drago-
mir Miloevi, Tomislav ipi i drugi oficiri Srbije i
Crne Gore (Savezna republika Jugoslavija) nareivali
su granatiranje i unitavanje Sarajeva. Mladi i Gali
nareivali su gaanje civila i civilnog stanovnitva i
civilnih objekata.238 General Miloevi je, primjera
radi, u prvoj polovini augusta 1994. naredio 4. mje-
ovitom artiljerijskom puku da pripremi vatre po re-
jonima Baarija i Vrbanja.239 On je 6. aprila 1995.
Ilidanskoj brigadi izdao nareenje da odmah pripre-
mi lanser s jednom aviobombom i prenese bombu za
lansiranje. U tom je nareenju stajalo: Za cilj izabrati
u Hrasnici ili Sokolovi-Koloniji najunosniji cilj, gdje
bi bile najvee ljudske i materijalne rtve.240 Kada
je u pitanju naoruanje koriteno za granatiranje Sa-
rajeva, Sarajevsko-romanijski korpus imao je direktnu
podrku Vojske Jugoslavije.241
Srpski snajperisti (izrazito vjeto i dobro obue-
ni) civile, meu kojima su ene, djevojice i djeaci
raznih uzrasta, gaali su u njihovim domovima, dok su
ili po hranu ili vodu i prikupljali drva da bi preivjeli,
dok su ili na posao i dok su se vozili tramvajem, dok
su bili kod kue i obavljali svakodnevne poslove, raz-
govarali s komijama, pili kahvu.242
237 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM I,
TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJE-
NJE, 5. decembar 2003, paragraf 200; ICTY, Predmet br. IT-
98-29/1-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM III, TUILAC PRO-
TIV DRAGOMIRA MILOEVIA, PRESUDA, 12. decembar
2007, paragraf 937; eki i drugi, Zloini nad djecom Sara-
jeva, str. 139-257; Karovi-Babi, str. 53-61, 72-104, 108-168,
175-224, 229-329 i 332-345.
238 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM I,
TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJE-
NJE, 5. decembar 2003, paragrafi 733-753.
239 ICTY, Predmet br. IT-98-29/1-T, PRED PRETRESNIM VIJE-
EM III, TUILAC PROTIV DRAGOMIRA MILOEVIA, PRE-
SUDA, 12. decembar 2007, paragraf 857.
240 Ibid., paragraf 854.
241 AIIZ, inv. br. 2-3240, Vojna pota 7063, Str.pov.broj: 19/10532,
30. juni 1994.
242 ICTY, Predmet br. IT-98-29/1-T, PRED PRETRESNIM VIJE-
Agresor je protiv civila i civilnog stanovnitva i
civilnih objekata koristio i modifikovane aviobombe,
teine 250 kg, opremljene raketnim motorima, koje su
ispaljivane s mobilnih lansera, izrazito neprecizno i ne-
selektivno oruje velike razorne moi.243
Jedan od stratekih ciljeva srpskog naroda bila
je podjela Sarajeva na srpski i muslimanski dio.
Naime, Skuptina srpskog naroda Bosne i Hercego-
vine je, u skladu s naredbama rukovodstva velikosrp-
skog pokreta, tajnim dogovorom izmeu Miloevia
i Tumana o podjeli i unitenju Bosne i Hercegovine
(26. mart 1991) i sporazumom o razgranienju teritori-
ja izmeu Radovana Karadia i Mate Bobana (u Gra-
cu, krajem aprila, odnosno 6. maja 1992), 12. maja
1992, na 16. zasjedanju u Banjoj Luci, a na prijedlog
Radovana Karadia, donijela (na zatvorenoj sjednici)
Odluku o stratekim ciljevima srpskog naroda u Bosni
i Hercegovini. Tada je taj kolaboracionistiki organ
velikosrpskog agresora otvoreno objavio zloinake
planove o zauzimanju Bosne i Hercegovine i posebno
Sarajeva. Naime, rije je o est stratekih ciljeva
genocidnog karaktera:
1. Dravno razgranienje od druge dve nacional-
ne zajednice;
2. Koridor izmeu Semberije i Krajine;
3. Uspostavljanje koridora u dolini reke Drine,
odnosno eliminisanje Drine kao
granice izmeu srpskih drava;
4. Uspostavljanje granice na rekama Uni i Nere-
tvi;
5. Podela Grada Sarajeva na srpski i musli-
manski deo i uspostavljanje u
svakom od delova efektivne dravne vlasti;
6. Izlazak Republike Srpske na more.244
Na skupu u Banjoj Luci je razmatran plan na
osnovu koga bi se obezbijedilo da Sarajevo postane
politika prijestonica Republike Srpske.245 Dr. Dra-
gan Kalini, ministar zdravlja Srpske republike Bosne
EM III, TUILAC PROTIV DRAGOMIRA MILOEVIA, PRE-
SUDA, 12. decembar 2007, paragraf 937.
243 ICTY, Predmet br. IT-98-29/1-T, PRED PRETRESNIM VIJE-
EM III, TUILAC PROTIV DRAGOMIRA MILOEVIA, PRE-
SUDA, 12. decembar 2007, paragrafi 854 i 912; ICTY, SAE-
TAK PRESUDE, RASPRAVNO VIJEE, Hag, 12. decembar
2007, str. 3-4; adinlija, Prsten za glavu adaje..., str. 378-
379; Karovi-Babi, str. 188-200 i 269.
244 Odluka o stratekim ciljevima srpskog naroda u Bosni i Her-
cegovini, Slubeni glasnik Republike Srpske, 26. novembar
1993.
245 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM I,
TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJE-
NJE, 5. decembar 2003, paragraf 726.
41
i Hercegovine, zalagao se za unitenje bolnice Koevo,
a general Ratko Mladi je predloio da se Sarajevu
u opsadi uskrati snabdijevanje komunalijama od vi-
talnog znaaja i da se za to optui bosanska/Vladina
strana,246 odnosno Vlada Republike Bosne i Herce-
govine.
Velikosrpski agresor je usmjeravao granatiranje
i snajpersko djelovanje na civile koji su obraivali po-
vrtnjake, ekali u redu za kruh, sakupljali vodu, ili na
sahrane, kupovali na pijacama, vozili se tramvajima,
sakupljali drva, ili jednostavno etali s djecom ili pri-
jateljima. Ljudi su ranjavani i ubijani ak i u vlastitim
domovima mecima koji su uli kroz prozore. Napa-
di na sarajevske civile esto nisu imali veze s vojnim
djelovanjima.247
Unitavanjem komunalne i druge infrastrukture,
prekidom dovoda elektrine energije, vode, plina, blo-
kadom javnog saobraaja i drugih komunalnih slubi
civilno stanovnitvo je u opsadi kontinuirano iznuriva-
no. Evidentan je bio nedostatak osnovnih ivotnih na-
mirnica, to je stanovnitvo Sarajeva dovodilo u situ-
aciju borbe za bioloki opstanak - glad, e, nesanica,
osjeaj nesigurnosti i besperspektivnosti, nedostatak
osnovnih medikamenata i lijeenja i dr., to je trebalo
ubrzati bioloko istrebljenje Bonjaka koji su u opsa-
di bili dominantna nacionalna, etnika i vjerska grupa.
Namjerno spreavanje dostave lijekova jedan je od ele-
menata zloina genocida i sastavni dio radnji kojima
se ele grupi nad kojom se planira genocid namjer-
no nametnuti takvi ivotni uvjeti sraunati na to da
dovedu do njenog potpunog ili djeliminog fizikog
unitenja.
Snage agresora vrile su namjernu, koordiniranu,
dugotrajnu, rasprostranjenu, sistematsku, bezobzirnu i
snanu kampanju granatiranja civilnih podruja, obje-
kata, civila i civilnog stanovnitva iz artiljerijskog,
minobacakog i pjeadijskog oruja. Najnaseljeniji
dijelovi Sarajeva (gusto naseljene etvrti) bile su meta
neselektivnog ili nasuminog granatiranja. Granatira-
njem i snajperskim djelovanjem ubijeno je i ranjeno na
hiljade civila oba spola i svih starosnih dobi, uklju-
ujui djecu i starce, pri emu je vren i teror nad ci-
vilnim stanovnitvom, nanosei mu tjelesne i psihike
patnje, usljed ega je veliki dio civilnog stanovnitva
ivio u strahu, od ega su mnogi umrli.248
246 Ibid.
247 ICTY, TUILAC PROTIV GENERALA STANISLAVA GALIA,
OPTUNICA, paragraf 4/b, 26. mart 1999.
248 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM I,
TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJE-
42
Civili i civilno stanovnitvo namjerno su gaa-
ni dok su se bavili egzistencijalnim poslovima ili se
nalazili na civilnim lokacijama. Napadi su bili takve
prirode da su ukljuivali namjerno gaanje civila va-
trenim orujem za direktno djelovanje. Civili su gaa-
ni na sahranama, u kolima hitne pomoi, bolnicama,
tramvajima i autobusima, dok su se vozili autom ili bi-
ciklom, kod kue, dok su obraivali vrtove, loili vatru
ili istili smee u Gradu, dok su bili u kupovini, za vri-
jeme sportskih dogaaja, na ulici, u redovima za vodu,
hljeb i ogrjev i drugim poslovima i povodima.249
U Sarajevu pod opsadom, sigurnoj zoni Ujedinjenih
nacija, civili su, pored danononog sistematskog gra-
natiranja i snajperskog djelovanja protiv civilnog sta-
novnitva i civilnih podruja i objekata, svakodnevno
strada(va)li zbog okrutnog nedostatka hrane, vode,
plina i struje, a i njihov ivot oteavaju konstantne pri-
jetnje nadvijene nad gradom. Opsada je unitila cje-
lokupnu strukturu svakodnevnog ivota.250 Civilno
stanovnitvo u Sarajevu, a posebno ranjena, nemona
i bolesna lica, kao i porodilje i djeca, bilo je rtva kako
direktnog napada tako i nestaice uzrokovane borbenim
dejstvima.251
Kampanja rasprostranjenog, sistematskog i (ili)
koherentnog granatiranja i snajperskog djelovanja civi-
la i civilnog stanovnitva djelovala je iscrpljujue i bila
je svakodnevna mora graana Sarajeva pod opsadom.
Ubijanje, sakaenje djece i starih osoba, dovoenje u
oskudicu ivotnim namirnicama iznurenih graana, te
ruenje, paljenje i unitavanje stambenih, kulturno-
historijskih, obrazovnih, zdravstvenih, infrastruktur-
nih, vjerskih i drugih objekata od posebnog znaaja za
grad, velikosrpski agresor vrio je iz svih raspoloivih
orua. Tekim artiljerijskim granatiranjem razorio je
i unitio mnoge kulturno-historijske objekte zatiene
meunarodnim humanitarnim pravom: 2. maja 1992.
zapalio je glavnu Potu PTT (sagraenu 1913); 17.
NJE, 5. decembar 2003, paragrafi 2-7, 584 i dr.
249 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM I,
TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJE-
NJE, 5. decembar 2003, brojni paragrafi kao i 220 i 584; ICTY,
SAETAK PRESUDE PRETRESNOG VIJEA U PREDMETU
TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, Hag, 5. decembar
2003, str. 2. Smail eki, Istraivanje rtava genocida sa
posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu - Nauno-te-
orijska i metodoloko-metodska pitanja i problemi, Institut
za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu - Kult B, Sarajevo, 2007, str. 101-102.
250 NATIONS UNIES, SITUATION DES DROITS DE LHOMME
DANS LE TERRITOIRE DE LEX YOUGOSLAVIE, Troisime
report periodique ...., E/CN. 4/1994/6, 26. august 1993, par. 2;
eki, Istraivanje, str. 103.
251 Ibid., paragraf 24; eki, Istraivanje, str. 103.
maja 1992. Orijentalni institut; 21. juna 1992. Hotel
Evropu (sagraen 1882); 25. augusta 1992. Narodnu
i univerzitetsku biblioteku (sagraenu 1896), elje-
zniku stanicu, Olimpijsku dvoranu, Baariju (centar
starog Sarajeva) i druge.252
Posebna karakteristika opsade grada Sarajeva bila
je masovna upotreba tekog artiljerijskog orua (hau-
bice, topovi i minobacai svih vrsta i kalibara), modifi-
kovanih avionskih bombi i protivavionskog i snajper-
skog naoruanja po civilima i civilnom stanovnitvu te
civilnim objektima.
Granatiranje civila i civilnog stanovnitva u Sara-
jevu pod opsadom bilo je namjerno usmjereno na ci-
vile. Granatiranje minobacaima bilo je svakodnevna
pojava, s osnovnim ciljem ubijanja i ranjavanja civil-
nog stanovnitva. Meu brojnim primjerima te kam-
panje su granatiranja pijace Markale 5. februara 1994.
i trnice Markale 28. augusta 1995, kada je ubijeno
111 (68 na Markalama I i 43 na Markalama II) i ranje-
no 245 (104 Markale I i 141 Markale II) civila. ICTY
je u oba sluaja utvrdio da je te zloine izvrio Sara-
jevsko-romanijski korpus i da je granatiranje namjer-
no usmjereno na civile.253
Agresor je u Sarajevu za vrijeme opsade poinio
brojne zloine i nad djecom, koja su, prema pravilima
meunarodnog humanitarnog prava zatiena od sva-
kog oblika nedolinog napada. Mnoga djeca su ubi-
jena (gaana) navoenim granatama i snajperima dok
su ekala u redu da napune kanister vode, u redu za
hljeb, u redu gdje je dijeljena humanitarna pomo, dok
su se igrala napolju, u kolama - uionici s njihovom
uiteljicom, u stanu, kui, na spavanju, dok su vozila
bicikl, u blizini svojih domova, na ulici i sl.254
252 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM
I, TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MI-
LJENJE, 5. decembar 2003, paragraf 200; ICTY, Predmet
br. IT-98-29/1-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM III, TUILAC
PROTIV DRAGOMIRA MILOEVIA, PRESUDA, 12. decem-
bar 2007, paragraf 937.
253 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM I,
TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MILJE-
NJE, 5. decembar 2003, paragrafi, 482, 493, 495-496; ICTY,
ALBENO VIJEE, TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA,
PRESUDA, Hag, 30. novembar 2006, paragrafi 333 i 335; ME-
UNARODNI SUD PRAVDE PRESUDA, paragraf 325; ICTY,
Predmet br. IT-98-29/1-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM III,
TUILAC PROTIV DRAGOMIRA MILOEVIA, PRESUDA,
12. decembar 2007, paragrafi 150, 671, 693, 695-702 i 714-
724; 714-724; ICTY, SAETAK PRESUDE PRETRESNOG
VIJEA U PREDMETU PROTIV DRAGOMIRA MILOEVIA,
Hag, 27. decembar 2007, str. 3; Karovi-Babi, str. 141-168 i
209-224.
254 ICTY, Predmet br. IT-98-29-T, PRED PRETRESNIM VIJEEM
I, TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA, PRESUDA I MI-
LJENJE, 5. decembar 2003. - brojni paragrafi ukljuujui i 584;
Pored biolokog i mentalnog unitavanja civila i
civilnog stanovnitva, velikosrpski agresor i njegovi
kolaboracionisti su danonono unitavali objekte za-
tiene meunarodnim humanitarnim pravom, kao
to su objekti namijenjeni zdravstvu, obrazovanju,
sportu, kulturi i dr. Agresor je tokom opsade grada ra-
znim artiljerijskim projektilima unitio ili teko ote-
tio stambene i posebno zdravstvene objekte (Kliniki
centar Koevo, kompleks Dravne bolnice, Kliniku
za plune bolesti Podhrastovi, Zavod za hitnu me-
dicinsku pomo, Studentsku polikliniku, brojne do-
move zdravlja, pa ak i Kliniku za ginekologiju i
porodilite Zehra Muidovi).255
Spaljivanjem Nacionalne i univerzitetske biblio-
teke i Orijentalnog instituta demonstrirana je namjera
potpunog zatiranja viestoljetne kulture i civilizacije.
Zloincima su, takoer, posebno vani ciljevi bili ra-
dio-televizijski centri i releji, kao i sve druge potan-
ske i telekomunikacijske veze.256
Artiljerijskim razaranjima grada, kao i unitava-
njem i pljakom prilikom naputanja dijelova Sarajeva
koji su Dejtonskim sporazumom pripali Federaciji Bo-
sne i Hercegovine, srpske snage nanijele su gradu Sara-
jevu ogromne materijalne tete.
Opsada Sarajeva i iroka i intenzivna kampanja
zloinakog divljanja po civilima i civilnim objek-
tima Sarajeva u opsadi nezapamena je u (novijoj)
historiji ovjeanstva. Od 1945. pa sve do agresije Sr-
bije i Crne Gore (Savezna republika Jugoslavija) na
Republiku Bosnu i Hercegovinu nije zapameno da se
glavni grad neke suverene i nezavisne drave, lanice
Ujedinjenih nacija, na koju je (iz)vrena oruana agre-
sija susjednih drava, u kontinuitetu pune etiri godine
takvom silinom terorie, dovodei ga u stanja oskudica
koje su podsjeale na srednji vijek. Staviti glavni grad
suverene drave pod opsadu, onemoguiti mu snabdi-
jevanje hranom, vodom, energentima, lijekovima i uz
to ga sistematski danonono granatirati, snajperisati, te
na njega ispaljivati zabranjena sredstva, ubijati i sakati-
ICTY, SAETAK PRESUDE U PREDMETU TUILAC PRO-
TIV STANISLAVA GALIA, 5. decembar 2003, str. 2. Institut
za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu, pored ostalog, nauno istraujui zloi-
ne nad djecom Sarajeva u opsadi, 2010. objavio je identitet 524
ubijene djece, zatim strukturu ubijene djece po obiljejima sta-
rosti, spola, nacionalne pripadnosti, te prema odredbama pre-
bivalita djece, mjestu izvrenja zloina po opinama, vremenu
izvrenja i nainu izvrenja. eki i drugi, Zloini nad djecom
Sarajeva, str. 261-789 i 856-858.
255 1.479 dana opsade Univerziteta u Sarajevu - dokumentarni
presjek o dogaanjima 1992-1995. godine, Univerzitet u Sa-
rajevu, Sarajevo, 2007, str. 5.
256 Ibid.
43
ti nezatiene i izgladnjele civile, uglavnom Bonjake,
oigledni su elementi zloina genocida, (iz)vreni s
namjerom da se potpuno ili djelimino unite Bonja-
ci, kao nacionalna, etnika i vjerska grupa kao takva.
U kontekstu iznesenih injenica, poseban znaaj
ima historijski podvig odbrane Sarajeva i Bosne i Her-
cegovine od nesmiljene agresije, iji je nosilac u svo-
joj zoni odgovornosti bio 1. korpus Armije Republike
Bosne i Hercegovine.

Generali Veljko Kadijevi i Blagoje Adi

Vojnici JNA

44
45
1. Samostalni pjeadijski bataljon Koran-Pale
2. Skladite naoruanja i opreme TO Grada Sarajeva, Faletii
3. Kasarna Jajce
4. Kasarna Zmajevac
5. Komanda 2. VO
6. Osnovno komandno mjesto 2. vojita Kasarna Bosut
7. Kasarna Viktor Bubanj - komandno mjesto Zatitnog puka 2. vojita, lokacija 2. bVP i Vojni sud
8. Kasarna Maral Tito - Centar vojnih kola KoV
9. Vojna bolnica
10. Kasarna Jusuf Donli, autobataljon sa kapacitetima TTR-a
11. Kasarna Slavia Vajner ia - 49. mtbr
12. Kasarna (Lukavica) - Slobodan Princip Seljo, 346. lap PVO i 240. ssrp PVO
13. Kasarna Nedarii - bataljon veze
14. Skladite 130. vb u Kotorcu
15. Kasarna Rajlovac Vazduhoplovno-tehniki kolski centar
16. Kasarna Butile
17. Kasarna Semizovac
18. Kasarna Blauj
19. Skladite unovnica
20. Kasarna Uivak
21. Poligon i strelite Vojkovii
22. Bataljon R sastava za zatitu FAMOS-a
23. Bataljon R sastava za zatitu TRZ - Hadii
24. Bataljon R sastava za zatitu VTRZ - ORAO
25. Bataljon R sastava za zatitu PRETISA
26. Bataljon R sastava za zatitu ZRAKA
27. Kasarna Pazari, poligon za obuku sa automatizovanim strelitem
28. Skladite Misoa
29. Skladite Tilava
30. Skladite Koran
31. Kasarna Kiseljak
32. Kasarna Visoko
33. Kasarna Han-Pijesak
34. Kasarna Ustikolina
LEGENDA
35. Kasarna Pilipovii
36. Kasarna Kosova Jedinice JNA
37. Skladite Viegrad
38. Kasarna Kalinovik Skladita naoruanja
39. Kasarna Rudo i vojne opreme

46
Raspored objekata JNA pred poetak agresije

33
32

31

30
37

39

38 34

17

25
2
4

16
3
24 8 9
15 26 2.VO

5
10
7
18 13
6
12
1
23 11
20 14
19
29

21
22
27

47
 Artiljerija JNA na vatrenom poloaju

Degeneracija JNA

48
Komandant 2. VO general Milutin Kukanjac

Kontrolni punkt JNA

49
 Vijenica - zgrada Nacionalne i univerzitetske biblioteke Graani Sarajeva u improvizovanom sklonitu
Bosne i Hercegovine u plamenu

Prognanika kolona

Prognanika kolona

50
 Denaza

Masovne grobnice - stravini tragovi agresije i genocida

51
52
 II
POETNI PERIOD AGRESIJE,
BORBENA DEJSTVA I
ORGANIZACIJSKO-
FORMACIJSKI RAZVOJ DO
FORMIRANJA
1. KORPUSA ARBiH

53
54
 Ope karakteristike prostora
i elementi oruanih snaga
na podruju sarajevske i goradanske
regije uoi agresije
S
arajevo se nalazi na glavnom, najprohodnijem
i najkraem pravcu koji iz Panonske nizije,
dolinom rijeka Bosne i Neretve, izvodi na Ja-
dransko more. U okvirima jugoslavenskog dravnog
prostora imalo je centralni geografski poloaj. Go-
radanska regija, odnosno gornje Podrinje, po svom
geografskom poloaju povezuje istonu Hercegovinu,
sjeverozapadnu Crnu Goru, zapadnu Srbiju i Sandak
sa Sarajevom i srednjom Bosnom.
Iz ovih injenica proizlazio je vojni znaaj dviju
regija u okvirima jugoslavenskog odbrambenog si-
stema. Iz ovog znaaja i centralne pozicije Sarajeva
i Bosne i Hercegovine na cijelom hipotetikom ju-
goslavenskom ratitu, te iz karakteristika samog pro-
stora, izvoeni su parametri po kojima je modelirana
struktura elemenata oruanih snaga na teritoriji Bosne
i Hercegovine.
Prostor o kojem govorimo, i koji e postati zona
odgovornosti 1. korpusa Armije Republike Bosne i
Hercegovine, predstavljao je dio zone odgovornosti 4.
korpusa JNA i potpuno se poklapao sa zonama odgo-
vornosti Gradskog taba Teritorijalne odbrane Saraje-
vo i Okrunih tabova Teritorijalne odbrane Sarajevo
i Gorade.
Bitna geografska karakteristika ovog prostora je
da se radi o vrlo kompaktnom srednjoplaninskom i vi-
sokoplaninskom zemljitu, s osnovnim pravcem prote-
zanja planinskih grebena sjeverozapad jugoistok. U
odnosu na posmatrani prostor od znaaja su povezani
planinski lanci: Vlai Ravna planina Zvijezda
Romanija i Vranica Bitovnja Bjelanica Jahorina.
Rijeke Drina, Bosna i Neretva, sa pritokama, u svom
gornjem toku presijecaju navedene planinske vijence
stvarajui uske klisure i ine prirodne prepreke koje
onemoguavaju manevar snaga po frontu, jer bi dejstva
napadaa bila kanalisana du rijenih dolina i komu-
nikacijskih pravaca. Putni pravci vode uglavnom du
rijenih dolina, s dosta tjesnaca i prevoja, pogodnih za
zaruavanje i zapreavanje. Ravniarski dijelovi: Sa-
rajevsko polje, Glasinako polje i Niika visoravan,
pogodni za manevar i dejstva oklopnih snaga, meu-
sobno su odvojeni prostranim zemljitem prethodno
navedenih karakteristika, nepogodnim za manevar i
dejstva veih oklopnih snaga; pogodne vazduno-de-
santne prostorije (Glasinac, Niii, sam prostor Saraje-
va, prostor Ivan-sedlo Kalinovik), takoer.
Opa ocjena ovog prostora je da zbog karakteristi-
ka zemljita nije pogodan za napadna dejstva savreme-
no opremljenih jedinica kopnene vojske. Istovremeno
je ovaj prostor povoljan za organizaciju i izvoenje
odbrane.
Znaaj Sarajeva i njegovog okruenja, prethod-
no naznaen u kontekstu odbrane jugoslavenske dr-
ave, postao je jo vei u kontekstu scenarija njene
disolucije. Kao efektivni demografski, politiki, ad-
ministrativni, privredni, finansijski, kulturni, nauni,
univerzitetski i u svakom drugom relevantnom aspek-
tu neupitni centar Bosne i Hercegovine, Sarajevo je
postalo kljuna uporina taka za realizaciju planova
koje su razliite politike koncepcije imale u pogle-
du postjugoslavenske sudbine bosanskohercegovake
drave. Nosioci vlasti i kreatori politikih odluka koje
su se ticale sudbine Bosne i Hercegovine u ovom pe-
riodu bile su nacionalne stranke pobjednice na prvim
postkomunistikim viestranakim parlamentarnim
izborima odranim u novembru 1990. godine: Stranka
demokratske akcije, Srpska demokratska stranka i Hr-
vatska demokratska zajednica. Predstavnici ovih stra-
naka izabrani su u Predsjednitvo SRBiH, a na osnovu
parlamentarne veine ove stranke su formirale Vladu
SRBiH. Na opinskom nivou izbori su imali sline re-
zultate koje smo, za opine sarajevske i goradanske
regije, naveli u sljedeoj tabeli.
Rezultati izbora bili su u dobroj mjeri pokazatelj
55
 BROJ MANDATA U OPINSKIM VIJEIMA PO STRANKAMA
OPINA
SK -
Ukupno DSS HDZ MBO SDA SDS SRSJ SSO - DS SK-SDP i DSS Ostali
SDP

Breza 50 2 27 9 8 1 1 2
Centar 100 1 5 4 30 15 21 20 4
ajnie 56 20 30 5 1
Foa 70 1 32 31 5 1
Fojnica 36 12 17 3 3 3 1
Gorade 50 1 29 13 5 2
Hadii 50 4 22 10 2 2 9 1
Han-Pijesak 35 11 19 5
Ilida 79 2 5 2 26 22 9 12 1
Ilija 51 2 2 17 19 7 4
Kalinovik 27 8 14 4 1
Kiseljak 40 18 16 1 2 3
Kreevo 35 21 6 1 6 1
Novi Grad 100 4 4 3 35 21 16 15 2
Novo Sarajevo 100 1 6 3 21 24 26 19
Olovo 39 23 5 6 4 1
Pale 50 10 32 8
Rogatica 50 2 22 15 9 2
Rudo 45 11 29 3 2
Sokolac 50 1 13 29 6 1
Stari Grad 70 2 1 4 37 5 10 8 2 1
Trnovo 30 19 5 1 5
Vare 50 1 13 9 19 8
Visoko 45 1 1 28 5 6 2 1 1
Viegrad 50 2 28 14 3 2 1
Vogoa 51 2 18 15 10 4 1 1

Rezultati viestranakih izbora 1990. u opinama koje je pokrivala z/o 1. korpusa257

etnike strukture stanovnitva na pojedinim opinama
i u cijeloj Republici. Etniku strukturu stanovnitva
po opinama sarajevske i goradanske regije utvrenu
popisom odranim u martu 1991. godine takoer smo
izdvojili u posebnoj tabeli.
Detaljan osvrt na politike procese i nacionalno-
politike koncepte koji su prethodili agresiji na Bosnu
i Hercegovinu dat je u uvodnom poglavlju. Iz njega je
vidljivo iz kojih razloga i u kojim drutvenim forma-
ma je opi historijski razvoj vodio Bosnu i Hercegovi-
nu kroz jugoslavensku krizu prema njenom konanom
raspletu i poetku oruanog sukoba, pa se ovdje nee-
mo zadravati na tom aspektu problema i koncetrisat
emo se prvenstveno na strukturu, brojnost i karakter
elemenata oruanih snaga prisutnih na ovom dijelu
budueg bosanskohercegovakog ratita uoi same
agresije.
Oruane snage SFRJ bile su, organizacijski i kon-
ceptualno, dvokomponentne - sastavljene od dviju
ravnopravnih osnovnih strategijskih cjelina: Jugosla-
venske narodne armije (JNA) i teritorijalnih odbrana
socijalistikih republika i pokrajina (TO). Pri tome su
organi jugoslavenske federacije bili nadleni za orga-
nizovanje i pripremanje JNA i obezbjeenje jedinstva
dejstava Oruanih snaga kao cjeline. Socijalistike re-
publike i pokrajine bile su nadlene za organizaciju i
pripremu TO, te za obezbjeenje jedinstva njene orga-
nizacije, pripreme i dejstva na svojoj teritoriji.259
Rasplet jugoslavenske krize i raspad Jugoslavije
zatekao je obje strategijske komponente jugoslaven-
skih oruanih snaga prisutne na teritoriji Bosne i Her-
cegovine.
Nakon okonanja kratkotrajnog rata u Sloveniji
i zavretka prve faze rata u Hrvatskoj stupanjem na
257 Suad Arnautovi, Izbori u Bosni i Hercegovini 90.: analiza
izbornog procesa, Promocult, Sarajevo, 1996, str. 118-120.
259 adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 31.

56
 REZULTATI POPISA STANOVNITVA 1991. GODINE
OPINA
Bonjaci Hrvati Srbi Ostali Ukupno
broj % broj % broj % broj % broj
Breza 13079 75,5 851 4,9 2122 12,3 1265 7,3 17317
Centar 39761 50,1 5428 6,8 16631 21 17466 22 79286
ajnie 4024 44,9 5 0,1 4709 52,6 218 2,5 8956
Foa 20790 51,3 94 0,2 18315 45,2 1314 3,2 40513
Fojnica 8024 49,2 6623 40,6 157 1 1492 9,2 16296
Gorade 26296 70 80 0,2 9843 26,2 1354 3,6 35573
Hadii 15392 63,6 746 3,1 6362 26,3 1700 7 24200
Han-Pijesak 2543 40,1 7 0,1 3674 57,9 124 2 6348
Ilida 29337 43,2 6934 10,2 25029 36,6 6637 9,7 67937
Ilija 10585 42 1736 6,9 11325 45 1538 6,1 25184
Kalinovik 1716 36,8 17 0,4 2826 60,6 108 2,3 4667
Kiseljak 9778 40,5 12550 51,9 740 3,1 1096 4,6 24164
Kreevo 1531 22,7 4714 70 34 0,5 452 6,7 6731
Novi Grad 69430 50,8 8889 6,5 37591 27,5 20706 15,2 136616
Novo Sarajevo 33902 35,7 8798 9,3 32899 34,6 19480 20,5 95089
Olovo 12699 74,9 642 3,8 3193 18,8 422 2,5 16956
Pale 4364 26,7 129 0,8 11284 69 578 3,5 16355
Rogatica 13209 60,1 19 0,1 8391 38,2 359 1,6 21978
Rudo 3130 27,1 5 0 8150 70,4 286 2,5 11571
Sokolac 4493 30,2 19 0,1 10195 68,5 176 1,2 14883
Stari Grad 39410 77,7 1126 2,2 5150 10,1 5058 9,9 50744
Trnovo 4790 68,5 16 0,2 2059 29,5 126 1,8 6991
Vare 6714 30,2 9016 40,6 3644 16,4 2829 12,7 22203
Visoko 34373 74,5 1672 4,1 7471 16,2 2444 5,3 46160
Viegrad 13471 63,5 32 0,2 6743 31,8 953 4,5 21199
Vogoa 12499 50,7 1071 4,3 8813 35,8 2264 9,2 24647
UKUPNO: 435340 51,67 71219 8,45 247350 29,36 90445 10,73 842564

Rezultati popisa stanovnitva Bosne i Hercegovine izvrenog u martu 1991.258

snagu sarajevskog primirja od 3. januara 1992. godine,
izvrena je transformacija snaga JNA na tlu Bosne i
Hercegovine. Do tada je najvei dio teritorije Bosne
i Hercegovine spadao u zonu odgovornosti Sjevernog
vojita ili 1. vojne oblasti (1. VO) sa sjeditem u Be-
ogradu, s tim da je dio u zaleu morske obale spadao
u Vojno-pomorsko vojite ili Vojno-pomorsku oblast
(VPO) sa sjeditem u Splitu, i krajnji sjeverozapad Bo-
sne i Hercegovine, teritorija preko rijeke Une, spadala
u Sjeverozapadno vojite (5. VO) sa sjeditem u Zagre-
bu. Nakon potpisivanja sarajevskog primirja, kojim je
otpoela implementacija Vensovog plana na teritoriji
Hrvatske, otuda su povuene snage JNA i rasporeene
na ostatku jugoslavenske teritorije. Veim dijelom sta-
cionirane su u Bosni i Hercegovini. I Komanda Sjeve-
rozapadnog vojita (5. VO) premjetena je u Sarajevo.
Ova strategijska grupacija JNA je 10. januara 1992.
preimenovana u 2. vojnu oblast (2. VO) za ijeg je ko-
mandanta imenovan general Milutin Kukanjac. Osim
2. VO, koja je pokrivala najvei dio teritorije Bosne
i Hercegovine, dio teritorije u istonoj Hercegovini i
258 Jakov Gelo i drugi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine: na-
rodnosni sastav po naseljima, Dravni zavod za statistiku,
Zagreb, 1995, str. 15-23.

57
gornjem Podrinju pripao je novoformiranoj 4. VO sa
sjeditem u Titogradu (Podgorici).
Sa teritorije Hrvatske na teritoriju Bosne i Herce-
govine i u sastav 2. VO dislocirane su sljedee jedini-
ce: Komanda 5. VO, 10. korpus, 580. mabr, 367. pv,
65. zmtp, 593. pABHO, 306. lap PVO, Komanda 30.
partd, 639. PoB, 944. PoB (u daljem, od 639. i 944.
PoB formirana je 530. PoB). Iz sastava VPO u sastav
2. VO uli su i na teritoriju Bosne i Hercegovine dis-
locirani 9. korpus i 405. PoB. Iz l. VO u sastav 2. VO
ule su jedinice koje su ve bile formirane i stacionira-
ne na teritoriji Bosne i Hercegovine: 4, 5. i 17. korpus,
240. ssrp PVO, 389. rabr, 744. PoB, 904. PoB, 993.
PoB, 523. remb, 37. Snb, 563.atb.260
Sastavi 2. VO na dan 23. januara 1992, od
151.661 pripadnika, koliko je bilo predvieno za po-
punu po ratnoj formaciji, imali su u svojim redovima
86.301 ovjeka, to je predstavljalo popunu od 57% u
odnosu na predvienu ratnu formaciju.261
Zona u kojoj je 4. korpus JNA organizovao
odbranu bila je definisana linijom: Zvornik iskljuno
Kotor-Varo iskljuno uica iskljuno Pljevlja. Na
podruju regija Sarajevo i Gorade JNA je imala sta-
cionirane garnizone u Sarajevu, Kiseljaku, Visokom,
Kalinoviku i Han-Pijesku, kao i vei broj skladita i
izdvojenih objekata uvanih straama u opinama u
kojima nije imala garnizone.262
Jedinice 4. korpusa JNA na dan 23. januara 1992.
bile su popunjene sa 8.183 ovjeka, to je predstavlja-
lo 43,3% u odnosu na ratnu formaciju. Ovom brojnom
stanju 4. korpusa JNA treba pribrojati i oko 2.000 ljudi
u sastavu samostalnih vojinih, pozadinskih i ostalih
jedinica van sastava 4. korpusa prisutnih u garnizoni-
ma na podruju sarajevske i goradanske regije. Uku-
pne vatrene mogunosti 4. korpusa bile su ispaljenje
157 tona elika u minuti263 iz 37 vrsta oruja i orua,
od pitolja do haubice 152 mm NORA, koja je imala
krajnji domet 24 kilometra.264
Osim navedene strukture i popune jedinica, JNA
je na osnovu procjene da njene snage moda nee biti
260 ICTY, Komanda 2. VO, Referat o stanju borbene gotovosti ko-
mandi, jedinica i ustanova 2. vojne oblasti, Str. pov.broj: 09/63-
26, 23.1.1992. godine, str. 35.
261 Ibid., str. 36.
262 AARBiH, JNA 8/1-7 (Izlaganje komandanta 4. K sluaocima 3.
klase kole ONO, dana 5.2.1991. godine).
263 ICTY, Komanda 2. VO, Referat o stanju borbene gotovosti ko-
mandi, jedinica i ustanova 2. vojne oblasti, Str. pov.broj: 09/63-
26, 23.1.1992. godine, Prilog br. 1 i 7.
264 AARBiH, JNA 8/1-7 (Izlaganje komandanta 4. K sluaocima 3.
klase kole ONO, dana 5.2.1991. godine).
58
dovoljne za ostvarivanje postavljenih ciljeva u Bosni
i Hercegovini u tajnosti pripremala dodatne snage. U
drugoj polovini 1991. i do polovine marta 1992. godi-
ne, JNA je u zoni odgovornosti 2. VO formirala, naoru-
ala i organizovala u ete, odrede i bataljone, rezervnu
dobrovoljaku strukturu na teritoriji Bosne i Hercego-
vine, dominantno srpsku po nacionalnom odreenju,
ukupne brojnosti 69.198 ljudi. Komandant 2. VO u
svom izvjetaju izriito navodi da su ove jedinice van
formacijskog sastava JNA i TO. Ove jedinice bile su
u potpunosti naoruane pjeadijskim naoruanjem, od
ega je JNA podijelila 51.900, a organi SDS-a 17.298
komada naoruanja. U zoni odgovornosti 4. korpusa
JNA naoruano je i u dobrovoljake jedinice organizo-
vano 33.200 dobrovoljaca. Podatak treba dopuniti sa
6.500 cijevi pjeadijskog naoruanja koje je 4. korpus
JNA do poetka 1992. godine podijelio Srbima u op-
inama Foa, Kalinovik, Gorade i ajnie, a koje su
nakon toga ule u zonu novoformirane 4. vojne oblasti
JNA, te sa 400 automatskih puaka koje su podijeljene
vojnim penzionerima u uem gradskom jezgru Sara-
jeva.265
Uz ova dva segmenta, u integralni sastav i lanac
rukovoenja i komandovanja JNA potrebno je urau-
nati kompletnu strukturu tabova i jedinica TO SRBiH
u opinama u kojima je apsolutnu vlast imala SDS,
kao i znatne snage takozvane srpske TO formirane
u dijelovima onih opina u kojima SDS nije imala ka-
pacitet da u potpunosti ostvari svoje politike ciljeve,
ve je to inila parcijalno, proglaavajui takozvane
srpske optine na dijelovima teritorije takvih opi-
na i formirajui paralelne organe vlasti, meu kojima
i jedinice srpske TO i srpskog MUP-a. Prvi pri-
mjer integracije kompletnih struktura opinskih tabo-
va TO i njihovog pretpoinjavanja strukturama JNA
predstavlja 28 opina Bosanske krajine i istone Her-
cegovine, u kojima je na bazi srpske veine stanov-
nitva apsolutnu vlast imala SDS. U ovim opinama
kompletna struktura TO bila je mobilisana i stavljena
u funkciju aktivnosti JNA i ove snage su bile u potpu-
nosti naoruane.266 Drugi primjer bio je primijenjen u
veini drugih opina Bosne i Hercegovine, meu koji-
ma i u veini opina sarajevske i goradanske regije.267
265 ICTY, Komanda 2. VO, Zakljuci iz procene stanja na prostoru
BiH u zoni odgovornosti 2. VO, Str.pov.broj: 908-1, 20.3.1992.
266 Zapisnik sa 57. sjednice Predsjednitva SRBiH, broj 02-011-
194/92, 11.3.1992., u: Tomo imi, Dokumenti Predsjednitva
BiH 1991.1994., National security and the future 3(7), Zagreb,
2006, str. 101.
267 Detaljnije o ovim procesima unutar TO-a BiH u: adinlija, Teri-
torijalna odbrana, str. 179-225.
 Cijela prethodno navedena struktura bila je in-
tegrisana u sistem rukovoenja i komandovanja Ko-
mande 2. VO u Sarajevu. Ovo je bila komanda stra-
tegijskog nivoa koja je objedinjavala rukovoenje i
komandovanje nad svim dijelovima oruanih snaga
u svojoj zoni odgovornosti preko komandi i jedinica
operativno-strategijskog nivoa i tabova TO.268 Cijela
ta struktura bila je 12. maja 1992. jednostavno prei-
menovana u Vojsku Srpske republike Bosne i Herce-
govine.
Organi vlasti u Bosni i Hercegovini, u situaciji u
kojoj su se nali politiki suprotstavljeni djelovanju
rukovodeeg vrha JNA, nisu se u provoenju svojih
ustavnih nadlenosti mogli osloniti na Republiki
tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine
(RTO), na ijem se elu nalazio aktivni general JNA
Drago Vukosavljevi, kao ni na najvei dio srednjeg
nivoa rukovoenja i komandovanja teritorijalnom od-
branom - na okrune tabove (OkTO) u kojima su na
mjestima komandanata i na nekoliko drugih najodgo-
vornijih dunosti takoer bili aktivni vii oficiri JNA.
Ovako uspostavljena kontrola republikog i
okrunih tabova TO bila je posljedica planski pro-
voene reorganizacije Oruanih snaga SFRJ u okvi-
ru plana kodnog naziva JEDINSTVO. Temeljni cilj
ove reorganizacije u odnosu na TO bio je da se ona
izuzme iz nadlenosti dravnih rukovodstava republi-
ka i pokrajina. Kako to nije bilo mogue u potpunosti
postii bez temeljnih ustavnih i konceptualnih promje-
na, tako je dodatno nastojanje vrha JNA ilo u pravcu
brojnog smanjenja i slabljenja struktura TO kako one
ne bi mogle predstavljati oslonac republikim ruko-
vodstvima u eventualnom sukobu sa JNA, koji je njen
rukovodei vrh predviao u sluaju svoje intervencije
u raspletu jugoslavenske krize. U tom cilju brojno sta-
nje TO SRBiH je sa skoro 314.000 ljudi rasporee-
nih u 5.115 tabova, jedinica i ustanova TO, koliko je
brojala krajem 1986. godine, smanjeno na neto vie
od 90.000 ljudi rasporeenih u 867 tabova, jedinica i
ustanova, koliko je brojala krajem 1991.269
Ovo je bilo ukupno predvieno brojno stanje TO
SRBiH po ratnim formacijama krajem 1991. godine.
U ovaj broj ukljueni su i tabovi, jedinice i ustanove
TO u spomenutih 28 opina u kojima je apsolutno po-
litiku vlast vrila SDS. Takoer treba imati u vidu i
injenicu da je u jednom broju opina, u kojem je SDS
bila jaka iako nije imala potpunu vlast, mobilizacija i
268 Strategija optenarodne odbrane i drutvene samozatite
SFRJ, SSNO, Beograd, 1987, str. 82.
269 adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 179-225.
upotreba jedinica TO SRBiH njenim djelovanjem bila
onemoguena. Ovo je dodatno umanjivalo moguno-
sti TO SRBiH da efikasnije odgovori svojoj obavezi
zatite ustavnog poretka, teritorijalnog integriteta i dr-
avnog suvereniteta Bosne i Hercegovine.
Da bi u potpunosti eliminisala TO kao mogueg
protivnika, JNA je od 18. maja do 13. juna 1990. iz-
vrila razoruavanje jedinica TO SRBiH, izuzimajui
naoruanje i municiju iz skladita TO i smjetajui ih
u skladita unutar svojih kasarni. Osim toga, u potpu-
nosti su promijenjene procedure pristupa i izuzimanja
naoruanja koje su stavljene u iskljuivu nadlenost
komandi JNA.270 Tom prilikom je Teritorijalnoj od-
brani SRBiH oduzeto oko 240.000 cijevi pjeadijskog
naoruanja sa oko 82.000.000 komada municije, kao
i oko 2.700 komada artiljerijskog naoruanja kalibra
preko 20 mm sa preko 700.000 projektila za ova oru-
a.271
Izabranim organima vlasti u Bosni i Hercegovi-
ni ostala je u odreenoj mjeri mogunost utjecaja na
tabove i jedinice TO na opinskim nivoima vlasti
na kojima su stranke pobjednice na parlamentarnim
izborima funkcije komandanata OpTO i sekretara
opinskih sekretarijata za narodnu odbranu raspodje-
ljivale u skladu s meustranakim dogovorima. Iako
su jedinice bile drastino smanjene i gotovo u potpu-
nosti razoruane (male koliine naoruanja ostavlje-
ne su tabovima za obezbjeenje komandnih mjesta
i objekata u vlasnitvu TO, kao i dio naoruanja koji
je bilo u fabrikim krugovima u posjedu jedinica TO
tih privrednih subjekata), i dalje su ostale pod vrstim
nadzorom viih nivoa rukovoenja i komandovanja u
samoj TO, kao i komplementarnih institucija JNA na
terenu, koje su na najmanji pokuaj bilo kakvog ka-
drovskog i brojnog jaanja TO na lokalnom nivou bur-
no reagovale nazivajui takve aktivnosti stvaranjem
paravojne strukture TO i najavljujui upotrebu sile.272
Ipak, ustavna nadlenost opina kao subjekata
narodne odbrane i na njoj zasnovana zakonitost for-
me teritorijalne odbrane predstavljale su legalan okvir
za odreen nivo aktivnosti opinskih vlasti. U opi-
nama Bosne i Hercegovine vlasti su mogle raunati s
potencijalnom upotrebom snaga TO minimalno ovih
sastava: Optinski tab TO (OpTO), jedan odred TO,
Optinska pozadinska baza TO, zatitno-tabna eta i
270 ICTY, RTO SRBiH, Informacija o akciji sigurnijeg obezbjee-
nja naoruanja i municije TOSRBiH, DT: 06/1-79, 13.9.1990.
271 adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 276.
272 Ibid., str. 219.
59
protivdiverzantski vod.273 U nekim opinama mobili-
sani su i dijelovi partizanskih brigada TO, te neke dru-
ge jedinice i ustanove.
Podruje kojim se ovdje bavimo nalazilo se u zoni
odgovornosti Okrunih tabova TO Sarajevo i Gora-
de i Gradskog taba TO Sarajevo. OkTO i GrTO Sa-
rajevo objedinjavali su pod svojom komandom snage
TO na podruju opina: Breza, Centar, Fojnica, Hadi-
i, Han-Pijesak, Ilida, Ilija, Kiseljak, Kreevo, Novi
Grad, Novo Sarajevo, Olovo, Pale, Rogatica, Sokolac,
Stari Grad, Trnovo, Vare, Visoko, Vogoa.274 Imali su
pod svojom komandom 156 ratnih jedinica popunjenih
sa 14.488 ljudi (nacionalne strukture: 7.306 Bonjaka,
1.495 Hrvata, 4.102 Srba i 1.337 ostalih).275 Naorua-
nje i municija RTO, Okrunog i Gradskog taba TO
Sarajevo, te svih OpTO iz njihovog sastava uvani
su u skladitima JNA: Faletii, Hadii, Ilija, tamo gdje je bila na vlasti njenim organima mobiliza-
Toplik - Lukavica, Krupanjska Rijeka - Pazari,
Koran - Pale, Semizovac, Han-Pijesak, Kise-
ljak i skladite u kasarni Visoko.276
OkTO Gorade objedinjavao je pod svojom ko-
mandom snage TO na podruju opina: ajnie, Foa,
Gorade, Kalinovik, Rudo i Viegrad.277 Imao je pod
svojom komandom 50 ratnih jedinica popunjenih sa
4.544 ovjeka (nacionalne strukture: 2.666 Bonjaka,
11 Hrvata, 1.742 Srba i 125 ostalih).278 Naoruanje i
municija OkTO Gorade i OpTO iz njegovog sasta-
va uvani su u skladitima JNA: Ustikolina, Kali-
novik, Rudo, Viegrad.279
Vaan element oruanih snaga na koje su se orga-
ni vlasti Bosne i Hercegovine poetkom 1992. godine
mogli osloniti predstavljale su snage milicije. Uz ak-
tivni sastav javne i dravne bezbjednosti MUP-a SR-
BiH ve od septembra 1991. bile su mobilisane snage
rezervne milicije brojnosti do 40.000 ljudi. Ovaj sa-
stav bio je naoruan savremenim pjeadijskim naoru-
anjem. U skladitima se uvalo jo oko 12.000 cijevi
pjeadijskog oruja, koje je MUP posjedovao za plani-
273 Ibid., str. 248.
274 Ibid., str. 164.
275 AARBiH, RTO 6/1-169 (RTO, Pregled ratne popune ljud-
stvom TO SRBiH sa stanjem na dan 31.12.1991).
276 AARBiH, RTO 8/1-201 (RTO, Pregled skladita JNA u koji-
ma se uva naoruanje i municija tabova TO).
277 adinlija, Teritorijalna odbrana, str. 164.
278 AARBiH, RTO 6/1-169 (RTO, Pregled ratne popune ljud-
stvom TO SRBiH sa stanjem na dan 31.12.1991).
279 AARBiH, RTO 8/1-201 (RTO, Pregled skladita JNA u koji-
ma se uva naoruanje i municija tabova TO).
60
rani porast snaga u sluaju rata, kao i postojei vikovi
preko odobrene formacije.280
Tako je poetkom 1992. godine izgledala struktu-
ra, brojnost i meusobni odnos formalno ravnopravnih
strategijskih komponenti oruanih snaga na teritoriji
Bosne i Hercegovine. Bilo je oito da je, u sluaju
eventualne konfrontacije JNA s izabranim organima
vlasti Bosne i Hercegovine, postignuta neuporediva
nadmo u odnosu snaga u korist JNA.
Dodatnu teinu cijeloj situaciji davala je podjela
unutar same vlasti, generirana razliitou politikih
ciljeva triju vladajuih nacionalnih stranaka u Bosni i
Hercegovini.
Tako je na jednoj strani SDS davala JNA punu
podrku za njene planove i aktivnosti, omoguavajui
ciju rezervnih sastava jedinica sa kojima su poveavali
svoju prisutnost u Bosni i Hercegovini i uestvovali u
ratu u Hrvatskoj. Sa svoje strane JNA je oduzeto na-
oruanje teritorijalne odbrane vratila samo u 28 pret-
hodno spomenutih opina u kojima je na vlasti bio
SDS, a pomogla je formiranje i naoruavanje srpske
TO u novoformiranim srpskim optinama.
Rukovodstva SDA i HDZ na svim nivoima i nji-
hovi predstavnici u organima vlasti - bez obzira na i-
njenicu da su im u odreenoj mjeri na raspolaganju
stajali legalni i legitimni instrumenti kojima bi mogli
pokrenuti jaanje teritorijalne odbrane ili, jo i prije,
dalje omasovljavanje i materijalno-tehniko jaanje
rezervnog sastava milicije, kao mjere odbrambenih
priprema pred opasnou izbijanja oruanog sukoba
na tlu Bosne i Hercegovine - nisu to smjeli initi javno
i na transparentan nain, jer bi time dali povod i pruili
alibi snagama JNA da radikaliziraju odnose i pokre-
nu sukobe u situaciji kada sa bosanske strane nije bilo
spremnih snaga za konfrontaciju, to bi predstavljalo
politiko i nacionalno samoubistvo. Tako su se i jedni
i drugi opredijelili za paralelne, tajne i formalno ilegal-
ne aktivnosti provoenja odbrambenih priprema pod
stranakim okriljem.
Patriotska liga Bosne i Hercegovine281 predstav-
ljala je najznaajniju pojavu u sferi paralelnog vojnog
organizovanja provoenog pod okriljem SDA. Mada
su, po nekim iskazima, prve forme priprema za odgo-
280 ICTY, RTO SRBiH, Informacija o akciji sigurnijeg obezbjee-
nja naoruanja i municije TOSRBiH, DT: 06/1-79, 13.9.1990.
281 General Vahid Karaveli navodi da je prvobitni naziv organi-
zacije Patriotska liga naroda Bosne i Hercegovine, a da je
krai naziv Patriotska liga prihvaen krajem 1991. Karaveli,
Agresija, str. 197.
vor na krizu, u vidu kriznih tabova nastalih na po-
druju Sarajeva u martu 1991. godine, navedene kao
poetak Patriotske lige,282 to su ipak bile jo uvijek
samo politike aktivnosti. U smislu vojne organizaci-
je, Patriotska liga se poela razvijati nakon formiranja
Savjeta za nacionalnu odbranu pri SDA u junu 1991.
godine. in stvaranja ovog savjeta i ideja Patriotske
lige znaili su iskazivanje volje da se bonjaki narod i
cjelovitost Bosne i Hercegovine, kao minimalni uslov
njegove opstojnosti, po svaku cijenu brane i nisu zna-
ili nikakvu konkretnu materijalnu i organizacijsku
spremnost.
Ozbiljniji koraci u organizaciji odbrane u okviri-
ma Patriotske lige preduzeti su od poetka jeseni 1991.
godine, nakon to je proglaenje slovenake i hrvatske
dravne nezavisnosti rezultiralo kratkim slovenakim
ratom i poetkom krvavog rata u Hrvatskoj i nakon
gomilanja ogromnih efektiva JNA povuenih iz ovih
zemalja na teritoriju Bosne i Hercegovine.
Patriotska liga, voena od nekoliko utjecajnih pr-
vaka SDA,283 okupila je osim istih entuzijasta i je-
dan broj ljudi s vojnim iskustvom i obrazovanjem. Uz
to je pokuavala osmisliti koncept odbrane zemlje na
stratekoj ravni.284 U tom smislu unutar organizacije
postojale su dvije koncepcije. Prvobitna koncepcija
zasnivala se na manjim gotovim jedinicama, kao mo-
guim jezgrom za stvaranje veih formacija kada se
za njima pokae potreba.285 Veina lanova Glavnog
taba PL zagovarala je miljenje po kojem je trebalo
formirati jedinice po klasinoj shemi, osposobljene za
izvoenje krupnijih borbenih dejstava, kako u zahvatu
fronta tako i u plioj i dubljoj pozadini neprijatelja.
Zato je u organizacijsko-formacijskom pogledu za for-
miranje jedinica PL i njihovo ustrojstvo izabran model
organizovanja jedinica TO SRBiH od odjeljenja do
odreda.286 Procijenjeno je da je to jednostavniji nain
282 Nihad Halilbegovi, injenice o Patriotskoj ligi, Opsada i od-
brana Sarajeva 1992-1995: referati sa okruglog stola odr-
anog 23. novembra 2005. godine, Institut za istraivanje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta
u Sarajevu, Sarajevo, 2008, str. 97-105.
283 Politiko krilo Glavnog taba PL inili su: Alija Izetbegovi,
Omer Behmen, Rusmir Mahmutehaji, Hasan engi, Nasih
Raidagi. Karaveli, Agresija, str. 198.
284 Vojno krilo Glavnog taba PL inili su: Meho Kariik - koman-
dant PL, Sefer Halilovi - zamjenik komandanta, Avdo Hebib,
Munib Bisi, Sulejman Vranj, Hajrudin uman, Mustafa Haj-
rulahovi Talijan, Atif aronji Emir, Dervo Harbinja, Rifat Bi-
lajac, Ziro Suljevi, Irfan Ljevakovi, Zijah Raidagi, Salko
Polimac, Alija Lonari. Ibid., str. 198-200.
285 Atif aronji Emir, Razliite koncepcije PL, Osloboenje (Sa-
rajevo), 17. 5. 1997.
286 Koncept izloen u dokumentu Uputstva o pripremi i organi-
zovanju Patriotske lige za odbranu suverene Republike BiH,
organizovanja i ve poznat irom Bosne i Hercegovi-
ne. U novembru 1991. u Hrasnici je Glavni vojni tab
PLBiH izdao Uputstvo o pripremi i organizovanju PL
za odbranu suverene BiH, koje je u decembru dostav-
ljeno do opinskih tabova Patriotske lige.287
Tako se krajem 1991. godine ova struktura poela
uobliavati u iroko zasnovan sistem gotovo identian
teritorijalnoj odbrani, u ijoj osnovi je bila mrea teri-
torijalnih vojnih i politikih tabova. Na vrhu organi-
zacije bio je Glavni tab PL za Bosnu i Hercegovinu,
na ijem elu se, kako smo ve naveli, naao bivi ofi-
cir JNA i kasniji general ARBiH Kemo Kariik. Na
srednjem nivou organizacije bili su regionalni tabovi
(Biha, Prijedor, Livno, Doboj, Tuzla, Zenica, Saraje-
vo, Gorade, Mostar), dok su osnovu inili opinski
tabovi koji su trebali objedinjavati zamiljenu organi-
zaciju krajnje fleksibilne strukture jedinica.288
Regionalni tab PL Sarajevo je s ustrojavanjem i
organizacijom poeo u septembru 1991,289 organizacij-
ski je objedinjavao pod svojom nadlenou opine:
Breza, Centar, Fojnica, Hadii, Han-Pijesak, Ilida,
Ilija, Kiseljak, Kreevo, Novi Grad, Novo Sarajevo,
Olovo, Pale, Rogatica, Sokolac, Stari Grad, Trnovo,
AARBiH, NIP Vojna iskustva iz rata u BiH 1992-1995, sepa-
rat br. 2, Vojna situacija uoi agresije na Republiku Bosnu i
Hercegovinu, radni materijal, autor: Ziro Suljevi, Sarajevo,
2001, prilog 17.
287 AARBiH, Uloga Patriotske lige, Zelenih beretki i drugih organi-
zovanih patriota (Preuzeto iz NIP Vojna iskustva iz rata u BiH
1992-1995 Separati 2 i 3).
288 AARBiH, G PL BiH, Direktiva za odbranu suvereniteta BiH,
Sarajevo, 25.2.1992.
289 Na elu ovog taba od njegovog formiranja, najprije kao koor-
dinator, a zatim kao komandant bio je Faid Heo. Halilbegovi,
str. 99. Od 12. februara 1992. godine dunost komandanta
obavljao je Nehru Gani, a u sastavu Regionalnog taba PL
Sarajevo osim Gania bili su: Faid Heo, kao naelnik taba,
Hamid Bahto, Devad Rao, Asim Spahi, Enis Srna, Sejad
eljo, dr. Nedad Keo. Dokument pod nazivom: tab PL
sarajevske regije od 12.02.1992. do 17.04.1992. (vojni dio),
autor Nehru Gani. Mr. Faid Heo ne spominje smjenu na elu
RgPL, a osim nabrojanih, kao odgovorne ljude angaovane u
organizaciji i radu vojnog RgPL Sarajevo, spominje Mirsada
auevia, dr. Safeta ibu, Redada atia, Enesa Karovia,
Fahrudina Raanicu, Asima Memievia, Fahrudina Karia, dr.
Aziza Kurtovia i Harisa Buturovia. Heo navodi da je u radu
RgPL Sarajevo od decembra 1991. do februara 1992. bio an-
gaovan i Mustafa Hajrulahovi Talijan. Osim vojnog taba PL,
koji je djelovao u navedenom sastavu, Heo navodi kao lano-
ve politikog RgPL Sarajevo: prof. dr. Munira Jahia, dr. Re-
ada Bektia, Muhameda Kreevljakovia, Nihada Halilbegovi-
a, Selima Hadibajria, Mirsada Kebu i Safeta Hadia. Faid
Heo, Uloga Patriotske lige Sarajevske regije u organizaciji i
pripremi otpora 1991.-1992. (rukopis). Mada Heo podatak o
smjeni na elu RgPL Sarajevo u februaru 1992. u svom ruko-
pisu potpuno preuuje, njegovu tanost, osim generala Nehru
Gania, svojim izjavama potvrdili su general Sulejman Vranj,
tadanji lan G PLBiH, i Salko Polimac, sekretar G-a PLBiH.
61
Vare, Visoko i Vogoa.290 Dakle, sve opine iz zone
odgovornosti GrTO i OkTO Sarajevo. U poetnom
periodu organizovanja u nadlenosti RgPL Sarajevo
bile su i opine Gorade, Foa, Viegrad, Rudo i aj-
nie, koje su u vojnoj organizaciji inile ratni okrug
Gorade i odgovarajui okruni tab TO, ali je kasnije
dolo do odreenih aktivnosti na paralelnom sistemu
vojnog organizovanja i na nivou ove subregije.291
U cijeloj ovoj shemi radi se o zamiljenoj voj-
noj strukturi u kojoj je najvei dio jedinica postojao
samo na papiru sainjenom na anketnoj osnovi gdje
su ljudi iskazali spremnost da brane zemlju u sluaju
rata. U veini ove jedinice nikada nisu bile okupljane
i postrojavane, nisu bile uope naoruane niti je s nji-
ma izvoena bilo kakva aktivnost. Tek su manje grupe
aktivista Patriotske lige tajno okupljane i s njima se
izvodila skraena osnovna vojna obuka i upoznavanje
s borbenim sredstvima koja su bila na raspolaganju.
Obuku su uglavnom izvodili aktivni oficiri koji su od
jeseni 1991. godine poeli naputati JNA i stavljati se
na raspolaganje Stranci demokratske akcije. Ove ma-
nje borbene grupe su i jedine koje su do poetka agre-
sije na Bosnu i Hercegovinu bile naoruane, za ta su
ograniene mogunosti stvorene nakon to su hrvatske
oruane snage zauzele dio garnizona JNA u Hrvatskoj.
Od hrvatskih oruanih snaga je pod okriljem SDA na-
bavljeno i u zemlju do proljea 1992. uvezeno nekoli-
ko hiljada cijevi pjeadijskog naoruanja.292
Male borbene grupe u sastavu Patriotske lige
ili pod drugim nazivima (naprimjer Zelene beretke),
ilegalno formirane i naoruane pod pokroviteljstvom
SDA, ostat e stvarni domet cijele organizacije. Po-
etkom februara 1992, prema procjenama Glavnog
vojnog taba Patriotske lige Bosne i Hercegovine, u
sluaju potrebe u njenim sastavima bi, prema anket-
nim spiskovima jedinica, moglo biti angaovano oko
80.000 ljudi. Procijenjeno je da bi od ovog broja lah-
kim naoruanjem moglo biti naoruano do 25% ljudi,
dakle maksimalno 20.000 na podruju cijele Bosne i
Hercegovine.293 Ovo naoruanje je iz ilegalnog uvoza
290 Halilbegovi, str. 97-105.
291 Faid Heo, Uloga Patriotske lige Sarajevske regije u organiza-
ciji i pripremi otpora 1991.-1992. (rukopis). Na elu politikog
dijela organizacije goradanske subregije bili su Hado Efen-
di i Rijad Rai. Karaveli, Agresija, str. 202.
292 Mesud adinlija, Prvi korpus ARBiH - nastanak i razvoj, Mini-
starstvo za boraka pitanja Kantona Sarajevo, Sarajevo, 2008,
str. 12.
293 AARBiH, Uloga Patriotske lige, Zelenih beretki i drugih orga-
nizovanih patriota (Preuzeto iz NIP Vojna iskustva iz rata u
BiH 1992-1995 Separati 2 i 3). Zanimljivo je da su podaci
koje je JNA imala o organizaciji PL-a iznenaujue tani. Kada
je u pitanju brojnost, JNA je 12. marta 1992. raunala s neto
62
ili se nalazilo u vlasnitvu graana kao lovako, sport-
sko, trofejno oruje i slino.
Paralelne vojne pripreme, slino navedenom kon-
ceptu u primjeru SDA, provoene su pod okriljem
HDZ-a i HSP-a u Bosni i Hercegovini. Organizacijska
iskustva kadrova ovih stranaka iz Hrvatske, neposred-
no uee organa hrvatske drave i njenih kadrova u
tajnim odbrambenim pripremama ovih stranaka, te na-
slonjenost na teritoriju Hrvatske njihovih najsnanijih
uporita u zapadnoj Hercegovini i Posavini, koji su
omoguavali efikasnu neposrednu materijalno-tehni-
ku podrku, inile su ove aktivnosti u znaajnoj mjeri
efikasnijim u odnosu na one koje je provodila SDA.
Dostignuti stepen organizovanosti i opremljenosti
ovih struktura u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini
marta 1992. organi JNA su procjenjivali na 35.000 -
40.000 ljudi, naoruanih sa preko 23.000 dugih cijevi,
350 pukomitraljeza, 100 protivoklopnih sredstava i
oko 90 minobacaa i artiljerijskih orua raznih kali-
bara.294 Procjena se odnosila na snage HOS-a (HSP) i
snage organizovane pod egidom HDZ-a zajedno.
Na podruju sarajevske regije elementi hrvatskih
paralelnih vojnih struktura formirani su na podrujima
Kiseljaka, Kreeva, Fojnice, Varea i na gradskom po-
druju Sarajeva.
Kao i u primjeru Patriotske lige i u stvaranju hr-
vatske vojne strukture u Bosni i Hercegovini nije se
mnogo odstupalo od koncepta teritorijalne odbrane
koji je ljudima bio iroko poznat i koji je nudio legalni
okvir za djelovanje.295 Ako sve provedene aktivnosti i
nisu mogle biti odmah legalizovane, ipak su poduzi-
mane mjere davale rezultate kompatibilne sa zakoni-
tom strukturom TO. U veini sredina izbijanjem oru-
anog sukoba, poetkom aprila, strukture stvorene u
tajnom i paralelnom vojnom organizovanju brzo su
legalizovane njihovim uklapanjem u strukture TO.
manjim brojem od oko 50.000 pripadnika PL-a, a za koliinu
raspoloivog naoruanja znala je da se radi o priblino 20.000
dugih cijevi, oko 170 pukomitraljeza i manjim koliinama pro-
tivoklopnih sredstava i minobacaa. Takoer su raunali da u
rezervi postoji oko 1.600 komada naoruanja koje bi PL mogla
podijeliti na oglas mobilizacije. ICTY, Komanda 2. VO, Informa-
cija o situaciji u BiH, Pov.broj: 25/142-551, 12.3.1992.
294 ICTY, Komanda 2.VO, Informacija o situaciji u BiH, Pov.broj:
25/142-551, 12.3.1992.
295 Jerko Zovak, Rat u Bosanskoj Posavini 1992., Posavska Hr-
vatska d.o.o. - Grad Slavonski Brod, Slavonski Brod, 2009, str.
78.
 Obostrani raspored snaga oko Sarajeva poetkom agresije

Linija odbrane grada Vatreni poloaji JNA i srpskih jedinica

Ureeni artiljerijski poloaji JNA

Kasarne JNA na teritoriji pod kontrolom legitimnih vlasti

Karta br. 2

63
64
 Poetni period agresije i
objedinjavanje odbrambenih snaga
G
raani Sarajeva i Bosne i Hercegovine do-
ekali su 1. april 1992. sa nadom i strahom.
Prethodnog dana u Briselu je u organizaciji
Evropske zajednice, a pod predsjedavanjem Josea
Cutilleira, zavrena esta runda razgovora o Bosni i
Hercegovini. Na konferenciji su se lideri SDA - Alija
Izetbegovi, SDS - Radovan Karadi i HDZ - Mi-
ljenko Brki, izmeu ostalog, dogovorili da se formira
radna grupa (na ijem elu je trebao biti predstavnik
Evropske zajednice) koja e definisati teritorije kon-
stitutivnih jedinica u buduoj decentralizovanoj i de-
mokratskoj Bosni i Hercegovini. Komisija je trebala
do 15. maja Evropskoj zajednici ponuditi rjeenja.
Izetbegovi, Karadi, Brki, Cutilleiro i drugi uesni-
ci konferencije uputili su iz Brisela apel svima u Bosni
i Hercegovini da se suzdre od nasilja i drugih akcija
koje bi mogli ugroziti miroljubivo rjeenje.296
Meutim, 1. aprila poele su podjele u Ministar-
stvu za unutranje poslove Bosne i Hercegovine, na-
javljene nekoliko dana ranije, kada je tzv. Skuptina
srpskog naroda Bosne i Hercegovine usvojila Zakon
o unutranjim poslovima Srpske republike BiH. Na
osnovu te odluke Momilo Mandi, pomonik mi-
nistra unutranjih poslova SRBiH, 31. marta 1992.
svim institucijama Ministarstva za unutranje poslove
uputio je depeu o osnivanju srpskog MUP-a.297 Na
Mandievu depeu reagovao je ministar unutranjih
poslova Alija Delimustafi, koji je pozvao pripadnike
MUP-a da budu izvan i iznad toga i da nastave iz-
vravanje veoma odgovornih i asnih poslova koji su
im povjereni u postojeoj organizaciji MUP-a BiH.298
Sindikat MUP-a je 1. aprila pred zgradom Skuptine
Bosne i Hercegovine organizovao proteste protiv na-
javljenih podjela.299
I dok su policajci i mnogi graani Sarajeva prote-
296 Saglasje na papiru, Osloboenje, 2.4.1992.
297 Poziv u 'srpski MUP', Osloboenje, 1.4.1992.
298 Manipulacija nedobronamjernih, Osloboenje, 1.4.1992.
299 Zajedniki dok je BiH, Osloboenje, 2.4.1992.
stovali protiv podjela u MUP-u, jedinica JNA iz Luka-
vice je u predveerje 1. aprila 1992. sa est transporte-
ra zaposjela brdo Mojmilo i vodovodni rezervoar koji
se nalazi na njemu. Dolo je i do pucnjave u kojoj je
ranjen jedan vojnik. Mjetani su narednog dana traili
da se vojska povue s Mojmila, a Komanda 4. korpusa
JNA je odgovorila da e povui jedinicu nakon to se s
Mojmila povuku paravojne jedinice.300 JNA nije povu-
kla transportere s Mojmila.
Ipak, 1. aprila 1992. najtee je bilo u Bijeljini,
gdje su u ulinim borbama, u kojima su lokalne srpske
oruane formacije zajedno sa zloglasnom jedinicom
Slube dravne bezbednosti Srbije, kojom je koman-
dovao eljko Ranjatovi Arkan, sruile legalnu op-
insku vlast i poele ubijanje, progone i zastraivanje
Bonjaka ovoga grada.301 Narednog dana borbe u Bije-
ljini su se rasplamsale,302 a niko nije pritekao upomo
bonjakom stanovnitvu. MUP Bijeljine i JNA nisu
intervenisali, iako je komandant 2. VO general Milu-
tin Kukanjac vie puta do tada isticao kako e JNA
braniti svaki narod koji bude napadnut. JNA je ekala
da zloinci zavre svoj krvavi posao. Za etiri dana
borbi oni su to i uradili, a zatim grad predali domaim
srpskim oruanim formacijama, te tako uspostavili
obrazac etnikog ienja i zloina genocida nad Bo-
njacima.303 JNA je tek 3. aprila sa tenkovima izala na
ulice Bijeljine na kojima su leala tijela ubijenih. Ge-
neral Kukanjac je objasnio kako JNA nije ranije rea-
govala u Bijeljini poto joj to nije omoguila opinska
vlast.304 Otpor malobrojnih branilaca Bijeljine trajao je
do 4. aprila, kada je komandant taba PL-a Bijeljina,
uz koordinaciju sa komandantom Regionalnog taba
300 Narod u strahu, vojska na poloaju, Osloboenje, 3.4.1992.
301 Uline borbe u Bijeljini, Osloboenje, 2.4.1993. Uz Bonjake
Bijeljine, meta napada i rtve nasilja zasnovanog na nacional-
noj i vjerskoj osnovi, bili su i Albanci i drugi nesrpski stanovnici
grada.
302 U Bijeljini rat, Osloboenje, 3.4.1992.
303 adinlija, Prvi korpus, str. 13.
304 Tenkovi na bijeljinskim ulicama, Osloboenje, 4.4.1992.
65
PL-a iz Tuzle, pristupio izvlaenju i evakuaciji boraca
i civilnog stanovnitva.305
Prvih aprilskih dana, pored Bijeljine, oruani in-
cidenti, nasilje i sve intenzivnije borbe su uestali i na
podruju Bosanskog Broda, Mostara, Livna, Banje
Luke, Kupresa, Stoca, Travnika i drugih mjesta. Mno-
gi putevi su bili blokirani. Zbog toga je Predsjednitvo
SRBiH 3. aprila 1992. dalo mogunost mobilizacije
Teritorijalne odbrane u opinama koje to ele u cilju
stabiliziranja politiko-bezbjednosne situacije na nji-
hovom podruju.306 S obzirom na to da je u Bijeljini
masakr nad Bonjacima nastavljen, da JNA nita nije
inila da zatiti taj narod i da se situacija kompliko-
vala i u nizu drugih opina, Predsjednitvo SRBiH je
4. aprila zakljuilo da se na osnovu vlastite procjene
prilika izvri mobilizacija Teritorijalne odbrane svih
opina u Bosni i Hercegovini i gradu Sarajevu, uklju-
ujui i jedinice veze, mobilizacija cjelokupnog rezer-
vnog sastava milicije SRBiH, kao i jedinica Civilne
zatite.307 Predsjednitvo je takoer uputilo zahtjev
Jugoslavenskoj narodnoj armiji da jedinicama Teri-
torijalne odbrane - optinskim i okrunim tabovima
- vrati naoruanje, vojnu opremu i ostala materijalno-
tehnika sredstva koja su im ustupljena na uvanje.308
Odluka je donesena bez prisustva lanova Predsjed-
nitva iz reda srpskog naroda Biljane Plavi i Nikole
Koljevia. Predsjednik Predsjednitva SRBiH Alija
Izetbegovi objasnio je da je odluka o mobilizaciji Te-
ritorijalne odbrane, policije i Civilne zatite donesena
kako bi se omoguilo narodu da se sam brani i da
se odbrani od moguih Bijeljina. Izetbegovi je tada
kazao kako se nad narodom u Bijeljini vri genocid.309
U skladu s odlukama Predsjednitva, stanice jav-
ne bezbjednosti u sarajevskim opinama su 4. aprila
1992. izvrile mobilizaciju aktivnog i rezervnog sa-
stava milicije. Mobilizaciji su se odazvali gotovo svi
kadrovi muslimanske i hrvatske nacionalnosti i mali
broj kadrova srpske nacionalnosti.310 Veina specijala-
ca srpske nacionalnosti iz Odreda za specijalne namje-
ne MUP-a SRBiH s naoruanjem je 4. aprila napustila
odred i bazu u Krteljima i prikljuila se tzv. srpskom
305 Karaveli, Agresija, str. 166.
306 Saglasnost za TO, Osloboenje, 4.4.1992.
307 Zapisnik 65. sjednice Predsjednitva Socijalistike Republike
Bosne i Hercegovine odrane 4, 5, 6. i 8. aprila 1992. godine,
u: Tomo imi, Dokumenti Predsjednitva BiH 1991.-1994.,
NATIONAL SECURITY AND THE FUTURE 3(7), Zagreb,
2006, str. 125-129.
308 Ibid.
309 Mobilisati Teritorijalnu odbranu, miliciju i civilnu zatitu, Oslo-
boenje, 5.4.1992.
310 Stanice milicije pod kontrolom, Osloboenje, 6.4.1992.
66
MUP-u. Vei dio odreda na elu s komandantom Dra-
ganom Vikiem takoer je iste noi napustio Krtelje i
smjestio se u Domu milicije u Sarajevu.
U noi izmeu 4. i 5. aprila u raznim dijelovima
Sarajeva poele su se okupljati grupe graana, rezer-
visti, kao i pripadnici raznih paravojnih jedinica. U toj
aprilskoj noi sarajevske patriote - pripadnici TO, po-
licajci, lanovi Patriotske lige i Zelenih beretki - uspje-
li su iz dotadanje baze MUP-ovih specijalaca u Krte-
ljima izvui dosta oruja, municije, opreme i vozila.
Meutim, posao nisu zavrili do kraja, jer su ih napali
srpski policajci i paravojne snage s Ilide i Vojkovia,
koji su uzeli dio plijena iz Krtelja.311 Iste noi pede-
setak maskiranih ljudi upalo je u Policijsku stanicu u
Novom Sarajevu i opljakalo sve naoruanje.312
U nedjelju ujutro 5. aprila 1992. u cijelom gra-
du su ponovo osvanule barikade. U skladu s odlu-
kom Predsjednitva SRBiH o mobilizaciji jedinica
TO, nadleni organi su donijeli odluku da se izvri
djelimina mobilizacija Teritorijalne odbrane Grada
Sarajeva, Gradskog i optinskih tabova, protivdiver-
zantskih odreda, pozadinskih baza i jedinica veze.313
Komandant Gradskog taba pukovnik Hasan Efendi
istog dana je naredio potinjenim tabovima da se s
jedinicama stave u punu borbenu gotovost 6. aprila u
12 sati.314
U popodnevnim satima 5. aprila odmetnuti srpski
specijalci, uz pomo JNA, napali su i zauzeli kolski
centar MUP-a na Vracama, drei sve uenike i nastav-
nike kao taoce.315 U viesatnoj borbi za MUP-ovu ko-
lu na Vracama na strani branilaca Sarajeva uestvovali
su i pripadnici Patriotske lige s Hrasnog Brda i Pofali-
a.316 Kako naoruani branioci nisu uspjeli osloboditi
zatoene u koli, u graanima Sarajeva se rodio bunt i
311 ICTY, MUP Republike Srpske, SJB Ilida, Izvjetaj edomi-
ra Glavaa o dotadanjoj ulozi ove SJB u ratu, Broj: 01-03-
927/93, 20.9.1993.
312 Otpor im je pokuao pruiti deurni policajac Pero Petrovi koji
je tom prilikom poginuo. Iste noi u Kotorcu je na dunosti ubi-
jen policajac Hajraga Kulo. Stanice milicije pod kontrolom,
Osloboenje, 6.4.1992.
313 Hasan Efendi, Znaaj TO u odbrani Sarajeva, KORAK (Sa-
rajevo) br. 27, april-juni 2012, str. 33.
314 Kuriozitet je da upravo Gradski tab TO Sarajeva nije bio u
stanju da se, nakon mobilizacije jedinica, 6. aprila 1992. stavi u
punu borbenu gotovost. Tog dana grupa naoruanih pripadni-
ka Patriotske lige nasilno je upala u zgradu taba i opljakala
naoruanje i sredstva.
315 U tom napadu ubijen je uenik ove kole maloljetni Samir Mii.
Armija nam nije pomogla, Osloboenje, 18.4.1992.
316 Mesud adinlija, Za Sarajevo, za Bosnu svoju:od 13. novo-
sarajevske do 111. Viteke brdske brigade, Udruenje 1.
Slavna - 111. Viteka brigada, Sarajevo, 2010, str. 26; Armija
nam nije pomogla, Osloboenje, 18.4.1992.
oni su, goloruki, krenuli prema Vracama da oslobode
uenike i nastavnike. Kod Vrbanje mosta kolona gra-
ana je zaustavljena vatrom iz pjeadijskog naoruanja
koju su po masi otvorili naoruani pripadnici srpskih
snaga.317 MUP-ova kola na Vracama nije osloboena,
a specijalci srpskog MUP-a u zarobljenitvo su odveli
direktora kole, pet nastavnika i dva pitomca, dok su
ostale pitomce i nastavnike oslobodili.318
Za to vrijeme voene su borbe i oko Sarajevskog
aerodroma, u kojima su pale rtve na strani rezervnog
sastava MUP-a SRBiH. Jedinice JNA 5. aprila su za-
posjele aerodrom.
Nakon zloina na Vrbanja mostu nekoliko hiljada
revoltiranih graana upalo je u susjednu zgradu Skup-
tine Bosne i Hercegovine i proglasilo neformalni i
samozvani Svenarodni parlament, ije je zasjeda-
nje direktno prenosila Televizija Sarajevo, ali i mno-
ge svjetske televizijske kue. Veliki broj ljudi iz svih
krajeva Bosne i Hercegovine krenuo je prema Saraje-
vu da se odupre Karadievim sljedbenicima, ali i da
trai smjenu cijele vlasti koju su inile tri nacionalne
stranke.319
Te noi naoruane jedinice SDS-a i JNA izvri-
le su napad na Sarajevo. Satima su granatama razarali
Baariju i rubne dijelove grada, posebno Jaredole.
Pred zoru su sa Trebevia izveli pjeadijski napad, ali
su ih branioci grada odbili.
Narednog dana, 6. aprila, graani su se ponovo
okupili ispred zgrade Skuptine Bosne i Hercegovine
u kojoj je i dalje zasjedao Svenarodni parlament. Iz
hotela Holiday inn snajperisti iz obezbjeenja Rado-
vana Karadia su zapucali u okupljeni narod, to je
uivo prenosila TV Sarajevo. Istovremeno su i artiljer-
ci JNA ponovo poeli s granatiranjem grada. MUP-
ova specijalna jedinica, uz pomo velikog broja de-
monstranata, upala je u Holiday inn i zarobila srpske
snajperiste koji su pucali na goloruk narod. U borbama
za odbranu Sarajeva 5. i 6. aprila 1992. poginulo je 9
branilaca, a 37 ih je ranjeno.320
Evropska zajednica je 6. aprila 1992. priznala Bo-
317 Ubijene su studentica medicine Suada Dilberovi i Olga Sui,
majka dvoje djece.
318 Armija nam nije pomogla, Osloboenje, 18.4.1992.
319 Narod ponovo osvaja slobodu, Osloboenje, 7.4.1992. Na-
vedeni dogaaji u literaturi nisu do kraja objanjeni. Iako je u
obrascu deavanja bilo prepoznatljivih elemenata iz plana koji
je prije agresije sainila JNA, a koji se odnosio na ruenje re-
publikih vlasti, jo nije ponuen cjelovit odgovor na pitanje ko
je sve i kako pokuavao bujicu graanskog bunta okrenuti na
svoj mlin kroz Svenarodni parlament.
320 Masovni zloin nad gradom, Osloboenje, 7.4.1992.
snu i Hercegovinu kao nezavisnu i suverenu dravu.
To je bio novi signal agresorskim snagama da u noi
6/7. aprila izvre jo snaniji napad na Sarajevo. Arti-
ljerijom su razarali stare dijelove grada i pjeadijom
napali prema Vasinom Hanu, Jaredolima i irokai.321
Branioci Sarajeva su odbili sve njihove napade. Isto-
vremeno, samozvani Svenarodni parlament je napu-
stio zgradu Skuptine i ustupio salu legalno izabranim
poslanicima. U utorak 7. aprila, prvog dana nezavisno-
sti drave Bosne i Hercegovine, u Sarajevu je odrana
sjednica Skuptine Bosne i Hercegovine sa koje su se
poslanici i lanovi poslanikih klubova SDA, HDZ,
SDP, DSS, MBO i LS obratili javnosti. Naglasili su
da je Bosna i Hercegovina izloena gruboj unutra-
njoj i spoljnoj agresiji i nasilnoj secesiji, te pozvali
sve graane, sve nacije i sve dravne organe da se
suprotstave agresiji i secesiji.322 Nezavisnost Bosne i
Hercegovine su 7. aprila priznale Sjedinjene Amerike
Drave, Austrija i Hrvatska.323
Predsjednitvo SRBiH je 8. aprila 1992. donije-
lo nekoliko historijskih odluka u formi uredbi sa za-
konskom snagom. Proglaeno je stanje neposredne
ratne opasnosti, a naziv Socijalistika republika Bo-
sna i Hercegovina promijenjen je u Republika Bosna
i Hercegovina. Ukinut je dotadanji Republiki tab
Teritorijalne odbrane i razrijeeni dunosti komandant
i naelnik ovog taba, generali Drago Vukosavljevi
i Fikret Jaki. Predsjednitvo je istovremeno donije-
lo odluku o obrazovanju taba Teritorijalne odbrane
Republike Bosne i Hercegovine i za njegovog prvog
komandanta imenovalo pukovnika Hasana Efendia,
a za naelnika taba pukovnika Stjepana ibera. Na
istoj sjednici je propisano da e o upotrebi Teritorijal-
ne odbrane odluivati Predsjednitvo RBiH i da e Mi-
nistarstvo za narodnu odbranu RBiH, preko taba TO,
rukovoditi i komandovati Teritorijalnom odbranom.
Predsjednitvo je takoer odluilo da e privremeni
znak svih pripadnika oruanih sastava TORBiH biti
stari bosanski grb u obliku tita sa zlatnim ljiljanima.324
Dok je Predsjednitvo Republike donosilo histo-
rijske odluke za odbranu drave Bosne i Hercegovine,
u Mostaru je 8. aprila 1992. Predsjednitvo Hrvatske
zajednice Herceg-Bosne donijelo odluku o formiranju
321 Bitka za Sarajevo, Osloboenje, 7.4.1992.
322 Bosna na udaru agresije, Osloboenje, 8.4.1992.
323 SAD priznale BiH, Osloboenje, 8.4.1992.
324 Zapisnik 65. sjednice Predsjednitva Socijalistike Republike
Bosne i Hercegovine odrane 4, 5, 6. i 8. aprila 1992. godine,
u: Tomo imi, Dokumenti Predsjednitva BiH 1991.-1994.,
NATIONAL SECURITY AND THE FUTURE 3(7), Zagreb,
2006, str. 125-129.
67
Hrvatskog vijea obrane, kao vrhovnog tijela obrane
naroda u Hrvatskoj zajednici Herceg-Bosni. Pred-
sjednitvo HZ H-B je, kako je naglasilo, ovu odluku
donijelo svjesno nemoi legalne vlasti Republike
Bosne i Hercegovine, posebno raspada njenog obram-
benog sustava, te da e se HVO brinuti o obrani su-
vereniteta prostora Hrvatske zajednice Herceg-Bosna
i o zatiti hrvatskog naroda, kao i drugih naroda u ovoj
zajednici napadnutih od bilo kojeg agresora.325
Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu do-
bivala je sve ire razmjere. Jedinice JNA, u iji su
borbeni poredak i sistem rukovoenja i komandova-
nja uvedene i inkorporirane dobrovoljake, policijske,
teritorijalne i sve druge naoruane srpske formacije,
kako je to na prethodnim stranicama detaljno obja-
njeno, ule su u Kupres, napadale Mostar i Bosanski
Brod, stezale obru oko Sarajeva i granatirale ga. SAO
Semberija je preuzela svu vlast na svom podruju, a
jedinice Dravne bezbednosti Srbije su se iz Bijeljine
preselile u Zvornik i postavile ultimatum legalnim or-
ganima opine da predaju naoruanje srpskoj optini
Zvornik do 8 sati narednog dana ili e Zvornik biti
druga Bijeljina.326
Predsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine
je 9. aprila donijelo Odluku o objedinjavanju svih na-
oruanih sastava na teritoriji Republike. Prema ovoj
odluci, svi naoruani sastavi i pojedinci, osim snaga
JNA i MUP-a, koji djeluju na teritoriji Republike Bo-
sne i Hercegovine, pod raznim oznakama i simbolima
bili su obavezni da se prijave optinskim okrunim i
Gradskom tabu Teritorijalne odbrane radi stavljanja
pod jedinstvenu komandu i dobivanje jedinstvenih
obiljeja. Odlukom je odreen 15. april 1992. kao
krajnji rok do kojeg su svi naoruani sastavi i pojedi-
nici bili duni ukljuiti se u Teritorijalnu odbranu, ina-
e su se smatrali paravojnim formacijama.327 Ovaj
datum kasnije je usvojen kao dan formiranja Armije
Republike Bosne i Hercegovine.
Predsjednitvo je za zamjenika naelnika i glav-
nog operativca taba TORBiH imenovalo pukovnika
Jovana Divjaka.328 Novoimenovani komandant taba
325 Predsjednitvo Hrvatske zajednice Herceg-Bosna, Odluka o
formiranju Hrvatskog vijea obrane, Broj: 2/92, Mostar, 8. trav-
nja 1992. http://www.slobodanpraljak.com.
326 Arkanov ultimatum, Osloboenje, 9.4.1992.
327 Zapisnik 66. sjednice Predsjednitva Socijalistike Republike
Bosne i Hercegovine odrane 9. aprila 1992. godine, u: Tomo
imi, Dokumenti Predsjednitva BiH 1991.-1994., NATIO-
NAL SECURITY AND THE FUTURE 3(7), Zagreb, 2006, str.
131-134.
328 Ibid.
68
TORBiH Hasan Efendi je 9. aprila ujutro odrao prvi
sastanak sa lanovima taba i zahtijevao od njih da se
u roku od 24 sata pismeno izjasne o dobrovoljnom pri-
stupanju novom tabu TORBiH, odnosno o lojalnosti
dravi - Republici BiH.329 tab je narednog dana upu-
tio depee okrunim tabovima i opinskim tabovima
TO kojima ih je upoznao o promjenama u TORBiH,
takoer traei od njih da se izjasne o prihvatanju nove
organizacije Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovi-
ne. Depea nije upuena Okrunom tabu TO Banja
Luka, te u jo 35 opinskih tabova TO koji su prizna-
vali jedino vlast SDS-a.
Okruni tab TO Livno, kao i opinski tabovi tog
podruja, te izvjestan broj opinskih tabova iz sasta-
va OkTO Mostar, nisu prihvatili novu organizaciju
TORBiH i prikljuili su se HVO-u. Povodom odluke
Predsjednitva od 8. aprila 1992. o formiranju taba
TORBiH, predsjednik tzv. HZ H-B i HVO-a Mate
Boban uputio je 10. aprila 1992. godine svim opin-
skim stoerima HVO-a zapovijed u kojoj naglaava
da HZ H-B ne prihvaa iskompromitiranu TO kao
svoju vojnu strukturu, te da od danas, 10. travnja
1992. godine Glavni stoer Hrvatskog vijea obrane
komunicira samo sa opinskim stoerima Hrvatskog
vijea obrane, kao i da su sve druge vojne forma-
cije na podruju HZ Herceg Bosna ili nelegalne ili
neprijateljske.330 Lojalnost tabu TORBiH pismeno
je iskazalo pet okrunih tabova TO (Biha, Gorade,
Sarajevo, Tuzla i Zenica), Gradski tab TO Sarajevo i
50 opinskih tabova TO.331
Prelaskom Hasana Efendia na dunost koman-
danta taba TORBiH, na elo Gradskog taba TO
Sarajevo doao je pukovnik Himzo Peenkovi. Pet
dana kasnije, 13. aprila 1992, od Gradskog i Okru-
nog taba TO Sarajevo formiran je Regionalni tab
Teritorijalne odbrane Sarajevo, na ijem je elu ostao
pukovnik Peenkovi. RgTO Sarajevo je 15. aprila
1992. pod svojom komandom imao 6.390 naoruanih
pripadnika TO i 18.576 nenaoruanih pripadnika - do-
brovoljaca.332
329 Avdulah Kajevi, Razvoj odbrambeno-oslobodilakih snaga
Bosne i Hercegovine u periodu 1992 -1995. godine (Sepa-
rat), Udruenje za zatitu tekovina borbe za BiH, Sarajevo,
2012, str. 58.
330 GS HVO, Broj: Z-01-11, 10.4.1992. http://www.slobodanpra-
ljak.com.
331 Rasim Deli, Armija Republike Bosne i Hercegovine: nasta-
nak, razvoj i odbrana zemlje, knjiga prva, VKBI, Sarajevo,
2007, str. 182.
332 AARBiH, RgTO, Dnevni izvjetaj o stanju bezbjednosti i bor-
benim dejstvima na teritoriji, Broj: 02-8/9, 16.4.1992. Ovo je
bio posljednji dnevni izvjetaj koji je potpisao pukovnik Himzo
Peenkovi kao komandant RgTO Sarajevo.
Zelene beretke - branioci Sarajeva, 1992.

Vojna policija, 1992.

69
 Peenkovi se samo nekoliko dana zadrao na
elu RgTO Sarajevo. Nakon ulaska ljudstva i ka-
drova Patriotske lige u sastav TORBiH, komandant
TORBiH je za komandanta Regionalnog taba TO
Sarajevo postavio Mustafu Hajrulahovia Talijana.
Novopostavljeni komandant je prvo nareenje kao ko-
mandant RgTO Sarajevo izdao 17. aprila 1992.333
Tih dana velikog patriotskog naboja tabu TOR-
BiH i svim tabovima TO u Sarajevu i sarajevskoj re-
giji svakodnevno se javljao i stavljao na raspolaganje
veliki broj dobrovoljaca, kao i starjeina koji su na-
putali JNA. Zahvaljujui dugogodinjem uhodanom
mehanizmu tabovi i jedinice TO su se uspjeno ustro-
javali i popunjavali dobrovoljcima i vodili borbe za
odbranu grada.
Jedinice Patriotske lige nije bilo teko integrisati u
Teritorijalnu odbranu, jer se organizacijska struktura
PL podudarala sa organizacijskom strukturom TO SR-
BiH na svim stepenima RiK-a.334 Nakon odluke Pred-
sjednitva o objedinjavanju svih naoruanih sastava,
jedinice Patriotske lige su preimenovane u jedinice
Teritorijalne odbrane. Zapravo, mnogi lanovi Patri-
otske lige istovremeno su bili i pripadnici Teritorijalne
odbrane.335
U Sarajevu su se jedinice i tabovi PL-a, nakon
odluke Predsjednitva o objedinjavanju naoruanih
sastava, bez veih tekoa ukljuili u Teritorijalnu
odbranu. No, Glavni vojni tab PL-a nije urio da se
ukljui u tab TORBiH. Naime, odluka Predsjednitva
da ozvanii Teritorijalnu odbranu kao oruanu snagu
na podruju Bosne i Hercegovine i izabere Hasana
Efendia za njenog komandanta iznenadila je lano-
ve taba PL-a Bosne i Hercegovine. Oni su oekivali
da e Patriotska liga biti glavna oruana snaga drave
Bosne i Hercegovine u koju e se ukljuiti svi drugi
sastavi, pa i TO, a na njeno elo biti imenovan nji-
hov ovjek.336 tab Patriotske lige ukljuio se u tab
Teritorijalne odbrane RBiH 12. ili 13. aprila 1992.
333 AARBiH, RgTO, Pitanja za redovni izvjetaj, Nareenje, Str.
pov. broj 02/38-1, 17.4.1992. godine.
334 Kajevi, str. 35.
335 Tako je legalni komandant Optinskog taba TO Novo Sarajevo
Salko Idriz paralelno bio i komandant opinskog taba ilegalne
PL. Idriz je odmah 9. aprila 1992, u skladu s odlukom Pred-
sjednitva RBiH odrede Patriotske lige Pofalii i Hrasno Brdo
preimenovao u odrede Teritorijalne odbrane. Na Hrasnom Brdu
sve je ostalo isto, pa i komandant - Enver Zorni. U Pofaliima
je oko 800 lanova Odreda PL pod komandom Habiba Idrizo-
via istog dana podijeljeno u dva odreda Teritorijalne odbra-
ne. Na elu prvog ostao je Habib Idrizovi, a za komandanta
drugog postavljen je Jusuf Juka Loi. adinlija, Za Sarajevo,
str. 27.
336 Kajevi, str. 35.
70
Zanimljivo je da je 13. aprila 1992. JNA napustio i
Rasim Deli i isti dan se ukljuio u tab TORBiH, te je
bio svjedok dolaska lanova GVPL u tab TORBiH.
Tu veer je Hasan Efendi postavio Sefera Halilovi-
a za naelnika Operativnog centra, a Rasima Delia
za zamjenika Jovana Divjaka.337 Ipak je, jo izvjesno
vrijeme, tab PL zadrao odreeni nivo autonomnosti
komandovanja svojim jedinicama.
Do 15. aprila 1992. u TO su se ukljuile i jedinice
Zelenih beretki, koje su se zvale Bosnae, a koji-
ma je komandovao Emin vraki. I one su izvjesno
vrijeme sauvale odreeni nivo autonomnosti u svom
djelovanju.
tab Teritorijalne odbrane Republike Bosne i
Hercegovine je 12. aprila 1992. izdao Direktivu za
odbranu suvereniteta i nezavisnosti Republike Bosne
i Hercegovine, koju je potpisao komandant pukovnik
Hasan Efendi i koja je proslijeena tabovima TO u
73 opine.338 Faks taba TORBiH bio je zakaen za
Karadiev tab na Palama i Direktiva se na njegovom
stolu nala umnoena 73 puta. Karadi je 14. aprila
pred TV kamerama u Beogradu mahao direktivom, a
komandant 2. VO JNA general Milutin Kukanjac op-
tuio je tab TORBiH i Hasana Efendia da su objavili
rat Jugoslavenskoj narodnoj armiji, jer su u Direktivi
kao neprijateljske snage navedeni TO SAO i Jugo-
slavenska armija, iako Predsjednitvo RBiH, pokua-
vajui da izbjegne sukob sa JNA, jo nije bilo proglasi-
lo ratno stanje, pa ni JNA formalno nije bila oznaena
kao agresor.339 Uz to, tab TORBiH izdao je Direktivu
bez znanja i saglasnosti Vrhovne komande - Predsjed-
nitva Republike Bosne i Hercegovine. Komandant
Hasan Efendi je odgovorio da tekst nije autentian. I
samo Predsjednitvo je 16. aprila obavijestilo javnost
da je stavilo van snage ovu direktivu koja sadri po-
litike implikacije odnosa RBiH i JNA, koju je izdao
komandant taba TORBiH pukovnik Hasan Efendi
337 Prvi komandant taba TORBiH Hasan Efendi pie da su
lanovi taba PLBiH u tab TORBiH doli 12. aprila. Hasan
Efendi, Ko je branio Bosnu, str 147; Meutim, Rasim Deli
pie: I ja sam kao lan TORBiH prisustvovao inu ulasku
u operativnu salu taba lanova GV PL Sefera Halilovia,
Mehe Kariika, Zaima Backovia, Zije Raidagia i dr. 13. apri-
la uvee i njihovo ukljuivanje u rad taba. Mogue da je dogo-
vor o principima i nainu ukljuivanja kadrova PL postignut dan
ranije, ali je njihovo ukljuivanje u rad TORBiH bilo 13. aprila
1992. Deli, Armija, knjiga prva, str. 182.
338 AARBiH, TORBiH, Direktiva za odbranu suvereniteta i neza-
visnosti Republike Bosne i Hercegovine, Str.pov.broj: 02/2-1,
12.4.1992.
339 efko Hodi, Sporna direktiva, Feljton: Kako je nastajala bh.
Armija, Osloboenje, 19.4.1997.
 Predsjednik Predsjednitva
Republike Bosne i Hercegovine Alija Izetbegovi

Branioci Sarajeva, 1992.

71
bez znanja Predsjednitva RBiH i ministra za narodnu
odbranu, ime je prekoraio svoja ovlatenja.340
Na osnovu spomenute direktive, tab TORBiH je
tabu TO Grada Sarajeva 14. aprila 1992. izdao Na-
reenje broj 1 po kojem je trebalo da, u saradnji sa
CSB Sarajevo, zatiti vitalne objekte u gradu, blokira
kasarnu u Ulici Vojvode Putnika, izvri otvaranje puta
Sarajevo Hadii, obezbijedi terminal u Blauju i za-
prijei pravac Kasindo Tilava, zatim da objedini sve
naoruane sastave na teritoriji grada i otpone s for-
miranjem bataljona, te da u gradu izvri zapreavanje
bonih ulica i kontrolie magistralu Baarija Ilid-
a.341 tabu TO Grada Sarajeva nareeno je da goto-
vost za izvravanje dejstava bude u 18,00 13.4.1992.
g., odnosno juer! Prvo nareenje za deblokadu Sa-
rajeva bilo je, naravno, i prva utopija.
Poslije objedinjavanja naoruanih sastava, tab
TORBiH je intenzivno radio na okrupnjavanju jedinica
TO-a, pa su 18. aprila 1992. Ministarstvo za narodnu
odbranu i tab TORBiH izdali nareenje o okrupnja-
vanju sastava TO i njihovoj upotrebi. U uvodu ovog
nareenja konstatuje se da je u opinama formiran vei
broj malih jedinica, od grupe do ete, koje djeluju au-
tonomno, to smanjuje ukupnu snagu TO. Takoer se
naglaava da do sada nije dovoljno uinjeno na pla-
niranju upotrebe jedinica u odbrani naselja - gradova,
jer se planovi zasnivaju na blokiranju saobraajnica
neposredno na ulazima u naselja umjesto da se posje-
danjem dominantnih objekata sprijei napad na daljim
prilazima grada. Nareeno je formiranje krupnijih
pjeadijskih jedinica, ranga bataljona - odreda i da se
na njihovo elo biraju ljudi od sposobnosti i ugleda.
Takoer je nareeno formiranje artiljerijskih jedinica,
vodova i baterija MB 120 mm i zemaljske artiljerije,
340 Direktiva van snage, Osloboenje, 17.4.1992; Efendi je,
meutim, uvjeren da je to bila veoma dobra direktiva, a uz to i
prva zvanina. On pie: Bilo je bitno da ljudi shvate da je na
nas izvrena agresija, da postoji organizovano komandovanje
i rukovoenje oruanom borbom. Efendi, str. 128. Ratni ko-
mandant Generaltaba ARBiH general Rasim Deli smatra da
je znaaj ove direktive, bez obzira to su neke njene postavke
bile nerealne, bio veliki i zbog toga to je ona posluila tabo-
vima i jedinicama TORBiH za izradu planova i naredbi za voe-
nje oruane borbe, a i da organizovanije rade na prijemu do-
brovoljaca u jedinice TO. Deli, Armija, knjiga prva, str. 185.
Inae je jedinicama TO ovom direktivom nareeno da odmah
izvre zauzimanje skladita naoruanja i municije i blokiranje
kasarni, njihovo zauzimanje i zarobljavanje pripadnika JNA na
teritoriji BiH. Bilo je predvieno oslobaanje Bosne i Hercego-
vine maksimalno za 45 dana, a borbe su trebale poeti odmah.
341 AARBiH, KM TO RBiH, Nareenje op.br. 1 za odbranu grada
Sarajeva, 14.4.1992.
72
kao i jedinica za protivoklopnu borbu i jedinica vojne
policije.342
Prvih dana agresije na Bosnu i Hercegovinu jedan
od glavnih zadataka branilaca bio je doi do oruja.
Predsjednitvo RBiH 4. aprila 1992. zahtijevalo je od
JNA da Teritorijalnoj odbrani vrati naoruanje. Uoi
agresije i prvih dana po njenom poetku JNA je oru-
je dijelila samo pripadnicima srpske nacionalnosti, a
ostalima samo eventualnom grekom, kakva se dogo-
dila 9. aprila 1992, kada su se dvije ete Bonjaka iz
Sokolja i Brijea postrojile i, prema prethodnom do-
govoru sa starjeinama JNA, krenule u kasarnu u Raj-
lovcu - po oruje i municiju. Doli su i prema spisku
zaduili naoruanje. Ve narednog dana JNA je traila
da ga vrate i prijetila bombardovanjem i napadom na
ova naselja. To su vie puta i uradili, ali stanovnici So-
kolja i Brijea su sve napade odbili, jer su se imali
ime braniti.343
Naoruanje jedinica TO sa podruja Sarajeva na-
lazilo se u skladitima pod kontrolom JNA u Faletii-
ma, Krupanjskoj Rijeci, Hadiima, Lukavici, Koranu
i Semizovcu. U prvoj polovini aprila 1992. u centru
panje bilo je vojno skladite u Faletiima. U ovom
skladitu uvani su naoruanje i municija Teritorijalne
odbrane sarajevskih opina Centar, Novi Grad i Sta-
ri Grad, zatim naoruanje dviju partizanskih brigada,
kao i rezerve municije Gradskog i Republikog taba
TO. Ukratko, u Faletiima se nalazilo oko 50 kamiona
naoruanja, municije i drugog MTS.344 OpTO Stari
Grad, Patriotska liga i Zelene beretke uradili su plan
napada na Faletie kako bi vratili u posjed vlastito na-
oruanje. Za to su traili saglasnost predsjednika Alije
Izetbegovia. Na sastanku odranom dan ili dva prije
meunarodnog priznanja Bosne i Hercegovine, Izetbe-
govi je, nakon to je od Hamida Bahte sasluao plan
napada na Faletie, traio miljenje Kerima Luarevi-
342 AARBiH, TO RBiH, Okrupnjavanje sastava TO i njihova upo-
treba nareenje, Br.pov. 02/61-1, 18.4.1992.
343 Nekoliko dana ranije oni su starjeinama JNA u ovoj kasarni
izrazili nezadovoljstvo to naoruanje dijele samo Srbima, nji-
hovim komijama, a ne i Bonjacima. Pregovori, koje je orga-
nizovao i koordinirao kapetan iz ove kasarne air Arnautovi,
uspjeno su okonani i obeano im je da 9. aprila u stroju dou
u kasarnu po naoruanje, to su, kao to smo rekli, i uinili. Taj
dan su patriotima sa Sokolja i Brijea date 362 automatske
puke, 22 pukomitreljeza M-72, 150 metaka za svaku cijev,
odnosno 57.600 metaka 7,62 mm. Bonjacima je podijeljeno
jo 240 vojnih uniformi i izvjestan broj vojnih izama. Nazif
Osmanovi, Kako su Bonjaci Sokolja i Brijea zaduili oru-
je od JNA nakon poetka agresije na Sarajevo i BiH. Najvii
stepen 'izdaje' srpskog naroda, KORAK (Sarajevo), broj 30,
Godina XI, januar-mart 2013, str. 69.
344 efko Hodi, Otimanje oruja, Feljton: Kako je nastajala bh.
Armija, Osloboenje, 23.4.1997.
Pripadnik TORBiH, Mrkovii, 1992. Tenkisti RgTO Sarajevo, 1992.

Sarajevo, zgrada Elektroprivrede BiH, 1992.

73
a, Sefera Halilovia, Sulejmana Vranja, Emina vra-
kia, Zaima Backovia. Svi su oni podrali procjenu
Kerima Luarevia da je napad na Faletie rizian,
jer bi u tom sluaju JNA sigurno svim raspoloivim
sredstvima bombardovala Sarajevo i da bi poginulo
deset hiljada Sarajlija.345 Izetbegovi je zato odbio
plan napada rijeima: Odustanite od toga. Ii emo
drugim putem.346 Nakon toga tab TORBiH je pre-
govarao sa generalom JNA Vojislavom urevcem o
ovom naoruanju i dogovorio sastanak 12. aprila uju-
tro u Faletiima.347 Naredne noi JNA je iz Faletia
izvukla sve naoruanje i municiju.
U veernjim satima 17. aprila 1992. godine u tab
TORBiH stigla je informacija da prema Vogoi kree
velika kolona kamiona JNA. Procijenjeno je da JNA,
nakon pljake naoruanja u Faletiima, namjerava
opljakati i Pretis u Vogoi. Meutim, vojni kami-
oni su sa vogoanske petlje krenuli prema Rajlovcu,
a ne prema Pretisu. U tabu TORBiH se rodila ideja
da se ta situacija iskoristi te da se pod zatitom noi
organizuje akcija izvlaenja protivoklopnih raketnih
bacaa - Osa, minobacakih projektila i druge ratne
opreme za koju se znalo da se proizvodi u ovoj fabri-
ci. Komandant taba TORBiH Hasan Efendi naredio
je opinskim tabovima TO Stari Grad, Centar i Novi
Grad da za ovu akciju angauju po 50 boraca. Odred
za specijalne namjene MUP-a RBiH je angaovao 30-
ak specijalaca koje je predvodio zamjernik komandan-
ta odreda Kemo Ademovi. Te noi na Kobiljoj Glavi
okupilo se mnogo dobrovoljaca. Prema Pretisu ih je
krenulo sedamdesetak.348
Bez tekoa su razoruali straare na kapijama
Pretisa.349 Uz pomo jednog radnika, koji je tano
znao gdje se ta nalazi, specijalci i teritorijalci su do
pred zoru utovarali MTS. Iz Pretisa su prije svitanja,
bez ispaljenog metka, izvukli oko 1.000 kontejnera za
345 Hamid Bahto, Sa braniocima Sarajeva i Gorada, VKBI, Sa-
rajevo, 2008, str. 59.
346 Ibid., str. 60.
347 Na dogovoreni sastanak trebali su doi general urevac
ispred JNA, a ispred taba TORBiH Vehbija Kari i Fikret Mu-
slimovi, te ispred Opine Stari Grad Hamid Bahto. Tog jutra
Kari, Muslimovi i Bahto doli su nadomak skladita u Faleti-
ima. Umjesto urevca, doekao ih je veliki broj ljemova i
uperenih cijevi. Ibid., str. 60.
348 Bila je to grupa MUP-ovih specijalaca koje je predvodio Kemo
Ademovi, zatim teritorijalci Staroga Grada i Centra, pod ko-
mandom Ene akia, Muana Topalovia Cace i Nijaza Sablji-
ce Zenge. Akcijom je rukovodio Kemo Ademovi. Istina o akciji
'Pretis', Osloboenje, 29.4.1997.
349 Straare su razoruavali Vinko amarli i Nijaz Sabljica Zenga.
74
Osu i 320 minobacakih projektila 120 mm i dovezli
ih u Dom policije.350
Ohrabren uspjehom prve grupe, komandant Efen-
di je naredio RgTO Sarajevo i OpTO Novi Grad
da poalju nove grupe ljudi i vozila.351 Komandant
RgTO Sarajevo Mustafa Hajrulahovi Talijan je
odredio 20-ak boraca i sam krenuo s njima. Kada su
oko etiri sata ujutro uli u Pretis, na njih je sa svih
strana otvorena vatra te su se morali povlaiti. Nakon
njih pojavila se i grupa iz Novoga Grada koju je pred-
vodio Safet Hadi. Oni su kombijem stigli pred glav-
nu kapiju Pretisa, gdje su pripadnici srpskih snaga
iz Vogoe odmah otvorili vatru. esterica pripadnika
TO Novi Grad su poginula, 12 je ranjeno, a pet zaro-
bljeno.352
Nakon dogaaja u Pretisu, JNA je pojaala od-
branu ove fabrike i u njen krug dovezla etiri tenka i
dva transportera. Agresorske snage su zauzele zgradu
Opine Vogoa i druge javne ustanove, te zaposjele
sve kljune komunikacije i najvei dio teritorije ove
opine.353 Regionalni tab TO Sarajevo reagovao je
tako to je 18. aprila naredio zapreavanje komunika-
cija na podruju sarajevske regije.354 U skladu s tim na-
reenjem, zaprijeeni su svi putevi prema okupiranom
dijelu Vogoe, prema UMC-u, u Novom Sarajevu kod
Fabrike duhana, prema Drinskoj ulici, u Veleiima,
kod kasarne Maral Tito, kod Tehnike kole, na ra-
skrsnici u Pofaliima, kod Ekonomske kole, u Ulici
Ivana Krndelja, na zaobilaznici.355
Barikade koje je 1. marta 1992. organizovala SDS
uz pomo JNA i srpskih kadrova u MUP-u bile su ge-
neralna proba planova o presijecanju, odnosno podjeli
glavnoga grada. Glavna martovska barikada u Pofali-
ima, u Ulici bratstva i jedinstva, i aprilska na Vrba-
nja mostu, nagovjetavale su obrise granica srpskog
350 Prema sjeanju Keme Ademovia, Sarajevo, 31. jula 2014.
351 Efendi, str. 322.
352 Meu poginulim bio je i Safet Hadi, jedan od organizatora ot-
pora i prvaka Patriotske lige u Sarajevu, posmrtno nosilac Or-
dena heroja oslobodilakog rata. Komanda 17. partizanske
brigade JNA izvijestila je da su u toku noi 17/18. aprila 1992,
od 03,00 do 05,00 sati, Zelene beretke i specijalci MUP-a BiH
izvrili napad na fabriku Pretis u Vogoi, da je iz redova na-
padaa ubijeno 5, ranjeno 20, a zarobljeno 9, da je odveeno
7 kamiona (2 sa municijom), ukradeno 100 vozila marke Golf,
te da je blagovremenom intervencijom jedinica JNA spreena
katastrofa irih razmera. ICTY, Komanda 17. partizanske bri-
gade, Informacija, Br. 277-2, 23.4.1992.
353 AARBiH, RgTO Sarajevo, Dnevni izvjetaj o stanju bezbjed-
nosti i b/d na teritoriji, Broj: 02-46/92, 20.4.1992.
354 AARBiH, RgTO Sarajevo, Nareenje, Str.pov.broj: 02-33/92,
18.4.1992.
355 adinlija, Za Sarajevo, str. 32.
 ip - Sarajevo, polaganje zakletve, ljeto 1992. U prvom planu Mustafa Hajrulahovi Talijan

Pripadnici jedinica MUP-a Stari Grad, 1992.

Skenderija, 2. maj 1992. Koevsko Brdo, 1992.

75
Sarajeva. Od sredine aprila srpske snage, uz podrku
JNA, naroito su atakovale na neke dijelove opine
Novo Sarajevo. Tako su 15. aprila 1992. godine izvri-
le napad na zgradu Elektroprivrede BiH, ali su odbije-
ne. Iste snage su pokuale proboj preko Ulice bratstva
i jedinstva, gdje su sprijeene, a zatim su se povukle
prema Vracama.356
Srpske snage, pojaane odredom brojnosti oko
200 dobrovoljaca Srpske radikalne stranke iz Srbi-
je, vojne formacije poznate i kao eeljevci,357 21.
aprila 1992. su sa Vraca izvele novi artiljerijsko-pje-
adijski napad na tri sarajevske opine - Centar, Novo
Sarajevo i Novi Grad i to od Vrbanja mosta do zgrade
RTV doma.358 Meutim, borci Odreda Hrasno Brdo i
Pofalii I, te pripadnici aktivnog i rezervnog sastava
policijskih stanica u opinama Centar, Novo Saraje-
vo i Novi Grad satima su uspjeno odolijevali ovim
napadima. Dok su borbe trajale i gorjele mnoge zgra-
de, gradonaelnik Sarajeva Muhamed Kreevljakovi
uputio je poziv JNA da zatiti grad koji je njihov kao
i na.359
Branioci Sarajeva su dobili ovu bitku. Srpski
etniki odred zaustavili su kod slastiarne Palma,
nanijeli mu znaajne gubitke, a dio neprijateljske jedi-
nice doveli u okruenje. Predsjednik Srpske radikalne
stranke Vojislav eelj je iz Beograda, u telefonskom
razgovoru s komandantom svoje jedinice, zaprijetio
da e iz Bosne i Hercegovine povui sve svoje sna-
ge ako se njegovi etnici ne izvuku iz okruenja. Sve
raspoloive srpske snage u Sarajevu krenule su prema
dijelu Grbavice u kome se nalazi slastiarna Palma
da oslobode etnike koji su se nalazili u okruenju. No
u tome nisu uspjele jer su ih spremno doekale sna-
ge OpTO Novo Sarajevo i jedinice MUP-a. Uspjeh
branilaca Novog Sarajeva motivisao je borce Staroga
Grada i Centra da u popodnevnim satima izvre na-
pad na agresorske poloaje prema Vracama i Grbavici.
Iako su u poetku napredovali i oslobodili znaajan
prostor, uveer su se vratili na polazne poloaje.360
Narednog dana, 22. aprila, borbe su nastavljene
u raznim dijelovima Sarajeva, a najee su bile na
Ilidi. Naime, OpTO Ilida, kome je tab TORBiH
kao ispomo uputio Envera Hadihasanovia edu,
356 AARBiH, RgTO Sarajevo, Dnevni izvjetaj o stanju bezbjed-
nosti i b/d na teritoriji, Broj: 02-8/9, 16.4.1992.
357 Po lideru ove opskurne stranke i srpskom nacionalistikom
ideologu Vojislavu eelju.
358 Zloinaki pir eeljevaca i srpskih teritorijalaca, Osloboe-
nje, 22.4.1992.
359 Molim Armiju da zatiti grad, Osloboenje, 22.4.1992.
360 adinlija, Za Sarajevo, str. 32.
76
snagama iz Hrasnice, Butmira, Sokolovi-Kolonije,
Otesa i Stupa pokuavao je osloboditi okupirane dije-
love ove opine i povezati je s ostalim slobodnim di-
jelovima Sarajeva. Borbe su poele rano ujutro i snage
TO uspjele su se probiti do Muzike kole, te hotela
Bosna i Srbija na Ilidi, gdje su voene estoke
borbe. Uporedo sa napredovanjem snaga TO i MUP-a
RBiH, agresorske snage su nemilice razarale grad, po-
sebno Butmir, Sokolovi-Koloniju, Hrasnicu, Kovae,
Luane.361 S obzirom na to da su srpske snage grana-
tirale i tvornicu Energoinvest, u kojoj su se nalazile
opasne hemikalije, sa raznih strana su stizali apeli da
se fabrika potedi. Evropski mirovnjaci su takoer tra-
ili da prestanu borbe kod hotela Bosna i Srbija.362
JNA je tada na Ilidu poslala est tenkova i transporter
koji su stali izmeu zaraenih strana - agresorskih
jedinica koje su uzmicale i branilaca Sarajeva koji su
napredovali. Nakon ovih borbi, na podruju ilidanske
opine uspostavljene su linije odbrane koje su se, uz
male korekcije, ustalile do kraja rata.
Kako je djelovanje Jugoslavenske narodne armije
u agresiji na Bosnu i Hercegovinu bilo sve otvorenije,
a pregovori o njenoj transformaciji ostali bezuspje-
ni, nakon proglaenja ustava nove srpsko-crnogorske
drave Savezne republike Jugoslavije, Predsjednitvo
RBiH je 27. aprila 1992. donijelo odluku o povlaenju
JNA sa teritorije Bosne i Hercegovine.363 tab TOR-
BiH je dva dana kasnije, 29. aprila, izdao nareenje o
sprovoenju ove odluke. Bilo je to nareenje tabovi-
ma TO da, zajedno s MUP-om, izvre potpuno i ma-
sovno zapreavanje na svim putnim pravcima teritori-
je Bosne i Hercegovine na kojima jedinice bive JNA
otpoinju izvlaenje tehnikih materijalnih sredstava,
odnosno otuuju i pljakaju imovinu RBiH. Jedinica-
ma TO je takoer nareeno da raznim vrstama for-
macijskih i prirodnih prepreka izvre blokadu ireg
rejona vojnih objekata iz kojih se nastoje iznijeti teh-
nika materijalna sredstva te jedinicama bive JNA
sprijee izlazak iz kasarni bez pratnji MUP-a. Teritori-
jalnoj odbrani je na kraju nareeno da planira i otpo-
ne borbena dejstva na cjelokupnoj teritoriji Republi-
ke Bosne i Hercegovine i koordinira ih sa tabom TO
regije, okruga i Republike BiH. 364
361 urevi lae kako Prstojevi kae, Osloboenje, 23.4.1992.
362 Ibid.
363 Zapisnik sa 79. sjednice Predsjednitva Republike Bosne i
Hercegovine odrane 27. aprila 1992. godine, u: Tomo imi,
Dokumenti Predsjednitva BiH 1991.-1994., NATIONAL SE-
CURITY AND THE FUTURE 3(7), Zagreb, 2006, str. 177-178.
364 AARBiH, TO RBiH, Nareenje o sprovoenju odluke Pred-
sjednitva Republike BiH broj 02-11-327/92, Broj: 02/145-1,
29.4.1992.
 Nareenje, koje je potpisao komandant taba
TORBiH Hasan Efendi, potinjenim tabovima po-
novo je upueno telefaksom i ponovo je, kao u spo-
minjanom sluaju Direktive, podiglo veliku prainu u
Beogradu i na Palama. Radovan Karadi je na paljan-
skoj televiziji mahao nareenjem optuujui dravu
Bosnu i Hercegovinu da je objavila rat Jugoslavenskoj
narodnoj armiji.365
Teritorijalna odbrana Republike Bosne i Hercego-
vine je u vrijeme ovih aprilskih deavanja stalno na-
rastala i postajala respektabilna vojna sila. Na dan 30.
aprila 1992. u njenom sastavu nalazilo se 676 jedinica,
sa 76.272 borca.366
Pripadnici RgTO Sarajevo su i prije ovog nare-
enja taba TORBiH blokirali kasarne JNA, ali bez
spreavanja ulaska i izlaska u objekte. Meutim, 1.
maja 1992. stanje se izmijenilo. Toga dana pojaano
je granatiranje Sarajeva, a zabiljeeni su veliki pokreti
jedinica JNA oko grada. Uz podrku JNA srpske snage
su 1. maja zaposjele centralni dio Vogoe i iz Ilijaa
napale Visoko i Brezu. Pripadnici Teritorijalne odbra-
ne su odgovorili tako da su potpuno blokirali Koman-
du 2. VO u Sarajevu.367
I pored toga to je Predsjednitvo RBiH po svaku
cijenu nastojalo izbjei otvorene sukobe izmeu JNA
i Teritorijalne odbrane RBiH, do estokog sukoba je
ipak dolo 2. maja 1992. godine, i to ba u Sarajevu.
Zapravo, bila je to velika i znaajna bitka za odbranu
glavnoga grada Bosne i Hercegovine, koju su branioci
Sarajeva dobili.
arke su poele u podne 2. maja 1992. oko Doma
JNA u Sarajevu, u kome se, pored naoruanja i opre-
me, nalazilo i dosta umjetnikih slika velike vrijedno-
sti. Teritorijalci Staroga Grada nastojali su sprijeiti
pljaku Doma JNA. Njihova delegacija je ula u Dom
da pregovara sa naelnikom. Meutim, na njih je od-
mah otvorena vatra i ubijen je jedan pripadnik TO. Za-
tim je prema Domu JNA krenula jedinica 65. zatitnog
365 lanovi Predsjednitva RBiH, takoer, otro su zamjerili ko-
mandantu Efendiu zbog ovog nareenja, jer su i dalje poku-
avali izbjei sukobe s JNA. tab TORBiH je u popodnevnim
satima 29. aprila demantovao da je poslao ikakvu naredbu
takvog sadraja, te da se radi o istom falsifikatu i lai. Pre-
ko Radija BiH oglasio se i komandant taba TORBiH Hasan
Efendi tvrdei da se radi o lanom faksu, odnosno o zloupo-
trebi lanog faksa koji ne postoji, jer Teritorijalna odbrana ne
raspolae nikakvim sredstvima da se u ovom trenutku suprot-
stavi Jugoslovenskoj narodnoj armiji. Efendieva naredba o
suprotstavljanju vojsci smatra se lanom, Sarajevska radio-
mrea, 29.4.1992.
366 Deli, Armija, str. 187.
367 adinlija, Prvi korpus, str. 17.
motorizovanog puka JNA da vidi o emu se radi, da
izvuku i spasu zaposlene, ali jedinica nije stigla na
odredite jer je napadnuta sa svih strana iz svih orua
i oruja.368 Odmah zatim prema centru grada krenule
su tri kolone JNA sa tenkovima, oklopnim transporte-
rima i kamionima.369
Tako je otpoela ova bitka za odbranu Sarajeva.
Kolona tenkova i trensportera, sa specijalcima,
uspjela se probiti do Skenderije, dijelom prela most
i nala se pedesetak metara ispred zgrade Skuptine
Grada i stotinjak metara od zgrade Predsjednitva
RBiH. To je bio najkritiniji trenutak bitke. Pripadnici
JNA su poeli tui iz topova i mitraljeza sa tenkova
i oklopnih transportera po zgradama Skuptine Grada
i Predsjednitva.370 U toj dramatinoj situaciju bor-
bu je prihvatilo i obezbjeenje zgrade Predsjednitva,
ali bitku je rijeila jedna protivoklopna grupa koja je,
zajedno sa obezbjeenjem Predsjednitva i jedinicom
TO sa Skenderije unitila dva tenka i dva transportera,
a zapaljen je i jedan pincgauer u kome su bili voj-
nici. Bilo je stravino pogledati mjesto okraja posli-
je borbe. Mrtva i ugljenisana tijela vojnika, ranjenici
trae pomo, a okolo gore tramvaji, kamioni, uniteni
tenkovi i transporteri.371 Prema nekim podacima, 2.
maja 1992. godine 35 pripadnika JNA je izgubilo i-
vote u pokuaju osvajanja Sarajeva,372 a tridesetak je
zarobljeno.
Veliku hrabrost pokazali su i branioci grada koji
su na prostoru kod Narodnog pozorita i zgrade UPI-
ja, u centru grada, vodili borbu s pripadnicima 65.
zmtp 2. VO. Vojni specijalci su se u veernjim satima
zabarikadirali u zgradi Radnikog univerziteta uro
akovi (danas Bosanski kulturni centar) i narednog
jutra, zajedno sa svojim komandantom, podignutih
ruku, drhtei, predali se naoruanim sarajevskim mla-
diima u patikama i farmerkama.373
Branioci Sarajeva su 2. maja 1992. vrsto u blo-
kadi drali i Komandu 2. VO, kao i kasarne Maral
368 ICTY, Komanda 4. Korpusa JNA, Dogaaji u Bosni i Hercego-
vini, odnos i odraz ukupnog stanja na JNA, Str.pov.broj: 75-1,
7.5.1992.
369 Efendi, str. 264.
370 Ibid., str 264.
371 Efendi, str. 264-265; General Milutin Kukanjac u svom izvje-
taju od 7. maja 1992. o dogaajima u Sarajevu 2. i 3. maja
pie da je na Vrbanja mostu jedan tenk uniten, a dva ote-
ena.
372 Rade Radovanovi, Sluaj Dobrovoljaka: Falsifikovanje isti-
ne, Aljazera, 3.5. 2012.
373 efko Hodi, Sarajevo 2. maja 92, Feljton: Kako je nastajala
bh. Armija, Osloboenje, 27.4.1997.
77
Tito, Viktor Bubanj i Jusuf Donli. Tako su se U skladu s dogovorom, predsjednik Izetbegovi i nje-
komandant 2. VO JNA general Milutin Kukanjac i nje-
govi najblii saradnici nali u klopci. No iznenada im
se ukazala prilika da se izvuku iz Sarajeva koje su go-
tovo mjesec dana razarali. U veernjim satima 2. maja
predsjednik Predsjednitva RBiH Alija Izetbegovi
avionom se vratio u Sarajevo sa mirovnih pregovora
u Lisabonu. S njim su bili njegova kerka Sabina, pre-
vodilac na pregovorima, i potpredsjednik Vlade RBiH
Zlatko Lagumdija, lan pregovarakog tima. JNA
je izvrila otmicu predsjednika Izetbegovia, njego-
ve kerke Sabine i Zlatka Lagumdije i sprovela ih u
kasarnu u Lukavici. Domaa i svjetska javnost je tu
veer, uivo, za vrijeme emitovanja Dnevnika TVBiH,
saznala za otmicu.
Te noi i narednog dana, 3. maja, voeni su pre-
govori o oslobaanju predsjednika Izetbegovia i
njegovih saradnika, u zamjenu za dozvolu generalu
Kukanjcu i svim lanovima Komande 2. VO da se sa
Bistrika izmjeste u Lukavicu. U popodnevnim satima
3. maja, uz posredovanje komandanta UNPROFOR-a,
kanadskog generala McKenzija, postignut je dogovor.
78
govi saradnici su iz Lukavice dovezeni u Komandu 2.
VO na Bistriku i odatle su svi zajedno krenuli prema
Skenderiji, gdje se vozilo s predsjednikom Izetbegovi-
em odvojilo od kolone i krenulo prema zgradi Pred-
sjednitva, a general Kukanjac preao u vozilo kod
McKenzija i nastavio vonju prema Lukavici. Ali, vo-
nju prema Lukavici nastavio je samo prvi dio kolone
sa 15 vozila, jer je u Dobrovoljakoj ulici otvorena va-
tra na kolonu JNA i ona je prekinuta.374 Tom prilikom
374 Pripadnici JNA su iz kolone provokativno dizali ruke sa tri pr-
sta, pie Hamid Bahto, tadanji komandant taba TO Stari
Grad. Neki su bacali flae sa ispijenim alkoholom. Iz vozila u
koloni su ispaljeni i rafali. Sa poloaja oko Sarajeva je 'grmila'
pucnjava prema gradu. Nismo mogli kontrolisati situaciju. U
samoodbrani, uslijedili su odgovori prema vozilima u koloni iz
koje se pucalo i na druge naine provociralo. Bahto, str. 88. U
izvjetaju o ovom dogaaju general Milutin Kukanjac napisao
je kako se prema mlazevima dima u Dobrovoljakoj ulici videlo
da je ta ustako-faistika horda nasrnula orujem na vojni-
ke, stareine i GL (Graanska lica, op. Redakcije) u koloni.
ICTY, Komanda 4. korpusa JNA, Dogaaji u Bosni i Hercego-
vini, odnos i odraz ukupnog stanja na JNA, Str.pov.broj: 75-1,
7.5.1992. Napad na kolonu u Dobrovoljakoj godinama se po-
litizira, uveliava se broj poginulih i uope se ovim dogaajem
manipulie. Tadanji komandant 2. vojne oblasti general Milu-
 Borbena dejstva u centru Sarajeva
2. i 3. maja 1992.
Bitka za Predsjednitvo i
Dobrovoljaka ulica

Zgrada Predsjednitva

Mjesta na kojima je voena

borba

Pravac kretanja kolone

Snage agresora

je zarobljeno 100 vojnika, 30 starjeina i etiri ene, goa, Odred TO i vod minobacaa 120 mm Centar
graanska lica u JNA.375 Sarajevo, snage MUP-a opina Breza, Ilija, Vogoa i
Centar te vod MB 120 mm iz Visokog. tabovi okruga
tab TORBiH je 28. aprila 1992. izdao nareenje
TO Zenica, Mostar i Kakanj imali su zadatak da spri-
RgTO Sarajevo i drugim jedinicama da u sadejstvu
jee intervenciju snaga agresora iz dubine. U tekstu
sa MUP-om BiH izvre deblokadu putnog pravca: Sa-
nareenja nije navedeno ko je neprijatelj i kakve su
rajevo Vogoa Visoko Zenica i obezbijedi ovu
mu snage. Kao na manevrima, neprijatelj je nazvan
komunikaciju. Zadatak jedinica RgTO Sarajevo je
samo Plavi, a navedeno je da su njegove snage raz-
bio: razbiti snage neprijatelja u rejonu Vogoa, Se-
mjetene u Ilijau, Vogoi, Ilidi, Nedariima i Sara-
mizovac i Ilija i obezbijediti komunikaciju Sarajevo
jevskom polju te u dolini rijeke Bosne od Ilijaa do s.
Visoko. To je bio glavni pravac napada, a pomoni:
Krivoglavaca.376
Visoko s. Donja Bioa s. Krivoglavci. Nareenjem
je precizirano koje e jedinice uestvovati na glavnom Ovim borbenim dejstvima s ciljem deblokade
i pomonom pravcu napada. To su trebali biti: dva Sarajeva komandovao je tab TORBiH. Sarajevo je
odreda TO iz Visokog, eta TO Ilija, Odred TO Vo- trebalo biti deblokirano preko Vogoe zajednikim
dejstvima jedinica TO i MUP-a izvan i unutar grada.
Kljuni dio posla trebale su uraditi jedinice koje su do-
tin Kukanjac je dvije godine kasnije izjavio, i toga se drao do
smrti, da je u Dobrovoljakoj poginulo est lica i naveo njihova bile zadatak da napadaju sa spoljne strane, pravcem
imena. U toj Dobrovoljakoj ulici, tvrdio je general Kukanjac, Visoko Ilija Vogoa. Nareenje za napad, koji
oni su napali jedno sanitetsko vozilo i poginuo je jedan vojnik,
Tomovi Zdravko iz Han Pijeska, tri pukovnika: Soki Miro, Ra-
dulovi dr. Budimir i Mihajlovi Boko, jedan potpukovnik Jova-
novi Boko i jedna ena, Muslimanka, uko Nurmela. Znai
est osoba je stradalo od 261. 376 AARBiH, TORBiH, Nareenje br. 2, Str.pov.broj: 02/145-1,
375 Efendi, str. 269. 28.4.1992.

79
je poeo 3. maja, potpisao je Asim Dambasovi.377
Meutim, s obzirom na dramatine dogaaje u Saraje-
vu 2. i 3. maja, jedinice iz grada nisu se mogle punim
kapacitetom angaovati u ovim borbama. Takoer, u
toku borbi za Sarajevo 2. i 3. maja srpske snage i JNA
su nastavile borbena dejstva na podruju Vogoe, op-
kolile selo Svrake i mjetanima postavile ultimatum
za predaju. Jedinice TO i MUP-a iz Sarajeva koje su
uestvovale u proboju preko Vogoe pokuale su u
okviru tih dejstava pomoi stanovnicima Svraka, ali
njihov pokuaj proboja do ovog sela nije uspio.378
U pripremi borbenih dejstava iz Visokog za de-
blokadu Sarajeva uestvovao je i potpukovnik Rasim
Deli, koji je petnaestak dana ranije, u ime taba TOR-
BiH, upuen u ovaj kraj. U napadu iz pravca Visokog
uestvovala su dva odreda, po jedan iz Visokog i Bre-
ze, sa po 300-400 ljudi. Podrku im je pruao Artilje-
rijski dvizion sa 50 mina 82 mm. U borbi za deblokadu
Sarajeva borcima iz Breze i Visokog 3. maja trebalo je
da se pridrui jedinica iz Travnika koju je vodio Ru-
smir Agaevi Rus, ali ih je u tom sprijeilo zapovjed-
nitvo HVO Kiseljaka. Uzalud su lanovi Komande
TO iz Visokog molili, a Predsjednitvo RBiH narei-
valo rukovodstvu HDZ Kiseljak da propusti travniku
jedinicu.379
Pokuaj deblokade Sarajeva 3. maja 1992. nije
uspio, niti je mogao uspjeti, jer dva odreda TO, sa sla-
bom artiljerijskom podrkom, nisu bila dovoljna da
savladaju jake agresorske snage na izabranom pravcu
napada. Narednih dana estoke borbe voene su unu-
tar grada: na Trebeviu, Vracama, Grbavici, Mojmilu,
Nedariima i Dobrinji, a sa spoljne strane prstena u
Hadiima, na Igmanu i u Trnovu.
Nakon to su branioci Sarajeva 3. maja zarobi-
li veliki broj pripadnika JNA, Komisija za razmjenu
Ministarstva za odbranu RBiH je u maju organizovala
nekoliko razmjena ratnih zarobljenika.380
Samozvana Skuptina srpskog naroda Bosne i
377 efko Hodi, Kako deblokirati Sarajevo, Feljton: Kako je na-
stajala bh. Armija, Osloboenje, 25.4.1997.
378 adinlija, Prvi korpus, str. 18.
379 Takav odnos prema odbrani i braniocima Sarajeva kiseljake
vlasti i HVO u cjelini zadrali su do kraja odbrambenog rata.
Rasim Deli, Lice i nalije rata, VKBI, Sarajevo, 2005, str. 47.
380 Za priu o 1. korpusu ARBiH zanimljiva je razmjena koja je 13.
maja organizovana na Stupskoj petlji u Sarajevu. Tada su za
oficire JNA Slavoljuba Beloevia, Milana uputa, Jovu Sej-
menovia, Petra Obradovia, Petra Malia i Radoa Plazinia
razmijenjena dva budua komandanta 1. korpusa Armije RBiH
Vahid Karaveli i Nedad Ajnadi, te Husein Paravli, Bajro
Kasumovi i Ferid uga. AARBiH, MO RBiH, Komisija za raz-
mjenu lica, Broj: 02/153-25, 17.5.1992.
80
Hercegovine je u Banjoj Luci 12. maja formalno doni-
jela odluku o preimenovanju 2. VO JNA u Vojsku Re-
publike srpskog naroda Bosne i Hercegovine i odluku
o stratekim ciljevima srpskog naroda u Bosni i Herce-
govini. Peti strateki cilj bio je podela grada Sarajeva
na srpski i muslimanski deo.381
U prvoj polovini maja 1992. nisu bili daleko od
ostvarenja tog cilja. Agresorske snage pod svoju kon-
trolu ve su bile stavile veliki dio Grbavice, pa i onaj
prema Mostu bratstva i jedinstva, a takoer i najvei
dio Pofalia, s druge strane. Izmeu je bila kasarna
Maral Tito. Dakle, jo im je trebalo da osvoje ne-
koliko stotina metara prostora i presijeku Sarajevo na
potezu Vraca Grbavica Most bratstva i jedinstva
kasarna Maral Tito Pofalii u. Da su u tome
uspjeli, odbranu Sarajeva uinili bi nemoguom, a to
bi, vjerovatno, znailo prekretnicu u agresiji na Bosnu
i Hercegovinu.382
Suivot Srba, Hrvata i Bonjaka u sarajevskom
naselju Pofalii odvijao se do 15. maja 1992. godine,
za ratne uslove, u podnoljivoj atmosferi. Srbi su kon-
trolisali Gornje, a Bonjaci Donje Pofalie. Granica
u Pofaliima je bila kod objekta Plavi granap. Tih ne-
koliko stotina metara - od Plavog granapa do kasarne
Maral Tito, u kojoj je i dalje bila JNA, kontrolisali
su branioci Sarajeva iz Pofalia. U tabu TORBiH su
znali da je Sarajevo upravo na tom dijelu najtanje i
procjenjivali da srpske snage ba na tom dijelu namje-
ravaju presjei Sarajevo. Zato je komandant TORBiH
naredio komandantu Optinskog taba TO Novo Sara-
jevo, da sa svojim snagama oslobodi cijele Pofalie.383
OpTO Novo Sarajevo je i napravio plan oslobaanja
Pofalia.
Dva dana kasnije, 15. maja, srpska milicija u Pofa-
liima postavila je ultimatum snagama 3. ete Odreda
Pofalii I da do 13,30 sati toga dana, kao i svi Bonjaci
iz Gornjih Pofalia, predaju oruje ili e biti sravnje-
ni sa zemljom.384 Borci 3. ete bili su mala bonja-
ka enklava u Orlovakoj ulici u Gornjim Pofaliima
i nalazili su se u potpunom okruenju srpskih snaga.
381 Odluka o stratekim ciljevima srpskog naroda u Bosni i Herce-
govini, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 22, 26. novembar
1993, str. 866.
382 adinlija, Prvi korpus, str. 19.
383 Efendi, Ko je branio Bosnu, str. 273.
384 Ultimatum je komandiru 3. ete Aliji Prazini postavio komandir
srpske milicije Lazo Bojani. Prazina je izvijestio komandanta
odreda Habiba Idrizovia, a ovaj komandanta OpTO Novo
Sarajevo Salku Idriza. efko Hodi, Pofalika bitka, Opera-
cija Jesen 94, DES, Sarajevo, 2007, str. 7-48.
Popodne 15. maja otpoele su grozniave pripreme za
Pofaliku bitku, iji je glavni cilj bio deblokada 3. ete.
Planeri Pofalike bitke odluili su izvriti napad
glavnim snagama pravcem Rezervoar Humska uli-
ca Dom, a pomonim snagama pravcem Orlovaka
ulica Humska ulica Obad, sa ciljem da razbiju ne-
prijatelja na datim pravcima i izvre ienje terena.
Na glavnom pravcu napada angaovani su Odred Ve-
leii i borbene grupe RgTO. Oni su imali zadatak
da razbiju najjaa neprijateljska uporita oko igralita
kraj Rezervoara te snage srpske milicije kod Doma.
Odred Pofalii II i borbene grupe Vojne policije TO
planirani su da dejstvuju prvim pomonim pravcem:
Ulica Ranka ipke Ulica Ruera Bokovia Plavi
granap Humska ulica Obad. Kako su linije desno
od rezervoara i ispod pofalike grede drali borci 2.
ete Odreda Pofalii I, dva njihova voda su bila prido-
data na glavnom pravcu napada Veleikom odredu, a
druga dva Odredu Pofalii II. Prva eta ovog odreda i
grupa boraca sa Koevskog Brda napadali su drugim
pomonim pravcem od Drinske ulice prema Plavom
granapu, angalovia esmi, Orlovakoj i Obadu.
Odred Bua Potok dobio je zadatak da spreava izvla-
enje neprijatelja preko Obada.385
Bitka je poela u pet sati ujutro 16. maja 1992.
artiljerijskom podrkom od est minobacakih pro-
jektila 62 mm ispaljenih prema Gornjim Pofaliima.386
Kljunu ulogu odigrale su borbene grupe RgTO koje
su, naoruane protivoklopnim sredstvima, u zoru raz-
bile najjae neprijateljsko uporite na igralitu kod Re-
zervoara i zajedno s borcima Veleikog odreda nasta-
vile napredovanje. Brzo su napredovali i borci Odreda
Pofalii II i Vojne policije koji su razbili srpsko upori-
te kod Plavog granapa i kafane Ravna gora.
Napredovanje boraca Odreda Pofalii I i borbene
grupe s Koeva zaustavljeno je ispred Cvijetia peka-
re. Oko 11 sati bilo je zaustavljeno i napredovanje je-
dinica na ostalim pravcima napada, a srpskim snagama
stizalo je pojaanje. etiri borbene grupe iz sastava TO
385 Naredba za Pofaliki boj. (Naredba je sauvana u rukopisu,
nije protokolisana, nema datuma, niti broja, a samo se na nje-
nom kraju vide dijelovi inicijala ovjeka koji ju je za komandanta
Opinskog taba TO Novo Sarajevo potpisao); Odredom Vele-
ii komandovao je Enver ehovi, borbenim grupama RgTO
Devad Topi i Enis Srna. Odredom Pofalii II komandovao
je Jusuf Loi Juka, borbenim grupama VP Kerim Luarevi
i Ismet Bajramovi elo. Odredom Pofalii I komandovao je
Habib Idrizovi, a njegovom Prvom etom Zahir Panjeta.
386 S IKM-a u Pofaliima bitkom su neposredno komandovali Fa-
dil Alihodi ispred OpTO Novo Sarajevo i Ismet Alija ispred
RgTO.
napustile su poprite bitke.387 Tada je, kao pojaanje, u
Pofalie stigla grupa boraca Specijalnih jedinica koja
je odigrala znaajnu ulogu u nastavku borbi.388 Nakon
nekoliko sati neizvjesnosti, stanje je stabilizovano,
borci TO su unitili mitraljesko gnijezdo kod Cvijetia
pekare i nastavili oslobaanje Pofalia. U sumrak su
stigli u Orlovaku ulicu i deblokirali 3. etu Odreda
Pofalii I.
Borbena dejstava su prekinuta i odloena za na-
redni dan. Srpske snage su te noi napustile Gornje
Pofalie, odvodei sa sobom i veliki broj pofalikih
Srba. Prije povlaenja oslobodili su sve zatoene Bo-
njake i Hrvate. Narednog jutra, 17. maja 1992. godine,
cijeli Pofalii su osvanuli slobodni.389
RgTO Sarajevo 21. maja 1992. godine raspola-
gao je sa: jednim bataljonom, 11 odreda, jednim ar-
tiljerijskim divizionom, 94 samostalne ete, 104 sa-
mostalna voda i 33 samostalna streljaka odjeljenja.
U njihovom sastavu bilo je 18.193 naoruana borca,
uz jo 23.032 nenaoruana dobrovoljca na spiskovima
tabova.390
Meutim, u maju 1992. tab TORBiH, regionalni
i opinski tabovi suoili su se s problemom osnivanja
velikog broja jedinica Vojne policije, iji su pripadni-
ci neovlateno pretresali stanove i hapsili one koje su
smatrali sumnjivim. Bilo je tu i zloupotreba, jer se u
jedinicama Vojne policije nalazilo dosta krimogenih
osoba. tab TORBiH namjeravao je uvesti red u orga-
nizaciju i funkcionisanje jedinica Vojne policije. Na-
reenjem izdatim 17. maja bilo je predvieno da se na
nivou taba TORBiH formira bataljon Vojne policije,
a na nivou regionalnih tabova, osim Sarajeva, ete
VP. Takoer je nareeno da se raspuste sve opinske
jedinice VP, kao i glavne jedinice VP u Sarajevu te da
se od njih formiraju borbene jedinice. Vojnim policaj-
cima je ovim nareenjem zabranjeno da oduzimaju
naoruanje od lica van sastava TO, to su trebali spro-
voditi iskljuivo organi MUP-a RBiH.391 U skladu s
ovim nareenjem, komandant RgTO Sarajevo Mu-
stafa Hajrulahovi izdao je nareenje o rasputanju
svih jedinica Vojne policije u zoni odgovornosti svog
387 Bile su to borbene grupe RgTO i Vojne policije.
388 Iz sastava Specijalnih jedinica OS Juke Prazine. Borbenu gru-
pu predvodio je Samir Pezo.
389 U Pofalikoj bici poginula su etiri pripadnika TORBiH. Najvei
dio teksta o Pofalikoj bici napisan je prema: Hodi, Pofalika
bitka, str. 7-48.
390 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Str.pov.
broj: 210/92, 21.5.1992.
391 AARBiH, TORBiH, Organizacija jedinica vojne policije, Pov.
broj: 238-1, 17.5.1992.
81
 Pofalika bitka, 16. maj 1992.
Snage TORBiH
Pravci napada TORBiH
taba i njihovog preformiranja u borbene jedinice. U
nareenju je naznaeno da e potrebe RgTO Sara-
jevo obezbjeivati Vojna policija taba TORBiH.392
Bataljon Vojne policije taba TORBiH je odmah
formiran i bio je multietnikog sastava. Meutim, na-
kon promjene na elu taba TORBiH, bataljon je mar-
ginaliziran i napokon u julu 1992. rasformiran.393
392 AARBiH, RgTO, Organizacija jedinica vojne policije, Naree-
nje, Broj: Pov. 03/102-1, 20.5.1992.
393 Za komandanta bataljona postavljen je Sifet Podi, koji je,
82
KMT
VSrRBiH
VSrRBiH
Uporita srpskih snaga
Predsjednitvo RBiH je 23. maja 1992. godine
smijenilo prvog komandanta taba TORBiH pukovni-
ka Hasana Efendia, a za novog komandanta postavi-
do naputanja JNA bio zamjenik komandanta bataljona vojne
policije u kasarni Viktor Bubanj u Sarajevu. Kada je u maju
JNA napustila kasarnu Viktor Bubanj, Podi je u svojoj bivoj
kancelariji naao kompletne spiskove i mobilizacijske planove
bataljona vojne policije 4. korpusa JNA. Uz saglasnost Jovana
Divjaka, Stjepana ibera i Fikreta Muslimovia, Podi je po-
zvao sve te ljude. Odazvalo se 420 vojnih policajaca svih naci-
onalnosti i tako je formiran Bataljon VP taba TORBiH. efko
Hodi, Sve je mogue, DES, Sarajevo, 2010, str. 371.
lo do tada iroj javnosti potpuno nepoznatog majora
Sefera Halilovia.394 Formalno, prijedlog za smjenu
prvog komandanta taba TORBiH Hasana Efendia
Predsjednitvu RBiH je podnio ministar odbrane Jer-
ko Doko. U obrazloenju prijedloga smjene Doko se
pozvao na Uredbu sa zakonskom snagom o Oruanim
snagama Republike Bosne i Hercegovine, koju je do-
nijelo Predsjednitvo 20. maja 1992. prema kojoj je
prestao postojati tab Teritorijalne odbrane, a formi-
ran Glavni tab Oruanih snaga RBiH.395 Predsjednik
Izetbegovi je Efendiu najavio smjenu jer ljudi trae
mlaeg komandanta.396 Bilo je i drugih razloga i za-
htjeva za Efendievu smjenu.397
Na poetku agresije na nau zemlju, a posebno
nakon zatvaranja obrua oko Sarajeva, bilo je izuzetno
vano sauvati Igman i Bjelanicu. U aprilu i prvoj po-
lovini maja ove planine branile su male jedinice MUP-
a i Teritorijalne odbrane iz Hadia, Trnova i Hrasnice.
Da bi odbrana bila jo vra, 18. maja 1992. formiran
je Zdrueni odred Igman.398 Formiranjem Zdrue-
nog odreda Igman oekivalo se da e biti uspostav-
ljena vrsta, jedinstvena komanda na ovom prostoru.
U Optinskom tabu TO Hadii oekivali su od taba
394 U vijesti o smjeni na elu taba TORBiH, koju je emitovala
dravna agencija BH PRESS, odmah nakon sjednice Pred-
sjednitva, o Haliloviu je navedeno da je nekadanji oficir
jugo-armije, da je roen 6. januara 1952. u Prijepolju, da je
redove bive JNA napustio 13. septembra prole godine, te
da je snagama Teritorijalne odbrane BiH pristupio prvog dana
po osnivanju Teritorijalne odbrane BiH. Na kraju je navede-
no kako je Halilovi u vojnim krugovima navodno poznat kao
izuzetan operativac i vrlo sposoban i kreativan vojni strunjak.
Sefer Halilovi komandant taba TOBiH, Osloboenje,
24.5.1992.
395 Drugi razlog za Efendievu smjenu je, prema ovom obrazlo-
enju, to to gospodin Hasan Efendi ima ukupno 44 godine
i 11 mjeseci radnog staa, ime je stekao pravo na starosnu
penziju. AARBiH, MORBiH, Prijedlog za razrjeenje dunosti
i penzioniranje, Broj: SL/92, 22.5.1992. Paradoks ovog obra-
zloenja je u tome to Efendi tada nije bio ispunio nijedan
uslov za penziju, jer je imao 58 godina ivota i 38 staa, a nije
ni prestao postojati tab TORBiH.
396 efko Hodi, Smjena komandanata, Feljton: Kako je nasta-
jala bh. Armija, Osloboenje, 28.4.1997.
397 Pored toga, postojao je sukob izmeu ministra Doke i Efendi-
a te je Doko traio njegovu smjenu. Efendievu smjenu traili
su i lanovi Patriotske lige, zato to mu ena, Srpkinja, ivi u
Beogradu. Kljuni razlog predsjednik Izetbegovi naveo je 11.
novembra 2001. kada je rekao da je Efendi smijenjen zato
to je davao ratoborne naredbe, a mi nismo imali ime da se
borimo, pa smo gledali neemo li izbjei rat. Hodi, Sve je
mogue, str. 307.
398 U odred su ule policijske stanice Brezovaa pod komandom
ede Domuza, Mrazite pod komandom Nihada ehia i Gr-
karica na elu s Mirzom Vatriem, te eta TO Hadii. Mirsad
ati uperak, Sjena nad Igmanom, DALSA Bosna, Saraje-
vo, 2000, str 82. i 86; Za VD komandanta Zdruenog odreda
Igman imenovan je Vahid Alauz. AARBiH, TORBiH, Imenu-
jem, Broj:pov. 02/316-1, 26.5.1992.
TORBiH da e im pruiti punu materijalnu podrku
za uspostavljanje Igmana kao logistike i vojne baze
na irem podruju Grada.399
Veliko skladite naoruanja, municije i druge voj-
ne opreme JNA nalazilo se u vojnoj kasarni u unov-
nici ispod Igmana. Pripadnici TO i MUP-a s ovog po-
druja u aprilu i maju 1992. vie su puta diverzantski
ulazili u unovnicu i izvlaili dragocjeni MTS. Nakon
formiranja Zdruenog odreda Igman, komanda ovog
odreda je, zajedno sa jedinicama TO Hrasnice i Trno-
va, uradila plan napada na kasarnu u unovnici, koji je
izveden 26. maja 1992.400 Borci koji su upali u ogromni
kompleks skladita u unovnici do dva sata popodne
uspjeli su ovladati sa 3/4 skladinog prostora.401 Me-
utim, oko dva popodne iz Remontnog zavoda Hadi-
i krenuli su tenkovi u pomo snagama u unovnici, a
zatim su stigle i jo dvije borbene grupe koje je poslao
glavnokomandujui srpski general Ratko Mladi.402 S
druge strane, pomo borcima TO nije stizala. U veer-
njim satima teritorijalci i policajci morali su se povui
na polazne poloaje.403
U vrijeme borbi za unovnicu, jedinica JNA, sta-
cionirana u vojnom objektu na vrhu Bjelanice, heli-
kopterima se prebacila na Pale.404 Za priu o odbrani
Igmana i slobodne hadike teritorije, odnosno odbra-
ni Sarajeva sa spoljne strane prstena opsade, bilo je
vano da je jedinica JNA 30. maja 1992. godine, bez
incidenta napustila kasarnu u Pazariu i u ispravnom
stanju ostavila svako orue i borbeni komplet, objek-
te, tenk, samohotku... Narednog dana, 31. maja, od
artiljerijskih orua koje im je ostavila jednica JNA u
kasarni Pazari, komandant OpTO Hadii artiljerac
Mirsad ati uperak formirao je artiljerijski divizi-
399 AARBiH, OpTO Hadii, Prijedlog za postavljenje komandan-
ta Zdruenog taba Igman, Broj: 01-2/92, 20.5.1992.
400 AARBiH, Zdrueni odred Igman, Pov. broj: 02/333-184,
26.5.1992.
401 ICTY, Komanda ratnog taba srpske optine Hadii, Izvjetaj
o borbenoj gotovosti srpske optine Hadii, 29.5.1992; Du-
boko smo u Kasarni i imamo ve liniju koja nam odgovara...
Nai kamioni ulaze u Kasarnu i izvlae MTS, zabiljeio je u
svom Ratnom dnevniku Mirsad ati uperak, koji je i uradio
plan napada na unovnicu. ati, str. 91.
402 ICTY, Komanda ratnog taba srpske optine Hadii, Izvjetaj
o borbenoj gotovosti srpske optine Hadii, 29.5.1992.
403 Jedinica iz Hrasnice odustala je od bitke, jer je Salko uri, koji
je dobio zadatak da ih saeka i provede do kasarne u unov-
nici, nagazio na minu i poginuo, a nekoliko boraca iz Hrasnice
je ranjeno. Pored uria, kome je posmrtno dodijeljen Zlatni
ljiljan, u ovoj akciji poginulo je jo est boraca, a ranjeno ih je
15. Ratni plijen takoer je bio neznatan, sve je stalo u prostor
sobe 3x3 metra. Zarobljena su i etiri srpska vojnika. ati,
str. 93.
404 Zapaljeni su agregat sala i prostorije. Elektronika nije unitena
i nai dre objekat. AARBiH, TRNOVO HADII, 26.5.1992.
83
 Lijevo: lan PL, heroj oslobodilakog rata general Safet Hadi.
Desno: komandant Vojnog taba PL BiH general Meho Kariik Kemo
on koji je kasnije stekao ratnu slavu na Igmanu, ali
i drugim bojitima. U njegovom sastavu bila su dva
topa 100 mm, tri topa ZIS 76 mm, dva topa B-1 76
mm, tri haubice 152 mm D-20, jedna haubica 152 mm
Nora i 18 minobacaa 82 mm.405
tabovi TO u svim slobodnim dijelovima Bosne i
Hercegovine vodili su odbrambena i napadna dejstva
rukovodei i komandujui velikim brojem malih jedi-
nica, to se negativno odraavalo na ukupno funkci-
onisanje sistema. Zbog toga je Predsjednitvo RBiH
27. maja 1992. godine, nastavljajui u aprilu zapoeti
proces okrupnjavanja sastava TO, donijelo odluku o
formiranju 37 jedinica nivoa brigada i odreda.406 Od
12 brigada, ije je formiranje ovim aktom nareeno u
Bosni i Hercegovini, njih est bilo je iz sastava Regio-
nalnog taba TO Sarajevo.
U drugoj polovini maja 1992. godine agresorske
snage pojaano su granatirale Sarajevo, izmeu osta-
log i zato jer su branioci u samom gradu u blokadi
drali tri velike kasarne JNA: Maral Tito, Viktor
Bubanj i Jusuf Donli. Pregovori o deblokadi ka-
sarni u zamjenu za vraanje naoruanja TO, koje je u
svojim skladitima drala JNA, dugo su trajali. Prva je
deblokirana kasarna Viktor Bubanj, koju su pripad-
nici JNA napustili 24. maja,407 a nekoliko dana kasnije
405 AARBiH, ZOd Igman, Pov. broj: 02/333-220, 30.5.1992; a-
ti, Sjene nad Igmanom.
406 AARBiH, Predsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine, Od-
luka o formiranju jedinica Teritorijalne odbrane, PR.Broj:1170,
27.5.1992.
407 Vojska, napokon, krenula iz Sarajeva, Osloboenje (Saraje-
vo), 25.5.1992.
84
JNA je napustila i kasarnu Jusuf Donli, pa su bra-
nioci Sarajeva doli do znaajnog naoruanja. Mukotr-
pni pregovori jo uvijek su voeni o deblokadi kasarne
Maral Tito.
U toku pregovora o deblokadi kasarni u glavnom
gradu, Mladi je prijetio, izraavao zabrinutost za
Sarajevo i nastavljao ga nemilice razarati. Dva mi-
nobacaka projektila od 82 mm ispaljena sa srpskih
poloaja 27. maja 1992. eksplodirala su u Ulici Vase
Miskina meu civilima koji su stajali u redu za hljeb.
Ubijeno je 18, a ranjeno, i vie ili manje unakaeno,
144 graana Sarajeva.408 Bio je to prvi veliki masakr
koji su poinile Mladieve snage u Sarajevu. Nakon
toga je, u Gebelsovom stilu, stupila na scenu mona
paljanska mainerija lai.409
Ali, i naredne noi Sarajevo je gorjelo od zloi-
nakih agresorskih granata, a nareenja za ruenje Sa-
rajeva izdavao je Ratko Mladi.410
408 Karovi-Babi, str. 61.
409 Momilo Krajinik izjavio je da toga dana srpske snage nisu
ispalile nijednu granatu, a Radovan Karadi optuio je Mu-
slimane da su izveli taj napad da bi stvorili izgovor za prekid
pregovora u Lisabonu. Pojavio se i bivi pukovnik JNA Milorad
Cvijovi koji je dokazao da masakr nisu izvele granate nego
eksploziv izazvan daljinskim upravljaem. U tu priu povjero-
vao je i tadanji komandant UNPROFOR-a BiH general Lewis
McKenzie. Zloin s potpisom, Osloboenje (Sarajevo),
27.5.1994.
410 Evo nekih od njegovih naredbi koje je te noi izdao pukovniku
Mirku Vukainoviu: Veluie tuci... I Pofalie tuci tamo nema
srpskog ivlja mnogo...Tuci oko Dobrovoljake, oko one Hum-
ske gore... I ure akovia gore... Da ne mogu da spavaju, da
razvuemo pamet njihovu... Predsjednitvo mi jo jedan plotun
pali... ICTY: Razgovor voen 28.5.1992. godine izmeu Mla-
di Ratka i Vukainovi Mirka, Haka dokumenta, Interni broj:
 Komandanti taba TORBiH; lijevo: general Hasan Efendi, desno: general Sefer Halilovi

Plavi granap - poprite Pofalike bitke Zarobljeni pripadnici JNA, 2. maj 1992.

Kasarna Maral Tito, juni 1992.

85
 Mojmilo, 1992.

Vozilo TORBiH, 1992.

86
87
88
 Operacija LJETO-92
G
lavni zadatak taba TORBiH, na elu s novim
komandantom Seferom Haliloviem, takoer
je bio deblokada Sarajeva. Poetkom juna
1992. intenzivirano je formiranje brigada i drugih je-
dinica i planiranje borbenih dejstava. Predsjednitvo
RBiH je ve 4. juna 1992. donijelo odluku o formi-
ranju 14 novih jedinica Teritorijalne odbrane. Nakon
mukotrpnih pregovora, 5. juna je iseljena kasarna
Maral Tito. Zauzvrat, tab TORBiH je od JNA do-
bio znaajna materijalno-tehnika sredstva, odnosno
oruje, orua i municiju raznih kalibara. Posebno su za
odbranu grada bila dragocjena orua, haubice raznih
kalibara, samohotke i minobacai. Ve nakon 12 sati
od preuzimanja orua iz kasarne Maral Tito, 6. juna
1992. formirana je Prva samostalna mjeovita artilje-
rijska brigada RgTO Sarajevo, koja je raspolagala sa
preko 5.000 granata raznih kalibara.411
S obzirom na to da je TO u Sarajevu, to pre-
govorima oko iseljavanja kasarni JNA, to zaroblja-
vanjem, a i na druge naine, uspjela doi do znatnih
koliina oruja i municije, a jedinice van Sarajeva jo
i vie, borbeni moral boraca TO je naglo porastao.412
tab TORBiH, na elu sa Seferom Haliloviem, pro-
cijenio je da su steeni uslovi za deblokadu Sarajeva,
i to dejstvima jedinica izvan i unutar prstena opsade
grada. Ova operacija nazvana je LJETO-92, a po-
etak borbenih dejstava planiran je za 6. juni 1992.
u pet sati ujutro. Prema dogovoru komandanta taba
TORBiH i ministra za unutranje poslove, u operaciji
deblokade Sarajeva uestvovalo je i po 300 policajaca
iz svih sarajevskih opina koje su se stavile pod ko-
mandu RgTO Sarajevo. S Igmana i slobodne teritori-
je hadike opine jedinice TO i MUP-a trebalo je da
napadnu kasarnu i vojna skladita u unovnici, te ne-
CD-29-18-6/02/004.
411 Njeno osnivanje formalizirano je retroaktivno nareenjem
GOSRBiH broj 02/349-322 od 8.7.1992. godine. Preuzimanju
sredstava i organizaciji artiljerijske jedinice doprinijeli su lan
taba TORBiH pukovnik Vehbija Kari, artiljerijski oficiri Redo
Mehi, Hajrudin Grabovica i drugi. Golim rukama do topova,
Nedjelja (Sarajevo), 5.7.1992.
412 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02- 282/92, 7.6.1992.
prijateljske linije u rejonima Kasatia, Drozgometve,
Dupovaca i Koana. Snage TO iz pravca Kiseljaka
trebale su napasti: Batalovo brdo, Kobiljau i Rakovi-
cu, a snage TO iz Visokog objekte: Vratnica, Dobranj-
sko brdo i Viegrad.413
Nema sumnje da je Glavni tab VSrRBiH saznao
za plan LJETO-92, pa je spremno doekao ovu ope-
raciju Teritorijalne odbrane RBiH.414 Pripremajui se
za napadna dejstva radi ostvarenja petog stratekog
cilja srpskog naroda - podjele grada Sarajeva, G
VSrRBiH je uporedo planirao odbranu od predsto-
jee ofanzive TORBiH, pa je 6. juna 1992, odnosno
na dan kada je trebalo da pone deblokada Sarajeva,
svim korpusima izdao Direktivu za dalja dejstva, sa
prioritetnim zadatkom da vrsto dre dostignute linije,
sprijee prodore DTG i snaga neprijatelja u zahvatu
osnovnih pravaca, a dijelom snaga nastoje izvodi-
ti aktivna ofanzivna dejstva radi ienja teritorija od
zaostalih grupa i pojedinaca neprijatelja. Ciljevi ove
ofanzive, kako je navedeno u direktivi, bili su: ienje
dijelova Sarajeva s veinskim srpskim stanovnitvom
i obezbjeenje ireg podruja Aerodroma, presijecanje
grada pravcem Nedarii Stup Rajlovac, zauzima-
nje i ienje Mojmila, Dobrinje, Sokolovi-Kolonije
i Butmira, deblokada komunikacija Trnovo Sarajevo
i Zlatite Pale, te uz obezbjeenje s pravca Gorada,
Rogatice i epe, obezbjeenje komunikacije Sarajevo
Sokolac Vlasenica. Ovi zadaci postavljeni su Sa-
rajevsko-romanijskom korpusu, uz sadejstvo sa Her-
cegovakim i Istonobosanskim korpusom.415
Prema podacima kojim raspolaemo, pisalo je u
ovoj direktivi Glavnog taba VSrRBiH, neprijatelj je
krenuo u sveoptu ofanzivu ka Sarajevu na pravcima:
Zenica Visoko Ilija, Kiseljak Hadii i Pazari
Hadii. Verovatne namere neprijatelja su da izvri
deblokadu Sarajeva sa severa i zapada. Gotovost za
413 AARBiH, Materijali NIP Vojna iskustva odbrambeno-oslobodi-
lakog rata 1992-1995, Lista podataka o b/d: Napad na Bata-
lovo brdo (tt 934), Kobiljau i Rakovicu.
414 adinlija, Za Sarajevo, str. 52.
415 ICTY, G VSrRBiH, Direktiva za dalja dejstva, Str.pov.broj:
02/5-22, 6.6.1992.
89
napad bila je 8.6.1992. u 06,00 sati. Zadatke iz direk-
tive trebalo je realizovati u vremenu od 8 do 10 dana.
Kao to se vidi, vremenski su se podudarili planovi
taba TORBiH o deblokadi Sarajeva i GVSrRBiH o
presijecanju glavnog grada Bosne i Hercegovine nave-
denim pravcem.
Borbe u okviru Operacije LJETO-92 poele
su, prema planu, 6. juna 1992. bez stvarno izraenog
teita.416 U Arhivu ARBiH ne postoji nareenje za
operaciju LJETO-92. Dodue, Ibrahim Dervievi,
u to vrijeme komandant Odreda TO Veleii, tvrdi da
je glavni pravac napada snaga TORBiH iz okruenja
bio: Stup Azii Vrelo Bosne Blauj i da je tim
pravcem napadala 1. sandaka brigada.417 Meutim, u
izvjetaju Komande SRK o borbama u i oko Sarajeva
6. juna 1992. uope se ne spominju bilo kakvi napadi
jedinica TORBiH od Azia i Stupa.418
U zoru 6. juna 1992. poela je da dejstvuje 1.
samostalna mjeovita artiljerijska brigada iz Saraje-
va i to po srpskim poloajima na Borijama, Biosku,
Vracama, Grbavici, Mrkoviima, Poljinama, Hrasnu
Brdu, kasarni u Lukavici i drugim ciljevima.419 Prvog
dana borbi odreene uspjehe postigle su jedinice koje
su napadale na visokom pravcu, odnosno iz Breze,
upe i Visokog. Na ovom pravcu jedinice TO poti-
snule su srpske snage, ali neprijatelj nije bio potpuno
razbijen i uniten kako bi se deblokirao put Visoko
Sarajevo.420 U izvjetaju SRK od 6. juna 1992. nagla-
ano je da u rejonu Ilijaa, a to je bio visoki pra-
vac, neprijatelj vri peadijski napad kombinovano
sa artiljerijskom vatrom, da je napad odbijen, ali da
su njihove snage i dalje izloene stalnom pritisku.421
Iako nije bilo sinhronizovanog napada jedinica TO sa
spoljne strane prstena opsade grada, jer dok su jedi-
nice TO na visokom pravcu u napad krenule u etiri
sata ujutro, jedinice od Kiseljaka prema Han-Ploi i
Kobiljai napale su u sedam sati uveer, ipak su borci
TO i na kiseljakom pravcu postigli poetne uspjehe,
to je Komanda SRK pravdala time da je ovdje odnos
snaga 1:5 do 1:9 u korist neprijatelja.422
Na hadikom pravcu, pored jedinica OpTO
Hadii i Zdruenog odreda Igman, u operaciji su
416 adinlija, Za Sarajevo, str. 53.
417 Ibrahim Dervievi, Prva slavna i viteka brigada: herojstvo
i rtve u odbrani Sarajeva '92 '95., Sarajevo, 2009, str. 106.
418 ICTY, Komanda SRK, Str.pov.broj: 10/74-40, 6.6.1992.
419 Golim rukama do topova, Nedjelja (Sarajevo), 5.7.1992.
420 AARBiH, OpTO Visoko, Str.pov.broj: 04/23-3, 6.6.1992.
421 ICTY, Komanda SRK, Str.pov.broj: 10/74-40, 6.6.1992.
422 Ibid.
90
uestvovale jednice iz Konjica, Jablanice, kao i jedi-
nica dobrovoljaca formirana od graana Bosne i Her-
cegovine u Hrvatskoj.423 Opet je u prvom planu bio
napad na kasarnu i skladita municije u unovnici, te
na srpske poloaje u Kasatiima, Drozgometvi, Du-
povcima i Koanu. Ali, pomak nije ostvaren.424 Pri-
padnici Teritorijalne odbrane Hrasnice i Butmira izve-
le su takoer artiljerijsko-pjeadijski napad na srpske
poloaje na Ilidi i Vojkoviima, dok su iz Sokolovi-
Kolonije i Kovaa dejstvovali artiljerijom.
Operacija LJETO-92 nastavljena je i narednog
dana, posebno sa vanjske strane prstena opsade, ali su
linije odbrane ostale nepromijenjene. Srpske snage su
nemilice razarale Sarajevo, zapalile jedan od UNIS-
ovih nebodera i Kasarnu Maral Tito.425
Najuspjeniji dan u operaciji LJETO-92 bio je
8. juna 1992. godine, kada su jedinice RgTO Saraje-
vo i MUP-a unutar grada vodile borbe na svim pravci-
ma i oslobodile znaajne objekte na platou ui: Orli,
Krstac i Volujak. Ovu pobjedu na brdu u izvojevali
su borci odreda Veleii i Pofalii I iz sastava OpTO
Novo Sarajevo, u sadejstvu sa snagama opinskih ta-
bova TO Novi Grad i Vogoa.426 U toku borbi za u
u ispomo je stigla i grupa boraca Prve sandake bri-
gade i Specijalne jedinice MUP-a.
U bici za osloboenje Orlia na ui, 8. juna
1992. zarobljene su dvije haubice 105 mm, dva brdska
topa B1 76 mm, jedan top ZIS 76 mm, etiri minoba-
caa 120 mm, 20 minobacaa 60 mm, jedan PAT 20/3
mm, tri PAT-a 20/1 mm, jedan PAT 40 mm, est PAM-
ova 12,7 mm, oko stotinu puaka, vie stotina hiljada
komada municije raznih kalibara, te vie teretnih i put-
nikih vozila i razne druge opreme.427 Oslobaanjem
423 Ovom dobrovoljakom jedinicom komandovao je Mustafa
Porobi. Svim jedinicama na hadikom i kiseljakom pravcu
komandovao je potpukovnik Mustafa Polutak, koji je u ime ta-
ba TORBiH koordinirao dejstva jedinica TO.
424 ati, str. 108
425 Novinar Sky Newsa Van Linden je 7. juna u svijet poslao re-
portau o Sarajevu u plamenu, posebno o zapaljenom Uniso-
vom neboderu. Ovo je bio simbol modernog Sarajeva, a sada
je simbol modernog razaranja. Plamen prolazi kroz podove i
penje se do najviih katova, razbacujui krhotine po ulicama
u srcu glavnog grada Bosne. Raspad jednog od jedinstvenih
nebodera ovog grada ogleda se u razbijenim prozorima nje-
govog blizanca... Oblinja kasarna Maral Tito je u plamenu.
Od njene evakuacije, dva dana ranije, sistematski je razarana.
Svaku no u Sarajevu pomisli da ne moe biti gore. Ali bude.
Van Lynden, Izvadak iz reportae o granatiranju Sarajeva, Sky
News, 7. juna 1992.
426 AARBiH, OpTO Novo Sarajevo, Izvjetaj o izvrenim bor-
benim dejstvima na dan 8.6.92. g., Pov.broj: 02/333-299,
8.6.1992.
427 Dervievi, str. 115.
 Operacija LJETO - 92
Djelovanje snaga TORBiH s vanjske strane prstena opsade Sarajeva

TORBiH

VSrRBiH

HVO

TORBiH

Linija poloaja TORBiH Linija poloaja VRS

Linija poloaja HVO

91
92
velikog dijela brda u i dominantne kote Orli, stvo-
reni su povoljni uslovi za daljnje uspjene napade na
ovom pravcu.
Branioci Sarajeva su 8. juna uspjeli presjei put
za Pale preko Trebevia u rejonu Prvog umara. Ta-
koer su ovladali linijom Prijeko brdo - Smiljevii -
Ugljeii, ali je ovaj napad u popodnevnim satima za-
ustavljen.428 Uporedo s napadom na u pripadnici TO
i MUP-a s unutranje strane prstena opsade Sarajeva
napali su srpske poloaje na pravcima Sedrenik Pa-
ino brdo Biosko, Podhrastovi Grdonj Mrkovii,
Jevrejsko groblje Vraca i Ivana Krndelja Zagor-
ska Ozrenska (Hrasno Brdo).429 U sklopu napada na
Hrasno Brdo i Vraca voene su i borbe za oslobaanje
Grbavice.
Meutim, ni na jednom od ovih pravaca nije
bilo znaajnijih uspjeha. Dodue, u bici na Hrasnom
Brdu, koju su predvodili pripadnici Specijalne jedinice
MUP-a RBiH, do popodnevnih sati osloboeno je do-
sta kua u ulicama Milinkladska, Vrbovska i Zagorska.
Ali, nakon to su srpske snage na ovaj pravac poslale
pojaanje, a posebno nakon pogibije Vinka amarlia,
komandira ete MUP-ovih specijalaca, i tekog ranja-
vanja Jusufa Loia, komandanta Odreda Pofalii II,
napad je obustavljen. 430
U dokumentu Komande SRK-a od 8. juna 1992.
zabiljeeno je da su borbe voene i s druge strane pr-
stena opsade Sarajeva: na Ilidi, u Hadiima, Rakovi-
ci i Ilijau, ali da se te linije uspjeno brane. Takoer
je navedeno da su gubici SRK-a u borbama 8. juna
1992. bili 8 mrtvih i 62 ranjena, te da su im otee-
na dva tenka i pet transportera. Komanda SRK-a je na
kraju ovog izvjetaja o borbama u Sarajevu zatraila
dejstvo avijacije po Mojmilu brdu i na pravcu u
Hum Kobilja glava.431
Pobjedama od 8. juna 1992. godine jedinice TO
i MUP-a nisu samo oslobodile dio okupirane terito-
rije naeg glavnog grada unutar prstena opsade, nego
su i poremetile planove agresora da upravo toga dana
izvede ofanzivu na Sarajevo i presijee ga. Ohra-
bren uspjesima, komandant taba TORBiH je 8. juna
RgTO Sarajevo i opinskim tabovima TO u gradu
428 ICTY, Komanda SRK, Glavni tab Vojske SRBiH, Str.pov. broj:
16-74-75, 8.6.1992.
429 AARBiH, Specijalna jedinica MUP-a RBiH, Analiza angaova-
nja Specijalne jedinice u Sarajevskoj akciji 8.6.1992.
430 AARBiH, OpTO Novo Sarajevo, Izvjetaj o izvrenim bor-
benim dejstvima na dan 8.6.92. g., Pov.broj: 02/333-299,
8.6.1992.
431 ICTY, Komanda SRK, Str. pov. broj: 10-74-45, 8.6.1992.
naredio da produe napade i narednog dana,432 da bi 9.
juna ujutro izdao novo nareenje komandantu RgTO
Sarajevo da jedinice ovog taba u toku dana moraju
zauzeti i ovladati sljedeim rejonima - objektima: Po-
ljine, Mrkovii, Osmice, Biosko, Faletii, Brus Vidi-
kovac, Vrace, Mojmilo, Dobrinja IV i V i Nedarii.433
Bili su to nerealni zadaci i veina ovih objekata nije
osloboena ni do kraja rata.
tab TORBiH je 11. juna odluio reorganizova-
ti jedinice sa spoljne strane prstena i zajedno sa jedi-
nicama unutar Sarajeva ponovo pokuati deblokirati
glavni grad. U vezi s tim tab TORBiH je 11. juna.
1992. izdao nareenje komandantu Okrunog taba
TO Zenica da oformi 3. OG iji je zadatak bio, izmeu
ostalog, razbiti etnike snage u dolini rijeke Bosne od
Visokog do Sarajeva i izvriti deblokadu Sarajeva u
rejonima Butile, Osijek, Blauj i Rakovica. Snage u
okviru 3. OG trebalo je organizovati u dvije taktike
grupe. Nareenjem je definisano formiranje TG-1, u
iji sastav su ulazili tabovi TO Zenica, Kakanj, Buso-
vaa, Fojnica, Kiseljak, Kreevo, Visoko, Ilija, Breza
i Vare, sa zadatkom da nastavi s izvoenjem borbenih
dejstava glavnim snagama pravcem Visoko Saraje-
vo, a pomonim pravcem Kiseljak Sarajevo s ciljem
deblokade Sarajeva u rejonima Butile, Osijek, Blauj i
Rakovica.434 Za komandanta TG-1 postavljen je Rasim
Deli.
Tih dana nije se znalo ko, zapravo, treba koman-
dovati jedinicama za deblokadu Sarajeva na pravcima
Hadia i Igmana. Naime, 7. juna 1992, na poetku
operacije LJETO-92, borcima i komandantima na
hadikom pravcu stiglo je nareenje komandanta
taba TORBiH Sefera Halilovia i ministra za odbra-
nu Jerka Doke kojim su smijenili komandanta ZOd
Igman Vahida Alauza i na njegovo mjesto postavili
Velimira Maria, jednog od najagilnijih sljedbenika
Mate Bobana u razbijanju jedinstvene Bosne i Herce-
govine.435 Istog dana zapovjednik Bosanskohercego-
vakog zbora - podruja Kralj Tomislav generalboj-
nik Mate arlija Daida, koji je stvarno pod svojom
komandom imao jedinicu jaine ete stacionirane u
Buturovi-Polju, izdao je zapovijed jedinicama TO,
MUP-a i HVO-a Konjic, kojom je za glavnog zapo-
vjednika Sektora Konjic, koji se prostire od Konjica
do Sarajeva, postavio Zejnila Delalia, za njegovog
432 AARBiH, TORBiH, Nareenje, Broj: 02/349-47, 8.6.1992.
433 AARBiH, TORBiH, Nareenje, Str. pov. broj: 02/349-56,
9.6.1992.
434 AARBiH, TORBiH, Broj: 02/349-68, 11.6.1992.
435 AARBiH, TORBiH, Broj: 02/349-42, 7.6.1992.
93
zamjenika Esada Ramia, a za naelnika taba, ujedno
i zamjenika zapovjednika, Dinka Zebia, zapovjednika
HVO Konjic. Stavljajui tako sve jedinice od Konjica
do Sarajeva pod svoju komandu, Mate arlija Daida
je ovim nareenjem upozorio svakog pojedinca da iz-
vrava zapovjedi koje mu se budu odreivale, jer na
snagu stupa ratni sud, a to je kratki postupak. 436
Zejnil Delali, koji je koordinirao dejstva jedinica
na tom prostoru, 9. juna je zatraio od predsjednika
Alije Izetbegovia objanjenje ko, zapravo, koman-
duje jedinicama od Konjica do Sarajeva. Predsjednik
Izetbegovi je 10. juna 1992. poslao istovjetnu depeu
Zejnilu i Daidi, u kojoj je pisalo: Treba da idete za-
jedno. Zejnil ostaje komandant svoje jedinice, ali dok
ova operacija traje, treba da slua Dajdina nareenja.
Dakle, Dajda objedinjuje akciju. Ostalo emo reguli-
sati kad se vidimo u Sarajevu.437
Komandanti TORBiH na igmanskom i hadikom
pravcu nisu ispotovali ova nareenja predsjednika
Izetbegovia, ministra Doke i komandanta Halilovi-
a. Kada je u Komandu Odreda Igman stiglo Dokino i
Seferovo nareenje o postavljenju Velimira Maria za
komandanta Odreda, Mirsad ati uperak odmah ga
je pocijepao!438 Takoer, kljuni ljudi odbrane Konjica
Zejnil Delali i Esad Rami, kao i i jo neki koman-
danti na prostoru od Jablanice do Igmana, nisu prihva-
tali za svog komandanta Matu arliju Daidu.
tab TORBiH je 13. juna 1992. formirao TG-1
Igman i za komandanta postavio potpukovnika Mu-
stafu Polutka. Zadatak ove taktike grupe bio je de-
blokada Sarajeva iz pravca Hadia i Igmana.439 Da bi
rijeio dileme ko komanduje na prostoru od Jablanice
do Sarajeva, tab TORBiH je 13. juna izdao nareenje
komandantima tabova TO Jablanica, Konjic, Hadi-
i, Trnovo, Ilida i komandantu 1. bosanskohercego-
436 AARBiH, Bosanskohercegovaki zbor - korpus Kralj Tomi-
slav, Zapovijed, 7.6.1992.
437 Dajdi i Zejnilu (Odgovor na telex od 9.6.1992), Sarajevo,
10.6.1992. http://www.slobodanpraljak.com; Dakle, Vrhov-
na komanda, Ministarstvo za odbranu i tab TORBiH su u ope-
raciji deblokade Sarajeva LJETO-92 jedinice na hadikom
i igmanskom pravcu povjerili hrvatskim zapovjednicima Mati
arliji i Velimiru Mariu, koji su iskljuivo sprovodili politiku Hr-
vatske, odnosno HZ H-B. Posebno je bila opasna igra generala
arlije, kome je pravo ime bilo Nijaz Batlak, jer je uspio osvojiti
simpatije znatnog broja Bonjaka na ovom podruju. A njega
je, kako pie Mustafa Polutak, ubacilo hrvatsko rukovodstvo u
BiH s ciljem da pod svoju komandu stavi to vei dio Bosne i
Hercegovine, u prvom redu Hercegovine, sve do Ivan sedla.
Mustafa Polutak, Kako smo branili Bosnu i Hercegovinu,
Udruenje za zatitu tekovina borbe za BiH, Sarajevo, 2010,
str 48.
438 ati, str. 111.
439 Polutak, Kako smo branili Bosnu i Hercegovinu, str. 43.
94
vake brigade Kralj Tomislav, kao i drugim orua-
nim formacijama na tim prostorima da se stavljaju
pod jedinstvenu komandu komandanta TG-1 Polutak
Mustafe.440 Inae, u Sarajevu je stvarana lana slika o
naim snagama na Igmanu da je pitanje samo vreme-
na kada e ui u Sarajevo.441
Dok su sa spoljne strane prstena, posebno na
hadikom i igmanskom pravcu, vrene pripreme za
novi pokuaj deblokade Sarajeva, RgTO Sarajevo
je 12. juna izveo akciju za oslobaanje Vraca, u kojoj
su uestvovale i jedinice MUP-a.442 Iz izvjetaja koji
je tog dana Komanda SRK-a poslala svojim pretpo-
stavljenim, vidi se da je napad jednica RgTO Sara-
jevo i MUP-a bio estok.443 Akcija ipak nije uspjela.
Istina, i na pravcu Hrasnog Brda i na pravcu Jevrej-
skog groblja, postignuti su odreeni rezultati, linije
su pomjerene od 100 do 400 metara, ali stvarni cilj
nije postignut.444 I jedinice TO i MUP-a iz pravca Ze-
nice, Ilijaa, Kaknja i Kiseljaka 12. juna otpoele su
borbena dejstva. Srpske snage su, uz pomo avijacije,
uspjele odbiti ove, kao i druge napade snaga TORBiH
sa spoljne strane prstena opsade Sarajeva.445 Narednog
dana, 13. juna, branioci Sarajeva su uspjeli s Vodovoda
Mojmilo napokon protjerati preostale srpske snage i
tako spojiti liniju Dobrinja Mojmilo Antia brdo
Debelo brdo.446
Nastavak ofanzivnih dejstava snaga TORBiH na
pravcima Visokog, Hadia i Igmana uslijedio je 16.
juna. Na visokom pravcu jedinice su postigle poetne
uspjehe, ali su se na kraju dana vratile na polazne po-
zicije.447 Na hadikom i igmanskom pravcu takoer
440 AARBiH, TORBiH, Nareenje, Pov.broj: 02/349-89,
13.6.1992.
441 Polutak pie da su tu lanu sliku stvarali ljudi s Igmana, iz Hra-
snice i slobodnog dijela Hadia, koji su telefonom razgovarali
s predsjednikom Izetbegoviem i naelnikom taba TORBiH
i dezinformisali ih. A istina je da je poetkom juna 1992. na
Igmanu bilo sedam malih jedinica s ukupno 320 boraca. Polu-
tak, Kako smo branili Bosnu i Hercegovinu, str. 48.
442 AARBiH, RgTO Sarajevo, Izvjetaj o izvoenju b/d u toku
12.06.1992. godine, Broj: 02-312/92, 13.6.1992.
443 U popodnevnim satima snage neprijatelja, pisalo je u ovom
izvjetaju, izvrile masovan napad na pravcu 1. Jevrejsko
groblje Trebevika prema spomeniku na Vracama i 2. Ulica
Milinkladska Zagorska prema Ozrenskoj, s namjerom da se
ta dva pravca spoje i da se presijee put Lukavica Vraca i
da se Grbavica odsjee. Odbrana uspjeno odbija sve napa-
de neprijatelja. ICTY, Komanda SRK, Str. pov. broj: 10-74-61,
12.6.1992.
444 AARBiH, RgTO Sarajevo, Izvjetaj o izvoenju b/d u toku 12.
06. 1992. godine, Broj: 02-312/92, 13.6.1992.
445 ICTY, Komanda SRK, Str. pov. br. 10-74-55, 12.6.1992.
446 ICTY, Komanda SRK, Str. pov. br. 10-74-56, 14.6.1992.
447 AARBiH, TO Odsjek Visoko, Borbeni izvjetaj br. 2, Str.pov.
broj: 14-2, 16.6.1992.
 Operacija LJETO - 92
Djelovanje snaga TORBiH iz okruenja

VSrRBiH

RgTO Sarajevo
i MUP RBiH

VSrRBiH

Linija poloaja TORBiH Snage VSrRBiH

Dostignuta linija ofanzivnih djelovanja TORBiH
Vatreni poloaji VSrRBiH
Pravci djelovanja TORBiH

95
 Sarajevo, ljeto 1992.

Sarajevo, ljeto 1992.

96
su postignuti odreeni rezultati. Jedinice OpTO Ki-
seljak i Fojnica potisnule su srpske snage iz sela Droz-
gometve prema Hadiima, Jablaniani i Konjiani su
zakratko oslobodili Tinovo brdo, a Rijeka brigada,
pod komandom Mustafe Porobia, ula je u skladite
MTS-a u unovnici, ali su se sve ove snage morale
povui.
I jedinice RgTO Sarajevo iz okruenja su 16.
juna dobile nareenje da krenu u proboj obrua. Na
svim pravcima napada bile su angaovane i jedini-
ce MUP-a.448 Regionalni tab TO Sarajevo naredio
je jedinicama koje e uestvovati u novom pokuaju
proboja obrua da racionalno troe municiju, ija se
oskudica ve osjeala unutar blokiranog grada.449 Bor-
be su poele 17. juna 1992. i trajale vie dana. Uinak
je bio skroman. Pripadnici TO i MUP-a, koji su napa-
dali na ui i Hrasnom Brdu, uspjeli su popraviti svo-
je poloaje. Ali, branioci Sarajeva nisu uspjeli vratiti
prethodno izgubljene poloaje na Zlatitu.450 S druge
strane, srpske snage su 17. juna zauzele Aerodromsko
448 AARBiH, RgTO Sarajevo, Zapovijest za napad i deblokadu
Sarajeva, Op.broj 10, 16.6.1992.
449 AARBiH, RgTO Sarajevo, Racionalizacija utroka municije i
MTS, Nareenje, Str.pov.broj: 01/233-1, 18.6.1992.
450 AARBiH, RgTO Sarajevo, Izvjetaj o borbenim dejstvima na
dan 19.6.1992, Pov.broj: 02-351-1/92, 19.6.1992.
Sarajevo, ljeto 1992.
Naselje,451 a potom 20. juna, nakon razornog granatira-
nja Sarajeva, izvele pjeadijski napad na pravcu Zabr-
e Sokolje Boljakov Potok, a zatim napali i Hotonj
i Barice. Pripadnici TO i MUP-a uspjeli su odbiti te
napade.452
Ovim borbama okonane su aktivnosti u okviru
operacije LJETO-92, iji je krajnji cilj trebalo biti
razbijanje obrua opsade i deblokada Sarajeva. Do
kraja juna 1992. u Sarajevu nije bilo borbi jaeg inten-
ziteta, niti pomjeranja linija odbrane. U tom periodu
srpske snage su samo 26. juna 1992. izvele jai, ali
bezuspjean napad na Hrasno Brdo, a jedinice OpTO
Vogoa narednog dana uspjenu diverziju u fabrici
namjenske proizvodnje Pretis u Vogoi.453
U borbenim aktivnostima tokom juna 1992.
poginulo je 199 pripadnika RgTO Sarajevo, 736
ih je ranjeno, a dva borca su zarobljena.454
451 ICTY, Srpska stanica javne bezbjednosti Ilida, Broj: 01-03-
927/93, 20.9.1993.
452 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-355/92, 20.6.1992; RgTO Sarajevo, Redovni borbeni
izvjetaj, Pov.broj: 02-362/92, 21.6.1992.
453 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-415/92, 27.6.1992.
454 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-442/92, 30.6.1992.
97
98
 Pripadnici RgO Sarajevo, 1992.

Sarajevo - borci s Trga heroja, 1992.

99
 OpO Vogoa, Ejub Delali, 1992. Sarajevo, 1992.

Obilazak ranjenika. Ministar za odbranu RBiH Jerko Doko i Nusret ii Dedo, Sarajevo, 1992.

100
Sarajevo, 1992. Sarajevo, 1992.

Zbrinjavanje ranjenika, Sarajevo, 1992.

101
102
 Organizacijske promjene i borbena dejstva
tokom jula i augusta 1992.
Operacija JUG-92

N
akon vrlo ogranienih uspjeha borbenih dej- grupa u Sarajevu i po jedne operativne grupe u zoni
stava preduzetih s ciljem deblokade Sarajeva svakog od regionalnih tabova Teritorijalne odbrane.456
poetkom juna 1992, pred tab TORBiH kao
Odluka o organizaciji Oruanih snaga Republike
prioritetan zadatak postavilo se rjeavanje problema
Bosne i Hercegovine, donesena 4. jula 1992. godine,
organizacije i koordinacije snaga sa spoljne i unutra-
znaila je prestanak postojanja Teritorijalne odbrane i
nje strane prstena opsade grada.
formiranje Armije Republike Bosne i Hercegovine.457
Tokom juna izvreno je odreeno prestrukturira-
U toku jula 1992. vreni su pokuaji organizacije
nje snaga unutar grada. Za nastavak borbenih dejstava
borbenih dejstava u cilju deblokade Sarajeva, koja bi
sa ciljem proboja i deblokade formirane su tri taktike
oznaila stvarnu prekretnicu rata. U ovome su se svi
grupe: TG-1 Ilida, TG-2 Dobrinja i TG-3 Vogoa,
nivoi rukovoenja i komandovanja OSRBiH suoavali
o emu je ve bilo rijei. Ovo su bile glavne snage
s nizom problema, organizacijskih i materijalnih. Re-
koje su trebale izvriti proboj iz okruenja i ovlada-
zerve municije i drugih sredstava, u toku juna zapli-
vanje prostorima Ilida, Dobrinja Nedarii i Vogo-
jenjenih u kasarnama JNA, bile su tokom prethodnih
a. Izvan Sarajeva, tab TORBiH je formirao 3. ope-
dejstava u dobroj mjeri potroene. Jedinice koje su
rativnu grupu sa sjeditem u Zenici. Ova operativna
bile nosioci borbenih dejstava tokom juna pretrpjele
grupa sastojala se od dvije taktike grupe, od kojih je
su znaajne gubitke. Uz sve to, reorganizacija, oprav-
prva sa komandom u Visokom objedinjavala snage
dano procijenjena kao nuna, zbog naina provoenja,
OpTO Zenica, Kakanj, Busovaa, Fojnica, Kiseljak,
dinamike i okolnosti u kojima se deavala, umjesto da
Kreevo,Visoko, Ilija, Breza i Vare i imala zadatak
pojednostavljuje i olakava, u dobroj mjeri je dodatno
izvoditi borbena dejstava glavnim snagama na prav-
komplikovala sistem rukovoenja i komandovanja. Na
cu Visoko Sarajevo i pomonim snagama na pravcu
koji nain?
Kiseljak Sarajevo, sa ciljem izvrenja deblokade Sa-
rajeva u rejonima Butile, Osijek, Blauj i Rakovica.455 Vidjeli smo da su snage pomou kojih su se po-
Na prostoru od Jablanice do Hadia i Igmana rukovo- kuale nastaviti aktivnosti na deblokadi Sarajeva sre-
enje i komandovanje borbenim dejstvima u cilju de- dinom juna bile organizovane u privremene sastave
blokade Sarajeva trebala je od 13. juna 1992. objedi- u formi taktikih grupa. One su obuhvatale dijelove
njavati jo jedna taktika grupa, TG-1 koja je sjedite jedinica i jedinice opinskih tabova i brigada, koje
imala u Konjicu, a objedinjavala je snage na prostoru su opet od poetka juna bile u procesima formiranja i
Jablanice, Konjica, Hadia, Trnova, Ilide i Igmana. preformiranja. U isto vrijeme su snage koje su trebale
vriti deblokadu i proboj prema gradu bile organizova-
Predsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine je
ne u taktike grupe sa sjeditima u Visokom i Konjicu.
20. juna donijelo odluku o proglaenju ratnog stanja i
izdalo naredbu o opoj javnoj mobilizaciji. tab TOR-
456 AARBiH, tab TORBiH, Nareenje, Str. pov. broj 02/349-201,
BiH je 25. juna naredio formiranje dviju operativnih 25.6.1992.
457 AARBiH GA 25/2-58 (Predsjednitvo RBiH, Odluka o orga-
nizaciji Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, broj
455 AARBiH, tab TORBiH, Broj: 02/349-68, 11.6.1992. 02-011-461/92, 4.7.1992).

103
Krajem juna, naredbom taba TORBiH, formirane su
i dvije operativne grupe u gradu Sarajevu.458 U dejstvi-
ma planiranim tokom jula ove dvije operativne grupe
su opet organizovale taktike grupe iz svog sastava
i sastava Regionalnog taba. Na prostoru Hrasnice,
Igmana i slobodnih teritorija Trnova i Kalinovika for-
mirana je jo jedna taktika grupa, TG-2 sa koman-
dom na Igmanu. Dodatnu dimenziju dala je Odluka o
organizaciji Oruanih snaga RBiH, kojom je faktiki
formirana Armija RBiH i prestala da postoji TORBiH,
koja je svojom takom VI definisala da se na nivou
opina snage odbrane organizuju u prostorne jedinice,
koje su pod komandom opinskih tabova, i manevar-
ske jedinice, koje su pod komandom okrunih tabova,
ili u sarajevskom sluaju Regionalnog taba odbrane
Sarajevo.459
Ovolike promjene na razliitim nivoima organi-
zacije istovremeno nisu mogle dati sretne rezultate u
uslovima kada je izvoenje borbenih dejstava impera-
tiv, kako svakodnevnih odbrambenih, tako i planiranih
ofanzivnih dejstava. Ve krajem juna i poetkom jula
RgTO je u vie navrata izvjetavao pretpostavljeni
tab da nain formiranja brigada, koje popunjava ljud-
stvo iz jedinica OpTO, oteava organizaciju odbrane
na postojeim linijama. Naroito izraena bila su ne-
godovanja tokom popune u junu formiranih brigada na
zaviajnom principu: Podrinjske, Sandake i Istono-
hercegovake. Poetkom jula razmatrani su i bezbjed-
nosni aspekti formiranja operativnih grupa po istom
principu popune.
Mada je gotovo cijeli protekao u planiranju i pri-
premi proboja opsade, juli mjesec bio je obiljeen i
stalnim okrajima na liniji dodira, mnogobrojnim ma-
njim diverzantskim akcijama kojima su nanoeni gu-
bici agresoru, koji je opet pod stalnom vatrom drao i
linije odbrane i civilne ciljeve u gradu.
Snage OpTO Novo Sarajevo su 2. jula u prije-
podnevnim satima izvele uspjenu diverzantsku akciju
u rejonu stadiona Grbavica, u kojoj je uniteno skladi-
te municije i pogoen objekat u kojem su neprijatelj-
ske snage vrile smjenu ljudstva.460 Na podruju opine
Ilija srpske snage su svom raspoloivom artiljerijom
458 AARBiH, tab TORBiH, broj 02/349-201, 25.6.1992. Ove ope-
rativne grupe u gradu Sarajevu nisu dugo egzistirale. Poet-
kom oktobra 1992. godine ugaene su, a ljudstvo iz njihovih
pritapskih jedinica rasporeeno u jedinice 1. korpusa.
459 AARBiH GA 25/2-58 (Predsjednitvo RBiH, Odluka o orga-
nizaciji Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, broj
02-011-461/92, 4.7.1992).
460 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-476/92, 2.7.1992.
104
granatirale naselja Misoa, Popovii i Salkanov Han,
a zatim pokuale i pjeadijske napade na ova naselja,
pri emu su imale gubitke.461 U rejonu Dobrinje V 4.
jula je odbijen pokuaj pjeadijskog proboja srpskih
snaga.462 Istog dana na podruju opine Vogoa, na-
padnuto je selo Tihovii.463 Nakon kratke i neravno-
pravne borbe srpske snage su ule i zauzele selo, a za-
tim su izvrile masakr ubivi 32 stanovnika, a ostale
protjeravi u pravcu Breze.464 Poslije napada srpskih
snaga 6. jula, jedinice OpO Stari Grad povukle su se
sa svojih poloaja u rejonu Faletia.465 Istog dana srp-
ske snage su izvodile pjeadijske napade na Trgu Pere
Kosoria i na pravcu Pionirske doline, a pokuali su
ubaciti i diverzantske grupe u rejonima engi-Vile i
Vojnikog Polja.466
Na spoljnoj strani prstena opsade, igmanski borci
su u borbama voenim 6. i 7. jula zauzeli vaan obje-
kat Straita. Napad su izvele snage OpO Trnovo, Ili-
da i Zdruenog odreda Igman. Osloboeno je oko
30 kvadratnih kilometara teritorije, neprijatelju nani-
jeti gubici i zaplijenjena vrijedna materijalno-tehnika
sredstva: 2 topa ZIS 76 mm, 1 BST, 1 PAM 12,7 mm,
2 kamiona TAM 5000, te vee koliine pjeadijskog
naoruanja, municije i opreme.467
Za to vrijeme na pojedinim dijelovima unutra-
njeg prstena opsade Sarajeva bilo je intenzivnih bor-
bi. Srpske snage su 7. jula pokuale pjeadijski proboj
u rejonu Filmski studio - Breka Potok, pri emu su
imali znaajne gubitke.468 Napadi na Aerodromsko
Naselje, Trg Pere Kosoria i Hrasno Brdo u Sarajevu,
te estoki napadi na Misou, opina Ilija, su izvre-
ni 9. jula.469 Srpske snage izvodile su snane napade
na Dobrinju i Misou i 10. i 11. jula. S druge strane,
snage RgO Sarajevo na podruju grada odgovorile su
diverzantskim akcijama izvedenim u rejonima Borija,
461 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-481/92, 3.7.1992.
462 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-495/92, 4.7.1992.
463 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-501/92, 5.7.1992.
464 adinlija, Za Sarajevo, str. 60.
465 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-513/92, 6.7.1992.
466 AARBiH, GA 23/1-71 (MO RBiH, Bilten o aktuelnim zbiva-
njima na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 113,
7.7.1992).
467 AARBiH OPH 1/1-10 (ZOd Igman, Izvjetaj, Broj: 17-7/01-
206/92, 9.7.1992.); ati, str. 145-146.
468 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02- 528/92, 7.7.1992.
469 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-561/92, 9.7.1992; RgTO Sarajevo, Redovni borbeni
izvjetaj, Pov.broj: 02-567/92, 10.7.1992.
Brijee Deponija, Osmice Babin zub, a u naselju
Dobrinja (staro Aerodromsko Naselje) snage ARBiH
su pjeadijskim napadom pomakle liniju fronta napri-
jed.470 Do 15. jula jae borbe voene su na podruju
Dobrinje,471 a do susretne borbe snaga OpO Novi
Grad sa srpskim snagama dolo je 13. jula na podruju
Bua Potok u.472 Jedinice OpO Stari Grad 16.
jula su zauzele objekat Bistrika kula.473 U toku 17.
jula intenzivne borbe voene su u rejonu Vratnica,
Ljeeva i Vrbovika na tromei Visoko Ilija Breza,
kao i na podruju Kralupa.474
Snage RgO Sarajevo su 18. jula izvele uspjenu
diverzantsku akciju na podruju Ilijaa, a na podruju
Igmana osloboen je znaajan objekat Golo brdo.475
U toku 19. i 20. jula na podruju grada srpske
snage izvodile su napade na podruju Breke, iz prav-
ca Poljina prema ipu i u rejonu stupske pijace.476 Na
podruju Visokog 21. jula izvren je napad iz pravca
ekria, a na podruju Ilijaa iz tri pravca izvren je
napad na Misou. Narednog dana izvren je pjeadij-
ski napad srpskih snaga u Nedariima i iz pravca Ve-
ljina prema Dobrinji.477 Snage OpO Ilida u borbama
voenim 23. jula unitile su tenk T-55 kod umarske
kole na Ilidi i jedan oklopni transporter u rejonu
Vojkovia.478 Jedinice OpO Ilija su 24. jula izvele
uspjenu napadnu akciju na podruju emerske plani-
ne i sela emernica.479 Srpske snage su 26. jula napale
470 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-575/92, 10.7.1992; RgTO Sarajevo, Redovni borbe-
ni izvjetaj, Pov.broj: 02-590/92, 12.7.1992; RgTO Sarajevo,
Redovni borbeni izvjetaj, Pov.broj: 02-600/92, 13.7.1992.
471 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-598/92, 13.7.1992; RgTO Sarajevo, Redovni borbeni
izvjetaj, Pov.broj: 02-622/92, 15.7.1992.
472 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-606/92, 14.7.1992.
473 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-637/92, 16.7.1992.
474 AARBiH, GA 23/1-80 (MO RBiH, Bilten o aktuelnim zbiva-
njima na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 123,
17.7.1992).
475 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-697/92, 22.7.1992; ati, str. 154.
476 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-664/92, 20.7.1992; RgTO Sarajevo, Redovni borbe-
ni izvjetaj, Pov.broj: 02-672/92, 20.7.1992; RgTO Sarajevo,
Redovni borbeni izvjetaj, Pov.broj: 02-680/92, 21.7.1992.
477 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-691/92, 22.7.1992.
478 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-742/92, 26.7.1992.
479 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-727/92, 25.7.1992.
rejon Hotonja,480 a snage ARBiH odgovorile narednog
dana diverzantskom akcijom na pravcu Trebevia.481
U kasnim popodnevnim satima 28. jula, srpske
snage su poele artiljerijsku pripremu napada na Hra-
snicu iz Lukavice, sa Gavria brda i Ilide, i nakon
toga izvele pjeadijski napad na pravcu Vojkovii
Lasica Grlica Hrasnica, a u ranim veernjim satima
izvele su i dva uzastopna pjeadijska napada u rejonu
Jevrejskog groblja.482 U naredna dva dana izvoeni su
napadi na Breka potok i prema Pionirskoj dolini, na
Vranjae, Jevrejsko groblje i Hrastove II, kao i na Trg
Pere Kosoria.483
Juli 1992. godine je za snage ARBiH okonan ne-
uspjelim pokuajem proboja iz okruenja na podruju
grada i velikim uspjehom na prostoru Igmana i Trnova.
Napad i pokuaj proboja iz okruenja na podru-
ju grada Sarajeva, zbog ega su formirane prethodno
spomenute dvije operativne grupe, izvren je 31. jula
1992. Zamisao je bila da se zadatak izvri istovreme-
nim dejstvom obiju operativnih grupa. Pri tome su
glavne snage 1. OG trebale napadati pravcima Neda-
rii Ilida i Nedarii Dobrinja Vojkovii. Dru-
ga OG trebala je napasti svojim glavnim snagama na
pravcu Kromolj Poljine Blagovac Semizovac i
pomonim snagama pravcem u Donja Joanica
Krivoglavci Svrake. Snage 2. OG bile su podijelje-
ne u tri taktike grupe, od kojih je na glavnom pravcu
djelovala 1. TG koja je imala zadatak razbiti neprija-
telja na prednjem kraju i ovladati selima Izlaze, Polji-
ne, Gornji Hotonj, a zatim, obuhvatnim dejstvom sa
sjevera, ovladati uuroviima, Blagovcem i Gornjom
Joanicom, te u sadejstvu s ostatkom snaga operativne
grupe konano ovladati Vogoom.484
Ove su se snage u poredak za napad na golim pa-
dinama prema selu Poljine razvile u jutarnjim satima
31. jula. Na samom poetku postale su meta ubitane
vatre srpskog artiljerijskog i raketnog oruja. I pod ta-
kvom vatrom dio snaga 1. podrinjske brigade iz sasta-
va 1. TG, napadajui preko brisanog prostora, uspio
je dostii neprijateljske poloaje, probiti ih i izbiti na
480 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-744/92, 27.7.1992.
481 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-760/92, 28.7.1992.
482 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-765/92, 29.7.1992.
483 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov.
broj: 02-776/92, 30.7.1992; RgTO Sarajevo, Redovni borbeni
izvjetaj, Pov.broj: 02-788/92, 31.7.1992.
484 AARBiH, Komanda 2. OG, Zapovijest za napad, Op. broj 1,
30. 7. 1992.
105
june padine grebena Pretranj iznad sela Poljine, ali
se i ovaj dio jedinice, zajedno s njenom glavninom,
pod silinom vatre i teretom ljudskih gubitaka, povukao
juno od sela Izlaze. Ni ostale jedinice 1. TG nisu za-
uzele napadnute objekte i takoer su pretrpjele znatne
gubitke. Druga TG iz sastava ove operativne grupe nije
u toku noi, kako je bilo planirano, ubacila jedinice u
samu Vogou. Snage 3. TG izvrile su takoer bezu-
spjean napad na pravcu ui.485 Istovremeno sa sna-
gama iz grada, snage TG Visoko su 31. jula otpoele
napadna dejstva pravcem Visoko Ilija, kojima nisu
ostvareni pomaci na bojitu.486
Komanda 2. OG je od 1. do 3. augusta pokuavala
nastaviti operaciju na svom pravcu, prema Poljinama i
Vogoi, ali to vie nije bilo mogue.487
Tako su neuspjehom okonani pokuaji proboja iz
okruenja i razbijanja opsade Sarajeva tokom mjese-
ca jula. U svim ovim borbenim dejstvima tokom jula
1992. godine u jedinicama RgO Sarajevo poginulo je
105 i ranjeno 416 boraca.488
Nakon Poljina, nastojanja snaga ARBiH da razbi-
ju opsadu Sarajeva prenesena su s istonog na zapadni
pravac, u zonu 1. OG. Od 4. do 11. augusta 1992. vo-
ene su teke borbe na podruju Dobrinje, Aerodrom-
skog Naselja, Nedaria i Stupa. Napredovanje snaga
ARBiH nije ostvareno, a gubici su bili izraeni u dese-
tinama boraca izbaenih iz stroja.489
Ipak, ove borbe u gradu nisu bile bez znaajnih
efekata. Angaovanost SRK na linijama opsade Sara-
jeva bila je od pomoi snagama OpO Trnovo, jedi-
nicama s Igmana i 7. brigadi ARBiH (Krajikoj), koje
su, u dobro planiranoj i odluno izvedenoj akciji 31.
jula i 1. augusta, ovladale prevojem Rogoj i oslobodile
Trnovo.490 trebalo izvesti u dvije etape, angaujui glavne snage
Prije ovih uspjenih dejstava na podruju Trnova,
snage 7. brigade i OpO Foa su 23. jula oslobodile
znaajne zemljine objekte Kacelj i Koalj i sva sela na
podruju Jabuke, opina Foa, ime su stvoreni uslo-
vi da ove snage narednog dana ostvare fiziki spoj sa
485 AARBiH, Komanda 2. OG, Analiza dejstava jedinica 2. OG na
dan 31. jula 1992. godine, Op.broj 16-7, 1. 8.1992.
486 AARBiH, Komanda grupe Visoko, Borbeni izvjetaj, Broj:
01/53-4, 31.7.1992.
487 AARBiH, Komanda 2. OG, Dopuna Zapovijesti za napad
Op.broj 1, 1.8.1992; AARBiH, Komanda 2. OG, Redovni bor-
beni izvjetaj, Op.broj 16-8, 3.8.1992.
488 AARBiH RGSA 2/1-220 (RgO Sarajevo, Pregled gubitaka
01.-31.7.1992).
489 AARBiH, RgO Sarajevo, IKM Nedarii, Presjek toka borbe-
nih dejstava, 11.8.1992.
490 adinlija, Prvi korpus, str. 22.
106
snagama OpO Gorade s prostora Orahovica. Time
je uspostavljen kopneni koridor prema Goradu.491
Snage OpO Trnovo, pojaane jedinicama s
Igmana i dijelom 7. brigade prebaene sa prosto-
ra Grepka, u borbama voenim 31. jula i 1. augusta,
ovladale su prevojem Rogoj i dominantnim objektima
na rogojskoj gredi, a nakon toga oslobodile Trnovo.492
Prilikom oslobaanja Rogoja i Trnova zarobljeno je:
6 samohotki 76 mm, artiljerijski divizion s 12 haubi-
ca 105 mm, minobacaka baterija s 8 minobacaa 82
mm, baterija topova B-1 76 mm, 2 topa T-12 100 mm,
nekoliko PAT-ova 20 mm spregnutih na motorna vozi-
la i velike koliine municije razliitih kalibara.493
Razvoj organizacije Oruanih snaga Republike
Bosne i Hercegovine, ishod prethodnih borbi i ope
prilike, vodili su tome da se vremenom teite planira-
ne deblokade Sarajeva prebacivalo s prvobitnih plano-
va za proboj snaga iz okruenja, na razbijanje opsade
snagama sa spoljne strane prstena, uz sadejstvo jedini-
ca iz grada.
To je u punoj mjeri dolo do izraaja tokom ope-
racije JUG-92.
Zadatak snaga ARBiH planiranih za dejstva u ovoj
operaciji bio je da napadom svih snaga, s fronta i poza-
dine, sinhronizovanim dejstvom po cilju, mjestu i vre-
menu, unite glavne snage neprijatelja u zahvatu pra-
vaca Jahorina Trebevi, Trebevi, Kijevo Krupac
Vojkovii, Straite Krupac i Hadii Raskre
Blauj, sa ciljem da se, ovladavanjem kljunim objek-
tima oko jugoistonog dijela grada Sarajeva, deblokira
grad s pravca Igmana i Trnova, i tako stvore uslovi za
izvlaenje blokiranih snaga iz grada radi njihovog da-
ljeg angaovanja prema razvoju situacije. Operaciju je
na pravcima: Jahorina Tvrdimii Trebevi i Kije-
vo Crveni klanac Pavlovac, a pomone snage na
pravcima Koan s.Vranii Grivii, Butmir Ne-
darii, Igman Krupac - Vojkovii i Rogoj - Dobro
Polje. U operaciji, koja je otpoela 23. augusta 1992.
godine, bile su angaovane snage TG-1 Konjic i TG-2
Igman, snage OpO Foa (Prva foanska brigada) i
dijelovi jedinica prisutni na prostoru Grepka, te prido-
date snage iz Gornjeg Vakufa i Zenice.494
491 Amir Kliko i Fikret uski, 17. Viteka krajika brdska briga-
da ARBiH, Udruenje 17.VKbbr Institut za istoriju, Klju-
Sarajevo, 2010, str. 51-52.
492 Ibid., str. 54.
493 ati, str. 173.
494 AARBiH, GA 63/1-1 (GOSRBiH Grupa JUG: Borbena za-
povjest za napad, 20.8.1992).
 POLJINE, juli 1992.

VSrRBiH

2.TG

1.TG

3.TG

UN

VSrRBiH

Linija poloaja TORBiH Vatreni poloaji VRS

Pravci djelovanja TORBiH

107
 Dejstva nareena citiranom zapovijeu bila su
ira od osnovne zamisli koju je dao naelnik GOSR-
BiH neposredno prije otpoinjanja operacije, a koja se
sastojala u dejstvu glavnih snaga na pravcima Hrasni-
ca Sokolovi-Kolonija Butmir Nedarii i Hra-
snica Sokolovi-Kolonija Ilida Stupska petlja,
s pomonim pravcem kojim je trebalo s Igmana preko
Vojkovia, Krupca, Gornjeg i Donjeg Kotorca izvri-
ti spajanje sa snagama na Dobrinji.495 Snage iz grada,
na jugozapadnom dijelu sarajevskog bojita, ispoljile
su svoja dejstva upravo prema ovoj zamisli, nastojei
vezati za sebe angaovane snage VRS i, u povoljnom
razvoju operacije, izvriti proboj i krenuti ususret sna-
gama izvana.496 Do kraja operacije JUG-92 u nave-
denim dijelovima grada i na podruju Stupa, Otesa i
Azia voene su intenzivne borbe.497 Tokom ove ope-
racije pravac Visoko Sarajevo bio je pomoni pravac
i snage iz sastava TG Visoko bile su angaovane sa
ciljem da se u prvoj fazi stavi u okruenje Ilija, a sa
stvaranjem uslova produi napredovanje prema Vogo-
i ususret snagama iz grada, koje su u tom sluaju i
same trebale izvriti proboj prema Vogoi.498
Operacija nije bila dobro pripremljena i njen po-
etak bio je dosta forsiran, to se vidi i po obrazloenju
datom u nareenju za njen poetak.499 Zato su je od
poetka pratile tekoe koje su se u ravni realizacije
sudarale s ambicioznou kojom su njeni planovi za-
snovani. Bez obzira to je VK odmah po otpoinjanju
dejstava poslao upozorenje zbog sporog izvravanja
ili potpunog neizvravanja zadataka,500 bez obzira na
angaovanja relativno velikih snaga, pri emu su sna-
ge u napadu iskazale na pojedinim pravcima izrazitu
hrabrost i portvovanje, i bez obzira na velike koliine
utroenog MTS-a,501 do sredine septembra, kada je ova
495 AARBiH, GOSRBiH, Smjernice za procjenu i donoenje odlu-
ke, Broj: 02/340-640, 17.8.1992.
496 AARBiH, RGSA 2/1-225 (RgO Sarajevo - IKM Kasarna Jusuf
Donli: Izvjetaj o toku b/d, 22.8.1992).
497 adinlija, Za Sarajevo, str. 66.
498 AARBiH, GOSRBiH-Odsjek Visoko, Analiza borbenih dejsta-
va, Str.pov.broj: 01/182-1, 14.9.1992.
499 Forsiranje poetka operacije vezuje se za poetak London-
ske konferencije. AARBiH, VK OSRBiH, Broj: 02/340-792,
19.8.1992.
500 AARBiH, VK - OG Visoko, Upozorenje zbog slabe realizacije
dobijenog zadatka, Broj: 01-205/92, 24.8.1992.
501 U odnosu na ukupne mogunosti logistike podrke koju su
Oruane snage RBiH imale, koliina od 6.000 mina za mino-
baca 120 mm i 1.000.000 puanih metaka kalibra 7,62 mm,
koje su potroene u prvoj fazi operacije JUG, predstavljale su
zaista velika sredstva. AARBiH, G OSRBiH - Odsjek Visoko,
Razlozi nepreduzimanja veih borbenih dejstava, izvjetaj, broj
01-348/92, 15.9.1992.
108
operacija obustavljena, ni na jednom pravcu nisu po-
stignuti oekivani rezultati borbenih dejstava.
Ovu operaciju, posljednju u kojoj je uestvovao
kao nosilac odbrane Sarajeva prije formiranja 1. kor-
pusa, RgO Sarajevo vodio je organizovan u 15 op-
inskih tabova, 13 brigada, 64 samostalna bataljona-
odreda, 31 samostalnu etu, 47 samostalnih vodova, s
ukupno 50.190 pripadnika.502
Ve smo naveli da je poetkom jula situacija na
podruju gornjeg Podrinja bila krajnje kritina po nje-
gove branioce. VK OSRBiH je tokom jula upuivao
stalna nareenja za pokrete slobodnih snaga za pomo
braniocima Gorada. Neka od njih bila su prilino
udna i potpuno nerealna, kao naprimjer nareenje da
se formira dobrovoljaka jedinica ranga odreda-briga-
de na podruju Sarajeva, koja je, da bi pritekla upomo
Goradu, morala probiti dva srpska obrua, sarajevski
i goradanski.503 Napadi srpskih snaga na Gorade i
dalje su se pojaavali, pa je 11. jula jakim oklopno-me-
hanizovanim snagama, uz podrku artiljerije, izvren
snaan napad iz pravaca Prae, Foe i ajnia. Nael-
nik GOSRBiH Sefer Halilovi izdao je, putem me-
dija, naredbu svim odredima na teritoriji ovog dijela
nae republike da odmah krenu upomo braniocima
Gorada.504 Napadi srpskih snaga i dalje su se poja-
avali i bili su praeni razaranjem civilnih objekata i
stradanjem civila. Napadi srpskih snaga 14. jula izvo-
eni su iz pravca Foe i Pala, a ogorene borbe voene
su na podruju Obarka i u Vranjskoj Mahali.505
Od ovih nareenja-apela nije bilo vidljive koristi
sve do dolaska 7. brigade (Krajike) koja je po dola-
sku u Bosnu i Hercegovinu s prostora Hrvatske, gdje
je formirana, upuena u rejon Grepka. Ova jedinica,
kao nosilac borbenih dejstava, zajedno sa snagama
OpO Foa, izvrila je 23. i 24. jula uspjena borbena
dejstva, kojima su snage ARBiH ovladale prostranim
podrujem foanske Jabuke i izvrile spoj sa snagama
OpO Gorade na podruju Orahovica. Ovim je bio
uspostavljen kopneni koridor prema Goradu kojim je
narednih dana u 12 organizovanih kolona, u naprtnja-
ama vojnika i na tovarnim grlima, braniocima Gora-
da dostavljena znaajna koliina materijalno-tehnikih
sredstava.506
502 AARBiH, NIP Vojna iskustva iz rata u BiH 1992-1995, sepa-
rat br. 5, Mobilizacija (radni materijal), autor Avdulah Kajevi,
Sarajevo, 1999, str. 56.
503 AARBiH, GA 16/2-32 (G OSRBiH, Nareenje o formiranju
privremenog sastava, 02/349-299, 7.7.1992).
504 Gorade odolijeva 'Oluji', Osloboenje, 12.7.1992, str. 1.
505 Pakao u Goradu, Osloboenje, str. 1.
506 AARBiH, VK Visoko, Ferid Buljubai - rad na terenu, Izvje-
 Otvaranje koridora za Gorade, 23. juli 1992.

IBOG
IDv/7.br Gorade

OpO Foa

IDv/7.br

7.br

OpO Foa

Linija poloaja TORBiH Vatreni poloaji VRS

Pravci djelovanja TORBiH

109
 Sarajevo, 1992.

Sarajevo - Stari Grad, 1992.

110
 Osloboena teritorija Gorada tokom operacija
KRUG i DRINA, koridor za Gorade

KRUG-92

OpO Foa

KRIDOR
DRINA-92

Linija poloaja TORBiH Osloboena teritorija

Ova materijalno-tehnika sredstva dostavljena
braniocima Gorada omoguila su poetak uspjenih
napadnih borbenih dejstava jedinica Armije RBiH na
podruju goradanske regije, koja su najavljena akci-
jom 1. drinske udarne brigade 29. jula 1992. godine,
kada je osloboen vrh Preljue, planine koja dominira
tromeom opina Foa Gorade ajnie.507
Nakon toga isplanirana je i izvedena operacija
KRUG tokom koje su razbijene agresorske sna-
ge i osloboena lijeva obala rijeke Drine na teritori-
ji opine Gorade. Operacija je otpoela 15. augusta
1992. godine napadom na srpske poloaje u rejonima
Podmjere i Otro. Nakon razbijanja snaga agresora
na ovim poloajima, nastavljen je prodor snaga AR-
BiH prema Krivoj Dragi i presjeena komunikacija
Podhranjen Kriva Draga. U nastavku napada snage
ARBiH su zaobile Trovrh i napale objekat Tvijak.
Nakon toga je 17. augusta osloboen Hranjen. Istog
dana jedinice Armije su, preko Motke i Krive Drage,
izbile na Vranovinu, a zatim zauzele relej na Trovrhu
i goradansku Jabuku. Dejstvima s Vranovine 18. au-
gusta osloboen je objekat Mi i nastavljen napad na
Tvijak. Devetnaestog augusta snage VRS-a pokuale
su izvesti kontranapad, ali u tome nisu uspjele. Istog
dana snage ARBiH su zauzele objekat Tvijak. Do
kraja operacije, koja je trajala ukupno 14 dana, snage
ARBiH su oslobodile oko 150 kvadratnih kilometara
teritorije koja je obuhvatala cijelu lijevu obalu Drine
na teritoriji opine Gorade i dijelove opine Rogati-
ca.508
Nakon konsolidacije vlastitih snaga, jedinice AR-
BiH s podruja goradanske regije su 14. septembra
zapoele operaciju DRINA tokom koje su razbijene
snage VRS-a na Kolijevkama, Vievicama i Biljinu, te
osloboena naselja Bare, Krsnica, Zupii i Potkozara.
Ovim je u potpunosti osloboena teritorija opine Go-
rade te dio opine ajnie. 509

taj, Str.pov.broj: 02/1513-22, 31.8.1992.

507 Ovom prilikom zarobljene su znaajne koliine MTS: 2 MB 82
mm, 2 MB 60 mm, 1 PAT 20/1 mm, 1 mitraljez M-53, 20 PAP,
30 RB, 20.000 metaka za streljako naoruanje i oko 200 mina 508 Bahto, str. 118.
i granata. Bahto, str. 118. 509 Ibid.

111
 Operacija JUG-92

HVO
VRS

UN

VRS

ARBiH

Linija poloaja ARBiH Pravci djelovanja snaga ARBiH Linija poloaja VRS UN Snage UN-a Linija poloaja HVO

Specijalna jedinica Zagreb, Sarajevo, 1992.

112
 Sarajevo - Predsjednitvo RBiH, 1992.

Specijalne jedinice OSRBiH, Sarajevo, 1992.

113
114
Sveanost polaganja zakletve, Dom Armije, 1992.

1. artiljerijska brigada RgO, Sarajevo, 1992.

115
 1. sandaka brigada, Sarajevo, 1992. Mirsad Bezdrob Kan, 1992.

Mujo Zuli, Sabrija Zimi, Mustafa Hajrulahovi Talijan, Hamid Bahto. Dom Armije Sarajevo, 1992.

116
 Mirsad ati uperak, 1992.

edomir Domuz edo, Igman, 1992.

Pripadnik 1. podrinjske brigade. Sarajevo, 1992. Radionica namjenske vojne proizvodnje. Sarajevo, 1992.

117
 Sarajevo - Soukbunar 1992. Pred strojem odreda TO Fehim Bibi i Vehbija Kari Amida

Visoko - ekrii, 1992.

118
119
120
 III
FORMIRANJE
1. KORPUSA ARBiH, BORBENA
DEJSTVA I ORGANIZACIJSKO-
FORMACIJSKI RAZVOJ DO
KRAJA MAJA 1993.

121
122
 Formiranje 1. korpusa ARBiH

P
redsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine
18. augusta 1992. godine donijelo je Odluku o
Komanda 1. korpusa
formiranju korpusa Armije Republike Bosne i
Hercegovine, zonama njihove odgovornosti i pretpo- IBOG OkO Sarajevo
injavanju, to je u formalnom smislu bila i odluka o
formiranju sarajevskog 1. korpusa.510 Naredba o po-
TG Igman TG Visoko
stavljenju ueg dijela Komande 1. korpusa u prvoj
verziji donesena je 24. augusta,511 a u konanoj verziji
1. mbr 1. mtbr
1. septembra 1992. godine, to je nakon rata usvojeno
kao dan formiranja 1. korpusa ARBiH. Za komandanta
2. mtbr 3. mtbr
1. korpusa postavljen je dotadanji komandant RgO
Sarajevo Mustafa Hajrulahovi Talijan, za njegovog
2. bbr 5. bbr
zamjenika imenovan je Vahid Karaveli, a na mjesto
naelnika taba 1. korpusa imenovan je Enver Hadi-
ID br marbr
hasanovi.512
Zona odgovornosti 1. korpusa, po odluci o for-
miranju, obuhvatala je teritorije opina: Breza, Centar Grafikon 1: Struktura 1. korpusa ARBiH, oktobar 1992.
Sarajevo, ajnie, Foa. Fojnica, Gorade, Hadii,
Han-Pijesak, Ilida, Ilija, Kalinovik, Kiseljak, Kree-
vo, Novi Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Olovo, Pale,
Rogatica, Rudo, Sokolac, Stari Grad Sarajevo, Trno-
vo, Visoko, Vare, Viegrad i Vogoa. IBOG
Sastav i struktura 1. korpusa nastala nakon for-
miranja, s presjekom stanja iz druge polovine oktobra 1. drinska 1. foanska
1992. dati su na Grafikonu 1.
Istonobosanska operativna grupa (IBOG) formi- 31. drinska tab OS epa

rana je 27. septembra 1992. godine.513 Na Grafikonu

2 data je struktura IBOG. Brigade navedene u lije- 43. drinska
vom stupcu grafikona ostale su do kraja rata u sasta-
vu IBOG, odnosno 81. divizije. Prva foanska briga- 1. rogatika

1. viegradska
510 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju korpusa
ARBiH, zonama njihove odgovornosti i pretpoinjavanju, Br.
02/1091-37, 18.8.1992.
511 AARBiH, GOSRBiH, Naredba, Pov.broj: 02/589-24, 24.8.1992. Grafikon 2: Struktura IBOG nakon formiranja, oktobar 1992.
512 AARBiH, GOSRBiH, Naredba, Pov.broj: 02/589-36, 1.9.1992.
513 Odluka VK OSRBiH kojom je formirana IBOG nosila je broj
02/509-64 od 27.9.1992.

123
 Prva z/o 1. korpusa, septembar 1992. godine
da je iz sastava IBOG izala prilikom formiranja OG
Igman, a jedinice ARBiH s podruja epe ule su u
sastav 8. OG Srebrenica 2. korpusa.
TG Visoko formirana je 2. oktobra 1992. go-
dine. Obuhvatala je snage ARBiH na prostoru opina
Visoko, Breza,Vare i Ilija i kao takva ula u sastav
1. korpusa. TG Igman, formirana 17. oktobra 1992,
obuhvatala je snage ARBiH opina Ilida, Hadii, Tr-
novo i jedinice stacionirane na irem podruju planine
Igman.514
Regionalni tab odbrane, preformiran i preimeno-
van u Okruni tab odbrane Sarajevo, pretpoinjen je
514 Detaljnije podatke o strukturi ovih taktikih grupa i njihovom for-
miranju u poglavlju Jedinice 1. korpusa.
124
Komandi 1. korpusa. Sastav i struktura OkO Sara-
jevo u sastavu 1. korpusa dati su na Grafikonu 3.515
Ovaj Okruni tab po novoj formaciji objedinjavao je
samo opinske tabove s ueg gradskog podruja Sa-
rajeva. Ostali opinski tabovi odbrane bili su poti-
njeni taktikim i operativnim grupama.
Iako je odluka o formiranju korpusa donesena u
augustu a postavljenje komandanta i dijela starjeina
1. septembra, Komanda 1. korpusa zaivjela je nakon
to je okonana operacija deblokade Sarajeva voena
pod kodnim imenom JUG-92. Najstarije sauvano
nareenje ove komande od 19. septembra odslikava
515 Struktura OkO Sarajevo na Grafikonu 3 definisana je 28.
septembra. AARBiH, OKSA 1/1-3 (OkO Sarajevo: Naree-
nje, Str.pov.broj: 3-1/92, 28.9.1992).
 i Hercegovine zapoela je 15. augusta,520 s teitem na
OkO Sarajevo pravcima prema Jajcu i Gradacu. Na podruju Sara-
jeva teite aktivnosti srpskih snaga bilo je na konso-
1. sarajevski zd. Odred Hrasno
odred Brdo lidaciji odbrane nakon pretrpljenih poraza na prostoru
1. zdrueni 4. zdrueni
odred odred Igmana i Trnova i pripremi odgovora na oekivanu
Odred Jusuf Odred Ivan
Hasanovi Juka Krndelj ofanzivu ARBiH. Borbe voene u okviru ove ofanzive
pod nazivom JUG-92 obraene su u prethodnom po-
Odred Koevski
panteri
Odred Zlatite glavlju. U vezi s ovom operacijom, a nakon povratka
2. zdrueni 5. zdrueni
odred odred iz Londona, Radovan Karadi je 29. augusta svom
Odred Zlatni
ljiljani
Odred 5. april komandujuem generalu Ratku Mladiu izdao zapo-
vijed da se po svaku cijenu odre i ojaaju srpske po-
1. vogoanski
odred zicije oko Sarajeva, te da se u tom cilju na sarajevsko
3. zdrueni 6. zdrueni
odred odred
Odred irokaa bojite prebaci 5.000-6.000 vojnika iz Krajine.521
2. vogoanski
odred
Precizniji zadaci srpskim snagama na prostoru
sarajevske i goradanske regije definisani su na vojno-
Grafikon 3: OkO Sarajevo politikom savjetovanju u zoni SRK-a, koje je odrano
6. septembra 1992. na Jahorini, gdje su prisustvovali:
lanovi Komande SRK-a, komandanti brigada iz sa-
stanje nakon neuspjeha ove operacije i odnosi se na stava SRK-a, predsjednici skuptina opina, naelnici
stabilizaciju i uvrivanje linija odbrane korpusa, vojnih odsjeka, lanovi Generaltaba, lanovi Vlade i
tednju municije i drugih ubojnih sredstava i pripremu Predsjednitva Srpske republike Bosne i Hercegovi-
za ivot i rad u zimskim uslovima.516 ne. Zakljueno je da snage SRK-a obezbijede krajnje
Ovaj prelazak u defanzivu bio je izvren iz dva upornu i odsudnu odbranu na dostignutim linijama, a
razloga. manevrom snaga, vatre i pogodnim grupisanjem sna-
ga na izabranim pravcima poprave operativni poloaj
Jo od druge polovine jula srpsko vojno i poli- korpusa. U tom cilju trebalo je da presjeku komuni-
tiko rukovodstvo je upotrebu vojnih snaga kojima je ciranje snaga ARBiH izmeu Treskavice i Bjelanice.
rukovodilo i komandovalo planiralo radi odravanja Zatim da deblokiraju komunikacije Sarajevo Trnovo
Londonske konferencije i pojaavanja srpske prego- Dobro Polje, Sarajevo Srednje Olovo, Pazari
varake pozicije na njoj.517 Krajem jula Generaltab Igman, uz zauzimanje bitnih dijelova grada i objekata
VSrRBiH imao je informacije o pripremama za deblo- u njegovoj blizini. U daljem djelovanju trebalo je raz-
kadu Sarajeva s Igmana prema Ilidi i Vojkoviima.518 biti snage ARBiH u rejonu Gorada, Foe, Viegrada i
U vezi s Londonskom konferencijom i postizanjem stvoriti uslove za aktivna dejstva ka srednjoj Bosni.522
stratekih ciljeva vojnom silom, koji su zatim na sa-
moj konferenciji trebali stei diplomatsku verifikaciju, Nakon to su snage ARBiH u toku operacije
kao i u cilju odgovora na oekivanu operaciju ARBiH, JUG-92 iskazale svoje realne domete i po pravcima
G VSrRBiH je poetkom augusta izdao svoju Direk- i po intenzitetu dejstava, Komanda SRK-a donijela je
tivu broj 3. Zadatak snaga VSrRBiH oko Sarajeva bio
je da pod svaku cijenu sprijee deblokadu grada i da blike Bosne i Hercegovine (OS RBiH) u Posavini, ovladati Jaj-
cem, Gradacem i Bugojnom, te izbiti na liniju Tesli Teanj
aktivnim dejstvima ovladaju komunikacijom Saraje- Graanica Srebrenik. Srpske snage s podruja Semberije
vo Trnovo. U daljem razvoju situacije, aktivnom i trebale su razbiti preostale snage odbrane Bosanskog amca
upornom odbranom, SRK je morao spreavati prodore i Oraja, ovladati Majevicom i izbiti na liniju Srebrenik Tuzla
Simin Han Kalesija Kladanj. Zadatak srpskih snaga s
ka Sarajevu i Trnovu i postepeno suavati obru oko podruja Hercegovine bio je da ofanzivno djeluju ka Neretvi,
Sarajeva.519 Srpska ofanziva na irem prostoru Bosne gornjem toku Drine i slivu Bistrice, izbiju na lijevu obalu Neretve
od Konjica do apljine i u sadejstvu s SRK-om ovladaju Gora-
dem i Trnovom. ICTY, G VSrRBiH, Direktiva za dalja dejstva
516 AARBiH, K1K 2/2-1 (Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov. op.broj 3, Str.pov.broj 02/5-92, 3.8.1992.
broj: 02/92, 19.9.1992). 520 ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period od 16.7.1992. do
517 ICTY, G VSrRBiH, Naredne aktivnosti Vojske Srpske Republi- 9.9.1992, str. 71-72.
ke BiH, Direktiva, Str.pov.broj 02/5-72, 22.7.1992. 521 Na Mladievu primjedbu da e biti teko pokrenuti toliki broj lju-
518 ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period od 26.5.1992. do di, Karadi je insistirao da se ovo izvri i upotrebom policijske
31.7.1992, str. 379. sile. ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period od 16.7.1992. do
519 Snage s prostora Krajine trebale su postii zamiljene granice 9.9.1992, str. 109.
na Uni i Savi, razbiti preostale dijelove Oruanih snaga Repu- 522 ICTY, Komanda SRK, Str.pov.broj: 10/74-341, 12.9.1992.

125
126
 Mustafa Hajrulahovi Talijan, Vahid Karaveli, Enver Hadihasanovi
odluku da produi s upornom odbranom svojih polo-
aja, a da aktivnim dejstvima dijela snaga na pravcima
Doglodi, Stup, Doglodi Stupska petlja, Vranovina
s. Grab, u i Boljakov Potok slomi ofanzivu sna-
ga ARBiH, popravi operativni raspored svojih snaga
i stvori uslove za ofanzivna dejstva u narednom pe-
riodu. Osim ovih zadataka planiranih uglavnom na
uem sarajevskom gradskom podruju, nareena su i
dejstva kojima je trebalo presjei komunikacije Kije-
vo Trnovo, Hrasnica Igman, Pazari Igman, te
stvoriti uslove za ovladavanje Olovom i ovladavanje
objektima Gosina planina i aran, kao i Mesiima na
podruju Rogatice.523
Razvoj borbenih dejstava na terenu odvijao se
uglavnom na pravcima i s izraenim ciljevima defini-
sanim prethodno navedenim aktima Vojske SrRBiH.
Napadi jedinica SRK-a u rejonu ui poeli su
18. septembra ujutro. Nakon silovite artiljerijske pri-
preme, u nastojanju da po svaku cijenu postignu im-
perativ ponovnog zauzimanja Orlia koji je pred njih
postavljen, pripadnici jedinica SRK-a iz Vogoe su
ispred borbenog stroja svojih vojnika postavili ivi tit
Bonjaka logoraa iz vogoanskih logora.524 Napad
je izvren iz pravca kote 850 prema Orliu. Borci 1.
523 ICTY, Komanda SRK, Borbeno nareenje Op.broj 1, 14.9.1992.
524 Naredbu za angaovanje zarobljenih civila u ivom titu izdao
je komandant Vogoanske brigade SRK Miladin Trifunovi, i
u prvom danu u kojem je injen ovaj teki ratni zloin bilo je
angaovano 50 logoraa. Njihovo isturanje ispred jurinika Vo-
goanske brigade nastavljeno je sve do 23. septembra. a-
dinlija, Za Sarajevo, str. 68.
korpusa u odbrani platoa ui iz sastava 13. novosa-
rajevske brigade, krajnjim naporima i uz velike rtve,
u viesatnoj borbi na bliskom odstojanju, uspjeli su
odrati svoje poloaje na vrhu kote Orli. Nakon cje-
lodnevnih borbi snage SRK-a su se povukle na svoje
polazne poloaje. Napadi su obnovljeni 19. i 20. sep-
tembra, po istom obrascu, nakon dugotrajne jake ar-
tiljerijske pripreme i isturanjem ivog tita logoraa.
Snage 1. korpusa ARBiH u odbrani uspjele su odrati
svoje poloaje. Snage VRS-a su nakon 20. septembra
zaposjele dotad neposjednuti prostor niije zemlje iz-
meu linija i primai svoje poloaje sasvim blizu bra-
niocima, na Orliu na 20-50 metara rastojanja. Napadi
snaga VRS-a na ovom pravcu ponavljali su se do 23.
septembra bez daljih pomaka snaga na terenu.525
U jutarnjim satima 25. septembra otpoela je ar-
tiljerijska priprema napada snaga SRK-a na pravcima
Stupsko Brdo, Stup i Azii. Nastavljeno je i snano
granatiranje ui. Zatim je uslijedio napad tenkova
podran pjeadijom na pravcu Stupsko Brdo Stup.
estoke borbe voene su tokom itavog dana. Snage
525 AARBiH, Komanda 13. novosarajevske brigade, Izvjetaj o
borbenim dejstvima na brdu u dana 18. i 19. septembra
1992. god., 19.9.1992; AARBiH, Komanda 1. korpusa - IKM,
Izvjetaj o borbenim dejstvima, Broj: 14/92, 22.9.1992; AAR-
BiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o b/d, Broj: 19/92,
23.9.1992; ICTY, Komanda SRK, Redovni borbeni izvjetaj sa
stanjem u 14:00, Str.pov.broj: 10/74-367, 21.9.1992; AARBiH,
Vojno-historijska graa Prve slavne motorizovane brigade (pe-
riod 1992/93. godina), rukopis; AARBiH, Materijali NIP Vojna
iskustva odbrambenooslobodilakog rata 1992-1995, Lista
podataka o b/d: Odbrana tt 876 Orli; adinlija, Za Sarajevo,
str. 69-70.
127
1. korpusa uspjele su zadrati svoje poloaje i nani-
jeti gubitke neprijatelju.526 Aktivna borbena dejstva
nastavljena su tokom noi i narednog dana u rejonu
Stupa I i Stupa II, Stupskog Brda i oko objekta Koare
u Aziima.527 Napadi snaga SRK-a na ovom podru-
ju nastavljeni su do kraja septembra i u prvim danima
oktobra, uz istovremeno ponovno pokretanje jedinica
u napade iz pravca Rajlovca i Vogoe prema ui.528
Na pravcu Azia, kod Koare, snage SRK-a su 8. okto-
bra potisnule snage 1. korpusa za 50 metara unazad.529
Napadna dejstva SRK-a na ovom pravcu nastavljena
su 10. i 11. oktobra. Jaka artiljerijska priprema po
prednjem kraju odbrane jedinica 1. korpusa, podra-
na vatrom tenkova iz pravca Dogloda i eljeznikog
depoa, prethodila je napadu pjeadije na spomenutim
pravcima, ali bez ostvarenih pomaka.530
Na ove aktivnosti SRK-a jedinice 1. korpusa od-
govorile su kontranapadom izvedenim 12. i 13. okto-
bra pravcima koji izvode prema naselju Bare, naselju
Baii i prema Aziima. Linija odbrane pomjerena je
na desnoj obali Miljacke u rejonu Baia, gdje je zau-
zeta peradarska i svinjogojska farma, zatim prema Ko-
ari u Aziima za 100 metara i prema koli u Barama
za 200 metara. Napad je bio podran minobacakom
vatrom jedinica s podruja Sarajeva i artiljerijskom
vatrom s Igmana. U ovim napadima i tokom odbijanja
protivnapada jedinica VRS-a, snage 1. korpusa uniti-
le su dva tenka i jedan oklopni transporter.531 Napadna
dejstva na ovim pravcima izvodili su zdrueni dijelovi
jedinica ARBiH s podruja grada. Nakon ostvarenih
pomaka na terenu, uee veeg broja manjih sasta-
va pokazao se kao problem u organizaciji odbrane, pa
su poduzete mjere za njihovo izvlaenje s poloaja i
526 Jedinice su izvijestile da je uniten jedan tenk, jedno oklopno
vozilo, da je nanesena teta na drugim oklopnim sredstvima i u
ivoj sili protivnika. AARBiH, K1K 1/2-5 (Komanda 1. Korpusa,
Izvjetaj o borbenim dejstvima, Pov.broj: 32/92, 25.9.1992).
527 AARBiH, K1K 1/2-6 (Komanda 1. korpusa, Izvjetaj o borbe-
nim dejstvima, Broj: 41/92, 26.9.1992).
528 AARBiH, K1K 1/2-7 (Komanda 1. korpusa, Izvjetaj o borbe-
nim dejstvima, Broj: 45/92, 27.9.1992.); AARBiH, K1K 1/2-13
(Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj o izvoenju b/d, Broj:
75/92, 2.10.1992).
529 AARBiH, K1K 1/2-19 (Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj
o izvoenju b/d, Broj: 123/92, 8.10.1992).
530 AARBiH, K1K 1/2-21 (Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj
o izvoenju b/d, Broj: 145/92, 10.10.1992); AARBiH, K1K 1/2-
22 (Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj o izvoenju b/d,
Broj: 156/92, 11.10.1992).
531 AARBiH, K1K 1/2-23 (Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj
o izvoenju b/d, Broj: 175/92, 12.10.1992); AARBiH, K1K 1/2-
24 (Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj o izvoenju b/d,
Broj: 187/92, 13.10.1992).
128
uvoenje kompaktnih snaga jednog pjeadijskog ba-
taljona.532
U drugoj polovini septembra 1992. bilo je aktiv-
nih dejstava i na ostalim dijelovima sarajevskog boji-
ta. Poetkom oktobra aktivna borbena dejstva snage
VRS-a izvodile su na pravcu Vraca Hrasno i prema
Trgu heroja.533 Sredinom mjeseca jedinice 1. korpusa
bez uspjeha su pokuavale izvriti prodor na linijama
Emerovica Ravna stijena i u rejonima Brekinog Po-
toka i Gazinog Hana.534
Nakon jake artiljerijske pripreme, u prijepodnev-
nim satima 19. oktobra 1992. godine, iz pravca svojih
poloaja u krugu namjenske industrije Pretis, snage
SRK-a s podruja Vogoe, pojaane dobrovoljcima iz
SR Jugoslavije, izvele su masovan pjeadijski napad
na poloaje jedinica 1. korpusa iz sastava OpO Vo-
goa u Foanskoj ulici u Hotonju. Napad je uspjeno
odbijen, a napadaima su naneseni veliki gubici u i-
voj sili.535 Vei dio napadaa bili su dobrovoljci iz SR
Jugoslavije.536
Napadi na irem podruju grada intenzivirani su
krajem oktobra. Posebno snani napadi bili su u rejonu
Zlatita i na pravcima Debelo brdo Jevrejsko groblje
i Faletii Hladivode Grdonj, gdje su snage SRK-a
iz svih sredstava izvrile artiljerijsku pripremu napada,
a nakon toga krenule u pjeadijski prodor. Polo im je
za rukom da uu u naputene kue na Debelom Brdu
i kod Jevrejskog groblja, gdje su voene bliske bor-
be preteno runim bombama. Napad je zaustavljen.
Pored toga snage SRK-a su u dva navrata pokuale i
532 AARBiH, K1K 1/2-26 (Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o
izvoenju b/d, Broj: 219/92, 15.10.1992).
533 AARBiH, K1K 1/2-17 (Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj
o izvoenju b/d, Broj: 101/92, 6.10.1992);
AARBiH, K1K 1/2-18 (Komanda 1. korpusa, Redovni izvjetaj
o izvoenju b/d, Broj: 115/92, 7.10.1992).
534 AARBiH, K1K 1/2-29 (Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o
izvoenju b/d, Broj: 275/92, 18.10.1992).
535 U jednom trenutku 10-ak srpskih boraca bilo je odsjeeno od
glavnine svojih snaga. Ne mogavi izvui poginule i ranjene
i deblokirati grupu odsjeenih boraca, snage SRK-a otpoele
su novo estoko granatiranje i ponovo primijenile zloinaku
taktiku upotrebe ivog tita u kojem je bilo 10-ak vogoanskih
logoraa. AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o
izvoenju b/d, Broj: 299/92, 19.10.1992; adinlija, Za Saraje-
vo, str. 78.
536 Od 10 poginulih srpskih boraca, trojica su bili Vogoani, a za
njih sedam morali su organizovati meunarodni transport do
mjesta sahrane u Jugoslaviji. Osim poginulih, srpske snage u
napadu imale su i 18 ranjenih ljudi. ICTY, Komanda brigade
Vogoa, Izvjetaj o stanju i borbenim aktivnostima u z/o Vo-
goanskog bataljona, Str.pov.broj: 39/92, 19.10.1992; ICTY,
Komanda brigade Vogoa, Izvjetaj o stanju u z/o Vogoan-
ske brigade, Str.pov.broj: 41/92, 20.10.1992.
prodor na olinu kapu, ali je napad odbijen.537 Pomake
su tog 31. oktobra ostvarili u zoni odbrane 3. bbr gdje
je izgubljen poloaj branilaca na picastoj stijeni, a u
zoni odbrane 2. bbr na irokoj stijeni.538 Ove gubitke
snage ARBiH su bezuspjeno pokuale nadoknaditi
diverzantskim napadima u rejonima picaste stijene i
Male tvrave izvedenim 4. novembra.539 Prije toga jai
napadi VRS-a izvoeni su 1. novembra pravcem Vra-
ca Jevrejsko groblje Vrbanja most Marindvor, te VRS-a jaine bataljona ojaanog tenkovskim vodom
Zlatite Debelo brdo.540
Povremenih napada snaga VRS-a na spomenu-
tim pravcima bilo je tokom prve polovine novembra.
Snage 1. korpusa su u ovom periodu odgovarale po-
vremenim diverzantskim akcijama, kao to su bile ve
spomenute akcije na picastoj stijeni i Maloj tvravi,
te diverzije izvedene na podruju ui, Nedaria i su povremeni tenkovski i pjeadijski napadi.549 Iako je
Debelog brda. 541
Druga polovina septembra bila je takoer i period
intenzivnih napada snaga VRS-a na slobodne teritorije
Ilijaa, napose na podruje Misoe, kao i na Olovo i
naseljena mjesta na slobodnoj teritoriji ove opine.542
Ovakav razvoj situacije na bojitu nastavljen je i prvih
dana oktobra. 543 U ovim borbama branioci Olova su
do 4. oktobra unitili tri tenka i dva samohodna oru-
a srpskih snaga.544 Snage VRS-a imale su uspjeha 7.
oktobra kada su iznenadnim napadom na sela Korita i
Karaula nanijele gubitke snagama 1. korpusa iz sasta-
va OpO Ilija.545 Snage 1. korpusa s podruja Breze,
537 AARBiH, K1K 1/2-42 (Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o
izvoenju b/d, Broj: 542/92, 31.10.1992).
538 AARBiH, K1K 1/2-43 (Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o
izvoenju b/d, Broj: 566/92, 1.11.1992).
539 AARBiH, K1K 1/2-46 (Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o
izvoenju b/d, Broj: 625/92, 4.11.1992).
540 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 01.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2151, 2.11.1992.
541 AARBiH, K1K 1/2-63 (Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni
izvjetaj, Broj: 902/92, 18.11.1992).
542 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 29.9.1992. godine, Pov.broj: 02/340-1834, 30.9.1992.
543 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 1.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-1867, 2.10.1992.
544 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 4.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-1885, 5.10.1992.
545 Poginula su etiri i ranjena tri borca ARBIH. Inae je na ovom
podruju tih dana bilo znaajnih problema u snabdijevanju,
smjenjivanju boraca i organizaciji odbrane zbog oteanih ko-
munikacija preko Varea proizalih iz stava i stalnog ometanja
od tamonjeg HVO-a. AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o
toku borbenih dejstava na teritoriji Republike Bosne i Herce-
govine za period od 24 sata dana 8.10.1992. godine, Pov.broj:
02/340-1955, 9.10.1992.
Ilijaa i Varea, koje su od 2. oktobra organizovane u
TG Visoko, odgovorile su narednog dana, 8. okto-
bra, kada su napale i oslobodile sela Zakutnicu i tit
na sjeveroistonoj, sela Trifkovie i Damjanovie na
junoj i zapadnoj strani emerske planine, te tako op-
kolile i odsjekle emersku planinu od sela Okruglica.
Na olovskom pravcu VRS je nastavila napade na sela
Kruevo i Olovske Luke.546 Na podruju Ilijaa, snage
9. oktobra otpoele su napad s linije Vlakova Kara-
nica Saria brdo glavnim pravcem prema selu pic i
pomonim pravcem prema Milakovom Dolu.547
Napadi na Misou su nastavljeni. Poloaj njenih
branilaca konstantno se pogoravao.548 Uz neprekidnu
artiljerijsku vatru kojom je mjesto razarano, slijedili
djeliminog pomjeranja linija i pregrupisavanja snaga
ARBiH bilo do 25. oktobra, inilo se da e odbrana
moi biti stabilizovana na liniji Misoa Makovac
Gornja Misoa.550 Sutradan je napad VRS-a nastavljen
jakim pjeadijskim i oklopnim snagama, uz neprekid-
nu artiljerijsku podrku, tako da su snage TG Visoko
bile potisnute iz sela Misoa i uspostavile novu liniju
odbrane Zavrlje Kamenolom Gornja Misoa.551
Problemi oko stabilizacije odbrane u rejonu Misoe
bili su prisutni i u narednom periodu zbog nedovolj-
nog broja ljudi, oruja i municije. Napadi VRS-a su
intenzivirani 5. novembra i na pravcu s. Okruglica s.
Laevci Polom, koje su jedinice TG Visoko odbi-
le.552
546 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 8.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-1955, 9.10.1992.
547 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 9.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-1967, 10.10.1992.
548 Posebno teka faza nastupila je 13. oktobra, kada je povla-
enjem snaga iz Zenice, Kaknja i Breze, koje su uestvovale
u odbrani Ilijaa, oslabljena odbrana rejona Ilijaa i Misoe.
AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 13.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2022, 14.10.1992.
549 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejsta-
va na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od
24 sata dana 21.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2070,
21.10.1992; AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku bor-
benih dejstava na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za
period od 24 sata dana 24.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-
2087, 25.10.1992.
550 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 25.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2089, 26.10.1992.
551 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 26.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2090, 27.10.1992.
552 AARBiH, K1K 1/2-52 (Komanda 1. korpusa, Jutarnji borbeni
129
 I napadi na Olovo u ovom periodu bili su kon-
stantni. Do kraja oktobra branioci Olova u sadejstvu s
jedinicama ARBiH s podruja Sokoca, Ilijaa i Klad-
nja uspjeno su odbijali napade. U borbama voenim
28. oktobra zarobljen je jedan tenk, jedno samohod-
no orue PRAGA i vie drugih materijalno-tehni- Kremenac Smjea Jabuka Kacelj. Do 11. no-
kih sredstava.553 Nakon toga, snage VRS-a jaine dva
oklopno-mehanizovana bataljona 30. oktobra i 1. no-
vembra izvodile su napade pravcima Jelik, Kruevo i
Olovske Luke.554 Ovaj VRS-ov pritisak trajao je do 11.
novembra, kada su snage ARBiH izvrile kontraudar i
pomjerile liniju odbrane dva kilometra u dubinu nepri-
jatelja, ime je poloaj branilaca Olova znatno olak-
an.555
Poetkom oktobra snage VRS-a ispoljile su ofan-
zivna dejstva i prema slobodnoj teritoriji Trnova,
Hadia i Igmana.556 Sredinom mjeseca obnovljeni
su tenkovsko-pjeadijski napadi podrani artiljerijom
s ciljem osvajanja Kijeva.557 Na istom pravcu napadi
VRS-a su odbijeni krajem mjeseca.558 Borbe u zoni TG
Igman voene su i 3. novembra kada su snage 1.
korpusa odbile pjeadijski napad VRS-a izveden prav-
cem Straite Brezovaa Lokve.559 Nekoliko dana
kasnije, 8. novembra zaustavljen je i napad oklopno-
mehanizovanih snaga VRS-a pravcem Kasetii Lo-
kve.560
Na kljunu taku kopnenog koridora do Gorada,
na prevoj Grebak na slobodnoj teritoriji opine Foa,
izvjetaj, Broj: 717/92, 10.11.1992).
553 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 28.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2123, 29.10.1992.
554 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejsta-
va na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od
24 sata dana 30.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2137,
31.10.1992; AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku bor-
benih dejstava na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za
period od 24 sata dana 1.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-
2151, 2.11.1992.
555 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 11.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2313, 12.11.1992.
556 adinlija, Prvi korpus, str. 25.
557 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 16.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2040, 17.10.1992.
558 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 31.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2143, 1.11.1992.
559 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 3.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2174, 3.11.1992.
560 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 8.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2208, 9.11.1992.
130
snage VRS-a zapoele su napad iz pravca Previle 5.
novembra. U naredna dva dana napad je pojaan i ko-
ordiniran sa snagama koje su napadale iz pravca Ja-
horine, Miljevine i Dobrog Polja. Do 10. novembra
srpske snage izbile su na liniju Golubovo brdo Osija
vembra snage 1. foanske brigade zaustavile su dalje
napredovanje neprijatelja, ali su snage VRS-a, do tada
osvojivi Kacelj i izvrivi spoj snaga SRK-a i Herce-
govakog korpusa (HK) na pravcu Jahorina Previla,
presjekle put Grebak Zorovii, odnosno koridor za
Gorade.561
Do kraja novembra snage IBOG-a uspjele su ak-
tivnim dejstvima ponovo uspostaviti koridor. Prethod-
no su intenzivne borbe voene u cijeloj zoni odgovor-
nosti ove operativne grupe.
Poetkom oktobra 1992. snage HK VRS-a su ja-
kim snagama izvrile ofanzivna dejstva iz pravca Gac-
ka i Foe, kojima su ovladale komunikacijom Gacko
Foa i potisnule snage ARBiH sa ireg podruja
Tjentita i Zelengore. Istovremeno pod pritiskom su
drane linije odbrane na drugim dijelovima zone od-
govornosti IBOG-a, a naseljena mjesta pod artiljerij-
skom vatrom.562
Od sredine oktobra intenzivirana su dejstva snaga
IBOG-a, u kojima je bilo znaajnih borbenih uspjeha.
Kod sela Meremilje, na desnoj obali Drine, opina
Viegrad, snage IBOG-a su 16. oktobra iznenadnom
akcijom unitile jedan tenk, etiri PAT-a, jedan PAM,
likvidirale vei broj neprijateljskih vojnika i zarobile
kamion municije.563 Borci IBOG-a s prostora Hreno-
vice oslobodili su naselje Praa i stavili pod kontrolu
561 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 10.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2256, 11.11.1992;
AARBiH, K1K 1/2-55 (Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni
izvjetaj, Broj: 763/92, 12.11.1992); AARBiH, VK OSRBiH,
Informacija o toku borbenih dejstava na teritoriji Republike
Bosne i Hercegovine za period od 24 sata dana 13.11.1992.
godine, Pov.broj: 02/340-2360, 14.11.1992.
562 Bataljonu Sutjeska iz sastava 1. foanske brigade polo je za
rukom da pred napadom snaga HK evakuie izbjeglo civilno
stanovnitvo iz doline rijeke Sutjeske i opine Gacko, koje se
tokom ljeta koncentrisalo u zbjegovima na planini Zelengori, i
da vie hiljada izbjeglica, ena, djece i staraca, u dugakoj ko-
loni, viednevnim marom kroz teritoriju pod kontrolom neprija-
telja bezbjedno dovede do slobodne teritorije na Grepku. AAR-
BiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava na
teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 7.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-1934, 8.10.1992.
563 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 16.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2040, 17.10.1992.
 Grbavica Vojna ekonomija

Posljedice opsade: graani Sarajeva u redu za vodu

Posjeta ranjenicima u Vojnoj bolnici: Vahid Karaveli, dr. Abdulah Naka, Asim Dambasovi, Safet Zajko

131
vei dio teritorije na desnoj obali rijeke Prae.564 Sna-
ge ARBiH s podruja Viegrada vodile su 20. oktobra
uspjene borbe kod sela Kaotica, u kojima su neprija-
telju nanijele velike gubitke.565
Jedinice iz sastava IBOG-a u periodu od 23. do
25. oktobra izvodile su niz borbenih, diverzantskih i
partizanskih akcija, u rejonima Gornja i Donja Lije-
ska, Donji i Gornji Koarim na podruju Viegrada, te
u rejonima Peurii, aran i Dub u opini Rogatica, u
kojima su neprijatelju naneseni znaajni gubici.566 U
nastavku ovih aktivnosti, 27. i 28. oktobra voene su
borbe u rejonu ljivno i Kamen, opina Rogatica.567
Poetkom novembra pojaana je ofanziva IBOG-
ovih snaga. Snage ARBiH s podruja epe 1. novem-
bra su preduzele uspjena borbena dejstva i pomjerile
linije odbrane est kilometara naprijed, oslobodivi
564 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 19.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2057, 20.10.1992.
565 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 20.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2061, 21.10.1992.
566 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 29.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2124, 30.10.1992.
567 Zaplijenjen je jedan tenk T-55, PAT 30/2 mm, PAT 20/3 mm,
pet PAM-ova i vee koliine pjeadijskog naoruanja i municije.
Snagama VRS-a naneseni su i veliki gubici u ivoj sili. AAR-
BiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava na
teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 29.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2124, 30.10.1992;
AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 30.10.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2137, 31.10.1992.
Pripadnici 4. mtbr na Igmanu
132
sela Kuvae, Plane i Podepu, nanijevi pri tome ne-
prijatelju velike gubitke.568 U nastavku borbenih dej-
stava iz pravca Gorada, snage IBOG-a stigle su 4.
novembra nadomak Hidroelektrane Viegrad, pre-
sjekle komunikaciju Viegrad Rogatica preko plani-
ne Sjeme i u dolinama rijeka Drine i Prae. Preduzeta
su i napadna dejstva na pravcu ajnia.569 U nastavku
dejstava snage ARBiH oslobodile su cijelo podruje
epe i ostvarile napredovanje prema Han-Pijesku.570
Narednog dana snage ARBiH s podruja Viegrada
zauzele su selo Kamenicu, pri emu je uniteno ne-
koliko artiljerijskih orua i zaplijenjena vea koliina
streljakog naoruanja.571
Nakon ovako izraene inicijative jedinica u sa-
stavu IBOG-a tokom oktobra i poetkom novembra
1992. godine, uslijedio je odgovor VRS-a kojim je,
zdruenom ofanzivom snaga HK i SRK, o emu je ve
bilo rijei, presjeen koridor Igman Gorade.
568 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 1.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2151, 2.11.1992.
569 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 4.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2187, 5.11.1992.
570 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 8.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2208, 9.11.1992.
571 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 9.11.1992. godine, Pov.broj: 02/340-2220, 10.11.1992.
Specijalne jedinice u Sarajevu.
Desno: Adnan Solakovi i general Jovan Divjak
Borci OpO Vogoa ispred zarobljenog agresorskog tenka, 1992.

133
 Sarajevo, 1992.

Evakuacija ranjenika. Sarajevo - u, 1992.

134
 Gorade - Bare. Kolona 1. rogatike brigade, 1992.

Gorade - pripadnici 1. drinske udarne brigade, 1992.

135
 Sarajevo - Mrkovii, 1992.

Sarajevo - u, 1992.

136
 Sarajevo, 1992. Fadila Odakovi uta

Sarajevo - Stup, 1992. Sarajevo - Zlatite, 1992.

137
138
 Operacija KOVERTA
D
rugi od dva spomenuta razloga, zbog kojeg je
1. korpus odmah po svom formiranju preao u
privremenu defanzivu, leao je u injenici da
je tab Vrhovne komande Oruanih snaga Republike
Bosne i Hercegovine odmah nakon obustavljanja ope-
racije JUG pristupio planiranju i pripremama nove,
do tada najvee i najambicioznije vojne operacije u
cilju deblokade Sarajeva, pod kodnim imenom KO-
VERTA.
Za tako veliki poduhvat bilo je potrebno izvriti
viestruke pripreme koje su zapoele jo u oktobru i
sve do kraja operacije bile skopane s nizom pote-
koa.
U organizacijsko-formacijskom smislu ove pri-
preme provoene su u okviru zapoetog procesa for-
miranja 1. korpusa. Osim formiranja i preformiranja
brigada koje su ule u sastav korpusa, na podruju
grada vreno je i prestrukturiranje OkO Sarajevo.
Van Sarajeva su poetkom oktobra formirane taktike
grupe Igman i Visoko i Istonobosanska operativ-
na grupa u Goradu (IBOG). Nakon toga nareeno je
formiranje brigade Neretva na prostoru Jablanice,
Konjica, Pazaria i Prozora, u cilju pripreme snaga za
deblokadu Sarajeva. Ova brigada nije formirana do
okonanja operacije zbog koje je nareeno njeno for-
miranje, iako je s tim zadatkom na prostoru Konjica i
Jablanice boravio zamjenik naelnika VK pukovnik
Jovan Divjak. Krajem novembra su, umjesto taktikih
grupa, na igmanskom i visokom pravcu formirane
OG Igman i OG Visoko, koje su objedinjavale ru-
kovoenje i komandovanje nad jedinicama u svojim
zonama odgovornosti, kako onim iz svog organskog
sastava, tako i jedinicama iz sastava ostalih korpusa
ARBiH, osim 5. korpusa, koje e biti angaovane u
toku operacije.
U logistikom smislu trebalo je rijeiti pitanje na-
bavke velikih koliina materijalno-tehnikih sredsta-
va neophodnih za izvoenje sloene operacije kakva
je bila planirana deblokada Sarajeva. Obezbjeenje i
nabavka ratnog materijala za Armiju RBiH bilo je i
inae teko. Ujesen 1992. godine bilo je jo tee na-
baviti ratni materijal, a posebno transportovati kroz
Hrvatsku i kroz dijelove Bosne i Hercegovine zbog
rastuih problema s HVO-em i silnih tekoa s koji-
ma su nabavljana sredstva prolazila kroz teritoriju pod
njegovom kontrolom. Snabdijevanje jedinica u gradu
pod opsadom predstavljalo je posebno komplikovan
zadatak. U sam grad sredstva su ubacivana tajnim ka-
nalima, uz velike rizike i u jako malim koliinama. Te
koliine bile su nedovoljne za jedinice u okruenju i
dalja organizacija odbrane, kao i uslovi za eventual-
nu ofanzivu, pothranjivani su vlastitom proizvodnjom
ubojnih sredstava, organizovanom u improvizovanim
radionicama u gradu.572
U cjelokupne aktivnosti pripreme operacije, orga-
nizacione, logistike i druge, bio je ukljuen sam dr-
avni vrh na elu s predsjednikom Predsjednitva Re-
publike Bosne i Hercegovine Alijom Izetbegoviem.573
I pored toga, pripreme su se odvijale dosta sporo i u
svakoj od svojih faza nepotpuno. Bile su obiljeene i
runom sjenkom loih meusobnih odnosa dijela ru-
kovodeih ljudi, surevnjivostima i nepovjerenjem, sve
do hapenja nekih od lanova VK-a. Dolo je i do
meusobnih sukoba i fizikih obrauna uoi poetka
operacije, a kulminiralo je sukobom s komandantom
Specijalne brigade OS Jusufom Prazinom i dijelom
njegove jedinice koji se nalazio na Igmanu prije nje-
nog okonanja.574 U trenutku kada je nareen poetak
572 U Sarajevu je do septembra 1992. godine namjenska pro-
izvodnja organizovana tako da su se rune bombe proizvodile
u devet radionica, trombloni u etiri radionice, mine za MB 60
mm i 82 mm u jednoj radionici, opravka pjeadijskog naoru-
anja vrena je u etiri, a proizvodnja medicinskih pomagala
u dvije radionice. AARBiH, GA 24/1-95 (Komisija za organi-
zovanje i povezivanje proizvodnje u radionicama i poduzeima
za proizvodnju naoruanja i vojne opreme u ratnim uslovima,
Izvjetaj, 4.9.1992).
573 AARBiH, GA 63/2-31 (IKM VK Igman, Stanje na Igmanu i
slobodnoj teritoriji, zapaanja, januar 1993); AARBiH, VKO-
SRBiH, Predsjedniku Predsjednitva gos. Aliji Izetbegoviu -
Mostar, Broj: 02/1091-458, 13.12.1992.
574 Nakon obrauna na Igmanu, kao to je poznato, Jusuf Prazina
139
operacije KOVERTA, nijedan aspekt njene pripre-
me nije bio dovren.
VRS je raspolagala informacijama o pripremama
Armije RBiH za veliku operaciju deblokade Sarajeva.
Borbene aktivnosti preduzete poetkom oktobra 1992.
na podruju Dogloda, Azia, Otesa i Brijea, koje su
spominjane na prethodnim stranicama, kao i ofanziv-
na dejstva na irem podruju Igmana i Trnova, imale
su za cilj popravljanje operativno-taktikog poloaja
VRS-a oko Sarajeva, ometanje priprema i izvoenja
operacije.575
Kako su pripreme operacije odmicale, poveavao
se i nivo poznavanja sadraja njenih planova i stepena
VRS-ovih priprema. Prije kraja novembra komande
VRS-a su znale naziv operacije KOVERTA i njen
sadraj. Bile su prilino dobro upoznate s planiranim
snagama po pojedinim pravcima dejstava, kao i s po-
kuajima da se osiguraju znatne koliine oruja, mu-
nicije i druge vojne opreme.576 U tom smislu shvatili
su je vrlo ozbiljno i procjenjivali da e operacija ako
joj se u poetku ne zada odluujui udarac, dobiti puni
zamah i ostvariti postavljeni cilj, odnosno deblokadu
Sarajeva. Nareena su dejstva SRK-ovim jedinicama
s ciljem da se prvenstveno onemogui deblokada Sa-
rajeva, a zatim stvore uslovi za ovladavanje Otesom,
Kobiljom Glavom i Ugorskim. Nareeno je i dodatno
utvrivanje linija koje dre grad u blokadi, izgradnjom
sklonita za svako odjeljenje, bunkera za vatreno dej-
stvo i zatitu za grupu 3-5 ljudi i za svakog vojnika
izraen stojei streljaki zaklon s podgrudobranskim
sklonitem. Svi objekti morali su biti povezani sao-
braajnicama i utvreni da mogu zatititi ljudstvo od
dejstva haubice 155 mm, odnosno imati zatitni sloj
debljine 150 cm tvrdo nasutog materijala.577
Prvobitni plan operacije deblokade Sarajeva
Komanda 1. korpusa formulisala je krajem oktobra
1992. godine. Ideja je bila da se obuhvatnim mane-
vrom zdruenih sastava s fronta i jedinica iz pozadine
neprijatelja (spoljne strane prstena opsade Sarajeva),
uz artiljerijsku podrku, izvede napadna operacija u
okviru koje su glavne snage trebale biti angaovane
je pobjegao u Mostar, gdje se s manjom grupom svojih ljudi
stavio u slubu HVO-a. efko Hodi, Rat zvijezda na Igma-
nu, Otpeaeni koverat, DES, Sarajevo, 2000, str. 90-93.
Ibid., Posljednji in drame, str. 139-142.
575 ICTY, Komanda SRK, Zapovijest za napad komandanta SRK
(Kijevo-92), Str.pov.broj: 10/74-395, 1.10.1992. godine; ICTY,
Komanda SRK, Zapovijest za naredna b/d, Op.str.pov.broj:
10/74-427, 6.10.1992.
576 adinlija, Za Sarajevo, str. 83.
577 ICTY, Komanda SRK, Zapovijest za dalja dejstva Op.broj:
11/92, Str.pov.broj: 10/74-667, 26.11.1992.
140
na pravcu Hrenovica Podgrab Ravna planina, a po-
mone snage na pravcima Kijevo Gornji Kotorac i
Dvor Reljevo. Postavljeni cilj bio je to prije razbiti
snage neprijatelja u rejonima: Podgrab, Jamii, Vrelo
Bosne, Gornja Bioa, Paino Brdo, Vidikovac, Pale i
brzim prodorom ovladati objektima: Vrhpraa, Vrelo
Prae, Klanac, raskre u Blauju, Paljevo, u, Mr-
kovii, Brus. Nakon toga spojiti se s ubaenim jedini-
cama ARBiH i onemoguiti izvlaenje neprijatelja ka
Palama, Lukavici, Ilidi i Vogoi, a zatim uvoenjem
drugog ealona sa linije: Vrhpraa Vrelo Prae, Kla-
nac Ilinjaa, Vrelo Bosne Baevo, Paljevo Relje-
vo i u Reljevo, produiti energian napad.578
Snage u napadu po zamisli operacije KOVER-
TA definisanoj krajem oktobra bile su grupisane u
etiri sektora. Sektor Istok(odredi Hrasnica i Crna
Rijeka, jedan bataljon iz sastava OG Gorade) tre-
bao je napasti sadijela fronta Praa Grebak. Sektor
Jug (konjiko-jablanika brigada (Neretva) i TG
Igman) trebao je napasti s dijela fronta Gradina
Golo brdo. Sektor Zapad (bataljoni iz Zenice i Vi-
sokog) trebao je napasti s dijela fronta Zenik Man-
dino brdo. Sektor Centar (ZOd irokaa, l. bbr, 3.
bbr, l. mbr i 2. mtbr) trebao je napasti s rejona zona
odbrane unutar grada i izvriti proboj na pravcima:
Debelo brdo Pale, Jaredoli Vidikovac Gromi-
la (raskrsnica puteva), Sedrenik Barice Mrkovii i
Volujak u Dvor Reljevo.579
Do poetka operacije dolo je do niza promjena,
kako u strukturi i rasporedu snaga u napadu, tako i u
korekcijama pravaca napada. Ovo je do izraaja dolo
posebno na igmanskom i visokom pravcu.
Zamisao operacije s pravca Igmana, kako ju je
do polovine decembra izdefinisala Komanda OG
Igman, odnosno IKM VK uspostavljen na Igmanu
radi komandovanja operacijom, sastojala se u tome da
snage OG Igman, sa snagama 1. foanske brigade,
dijela jedinica 4. korpusa, snaga OpO Fojnica, OpO
Kiseljak, HVO-a Kiseljak i MUP-a RBiH, s dostignu-
tih linija obuhvatnim manevrom zdruenih sastava s
fronta, ubaenih jedinica iz dubine i jedinica iz poza-
dine neprijatelja, organizuju i izvedu napadnu operaci-
ju za deblokadu grada Sarajeva. Glavne snage trebalo
je angaovati na pravcu Jamii Vrhpraa Ravna
578 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Zapovijest za napad Op.broj
3, Str.pov.broj: 510/92, 26.10.1992; Zapovijest je potpisao ko-
mandant 1. korpusa Mustafa Hajrulahovi Talijan, a odobrio
naelnik VK-a Sefer Halilovi, to je ovjereno velikim pea-
tom VK-a OSRBiH.
579 Ibid.
 Pravci napada snaga ARBiH tokom operacije KOVERTA

UN

Linija poloaja ARBiH Linija poloaja VRS UN Snage UN-a

Pravci djelovanjaARBiH Linija poloaja HVO

141
planina Jasik, a pomone snage na pravcima Paza-
ri Hadii i Kobiljaa Mostarsko raskre. Po- vijale, a planovi mijenjali, prvi udar izvele su snage
stavljeni cilj operacije bio je razbiti snage neprijatelja
u rejonima: Vrhpraa, Ravna planina Rajska dolina,
Trebevi, Klanac, Vrelo Bosne, Donji Kotorac, Ili-
da, Tinovo brdo, Rakovica, Drozgometva i brzim pro-
dorom ovladati Vrhpraom, Vrelom Prae, Rajskom
dolinom, Klancem, unovnicom, Batalovim brdom,
Kobiljaom, spojiti se s ubaenim jedinicama i one-
moguiti izvlaenje neprijatelja ka Palama, Lukavici,
Ilidi i Vogoi, a zatim drugim ealonom produiti
energian napad.580
Od ovog plana, koji se u osnovi podudara sa za-
povijeu donesenom krajem oktobra, na igmanskom
pravcu se u cjelini nije odstupilo do kraja operacije.
U skladu s razvojem situacije dolo je do korekcija u
strukturi i rasporedu snaga po pravcima, kao i do ko-
rekcije glavnog pravca napada, zbog toga to na glav-
nom pravcu prema Ravnoj planini nije bilo mogue
uvesti snage IBOG-a, to je za dejstvo glavnih snaga
odreen pravac Jahorina Trebevi.581
Prvobitna zamisao operacije s visokog pravca,
formulisana poetkom decembra, sastojala se u tome
da OG Visoko s bataljonom l. zenike brigade, di-
jelom snaga izvri napad grupiui glavne snage na
pravcu s. Godua s. Vela Stjepan polje, a pomone
snage na pravcu s. Vidovii Pijesak s. Zenik. Cilj
napada bio je razbijanje snage neprijatelja u rejonima
Kokoka, Vela, Pijesak i spajanje sa snagama koje
dejstvuju pravcem s. Arapovii Kobiljaa. Ostalim
snagama aktivnom odbranom trebalo je vezati to vie
neprijateljskih snaga i sredstava.582
Do 24. decembra dolo je do promjena u planu
izvoenja operacije i na visokom pravcu. Snage su
pregrupisane i pojaane, a pravac i cilj napada uskla-
eni s pravcem i ciljem napada snaga iz okruenja.
OG Visoko, s pridodatim snagama iz 2. i 3. korpusa,
glavnim snagama trebala je napadati na pravcu Kralu-
pi Paljevo Reljevo, a pomonim snagama izvoditi
aktivna dejstva na cijeloj liniji dodira s neprijateljem, s
ciljem da razbije neprijateljske snage na pravcu napa-
da, to prije ovlada dominantnim objektima na pravcu
napada i spoji se sa snagama za proboj iz Sarajeva u
irem rejonu Reljeva. 583
580 AARBiH, OG Igman, Zapovijest za napad, 13.12.1992.
581 AARBiH, OG Igman, Objanjenje na traeni zahtjev, Str.pov.
broj: 02/1516-64, 29.12.1992.
582 AARBiH, OG Visoko, Zapovijest za napad Op. broj 1, Broj:
01/100-3, 5.12.1992.
583 AARBiH, OG Visoko, Zapovijest za napad Op.broj 2, Broj:
142
I dok su se pripreme snaga ARBiH presporo od-
VRS-a. Napad ukupnim snagama jaine dva bataljona
pojaana sa etiri tenka i nekoliko oklopnih transpor-
tera, podran snanom SRK-ovom artiljerijom, poeo
je 1. decembra 1992. Na pravcu Doglodi Bare Otes
snage 1. korpusa odbile su napad i zadrale svoje po-
loaje. Na pravcu Ilida Pejton podvonjak na ri-
jeci eljeznici Otes, VRS-ove snage probile su liniju
odbrane, zauzele podvonjak i dvije zgrade u naselju
Otes. Na pravcu Rajlovac Zabre Lemezovo brdo
Sokolje, srpske snage su imale dobar poetni uspjeh
i prodrle u Sokolje, ali su ih u naselju porazile snage
2. mtbr, nanijele im velike gubitke i odbacile na pola-
zne poloaje.584 Napadi VRS-a na ovom dijelu bojita
nastavljeni su istim intenzitetom i tokom naredna tri
dana. Pod svakodnevnim napadima odbrana jedinica
1. korpusa na Otesu je 4. decembra popustila i srpske
snage su zauzele ovo naselje.585 Time je odbrana Sa-
rajeva dovedena u kritinu situaciju i SRK je doao
nadomak ispunjenju jednog od najvanijih ciljeva koji
mu je postavljen u 1992. godini - presijecanje grada
linijom Nedarii Stupska petlja Rajlovac. Dose-
zanjem ove linije srpske snage otvorile bi najpogodniji
pravac za eksploataciju svoje nadmoi u oklopno-me-
hanizovanim jedinicama i potpuno ugrozile odbranu
grada.
U takvoj situaciji i u oekivanju da VRS produ-
i napad, tab Vrhovne komande OSRBiH je, prije
okonanja materijalnih i organizacijskih priprema,
prije dovoenja i grupisanja planiranih snaga za ope-
raciju, izdao nareenje jedinicama da otponu dejstva
po planu KOVERTA.586
Srpske snage su 5. decembra zaista produile na-
pade na pravcima Doglodi Bare Azii, u, Raj-
lovac Brijee, Zabre Sokolje, Lukavica Moj-
milo, Ilida Stup I. Istog dana snage 1. korpusa iz
okruenja su, nakon to su zaustavile protivniki na-
pad, zapoele planiranu kontraofanzivu.
Snage 1. mbr, 2. mtbr i OpO Vogoa zapoele
su napad na platou ui, na potezu od Visa do Mujki-
a brda, i na poetku dejstava vrlo malo napredovale.
Na dijelovima na kojima je napredovanje ostvareno,
112-1, 24.12.1992.
584 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 1226, 1.12.1992.
585 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Razvoj b/d na Otesu u vre-
menu od 1. do 4.12.1992. godine, Izvjetaj, Str.pov.broj: 1383,
11.12.1992.
586 AARBiH, VK OSRBiH, Komandantu OG IGMAN (na linost
Vehbije Karia), Broj: 02/1091-433, 4.12.1992.
ostvareno je po cijenu estoke borbe za svaki rov, s
neprijateljem koji je oekivao napad u dobro utvre-
nim bunkerima uvezanim dobrim saobraajnicama.
Odbranu VRS-a podravala je snana artiljerijska va-
tra po snagama 1. korpusa u napadu. Bilo je potrebno
borbom osvajati svaki metar terena, to je za rezultat
imalo velike gubitke nanesene neprijatelju, ali i zna-
ajne gubitke na strani boraca 1. korpusa.587 Ove snage
su i u takvim uslovima u periodu od 5. do 9. decem-
bra potisnule neprijatelja i ovladale linijom Lemezovo
brdo s. Smiljevii Vis s. Jezero k. 850. Nakon
pregrupisavanja snaga, 10. decembra napadna dejstva
nastavljena su pravcima Hrastik Ugljeii Vogo-
anska petlja i Golo brdo Gradac Piska Priboj,
ususret snagama ARBiH koje su 6. decembra otpoele
dejstva i iz pravca Visokog prema Ilijau i Vogoi.588
Snage 1. korpusa na ui su do 15. decembra potpuno
ovladale objektima Vis, Kota 830, selo Jezera, Golo
brdo i 16. decembra dodatno napredovale iz pravca
Visa i Golog brda prema selu Perivoje i Gracu, ime
su u potpunosti zadominirale platoom ui.589
Na junoj strani unutranjeg prstena opsade Sa-
rajeva, snage 1. korpusa su 7. decembra 1992. izvrile
napad i dostigle liniju Osmice Vidikovac, ali su s
nje potisnute nazad na liniju Osmice olina kapa.
Na ovoj strani mali napredak ostvaren je prema Jevrej-
skom groblju i Mojmilu.590
Kako su pomaci na unutranjoj strani prstena op-
sade do 7. decembra na pravcu ui i Trebevia bili
minimalni u odnosu na oekivanja, VK je pokuavao
pokrenuti dogaaje intenziviranjem dejstava snaga
sa spoljne strane prstena opsade i pokretanjem cjelo-
kupnog plana KOVERTA. U pokuaju da motivira
svoje komande i jedinice da nedovoljno spremne izvr-
e odluujui udar, naelnik VK-a nije se libio oitog
obmanjivanja svojih potinjenih, obavjetavajui ih
da su na vie pravaca na kojima se izvode borbena
dejstva sa agresorske snage (etnici) razbijeni i nala-
ze se u paninom bijegu. Tako motiviranim snagama
7. decembra izdato je nareenje da Operativna grupa
587 adinlija, Za Sarajevo, str. 87.
588 AARBiH, OG Visoko, Borbeni izvjetaj, Broj: 01/102-2,
6.12.1992.
589 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 1407, 13.12.1992; AARBiH, Komanda 1. mbr, Dnev-
ni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 01-143/92, 14.12.1992; AAR-
BiH, Komanda 1. mbr, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj:
01-144/92, 15.12.1992; AARBiH, 1/1. mbr, Izvjetaj 1. mehani-
zovanog bataljona sa ratita u, kota 850, Golo brdo i Perivoj
od 5.12.1992. godine do 31. 12. 1992. g., Str. pov.broj: 03- /92,
31.12.1992; AARBiH, Komanda 1. mbr, Dnevni borbeni izvje-
taj, Str.pov.broj: 01-145/92, 16.12.1992.
590 adinlija, Prvi korpus, str. 27.
GORADE s jednom brigadom to prije izvri napad
na pravcu ka Palama; OG Visoko hitno intenzivira
borbena dejstva u duhu ranije dobivenih zadataka i u
cilju to breg spajanja sa snagama koje dejstvuju iz
Sarajeva; OG Igman trebala je intenzivirati borbena
dejstva u duhu dobivenog zadatka, ali teite napadnih
dejstava usmjeriti na pravcu ka Kasindolskoj cesti, u
cilju spajanja sa snagama koje dejstvuju iz Sarajeva.591
Dodatni udar i prodor ususret jedinicama iz Sa-
rajeva trebale su ostvariti jedinice grupisane u rejo-
nu sela Gora i Ljetovik, u zoni OpO Breza. Odred
Gora pojaan snagama po jednog bataljona iz sasta-
va 2. i 3. korpusa, inio je grupu GORA sa zadat-
kom da najprije izvri zaruavanje i zapreavanje puta
Semizovac Srednje s oba pravca, a zatim vlastitim
izborom pravaca dejstva da izvri napad na Vogou i
oslobodi je, uz spajanje sa snagama koje napadaju iz
pravaca Hotonja, Ugorskog i ui. 592
Ipak, zbog niz oteavajuih faktora, o kojima je
ve bilo rijei, nije bilo mogue pokrenuti odmah na-
padna dejstva na svim pravcima planiranim u okviru
operacije KOVERTA. Tako, naprimjer, umjesto pla-
nirane manevarske brigade iz Hercegovine, ije je for-
miranje nareeno namjenski za operaciju deblokade i
koje do njenog poetka nije bilo izvreno, morale su na
igmanski pravac biti odreene druge snage iz sastava
4. korpusa, ukupne jaine 500 boraca.593 Kao najraniji
mogui termin poetka istovremenih dejstava na svim
pravcima odreen je 18. decembar 1992.594 Tada su
snage OG Visoko izvrile napad pravcem Visoko
Bioa Reljevo i pravcem Breza Ilija Semizovac.
Snage OG Igman izvrile su napad pravcem Aleja
Ilida Vrelo Bosne i iz vie pravaca napale Hadi-
e, a Jahorinsko-trebevikim pravcem izbile na liniju
Babine vode Kijevska paljika Prestrugane klade.
Snage iz grada napale su sa linija Nedarii Ilida i
Hrasno Brdo Trebevi. Snage TG Stup, koju je Ko-
manda 1. korpusa formirala 9. decembra, 19. decem-
bra izvrile su napad na svom pravcu, ali su vraene na
polazne poloaje. Nije ostvaren napredak na pravcu iz
grada prema Trebeviu, ali se oekivao prodor snaga
s Igmana preko Jahorine i Trebevia i njihov napad na
591 AARBiH, VKOSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 1313/92,
7.12.1992.
592 AARBiH, VKOSRBiH, Nareenje za borbu, Str.pov.broj:
02/1516-27, 11.12.1992.
593 AARBiH, VKOSRBiH, Komandi 4. korpusa (na linost ko-
mandanta), Broj: 02/1091-438, 7.12.1992.
594 AARBiH, VKOSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1516-37,
16.12.1992.
143
liniju Brus Vidikovac.595 Ove snage je u toku nonog
mara navedenim pravcem, bez ostvarenog borbenog
dodira s glavnim snagama protivnika, a nakon relativ-
no slabe vatre iz zasjede u kojoj su se nali, zahvatila
panika i rasulo, tako da su u toku povlaenja koje je
uslijedilo pretrpjele strane gubitke.596
595 adinlija, Prvi korpus, str. 27.
596 Radi se o dijelovima raznih jedinica 4. korpusa, koje su na os-
novu prethodno navedenog nareenja naelnika VK-a od 7.
decembra, na brzinu okupljene i, umjesto planirane a nikad for-
mirane manevarske brigade, upuene na izvrenje zadatka na
najteem planinskom terenu, u najteim vremenskim uslovima.
Mnogi od boraca iz ove hercegovake kolone doli su na zada-
tak bez ikakvog dotadanjeg borbenog iskustva, a ostali nisu
imali iskustva u borbi na takvom zemljitu i u takvim uslovima.
Ishod mara i pretrpljeni gubici tragini su rezultat navedenih
Poloaji 1. korpusa na ui, 1992.
144
Kada je istovremeni napad snaga na spoljnjem
prstenu opsade najzad zapoeo, pokazalo se da opet
nije bilo dovoljno koordinacije i dobrog planiranja,
jer u tom trenutku snage iz grada, ve u dobroj mjeri
iscrpljene dotadanjim dejstvima, nisu mogle napasti
potrebnim intenzitetom. Napade iz okruenja, vrlo
ogranienog intenziteta, 1. korpus izvrio je tek 20.
decembra, na ui u pravcu Perivoja snagama 1. mbr i
2. mtbr te snagama 3. bbr prema Velikoj kuli.597 Jo
jedan pokuaj oivljavanja napada iz grada uslijedio
je 23. decembra, kada su uz sadejstvo 1. mbr koja je
okolnosti.
597 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 1488, 20.12.1992.
 Oslobaanje ui, decembar 1992.

VRS
OpO Vogoa

1.mbr

ARBiH

Linija poloaja ARBiH Linija poloaja VRS

Pravci djelovanjaARBiH

145
146
ispoljila dejstva u pravcu Kuta, snage OpO Vogoa Trebinja, a da SRK treba pripremiti snage za dranje
iz pravca Hrastika napale Mujkia brdo, ali ga nisu poloaja na osvojenim objektima.601
uspjele zauzeti.598 TG Stup je izvrio neuspjean napad
S pribliavanjem kalendarskog kraja prve ratne
prema Ilidi, a snage OG Igman su 25. decembra ob-
godine, jenjavao je i ovaj pokuaj oslobaanja Saraje-
novile napad pravcem Klanac Tvrdimii Pavlovac.
va ispod surove opsade u koji su polagane velike nade,
Operacija KOVERTA je 28. decembra 1992. bez postignutog cilja, mada s odreenim rezultatima
godine na pravcu Visoko Ilija Vogoa bila u ta- na pojedinim pravcima.
ki svoje kulminacije. Tada je jedinica 7. muslimanske
Osim dejstava ARBiH na sarajevskom podruju,
brigade, koja je bila pridodata OG Visoko, izvrila
snage IBOG-a su 21. decembra zapoele napad znat-
udar na glavnom pravcu napada, zauzela objekat Vie-
nim snagama u pravcu Foe. Iako je udar ovih snaga,
grad i ula u selo Gornja Bioa, ime je bila probijena
do kojeg je trebalo doi na jahorinskom pravcu u okvi-
odbrana SRK-a prema Ilijau. Kako je izostalo pravo-
ru operacije KOVERTA i koji je na dosta nejasan
vremeno sadejstvo ostalih jedinica OG Visoko, nije
nain preusmjeren u pravcu Foe, imao veliki poetni
dolo do eksploatacije uspjeha, a snage koje su izvrile
uspjeh, u naredna dva dana snage IBOG-a vraene su
prodor nale su se u faktikom poluokruenju, te su se
na polazne poloaje.602
uz pretrpljene velike gubitke morale izvui na pola-
zne poloaje.599 Istovremeno su snage 1. mbr i OpO Poetkom januara jo je bilo ozbiljnih pokuaja
Vogoa 28. decembra preduzele vrlo odluan napad oivljavanja ofanzive. Na platou ui snage 2. mtbr
na kotu Mujkia brdo, koji je bio vrlo blizu uspjeha i ovladale su Mijatovia brdom i dijelom snaga ule u
otvaranja vrata za osloboenje Vogoe.600 Zabre. Na visokom pravcu je u borbu uvedena 17.
krajika brigada, pa su 6. januara ostvareni poetni
Nijedna od ovih dviju prilika nije realizovana
uspjesi oslobaanjem sela Vela i zauzimanjem objekta
i snage ARBiH su s obje strane vraene na polazne
Crkvica, ali su se ove snage u naredna dva dana uz
poloaje uz velike gubitke u ivoj sili. Koliko su bile
pretrpljene gubitke povukle na polazne poloaje. Sre-
blizu uspjeha i koliko je situacija bila kritina po srp-
dinom mjeseca jo su snage IBOG-a imale daha za
ske snage, koje su bile napregnute do krajnjih granica,
uspjean prodor prema Viegradu ostvaren do sela Se-
govori i injenica da je Komanda SRK-a, u pokuaju
tihovo. Nakon toga, period do kraja mjeseca obiljeio
da uvrsti poljuljane pozicije oko Sarajeva, urgentno
je gubitak nekoliko dostignutih poloaja OG Visoko
zahtijevala popunu svojih jedinica i da takav zahtjev
sjeverno od Semizovca, to je oznailo i definitivni
nije mogao biti realizovan. Na sastanku na Palama,
kraj operacije deblokade Sarajeva.603
odranom 29. decembra, Radovan Karadi i Momi-
lo Krajinik iskritikovali su komande VRS-a i SRK-a
i traili da se kazne krivci za izgubljene poloaje na
ui. Tom prilikom Karadi je naredio da se prije 2.
januara 1993. moraju povratiti izgubljeni poloaji na
ui i zauzeti Sokolje, i da ni u ni Sokolje nakon
toga vie nikada ne smiju pasti u ruke Armije RBiH.
Predstavniku Komande SRK-a saopeno je da e taj
zadatak obaviti Specijalna brigada srpskog MUP-a iz

601 ICTY, Komanda SRK, Sastanak sa predstavnicima vlade Re-

publike Srpske, Izvjetaj, Str. pov. broj 10/74-839, 29.12.1992.
598 adinlija, Za Sarajevo, str. 91. 602 adinlija, Prvi korpus, str. 28.
599 adinlija, Prvi korpus, str. 28. 603 AARBiH, GA 43/1-(1-4) (VK, Stanje i borbene aktivnosti na
600 adinlija, Za Sarajevo, str. 92. teritoriji, presjek situacije, 1.-30.1.1993).

147
148
149
 Tenkisti 1. mbr, u, 1992.

Pripadnici 2. mtbr, Sokolje, januar 1993.

150
 Plave ptice, u, 1992.

Pripadnici 101. bbr na poloaju. Sarajevo, 1992.

151
 Jedinica Juke Prazine na Igmanu, januar 1993.

152
Sarajevo, 1992. Slijeva nadesno, sjede: Safet Zajko, Ferid Buljubai, Vahid Karaveli, Nedad Ajnadi, Rifat Tirak,
Ibrahim Dervievi, Salko Idriz; stoje: efko Hodi, Jusuf Loi, Enver ehovi, Mirsad Bavi

Safet Zajko sa saborcima, Sarajevo, 1992.

153
154
 Stanje i razvoj dogaaja u zoni
odgovornosti 1. korpusa od januara
do kraja maja 1993. godine

N
akon obustavljanja borbenih dejstava na de- Komanda 1. korpusa
blokadi Sarajeva, voenih u okviru operacije
KOVERTA, ubrzo je uslijedila temeljita re- mbr
IBOG 1. bbr 1. mbr OkO Sarajevo
organizacija 1. korpusa. Najprije su u drugoj polovini Sarajevo

januara brigade na podruju grada, koje su do tada bile OG Igman 2. bbr 1. mtbr Spec.br.
neposredno potinjene VK ili su bile u sastavu OkO
Sarajevo, ule u sastav 1. korpusa.604 Mjeovita arti- OG Visoko 3. bbr 2. mtbr ID br.
ljerijsko-raketna brigada 1. korpusa je rasformirana.605
Tako dobivena struktura 1. korpusa prikazana je na na- 5. bbr 3. mtbr

em Grafikonu 4. 6. bbr
Sam pogled na Grafikon 4 govori da je dobivena
7. bbr
struktura bila prekomplikovana za uspostavljanje efi-
kasnog sistema rukovoenja i komandovanja, s previ-
10. bbr
e jedinica na vezi Komande 1. korpusa. Zbog toga se
prilo pojednostavljenju strukture kroz okrupnjavanje 12. bbr
jedinica i formiranje motorizovanih brigada.606 Neke
jedinice, poput Izviako-diverzantske brigade i Bri- 101. bbr
gade Sarajevo, preformirane su u manje sastave. I u
drugim jedinicama u gradu i u sastavu operativnih gru-
pa van grada, izvrene su odreene organizacijsko-for- Grafikon 4
macijske promjene.607 Sredinom marta je iz organskog
sastava 1. korpusa izala Operativna grupa Visoko i
prela u sastav 3. korpusa. OpO Olovo, iz sastava ove
OG ostao je potinjen 2. korpusu. Tako je u drugoj po-
lovini marta 1993. godine nastala struktura 1. korpusa Komanda 1. korpusa
prikazana na Grafikonu 5.
IBOG 1. bbr 1. mtbr 1. smtb OkO Sarajevo

604 AARBiH, VKOSRBiH, Pretpoinjavanje ratnih jedinica VK - OG Igman 2. bbr 2. mtbr 2. smtb
Komandi 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 87-1, 23.1.1993;
AARBiH, VKOSRBiH, Organizacijske promjene u 1. korpusu,
10. bbr 5. mtbr ID
Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-3, 25.1.1993.
605 AARBiH, VKOSRBiH, Rasformiranje ratnih jedinica,
Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-6, 5.2.1993. Ova jedinica for- 9. mtbr
mirana je 6.6.1992. godine kao Prva samostalna mjeovita
ariljerijska brigada RgO Sarajevo. Njeno osnivanje formalizo- 101. mtbr
vano je retroaktivno nareenjem GOSRBiH broj 02/349-322
od 8.7.1992. godine.
606 AARBiH, VKOSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni 102. mtbr
odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-11(a),
19.2.1993.
607 Ove promjene detaljno su obraene u poglavlju Jedinice 1. Grafikon 5
korpusa.

155
 Jedna od najvanijih karakteristika stanja na ra-
titu u Bosni i Hercegovini u vrijeme provoenja ove
reorganizacije 1. korpusa iskazivala se u poveanju
tenzija i poetku sukoba izmeu ARBiH i HVO. Njo-
me je bio obiljeen i kraj izvoenja borbenih dejstava
u okviru operacije KOVERTA. Temeljni uzrok ovim
sukobima bez sumnje lei u sutini vojno-politike
strategije HVO-a, definisane u smislu zaokruivanja
ekskluzivno hrvatskog prostora i uspostavi potpune
HVO vlasti na njemu. Takva strategija realizovana je
od poetka agresije na Bosnu i Hercegovinu, postupno
i bez javno deklarisanog iskljuivanja iz ustavno-prav-
nog poretka drave, ali uz velike probleme i tenzije
na prostorima na kojima su paralelno funkcionisali
legalni organi drave i organi HVO-a. Prijedlog Van-
ce-Owenovog mirovnog plana, u cjelini predstavljen
poetkom januara 1993. godine na mirovnim pregovo-
rima u enevi, koji je predviao organizaciju drave u
deset provincija formiranih po veinski nacionalnom
principu, s visokom autonomijom provincija i neznat-
nom centralnom vladom, bio je upalja koji je detoni-
rao tinjajui sukob. Plan je ispred HVO-a odmah pot-
pisao Mate Boban. Predsjednitvo i Vlada Republike
Bosne i Hercegovine u naelu su prihvatili plan, uz
odreene zahtjeve u pogledu nadlenosti predvienih
za centralne organe vlasti i uz uslov da ih prihvati i
Karadiev SDS, te da budu implementirana na cijeloj
teritoriji Bosne i Hercegovine. Karadiu i njegovim
mentorima u Beogradu ovo rjeenje nije odgovaralo,
zato su plan odbili.608 Tada je HVO nastupio s tumae-
njem da plan vrijedi, s obzirom na to da su ga potpisali
i Boban i Izetbegovi, na teritorijama koje kontroliu
ARBiH i HVO, te da se na ovom dijelu teritorije treba
odmah provesti razgranienje i podjela vlasti. Izdato
je nareenje po kojem na teritoriji predvienih hrvat-
skih provincija ne mogu boraviti vojne jedinice, osim
HVO, i funkcionisati drugi organi vlasti osim organa
HVO-a. Poetak realizacije ovog nareenja pratili su
ultimatumi snagama ARBiH da napuste teritoriju ili
da se razoruaju, a pokuaj njegovog prisilnog provo-
enja izazvao je sukobe koji su vrlo brzo prerasli u
estok ratni sukob.
U dijelu zone odgovornosti 1. korpusa, u kojoj je
djelovala OG Visoko, sredinom januara dolo je do
zategnutih odnosa, uestalih incidenata i prvih sukoba
sa HVO-em. Nakon izlaska ove operativne grupe iz
njegovog organskog sastava, 1. korpus vie nije bio
608 Kasim Begi, Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do
Daytonskog sporazuma (1991.-1996.), Bosanska knjiga i
Pravni centar Fonda otvoreno drutvo Bosna i Hercegovina,
Sarajevo, 1997, str. 121-125.
156
suoen s velikim rizicima sukoba sa HVO-ovim sna-
gama u vlastitoj zoni odgovornosti. HVO-ovi mali
pokuaji demonstracije centralnobosanskog sindro-
ma na podruju Stupa i Otesa smireni su jo tokom
1992. godine. U uslovima stalnih, estokih i krvavih
borbi koje je nosila svakodnevnica odbrane Sarajeva,
sarajevski HVO i nije ba teio da preuzme bilo ka-
kvu vrstu inicijative, a i radilo se o malim snagama u
odnosu na ukupne snage angaovane na sarajevskom
ratitu. Tako je HVO, bez sukoba sa snagama ARBiH,
nastavio egzistirati na podruju Sarajeva sve do jeseni
1993. godine.609
Problemi 1. korpusa ugla vnom nisu proistjeca-
li iz sukoba sa HVO-em, ve iz posljedica ovih su-
koba koji su se poeli rasplamsavati u Hercegovini i
srednjoj Bosni. Snabdijevanje jedinica Armije RBiH,
a naroito jedinica 1. korpusa u gradu, bilo je i inae
oteano. Nakon poetka sukoba dolo je do potpunog
zatvaranja svih logistikih kanala koji su vodili prema
slobodnim teritorijama. To je zakomplikovalo poloaj
1. korpusa. Posljedice su se ubrzo pokazale u zoni od-
govornosti OG Visoko.
Od druge polovine januara 1993. snage VRS-a
iskazivale su kontinuiranu inicijativu na ovom dijelu
ratita. Ve 17. januara izvrile su kombinovani pje-
adijsko-artiljerijski napad na Naboi u rejonu Ivica
i tom prilikom su zaposjele dio poloaja 304. bbr.610
Narednih dana napadna dejstva nastavljena su s tei-
tem na liniji Toljenik Okruglica Kreme Kr
Dubovo. Snage VRS-a su 21. januara uspjele zauze-
ti rejon Kr. Komanda 1. korpusa je procjenjivala da
VRS priprema prodor na pravcu Semizovac Srednje
Niii Olovo, s ciljem da se zauzme Olovo i otvari
koridor ka Zavidoviima.611
U nastavku dejstava VRS je 22. i 23. januara sa
pravca Beirevac s. Donja Misoa Krtine Lokve,
Dubovo brdo i Kreme, grupiui snage i sredstva, in-
tenzivno napadala pokuavajui da probije odbranu
ARBiH na liniji k. 996 Zavrje s. Gora s. Lje-
tovik.612 U narednim danima VRS je intenzivno dje-
lovala po Ravnom Naboiu, Koritima, Tarain Dolu,
609 O tome detaljnije u narednom poglavlju, u tekstu o operaciji
HUM.
610 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja
za 17.1, Str.pov.broj: 05/6-29, 18.1.1993.
611 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-36, 21.1.1993.
612 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjeta-
ja, Str.pov.broj: 05/6-38, 22.1.1993; AARBiH, Komanda 1.
korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja, Str.pov.broj: 05/6-42,
24.1.1993.
Ljetoviku, Solakoviima. Do 27. januara ove snage su
zauzele sela Ljetovik, Gora i Kamenica i produile na-
pad na liniju k. 545 Solakovii. Jedinice OpO Ilija
pomognute jednim odredom OpO Visoko, uspostavi-
le su odbranu na liniji Kovaev mlin k. 996 Gor-
sko brdo Kamenika stijena. Satnija HVO-a koja je
drala barikadu na komunikaciji Semizovac Srednje
napustila je poloaje.613
Nakon to se privremeno smanjio intenzitet dej-
stava, srpske snage obnovile su napade. Snage 1. kor-
pusa ARBiH iz sastava OpO Ilija 12. februara odbile
su pjeadijski napad u rejonu Jasena.614 Nakon inten-
zivnog artiljerijskog djelovanja po poloajima ARBiH
u rejonima Ravnog Naboia, Tarain Dola, Solakovi-
a, Ljubine i Korita, 15. feruara u podne snage VRS-a
izvrile su opi napad na linije odbrane u rejonu sela
Korita i na liniji Zavraca Lipa Orai Polom.615
Poslije viesatnih borbi zauzele su objekat Lipa i sela
epiljae i Pomenovie, koja su spalile. Jedinice koje
su drale u blokadi put Semizovac - Srednje bile su
prinuene povui se.616 Nova linija odbrane uspostav-
ljena je na liniji drijelo Tarain Do Vinjica sak s.Vidovii i Dolovsko brdo Spasovnica, u vie
Brda Jasen.617 Napadi su nastavljeni 20. februara.618
VRS je 23. februara izvodila napadna borbena dejstva
s linije Zavrje - Gornja Misoa,619 a 26. februara na-
pad na liniji Kamenika stijena Gorsko brdo.620
Napadi VRS-a nastavljeni su do kraja februara, a
poetkom marta 1993. postali su jo intenzivniji. U re-
jonu Ravnog Naboia 3. marta uslijedio je jak pjea-
dijski napad s linije Lokve Solakovii Moevii.621
613 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-47, 27.1.1993.
614 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-80, 12.2.1993.
615 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-88, 16.2.1993.
616 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-90, 17.2.1993. Nakon ovih februarskih gubi-
taka raspale su se snage HVO-a koje su do tada funkcionisale
na podruju Ljubine i Tarain Dola u sadejstvu sa snagama
OpO Ilija, a stanovnitvo je evakuisano. Veina Hrvata s
ovog podruja smjestila je porodice na podruju Kaknja i Viso-
kog, a zatim se ukljuila u redove ilijake 126. bbr 1. korpusa
ARBiH (njih 50-ak). Manji broj kasnije je napustio podruje i
prikljuio se HVO-u. Iljko Bari, Tarain Do sa okolicom, KSC
i Radio Ilija, Ilija, 2008, str. 125.
617 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-92, 18.2.1993.
618 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-96, 20.2.1993.
619 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-102, 23.2.1993.
620 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-112, 28.2.1993.
621 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Snage ARBiH uspjele su u znaajnijoj mjeri odgovo-
riti na ovu ofanzivu tek 4. marta, kada su jedinice OG
Visoko, u sadejstvu s dijelovima 303. zenike i 17.
krajike brigade iz sastava 3. korpusa, izvele napad
na liniji Dobranjsko brdo elin upa Salka-
nov han Popovii. Napad je dao djelimine rezultate
samo u rejonu Popovia.622
VRS je u toku cijelog dana 6. marta vrila kom-
binovana artiljerijska i pjeadijska dejstva sa teitem
na liniji s. Vrela Pljeevica tt 715 Dobranjsko
brdo.623 Kombinujui artiljerijska i pjeadijska dejstva,
koristei helikoptere za dovlaenje svjeih snaga, VRS
je 11. marta potisnula snage ARBiH i ovladala linijom
Komin s. Ratkovci Spasovnica Pustenjak. Snage
OG Visoko povukle su se na rezervne poloaje i or-
ganizovale odbranu na liniji Mandino brdo Vidoviki
potok s. Vidovii.624 U toku noi jedinice iz sastava
302. mtbr uspjele su ponovo zaposjesti objekat Spa-
sovnica, tako da su snage VRS-a 12. marta uspostavile
liniju dodira Crkvica Komin Mandino brdo.625 Ova
linija nije potrajala, jer su 14. marta na pravcima Pije-
kombinovanih artiljerijsko-pjeadijskih napada uspje-
le probiti prednji kraj odbrane ARBiH.626 OG Viso-
ko organizovala je kontranapad koji nije uspio.627
U naredna dva dana trajao je napad srpskih snaga na
liniji Vlajii Mandino brdo Pustenjak s. Vido-
vii Borak. Jedinice OG Visoko s pojaanjima iz
3. korpusa zaustavile su dalje napredovanje VRS-a na
liniji Vlajii s. Potok Vrljajica Borak.628
Ofanziva VRS-a u zoni OG Visoko nastavlje-
na je s teitem napada u rejonu Ravni Naboi. Zbog
nemogunosti Komande 1. korpusa da u datoj situa-
ciji efikasno utjee na organizaciju odbrane na ovom
dijelu bojita, OG Visoko je po nareenju nadlene
komande izala iz sastava 1. i ula u sastav 3. korpusa
ARBiH. Problemi odbrane ovog podruja time nisu ri-
jeeni. U tekim borbama voenim do 26. aprila 1993.
Str.pov.broj: 05/5-118, 3.3.1993.
622 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-120, 4.3.1993.
623 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-124, 6.3.1993.
624 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-134, 12.3.1993.
625 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-136, 13.3.1993.
626 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-139, 14.3.1993.
627 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-141, 16.3.1993.
628 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-144, 17.3.1993.
157
godine, uz snanu artiljerijsku podrku i jake oklopno-
mehanizovane snage koje su napadale pravcima Ilija
Semizovac Korita i Ilija upa Breza, snage su borci 4. mtbr u rizinoj akciji unijeli u grad preko
VRS-a uspjele su zauzeti Ravni Naboi, Tarain Do i
Kameniku stijenu.629
Krajem januara, snage VRS-a intenzivirale su i
dejstva po linijama odbrane 1. korpusa u gradu Sara-
jevu. Jak pjeadijski napad, pojaan s dva tenka T-55 i
jednim oklopnim transporterom, izvele su 28. januara
iz pravca Zabra i kasarne Rajlovac prema Lemezo-
vom brdu. Pjeadiju su inile jurine grupe opremljene
pancirima. Uspjeli su probiti liniju odbrane 2. mtbr na
Lemezovom brdu i ubaciti se u desetak prvih kua. U
daljem toku borbenih dejstava snage 2. mtbr su uspjele
do jutra povratiti sve izgubljene poloaje.630
Na podruju Azia napadi su poeli i bivali stal-
no pojaavani od 11. februara. U jutarnjim satima 14.
februara snage VRS-a otpoele su pregrupisavanje
i koncentraciju oklopnih i pjeadijskih snaga iz vie
pravaca prema rejonu odbrane u Aziima, i to pravci-
ma Bare Pilana (tenk, oklopni transporter i pjeadija)
i Otes gaz na r. Dobrinji (2 tenka, 2 OT i pjeadija).
Napadu je prethodila jaka artiljerijska priprema. Na is-
poljenu koncentraciju neprijatelja jedinice 1. korpusa
dejstvovale su minobacaima i raspoloivom artiljeri-
jom s vatrenih poloaja susjednih jedinica u gradu i je-
dinica iz sastava OG Igman. Ovim dejstvima napad
VRS-a samo je privremeno zaustavljen, one su u na-
stavku napada uspjele prei rijeku Dobrinju s jednim
tenkom i jednim oklopnim transporterom. Dolo je
do prekida linije odbrane snaga 1. korpusa du rijeke
Dobrinje. Borbena dejstva viena su sve do veernjih
sati. Pokuaj da se ponovo zauzmu izgubljeni poloaji
nije uspio. Nakon toga donesena je odluka da se uspo-
stavi nova linija odbrane na pravcu Karitas arapara
eljeznika pruga.631
Na ovom dijelu bojita srpske snage su nakon ar-
tiljerijske pripreme ponovo napale 18. februara u rejo-
nu arapare u Aziima. Napad je odbijen nakon to su
napadau unitena dva tenka i naneseni gubici u ivoj
sili.632 Neprekidna artiljerijska dejstva i jake oklopne
snage ponovljenim napadima do kraja su ugrozile od-
branu 1. korpusa na ovom podruju, ali je ona ipak
629 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-250, 28.4.1993.
630 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja
za dan 28.1, Str.pov.broj: 05/6-53, 29.1.1993.
631 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-87, 15.2.1993.
632 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-93, 18.2.1993.
158
izdrala. Veliki doprinos u tome predstavljala su pro-
tivoklopna sredstva prikupljena u OG Igman i koja
aerodromske piste.633 Snage 2. mtbr su u svojoj zoni
izvrile napad i pomjerile liniju odbrane za oko 300
metara naprijed u rejonu Boia pumpa Depo.634
Na ostalom dijelu sarajevskog bojita, snage 7. i
12. bbr su 29. januara zauzele objekat Sjenika kosa.
U zoni 3. bbr linija je pomjerena i zauzet objekat Mala
tvrava, koji je zauzela jedinica CSB Sarajevo.635 VRS
je sutradan izvela kontranapad i povratila objekat
Mala tvrava. U pokuaju eksploatacije uspjeha, srp-
ske snage su 31. januara izvrile napad pravcem Kula
Grdonj. U rejonu Grdonja uspjeli su pomjeriti liniju
7. bbr za 50 metara. Snage ARBiH s druge strane po-
mjerile su liniju odbrane oko 150 metara naprijed na
pravcu prema Vidikovcu i Bistrik kuli.636
Napadi VRS-a na liniju odbrane 2. mtbr Vis Za-
bre Sokolje Depo obnovljeni su 18. marta. Izve-
deni su snagama dviju pjeadijskih eta i oklopno-
mehanizovanom grupom sastava dva tenka i jedan
oklopni transporter. Teite napada bilo je na pravcu
Zabre Lemezovo brdo Sokolje. Nakon artiljerij-
ske pripreme zapoete u ranim jutarnjim satima, s izra-
enim teitem u rejonu Lemezovog brda, pjeadija je
u popodnevnim satima napala i uz podrku oklopne
grupe zauzela prvu liniju rovova 2. mtbr. U toku noi
18/19. marta snage 2. mtbr uspjele su vratiti izgublje-
ne poloaje i nanijeti neprijatelju gubitke u ivoj sili i
tehnici.637
U zoni 3. mtbr 19. marta voene su pjeadijske
borbe tokom kojih su srpske snage upotrijebile dva
tenka u napadu na liniju eljezniki prelaz na r. Dobri-
nji Pijana ulica, do Ilidanske ceste.638 Sutradan su
na ovom dijelu VRS-ove snage izvele kombinovane
napade oklopnih i pjeadijskih jedinica na pravcu TAT
633 U grad je unesen lanser i 5 raketa Crvena strijela, 3 Zolje,
6 kumulativnih mina za RPG, 4 kontejnera za Osu; AARBiH,
Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja, Str.pov.
broj: 05/6-98, 21.2.1993.
634 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-99, 21.2.1993.
635 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-54, 29.1.1993.
636 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/7-58, 31.1.1993.
637 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-152, 20.3.1993.
638 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-151, 19.3.1993.
 Trebevi, 30. maj 1993.

ARBiH

10.bbr 1.bbr

VRS
Linija poloaja ARBiH Linija poloaja VRS

Pravci djelovanjaARBiH

Sarajevo - Trebevi, 1993.

159
 Hladnjaa. Ovim napadom uspjele su pomjeriti po-
loaje branilaca u rejonu Pijane ulice.639
Od aktivnih dejstava snaga 1. korpusa u gradu tre-
ba spomenuti da su u toku 25/26. marta snage 5. mtbr
ojaane dijelovima jedinica Delta, Laste i dijelo-
vima MUP-a, izvodile borbena dejstva u rejonu Ae-
rodromskog Naselja, u zahvatu stare Lukavike ceste,
gdje su napredovale za oko 250 metara.640
Nakon sadejstva i pomoi pruene jedinicama 1.
korpusa u gradu tokom februara, nije bilo znatnijih
borbenih dejstava u zoni OG Igman sve do 17. marta
1993. godine, kada su u jutarnjim satima srpske snage
otpoele snaan napad artiljerijom, tenkovima i pje-
adijom na linije odbrane 4. mtbr. Posebno jak napad
izvren je u rejonu Donjeg Kotorca, gdje su napadai
uli u prve kue ovog naselja. U popodnevnim satima,
uz podrku artiljerije, jedinice 4. mtbr izvrile su pro-
tivnapad i povratile izgubljene poloaje.641
U periodu od 18. do 29. marta u zoni OG Igman
boravio je komandant 1. korpusa Mustafa Hajrulaho-
vi Talijan sa saradnicima. Obiao je Grebak, Rogoj,
Trnovo, Pazari, Tarin, Hrasnicu, Butmir, Sokolo-
vi-Koloniju, a zatim je putovanje produio u Jablani-
cu, Zenicu, Visoko i Brezu, gdje je obavio razgovore
s vojnim i civilnim vlastima, a imao je i sastanak s
HVO-ovim predstavnicima.642
U toku aprila sukobi sa HVO-ovim snagama na
podruju Hercegovine iznudili su angaovanje dijela
jedinica OG Igman na ovom podruju.
VRS-ove snage su 18. aprila u ranim jutarnjim
satima poele jak artiljerijski atak na Pazari i Tarin,
gaajui vojne i civilne ciljeve, a na pravcu Drozgo-
metva Otrik Koan izvrile su napad oklopno-
mehanizovanim i pjeadijskim snagama. Napad je
odbijen, a napadau je uniten jedan tenk i naneseni
gubici u ivoj sili.643
U rejonu Ljute, u zoni odgovornosti 81. bbr, srpske
snage su 22. aprila izvrile napad. Narednih dana, sve
639 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-153, 20.3.1993.
640 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-162, 26.3.1993.
641 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-146, 18.3.1993.
642 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Obilazak komandi i jedini-
ca u zoni odgovornosti 1. korpusa, Str.pov.broj: 05/6-168,
30.3.1993.
643 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-220, 18.4.1993; AARBiH, Komanda 1. korpusa,
Dopuna borbenog izvjetaja, Str.pov.broj: 05/6-223, 19.4.1993.
160
do 6. maja, voene su borbe u kojima je VRS ovladala
Jakomiljem, a snage 81. bbr s pojaanjima iz sastava
OG Igman u znatnoj mjeri vezala i izloila velikim
naporima do stabilizacije odbrane u ovom podruju.644
VRS-ove snage su 12. maja na podruju Trnova napa-
le iz drugog pravca i zauzele objekte Oaelo i Crni
vrh,645 a 31. maja na rogojskoj gredi ovladale objektom
Kucin, koje su kontranapadom snage 81. bbr vratile
pod svoju kontrolu.646
Takoer, u zoni odgovornosti OG Igman, 26.
maja u jutarnjim satima, srpske snage su zapoele
pjeadijski napad pravcem Jasenske osmice Vrho-
vi. Napad je izvren uz jaku artiljerijsku pripremu i
podrku. U poetnoj fazi napada VRS-ove snage su
uspjele preko Jasenskih osmica ui u rejon Kotornih
aira i potisnuti snage ARBiH na liniju Smrdelj Ka-
menolom. Nakon odbijanja poetnog napada izvreno
je pregrupisavanje snaga OG Igman i izveden pro-
tivnapad na cijeloj liniji Jasen Vrhovi. Obuhvatom
i ubacivanjem grupa u pozadinu neprijatelja snage
ARBiH su ponovo ovladale teritorijom na kojoj su se
nalazile prije poetka napada.647
U zoni odgovornosti IBOG-a snage ARBiH su 22.
januara izvrile napad na pravcu Brodar Rudo i u
potpunosti razbile snage VRS-a i potisnule ih nado-
mak Setihova.648 Snage VRS-a odgovorile su pjeadij-
skim napadima na pravcima Nekopi Ilovaa i Rudo
Strmica, koji su odbijeni, i pojaanim artiljerijskim
dejstvima po slobodnoj teritoriji Gorada.649
Pjeadijski napad na linije odbrane Viegrada, koji
je uspjeno odbijen, VRS je izvela 3. februara. Istovre-
meno je vreno snano granatiranje Gorada vatrom iz
haubica i VBR-ova iz pravca Rogatice, Foe i ajnia.
No to nije bila opasnost koja je najvie brinula narod
i borce Podrinja. Komanda IBOG-a izvijestila je da
644 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjeta-
ja, Str.pov.broj: 05/6-234, 23.4.1993; AARBiH, Komanda 1.
korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja, Str.pov.broj: 05/6-239,
25.4.1993; AARBiH, Komanda 1. korpusa, Informacija o toku
b/d u zoni odgovornosti 1. korpusa na dan 3.5.1993. godine,
Str.pov.broj: 05/6-270, 4.5.1993; AARBiH, Komanda 1. kor-
pusa, Dopuna borbenog izvjetaja, Str.pov.broj: 05/6-278,
7.5.1993.
645 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-297, 12.5.1993.
646 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-321-3, 1.6.1993.
647 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-315-2, 27.5.1993.
648 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja
za 22.01, Str.pov.broj: 05/6-40, 23.1.1993.
649 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-44, 25.1.1993.
Jovan Divjak i Ismet Hadi Mutevelija. Sarajevo - Dobrinja, 1993.

Sarajevo, 1993.

161
konvoji s humanitarnom pomoi za stanovnitvo Go-
rada sve ee bivaju zaustavljeni i vraeni s teritorije
susjednih opina i da je opasnost od gladi postajala sve
vea. Nedostajalo je i lijekova i sanitetskog materijala,
pojavile su se bolesti uge, tuberkuloze i utice. Stra-
hovalo se i od mogue pojave tifusa.650
Borbena dejstva nisu zbog toga izvoena smanje-
nim intenzitetom. Napad VRS-a iz pravca Rogatice
odbijen je 12. Februara,651 a napadi na sela Dankii,
Strmica i Strgaina 14. februara.652 U borbenim dej-
stvima na teritoriji ajnia, voenim 15. februara,
snage IBOG-a nanijele su srpskim snagama osjetne
gubitke. U rejonu Kozare unitile su jedan tenk i ma-
gacin municije. Srpske snage u ovim borbama imale
su 35 mrtvih i tri zarobljena borca.653 U nastavku ovih
aktivnih dejstava, snage IBOG-a proirile su slobodnu
teritoriju na podruju ajnia i 22. februara oslobodile
sela Stanita, Slanita, Tokovii, Dardagani i Batko-
vii.654
Glad je i dalje bila najvei problem na slobodnoj
teritoriji gornjeg Podrinja. Ljudi su pokuavali obezbi-
jediti hranu kreui se u dugim nonim kolonama, izu-
zetno opasnim i tekim putem Zorovii Grebak, koji
je najveim dijelom vodio kroz niiju zemlju, na kojoj
su vrebale zasjede, minska polja i, ako nita, surovost
planinskog terena. Komanda IBOG-a izvijestila je da
je pronaeno 11 tijela mukaraca, ena i djece koji su
se smrzli u noi 21/22. februara 1993. godine nosei
brano i taj broj nije bio konaan.655
Nakon relativno uspjenih dejstava IBOG-a to-
kom februara, do sredine marta VRS je na ovom po-
druju koncentracijom snaga i zapoetim dejstvima
najavila svoju ofanzivu.656 Snana dejstva VRS-ove
artiljerije ispoljena su 17. i 18. marta po poloajima
ARBiH u Strmici i Strgaini, te Trovrhu, Tvijaku i
Vranovini. Na sve pravce u zoni IBOG-a VRS-ove
snage dovukle su znatna pojaanja u ljudstvu i artilje-
650 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna dnevnog borbenog
izvjetaja, Str.pov.broj: 05/6-63, 3.2.1993.
651 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-80, 12.2.1993.
652 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna dnevnog borbenog
izvjetaja, Str.pov.broj: 05/6-84, 14.2.1993.
653 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-87, 15.2.1993.
654 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-100, 22.2.1993.
655 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-106, 25.2.1993.
656 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-136, 13.3.1993.
162
riji.657 Nakon dvodnevnog granatiranja linija odbrane
IBOG-a, VRS-ove snage su u jutarnjim satima zapo-
ele napad iz pravca Rogatice na liniju s. Kamen s.
Starii s. Dub s. Bursii. Istovremeno je otpoeo
i napad na cijelu slobodnu teritoriju Viegrada. Srpske
snage nastojale su ovladati putem Brigovo Ustipra-
a i tako odsjei snage 1. viegradske brigade, koja je
zadrala sve linije odbrane. Na rogatikom pravcu 1.
rogatika brigada unitila je jedan tenk T-55 i nanijela
napadau gubitke u ivoj sili, ali je izgubila dio terito-
rije oko arana. 658
VRS-ovi napadi nastavljeni su 21. marta na po-
druju Viegrada, na pravcima Peurii Meea,
Kosovo Trnovo Stoii Pokrivenik i Drobnii
Vrcalii Pljesko Mievine. Uoena je poveana
koncentracija srpskih snaga u rejonima Previle i Pre-
ljue (opina Foa) i pokret oklopno-mehanizovanih
snaga iz Ustikoline prema Osanici. U jutarnjim satima
zapoeo je i pjeadijski napad na put Zorovii Gre-
bak s pravca Stolac Previla i s Jahorine.659
Oita namjera VRS-a bila je da izae na komuni-
kaciju Viegrad Meea Ustipraa Rogatica i da
presijee planinski put preko Kacelja za Grebak.
Dejstva VRS-a iz pravca Viegrada trajala su i
25. marta, kada su otpoeli napadi iz pravca ajnia.
Srpske snage zauzele su objekte Kacelj i Mirkovica i
tako prekinule pjeaki put Grebak Zorovii.660 Do
27. marta borbe su se razbuktale na ovom podruju,
dok su na drugim dijelovima zone IBOG-a poele je-
njavati. Na viegradskom pravcu VRS-ove snage su u
potpunosti odbaene. Snage IBOG-a upuene na de-
blokadu puta Zorovii Grebak nisu uspjele izvri-
ti postavljeni zadatak. U Goradu je nestaica hrane
i ostalih ivotnih potreptina poela dobijati razmjere
humanitarne katastrofe.661
Nakon privremenog i relativnog zatija, koje je
potrajalo gotovo do sredine aprila, snage VRS-a su 11.
aprila poele napade na pravcima koji izvode iz Foe i
Viegrada, istovremeno dejstvujui artiljerijom po na-
657 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-146, 18.3.1993.
658 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-150, 19.3.1993.
659 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-155, 21.3.1993.
660 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-160, 25.3.1993.
661 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-163, 27.3.1993.
seljenim mjestima prema Viegradu i Foi, kao i po
Goradu.662
Snage IBOG-a su, u duhu nareenja naelnika
VK kojim je trebalo olakati poloaj snagama AR-
BiH u epi, 11. aprila izvele napadna dejstva prema
Sjemeu i Peuriima. Sutradan su izvele i napad na
liniju Zaglav Dugi air Bogdaii i Bursii. Ova
linija duine oko 5 km je zauzeta, ubijena su 23 ne-
prijateljska vojnika, zarobljeno 20 cijevi linog nao-
ruanja, dva minobacaa 60 mm, odreene koliine
municije i dosta intendantske opreme. Zaplijenjena je
dokumentacija i planovi veze.663
Do 18. aprila trajali su i bivali sve intenzivniji
VRS-ovi napadi na slobodnu teritoriju Viegrada i iz
pravca Foe. Iz pravca Previle i Vrhprae izvren je
napad na snage koje su obezbjeivale ponovo za krat-
ko otvoreni put Zorovii Grebak.664 Ova jedina ko-
munikacija s Goradem ponovo je presjeena, pa su
snage IBOG-a jaine dviju pjeadijskih eta 25. i 26.
aprila izvodile dejstva radi njenog otvaranja. VRS je
uvela svjee snage na ovaj prostor i napad je izvren
662 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-197, 11.4.1993.
663 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Informacija o toku b/d u zoni
odgovornosti 1. korpusa na dan 13.4.1993. godine, Str.pov.
broj: 05/6-207, 14.4.1993.
664 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Informacija o toku b/d u zoni
odgovornosti 1. korpusa na dan 18.4.1993. godine, Str.pov.
broj: 05/6-222, 19.4.1993.
Sarajevo - u, februar 1993. Slijeva nadesno: Safet Zajko, Alija Izetbegovi, Mustafa Hajrulahovi Talijan, Vahid Beirevi, Enver eho-
vi, Habib Idrizovi, Ibrahim Dervievi, Bakir Izetbegovi, sa zastavom u rukama Fehim Agi Aga, iza zastave Jusuf Loi
bezuspjeno. Za to vrijeme srpske snage izvodile su
pjeadijske napade na pravcu Rudo Strmica.665
Snage IBOG-a su od 30. aprila do 2. maja vodi-
le ogorene borbe u nastojanju da zaustave izuzetno
snane VRS-ove napade iz pravca Rudog i Viegrada.
Posebno teka situacija bila je u rejonu Meee. Jed-
na od vanih taaka odbrane, brdo Zaglavak, u toku
dva dana pet puta je prelazilo iz ruke u ruku. U ovim
borbama snage IBOG-a nanijele su velike gubitke srp-
skim snagama u ivoj sili, a uniten je i jedan tenk i
jedan transporter. Napadi VRS-a pojaani su i iz prav-
ca ajnia i Foe.666 Poseban intenzitet ovih dejstava
ispoljen je po rejonima Meea, Trovrh, Pokrivenik i
Ogleevo. VRS je 4. maja izvela pjeadijski napad na
pravcima Mladi gaj Pokrivenik (Rogatica), Previla
Ruda glava (Foa) i selo Orahovci (Viegrad). Dio
jedinica IBOG-a izvodio je ofanzivna dejstva prema
Sjemeu i Koerinu.667 Ponovo je bila otvorena komu-
nikacija Zorovii Grebak, djelomino izmjetenom
rutom, uz obezbjeenje kritinih mjesta i s poveanim
rizikom za koritenje.668
665 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-250, 28.4.1993.
666 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-264, 2.5.1993; AARBiH, Komanda 1. korpu-
sa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 05/6-268, 2.5.1993.
667 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-271, 4.5.1993.
668 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-272, 5.5.1993.
163
 Tokom maja trajale su borbe, rasplamsavajui se
povremeno na pojedinim pravcima. Opa situacija, in-
tenzitet i trajanje borbenih dejstava znatno su iscrpili
snage IBOG-a. U ranim jutarnjim satima 28. maja za-
poela je opa ofanziva VRS-a na slobodnu teritoriju
IBOG-a i to iz pravaca: Rogatice, Viegrada, Rudog,
ajnia, Foe i Pala.669 Uz prethodno izvrenu jaku ar-
tiljerijsku pripremu po svim linijama odbrane, zapoet
je pjeadijski napad podran oklopnim sredstvima iz
pravca Rogatice prema liniji Dub Starii Kamen.
Ubrzo nakon toga napadnute su sve linije odbrane 1.
viegradske brigade iz pravca Sjemea, Viegrada i
Rudog. Na ovim pravcima bilo je takoer angaovano
vie tenkova i oklopnih transportera. Zatim je uslije-
dio napad na linije odbrane jedinica IBOG-a na desnoj
obali Drine, od sela igovi do Kozare, i na komunika-
ciju Grebak Zorovii.670
Ofanziva VRS-a nastavljena je 29. maja. Od jutar-
njih sati poeo je opi napad na desnu obalu rijeke Dri-
ne od Meremilja preko Trebeeva, Prvnja, Paljike, do
sela igovi. Istovremeni napadi sa svih strana vezivali
su snage ARBiH i onemoguavali im manevar i ispo-
mo.671 U zoni 1. rogatike brigade probijene su linije
odbrane i snage IBOG-a odbaene su na liniju abar
Plije Tepe. U zoni 1. Slavne viegradske briga-
de najtea situacija bila je u rejonu sela Meremilja,
Trbosilja i ahdana. Napadnuta je Strmica, Strgaina,
Orahovci, Zaglavak i Dankii. U zoni 31. drinske bri-
gade najjae borbe voene su na liniji Paljika Lokve
Carevo guvno Potrkua. Tokom borbi ova je linija
gubljena i uzimana etiri puta. U zoni 1. drinske briga-
de put Zorovii Grebak bio je prohodan, ali se oeki-
vao ponovni napad na ovom koridoru. Izgubljena su i
spaljena sela Prosjeeno i Pokrivenik. U popodnevnim
satima poeo je i napad iz pravca Foe. 672
Ogorene i neprekidne borbe voene su 30. i 31.
maja na svim linijama odbrane IBOG-a. Posebno e-
stoke borbe voene su na podruju Ustiprae, na bli-
skom odstojanju i na samom prilazu naseljenog mje-
669 Komandama DK, HK i SRK, te Komandi 1. gardijske motorizo-
vane brigade VRS izdato je borbeno nareenje za oslobae-
nje ireg reona Gorada. ICTY: G VRS, Borbeno nareenje
za oslobaanje ireg rejona Gorada, Str.pov.broj: 02/2-436,
22.5.1993. Ofanziva VRS na Gorade zapoela je 28. maja i
nosila kodni naziv MA. Provoena je u dvije etape kodirane
nazivima MA-1 i MA-2. ICTY, Komanda DK, Str.pov.broj:
19/14-401, 2.9.1993.
670 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-317, 28.5.1993.
671 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-318, 29.5.1993.
672 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-318, 29.5.1993.
164
sta. Put Ustipraa Kopai bio je pod stalnom vatrom
i njime se oteano kretalo.673
Odbrana snaga IBOG-a odrala se do noi 31.
maja/1. juna 1993. godine, kada je oko 4.000 civila s
podruja Meee i dijelova opine Rogatica kroz pre-
ostali uski prolaz uz Drinu napustilo domove i ulo u
Gorade.674 Snage IBOG-a potisnute su s linija odbra-
ne s teritorija Meee i Ustiprae na lijevoj obali Dri-
ne, a na desnoj obali Drine s podruja Kozare, Niana
i sela igovi do Paljika. Zauzimanjem rejona Predole
srpske snage su ovladale koridorom Zorovii Gre-
bak. Napadi su nastavljeni i srpske snage su 11. juna
probile linije odbrane u rejonu Carevo guvno Paljika
i na Bogacu te izbile u rejon Osanice. Iz pravca Kame-
nice i Srednjeg i iz pravca Previle i Stoca probijene su
linije prema Crvenim stijenama i selu Orahovice. In-
tenzitet ofanzive znatno je smanjen 16. juna, dolaskom
u Gorade UN-ovog posmatrakog tima. Ofanziva je
obustavljena do 19. juna 1993. godine.675
U vrijeme ove srpske ofanzive na Gorade s naj-
vieg nivoa rukovoenja i komandovanja Oruanim
snagama RBiH poduzimane su odreene mjere da se
pomogne snagama IBOG-a.676 Pokretna grupa VK,
na elu s Vehbijom Kariem, pripremila je i rukovo-
dila borbenim dejstvima kojima je nastojala s jedne
strane ponovo otvoriti koridor prema Goradu, a s
druge, vezivanjem snaga VRS-a, olakati poloaj bra-
nilaca Gorada. U zoni OG Igman izveden je napad
na pravcu Dobro Polje Miljevina u kojem su poetni
rezultati bili dobri, ali je nakon toga jenjao i jedinice
su se vratile na polazne poloaje.677 Na poetku novog
kruga meunarodnih pregovora o Bosni i Hercegovi-
ni u enevi 16. juna 1993, predsjednik Predsjednitva
673 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-321-3, 1.6.1993.
674 AARBiH, Komanda IBOG, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.pov.
broj: 01/01-176, Gorade, 1.6.1993.
675 Bahto, str. 188.
676 Prema svjedoenju Vehbije Karia, naelnik VK je 4. juna
1993. naredio lanovima pokretne grupe taba Vrhovne ko-
mande, koji su se nalazili na IKM VK u Zenici, da odmah
otputuju u Gorade i pomognu u organizaciji odbrane grada.
Pokretna grupa na elu s Kariem od 6. juna koordinirala je
aktivnosti svih jedinica koje su se s Igmana, Grepka i iz Trnova
pokuavale probiti do Gorada. Kari je na elu dobrovoljaca
trebao ui u Gorade i, prema usmenom dogovoru s Halilovi-
em, preuzeti komandu IBOG-a. Pokretnoj grupi ubrzo su se
na Igmanu pridruili lanovi druge Pokretne grupe VK, koju je
predvodio Meho Kariik Kemo, te zamjenik komandanta IBOG
Zaim Imamovi, koji se 8. juna, nakon etveromjesenog bo-
ravka u inostranstvu, vratio na Igman.
677 AARBiH, GA 63/2-30 (VK OSRBiH - Pokretna grupa za ko-
mandovanje: Izvjetaj, Str.pov.broj: 1-19, 23.6.1993.)
 Gorade, operacija MA - 93

VRS

IBOG

VRS

Linija poloaja ARBiH Izgubljena teritorija Pravci napada VRS

Grebak, mart 1993. Fehim Bibi, Mustafa Hajrulahovi Talijan, Galib Hodi, Elmas Haskovi

165
RBiH Alija Izetbegovi napustio je skup protestujui
zbog produetka etnike ofanzive na Gorade.678
VRS tokom maja nije snanije atakovala na li-
nije odbrane Sarajeva u samom gradu, ali je planski
pripremala operativnu osnovicu za svoju veliku ljetnu
ofanzivu.
Najprije je tokom marta ofanzivom na Srebrenicu,
uz podrku i neposredno uee snaga Vojske Jugo-
slavije i Dravne bezbednosti Srbije, koristei i teri-
toriju Srbije kao osnovicu za napad na snage ARBiH
u srebrenikoj enklavi,679 zauzela podruja Cerske i
Konjevi-Polja i suzila slobodnu teritoriju oko grada
Srebrenice, svodei je na UN-ovim snagama zatie-
nu i sporazumno sa VK OSRBiH demilitarizovanu,
gradsku zonu s uskom okolinom. U nastavku dejsta-
va ovaj sporazum je proiren na epu. Zatim su, kako
smo prethodno naveli, aktivnosti VRS-a pomjerene
prema Goradu.680
Sukob s HVO-em vezao je slobodne snage ope-
rativnih grupa Visoko i Igman, kao i snage iz sa-
stava 3. i 4. korpusa ARBiH koje su tokom decembra
i januara bile angaovane u operaciji deblokade Sara-
jeva. Osim toga, HVO nije doputao nikakvo snabdi-
jevanje Oruanih snaga RBiH preko teritorije koju je
kontrolisao. Tako da nije bilo mogue, u eventualnom
oivljavanju operacije deblokade Sarajeva, angaovati
znatnije snage sa spoljne strane prstena opsade, a i mo-
gunosti efikasne odbrane dostignutih poloaja bile su
dovedene u pitanje.681 VK OSRBiH je ipak planirao
i, u okvirima datih mogunosti, pripremao novu ope-
raciju deblokade Sarajeva. U zapovijesti komandanta
1. korpusa Mustafe Hajrulahovia Talijana, napisanoj
poetkom maja, nema nieg novog u odnosu na zami-
sli deblokade iz prethodne godine. S tom razlikom to
su ovaj put snage za jednovremeni napad s fronta i
PZT bile zauzete sukobom sa HVO-em na visokom
pravcu i krajnje tekim poloajem u koji su dovede-
ni Gorade i Trnovo na igmanskom pravcu, a i one
su, kao i snage iznutra, svoja borbena dejstva izvodi-
le u krajnjoj oskudici svih vrsta materijalno-tehnikih
sredstava. Proboj iz okruenja planiran je na vie pra-
vaca, a teite je planirano na pravcima: tt 850 Gra-
678 Izetbegovi napustio konferenciju, Osloboenje, 17.6.1993.
679 Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav
Conflict, 1990-1995, Volume I, CIA, Office of Russian and Eu-
ropean Analysis (Washington, DC), 2002, str. 184.
680 adinlija, Prvi korpus, str. 31-32.
681 adinlija, Za Sarajevo, str. 103.
166
dac Paljevo (preko ui) i Stup Kasindolska ulica
Butmir.682
Cijeli ovaj plan do kraja maja sveo se na pokuaj
da se koncentracijom snaga i sredstava na trebevi-
kom pravcu izvri proboj, a da se nakon toga pokua
eksploatisati eventualni uspjeh. Nosilac ovog zadatka
bila je 1. brdska brigada. Zamisao je bila da se na-
padom na pravcima Velika olina kapa Vidikovac
i Merdanov klanac Brus izbije na komunikaciju
Pale Lukavica. Snagama 1. bbr trebao je sadejstvo-
vati bataljon iz sastava 10. bbr.683 Jedinice ranga lahke
ete u sastavu treeg ealona 1. bbr, u sluaju proboja i
mogue eksploatacije uspjeha, i dio sredstava podrke
davale su 1, 2. i 101. motorizovana brigada, a osim
ovih triju brigada, svoja sredstva podrke 1. brdskoj
pretpoinile su jo 9. i 102. motorizovana brigada.684
Napad je izveden 30. maja. Artiljerijska priprema
bila je relativno dobra i snage 1. bbr u napadu probile
su neprijateljsku liniju i ovladale dijelom Vidikovca i
bob-staze. Izbivi na ovu liniju nisu se uspjele razviti
pa su, nakon to je VRS otvorio snanu artiljerijsku
vatru po velikom broju ljudi koncentrisanom na ma-
lom prostoru, uz velike gubitke vraene na polazne
poloaje.685
Skupo plaeni neuspjeh na Trebeviu bio je uvjer-
ljiva potvrda injenice da je Armija RBiH dola u si-
tuaciju u kojoj ne raspolae nikakvim pretpostavkama
da izvri proboj iz okruenja i deblokadu Sarajeva, na
nain na koji je to pokuavala ve 14 mjeseci rata. To
je sutina analize koju je Predsjednitvu RBiH i VK
OSRBiH dostavila Komanda 1. korpusa dan nakon ne-
uspjelog napada na Trebevi. U ovoj analizi navedeni
su svi negativni faktori koji su sve vrijeme pratili dota-
danji razvoj 1. korpusa i izvoenje borbenih dejstava
njegovih jedinica, usljed kojih nije dolo do izvrava-
nja temeljnog zadatka korpusa.686
Za to vrijeme jake zdruene VRS-ove snage pri-
bliavale su se Sarajevu u najveem i najozbiljnijem
napadu na glavni grad Bosne i Hercegovine koji je
izveden tokom cijelog rata.
682 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Zapovijest za napad Op. broj
2, Str.pov.broj: 05/7-227, 5.5.1993.
683 Deli, Armija RBiH, str. 328-329.
684 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Izvoenje aktivnih borbenih
dejstava, Nareenje, Str.pov.broj: 05/7-247, 26.5.1993.
685 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Informacija o toku dananjih
b/d, Str.pov.broj: 05/6-319-1, 30.5.1993. U napadu je poginulo
29 i teko ranjeno 36 boraca ARBiH. Deli, Armija RBiH, str.
329.
686 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Analiza nekih iskustvenih as-
pekata izvoenja b/d, Str.pov.broj: 05/6-320, 31.5.1993.
 lanovi Predsjednitva RBiH: Ejup Gani, Tatjana Ljuji-Mijatovi i Mirko Pejanovi

Obiljeavanje prve godinjice ARBiH, 15. april 1993. U prvom redu: Ismet Dahi,
lanovi Predsjednitva RBiH: Mirko Pejanovi i Stjepan Kljuji, Mustafa Hajrulahovi Talijan

167
 Sarajevo, 1993. Safet Zajko, Mustafa Hajrulahovi Talijan, Jasmin Jaganjac, Kemal Ademovi

Pripadnici 105. mtbr, Sarajevo, 1993.

168
 Igman, mart 1993. Ismet Alija, Mustafa Hajrulahovi Talijan, air Arnautovi

Trnovo, mart 1993. Dogovor o formiranju 81. bbr. Slijeva nadesno: Alija Ismet, Ibrahim Poplata - predsjednik Ratnog predsjednitva
Foe, Selim Hamzi, Edhem Edo Godinjak, Devad Tirak, Zuhdija Oegovi, air Arnautovi, Elmaz Haskovi,
Mehmed Mulaosmanovi - predsjednik Ratnog predsjednitva Trnova, Salko Gui, Sabro Haskovi, Demo Borovina

169
 Poloaji 9. bbr iznad Hadia, mart 1993. Ismet Alija, Mustafa Hajrulahovi Talijan, Salko Gui, Nezir Kazi

Logor 1. foanske brigade, Grebak, mart 1993.

170
 Nedim Alagi Peda, Abduselam Sijeri Pelam, Avdo Pali

Borci IBOG Gorade, 1993. Meea, mart 1993. U sredini Ahmet Sejdi

171
172
 IV
BORBENA DEJSTVA I
ORGANIZACIJSKO-
FORMACIJSKI RAZVOJ
1. KORPUSA U DRUGOJ
POLOVINI 1993.

173
174
 Organizacijske i kadrovske
promjene u junu 1993. godine
N
akon to je krajem maja traginim fijaskom
okonan pokuaj proboja iz okruenja snaga
1. korpusa na Trebeviu, a istovremeno snage
IBOG-a, zajedno sa stanovnitvom istone Bosne kon-
centrisanim u Goradu, tokom operacije VRS MA
dovedene u krajnje teak poloaj, bez mogunosti da
im se efikasno pomogne, Alija Izetbegovi, predsjed-
nik Predsjednitva Republike Bosne i Hercegovine,
koje je bilo i Vrhovna komanda OSRBiH, poetkom
juna 1993. godine odluio se za promjenu na elu ta-
ba Vrhovne komande OSRBiH.687
Izetbegovi je 2. juna u Sarajevo pozvao Rasima
Delia, koji je, kao komandant Odsjeka VK u Viso-
kom i kao naelnik Uprave za strategijsko planiranje
i razvoj Armije, faktiki koordinirao jedinicama na
slobodnoj teritoriji van Sarajeva, te dao veliki dopri-
nos razvoju namjenske proizvodnje i uope organiza-
ciji odbrane zemlje. Odluka o smjeni na elu VK-a
OSRBiH donesena je na sjednici Predsjednitva RBiH
8. juna 1993. Predsjednitvo je usvojilo novu emu
organizacije Oruanih snaga, prema kojoj je uvedena
funkcija komandanta VK-a i na to mjesto postavilo
Rasima Delia, a za zamjenike komandanta Stjepana
ibera i Jovana Divjaka. Zadrana je funkcija naelni-
ka VK-a, na kojoj je ostao Sefer Halilovi. Predsjed-
nitvo je na istoj sjednici donijelo odluku o promjeni
na elu Ministarstva za unutranje poslove, na koje je
postavljen Bakir Alispahi, umjesto dotadanjeg mini-
stra Jusufa Puine, kao i odluku o formiranju 6. korpu-
sa ARBiH.688
U izvjetaju sa spomenute sjednice Predsjednitva
navedeno je da se Glavni tab, tabovi korpusa i bri-
gada obavezuju da preispitaju svoj dosadanji sastav
tako da ga svedu na normalan broj sa kvalitetnim ka-
687 Hodi, Sve je mogue, str. 308.
688 Promjene u armijskom vrhu, Osloboenje, 9.6.1993.
drovima, a sav viak da se bez odlaganja uputi u jedi-
nice na front.689
Uz informaciju o promjenama na elu Armije
objavljen je i tekst o Rasimu Deliu.690
Dan kasnije, predsjednik Izetbegovi naveo je tri
razloga za smjene na elu Armije i MUP-a. Na prvom
mjestu spomenuo je razmimoilaenja naelnika Sefe-
ra Halilovia i ministra MUP-a Jusufa Puine, koji se
ba ni u emu nisu mogli sporazumjeti, te da je zbog
toga dolo i do antagonizma izmeu Armije i MUP-
a. Drugi razlog je, naglasio je Izetbegovi, to je
u zadnje vrijeme bilo oitih promaaja koji su ostali
nerasvijetljeni, a u kojima je bilo velikih gubitaka. Jer
za nau Armiju gubitak od 15, 20 ili 50 ljudi je veliki
gubitak. Nikad nisu utvrene niije odgovornosti za
to. U vezi s tim Izetbegovi je spomenuo skoranje
stradanje ovdje kod Sarajeva, te igmansku operaciju,
u kojoj smo izgubili 70 ljudi, a nismo utvrdili ko je
kriv. Ispada da niko nije kriv, rekao je u obja-
njenju smjena predsjednik Izetbegovi i dodao da se
za gubitke ljudskih ivota mora znati krivac. Prema
Izetbegovievim rijeima, zbog toga se poelo gubiti
povjerenje vojnika u starjeine: ne znaju da li ih vode u
pobjedu ili ih vode u smrt, ili, u najmanju ruku, u vrlo
rizine situacije. Osvjeavanjem institucija novim
689 Ibid.
690 U toku osam mjeseci rata, kao jedini lan taba VKOS van
Sarajeva, po nalozima Glavnog taba, rjeavao je konkretna
pitanja na terenu, jer se iz Sarajeva moglo rukovoditi jedino
pismenim nareenjima, pisalo je, izmeu ostalog, u ovoj in-
formaciji. Osvjedoeni organizator, Osloboenje, 9.6.1993.
Osloboenje je tekstom na naslovnoj strani pozdravilo ove
kadrovske promjene u armijskom i policijskom vrhu kao oe-
kivane i bezmalo zakanjele, koje bi trebale dovesti do brzog
osloboanja ne samo od vanjskog, nego i unutranjeg neprija-
telja koji ovu republiku iznutra dre gotovo u istom vrsto sat-
kanom obruu. Fahro Memi, Politiki pu, Osloboenje,
10.6.1993.
175
 Zona odgovornosti 1. korpusa, juni 1993. godine

kadrovima moemo samo dobiti, bio je trei razlog danji komandant OG Igman. Zona odgovornosti 6.
koji je Izetbegovi naveo kao razlog za promjene.691 korpusa je, prema odluci, ukljuivala teritoriju izmeu
Igmana, Jablanice, Kalinovika i Visokog. Predsjedni-
Primopredaja dunosti izmeu Halilovia i Delia
tvo je naloilo VK-u OSRBiH da u roku od tri dana
izvrena je 9. juna.
izvri blie razgranienje ovog u odnosu na susjedne
Na spomenutoj sjednici Predsjednitva Republi- korpuse (1, 3. i 4.).692
ke Bosne i Hercegovine od 8. juna, na kojoj je do-
U skladu s odlukom Predsjednitva, VK OSR-
nesena odluka o formiranju 6. korpusa Armije RBiH
BiH je 9. juna 1993. izdao nareenje o formiranju 6.
sa sjeditem u Konjicu, donesena je i odluka da se za
korpusa. Zona odgovornosti 6. korpusa obuhvatala je
komandanta ovog korpusa postavi Salko Gui, dota-
teritorije opina Fojnica, Gornji Vakuf, Hadii, Jabla-
nica, Kalinovik, Kiseljak, Konjic, Kreevo, Prozor, Tr-
691 Tri razloga za smjene, Osloboenje, 10.6.1993. Pod igman-
skom operacijom koju je naveo kao primjer nepotrebnih gubi-
taka, predsjednik Izetbegovi podrazumijevao je decembarsku
operaciju deblokade Sarajeva voenu pod kodnim imenom 692 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka, PR Broj: 02-011-
KOVERTA. (nap.red.) 306/93, 8.6.1993; Deli, Armija RBiH, str. 302.

176
novo i Visoko, a formiran je od dijela tabova i jedinica korpusa: opinski tabovi odbrane Gornji Vakuf i Vi-
koji su se do tada nalazili u 1, 3. i 4. korpusu ARBiH. soko s ratnim jedinicama iz njihovog sastava, te 317.
Iz 1. korpusa u sastav 6. korpusa uli su opinski ta- bbr, 1. PDO Gornji Vakuf i 2. PDO Gornji Vakuf. Iz 4.
bovi odbrane: Fojnica, Hadii, Kalinovik, Kiseljak, korpusa: opinski tabovi odbrane Jablanica, Konjic i
Kreevo i Trnovo, s potinjenim ratnim jedinicama, Prozor, s potinjenim ratnim jedinicama, te 43, 44, 45.
zatim Specijalni odred za posebne namjene, Izvia- i 49. bbr, kao i 50. mabr.693
ko-diverzantski odred Crni labudovi, 9. bbr, 8. mtbr,
Iako se na spisku jedinica koje iz 3. prelaze u 6.
81. bbr i Samostalni vod Silver fox. Iz sastava 3.
korpus nalazi i Opinski tab Visoko s potinjenim
jedinicama, tabovi i jedinice koje su bile u sastavu
OG Visoko i dalje su, sve do septembra 1993, ostale
Komanda 1. korpusa u sastavu 3. korpusa i tada ule u sastav 6. korpusa.
Opinski tab odbrane Olovo sa svojim jedinicama u
OkO Sara- istom periodu je ostao u sastavu 2. korpusa.694
IBOG 1. bbr 1. mtbr 2. smtb jevo
Tako je zona odgovornosti 1. korpusa, definisana
2. bbr 2. mtbr ID poetkom juna 1993, izgledala kao na prethodnoj kar-
ti. Struktura 1. korpusa nastala navedenim promjena-
10. bbr 4. mtbr
ma prikazana je na Grafikonu 6.
5. mtbr

9. mtbr

101. mtbr

102. mtbr
693 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 6. korpusa, Str. pov. br:
14/75-51, 9.6.1993.
Grafikon 6 694 adinlija, Prvi korpus, str. 32.

Na poloaju

177
 Odavanje poasti ehidima. U stroju: Sefer Halilovi, Mustafa Hajrulahovi Talijan, Vahid Karaveli,
Asim Dambasovi, Raid Zorlak, u drugom redu Rajko Mihajlovi. Sarajevo, 1993.

Generali Rasim Deli i Stjepan iber. Planiranje borbenih dejstava

Sarajevo, 1993.

178
 Operacija LUKAVAC-93
N
a poetku novog kruga pregovora o Bosni i
Hercegovini, 15. juna 1993. godine u enevi
Slobodan Miloevi i Franjo Tuman su, uz
podrku meunarodne zajednice, lansirali novi prijed-
log o podjeli Bosne i Hercegovine na tri republike,
odnosno tri provincije. Predsjednik Izetbegovi je,
kao to je prethodno ve navedeno, u znak protesta to
srpske snage i dalje napadaju Gorade, napustio ove
pregovore.
Tako je roen novi mirovni plan o podjeli Bosne
i Hercegovine, koji e postati poznat kao Owen-Stol-
tenbergov plan. Uvjereni da e taj plan legalizovati
silom osvojene teritorije, politiko i vojno rukovod-
stvo Republike Srpske je, odmah nakon okonanja
operacije MA, odluilo preduzeti novu, jo op-
seniju operaciju na irem podruju Sarajeva, s ciljem
da, stavljanjem glavnog grada u jo dublje okruenje,
prisile rukovodstvo Republike Bosne i Hercegovine
da prihvati Owen-Stoltenbergov plan o podjeli zemlje.
Naruku su im ili Karadiev i Bobanov sporazum o
konfederativnom ureenju Bosne i Hercegovine, ra-
splamsavanje sukoba izmeu Armije RBiH i HVO-a,
odnosno Hrvatske vojske, u centralnoj Bosni i u Her-
cegovini, uspjesi koje je VRS prethodno postigla u Po-
drinju, kao i odreeni problemi u jedinicama Armije
RBiH kako u Sarajevu tako i na pravcu njihovih napa-
da od Rogoja i Grepka do Igmana.695
Bila je to operacija LUKAVAC-93, za iju je
realizaciju Glavni tab VRS-a 25. juna 1993. izdao
Direktivu broj 5 i istog dana je uputio Sarajevsko-ro-
manijskom korpusu, koji je bio nosilac borbenih dej-
stava, Hercegovakom korpusu, Istonobosanskom, 1.
i 2. krajikom i Drinskom korpusu, kao i RV i PVO, 1.
gardijskoj motorizovanoj brigadi i 65. zatitnom mo-
torizovanom puku VRS-a.696
695 Deli, Armija RBiH, str. 330.
696 ICTY, GVRS, Direktiva za dalja dejstva VRS, Op.broj 5, DT
Pov.broj: 02/2-479, 25.6.1993. U uvodnom dijelu Direktive
opa situacija na ratitu opisana je na sljedei nain: Situacija
na ratitu i kretanja u meunarodnoj javnosti ukazuju na to da
od jedinstvene BiH vie nema nita. Na pomolu je stvaranje tri
nove drave na teritoriji bive BiH. Nedavni sporazum pred-
sjednika RS i HZ Herceg-Bosna o konfederalnom ureenju
BiH doveo je muslimansku stranu da se i protiv HVO bori za
teritorije, kako bi mogla opstati. Muslimansko rukovodstvo na-
stoji ouvati kontinuirano dominaciju nad centralnom Bosnom
Postavljeni ciljevi VRS-ovih snaga u operaci-
ji LUKAVAC-93 bili su: nanijeti snagama ARBiH
to vee gubitke; sprijeiti njihovo ovladavanje voj-
no-industrijskim kompleksom u Vogoi, Rajlovcu i
Hadiima; ovladati Trnovom i komunikacijom Trno-
vo Dobro Polje Foa; ovladati prostorom izmeu
planina Treskavice, Jahorine, Igmana i Bjelanice, te
tako obezbijediti fiziki spoj romanijske visoravni s
Hercegovinom; na prostoru Gorada ovladati klju-
nim objektima na desnoj obali rijeke Drine, a s pravca
Rogatice ovladati linijom Trovrh Jabuko sedlo
Vranovina Hranjen amica s. Osanica. Borbena
dejstva trebalo je otpoeti u etiri sata ujutro 2. jula
1993.697
Prema ciljevima postavljenim Direktivom broj
5, Komanda SRK-a je, kao nosilac zadatka, 26. juna
1993. izdala zapovijest u kojoj su detaljno razraeni
i po mogunosti, obezbijediti izlaz na more (ue Neretve) i na
r. Sava (iri rejon Brkog). U tom cilju ofanzivnim dejstvima i
protiv HVO i protiv naih snaga nastoje povezati u jednu cje-
linu region Tuzle, Zenice i Sarajeva. Obzirom da ire prostore
Tuzle i Zenice ve kontroliu, preduzima ira ofanzivna dejstva
radi deblokiranja Sarajeva i uspostave irokog koridora izmeu
Sarajeva i Gorada, kao i povezivanja Gorada sa epom i
Srebrenicom.
697 Ibid. Nosilac zadatka u realizaciji operacije LUKAVAC-93 bio
je SRK s pridodatim jedinicama. Ovaj korpus trebao je sprije-
iti ARBiH da zauzme industrijski kompleks Vogoe, Rajlovca
i Hadia, a u sadejstvu s HK-om, ovladati Trnovom i komu-
nikacijom: Sarajevo Trnovo i irim rejonom izmeu planina
Treskavica, Jahorina, Igman i Bjelanica, gdje su trebali razbiti
i odbaciti muslimanske snage ka Ivan sedlu, ovladati dominan-
tnim objektima na Igmanu i Bjelanici radi spreavanja mane-
vra muslimanskih snaga ka i od Sarajeva i na taj nain sprije-
iti deblokadu Sarajeva i stvoriti uslove za ovladavanje istim i
povezati Hercegovinu sa teritorijom Republike Srpske. HK je
imao zadatak ovladati prevojem Rogoj i izbiti na liniju: Kacelj
s.Toii s.Rakitnica i sadejstvovati SRK-u u zauzimanju Trno-
va. Ovaj korpus takoer je trebao pomoi Drinskom korpusu da
ovlada dominantnim objektima na desnoj obali Drine od Paljika
do Ustiprae i tako drati Gorade u potpunoj blokadi na to
manjoj osnovici. DK-u je nareeno da snage ARBiH u Gora-
du, epi i Srebrenici dri u stalnoj blokadi i okruenju i stalnim
dejstvima sprijei povezivanje snaga ARBiH iz Zenice i Tuzle,
te u sadejstvu sa snagama SRK i HK ovlada desnom obalom
Drine i linijom Trovrh Jabuko sedlo Vranovina Hranjen.
Komandama 1. i 2. krajikog, Hercegovakog i Drinskog korpu-
sa VRS-a, nareeno je da iz svojih sastava pripreme po jednu
brigadu. Brigade iz krajikih korpusa trebale su ui u sastav
SRK, a HK i DK sami su angaovali svoje brigade prema do-
bijenom zadatku. Prva gardijska motorizovana brigada i 65.
zmtp za operaciju LUKAVAC-93 formirali su borbenu grupu
ekvivalenta dva bataljona, koji su odreeni kao rezerva Glav-
nog taba.
179
zadaci jedinica ovog korpusa i pridodatih snaga u ope-
raciji LUKAVAC-93.698
tab Vrhovne komande OSRBiH je krajem juna
1993. godine procjenjivao da srpski agresor planira na-
pad na Sarajevo pravcem Lukavica Dobrinja Stup
(Stupska petlja) Azii Rajlovac, da bi presijeca-
njem du ove linije doveo glavni grad u stanje potpu-
ne izolacije. to se tie zone odgovornosti IBOG-a,
procijenjeno je da agresor ima cilj da ovlada to veim
dijelom slobodne teritorije Gorada i taj rejon dovede
u situaciju u kakvoj se nalazi Srebrenica i epa. Pro-
cijenjeno je, takoer, da e agresor nakon eventualnog
ovladavanja slobodnom teritorijom Gorada, prenijeti
dejstva pravcem Rogoj Trnovo Sarajevo.699
Tri dana nakon procjene VK-a OSRBiH o cilje-
vima neprijatelja, 1. jula 1993. godine, Komanda 1.
korpusa uputila je nareenje jedinicama iz svog sasta-
va, te posebno komandama OG Igman i 4. mtbr, da
se pripremaju za odbranu Sarajeva. Ovim nareenjem
od jedinica 1. korpusa trailo se da osmatraju i izvi-
aju agresora, prate pokrete njegove ive sile, oklo-
pno-mehanizovanih snaga i otkrivaju njihove vatrene
poloaje i da dograuju svoje odbrambene poloaje na
prednjem kraju i po dubini. Posebno je trebalo paziti
na spojeve izmeu zona odgovornosti jedinica i panju
posvetiti zapreavanju ispred prednjeg kraja i u me-
uprostorima, prvenstveno na tenkoprohodnim prav-
cima.700
Iako je operacija LUKAVAC-93 svom silinom
krenula 6. jula 1993. godine, prvi napadi VRS-a na
slobodnu trnovsku teritoriju poeli su tano prema iz-
datoj zapovijesti, etiri dana ranije. Naime, u popod-
nevnim satima 2. jula na koti elina, na rogojskoj gre-
di, otkrivena je jedna diverzantska grupa VRS-a, koja
se, nakon intervencije snaga 81. bbr, povukla u toku
noi. Istog dana agresor je s vie artiljerijskih poloaja
granatirao Trnovo, Komandu 81. bbr u Rajskom dolu i
poloaje ove brigade na Rogoju.701
698 ICTY, SRK, Zapovijest za dalja dejstva, Str.pov.broj: 20/15-
767, 26.6.1993.
699 AARBiH, VK OSRBiH, Pregled dejstava na ratitu RBiH
dana 28.6.1993, Broj: 02/812-1, 28.6.1993.
700 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/7-
291, 1.7.1993. U preambuli ovog nareenja pisalo je izmeu
ostalog: Prema naim saznanjima potvrenim sa vie izvora
etnici vre ozbiljne pripreme za napad na Sarajevo... Planira
prethodno estoko dejstvo po gradu u trajanju od 5-6 dana, a
zatim snagama jaine oko 17.000 etnika napasti grad u cilju
njegovog osvajanja... U poetnoj fazi predvia se napad na
Dobrinju, a zatim i sinhronizovana dejstva sa vie pravaca pre-
ma Stupu.
701 AARBiH, 81. bbr - Vojna bezbjednost, Izvjetaj o napadu
etnika, Str.pov.broj 10/13 -75/93, 3.7.1993. lan Pokretne
180
Komandant VK-a je 5. jula uputio nareenje ko-
mandama 1. i 6. korpusa za preduzimanje preventivnih
mjera odbrane Rogoja i Trnova. Komandi 1. korpusa
nareeno je da, u sluaju potrebe, razmotri mogunost
slanja lansera sistema Crvena strijela s odreenim
brojem raketa Komandi 6. korpusa na Igman.702 Istog
dana i s istim ciljem izdato je i nareenje o ponov-
nom formiranju OG Igman (ugaene formiranjem 6.
korpusa) u sastavu 1. korpusa, s ciljem da se objedi-
ni rukovoenje i komandovanje oruanim sastavima
ARBiH na prostoru opina Ilida i Trnovo. Za koman-
danta ove operativne grupe postavljen je Zaim Ima-
movi.703 U sastav OG Igman uli su iz 1. korpusa:
OpO Ilida s potinjenim jedinicama i 4. mtbr, a iz
sastava novoformiranog 6. korpusa: OpO Trnovo s
potinjenim jedinicama, IDO Crni labudovi, sv Sil-
ver fox, SOPN Zulfikar, 8. mtbr i 81. bbr.704 Nare-
enje o formiranju OG Igman i postavljenju Imamo-
via za komandanta nailo je na negativne reakcije u
Komandi 6. korpusa, koja je 6. jula traila zaustavlja-
nje njegovog izvrenja.705
Komanda 81. bbr je u prijepodnevnim satima 6.
jula uputila hitnu poruku Komandi OG Igman, s
informacijom da je napadnuta zona odgovornosti ove
brigade i zahtjevom za pomo u ljudstvu. Naalost,
na platou Igmana nije bilo slobodnih snaga.706 Tog
dana na jahorinskom pravcu napada srpske snage su
napredovale desetak kilometara, zauzele nekoliko do-
minantnih objekata, selo Hamzie i stvorile uslove da
grupe za komandovanje VK Meho Kariik Kemo 3. jula je iz
Trnova izvijestio komandanta VK-a OSRBiH generala Rasi-
ma Delia o diverziji na elini, granatiranju Rogoja i Trnova,
te da su u Dobrom Polju uoena dva tenka i dva VBR, a na
Krabljini jo tri tenka. Najvjerovatnije je da se radi o snagama
koje su dole iz ireg rejona Gorada, te da se mogu oekivati
vee i jae snage koje e teino dejstvovati prema slobod-
noj tetritoriji optine Trnovo, pisao je Kariik Deliu. Kariik je
predloio da se iz Hrasnice to prije u Trnovo prebaci Crve-
na strijela, te da se pravci prema Trnovu u protivoklopnom
smislu to prije ojaaju. AARBiH, VK - Pokretna grupa za
komandovanje, Igman, 3.7.1993.
702 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 02/833-1,
5.7.1993. Na pravcu Rogoja imati dovoljno jake snage za od-
bijanje eventualnog napada etnikih snaga. Posebno braniti
objekte Karaula i Bandijerka. Protivoklopna sredstva grupisati
u zahvatu komunikacije Rogoj Trnovo.
703 Imamovi je bio komandant 1. drinske udarne brigade u
Goradu i zamjenik komandanta IBOG. Na Igmanu se naao
na povratku iz inostranstva u nastojanju da se vrati u Gorade.
(nap.red.)
704 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacione promjene, Nareenje,
Str.pov.broj: 14/75-63, 5.7.1993.
705 AARBiH, Komanda 6. korpusa - Sektor bezbjednosti, Re-
akcija na naredbu Komandanta VK-a, Broj: CV-128-07/93,
6.7.1993.
706 AARBiH, Komanda OG Igman, Obavijest od Bibia, Str.pov.
br: 1/100-10, 6.7.1993.
 Borbe u okviru operacije LUKAVAC-93

HVO
1.K

UN

VRS

ARBiH

Linija poloaja ARBiH Linija poloaja VRS

VRS
Poloaji ARBiH Pravci djelovanja VRS

UN Snage UN-a Linija poloaja HVO Sarajevski ratni tunel D-B

181
182
ovladaju selom Delijai. Meutim, u veernjim satima
snage 81. bbr uspjele su vratiti dio izgubljenih poloa-
ja, pa i selo Hamzie.707
Zbog jake kie 7. jula nisu voene jae borbe, ali
narednog dana jesu, pa su, i pored velikog otpora jedi-
nica ARBiH, srpske snage ipak uspjele izbiti na liniju
Gubeljak Grabska uma Dobre vode Kapovina
Sjedea glava Rudine Gradina.708
U periodu pripreme i izvoenja operacije LUKA-
VAC-93 dolo je do tijesne saradnje izmeu VRS-a
i HVO-a. U cilju uvrivanja i proirenja te sarad-
nje 8. jula u Njivicama kod Herceg-Novog sastali su
se komandant Glavnog taba VRS-a general Ratko
Mladi i zapovjednik Glavnog stoera HVO-a Mili-
voj Petkovi. Na tom sastanku dogovorena je saradnja
u borbenim dejstvima, prodaji MTS-a, artiljerijskoj i
drugoj podrci VRS-a HVO-u, prolasku HVO-ovih
jedinica kroz teritorije koje je kontrolisala VRS. Za
priu o operaciji LUKAVAC-93 vano je da su se
Mladi i Petkovi tada dogovorili da uzmu Konjic, da
podijele opremu iz fabrika namjenske proizvodnje, te
da takoer zauzmu elebie i oslobode zarobljenike.
Petkovi je na tom sastanku traio i podrku za HVO u
borbama za Fojnicu, Kreevo i Kiseljak, kao i u spaja-
nju s Busovaom.709
Otpor branilaca Trnova poeo je poputati 9. jula,
kada je izvren novi opti napad na Trnovo sa svih
strana i kada su linije odbrane na Delijaima probi-
jene. Srpske snage ule su u selo i neke kue zapalile.
Glavne borbe voene su na pravcu Delijai Bosanska
mea Rogoj u cilju odsijecanja Grepka.710 Tog su
dana nekoliko puta iz Komande 81. bbr viim koman-
dama upuivani apeli za pomo u ljudstvu i MTS-u. U
vezi s tim zahtjevima, komandant 1. korpusa izdao je
nareenje Komandi OG Igman da odmah munici-
jom i drugim MTS-om popuni 81. bbr i da u Trnovo
uputi rezervne jedinice, te da se haubica 152 mm s 20
projektila premjesti u rejon Umana.711 S nivoa VK-a
nareeno je Komandi 1. korpusa da angauje dio sna-
707 To se odrazilo na borbeni moral boraca ekovikog bataljona
VRS, koji je napadao na ovom pravcu i koji je nakon kontrana-
pada, gotovo u cjelini, napustio bojite. ICTY, IKM G VRS,
Informacija o toku borbenih dejstava Lukavac 93 i stanje mo-
rala, Pov.broj: 02/2-397/3, 7.7.1993.
708 ICTY, Komanda SRK IKM 2, Str. pov.broj: 20-25/62-02,
8.7.1993.
709 ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period od 2.4.1993. do
24.10.1993, str. 239-244.
710 AARBiH, Komanda OG Igman, Vanredni izvjetaj o b/d na
Trnovu, Str.pov.broj: 01/03-1573, 9.7.1993.
711 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov. broj: 05/7-
304, 9.7.1993.
ga 4. mtbr iz Hrasnice za aktivna dejstva na pravcu
Trnovo Rogoj Dobro Polje, a Komandi 6. korpu-
sa da angauje dio snaga 49. bbr za aktivna dejstva na
prostoru Kalinovika.712
U toku 10. jula 1993. voene su borbe na svim
dijelovima trnovskog bojita, naroito u rejonima Ro-
goja i Delijaa, a tokom cijelog dana granatirano je
Trnovo. Srpske snage su po Rogoju i Trnovu borbeno
djelovale i iz helikoptera.713 Komande OG Igman
i 6. korpusa poslale su odreenu pomo braniocima
Trnova. Upueni su dijelovi kombinovane jedinice iz
sastava 101. mtbr, koja je prethodnih dana izala na
Igman, te manje kombinovane jedinice iz sastava 4.
mtbr, 8. mtbr, 9. bbr, Odreda Zulfikar i MUP-a Ko-
njic. Komanda 1. korpusa je 10. jula na Igman poslala
grupu starjeina na elu s naelnikom taba Asimom
Dambasoviem, sa zadatkom da pomognu da zaivi
Komanda OG Igman, uveu jedinice na irem lo-
kalitetu Igmana i pomognu u prevazilaenju novona-
stale borbene situacije.714 Izlaskom na Igman u noi
10/11. jula Dambasovi je preuzeo komandu nad je-
dinicama ARBiH na trnovskom bojitu.
Snage VRS-a su 10. jula zauzele Delijae. Istog
dana pao je i Rogoj. Povlaenje boraca s Rogoja po-
elo je 10. jula oko 14 sati, a nastavljeno je do 21 sat,
kada su ovaj strateki vaan prevoj napustili njegovi
posljednji branioci iz sastava 4. bataljona 81. bbr i po-
licajci CSB-a iz Sarajeva,715 ime je put prema Trnovu
za agresora postao otvoren.
Padom Rogoja i zaposjedanjem novih poloaja
kod Delijaa prijetila je opasnost da se 650 boraca dva-
ju foanskih bataljona 81. bbr na Grepku i Logistika
baza IBOG-a na Grepku s oko 150 civila nau u okru-
enju srpskih snaga. Borci i civili su se u toku noi s
Grepka organizovano povukli, izvlaei i najvei dio
MTS-a, i do jutarnjih sati 11. jula izvukli se u sela
neposredno oko Trnova,716 a u prijepodnevnim satima
prispjeli u rejone sela Dejii i Dujmovii.
712 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 02/849-1,
9.7.1993.
713 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-364-2, 10.7.1993.
714 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Izlazak grupe starjeina u OG
Igman, Nareenje, Str.pov.broj: 05/7-308, 10.7.1993.
715 Ratni dnevnik Selima Hamzia (u posjedu autora dnevnika);
AARBiH, CSB Sarajevo, SJB Trnovo, Informacija o borbenim
dejstvima na podruju optine Trnovo, Broj: 17-11-224/93,
27.7.1993; CSB Sarajevo, Izvjetaj Ramiza abia o upotrebi
posebne jedinice policije CSB Sarajevo, 25.7.1993. (Kopija do-
kumenta u posjedu . Hodia.)
716 AARBiH: Komanda 1. korpusa, Vanredni izvjetaj, Str.pov.
broj:CV-5552, 11.7.1993; 82. bbr Foanska - Komanda 2.bb,
Izvjetaj o stanju morala u bataljonu, Broj: 10-3/274, 13.9.1993.
183
 U veernjim satima 11. jula agresorske snage ule
su u prazno Trnovo.717
Nakon sloma odbrane Trnova, u Dejiima je 12.
jula formiran IKM OG Igman. Novi komandant
Zaim Imamovi je tog dana s komandantima jedinica
81. bbr, kao i drugih koje su pritekle upomo, pokua-
vao uspostaviti novu liniju odbrane, ali u poetku nije
uspijevao.718
Nova linija uspostavljena je na pozicijama na ko-
jima je bila prije osloboenja Trnova krajem jula 1992.
godine. Jedna jedinica iz sastava 4. mtbr, vod policije
iz Konjica i dio jedinice Zulfikar zatvorili su pravac
Godinjske Bare Trnovo. Oekivalo se da dijelovi 81.
bbr zauzmu poloaje na liniji Hum Turovi Tre-
beaj Zagrae Umani Presjenica. Na IKM-u
je dogovoreno formiranje i linije odbrane ispred sela
Ostojia.719 Foanski borci iz sastava 1, 2. i 3. bataljo-
na 81. bbr, koji su 12. jula nakon izvlaenja s Grepka
upueni na Igman da se odmore, 13. jula vraeni su
prema Dejiima. Ovim snagama, zajedno s preosta-
lim dijelovima brigade i dijelovima jedinica 8. i 101.
mtbr, posjednuta je linija odbrane Orlica Kukovi
Krvodoli s. Trebeaj s. Brutusi Lisiija gla-
va Luevik Gradina Ometala. Tog dana snage
VRS-a su napale Godinjske Bare i Godinju, zauzele
ih i zapalile.720
Komanda 1. korpusa je 13. jula na Igmanu formi-
rala svoje istureno komandno mjesto, iji je zadatak
bio da planira i organizuje borbena dejstva radi vraa-
nja izgubljenih objekata na podruju Trnova.721 Istog
717 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni izvjetaj, Str.pov.br:
CV 5568, 12.7.1993. Obavjetavajui Komandu 1. korpusa
ARBiH o padu Trnova, Asim Dambasovi je pisao da je kriti-
ni moment nastupio 9/10.7.1993. da bi 10.7. u toku dana zbog
totalnog raspada sistema RiK, dezinformacija i panike dolo
do masovnog naputanja rejona odbrane i itavih teritorija. U
izvjetaju je navedeno da propusta i slabosti, zbog kojih su pali
Trnovo, Rogoj i Grebak ima na svim nivoima, a da se svode
na sljedee: Formiranjem 6. korpusa i zbog iskrslih problema
u dolini Neretve nije posveena duna panja sistemu odbra-
ne jedinica na ovom prostoru. Novim formiranjem OG Igman
biva komanda OG u potpunosti je zanemarivala probleme u
ovoj zoni, iako nova komanda OG nije uopte zaivjela niti je
bilo objektivnih uslova za to.
718 Gledajui bespomono kako se borci povlae, Imamovi je re-
zignirano rekao: Ja ne mogu da zaustavim deset vojnika da
negdje uspostavim bilo kakvu liniju. efko Hodi, Deseta
godinjica bitke za Igman, Dan prokletstva u Dejiima, Oslo-
boenje, 4.7.2003.
719 Ratni dnevnik Selima Hamzia.
720 AARBiH, Komanda OG Igman, Vanredni izvjetaj br. 4, Str.
pov. broj: CV-272-07/93, 13.7.1993.
721 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Formiranje IKM-a, Nareenje,
Str.pov.broj: 05/7-315, 13.7.1993. Na elu IKM bio je naelnik
taba 1. korpusa Asim Dambasovi. U sastav IKM-a odreeni
su starjeine Asim Spahi, Eref elik, Mehmed Agi i Salko
184
dana je komandant VK-a OSRBiH naredio koman-
dama 1. i 6. korpusa da ostvare potpunu saradnju i sa-
dejstvo svih jedinica na trnovskom pravcu kako bi se
sprijeilo daljnje napredovanje neprijateljskih snaga i
da, po mogunosti, povrate izgubljene prostore.722
Srpske snage nisu ekale da armijski korpusi
ostvare sadejstvo i saradnju, nego su odmah 14. jula
jakim oklopno-mehanizovanim i pjeadijskim snaga-
ma, uz snanu artiljerijsku podrku, produili napad
pravcem prema Dujmoviima i Dejiima i dalje pre-
ma Proskoku, Bjelanici i Igmanu. Bez velikog otpo-
ra zauzeli su Dujmovie, Dejie, Ledie, Ostojie i
produili prema Proskoku. Pred njima su se povlaile
jedinice Armije RBiH.723
Proskok je bio posljednji zemljini objekat na
pravcu VRS-ovih napada na kome je bilo mogue
organizovati odbranu. Na njemu su u popodnevnim
satima 14. jula jedinice ARBiH uspostavile liniju od-
brane i zaustavile neprijateljsko napredovanje. To je
bio tek poetak borbi na Proskoku, jer su glavne snage
agresora preko ovog, jedinog tenkoprohodnog pravca
koji su mogle koristiti, pokuavale izbiti na Bjelanicu
i Igman i spojiti se sa svojim jedinicama iz Hadia.
Glavni teret odbrane tog centra pakla nosio je 2. brd-
ski bataljon (foanski) iz sastava 81. bbr.
U etvrtak, 15. jula, srpske snage su artiljerijom
napale Bjelanicu i Igman. Nakon artiljerijske pripre-
me, VRS-ove snage su tenkovima, pragama i transpor-
terima pokuale probiti liniju odbrane na Proskoku.724
Iako je VRS-ov napad odbijen, intenzitet borbi nago-
vjetavao je da bi razvoj situacije mogao biti nepovo-
ljan po snage odbrane. Komandant VK-a naredio je
komandantu 6. korpusa da zamrzne sva dejstva u svo-
joj zoni odgovornosti i da sve slobodne snage ovog
Muminovi.
722 AARBiH, VK OSRBiH, Komandi 1. i 6. korpusa i OG Igman,
Str.pov.broj: 02/849-3, 13.7.1993.
723 AARBiH, Komanda OG Igman, Vanredni izvjetaj, Str.
pov.broj: CV-278-07/93, 14.7.1993. U ovom izvjetaju koji je
Dambasovi poslao Komandi 1. korpusa, izmeu ostalog je
pisalo: Stanje se naglo pogoralo. Uli su na vie pravaca ten-
kovima i trenutno su u rejonu s. Dujmovii i s. Dejii. Stanje
naih jedinica je nepoznato. Izvlae se svim pravcima na pa-
dine platoa iznad s. Ledii, Dejii i abii (treba abanci, nap.
red.). Radi se na uspostavi II linije od Straita prema Proskoku
Runjavoj glavi Bukovai. Teko ide.
724 AARBiH, VK OSRBiH - Pokretna grupa za komandovanje,
Izvjetaj, 15.7.1993. Meho Kariik Kemo je u svom izvjetaju
komandantu Rasimu Deliu naveo da je tog dana agresor na-
padao sa 12-15 tenkova, 6-8 oklopnih transportera i 8 praga.
Kariik je traio da se na Igman prioriteno dostave protivoklo-
pna sredstva.
 Bjelanica, juli 1993.

Desni kraj odbrane Bjelanice, Jelenjaa juli 1993. Prvi slijeva Sulejman Hatibovi

185
korpusa to prije prebaci na podruje Igmana i Bjela-
nice i ukljui u borbena dejstva.725
S druge strane komandant SRK-a je 15. jula nare-
dio dalja dejstva po planu LUKAVAC-93. Narednog
dana SRK-ove jedinice trebale su ovladati Vijencem,
Crnim vrhom, preko Grkarice zauzeti plato Velikog
polja, a 1. drinska brigada i Krajika brigada iz Bo-
sanske Gradike trebale su zauzeti Proskok i nastaviti
prema Babinom dolu do Velikog polja.726
Uporedo s odbranom Igmana i Bjelanice od na-
pada VRS-a, jedinice ARBiH su tih dana vodile borbu
i s postrojbama HVO-a, to je itavim tokom opera-
cije LUKAVAC-93 vezalo znaajne snage Armije i
pomagalo srpskom agresoru u njegovim napadima na
Igman i Bjelanicu.727
U petak, 16. jula 1993, srpske snage su etiri puta
napadale na Proskok, ali su svaki put odbijene. Bez
uspjeha su bili njihovi napadi i na pravcima Presjenica
Straite i Presjenica Preko brdo, pa je Komanda 1.
korpusa zakljuila da se odbrana Igmana djelimino
stabilizovala.728
Komanda SRK-a je 17. jula 1993. izdala novo
nareenje, prema kojem su njene snage trebale osvo-
jiti Proskok, iljak, Vijenac i Babin do. Ovog puta na
Proskok je trebalo napadati est jedinica, osvojiti ga,
a potom produiti prema Babinom dolu. SRK-ovim
jedinicama s hadike strane takoer je nareeno da
istog dana izvre napad na poloaje ARBiH na Golom
brdu, Obeljku i Stupniku.729
Golo brdo su do 2. jula 1993. branili borci 8. mtbr,
725 AARBiH, VK OSRBiH, Komandi 6. korpusa, Nareenje, Str.
pov.broj: 02/883-11, 15.7.1993. General Deli je naredio ko-
mandantu 6. korpusa Salku Guiu da lino, zajedno s Kemom
Kariikom, doe na Igman i angauje se na normalizaciji sta-
nja. Nareenje Mehi Kariiku Kemi je glasilo: Ukljuite SVE u
borbu i daljeg napredovanja agresora NE SMIJE BITI.
726 ICTY, Komanda SRK - IKM-2, Str.pov.broj: 20/15-770,
15.7.1993.
727 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejsta-
va na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od
24 sata dana 15. 07. 1993. godine, Str.pov.broj: 02/1-195,
16.7.1993. Prema jedinicama HVO-a 15. jula bile su borbeno
aktivne linije ARBiH od Konjica, preko Jablanice do Gornjeg
Vakufa. Intenzivnih borbi bilo je na cijelom fojnikom bojitu.
Jedinice 3. korpusa 15. jula uspjele su potisnuti jedinice HVO-a
na poloajima oko Fojnice i tako su razbile viednevnu blokadu
ovog grada. Snage HVO-a i HV-a izvrile su jak artiljerijsko-pje-
adijski napad na poloaje 4. korpusa juno od Mostara (Bla-
gaj, Draevice, Gnojnice). Na podruju Varea HVO je vrio
mobilizaciju izbjeglog stanovnitva.
728 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/6-373-1, 16.7.1993.
729 ICTY, Komanda SRK - IKM, Str.pov.broj: 20/15-813-26,
17.7.1993.
186
kada su poloaje na ovom objektu preuzeli borci iz sa-
stava kombinovanog bataljona 101. mtbr.730 Granati-
ranje Golog brda poelo je 17. jula oko 14 sati i traja-
lo oko dva i po sata. Kad su srpske jednice krenule u
pjeadijski napad, otpor boraca 101. brigade trajao je
svega 15 minuta, te je nakon toga poelo izvlaenje
pripadnika smjene.731 Nakon zauzimanja Golog brda,
srpske snage su bez velikog napora zauzele Obeljak i
Stupnik. U veernjim satima Komanda OG Igman
organizovala je kontranapad kako bi ponovo zauzela
Golo brdo, Stupnik i Obeljak. U bezuspjenom poku-
aju da se vrate ovi objekti angaovani su borci iz jedi-
nica Zulfikar, 9. bbr i 101. mtbr.732
Na Proskoku su i 17. jula, cijeli dan i poetkom
noi, ponovo voene borbe prsa u prsa. Snage ARBiH
u odbrani, po cijenu velikih vlastitih gubitaka, odbile
su VRS-ove napade i nisu dopustile njihov dalji proboj
preko Proskoka.733
Zbog pogoranja stanja na trnovskom bojitu i
gubljenja poloaja, o kojima je prethodno bilo rijei,
komandant 1. korpusa nastojao je preduzeti odreene
mjere. Nastojao je na Igman i Bjelanicu uputiti po-
jaanja u ljudstvu,734 a nakon razgovora s komandan-
tom i naelnikom VK-a, istu veer naredio je svom
zamjeniku Vahidu Karaveliu da odmah preuzme ko-
mandu na IKM-u korpusa. Karaveli je u toku noi
17/18. jula stigao u hotel Borik na Igmanu i preuzeo
komandu odbrane Igmana i Bjelanice, iako za to jo
nije dobio pismeno nareenje. I Predsjednitvo RBiH
je gotovo istovremeno povlailo mjere iz svoje nadle-
nosti, pa je 18. jula smijenilo Mustafu Hajrulahovia
Talijana i na dunost komandanta 1. korpusa postavilo
Vahida Karavelia, a za naelnika taba, umjesto Asi-
ma Dambasovia, Ismeta Aliju.735 Zbog dramatinih
730 AARBiH, Komanda 8. mtbr, Nareenje, Str.pov.broj: O3-1-
969/93, 2.7.1993.
731 AARBiH, Operativna grupa Igman, Informacija o borbenim dej-
stvima i okolnostima pada Golog brda, kao i nestanku 7 pripad-
nika 101. brigade, 24.7 1993. Prilikom zauzimanja Golog brda
srpske snage su zarobile sedam pripadnika 101. mtbr, od kojih
su trojicu likvidirale odmah.
732 AARBiH, SOPN, Borbena dejstva Specijalnog odreda za po-
sebne namjene taba Vrhovne komande Zukfikar, Broj: 1-10-
212/93, 4.12.1993.
733 U bici za Proskok 17. jula najvei teret je ponovo podnio 2.
foanski bataljon 81. bbr. Meu poginulim i ranjenim branioci-
ma bilo je najvie pripadnika ove jedinice. Tog dana poginuo je
i komandant ovog bataljona Devad Hanjali.
734 Komandantu 2. samostalnog motorizovanog bataljona naredio
je da odredi jednu motorizovanu etu (100) boraca sa 50 ci-
jevi i to prije uputi komandantu IKM-a 1. korpusa na Igmanu.
AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/7-
313, 17.7.1993.
735 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Naredba, Broj: 02-111-377/93,
 Komanda Odbrane Igmana: Vahid Karaveli, Mehmed Agi, Mustafa Borovi, Zaim Imamovi
dogaaja na Igmanu i Bjelanici, Karaveli je od Tali-
jana zvanino preuzeo dunost komandanta tano mje-
sec dana kasnije - 18. augusta.736
Iako je komandant VK-a 19. jula poslao pisme-
no nareenje novom komandantu 1. korpusa da pre-
uzme komandovanje svim snagama na Igmanu i da
zajedno s komandantom 6. korpusa oformi komandu
za Igman, te da pripremaju aktivna b/d radi vraanja
privremeno zaposjednute teritorije,737 stanje odbrane
Igmana i Bjelanice i dalje je ocjenjivano kao krajnje
kritino, te da je hitno neophodno iznai svjee snage
i uputiti ih na ovaj prostor.738
Srpske snage su 18. jula nastavile opi napad na
sve linije odbrane Igmana i Bjelanice. Teite napada
tokom pet narednih dana ponovo je bilo na Proskoku,
gdje su voene najee borbe. Na ovom pravcu VRS-
18.7.1993.
736 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Zapisnik o primopredaji duno-
sti sastavljen 18. augusta 1993.
737 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 02/901-1,
19.7.1993.
738 AARBiH, VK OSRBiH - Pokretna grupa Igman, 18.7.1993.
lanovi Pokretne grupe VK predloili su da to budu jedan do
dva bataljona iz 7. muslimanske brigade iz Zenice.
ove snage koristile su oklopno-mehanizovana sred-
stva, na mali prostor koncentrisanu snanu artiljerijsku
i minobacaku vatru i jake pjeadijske snage koje su
se smjenjivale u napadima, pa je odbrana Proskoka u
nekoliko navrata bila na rubu sloma. Upornou brani-
laca, koja je plaena velikim vlastitim gubicima, VRS-
ovi napadi su odbijeni.739 S druge strane, nova Koman-
da odbrane Igmana 19. jula je bezuspjeno pokuala,
sadejstvom vie jedinica, osloboditi Golo brdo.740
739 Jedan od najkritinijih trenutaka za odbranu Proskoka dogodio
se 21. jula, kada je vodei tenk T-55 iz oklopne grupe VRS u
napadu izaao na samu liniju odbrane, iza koje nije bilo rezer-
vnih poloaja. U prethodnim borbama ve su bila potroena
raspoloiva protivoklopna sredstva, pa je neke od branilaca
zahvatila panika i poeli su se povlaiti dublje u umu. S dvije
posljednje granate kojima je raspolagalo BsT odjeljenje foan-
skog bataljona, njegov komandir i niandija Osman uderija
je u posljednjem trenutku pogodio ovaj tenk, nakon ega su
se ostali srpski oklopnjaci povukli, a napad pjeadije osujeen.
efko Hodi, Deseta godinjica bitke za Igman, Prvi zaroblje-
nik - Maar, Osloboenje, 12.7.2003.
740 AARBiH, Komanda Igman, Izvjetaj, Str.pov.broj: CV-336-
07/93, 19.7.1993. U veernjim satima 19. jula 1993. godine
komandant odbrane Igmana Vahid Karaveli u izvjetaju Ko-
mandi 1. korpusa naveo je da je situacija na Igmanu veoma
teka, da su snage razbacane (i) u tekom psihikom stanju,
da se 81. bbr raspala, da veze gotovo i nema, da on ne
moe obii sve pravce napada jer nema vozila, te da je na
Igmanu neophodna pomo snaga sa strane i to HITNO.
187
 VRS-ove snage su ve 17. jula poele s napadnim snagama visoke 302. mtbr razbije agresorske snage
dejstvima i na svom lijevom kraju -zaposjedajui obje- na pravcima Kralupi Kobiljaa i Kralupi Zenik,
kat Ljeljen na Treskavici, ime su ugrozile selo Ljutu te vezivanjem to vie agresorskih snaga sadejstvuje
i odbranu snaga ARBiH uspostavljenu na liniji Polji- jedinicama 1. i 6. korpusa. Gardijska brigada Delta
ca Borikovci.741 Ve sutradan, 18. jula, zaposjele su trebala je, kao rezerva VK-a, biti u gotovosti za od-
vrh Treskavice okin toranj, a zatim napale poloaje branu Stupa i za napad na pravcu Stup Ilida.745
koje su branili pripadnici CSB-a iz Sarajeva i SJB-a
S ciljem ojaavanja odbrane Igmana i Bjelanice
Trnovo na Poljicama i do kraja dana ovladale dijelom
22. jula su u ovu zonu borbenih dejstava pristigla poja-
Poljica.742 VRS-ov napad obnovljen je 19. jula du ci-
anja jaine jedne ete iz sastava 6. korpusa i nareeno
jele linije do Borikovaca i dalje preko Bijele lijeske
upuivanje dviju eta iz sastava 3. korpusa.746
do Proskoka. Do kraja dana agresorske snage ovladale
su cijelim podrujem Poljica,743 a pred opasnou da Nastavak pregovora u enevi na osnovi Owen-
budu odsjeene i opkoljene, snage ARBiH zajedno s Stoltenbergovog plana o podjeli Bosne i Hercegovine
civilnim stanovnitvom povukle su se iz sela Ljuta.744 na tri republike trebao je uslijediti 23. jula 1993. Me-
utim, zbog novih napada srpskih snaga na Sarajevo
VK OSRBiH je, sagledavi stanje i mogui ra-
i slobodnu bransku teritoriju, te zbog zaustavljanja
zvoj dogaaja na ovom dijelu ratita, 21. jula izrazio
konvoja s hranom i lijekovima za Gorade, predsjed-
i odreenu notu optimizma kada je naredio Komandi
nik Predsjednitva RBiH Alija Izetbegovi obavijestio
odbrane Igmana i komandama 1, 3. i 6. korpusa AR-
je kopredsjedavajue mirovne konferencije da bosan-
BiH da zaustave i slome operaciju LUKAVAC-93, a
skohercegovaka delegacija ne moe doi u enevu.
zatim kontraofanzivu i oslobaanje prethodno okupi-
Izetbegovi je predloio Owenu i Stoltenbergu da se
ranih dijelova teritorije. Konkretni zadaci koje je do-
poetak pregovora odloi za dva-tri dana u nadi da
bio 1. korpus bili su da, u sadejstvu s 6. i 3. korpusom,
e se u meuvremenu pojaviti znakovi dobre volje.747
sprijei izbijanje agresora na Veliko i Malo polje, te da,
Pregovori su odgoeni za 25. juli, a predsjednik Izetbe-
po pristizanju svjeih snaga, pree u napad na pravci-
govi je 23. jula uputio i pismo predsjedniku Savje-
ma Borikovac s. Dujmovii Trnovo, Proskok s.
ta bezbjednosti UN-a i kopredsjedavajuim Mirovne
Umani s. Bogati i Brezovaa Golo brdo Blauj.
konferencije Owenu i Stoltenbergu, obavjetavajui ih
Jedinicama s unutranje strane prstena opsade Saraje-
da je agresor, uz koritenje najrazornijih orua, pokre-
va nareeno je da odsudno brane sadanje poloaje, s
nuo novu viu fazu ofanzivnih dejstava radi daljeg
teitem na Aziima, Stupu, Stupskoj petlji, Dobrinji i
osvajanja teritorije. Izetbegovi je zatraio od UN-
Hrasnici, da sprijee prodor oklopno-mehanizovanih
ovog Savjeta bezbjednosti i svih drugih meunarodnih
snaga u Sarajevo, te da po stvaranju uslova preu u
faktora da primjenom efikasnijih mjera utiu na spre-
izvoenje napadnih dejstava na pravcima Stup Ilida
avanje zla koje je zadesilo nau zemlju.748 Istog dana
i Hrasnica Vojkovii. Jedinice 6. korpusa dobile su
UN-ov Savjet bezbjednosti je u formi predsjednike
zadatak da, u sadejstvu s 1. korpusom, nakon slamanja
izjave osudio srpske napade na Igman i Sarajevo,
agresorskih napada, preu u napad na pravcu Lokve
grad koji je stoljeima opstajao kao izvanredan pri-
Hadii i Ormanj Hadii, a Komanda 3. korpusa da
mjer viekulturnog, vienacionalnog i viereligijskog
drutva i koga je neophodno zatititi i sauvati.749 Vi-
741 AARBiH, 2/49. bbr, Izvjetaj Suada Hasanbegovia, Broj: 08-
jee sigurnosti obnovilo je svoj zahtjev da se u Bosni i
091, 17.8.1993. Hercegovini prekinu sva neprijateljstva te dalo podr-
742 CSB Sarajevo, Izvjetaj Ramiza abia o upotrebi posebne je- ku predsjedavajuim Mirovne konferencije da obnove
dinice policije CSB Sarajevo, 25.7.1993. (kopija dokumenta u
posjedu . Hodia). Kao razlog povlaenja navedeno je da je
pregovore u enevi.
izvreno zbog neblagovremenog doturanja municije i pojaa-
nja u ljudskoj sili.
Srpsko politiko i vojno rukovodstvo nije mnogo
743 Izvjetaj Ramiza abia. marilo za verbalne osude, moralne pridike meuna-
744 AARBiH, 2/49. bbr, Izvjetaj Suada Hasanbegovia, Broj: 08-
091, 17.8.1993. Agresorske jedinice su u Ljutu ule 20. jula, a 745 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje Op.broj 16, Str.pov.broj:
narednog dana u selo je doao i general Ratko Mladi, koji je 03-18/93, 21.7.1993.
paljanskoj televiziji, izmeu ostalog, izjavio: Evo, danas smo
746 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov. broj: 02/927-1,
oslobodili Ljutu, zatim Svijenu i Zelomie i jo neka sela. A
22.7.1993; AARBiH, Komanda odbrane Igmana, Nareenje,
ja mislim sve e biti tako do srpske Bradine i Tarina. Ja se
Str.pov.broj: CV-367-60/93, 22.7.1993.
nadam danas-sutra da emo im potpuno odsjei snage i na
Bjelanici i na Igmanu. Ovo je jedan dugi zahvat Vojske Repu- 747 Delegacija ne ide u enevu, Osloboenje, 23.7.1993.
blike Srpske sa radikalnim ciljem. Prema: Kanal S - Zauzi- 748 Istinski ispit savjesti ovjeanstva, Osloboenje, 24.7.1993.
manje Ljute, 21. jula 1993. 749 Osuda srpske ofanzive, Osloboenje, 24.7.1993.

188
IKM 1. korpusa na Igmanu, august 1993. U prvom planu Nedad Ajnadi, desno Devad Budimli i Ahmed Ceri

MAD Igman, juli 1993.

189
rodne zajednice i na tome zasnovane pozive za prekid
neprijateljstava. Ipak, urilo im se da prije nastavka
enevskih pregovora uspjeno okonaju operaciju
LUKAVAC-93. Na dan kada je u enevi zakazan na-
stavak pregovora i kada je Savjet bezbjednosti osudio
njihove napade na Sarajevo i Igman, 23. jula, Glavni
tab VRS-a je izdao borbeno nareenje za dalja dejstva
kojim je nareeno pregrupisavanje VRS-ovih snaga
angaovanih u operaciji LUKAVAC-93 i energi-
no produenje napada glavnim snagama na pravcima
s. abanci Veliko polje Malo polje i unovnica
Golo brdo Trenjevo brdo Malo polje, a pomo-
nim snagama na pravcu Vogoa u i ovladavanje
komunikacijom Babin do Veliko polje Malo polje
unovnica i dominantnim objektima na liniji Rajlo-
vac Sokolje u Kobilja Glava. Postavljeni cilj
ovih dejstava bio je: rasjei muslimanske snage na
irem platou Igmana i dovesti ih u poluokruenje, te
spreiti izvlaenje snaga sa Igmana i njihovo pothra-
njivanje iz ireg rejona Bjelanice i Tarina, a zatim
pristupiti njihovom unitenju. 750
Izvrenju se pristupilo odmah napadima na po-
loaje Armije u rejonu Bijele lijeske na glavnom i u
rejonu ui na pomonom pravcu napada.
Brdo Bijela lijeska iznad sela Rakitnice branili su
borci 2/81. bbr.751 Nakon estoke borbe, srpske snage
uspjele su probiti ovu liniju odbrane i Komanda odbra-
750 ICTY, GVRS, Borbeno nareenje za daljna dejstva Op. br. 1,
Str.pov.broj: 02/2-555, 23.7.1993.
751 Da bi se izbjegle eventualne zabune i pogrena identifikacija
jedinica, ovdje treba naglasiti upravo nastalu organizacijsko-
formacijsku promjenu, zbog koje su nominacije bataljona 81.
bbr resetovane. Naime, u cilju stabilizacije stanja u 81. bbr,
Komanda odbrane Igmana je 22. jula 1993. predloila VK-u
i Komandi 1. korpusa da se ova brigade transformie u dvije
brdske brigade, pri emu bi u jednu uli borci s prostora opina
Foa i Gorade, dok bi u ostatak 81. bbr, pored trnovskih bora-
ca, uli i pripadnici MUP-a s tih prostora. AARBiH, Komanda
odbrane Igmana, PREDLAEMO, Str.pov.broj: CV-370-07/93,
22.7.1993; VK je 23. jula 1993. izdao nareenje o organiza-
cionim promjenama u zoni odgovornosti OG Igman - odnosno
o formiranju nove 82. bbr od ljudstva s podruja opina Foa
i Gorade koji su se do tada nalazili u 81. bbr, a da 81. bbr
zadri ranije dodijeljene elemente mob. razvoja i da u njoj
ostaje ljudstvo iz Trnova, te da bude popunjena nerasporee-
nim ljudstvom iz jedinica prostorne strukture s podruja opine
Trnovo. AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u
zoni odgovornosti OG Igman, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-
73, 23. 7.1993. Komanda transformisane 81. bbr. smjetena je
u selo abie, a Komanda 82. bbr (foanske) u hotel Famos
na Bjelanici. U sastav 82. bbr uli su dotadanji 1. (Jahorin-
ski), 2. (Foanski) i 3. bataljon (Sutjeska) 81. bbr i dio boraca
IBOG na Igmanu organizovan u jedinicu kojom je komandovao
Suljo Fejzi. U sastavu nove 81. bbr ostali su dotadanji 4. i 5.
bataljon 81. bbr i jedinice prostorne strukture s podruja Trno-
va. Poloaje na Bijeloj lijesci branio je 2. bataljon nove 81. bbr
koji je ranije bio 4. bataljon stare trnovsko-foanske 81. bbr.
190
ne Igmana uputila je konjiku jedinicu Muderis kao
ispomo na ovaj pravac. Muderis i 2/81. bbr uspje-
li su do kraja dana vratiti izgubljene poloaje. Srpske
snage napale su ponovo tokom noi i voena je borba
na bliskom odstojanju, u kojoj je na obje strane bilo
poginulih i ranjenih boraca. Nakon toga na bjelani-
kom dijelu bojita nastupilo je kratkotrajno zatije.
Na igmanskom dijelu bojita Komanda odbrane
Igmana je 24. jula ponovo pokuala organizovati na-
pad s ciljem da oslobodi Golo brdo i Obeljak. Angao-
vano je vie jedinica ARBiH i jedinica MUP-a Konjic.
Napad je izveden s Trenjevog brda i iz pravca Bre-
zovae.752 I pored dobre artiljerijske pripreme, napad
nije uspio.753
VRS-ove snage iz sastava TG Vogoa, srp-
skog MUP-a i 2. drinske lpbr DK, 22. jula u ranim
jutarnjim satima napale su poloaje 1. mtbr na ui.
Nakon artiljerijske pripreme, pjeadijski napad izvren
je glavnim pravcem Mujkia brdo k. 850 Orli i
pomonim pravcem Perivoje Golo brdo.754 Borci 1.
mtbr uspjeli su odbiti sve pjeadijske napade, a srpske
snage su nastavile granatirati poloaje brigade na ui,
Sjenikoj kosi i ipu, te naselja Brijee i Sokolje. Na
padinama Orlia i u Sokolju izvrili su i hemijske uda-
re.755 Nakon dugotrajne artiljerijske pripreme, VRS-
ove jedinice TG Vogoa 23. jula ponovile su silovit
pjeadijski napad na u, posebno na poloaje Armije
na Golom brdu. Na kraju dana VRS-ove snage uspjele
su probiti prvu liniju odbrane i zauzeti tri rova. Borci
1. mtbr su posjeli drugu liniju odbrane, a u toku noi
stiglo im je pojaanje.756 Takoer je izvreno pregru-
pisavanje jedinica 1. mtbr i linija na Golom brdu je u
toku noi stabilizovana.757
Nastavak napada u rejonu ui srpskim snagama
752 AARBiH, Komanda 1/ 9. bbr, Borbeni izvjetaj - napad na Golo
brdo i Obeljak, 24.7.1993.
753 Kao osnovni razlozi neuspjeha navedeni su usitnjenost jedi-
nica koje su vrile napad i nepovjerenje meu samim jedini-
cama, kao i injenica da su srpskim snagama na Golom brdu
stigla pojaanja. AARBiH, VK - Uprava bezbjednosti, Izjava
Mustafe Musia, komandanta 8. mtbr, Konjic, 3.9.1993.
754 ICTY, Analiza dejstava 2. drinske lpbr u operaciji Lukavac-93
u vremenu od 19.07.-02.08.93. g.
755 AARBiH, Komanda 1. mtbr, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.pov.
broj: 87-140, 22.7.1993. Tog dana srpske snage su na Sara-
jevo ispalile 3.777 ubilakih i ruilakih projektila. Sarajev-
ska tragedija - nezdrava atmosfera za enevu, Osloboenje,
24.7.1993.
756 eta iz 1. bbr. i eta MUP-a Novo Sarajevo, vod iz Gardijske
brigade Delta i vod iz sastava ID 1. korpusa. AARBiH, Ko-
manda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 05/6-
381, 23.7.1993.
757 adinlija, Za Sarajevo, str. 113.
nareen je 23. jula uveer, s preciznijim zadatkom da
ovladaju objektima Bezimeni vis, Golo brdo, k. 850,
stvore uslove za ovladavanje linijom Vis u Orli
i produe dejstva ka Sokolju.758 One su 24. jula uju-
tro, prema dobivenom nareenju, pokrenule nekoliko
uzastopnih napada na poloaje branilaca ui. Snage
1. korpusa su ih odbile, a zatim i same u kontranapa-
du pokuale vratiti prethodno izgubljene poloaje, ali
bez uspjeha.759 Snage 1. korpusa su, osim toga, izvo-
enjem ogranienih napada iz zona 5, 101. i 102. mtbr
pokuale razvui srpske snage i olakati poloaj jedi-
nica na ui.760
Komandant UN-ovih snaga belgijski general
Francis Briquemont objavio je da 25. jula u 10 sati
stupa na snagu dogovoreni prekid svih ofanzivnih dej-
stava u Bosni i Hercegovini.761 U skladu s dogovorom
o primirju, komandant VK-a general Rasim Deli je
24. jula uputio odgovarajue nareenje svim jedinica-
ma i komandama ARBiH.762
Nakon potpisanog primirja, delegacija Republike
Bosne i Hercegovine, na elu s predsjednikom Pred-
sjednitva Izetbegoviem, 26. jula je napokon otputo-
vala u enevu.763
Srpske snage nisu potovale dogovoreno primirje,
nego su 25. jula 1993. godine, iza 10 sati i nakon to
je na snagu stupio prekid vatre, u talasima granatirale
Golo brdo, k. 850 i Vis na ui, uz tri pokuaja pje-
758 ICTY: Komanda TG Vogoa, Zapovijest, Op.br.3/93,
23.7.1993.
759 adinlija, Za Sarajevo, str. 113.
760 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-384, 24.7.1993.
761 Konferencija za tampu generala Brikemona, Osloboenje,
25.7.1993.
762 AARBiH, VK OSRBiH, Prekid ofanzivnih dejstava i artiljerij-
ske vatre, Nareenje, Str.pov.broj: 1/297-55, 24.7.1993. Gene-
ral Deli je oito vjerovao u potpisano primirje, pa je 25. jula
poslao depeu Vahidu Karaveliu u kojoj trai od njega da izvr-
i procjenu stabilnosti na Igmanu i ako je stanje stabilno, da
izda precizne zadatke komandi odbrane Igmana i komandan-
tima jedinica u vezi daljnjeg angaovanja i vrati se u Sarajevo
jer je neophodno da se zakonski provede odluka o njegovom
postavljenju za komandanta 1. korpusa. Deli je smatrao da
nije potrebno da Karaveli i dalje ostaje na Igmanu, ve da
bi bilo dovoljno da na Igmanu do daljnjeg ostane komandant
6. korpusa ili njegov zamjenik. AARBiH, VK OSRBiH, Ko-
mandantu 1. K Vahidu Karaveliu, komandantu 6. K, Pokretnoj
grupi VK, Broj: 1/297-90, 25.7.1993.
763 Neposredno pred polazak predsjednik Izetbegovi je, u izjavi
za PRESBiH, izmeu ostalog, pozdravio borce irom BiH, one
na branskom, igmanskom i mostarskom ratitu, one na ui
i na maglajskom ratitu, one iz 17. krajike i 7. muslimanske
brigade, te pozvao vojnike Armije RBiH da potuju primirje, a
ako neprijatelj produi napade, poruio im je da su duni da
brane dravu i narod, jer ovo je borba za opstanak. Dva cilja:
drava i narod, Osloboenje, 27.7.1993.
adijskih prodora. Osim toga, agresor je s vie polo-
aja granatirao i UNPROFOR-ovu bazu na Zetri. Na
Igmanu i u Goradu povremeno je granatirao poloaje
Armije, ali nije bilo pjeadijskih napada.764
Srpske snage su 26. jula nastavile ofanzivna dej-
stva i na prostoru Igmana i Bjelanice i na ui.
Na trnovskom bojitu 26. jula prije podne VRS
je artiljerijom dejstvovala po poloajima ARBiH u
rejonima Brezova glava Preko brdo Proskok
iljak Hojta Bijela lijeska, a u poslijepodnevnim
satima njene snage su u nekoliko navrata bezuspjeno
pokuavale pjeadijskim napadima ovladati objektima
Preko brdo Proskok Hojta. U toku dana bilo je
primijeeno i njihovo pregrupisavanje u rejonima Dej-
ii Ledii Dujmovii, kao i u rejonima Hadii
Blauj Golo brdo. U rejonu Bijele lijeske prispjela
su pojaanja VRS-a.765 Bilo je oito da se agresor pri-
prema za nove napade. I ARBiH pokuavala je iznai
nain i sredstva da se ojaa odbrana Igmana i Bjela-
nice.766
Na platou ui srpske snage odravale su tempo
napada i 26. jula. I pored pristiglih pojaanja,767 u po-
podnevnim satima zbog jake artiljerijske vatre, snage
odbrane povukle su se na posljednju liniju odbrane, na
samoj vododjelnici Golog brda.768 Komandant 1. mtbr
Enver ehovi predveer je organizovao protivnapad
uz upotrebu tenka, koji je, koristei efekat iznenae-
nja i psiholokog oka, trebao eliminisati neprijatelj-
ske posade u napadnutim rovovima, s namjerom da
diverzantska jedinica iz sastava brigade iskoristi dej-
stvo tenka i zaposjedne unitene rovove. Tenk je uspio
ispaliti dva projektila, a zatim se zaglavio u dubokoj
traneji koja je predstavljala jedinu sigurnu komuni-
kaciju prema poloajima na Golom brdu. Ujutro 27.
jula VRS je unitila zaglavljeni tenk na Golom brdu i
nastavila s artiljerijskim i pjeadijskim napadima, upo-
trijebivi osam puta hemijske udare, pa je komandant
764 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-385, 25.7.1993.
765 AARBiH, Komanda Igman, Borbeni izvjetaj, Broj: CV-414-
07/93, 26.7.1993.
766 Nakon to je 24. jula na Igman stigla jedinica 2. smtb iz Sara-
jeva, odbrani Igmana je, kao pojaanje, 25. jula iz Zenice upu-
ena jedinica Ibre Puria, a 26. uveer jedinica CSB-a Zenica.
AARBiH, VK OSRBiH - IKM Zenica, Zahtjev za obezbjeenje
prevoza, Str.pov.broj: 1549, 26.7.1993. Jedinica Ibre Puria je
upuena u zonu odgovornosti 49. bbr u Bjelimie.
767 U toku dana braniocima Golog brda u ispomo su stigli eta
Specijalne jedinice MUP-a RBiH i diverzantska jedinica 2.
Vmtbr. Dervievi, str. 293-294.
768 Taj dio linije pojaan je uvoenjem odreda policije Lasta, a
poloaji prema k. 850 pojaani su vodom iz sastava 1. bbr.
adinlija, Za Sarajevo, str. 113-114.
191
1. mtbr naredio evakuaciju snaga iz sela Jezera i posje-
danje rezervnih poloaja.769
Bio je to jedan od najteih dana u toku rata na
ui, u kome je poginulo na desetine boraca Armije i
MUP-a Republike Bosne i Hercegovine.770 Neto po-
slije 16 sati, u selu Jezera, na IKM-u 1/1. mtbr, od ek-
splozije granate poginuo je i komandant 1. mtbr Enver
ehovi.771 Pred veer je dolo do sloma odbrane Go-
log brda i sve jedinice koje su ga branile napustile su
poloaje.772 Preostale snage 1. mtbr s pojaanjima iz 2.
Vmtbr zatvorile su liniju na lijevom krilu prema Visu,
a dio snaga na desnom krilu, uz pomo 1. bbr, odrao
je poloaje prema Koti 850. U toku noi, dovoenjem
novih snaga, postavljena je i nova linija odbrane na
sredinjem dijelu prema Golom brdu, koja e ostati ne-
promijenjena do kraja rata.773
Na trnovskom bojitu 27. jula VRS je, nakon ar-
tiljerijske pripreme, izvrila vie pjeadijskih napada
na linije odbrane. Poseban pritisak vrila je na prav-
cu Preko polje Preko brdo. Takoer su granatirani
Igman, Bjelanica i bjelanika sela Rakitnica, Luka-
vac i abii. U toku dana srpske snage su helikopteri-
ma prevozile ljudstvo i MTS na Treskavicu.774
Komanda odbrane Igmana 28. jula je trei put po-
kuala osloboditi Golo brdo na Igmanu. U napadu su
uestvovale jedinice 4. mtbr, 9. bbr, 8. mtbr i Odreda
Zulfikar.775 Napad je poeo u 17 sati dobrom arti-
ljerijskom pripremom, koju je izvrio MAD 8. mtbr.
U poetku su se borbe uspjeno razvijale i diverzanti
Odreda Fikro, potpomognuti dijelovima drugih jedi-
nica iz sastava 4. mtbr, probili su na Golom brdu prvu
agresorsku liniju. Srpske snage su, potom, snanom
artiljerijskom vatrom zasule dijelove linije na koje su
se probili pripadnici jedinica 4. mtbr. Nakon pretrplje-
nih gubitaka, snage ARBiH su se povukle.
S obzirom na ukupan razvoj dogaaja na ratitu,
predsjednik Predsjednitva RBiH Alija Izetbegovi je
u enevi upozorio srpski pregovaraki tim i kopred-
769 Ibid., str. 114.
770 Iako su svi ratni dani na ui bili pakleni, ipak se za 27. 07.
1993. godine moe rei da je bio najkritiniji, najstrahovitiji i da
smo tog dana preivjeli pravi dehenem. Dervievi, str. 297.
771 adinlija, Za Sarajevo, str. 114.
772 U povlaenju su velike gubitke pretrpjeli MUP-ovi specijalci i
borci 1. bbr, zato to, zbog zaglavljenog tenka, nisu mogli kori-
stiti spominjanu traneju. Ibid., str. 115.
773 Ibid., str. 115.
774 AARBiH, Komanda odbrane Igman, Borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 03-26/6, 27.7.1993.
775 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Izvjetaj o borbi za oslobaa-
nje Golog brda (tt. 1246) rejon Igmana, Str.pov.broj: 05/6-391,
31.7.1993.
192
sjedavajue Owena i Stoltenberga da e se, ako odmah
ne prestanu napadi na Brko i Sarajevo, povui iz pre-
govora.776
Meutim, agresorske snage ni 29. jula nisu pre-
kinule ofanzivu na sarajevskom i branskom bojitu.
Naprotiv, na sarajevskom bojitu, na irem podruju
Trnova, estoko su napadale na pravcima Puzim
ljemena, Hojta abii, Preani Preko brdo. Na
bjelanika sela Tuila i Lukavac ispaljeno je preko
1000 granata. Agresor je tog dana uspio probiti linije
odbrane na pravcu Puzim ljemena i zauzeti Mali
Puzim. Srpske snage takoer su granatirale poloaje
ARBiH na slobodnom dijelu Golog brda iznad Had-
ia, te objekte na Malom i Velikom polju. U veer-
njim satima izvrile su pet hemijskih udara na polo-
aje 8. mtbr, 4. mtbr i 2. smtb na slobodnom dijelu
Golog brda. U rejonu Treskavice registrovani su letovi
VRS-ovog helikoptera i pregrupisavanje njenih snaga.
Komanda odbrane Igmana zatraila je od VK-a i Ko-
mande 1. korpusa svjee snage zbog sve tee situacije,
posebno u rejonu Ljuta Tuila.777
U enevi je 29. jula predsjednik Alija Izetbegovi
s Radovanom Karadiem i Matom Bobanom dogo-
vorio prekid vatre na svim linijama dodira na cijeloj
teritoriji Bosne i Hercegovine od 30. jula u podne.
Izetbegovi, Karadi i Boban naredili su komandan-
tima Deliu, Mladiu i Petkoviu da ovaj dogovor
odmah sprovedu u djelo. Susret komandanata 30. jula
na Sarajevskom aerodromu zakazao je komandant
UNPROFOR-ovih snaga general Briquemont.778 Sa-
stanak generala odran je prema dogovoru i oni su pot-
pisali sporazum o prekidu borbenih dejstava u Bosni i
Hercegovini. General Deli odmah je izdao nareenje
o prekidu borbenih dejstava komandantima korpusa.779
Jo dok je dogovaran susret komandanata radi
776 Radio Bosne i Hercegovine, Veernji dnevnik u 19
h, 28.7.1993.
777 AARBiH, Komanda Igman, Borbeni izvjetaj, Broj: 03-26/9,
29.7.1993.
778 AARBiH, VK OSRBiH, Komandama korpusa (za koman-
danta), Broj: 1/297-85. General Ratko Mladi je prvi 29. jula,
pozivajui se na spomenuto nareenje Radovana Karadia,
izdao nareenje komandama i komandantima korpusa i Vazdu-
hoplovstva da odgovorno i dosledno sprovedu ovo nareenje
na cijeloj teritoriji bive BiH. Obavjetavajui komandante
korpusa ARBiH o ovom dogovoru, te da je general Mladi iz-
dao nareenje o prekidu svih b/d etnikim snagama, general
Deli ih je upozorio kako e sve jedinice Armije RBiH preduzeti
neophodne mjere za potovanje sporazuma, koji e eventual-
no biti postignut na aerodromu, ali i da imaju jedinice u punoj
b/g da odgovore na eventualna ofanzivna dejstva agresora.
Slinu zapovijest postrojbama HVO-a uputio je i zapovjednik
Glavnog stoera HVO-a Milivoj Petkovi.
779 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 1/360-1, 30.7.1993.
potpisivanja primirja, tokom 29. jula, na padinama
Treskavice, gdje je agresor zadnjih dana jula preu-
smjerio svoje glavne snage, poeo se raspadati sistem
odbrane ARBiH. U popodnevnim satima s poloaja na
Jabuci iznad Tuila povukli su se borci 45. bbr iz Kli-
sa, a potom sa susjedne Mlakve i borci Bataljona Lju-
ta. Povukla se i grupa boraca jedinice Muderis koja
im je upuena na ispomo.780 Te noi u abie je stiglo
i stotinjak policajaca iz Zenice i oekivalo se da e
oni do jutra posjesti naputenu liniju Jabuka Mlakva,
ali su zeniki policajci odbili da se ukljue u odbranu
ovog vanog bojita i vratili se prema Zenici.781
Tog 29. jula, dok su sve strane javno izdavale na-
reenja da se uspostavi i potuje prekid vatre, a ko-
mandant VRS-a u tome prednjaio, komandant SRK-a
general Stanislav Gali izdao je nareenje svojim i pri-
dodatim jedinicama za daljnja dejstva, koja su trebala
poeti 30. jula u 7 sati.782 Tako je napad srpskih snaga
nastavljen 30. jula. U toku dana njihove jedinice zapo-
sjele su nebranjene Jabuku i Mlakvu i ovladale selom
Rakitnica, a zatim do kraja dana zauzele i sva sela u
kotlini izmeu Bjelanice, Visoice i Treskavice.783
U borbenom izvjetaju dostavljenom VK-u ko-
mandant odbrane Igmana Vahid Karaveli je izvijestio
da u toku noi nastoji angaovati svakog raspoloivog
ovjeka, s pukom ili bez nje, u pokuaju da zatvo-
ri breu nastalu u odbrani i uz to zatraio hitno do-
premanje novih snaga najmanje jaine bataljona.784
Komandant VK-a Rasim Deli uputio je protest Ko-
mandi UNPROFOR-a protiv licemjernog ponaanja
generala Mladia koji pred gospodom Brikmonom i
Kotom glumi duebrinika, a i dalje ari i pali.785
780 efko Hodi, Deseta godinjica bitke za Igman, Kobni pad
Jabuke, Osloboenje, 22.7.2003. Borci Bataljona Ljuta po-
vukli su se nakon pogibije njihovog komandanta Ramiza i-
lia. Komandant odbrane Igmana Vahid Karaveli je 30. jula
obavijestio komandanta Delia da su se dvije ete iz Konjica
(eta Muderis i ete iz Klisa) potpuno raspale i pojedinano
i po grupama nestale u pravcu Konjica. AARBiH, Komanda
Igman, Dopuna borbenog izvjetaja, Broj: CV-467-07/93,
30.7.1993.
781 AARBiH, Komanda 6. korpusa, Pokretna grupa VK, Prijed-
log, Str.pov.broj: CV-501-30-7/93, 30. 7.1993.
782 ICTY: Komanda SRK-IKM, Nareenje za daljnja dejstva, Str.
pov.broj: 20/15-813-57, 29.7.1993.
783 AARBiH, Komanda odbrane Igmana, Dopuna borbenog izvje-
taja 30.7.1993. u 22.30 h, Str.pov.broj: CV-471-07/933.7.1993.
784 Ibid.
785 AARBiH, VK OSRBiH, Komandi Unprofora za BiH, Str.pov.
broj: 1-298/109, 30.7.1993. Deli je naveo da pored potpi-
sanog primirja o prekidu vatre dana 30.7. srpske snage ne-
smanjenom estinom atakuju na slobodnu teritoriju Igmana
spalile selo Rakitnicu i produuju dejstva ka selima Bjelanice.
Zatraio je od generala UNPROFOR-a da preduzmu sve to je
u njihovoj moi da srpske snage prestanu s divljanjem.
Tokom 30. jula Komanda odbrane Igmana je na
ugroeni sektor odbrane u podnoju Bjelanice uputi-
la odreena pojaanja. Na ovaj dio bojita ispred Ko-
mande odbrane Igmana doli su Salko Gui i Meho
Kariik Kemo, koji su pokuavali s preostalim i novim
snagama zaustaviti nadiranje agresora. U veernjim
satima probijen je i tunel ispod Sarajevskog aerodro-
ma i omogueno slanje jedinica iz Sarajeva za odbranu
Igmana i Bjelanice. I ve prve noi kroz tunel je pro-
ao dio jedinice 2. smtb i dijelovi nekoliko drugih jedi-
nica. Naelnik VK-a je iste noi naredio komandama
101, 5. i 9. mtbr iz Sarajeva da odmah u toku noi
upute na Igman po jednu etu.786 Narednih dana dije-
lovi ovih jedinica stavili su se na raspolaganje Koman-
di odbrane Igmana. Komandant 6. korpusa naredio je
Komandi 45. bbr iz Neretvice da odmah na Bjelanicu
poalje novu etu umjesto odbjegle jedinice.787
Kao i prethodnih dana tokom operacije LUKA-
VAC-93 i 30. jula, kada su srpske snage nadirale pre-
ma Bjelanici, ARBiH je bila prinuena da vodi borbu
i na drugom frontu - prema HVO-u i HV-u. Tog su
dana jedinice HVO-a i HV-a iz Kiseljaka i ubrana
artiljerijom dejstvovale po Pazariu i Tarinu. U z/o
6. korpusa jo su granatirali Jablanicu i Pisvir, a pje-
adijski napali selo Doljane, ali je taj napad odbijen. S
druge strane jedinice ARBiH su tog 30. jula postigle
veliku pobjedu nad snagama HVO-a i HV-a u Bugoj-
nu, oslobodile ovaj grad i nastavile oslobaati naselja
prema Gornjem Vakufu.788
U nedjelju ujutro 31. jula uspostavljena je nova
linija odbrane snaga ARBiH: Bijela lijeska Zagon
elinac Lisiija glava Dobrodo tt 1323 tt 1407
Vukova glavica Pale i dalje obroncima Visoice.
Srpske snage su cijeli dan neprekidno granatirale te
poloaje, a iz sela abii i Rakitnica napadali uz po-
drku dvaju tenkova i dviju praga.789
Srpske snage su 31. jula zauzele Hojtu i Bijelu li-
jesku. Razbile su posljednju odbranu Armije kod sela
Miliia, ule u selo i zapalile ga. Potom su zaposjeli
Igrite, odakle su sijaima smrti gaali borce ARBiH
koji su se povlaili preko Dugog polja. Bili su to dije-
lovi jedinica 81. bbr, 8. mtbr, Odreda Zulfikar, 43.
786 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str. pov.broj: 209/1,
30.7.1993.
787 AARBiH, Komanda 6. korpusa, Izvjetaj i prijedlog mjera,
30.7.1993.
788 AARBiH, VK OSRBiH, Informacija o toku borbenih dejstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine za period od 24 sata
dana 30.7.1993. godine, Str.pov.broj: 02/1-208, 31.7.1993.
789 AARBiH, Komanda Igman, Vanredni borbeni izvjetaj, Broj:
CV-477-07/93, 31.7.1993.
193
bbr iz Konjica i grupa boraca iz 2. smtb.790 Komandant
odbrane Igmana Karaveli je u kasnim nonim satima
poslao dramatian apel VK-u OSRBiH i Komandi 1.
korpusa.791
Bez obzira na potpisano primirje i prijetnje svjet-
ske zajednice da e bombardovati njihove poloaje oko
Sarajeva, rukovodstvo VRS-a nije prekidalo operaciju
LUKAVAC-93. Komandant SRK-a je 31. jula izdao
nareenje da se dejstva nastave i narednog dana, kao
i napadi prema Crnom vrhu, iljku i Babinom dolu,
a nakon to zaposjednu ove objekte, produiti dejstva
prema vrhu Bjelanice i osvojiti ga. Jedinice koje su
napadale na hadikom pravcu dobile su zadatak da
osvoje Trenjevo brdo.792
U toku noi 31. jula na 1. august, jedinice ARBiH,
koje su se nalazile u podnoju Bjelanice i pokuavale
zaustaviti nadiranje agresora s Bijele lijeske i Hojte,
te iz Miliia i drugih bjelanikih sela, uspostavile su
novu liniju od Rebri preko drebenova vrela, Stoca,
unjate glave, Garea, Velikog i Malog siljevca, Ka-
tuna do iljka i Koarina.793
Sjedinjene Amerike Drave su 31. jula zatraile
da se u Briselu sastane Savjet NATO-a kako bi razmo-
trili situaciju u BiH, a to jutro jedan zvaninik ame-
rike administracije izjavio je da su zemlje lanice
NATO-a zamoljene da razmotre prijedlog o moguim
vazdunim udarima kako bi se okonala opsada Sara-
jeva i drugih gradova.794
Zbog dramatinog pogoranja situacije na igman-
skom bojitu, komandant VK-a je naredio Komandi
3. korpusa da zamrzne sva dejstva prema HVO-u, te da
hitno na Igman uputi jedan bataljon iz 7. muslimanske
ili, ako to nije mogue, onda bataljon iz sastava 17.
krajike brigade.795 Komandi 6. korpusa nareeno je
da u toku noi na Igman ubaci svjee snage i to vie
municije.796 Prvog augusta komandant 3. korpusa En-
ver Hadihasanovi edo odluio je na Igman odmah
uputiti po jednu ojaanu etu iz sastava 7. mbbr i OG
790 AARBiH, Izvjetaj Alije Miliia, komandira 8. mtbr, Broj:
114/93, 18.8.1993.
791 AARBiH, Komanda odbrane Igman, Dopuna borbenog iz-
vjetaja, Str.pov.broj: 03.-26/88, 31.7.1993. Karaveli je pisao:
Hitno potrebno pravih boraca. Pokuavamo uspostaviti liniju
iljak-Javorak. Igman je u opasnosti. Stanje je alarmantno.
792 ICTY, Komanda SRK IKM, Nareenje za dalja dejstva, Str.
pov.broj: 20/15-513-61, 31.7.1993.
793 AARBiH, Izvjetaj Alije Miliia, komandira 8. mtbr, Broj:
114/93, 18.8.1993.
794 NATO se sprema za BiH, Osloboenje, 1.8.1993.
795 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 02/964-1, 31.7.1993.
796 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 1/297-98, 31.7.1993.
194
Bosanska krajina, u ijem sastavu je bila i 17. kraji-
ka brigada, te u skladu s tim izdao nareenja koman-
dantima ovih sastava.797
Proboj srpskih snaga tokom prethodnih dana na
bjelanikom pravcu ne samo da je snage ARBiH u
odbrani doveo u teku operativno-taktiku poziciju
ve je moralno-psiholoko i ope stanje ljudstva ovih
jedinica, ve iscrpljenih jednomjesenim neprekidnim
i krvavim borbama, doveo na rub potpunog sloma.798
U takvoj situaciji, oekivano, agresor je 1. augusta e-
stoko napao poloaje jedinica ARBiH koje su branile
podnoje Bjelanice, probio linije odbrane na kotama
Katuni, Veliki siljevac i Gare, zaposjeo ih te tako di-
jelu jedinica presjekao put za Igman.799
VRS je produila dejstva prema vrhu Bjelanice,
koji su branili jedinica Silver fox i grupa pripadnika
MUP-a koja se borila u sastavu 81. bbr. Bez obzira to
su, nakon pada iljka i tirnog dola, braniocima vrha
Bjelanice upomo upuene grupe boraca 8. mtbr, srp-
ske snage su 1. augusta oko 16 sati, bez veeg otpora,
zauzele opservatoriju, odnosno vrh Bjelanice i ista-
kli etniku zastavu.800
Zauzimanjem vrha Bjelanice, VRS je razdvojila
snage odbrane Igmana. Jedinice koje su ostale na ju-
goistonom dijelu Bjelanice, a bile su to dvije ete 81.
bbr, grupe boraca iz sastava 8. mtbr, Odreda Zulfikar,
grupa konjikih boraca iz sastava 43. bbr, grupa iz 2.
797 AARBiH, Komanda 3. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 1968
370, 1.8.1993. Komandant OG Bosanska krajina Mehmed
Alagi naredio je formiranje mjeovite ete od po 40 boraca
iz 17. SKbbr, 312. bbr iz Travnika i 306. bbr takoer iz Travni-
ka. Ovu mjeovitu etu nazvao je eta Bosanska krajina, a
za njenog komandira postavio Alena Salkia, komandira ID
312. bbr; AARBiH, OG Bosanska krajina, Formiranje mje-
ovite ete Bosanska krajina, 1.8.1993. Meutim, Komanda
306. bbr nije ispotovala nareenje komandanta Alagia i nije
poslala 40 boraca za Igman. eta Bosanska krajina sa 80
boraca, po 40 iz 17. krajike i 312. bbr, istu veer krenula je
prema Igmanu. Komandant 7. muslimanske Amir Kubura od-
luio je na Igman poslati etu sa 110 boraca iz 4. bataljona
na elu s komandantom ovog bataljona Safetom Junuzoviem.
Prema nareenjima Alagia i Kubure, obje ete bile su dune
pretpoiniti se Komandi 6. korpusa i one su to uradile im su 2.
augusta stigle u Pazari.
798 O tome kakva je atmosfera vladala na Igmanu 1. augusta 1993.
vidi se iz izvjetaja koji je Ziro Suljevi poslao tog dana u 11
sati tabu Vrhovne komande. Vlada jedna opta apatinost,
strah i briga da je neminovan pad Igmana, pisao je Suljevi.
Nade su prisutne u iekivanju 1/7. muslimanske brigade i na-
javljenih jedinica iz Sarajeva. Suljevi jo pie kako nita ne
funkcionie i da je RiK paralisan, te da Karaveli nije u sta-
nju objektivno da bilo ta promijeni na bolje, jer je takav odnos
jednog dijela jedinica prema borbi. AARBiH, Ziro Suljevi,
Izvjetaj tabu Vrhovne komande Sarajevo, 1.8.1993. u 11:00.
799 Izvjetaj Alije Miliia.
800 AARBiH, Ziro Suljevi, Izvjetaj tabu Vrhovne komande Sa-
rajevo, 1.8.1993. u 18.00.
smtb, povlaile su se prema Lukomiru. Tim dijelom
bojita komandovao je Salko Gui, komandant 6.
korpusa. Ostale jedinice ostale su na sjeverozapadnom
dijelu - prema Igmanu, i njima je komandovao Vahid
Karaveli, komandant odbrane Igmana. Na obje strane
situacija je bila alarmantna, jer je teko bilo zaustaviti
borce koji su u kolonama naputali prostor Igmana i
Bjelanice.801 Posebno je dramatina situacija bila na
Igmanu, gdje se, ve u popodnevnim satima 1. augu-
sta, povukao veliki dio snaga prethodno rasporeenih
ispod vrha Bjelanice. Bili su to borci dvaju bataljona
82. bbr i preostale jedinice 81. bbr. Drugi bataljon 82.
foanske, koji je, uz povremenu podrku dijelova dru-
gih jedinica, od 14. jula herojski branio Proskok, nakon
pada vrha Bjelanice, naao se u bezizlaznoj situaciji,
pa je iz Komande odbrane Igmana dobio nareenje da
se povue na Igman. S njima se na Igman povukla i
grupa boraca 2. smtb i jedinica boraca IBOG-a koja
se borila u sastavu 82. bbr.802 U toku dana, 1. augusta,
Igman su napustili Komanda i borci Odreda Zulfi-
kar i jedinica Silver fox. Borci 81. bbr i 82. bbr su
u zoru 2. augusta takoer napustili Igman i uputili se
prema Pazariu.803 Borci kijevske ete 81. bbr, nakon
naputanja Igmana, prikljuili su se 4. mtbr u Hrasni-
ci, gdje su ivjeli lanovi njihovih porodica. S Igmana
su u toku noi 1/2. augusta evakuisani ratna bolnica s
oko 60 ranjenika i MAD 8. mtbr. Artiljerijska orua
su, izuzev jedne haubice 105 mm, koja je ostala na
Hrasnikom stanu, premjetena u Pazari.804 S Igmana
se 2. augusta ujutro evakuisala i Komanda 8. mtbr. U
popodnevnim satima, nakon to su se nali u poluo-
kruenju i nakon pretrpljenih gubitaka, sa Straita su
se povukli i preostali borci 8. mtbr.805
Tako je od veernjih sati 1. augusta do popodneva
2. augusta Igman napustila veina njegovih branilaca,
bez nareenja ili odobrenja Komande odbrane Igmana,
koja je 2. augusta na Igmanu imala na raspolaganju jo
dijelove jedinica iz sastava 4, 101. i 5. mtbr, 2. smtb,
te 70 pripadnika MUP-a iz Odreda Bosna i CSB-
801 efko Hodi, Deseta godinjica bitke za Igman, Osloboe-
nje, 26.7.2003.
802 Prema tvrdnji Bakira Garibovia, u to vrijeme naelnika taba
82. bbr, nareenje o povlaenju njemu je telefonom izdao Zaim
Imamovi, postavljeni komandant OG Igman i lan ad hoc
Komande odbrane Igmana.
803 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Stanje na Igmanu, izvjetaj i
prijedlog odluke, Str.pov.broj: B. B., 2.8.1993.
804 AARBiH, VK ARBiH - Uprava Vojne bezbjednosti, Izjava Re-
ufa Sidrana, komandanta MAD - a, 27.8.1993.
805 AARBiH, VK ARBiH - Uprava Vojne bezbjednosti, Izjava Mu-
stafe Musia, 3.9.1993.
a Sarajevo. I Komanda odbrane Igmana je 2. augusta
napustila IKM Borik i prela na Hrasniki stan.806
Srpske snage su 2. i 3. augusta 1993. imale izgled-
nu priliku da se preko Igmana spoje sa snagama iz Had-
ia, presijeku igmanski put spasa Hrasnica Paza-
ri i Sarajevo stave u duboko okruenje. Meutim, one
ta dva dana nisu napadale. Karadi, koji se u to vrije-
me nalazio na pregovorima u enevi, zahtijevao je od
Glavnog taba VRS-a da se 2. i 3. augusta suzdre od
napada na Sarajevo i oko Sarajeva. Sugerisao je da nji-
hove snage ne uzimaju Igman i brda oko Igmana, jer
je pogreno procijenio da se jedinice ARBiH namjerno
povlae s tih prostora kako bi u njih ule srpske jedi-
nice da bi ih Amerikanci izbombardovali.807 Mladi
je djelimino popustio Karadievom pritisku i nared-
na dva dana nije nastavio napad preko Igmana kako
bi se spojio sa svojim snagama u Hadiima. Istina,
srpske snage su 2. augusta gotovo bez borbe ovladale
hotelskim kompleksom na Bjelanici, Crnim vrhom,
s kojeg su se povukli borci 8. mtbr, i Zoranjskim vi-
jencem, te zauzele hotele Borik i Igman, a jedini
otpor pruile su im snage 4. mtbr na Crnom vrhu i Zo-
ranjskom vijencu.808
Nakon pada vrha Bjelanice, u noi 1/2. augusta
Komanda 9. bbr uputila je, kao pojaanje, jednu etu
svojih boraca u rejon Vlahinje, radi uvezivanja sa sna-
gama ove brigade na Meeoj glavi. Jedinica jaine
ete upuena je i na Lokvanjske aire i urino brdo,
a dijelom snaga ove brigade zatvoren je i pravac od
Crvenih stijena prema Obeljku, Golom brdu i Brezo-
vai.809
S jugoistone strane Bjelanice srpske snage su
nastavile dejstva prema Dugom polju i na ovom prav-
cu zauzele i najudaljenije selo trnovske opine prema
Konjicu - Umoljane. VRS-ove snage nastavile su dej-
stva prema Lukomiru, ali su 2. augusta na Velikom
visu na ulazu u Dugo polje zaustavljene.810
U Briselu je 2. augusta Savjet NATO-a najprije
odbio ameriki prijedlog o preduzimanju zranih na-
806 AARBiH, Ziro Suljevi, Izvjetaj tabu Vrhovne komande Sa-
rajevo, 2.8.1993. u 15.00.
807 ICTY, GVRS, Komandi TG Kalinovik, na linost generala
Mladia, Str.pov.broj: 02/2-601, 2.8.1993.
808 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Stanje na Igmanu i prijedlog
odluke, Str.pov.broj: B.B., 2.8.1993. Inae je 4. mtbr iz Hrasni-
ce tih dana bila glavni oslonac odbrane Igmana. Ona je i logi-
stiki opsluivala sve jedinice koje su od 1. augusta iz Sarajeva
izlazile na Igman.
809 AARBiH, Komanda 9. bbr, Borbeni izvjetaj, Broj: CV-005-
08.1993, 2.8.1993.
810 efko Hodi, Deseta godinjica bitke za Igman, Osloboe-
nje, 28.7.2003.
195
pada protiv bosanskih Srba da bi se prekinula opsada
Sarajeva, s obrazloenjem da bi zrani napadi doveli
u opasnost vojno i civilno osoblje UN-ovih snaga u
BiH.811 Meutim, ameriki predsjednik Bill Clinton
izjavio je kako se nada da saveznici nee dopustiti da
Sarajevo umre od gladi ili padne.812
U enevi je predsjedavajui Predsjednitva RBiH
Alija Izetbegovi 2. augusta zatraio od Karadia da
naredi povlaenje srpskih vojnika s Bjelanice. Ako
se oni ne povuku, dodao je Izetbegovi, mi emo
razmotriti nae dalje uee na pregovorima.813 Pod
pritiskom SAD-a, u Briselu je 3. augusta ponovo za-
sjedao Savjet NATO-a i tada prihvatio inicijativu pred-
sjednika Clintona o zranim napadima na snage bo-
sanskih Srba ukoliko ne prestane s opsadom Sarajeva
i drugih muslimanskih enklava.814 Ohrabrena ovom
odlukom Savjeta NATO-a i stavom amerikog pred-
sjednika Clintona, bosanskohercegovaka delegacija
ostala je u enevi.815
Bez obzira na ultimatum iz Brisela, pa i Karad-
ieva upozorenja, general Mladi nije odustajao od
nastavka ofanzive na Igman. Istog dana kada je Sa-
vjet NATO-a u Briselu donio odluku o bombradovanju
agresorskih snaga, 3. augusta 1993. godine, Komanda
SRK-a je svojim i pridodatim jedinicama izdala nare-
enje za nastavak borbenih dejstava. Snagama ovog
korpusa nareeno je da 4. augusta istovremeno napad-
nu slobodne dijelove Igmana s Bjelanice i Velikog
polja, te iz Hadia i Ilide, sa zadatkom da se do 18
sati uveer spoje na Brezovai.816
Komandi odbrane Igmana 3. augusta na raspola-
ganju su bile snage 4. mtbr, eta iz sastava 5. mtbr sa
150 boraca, eta MUP-a sa 70 boraca, eta iz sastava
101. mtbr sa 40 boraca i eta iz 2. smtb s 80 boraca.817
811 NATO ne podrava ameriki plan, Osloboenje, 3.8.1993.
812 Bil Klinton: Saveznici e zatititi Sarajevo, Osloboenje,
3.8.1993.
813 Nada Al Issa, etnici ugrozili pregovore, Osloboenje,
3.8.1993.
814 Savjet Atlantskog pakta odluio: Spremno 60 aviona, Oslo-
boenje, 4.8.1993.
815 Mirovni pregovori o BiH: Brisel produio enevu, Osloboe-
nje, 4.8.1993.
816 ICTY, Komanda SRK IKM, Nareenje za dalja dejstva, Str.
pov.broj: 20/15-813-65, 3.8.1993.
817 AARBiH, Komanda odbrane Igmana, Vanredni borbeni
izvjetaj, 3.8.1993. Karaveli u ovom izvjetaju takoer navodi
da je iz 101. mtbr stiglo samo 80 boraca (nenaoruani), te da
su od toga samo 40 uspjeli uputiti na liniju, a ostali su uhap-
eni. Sve ostale jedinice iz dosadanjeg sastava OG 'Igman',
sa svim dosadanjim pojaanjima, na elu sa komandantima
dosadanjih jedinica, su pojedinano i kolektivno dezertirali
iako je svakom od komandanata lino dato precizno i jasno
nareenje kada su u pitanju dalja borbena dejstva.
196
Poto nije bilo gotovo nikakve komunikacije iz-
meu Komande odbrane Igmana, odnosno jedinica
1. korpusa na Igmanu i Komande 6. korpusa i njenih
jedinica, komandant VK-a je, radi sreivanja stanja
i organizacije sadejstva izmeu 1. i 6. Korpusa, 3. au-
gusta na Igman uputio tim starjeina iz sastava VK-
a.818 Mnogo znaajniju mjeru predstavljao je izlazak
triju eta iz Sarajeva u Hrasnicu iz sastava 2. Vmtbr,
102. mtbr i 2. bbr, koje su kroz tunel prole 3. augusta
uveer.819
Istu veer iz Ratelice se u rejon Kabalova na
Igmanu vratila eta 81. bbr. Ta eta je, po nareenju
Komande odbrane Igmana, 4. augusta ujutro dijelom
snaga zauzela liniju desno od asfaltnog puta prema
skakaonici na Malom polju, a veim dijelom snaga iz-
vrila pokret prema hotelu Mrazite. Meutim, na
dijelu puta od Malog polja prema Mrazitu ususret
su im dole srpske snage, koje su se uz podrku tenko-
va kretale prema Malom polju. Borci 81. bbr otvorili
su vatru na njih i srpske snage povukle su se u umu.
Oekujui da e VRS ponovo napasti upotrebljavaju-
i tenkove, komandant snaga 81. bbr Selim Hamzi
je kurirom poslao poruku komandantu Karaveliu da
im poalje protivoklopna sredstva. Komandant VK-a
je tog 4. augusta pretpoinio ete iz sastava 7. mbbr
i etu Bosanska krajina IKM-u 1. korpusa.820 Ove
jedinice stigle su na IKM na Hrasnikom stanu nepo-
sredno prije dolaska Hamzievog kurira i obje su od-
mah upuene na Malo polje. Kada su VRS-ove snage,
poslije artiljerijske pripreme, ponovo krenule u napad
pravcem Veliko polje Malo polje, ove jedinice su ih,
zajedno s borcima 81. bbr, zaustavile.821
Agresor je 4. augusta takoer napao i poloaje
ARBiH i MUP-a u rejonu Objeenjak, gdje su bili bor-
ci 4. mtbr i policajci Odreda Bosna i CSB Sarajevo.
I ovaj napad je odbijen.822 U zoni 9. bbr napao je u
rejonu Karamustafini airi, ugrozivi neposredno od-
branu na ovom dijelu, pa je komandant brigade traio
pomo od VK-a.823
Zbog toga to se srpske snage ne samo nisu povu-
kle s Bjelanice nego su i nastavile ofanzivu na Igman,
818 AARBiH, VK OSRBiH, Sagledavanje situacije na Igmanu,
Nareenje, Str.pov.broj: 1/297-123, 3.8.1993.
819 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Str.pov.broj: CV-6127,
3.8.1993.
820 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 1/297-132,
4.8.1993.
821 AARBiH, Komanda Igman, Redovni borbeni izvjetaj, Str.
pov.br. CV-009-08/93, 4.8.1993.
822 Ibid.
823 AARBiH, Komanda 9. bbr, Broj: 09-008-08/93, 4.8.1993.
Heroj oslobodilakog rata Safet Zajko Heroj oslobodilakog rata Enver ehovi

Proskok, juli 1993.

197
198
bosanskohercegovaka delegacija, na elu s predsjed-
nikom Alijom Izetbegoviem, 4. augusta je u enevi
odbila da nastavi pregovore o miru. Delegacija je na-
stavak pregovora uslovila povlaenjem srpskih snaga
s Bjelanice narednog dana do 17 sati.824 Predstavni-
ca za tampu amerikog predsjednika Clintona Dee
Dee Myers u srijedu 4. augusta izjavila je da bi SAD i
NATO, ako srpske snage ne obustave opsadu Sarajeva
do narednog ponedjeljka, mogli poeti zrane napade
na njihove poloaje.825
Komanda SRK-a je 5. augusta ponovo naredila
svojim jedinicama da do 18 sati zaposjednu Brezovau
i Trenjevo brdo i tako presijeku put Pazari Igman,
da uzmu Hrasniki stan, Crni vrh i da se spoje snage
Ilidanske i Igmanske brigade sa snagama na Igmanu
i Bjelanici, te da se obezbijede pokret i manevar
pravcima koji sa platoa Igmana izvode ka Hrasnici.826
U artiljerijskoj pripremi, koja je trajala dva sata, agre-
sor je na slobodne dijelove Igmana ispalio oko hilja-
du projektila, a zatim pjeadijskim snagama krenuo
prema Crnom vrhu i Malom polju, te preko obronaka
Bjelanice ka Karamustafinim i Lokvanjskim airima,
preduzevi tri napada koja su odbijena. S obzirom na
to da je teite VRS-ovog napada preneseno s padi-
na Bjelanice prema Karamustafinim airima, te da su
njene snage pokuavale zaposjesti elebijin vrh i u-
rino brdo, u toku dana je na Karamustafine aire, kao
ispomo borcima 9. bbr, upuena eta 7. muslimanske
brigade, a na njene poloaje na Malom polju uvedena
eta 5. mtbr.827
VK je procjenjivao da e neprijatelj i u toku noi
nastaviti borbene aktivnosti s ciljem da zauzme Bre-
zovae i presijee igmanski put, te je komandantima
1. i 6. korpusa nareeno da imaju jedinice u gotovosti
za odbijanje napada i ostvare potpuno sadejstvo svo-
jih snaga.828 Po pitanju organizacije snaga, VK je tog
dana, na prijedlog Komande 1. korpusa, ukinuo Ope-
rativnu grupu Igman i naredio komandantu 1. kor-
pusa da formira IKM za rukovoenje i komandovanje
oruanim sastavima na prostoru Igmana.829
U petak 6. augusta agresor je izveo nekoliko pje-
adijskih napada na poloaje Armije na Karamustafi-
824 Ultimatum etnicima, Osloboenje, 5.8.1993.
825 Agresoru sat otkucava, Osloboenje, 5.8.1993.
826 ICTY, Komanda SRK - IKM, Nareenje za dalja dejstva, Str.
pov.broj: 20/15613-69, 5.8.1993.
827 AARBiH, Komanda Igman, Vanredni borbeni izvjetaj, Broj:
CV-014-08/93, 5.8.1993.
828 AARBiH, VK OSRBiH, Str.pov.broj: 1/297-137, 5.8.1993.
829 AARBiH, VK OSRBiH, Ukidanje nareenja, Str.pov.broj:
1/297-141, 5.8.1993.
nim airima i urinom brdu, oko kojeg se razvila vi-
esatna borba. Napad je odbijen u emu je znaajnu
ulogu odigralo dejstvo artiljerije 8. mtbr i 9. bbr.830
Ve smo naveli da je komandant VK-a 5. augu-
sta naredio komandantima 1. i 6. korpusa da sprijee
neprijateljsko zauzimanje Brezovae. Uveer 6. augu-
sta do njega je dola informacija da je Brezovaa pala,
pa je naredio komandantu 6. korpusa da Brezovaa
ne smije pasti u ruke etnika i mora se odrati po svaku
cijenu. Ukoliko je pala u ruke etnicima, vratiti je u
nae ruke ne pitajui za cijenu.831
Kolika je konfuzija vladala u organizaciji odbrane
Igmana i Bjelanice tih dana, kao uostalom i cijelim
tokom VRS-ove ofanzive, govori injenica da na Bre-
zovai nije bilo snaga ARBiH, ni 5. augusta, ni sutra-
dan, kao ni prethodnih dana. Jo nakon pada Golog
brda, Obeljka i Stupnika 17. jula 1993, pristup Brezo-
vai bio je nemogu, te je Komanda 9. bbr uspostavila
novu, bezbjedniju liniju iznad Brezovae kako bi na
tom dijelu obezbijedili i put Pazari Hrasnica.832 S
ove linije su pripadnici 9. bbr 7. augusta ujutro pri-
mijetili da se na Brezovai nalaze srpske snage s jed-
nim tenkom koji je dejstvovao po njihovim linijama
iznad sela Lokve.833 Osim toga, iz prislunog centra 1.
korpusa oko 17 sati istog dana javili su da su etnici
izali na vrh (Malog) Trenjevog brda, a neto kasnije
da s Malog Trenjevog brda kreu na Veliko Trenjevo
brdo.834 Vjerovatno ta informacija uope nije proslije-
ena na IKM 1. korpusa na Igmanu, jer je 8. augusta
s IKM-a na Hrasnikom stanu na Trenjevo brdo upu-
ena eta iz sastava 101. mtbr, sa zadatkom da zatvori
prazan prostor na Trenjevom brdu prema Brezovai,
izmeu poloaja 4. i 9. mtbr. Ovu jedinicu na Trenje-
vom brdu doekale su snage VRS-a.835
Konfuziju koja je karakterizovala stanje na Igma-
nu i u kontekstu koje su bili mogui prethodno apostro-
firani nesporazumi odslikava i incident koji se dogodio
830 AARBiH, Komanda 6. korpusa, Vanredni izvjetaj, Str.pov.broj:
CV-514/93, 6.8.1993.
831 AARBiH, VK OSRBiH, Str.pov.broj: 1/297-145, 6.8.1993.
832 Objanjenje Nezira Kazia, ratnog komandanta 9. bbr.
833 AARBiH, Komanda 6. korpusa, Borbeni izvjetaj, 7.8.1993.
834 AARBiH, Operativni dnevnik 1. korpusa, 7.8.1993. u 17.00 i
18.35 sati.
835 eta je na zadatak krenula na elu s komandirom Osmanom
Mrniem. Trebali su se povezati s jedinicom iz sastava 9.
mtbr, za koje su pretpostavljali da se nalaze u podnoju Tre-
njevog brda. Prispjevi na odredite, ugledali su naoruane
vojnike za koje su vjerovali da su pripadnici ARBiH, a bili su
to agresorski vojnici. Mrni im je komotno priao i oni su ga
odmah zarobili. Nakon zarobljavanja, ubijen je i njegovo tijelo
je kasnije razmijenjeno.
199
nakon sastanka komandanta VK-a sa starjeinama 1.
i 6. korpusa na IKM-u Hrasniki stan, iza ponoi 5. au-
gusta, u kojem je uz prijetnju orujem bio maltretiran
komandant odbrane Igmana Vahid Karaveli.836
Za to vrijeme na Sarajevskom aerodromu nastav-
ljeni su razgovori izmeu komandanta VK-a OSR-
BiH generala Rasima Delia i komandanta G-a VRS-
a Ratka Mladia o povlaenju srpskih snaga s Igmana
i Bjelanice, kao uslova za nastavak mirovnih prego-
vora u enevi. Nakon sastanka general Deli je izjavio
kako nita nije potpisano, ali da je postignut dogovor
da ve 9. augusta ujutro jedinice UNPROFOR-a izau
na Igman i Bjelanicu i kontroliu povlaenje srpske
vojske s ovih planina.837 Mladi je izjavio kako e se
njegove snage povui s opservatorije na Bjelanici, ali
ne i na liniju od 30. jula.838
Devetog augusta Vijee NATO-a u Briselu jed-
noglasno je usvojilo plan vazdunih napada na srpske
poloaje, za iji je poetak zeleno svjetlo trebao dati
generalni sekretar UN-a.839
UNPROFOR-ove snage su 9. augusta dobile za-
datak da preuzmu pozicije na kojima se nalazi agresor,
te da kontroliu povlaenje njegovih snaga s prosto-
ra Malog i Velikog polja i s grebena planine Bjela-
nice.840 UNPROFOR-ove snage su 9. augusta zaista
krenule na Igman i Bjelanicu da preuzmu poloaje od
agresorskih snaga i nadziru njihovo povlaenje, ali su
se same povukle jer su naile na minska polja.841
VK je procjenjivao da e UNPROFOR ipak
uspjeti preuzeti neke pozicije od agresorskih snaga na
Igmanu i Bjelanici, ali i da e srpske snage nastoja-
ti potpuno ovladati objektima Brezovaa i Golo brdo
i time onemoguiti snagama ARBiH da neposredno
836 Tri borca jedinice Zulfikar probudili su komandanta Karaveli-
a, uperivi u njega puke na kojima su bile nabijene bajonete.
Sproveli su ga u Operativni centar. U sali Operativnog centra
bili su Meho Kariik Kemo, Salko Gui, Ziro Suljevi, Mu-
stafa Musi, Nihad Bojadi, Munib Milii Barba... Nareeno
mu je gdje e sjesti, a dvojici boraca da u njega upere cijevi.
Karaveli je maltretiran zato to je na sastanku koji je odran
te noi, u prisustvu komandanta Delia i naelnika taba Hali-
lovia, kazao da je jedinica Zulfikar pobjegla s poloaja. Mal-
tretiranje je trajalo dva sata. Tek kada je uspostavljena veza
s komandantom Deliem i naelnikom Haliloviem, s kojima
su razgovarali Karaveli i Bojadi, nesporazum je izglaen.
AARBiH, Komanda Igman, Redovni izvjetaj, Str.pov.broj:
CV-020-08/93, 6.8.1993.
837 Rasim Deli: Odluku donosi Predsjednitvo, Osloboenje,
9.8.1993.
838 etnici odlaze, UNPROFOR nastupa, Osloboenje,
9.8.1993.
839 NATO odluio, Gali na potezu, Osloboenje, 10.8.1993.
840 Plavci na kljunim koridorima, Osloboenje, 10.8.1993.
841 Nema znakova o povlaenju, Osloboenje, 11.8.1993.
200
ugroze Blauj, unovnice i Hadie. U vezi s tim iz-
data su odgovarajua nareenja.842
Pozicije VRS-a na Trenjevom brdu ozbiljno su
ugroavale odbranu preostalih slobodnih dijelova
Igmana. Snage 1. korpusa su 9. augusta, uz pomo
jedinice MUP-a, u kojoj je bilo i pripadnika Odreda
Bosna, pokuale osloboditi Trenjevo brdo, ali bez
uspjeha.843
Komanda SRK-a je 9. augusta izdala novo naree-
nje za borbena dejstva s ciljem da ovlada komunikaci-
jom Malo polje Brezovaa, istovremenim napadima
iz pravca Malog polja i s Trenjevog brda.844 U utorak,
10. augusta, srpske snage su, i pored svih dogovora
i ultimatuma NATO-a, naoigled UNPROFOR-a, iz-
vrile artiljerijsko-pjeadijski napad na spomenutom
pravcu, ali su branioci Igmana njihov napad odbili.845
U srijedu 11. augusta predsjednik Izetbegovi je
zaprijetio definitivnim prekidom mirovnih pregovora
ako se srpske snage ne povuku s Igmana i Bjelanice.
Owen i Stoltenberg su postavili ultimatum Radovanu
Karadiu da do 10 sati 12. augusta povue svoje sna-
ge s Igmana i Bjelanice kako bi se mogli nastaviti
mirovni pregovori.846 Agresorske snage se ni 12. au-
gusta nisu povukle s Igmana i Bjelanice, a Radovan
Karadi je u enevi zaprijetio da e, ako uslijede
napadi Zapada na njegove vojnike, uslijediti nuklearni
rat.847 Istina, tog dana dolo je do izvjesnog pomjera-
nja VRS-ovih jedinica na Igmanu, a UNPROFOR nije
mogao procijeniti da li se povlae ili vre pregrupisa-
vanje.848
U petak, 13. augusta, komandant UNPROFOR-a
za Bosnu i Hercegovinu general Francis Briquemont
predao je komandantu VK-a OSRBiH Rasimu Deliu
tekst sporazuma s agresorskom stranom o povlaenju
srpskih trupa s Igmana i mapu s linijama razgranie-
nja. Deli je potpisao oba dokumenta.849 Prema spora-
zumu, VRS-ove jedinice trebale su se povui s Igmana
842 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje za aktivna borbena dej-
stva, Broj: 02/984-1, 9.8.1993.
843 Odred policije MUP-a, Sarajevo, I eta, Izvjetaj o borbenim
aktivnostima sa terena, 18.8.1993. (Kopija dokumenta u posje-
du . Hodia.)
844 ICTY, Komanda SRK IKM, Nareenje, Str.pov.broj: 20/15-
813-91, 9.8.1993.
845 AARBiH, IKM 1. korpusa - Igman, Odgovor na zahtjev po pi-
tanju stanja na prostoru Igmana i Bjelanice, Str.pov.broj: CV-
080-80/93, 10.8.1993.
846 Posljednji ultimatum Karadiu, Osloboenje, 12.8.1993.
847 Umjesto nastavka pregovora, Karadi prijeti nuklearnim ra-
tom, Osloboenje, 13.8.1993.
848 Povlaenje ili pregrupisavanje, Osloboenje, 13.8.1993.
849 Radio Bosne i Hercegovine, Dnevnik u 15 h, 14.8.1993.
i Bjelanice do 16 sati 14. augusta, a za nadgledanje
povlaenja bila je odgovorna Komanda UNPROFOR-
a.850 Komandama 1. i 6. korpusa, te IKM-u 1. korpusa
Igman istog dana je nareeno da u cilju realizacije po-
stignutog sporazuma obezbijede kontakt i potpunu sa-
radnju s predstavnicima UNPROFOR-a u nadgledanju
povlaenja agresora. Sporazumom je bilo odreeno da
se agresor povlai na liniju: s. Grivci s. Krupac
Jasen s. Zoranovii Hrid (juno od komunikacije)
Proskok (s/z od tt 1273 za 1200m) iljak (tt 1689)
Javorak Lisiija glava s. Rakitnica s. abii
kota 1108 i dalje lijevom obalom rijeke Rakitnice do
kote 482. Kontrolne take UNPROFOR-a trebale su
biti postavljene u: 1. s. Krupac, 2. Crni vrh (tt 1433),
3. G. Grkarica (raskrsnica puteva), 4. tt 2026, 5. Bje-
lanica (tt 2067), 6. s. Lukavac, 7. s. Rakitnica, 8. s.
Lukomir.851
Komandant 1. korpusa Vahid Karaveli je 14.
augusta izvijestio VK da se u toku 24 sata neprija-
telj povukao s dosadanjih poloaja, odnosno da su
se sve njegove snage povukle prema dogovoru, osim
jednog voda koji je ostao na Trenjevom brdu. U vezi
850 Novi rok za povlaenje sa Igmana i Bjelanice, Danas, do 16
sati, Osloboenje, 14.8.1993.
851 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 02/992-1,
13.8.1993.
s ovom jedinicom, general Briquemont je obeao da
e se ona istog dana povui s Trenjevog brda, ali je
zahtijevao da ARBiH zamrzne svoje linije i ne vue
neozbiljne i pogrene korake koji mogu samo pogor-
ati situaciju.852 Karaveli se ipak odluio da dijelom
Odreda Lasta, te diverzantskim grupama iz sastava
2. Vmtbr i 9. mtbr, 14. augusta popodne krene u oslo-
baanje Trenjevog brda, ako se na njoj i dalje bude
nalazila srpska jednica. Navedene snage su s Velikog
Trenjevog brda krenule u napad, odnosno eljanje
Malog Trenjevog brda. Jurei niz brdo, kroz ipraje
i umu, pucali su estoko prema nevidljivom neprija-
telju. Proeljali su Trenjevo brdo, a da nisu vidjeli ni
jednog ivog ni mrtvog agresorskog vojnika.853
Ovo je znailo da su se VRS-ove snage povukle na
linije od 30. jula. S obzirom na to da su time ispunjeni
postavljeni uslovi, pregovori u enevi nastavljeni su
16. augusta 1993. godine. Operacija LUKAVAC-93
bila je okonana.
852 AARBiH, IKM 1. korpusa - Igman, Redovni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 141-08/93, 14.8.1993.
853 Sjeanja aktera dogaaja: Joze Ania, upe Bublina, Izeta
Berkovca i Miralema Tinjaka.
201
 Trnovo - Dejii, juli 1993. Desno Zaim Imamovi i Galib Hodi

Igman, 1993.

202
Igman, august 1993. Vahid Karaveli sa pripadnicima UNPROFOR-a

Bosanski ehidi

203
204
 Tunel D-B
S
agledavajui stanje svojih jedinica i vojnu situa-
ciju oko Sarajeva poetkom maja 1992. godine,
u toku preuzimanja dunosti komandanta 2. VO
JNA, odnosno Vojske Srpske republike Bosne i Herce-
govine, general Ratko Mladi izvukao je bitne zaklju-
ke koji e ostati trajna karakteristika strategije ove
vojske prema Sarajevu do kraja rata. Izloio ih je na
srpskoj skuptini u Banjoj Luci, na njenom 16. zasje-
danju odranom 12. maja. Da bi stavio glavu adaje,
kako je nazvao Sarajevo, pod eki srpske artiljerije
i tako prisilio njegove stanovnike na predaju, Mladi
je oko Sarajeva odluio naikati dodatnih 300 cije-
vi artiljerijskog naoruanja svih kalibara, ukljuujui i
najrazornije kojima je raspolagao: rakete ORKAN
i R-65, poznate kao LUNA. Srpske poslanike upo-
znao je i s ostalim metodama kojima je, osim ekiem
artiljerije, namjeravao staviti glavu adaje u prsten,
a ija sutina je bila u, cijelim tokom rata dosljedno
primjenjivanom, uskraivanju osnovnih humanitarnih
potreba stanovnitvu Sarajeva.854
Opsada grada ubrzo je donijela oskudicu roba
svih vrsta. Snabdijevanje vodom, strujom i energen-
tima u potpunosti je prekinuto, a zatim povremeno
obnavljano u ogranienim i nedovoljnim koliinama.
Obustavljen je gradski saobraaj i prekinute telefon-
ske komunikacije. Svakodnevni ivot Sarajlija postao
je neprestana borba i iznalaenje mogunosti da se
obezbijede hrana i voda, osvjetljenje, gorivo za grija-
nje i kuhanje. U toj borbi morali su uestvovati svi bez
obzira na spol i ivotnu dob, u uslovima krajnje ogra-
nienog kretanja i uz stalni rizik stradanja od dejstva
oruja i orua agresora.
Javnosti manje vidljive, ali i srazmjerno vee,
bile su tekoe koje je nametnuta pozicija Sarajeva
donosila u sferi organizacije njegove odbrane i voe-
nja oruane borbe tokom prve godine opsade. Osim
854 Mi ne smijemo kazati, mi emo unititi Sarajevo, ne mi
neemo, mi hoemo da sauvamo Sarajevo, nama Sarajevo
treba. Mi neemo kazati da emo sruiti dalekovod ili vodu
iskljuiti, ne jer to Ameriku die na noge, ali gospodo, mi vas
molimo sve u redu, e, jednog dana nema vode u cijelom Sara-
jevu. ta je, ne znamo, havarija, da mi opravimo, ne mi emo
opraviti, polako. Pa tako isto sa strujom. ICTY, Magnetofonski
snimak sa 16. sjednice Narodne skuptine Republike Srpske
odrane 12. maja 1992, str. 29-32.
snabdijevanja orujem i municijom, veliki problem u
organizaciji odbrane grada predstavljao je nedostatak
raznih drugih vrsta ratnog materijala, nedostaci odjee
i obue, problemi u obezbjeenju ishrane i transporta
boraca, lijeenja ranjenika i drugi. U svim subjektima
odbrane u gradu tragalo se za rjeenjima problema
snabdijevanja jedinica. Najozbiljniji napori injeni su
na organizaciji namjenske proizvodnje u industrijskim
pogonima i zanatskim radionicama u gradu. U Saraje-
vu je za takvu proizvodnju postojala respektivna kon-
centracija naunog i inenjerskog znanja i zanatske
vjetine. Nedostajale su sirovine, elektrina energija
i gorivo, pa su rezultati proizvodnje bili ogranieni
upravo tim faktorima, a problem njihovog obezbje-
enja postavljao se jednako znaajnim kao i nabavka
municije.
Nabavka i unos u grad prijeko potrebnih kolii-
na municije, protivoklopnih sredstava i deficitarnih
sirovina za namjensku proizvodnju pokuavani su na
razliite naine. U krajnjoj nudi, ljudi koji su radili
na snabdijevanju jedinica ARBiH u Sarajevu bili su
prinueni koristiti sve postojee mogunosti i kanale.
Jedan od najee koritenih puteva za unos MTS-
a bio je put preko aerodromske piste. Izmeu linija od-
brane snaga 1. korpusa ARBiH na Dobrinji i Butmiru
bio je samo prostor aerodromske piste, koji su od kraja
juna 1992. posjedale i kontrolisale UN-ove snage. Do
tada su kontrolu nad aerodromom imale VRS-ove sna-
ge, koje su nakon rasporeivanja UN-ovih snaga za-
drale kontrolu na suprotnim stranama, na bokovima
aerodromskog prostora. irina dviju poletno-sletnih
staza inila je tih nekoliko stotina metara meusobne
udaljenosti linija ARBiH, koje je bilo izuzetno teko
neopaeno i bezbjedno prei. UN-ove snage ovaj su
prostor obezbijedile sa etiri uzduna niza bodljikave
ice izmeu kojih su bili postavljeni senzori pokreta.
Tim prostorom neprekidno su patrolirali UN-ovi oklo-
pni transporteri, a nou, kada je prelazak jedino i bio
mogu, pistu su osvjetljavali reflektori i svijetlee ra-
kete. Svijetlee rakete ispaljivali su i VRS-ovi vojni-
ci, nakog ega su otvarali ubitanu mitraljesku vatru
u ravni piste. Prilaz ogradi aerodroma bio je takoer
opasan, jer je esto zasipan projektilima srpske artilje-
rije. Tako je svaki pokuaj prelaska piste u jednom ili
205
drugom pravcu nosio veliki rizik po ivot onoga koji
prelazi i potpunu neizvjesnost za sudbinu tereta koji
prenosi, jer su vojnici s UN-ovim oznakama oduzimali
sav vojni materijal koji bi pronali kod lica zateenih
na aerodromskoj pisti. Svakodnevni pokuaji da se
pree pista rezultirali su brojnim rtvama i ranjavanji-
ma ljudi.855
U Komandi 1. korpusa pokuao se iznai sigur-
niji i efikasniji nain za koritenje aerodromske piste
kao komunikacijskog kanala. Krajem 1992. odreen
je struni tim za izradu operativnog plana osposoblja-
vanja saobraajne infrastrukture u zoni odgovornosti
1. korpusa.856 Uopen naziv strunog tima i zadatka
radi kojeg je formiran rezultat je mjera zatite tajnosti
projekta. Prvobitna ideja bila je da se iznae nain za
eventualno koritenje drenanog sistema ispod piste,
od koje se odustalo nakon to su se prikupile informa-
cije o konstrukciji objekta i podzemnim instalacijama.
Struni tim je nakon toga nastavio s aktivnostima kako
bi iznaao mogunosti da se jedna takva komunikacija
izgradi ispod piste.857
Nakon dodatnih ispitivanja i sagledavanja stanja u
zahvatu samog aerodroma, struni tim je sainio izvje-
taj s prijedlogom mjera, na osnovu kojeg je poetkom
januara 1993. sainjeno nareenje da se pristupi izradi
glavnog projekta komunikacije D-B i organizacije ra-
dova s dinamikom izvoenja i potrebama radne snage,
alata i materijala. 858
Nakon toga, projekt je uao u fazu realizacije.
Komandant 1. korpusa je 12. januara 1993. naredio
komandantima 5. bbr na Dobrinji i 4. mtbr u Hrasni-
ci da: prue strunu, materijalnu i pomo u ljudstvu u
realizaciji projekta na kome rade Fadil ero i Nedad
Brankovi; obezbijede smjetaj i ishranu njih i nji-
hovih ljudi za sve vrijeme boravka u njihovim zona-
ma odgovornosti; na osnovu procjene potreba fiziki
obezbijede lokacije izvoenja radova. U cilju zatite
tajnosti zadatka u preambuli nareenja navodi se da
se radi o realizaciji projekta o kojem e biti naknadno
855 Mesud adinlija, Izgradnja i znaaj sarajevskog ratnog tune-
la, Korak (Sarajevo), broj 30, godina XI, januar-mart 2013, str.
23-37.
856 AARBiH, GA 53, VJ 5021, Izrada operativnog plana, Broj:
1046-10, 22.12.1992. U sastav ovog tima imenovani su ine-
njeri Nedad Brankovi i Fadil ero.
857 adinlija, Izgradnja i znaaj sarajevskog ratnog tunela, str.
29.
858 AARBiH, GA 53, Komanda 1. korpusa, Izrada projekta ko-
munikacije D-B i organizacija izvoenja radova, nareenje.
U ovom aktu budui objekat prvi put se spominje pod imenom
koje e zadrati i po kojem e postati poznat kao komunikacija
D-B, odnosno komunikacija Dobrinja-Butmir.
206
upoznati.859 U istom cilju informacije o zadatku zadr-
ane su u uskom krugu ljudi koji su zapoeli projekt u
Komandi 1. korpusa.860
Prva grupa radnika, koja je brojala samo est lju-
di, strunom timu je data na raspolaganje 29. januara
1993. godine. U prvih mjesec i po dana rada, mada
je broj ljudi unekoliko povean, angaovano ljudstvo
i sredstva nisu omoguili znatniju realizaciju radova.
Prokopana je pristupna traneja duine 85 metara,
koja je trebala sluiti za bezbjedan dotur materijala i
prilaz ljudi ulaznom portalu tunela te tunel u duini
od sedam metara. Navedeni radovi izvedeni su na do-
brinjskoj strani. Na butmirskoj strani radovi jo nisu
bili otpoeli. Kada je zbog slabog kvaliteta ugraenog
materijala dolo do vidnih oteenja koja su prijetila
uruavanjem u poetnih sedam metara tunela, bilo je
jasno da se na isti nain nee moi dalje raditi i da
je neophodna ira podrka, reorganizacija i kvalitetniji
pristup itavom projektu.861
U drugoj polovini januara 1993. godine neuspje-
hom je okonana operacija deblokade Sarajeva zapo-
eta u decembru 1992. pod nazivom KOVERTA.
Pretpostavke za prikupljanje snaga i planiranje novog
pokuaja deblokade vojnim putem nisu bile dobre, po-
gotovu zato to su odnosi sa HVO-em u Hercegovini
i srednjoj Bosni, kao negativna posljedica razvoja mi-
rovnih pregovora na osnovi Vance-Owenovog plana,
bili do krajnosti pogorani i svakim novim danom iz
faze incidenata prerastali u otvoreni oruani sukob.
Tokom februara i marta bila je u toku odluna ofan-
ziva srpskih snaga na podruju srednjeg Podrinja,
koja je, kao i uvijek, legendirana snanim napadima
na podruju Sarajeva. Ovi napadi su u drugoj polovi-
ni februara i poetkom marta 1993. doveli do ozbilj-
nih problema u organizaciji odbrane Stupa, koji su u
posljednji as otklonjeni unoenjem u grad efikasnih
protivoklopnih sredstava preko aerodromske piste. O
svim navedenim dogaajima detaljno smo izlagali na
prethodnim stranicama. Iz izloene slike stanja jasno
je da se pitanje fizikog povezivanja Sarajeva sa slo-
bodnim teritorijama pod kontrolom ARBiH u takvoj
situaciji nametalo u svjetlu svog sutinskog znaaja.
To e projektu izgradnje tunela obezbijediti neophod-
nu podrku svih nivoa rukovoenja i komandovanja
859 AARBiH, GA 53, Komanda 1. korpusa, Realizacija projekta,
nareenje, Broj: 07/21-16/93, 12.1.1993.
860 Asim Dambasovi, Ideja o izgradnji tunela i nareenja o nje-
noj realizaciji, Korak (Sarajevo), broj 16, septembar-oktobar
2009, str. 85-88.
861 adinlija, Izgradnja i znaaj sarajevskog ratnog tunela, str.
31.
u sistemu odbrane Republike Bosne i Hercegovine i
pokrenuti realizaciju projekta maksimalno moguom
brzinom u konkretnim uslovima.
Na dobrinjskoj strani u periodu od 15. do 18. mar-
ta 1993. formirana je kvalifikovana ekipa za rad u tu-
nelu od boraca iz sastava 1. mtbr, 2. mtbr, 1. bbr, 10.
bbr, 101. mtbr i 102. mtbr. Dodatnu popunu ovih rad-
nih brigada na poslovima iskopa, utovara i transporta
materijala s 44 ovjeka izvrila je 5. mtbr. Ovaj sastav
organizovan je za rad u etverobrigadnom sistemu.
Dobrinjska brigada i dalje je obezbjeivala smjetaj i
ishranu ljudstva, kao i fiziko obezbjeenje radilita.
Od 18. marta vrene su sve neophodne organizacijske
pripreme, prijem materijala i alata za izgradnju, tako
da su radovi u tunelu u novoj organizaciji zapoeli 26.
marta.862
Usaglaavanje zadataka i podrke, organizacijske
i materijalne pripreme na butmirskoj strani trajale su
do 23. aprila, kada je zapoelo kopanje pristupne tran-
eje. Ova pokrivena traneja u duini od 87,5 metara
do ulaznog portala tunela na butmirskoj strani dovr-
ena je 7. maja. Organizacija pripremljena za kopanje
samog tunela bila je, kao i na dobrinjskoj strani, zasno-
vana na etverobrigadnom sistemu. Angaovano ljud-
stvo na radovima dala je 4. mtbr i civilna zatita opine
Ilida. Ljudstvo je bilo rasporeeno u etiri brigade na
elu s voama smjena, a u svakoj smjeni bila su anga-
ovana po dvojica penzionisanih miljevinskih rudara
koje je, kao izbjeglice smjetene na podruju opine
Ilida, angaovala civilna zatita. Radovi u samom tu-
nelu na butmirskoj strani poeli su 15. maja 1993.863
Velikim zalaganjem rukovodilaca, strunih lica
i posebno neumornim radom angaovanih ljudi, Tu-
nel D-B je probijen 30. jula 1993. u 20.50 spajanjem
trase iz dva pravca. Svojoj svrsi objekat je sluio sve
do kraja rata. Vremenom je tunel opremljen pumpama
za vodu, rasvjetom, kolosijekom s kolicima za prevoz
robe. Kroz njega je bio poloen visokonaponski kabl
za snabdijevanje elektrinom energijom i cjevovod za
transport tenih tereta. 864
862 Ibid., str. 32-33. Veina kvalifikovanih radnika, boraca iz sasta-
va navedenih jedinica, predratni su radnici sarajevskog GP-a
s bogatim iskustvom u izgradnji tunelskih objekata.
863 Adem Crnovranin, Projektovanje i izgradnja DB sarajev-
skog ratnog tunela, u: Znaaj tunela D-B za odbranu Sara-
jeva i Bosne i Hercegovine: zbornik radova sa okruglog
stola odranog 24. juna 2009. godine u Sarajevu, Udruenje
za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu Kantona Sa-
rajevo, Sarajevo, 2009, str. 27-34.
864 adinlija, Izgradnja i znaaj sarajevskog ratnog tunela, str.
34.
Ukupna izvedena duina objekta D-B iznosila je
785,5 metara, od ega se na pojedine dionice odnosilo:
- zatvorena traneja sa strane Dobrinje 110 metara
- tunelski dio sa strane Dobrinje 329,3 metra
- tunelski dio sa strane Butmira 223,7 metara
- zatvorena traneja sa strane Butmira 122,5 metara
Sa strane Dobrinje radovi su trajali 127 dana, od
ega su bila 104 aktivna radna dana, a ostalih 23 se
nije radilo zbog nestanka energije ili zbog granatira-
nja. Prema ovome, prosjeno dnevno napredovanje
ostvareno u tunelu iznosilo je 3,17 metara dnevno. S
butmirske strane radovi su trajali 77 dana, od ega je
ostvaren 71 aktivan radni dan, a 6 dana su izgubljeni
iz istih razloga kao i na dobrinjskoj strani. Prosjeno
dnevno napredovanje u tunelu s butmirske strane izno-
silo je 3,15 metara. Ukupni prosjek brzine napredova-
nja na cijelom objektu, po ovom proraunu, iznosio je
6,32 metra na dan. Sav ugraeni materijal transporto-
van je runo od skladita do mjesta ugradnje, na pro-
sjenoj udaljenosti od 500 metara. Materijal iz iskopa
transportovan je runim kolicima na prosjenu tran-
sportnu udaljenost od 200 metara. Ukupna koliina
ovako transportovanih materijala iznosila je priblino
3.500 tona. Za cjelokupan posao od poetka izgradnje
do proboja tunela utroeno je oko 56.000 sati efektiv-
nog rada svih uesnika na izgradnji.865
U prvim satima prohodnosti Tunela D-B, u noi
njegovog proboja 30. jula 1993. godine prema Igmanu
su prole prve jedinice ARBiH upuene kao pojaanje
na ovaj prostor ija je odbrana, kao to je prethodno
izloeno, visila o koncu. Ove snage su, izmeu osta-
lih faktora, doprinijele odbrani preostalih slobodnih
prostora na Igmanu i zatiti jedine putne komunikacije
kojom je Sarajevo bilo povezano s ostatkom slobodne
teritorije. U toku narednog dana u grad je kroz tunel
uneseno pet tona ratnog materijala prijeko potrebnog
braniocima.866
Komanda 1. korpusa od ljeta 1993. stekla je mo-
gunost da znaajne dijelove svojih snaga, do tada
blokiranih unutar prstena opsade Sarajeva, izvede van
grada i upotrijebi na ugroenim dijelovima svoje zone
odgovornosti i van nje. Efekti novosteene prednosti
koju je davala komunikacija D-B u punoj mjeri e se
pokazati od proljea 1994. godine, nakon Vaington-
skog sporazuma, kada je normalizovano snabdijevanje
865 Ibid., str. 34-35.
866 Nedad Ajnadi, Politiki i vojni znaaj odbrane Sa-
rajeva, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2012,
str. 196.
207
Armije RBiH. Imajui mogunost da dovoljnim snab-
dijevanjem jedinica kroz komunikaciju D-B sam grad
brani manjim snagama nego ranije i da istovremeno
prema agresoru djeluje s povoljnih pozicija steenih
na spoljnjem prstenu opsade, 1. korpus je bio u stanju
da srpskim snagama ne dozvoli da vie ikada ugroze
Sarajevo na nain na koji su to inile tokom prve go-
dine rata.
Drugi vaan aspekt koritenja tunela bilo je po-
boljano snabdijevanje grada elektrinom energijom i
energentima, ije su efekte vremenom, osim boraca na
linijama, poeli osjeati i graani Sarajeva. Takoer,
kroz tunel su nakon otvaranja komunikacija s Hrvat-
skom u grad poele stizati i komercijalne robe.
Politiko i vojno rukovodstvo Bosne i Hercego-
vine je koritenjem Tunela D-B moglo ostvarivati ne-
smetanu komunikaciju sa slobodnim teritorijama. To
je oivjelo rad dravnih organa i uvezalo sve slobodne
dijelove drave u zajednikom ratnom naporu. Isto-
vremeno, izbijena je iz ruku agresora znaajna poluga
ucjene rukovodstva drave prekidom svih humanitar-
nih isporuka gradu, kojom se agresor tokom prve go-
dine opsade obilato sluio.867
Psiholoki efekt funkcionisanja tunela proizlazio
je iz svijesti graana Sarajeva da u sluaju potrebe po-
stoji sigurna komunikacija sa spoljnim svijetom.
VRS je cijelo vrijeme nastojala omesti i sprijeiti
izgradnju tunela, a nakon to je ipak izgraen, nasto-
jala je oteati njegovo funkcionisanje. Osim artiljerij-
skih dejstava po Dobrinji i Butmiru, u toku izgradnje
posebno velik pritisak komanda VRS-a vrila je na
UN-ove snage u Bosni i Hercegovini, u ijem mandatu
je bila kontrola aerodroma, da sprijee gradnju tunela,
prijetei da nee moi garantovati bezbjednost UN-a
867 Ismet Hadi Mutevelija, Znaaj Tunela D-B za funkcionisanje
drave, u Znaaj tunela D-B za odbranu Sarajeva i Bosne
i Hercegovine: zbornik radova sa okruglog stola odranog
24. juna 2009. godine u Sarajevu, Udruenje za zatitu teko-
vina borbe za Bosnu i Hercegovinu Kantona Sarajevo, Saraje-
vo, 2009, str. 39-52.
208
na aerodromu ako se ne zaustavi gradnja tunela ispod
piste. UN-ovi oficiri pokuavali su istu vrstu pritiska
primijeniti na politiko i vojno rukovodstvo Bosne i
Hercegovine.868 Osim ovog pokuaja, VRS je pokua-
vala kopanjem vlastitog tunela presjei trasu komuni-
kacije D-B i onemoguiti njeno koritenje.869
Efekti i znaaj izgradnje Tunela D-B daju se sa-
gledati i nekim brojanim pokazateljima.
U periodu od 1. augusta 1993. do 31. decembra
1995. kroz tunel su evidentirana (upisana imenom
i prezimenom u evidencije prolaska) 400.812 lica, a
smatra se prema procjeni dinamike prolaska da je u
istom periodu kroz tunel prolo i oko 720.000 lica koja
nisu evidentirana. Komunikacijom D-B registrovan je
ulazak u Sarajevo 3.054.837 kg hrane. Procjena nee-
videntiranih koliina je oko 2.500.000 kg. Unos hra-
ne vren je i u linom prtljagu prilikom individualnih
prolazaka, pa se procjenjuje da je na ovaj nain kroz
tunel u Sarajevo uneseno jo oko 13.500.000 kg hra-
ne. Prema evidencijama u grad je uneseno 8.852.068
kg komercijalnih roba. Ostalih materijalnih sredstava
potrebnih gradu uneseno je u koliini od 4.516.459
kg. Za potrebne vojske u grad je uneseno 36.705 kg
sanitetskog materijala, 549.326 kg vojne opreme te
3.930.428 kg raznih materijalno-tehnikih sredstava.
Cjevovodom kroz Tunel D-B u grad je dopremljeno
4.500.000 litara raznih pogonskih goriva. Elektrinim
vodom kroz tunel u grad je isporueno 80.000.000
kWh elektrine energije. 870
868 Edina Kamenica, Rupa koja je spasila grad, Osloboenje,
30.12.1995-2.1.1996, str. 7; Rasim Deli, Jedno od uda
bosanskog otpora, u: Znaaj tunela D-B za odbranu Sara-
jeva i Bosne i Hercegovine: zbornik radova sa okruglog
stola odranog 24. juna 2009. godine u Sarajevu, Udruenje
za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu Kantona Sa-
rajevo, Sarajevo, 2009, str. 53-57.
869 ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period od 28.10.1993. do
15.01.1994, str. 145.
870 Svi brojani pokazatelji navedeni prema: Ajnadi, Politiki i
vojni znaaj odbrane Sarajeva, str. 197-198.
209
 Skica trase Tunela D-B

1.K

UN

VRS
UN

1.K

Linija poloaja ARBiH UN Snage UN-a Linija poloaja VRS

Sarajevski ratni tunel D-B

210
 Na Tunelu. Lijevo: predsjednik Predsjednitva RBiH Alija Izetbegovi i Enver Kazaz u objektu Tunela;
u sredini: Neziran ogo; desno: graditelji Tunela D-B

Ulazi u Tunel D-B. Lijevo Dobrinja, desno Butmir

Pristupna traneja Tunelu D-B, u prvom planu lan Kroz Tunel meu borce: umjetnika eta na Igmanu,
Predsjednitva RBiH Stjepan Kljuji septembar 1993.

211
212
 Operacija NERETVA-93
N
akon to je okonana VRS-ova julska ofanzi-
va, to je, kao to smo vidjeli, imalo duboke
veze s ulaskom mirovnih pregovora na osnovi
Owen-Stoltenbergovog plana u fazu izvjesnosti dogo-
vora, na bosanskohercegovakom ratitu je polovinom
augusta 1993. nastupilo relativno zatije. U Zenici je
21. i 22. augusta odrano savjetovanje starjeina VK
OSRBiH i komandanata korpusa (osim 5. korpusa) i
drugih najodgovornijih starjeina ARBiH. Jedan od
zakljuaka sastanka bio je da se poduzmu mjere na ja-
anju 4. korpusa.871 Na savjetovanju je naelnik VK-
a Sefer Halilovi insistirao na izvoenju operacije u
dolini Neretve radi pomoi 4. korpusu, to je koman-
dant Deli odobrio.872 U vezi s tim izdato je nareenje
da se formira struni tim - inspekcija radi koordinacije
poslova i zadataka u zonama odgovornosti 4. i 6. kor-
pusa.873 Ovim nareenjem Deli je ovlastio naelnika
VK-a da na licu mjesta rjeava probleme svojim na-
redbama, a u sluaju radikalnijih prijedloga i rjee-
nja da ga obavezno konsultuje.
Pripreme za operaciju NERETVA-93 poele su
29. augusta, kada je dio inspekcijskog tima stigao u Ja-
blanicu, gdje je dolaskom Sefera Halilovia 1. septem-
bra tim kompletiran.874 U cilju koordinacije i izvoenja
borbenih dejstava na ovom prostoru i pruanja pomoi
braniocima Mostara, lanovi strunog tima - inspekci-
je su, kako su pisali u svom izvjetaju od 20. septem-
bra, uspostavili IKM u Jablanici, gdje je isplanirala
i materijalno obezbjeivala izvoenje operacije na i-
rokom frontu od G. Vakufa do Mostara, u dolinama r.
Neretve i Vrbasa.875
871 AARBiH, VK OSRBiH, Zakljuci i zadaci sa savjetovanja
strajeina Glavnog taba i komandanata korpusa, odranog u
Zenici 21. i 22. augusta 1993. godine, Str.pov.broj: 1/297-230,
29.8.1993.
872 Deli, Lice i nalije rata, str. 186.
873 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 02/147-1, 30.8.1993.
Za vou tima, logino, odreen je naelnik VK-a Sefer Hali-
lovi, a za lanove tima imenovani su Ziro Suljevi, Rifat Bila-
jac, Vehbija Kari, Demal Najetovi, Edin Hasanpai i Namik
Dankovi.
874 efko Hodi, Operacija Neretva 93, Otpeaeni koverat,
DES, Sarajevo, 2000, str. 150.
875 AARBiH, VK OSRBiH, Str.pov.broj: 167-001-311, 20.9.1993.
Naelnik VK-a odluio je u operaciju NERE-
TVA-93 ukljuiti i neke jedinice iz Sarajeva. U vezi
s tim on je iz Jablanice 2. septembra uputio naree-
nje Komandi 1. korpusa da iz svog sastava u Herce-
govinu uputi brigadu Delta, dijelove 9. mtbr i 10.
bbr i Solakovievu jedinicu (2. smtb, nap. red.) -
sve u jaini 300 boraca, sa kompletnom opremom i
naoruanjem.876 Na osnovu ovog nareenja, koman-
dant 1. korpusa je 4. septembra naredio komandantu 9.
mtbr da izvri izbor i formira etu od 50 boraca, koja
je trebala izai iz Sarajeva i na Igmanu se spojiti s e-
tom brojnosti 130 boraca iz sastava 10. bbr, da zajedno
izvre pokret u Jablanicu i tamo, po nareenju naelni-
ka VK-a, u narednih sedam dana izvravaju borbena
dejstva u sadejstvu s jedinicama na tom terenu.877
lanovi strunog tima ubrzano su radili na pripre-
mama za operaciju, jer su iz Komande 4. korpusa stigli
zahtjevi za hitno pojaanje, jer HVO priprema opti
napad na Mostar u roku 5 - 7 dana.878 U Jablanici
je 4. septembra komandant VK-a Rasim Deli potpi-
som odobrio odluku na karti za operaciju pod nazivom
NERETVA-93, koju su uradili Sefer Halilovi, Ri-
fat Bilajac, Ziro Suljevi i Vehbija Kari, a potpisao
Sefer Halilovi.879
Zbog jake kie, pokret dijelova jedinica 1. korpu-
sa za Jablanicu je najprije odloen za 24 sata, a odmah
potom je dolo do potpunog odgaanja. Komandant
1. korpusa je o tome 5. septembra obavijestio nael-
nika VK-a koji se nalazio u Jablanici.880 Sefer Hali-
lovi je zbog te neoekivane situacije, a na sugestiju
876 AARBiH (VK OSRBiH,) 44/6. korpus, Nareenje, Str.pov.
broj: 01/563-1-2/93, Jablanica, 2.9.1993. Ako smatrate da je
ovim izdvajanjem odbrana Sarajeva ugroena - snosiu punu
linu odgovornost, pisao je Halilovi u ovom nareenju, koje je
dostavio na znanje i komandantu Rasimu Deliu i komandantu
6. korpusa Salki Guiu.
877 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/7
398, 4.9.1993.
878 AARBiH, Komanda 4. korpusa, Str.pov.broj: 738-06, 3.9.1993.
879 ICTY, Presuda Pretresnog vijea Seferu Haliloviu u predmetu
broj IT-01-48-Tp 309/10374 m, ter D 309 1/10374, 22.6.2006.
880 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Odgovor, Str.pov.broj: 05/10-
51, 5.9.1993.
213
komandanta VK-a,881 5. septembra nakratko otputo-
vao u Sarajevo da rijei problem u vezi s izlaskom sa-
rajevskih jedinica iji je dolazak u Jablanicu traio.882
Tako je ovaj problem i rijeen.
Komandant 1. korpusa je nakon toga, na osnovu
nareenja naelnika VK-a, 6. septembra izdao nare-
enje i komandantu 2. smtb da u toku dana u Jablanicu
uputi jednu etu jaine 120 boraca, sa zadatkom da u
sadejstvu sa jedinicama 4. i 6. korpusa na tom prostoru
izvodi ofanzivna dejstva u cilju oslobaanja komuni-
kacije Jablanica Mostar. U nareenju je, takoer,
pisalo da borbenim dejstvima na tom prostoru rukovo-
di grupa VK-a na elu s naelnikom VK-a OSRBiH
u Jablanici.883
Jedinice iz Sarajeva, odnosno ete iz sastava 9.
mtbr i 10. bbr, te 2. smtb, stigle su u Grabovicu 8. sep-
tembra 1993. godine, gdje su i smjeteni.
U cilju izvoenja operacije NERETVA-93, ko-
mandant 4. korpusa je 7. septembra izdao naredbu da
se formira OG Sjever 2, za ijeg je komandanta po-
stavio Zulfikara Alipagu Zuku. Prema ovom naree-
nju, OG Sjever 2 je trebala zadatke primati od IKM-
a VK u Jablanici.884
ef inspekcijskog tima i naelnik VK-a OSRBiH
Sefer Halilovi izdao je Direktivu za odbrambeno-na-
padna dejstva NERETVA-93, prema kojoj su glavne
snage, jedinice iz sastava 6. korpusa i OG Zapad 3.
korpusa, trebale iz vie pravaca napasti i zauzeti Pro-
zor i nastaviti dejstva. Pomone snage u operaciji sa-
injavale su jedinice Zulfikar, Dreniki bataljon,
dijelovi 44. bbr, te ete iz jedinica 1. korpusa: 9. mtbr,
10. bbr i 2. smtb. Njihov zadatak bio je da napadaju
na pravcu s. Donja Grabovica s. Vrdi s. Goranci
Mostar, s ciljem da, u sadejstvu sa susjedima, razbiju
neprijatelja i primoraju ga na povlaenje to dublje u
zapadnu Hercegovinu.885
Komandant OG Sjever 2 Zulfikar Alipago,
koji je dobio zadatak da komanduje jedinicama koje su
napadale prema Mostaru, 11. septembra izdao je Zapo-
vijest za napad pod nazivom Odbrana narodnih prava
Vrdi 93. Prema ovoj zapovijesti, napad prema Vr-
881 ICTY, Presuda Pretresnog vijea Seferu Haliloviu.
882 Hodi, Operacija Neretva 93, str. 165.
883 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/7-
402, 6.9.1993.
884 AARBiH, Komanda 4. korpusa, Uvezivanje snaga 4. Korpusa
Armije R BiH, nareenje, Str.pov.broj: 837-06, 7.9.1993.
885 Direktiva za odbrambeno napadna dejstva, NERETVA-93,
u: Fikret Muslimovi, Laovi i ubice, Udruenje za zatitu te-
kovina borbe za BiH, Sarajevo, 2013, str. 137 i dalje.
214
dima, odnosno deblokada Mostara, trebala se odvijati
u dva pravca. Na pravcu koji je polazio od Pieta do
Drenice, iljeve strane i Rotina, trebali su napadati i
borci iz 9. mtbr i 2. smtb iz Sarajeva. Borci 10. bbr ras-
poreeni su na pravcu od kote Kutac prema Golubiu,
Medvedu i Vilinom polju.886
Ujutro 13. septembra u borbu su krenule jedinice
6. korpusa, koje su imale zadatak da napadaju prema
Crnom vrhu i Makljenu, i jedinice OG Zapad, koje
su napadale prema Vilia guvnu. Jedinice 6. korpusa
uspjele su probiti HVO-ove linije odbrane na Crnom
vrhu i zaposjesti vanu kotu Gvozd. Meutim, u po-
podnevnim satima, borci ARBiH povukli su se na
poetne poloaje. Vie uspjeha imale su jedinice OG
Zapad koje su u narednih nekoliko dana ovladale re-
jonom Maljevine, Areinih i Prskalovih staja, oslobo-
dili Ostroac, Barakovac, Ticu i Karaulicu i praktino
dole nadomak Vilia guvna. Zatim su se povukle s
Barakovca, Tice i Karaulice, a ostale zemljine objekte
zadrale do kraja rata.887
Borbe za deblokadu Mostara iz pravca Drenice
poele su 14. septembra napadom jedinica ARBiH na
iri rejon Vrda, odnosno na sve poloaje na potezu od
Golubia do Tunela. Prvog dana borbi jedinice AR-
BiH su zauzele sve bunkere ispod Vrataca i Repetito-
ra te ovladali kotom Golubi.888 U borbama voenim
14. septembra deblokirana je Drenica koju su pripad-
nici HVO-a vie mjeseci drali u blokadi.
Nakon poetnih uspjeha jedinica ARBiH na mo-
starskom pravcu, komandant 4. korpusa je 15. septem-
bra izdao nareenje o zadacima jedinica korpusa na
podruju Mostara u operaciji NERETVA-93. Signal
za poetak napada bio je ZAPAD.889
Naredna etiri dana jedinice ARBiH su takoer
napadale poloaje HVO-a na pravcu Vrda, ali znaaj-
nih uspjeha nije bilo. Snage Armije ARBiH, meu ko-
jima su bili i dijelovi jedinica iz Sarajeva, ujutro 19.
septembra napali su poloaje HVO-a na Medvedu i
oko 10 sati zauzeli ovaj vaan objekat. Ubrzo zatim
su zauzeli Jedrinje i kotu 303. U ovom sektoru borbe
su voene cijeli dan.890 Nakon ovog uspjeha jedinica
886 AARBiH, SOPN Zulfikar, Zapovijest za napad Odbrana na-
rodnih prava VRDI 93, Jablanica, 11.9.1993.
887 Hodi, Operacija Neretva 93, str. 191 i 206.
888 GS HVO HR H-B - IZM itluk, Izvjee o dogaajima u rejo-
nu Vrdi-Mostar od 16. rujna do sada, Ur.broj: 02-2/1-2590/93,
21.9.1993. http://www.slobodanpraljak.com.
889 AARBiH, Komanda 4. korpusa, Borbeno nareenje op. 2-9/93,
Str.pov.broj: 958-06, 15.9.1993.
890 GS HVO HR H-B - IZM itluk, Izvjee o dogaajima u rejo-
nu Vrdi-Mostar od 16. rujna do sada, Ur.broj: 02-2/1-2590/93,
Transport boraca za Hercegovinu helikopterom. Tarin, septembar 1993.

Sefer Halilovi i grupa uesnika operacije NERETVA-93

215
na bojitu prema Vrdima, komandant 4. korpusa izdao
je kratko nareenje: Postupite po signalu ZAPAD.
Poetak 20. 09. 1993. g. u 04,00.891
Meutim, lanovi inspekcijskog tima VK-a su
19. septembra, kada su voene najuspjenije borbe na
bojitu prema Mostaru, napustili Hercegovinu i kre-
nuli za Sarajevo.892 Odmah nakon njih hercegovako
bojite napustili su i dijelovi jedinica 1. korpusa koji
su uestvovali u operaciji NERETVA-93.893 Ne zna-
jui ta se dogaa na sjevernom dijelu bojita, u rejonu
Vrda, mostarski borci su 20. septembra krenuli u si-
lovit napad i oslobodili selo Ratane, Hidroelektranu
Mostar stavili pod svoju kontrolu, kao i Avijatiarski
most, zauzeli vie stambenih objekata u mostarskom
naselju Rodo te zaposjeli dio Huma.894 Tog dana vo-
ene su borbe i u rejonu Vrdi, gdje su se oslabljene
snage ARBiH pod jakim pritiskom HVO-a izgubile
poloaje na Medvedu, a nale su se i u poluokruenju
u rejonima M. Vlajinje i Pjeskulje.895
Napadi ARBiH u rejonu Vrda potpuno su prestali
21. septembra i samo su borci s Golubia povremeno
provocirali HVO-ove bojovnike iz pjeadijskog nao-
ruanja.896 U Komandi 4. korpusa tek su 23. septembra
saznali da su jedinice koje su napadale od Drenice
prema Vrdima prekinule borbena dejstva i da se naj-
vei dio tih jedinica vratio u Sarajevo.897
Tako je okonan prvi dio operacije NERE-
TVA-93 i uee dijelova nekih jedinica 1. korpusa
u njemu, koje je vie nego po primjerima hrabrosti i
rezultatima borbenih dejstava ostalo obiljeeno i po
neslavnom ueu pojedinaca u ratnim zloinima.898
21.9.1993. http://www.slobodanpraljak.com.
891 AARBiH, Komanda 4. korpusa, Str.pov.broj: 10005-06,
19.9.1993.
892 AARBiH, VK OSRBiH, Str.pov.broj: 167-001-311, 20.9.1993.
893 ICTY, Presuda Pretresnog vijea Seferu Haliloviu; AARBiH,
2. smtb, Izvjetaj sa terena u periodu od 06. 09.- 21. 09. 1993,
Str.pov.broj: 01-1065/93, 23.9.1993.
894 AARBiH, Komanda 4. korpusa, Dnevni izvjetaj, Str.pov.broj:
1025-06, 20.9.1993.
895 GS HVO HR H-B - IZM itluk, Obavjetenje o stanju na bo-
jinicama u protekla 24 sata, Ur.broj: 02-2/1-02-2564/93,
20.9.1993. http://www.slobodanpraljak.com.
896 GS HVO HR H-B - IZM itluk, Obavjetenje o stanju na bo-
jinicama u protekla 24 sata, Ur.broj: 01-2/1-02-2601/93,
22.9.1993. http://www.slobodanpraljak.com.
897 AARBiH, Komanda 4. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: CV-128-09/93, 23.9.1993. godine.
898 U toku operacije NERETVA-93, naalost, dogodila su se dva
masakra - u Grabovici i u Uzdolu. Zloin u Grabovici poinili
su pojedini pripadnici 9. mtbr iz Sarajeva, 8. i 9. septembra
1993. godine, kada su ubili 33 civila hrvatske nacionalnosti,
uglavnom starijih osoba. Meu rtvama je bila i jedna etve-
rogodinja djevojica. ICTY, Popis poginulih iz MZ Drenica
216
Nakon povratka Inspekcijskog tima i sarajevskih
jedinica iz Hercegovine u Sarajevo, odmah su vrene
pripreme za nastavak operacije NERETVA-93 i po-
novno uee sarajevskih jedinice u toj operaciji. Ipak,
krajem septembra iz Sarajeva je u Hercegovinu oti-
lo samo 150 boraca 1. bbr. Od lanova Inspekcijskog
tima u Jablanicu je 27. septembra otputovao jedino na-
elnik VK-a Sefer Halilovi.899
Operacija je nastavljena 1. oktobra, ali samo na
pravcu prema Mostaru. Tog jutra borci ARBiH napali
su HVO-ove poloaje na zapadu - od Klanca do Plo-
nog i oslobodili Migavac, Karauevicu, Stog, Dobri-
njau, elinsku glavu i Grgin stog. Meutim, snage
HVO-a su u toku dana vratile izgubljene poloaje.900
U napad prema Vrdima 2. oktobra ponovo su kre-
nule jedinice OG Sjever 2, meu kojima je bila i
ojaana eta od 150 boraca iz sastava 1. bbr iz Saraje-
va. Borci 1. bbr upueni su u Bijelo Polje da u prvom
ealonu desantnim amcima preu preko Neretve i s
te strane uestvuju u napadu na Vrde. Meutim, zbog
jake kie veih borbi nije bilo. Uz to, borci 1. bbr bez
borbe su se povukli u Jablanicu i nisu uope uestvo-
vali u novom pokuaju deblokade Mostara. 901
Borbe za deblokadu Mostara nastavljene su 4.
oktobra ujutro, da bi istog dana uveer, preko radioa-
matera, naelnik VK-a Halilovi uspostavio vezu sa
ministrom za vanjske poslove RBiH Harisom Silajd-
iem i komandantom Rasimom Deliem. Silajdi je
zatraio da smanji ili po mogunosti prekine dejstva
u Hercegovini, jer se ukazala ansa da s Hrvatima
sklopimo primirje, a Deli mu je naredio da odmah
prekine dejstava i vrati se u Sarajevo, to je Halilovi
narednog dana i uinio.902
Tako je operacija NERETVA-93 5. oktobra
1993. definitivno obustavljena.
(Grabovica i opi) 08/09. 09. 1993. Za ovaj zloin je, izmeu
ostalog, pred Pretresnim i albenim vijeem ICTY-a odgovarao
naelnik VK Sefer Halilovi i bio osloboen po svim takama
optube. Za poinjene zloine nad civilima u Grabovici upa-
nijski sud u Mostaru osudio je trojicu, a Kantonalni sud u Sara-
jevu dvojicu pripadnika 9. mtbr.
899 Hodi, Operacija Neretva 93, str. 214 i 216.
900 Peta brigada Posuje, Borbeno izvjee sa sektora Doljani i
Drenica na dan 01.10.1993. god., Ur.broj: 01-1163/93. http://
www.slobodanpraljak.com.
901 Hodi, Operacija Neretva 93, str. 229.
902 Ibid., str. 235.
 Akcije 1. korpusa protiv
antidravnih i kriminalnih elemenata

1. TREBEVI
Nastajanjem novih odbrambenih struktura tokom s evidentiranim prisilnim odvoenjem graana Saraje-
1992. i 1993. godine, u uslovima oruane borbe za od- va na izvoenje ininjerijskih radova.904
branu grada Sarajeva i Bosne i Hercegovine, pojavlji-
U dokumentu naelnika VK-a upuenom Pred-
vali su se i pojedinci i grupe koji su na razliite naine
sjednitvu RBiH stoji: 10. bbr je dana 28.5.1993.
izlazili iz jedinstvenog, i jedinog zakonitog, dravnog
samoinicijativno otpoela borbena dejstva bez sagla-
odbrambenog sistema i lanca komandovanja. Prvi
snosti komande 1. korpusa. Od 25.5.1993. u komandu
oblici takvog nedovoljno vojnikog ponaanja poje-
korpusa nije doao ni jedan izvjetaj iz ove brigade.
dinih komandanata pojavljivali su se na gotovo svim
Komanda korpusa je u vie navrata, pismeno, linim
nivoima tokom cijele 1992. godine. Meutim, sva ta
kontaktima i preko sredstava veze pokuavala ostva-
ponaanja, u najveem dijelu, svodila su se u granice
riti uticaj na rukovoenje i komandovanje ovom bri-
koje je bilo mogue tolerisati, shodno stanju u kakvom
gadom, ali bez uspjeha, o emu je upoznat VK OSR-
se nalazio grad i stanovnitvo Sarajeva.
BiH i Predsjednitvo.905
Poetkom 1993. godine ponaanja pojedinih ko-
Jedan pripadnik 10. bbr poetkom juna izjavio je
mandanata poela su previe izlaziti iz okvira zakoni-
da je Cacina brigada tih dana bila u posebnoj pri-
tosti i moguih granica tolerancije. Komanda 1. korpu-
pravnosti, jer ih je navodno namjeravao napasti Sefer
sa upozorila je na najizrazitije takve pojave i pojedince
Halilovi s jedinicama 1. korpusa.906
u gradu i predloila VK-u OSRBiH da se razrijee
formacijske dunosti komandant 10. bbr Muan Topa- Zatim je 29. juna zamjenik komandanta 9. mtbr
lovi Caco, zamjenik komandanta 9. mtbr Ramiz De- Ramiz Delali elo naredio vojnim policajcima briga-
lali elo i komandant IDbr Boris Krstanovi ile.903 de da izvre raciju na Breki, posebno u kafani Ame-
rikanac, zbog toga to mu gazda kafane nije za proli
Poetkom juna naelnik VK-a po nareenju Vr-
mjesec platio reket od 9.000 DM, te da se svi gosti
hovne komande OSRBiH formirao je komisiju od ofi-
odvedu na kopanje rovova. Odvedena je i vea grupa
cira VK-a, Komande 1. korpusa i MUP-a, na elu s
taksista na kopanje u rejon picaste stijene.907 U veer-
Rifatom Bilajcem, za utvrivanje odgovornosti u vezi
njim satima 1. jula na ispomo 2. mtb putem koman-
de 9. mtbr i njene jedinice vojne policije dopremljeno
903 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Prijedlog k-danata 1.korpusa
o razrjeenju od dunosti, Broj: 06/11-157, 3.2.1993. O tome
svjedoi i Rasim Deli u zabiljeci sa sastanka kod Sefera Ha-
904 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 02/705-1, 3.6.1993.
lilovia 17.4.1993. godine: Tog dana sam bio svjedok zahtjeva
komandanta 1. korpusa Hajrulahovia i njegovog zamjenika 905 AARBiH, VK OSRBiH, Izvjetaj, Broj: 02/712-1, 5.6.1993.
Karavelia da se izvri reorganizacija jedinica u sarajevskoj op- 906 Isti je izjavio da je napad sprijeen jer su svi komandanti izrazili
ini Stari Grad. U sutini oni su traili ukidanje 9. i 10. brigade s lojalnost Caci i jo je dodao da e Caco konano preuzeti pot-
kojima su imali problema i ukljuivanje tih sastava u druge jedi- punu kontrolu, odnosno vlast u gradu. AARBiH, VK OSRBiH
nice. Halilovi je to obeao, ak su i pripremljene odgovarajue - Uprava bezbjednosti, Bilten br. 91, 12.6.1993.
naredbe, ali to nije uraeno ni do mog dolaska na elo Armije.'' 907 AARBiH, VK OSRBiH-Uprava bezbjednosti, Slubena zabi-
Deli, Lice i nalije rata, str.117. ljeka, 1.7.1993; Deli, Lice i nalije rata, str. 215.

217
 Faksimil nareenja Komandanta VK-a Rasima Delia upuenog
komandantu 10. bbr Muanu Topaloviu Caci

218
je 40 civilnih lica.908 Odmah nakon toga, komandant
10. bbr je uhapsio grupu oficira Komande 1. korpusa,
VK-a OSRBiH, pripadnika HVO-a i civila, koji su
odvedeni i due vrijeme bespravno lieni slobode.909
U veernjim satima 2. jula pripadnici 9. mtbr i 10. bbr
izvrili su oruani napad na objekte SJB Stari Grad, a
zatim razoruavali i liavali slobode radnika ove poli-
cijske stanice.910
Nakon izlaska dijela 10. bbr na Igman (Kabalovo)
radi izvrenja borbenog zadatka, uslijedilo je mnotvo
albi i pritubi na pripadnike ove jedinice, da zau-
stavljaju sve koji prolaze igmanskim putem, pri emu
pljakaju i vre razne prisile orujem, o emu je upo-
znata Vrhovna komanda i VK OSRBiH, zbog ega
je predlagano da se ta jedinica hitno zamijeni i povue
nazad u grad.911
Mnogi nekontrolisani horizontalni autoriteti,
koji su tokom prve godine opsade manifestovali po-
naanja unekoliko slina opisanima, eliminisani su ni-
zom reorganizacijskih promjena u 1. korpusu tokom
1992. i poetkom 1993. godine. Period mart-oktobar
1993. odlikovao se postepenom stabilizacijom vojne
organizacije odbrane grada. Zato je u ovom vremen-
skom periodu postalo tako uoljivo, kao to je pret-
hodno u nekoliko primjera istaknuto, samovoljno po-
naanje pripadnika komande 10. bbr i dijelova 9. mtbr.
Nakon promjene na elu 1. korpusa, novi koman-
dant je, kao i njegov prethodnik, insistirao na novoj
reorganizaciji dijela jedinica 1. korpusa. tab Vrhovne
komande OSRBiH je 30. augusta naredio da se 1. i 10.
bbr preformiraju u 15. motorizovanu brigadu.912 I ovu
transformaciju, dokle je to bio u stanju, opstruirao je
komandant 10. bbr, uz podrku zamjenika komandanta
9. mtbr.
Ispadi su nastavljeni.
Pripadnici 9. Mtbr, na elu s Ramizom Delaliem
elom, 8. septembra su izvrili oruani napad na pri-
908 AARBiH, 2/9. mtbr, Informacija o angaovanju civila na iskopu
saobraajnice, Broj: 196-1/93, 2.7.1993.
909 AARBiH, VK OSRBiH, Broj: 1/297-20, 9.7.1993. (Spisak lica
protivpravno lienih slobode); AARBiH, VK OSRBiH, Nare-
enje, Broj: 1/297-33, 10.7.1993; Dane Olbina, Dani i godine
opsade, Sarajevo, 2002, str. 363.
910 SJB Stari Grad, Informacija, Broj: 17-1/10-0591-154, 6.7.1993.
(kopija dokumenta u posjedu V. Karavelia.)
911 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Broj: 01-526/93, 26.8.1993.
912 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni
odgovornosti 1. korpusa, nareenje, Str.pov.broj: 14/75-97,
30.8.1993.
padnike SJB Hadii na kontrolnom punktu Zovik kod
Pazaria.913
Na sjednici Savjeta za zatitu ustavnog poretka
Predsjednitva Republike BiH odranoj 12. septembra
u poetnom dijelu sjednice prisustvovao je i Mujo Zu-
li, komandant 1. bbr, koji je kazao da za sve proble-
me u jedinicama Armije RBiH u Starom Gradu okriv-
ljuje Cacu, elu i Aljia.914
Komandant 1. korpusa je 15. septembra predlo-
io razrjeenje od dunosti odreenog broja starjeina,
meu kojima su bili zamjenik komandanta 9. mtbr Ra-
miz Delali elo i komandanti 10. bbr Muan Topalo-
vi Caco i Gbr Delta Dino Alji.915
Na sjednici Savjeta za zatitu ustavnog poretka
Predsjednitva RBiH od 26. septembra zakljueno je
da su preduzete mjere na razbijanju kriminalne ak-
tivnosti kojom se ugroava lina i imovinska sigurnost
graana Sarajeva, dale izvjesne pozitivne rezultate,
koji su doprinijeli stabilizovanju bezbjednosne situaci-
je u gradu. Meutim, jo uvijek nisu prevaziena poje-
dina uzroita ugroavanja sigurnosti graana, niti su
svi nosioci takvih ponaanja, pogotovo pripadnici Ar-
mije koji su izvan sistema komandovanja, onemogu-
913 ARBiH, VK OSRBiH - Uprava bezbjednosti, Broj: 03/48-57,
29.9.1993.
914 Zapisnik sa sjednice Savjeta za zatitu Ustavnog poretka
Predsjednitva RBiH, Pov.broj: 03/25-168, 12.9.1993. (kopija
dokumenta u posjedu V. Karavelia). Sjednici su prisustvovali:
Mirko Pejanovi, lan Predsjednitva RBiH predsjedavajui,
Hado Efendi, potpredsjednik Vlade RBiH, Bakir Alispahi,
ministar MUP-a, Stjepan iber, zamjenik Komandanta VK
Armije RBiH, Munib Bisi, zamjenik ministra odbrane, Jusuf
Jaarevi, naelnik Uprave bezbjednosti VK, Vahid Karaveli,
komandant 1. korpusa, i Ismet Dahi, zamjenik komandanta
1. korpusa. U zapisniku je zabiljeeno da Karaveli cijeni da
su problemi, posebno u 9. motorizovanoj brigadi i 10. brdskoj
brigadi, a koje proizvode elo i Caco, do te mjere narasli da se
karakteriu terorom nad graanima i svim drugim subjektima,
te da se mora hitno pristupiti njihovom radikalnom rjeavanju.
Istie da od borakog sastava 9. i 10. brigade nije vie od 10-
20 posto uz njihove paranoine komandante, ali da je ovaj
mali broj ekstrema spreman na sve, pa i na ubistva. On dalje
izraava sumnju da iza Cace i ele neko stoji u vrhu vojnoga i
dravnog rukovodstva. Munib Bisi insistira da se imenuju lica
koja tite Cacu, elu i sline. Jusuf Jaarevi se u osnovi sla-
e s prijedlozima i ocjenama komandanta 1. korpusa. Stjepan
iber naglaava utjecaj Sefera Halilovia na ove jedinice, po-
sebno na Ramiza Delalia elu i potrebu da se trai povratak
Rasima Delia i Sefera Halilovia u Sarajevo radi rjeavanja
ovih problema. Hado Efendi smatra da je klju ovih proble-
ma u rukama Sefera Halilovia i da to treba imati u vidu kada
se ovo razmatra, itd. Bakir Alispahi istie potencijalno veliku
opasnost ovih ljudi (Cace i ele), posebno ele, predlae nje-
govo hapenje, itd. Mirko Pejanovi na kraju uoava opasnost
od njihovog nekontrolisanog jaanja, istie da grupe 9. i 10.
brigade vre teror nad graanima, smatra da se ovaj problem
treba izdii na nivo Predsjednitva i da se trajno rijei, itd.
915 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Broj: 05/9-144, 15.9.1993.
219
 Faksimil Odluke Predsjednika Predsjednitva RBiH o razrjeenju s dunosti komandanta 10. bbr
Muana Topalovia Cace i zamjenika komandanta 9. mtbr Ramiza Delalia ele

220
 U Komandi 15. mtbr. U proelju: Hamed Hodi, Vahid Karaveli, predsjednik Predsjednitva RBiH Alija Izetbegovi
eni u vrenju kriminalnih radnji kojima se ugroava
imovinska i pravna sigurnost graana Sarajeva. Sa-
vjet je pruio punu podrku otkrivanju i gonjenju svih
izvrilaca krivinih djela. Od Predsjednitva se trai da
na svojoj prvoj sjednici donese odluku o kadrovskim
promjenama u jedinicama iji pripadnici ugroavaju
bezbjednost graana.916
Komanda 1. korpusa je 29. septembra uputila na-
reenje komandi 10. bbr da sva protivpravno privede-
na lica pusti na slobodu najkasnije do ponoi, a zatim
narednog dana izvjestila VK da 10. bbr nije postupila
po nareenju sa zahtjevom za daljnje upute.917
Nevojniko ponaanje pojedinih komandanata
izraslo je u sve vei problem, te je predsjednik Pred-
sjednitva RBiH Alija Izetbegovi 4. oktobra 1993.
sazvao sastanak s Ramizom Delaliem elom, Mu-
916 Zakljuci Savjeta za zatitu ustavnog poretka Predsjednitva
RBiH, Broj: 05-011-536/93, 26.9.1993. (kopija dokumenta u
posjedu V. Karavelia.)
917 AARBiH: Komanda 1. korpusa, Broj: 05/7-431, 29.9.1993; Ko-
manda 1 korpusa, Broj: 05/9-147, 30.9.1993.
anom Topaloviem Cacom i Medinom Aljiem, ko-
mandantom Delte. Sastanku su prisustvovali Haris
Silajdi, Rasim Deli, Vahid Karaveli i Bakir Ali-
spahi. Na tom sastanku Ramiz Delali elo je rekao
predsjedniku Izetbegoviu: Do sada ste me Vi mogli
smijeniti, a sada to ni Vi ne moete.918
I nakon svega to je preduzeto, kriminalna djelo-
vanja tih grupa nisu jenjavala, ve su naprotiv jaala,
to je najozbiljnije i najdirektnije ugroavalo funkci-
onisanje sistema rukovoenja i komandovanja odbra-
nom grada Sarajeva i time dovodilo u pitanje i samu
njegovu odbranu. Komandant 1. korpusa poetkom
oktobra 1993. otiao je kod predsjednika Predsjed-
nitva RBiH Alije Izetbegovia, sa zahtjevom da mu
se pismeno odobri upotreba oruane sile protiv anti-
dravnih i paravojnih elemenata kako bi ih stavio u
lanac komandovanja i da, u protivnom, ne eli dalje
obavljati dunost komandanta.919
918 Deli, Lice i nalije rata, str. 209.
919 Vahid Karaveli i Zijad Rujanac, Sarajevo, opsada i odbrana,
Udruenje za zatitu tekovina borbe za BiH, Sarajevo, 2009,
221
 Na sjednici Predsjednitva Republike Bosne i
Hercegovine, odranoj 25. oktobra, razmatrana su
pitanja nezakonitog postupanja dijelova 10. brdske
i 9. motorizovane brigade i problemi koje izaziva-
ju njihove komande i pojedine starjeine, te je s tim
u vezi Predsjednitvo (u funkciji Vrhovne komande
OSRBiH) donijelo odluku o razrjeenju dunosti ko-
mandanta 10. bbr Muana Topalovia Cace i dunosti
zamjenika komandanta 9. mtbr Ramiza Delalia ele.
Imenovane, kao i ostale starjeine i vojnike ovih bri-
gada koji se, eventualno, budu suprotstavili izvrenju
ove odluke, trebalo je liiti slobode i razoruati. Za
izvrenje odluke Predsjednitvo je dozvolilo upotrebu
sile, ako se to pokae neophodnim.920
U skladu s odlukom Predsjednitva RBiH, Ko-
mandant VK-a i ministar za unutranje poslove izdali
su nareenje, a zatim i zajedniki plan za razoruanje
dijelova 10. bbr i 9. mtbr pod kodnim nazivom TRE-
BEVI.
Jedinice su izvravale zadatke po planu angaova-
nja. Od pripadnika VK-a, MUP-a, Komande 1. kor-
pusa, CSB Sarajevo i bVP VK-a, formirana je grupa
za rukovoenje i grupa za komandovanje cijelom ak-
cijom. 921
U zoru 26. oktobra 1993. u 5 sati i 30 minuta,
pokrenuta je akcija po planu TREBEVI. Sarajev-
ski ratni tunel D-B do daljnjeg je bio zatvoren, a me-
unarodnim snagama UNPROFOR-a je naloeno da
smanje kretanje u toku dana.922 U toku noi jedinice
iz ostalih brigada 1. korpusa, zajedno s jedinicama
VK-a i jedinicama MUP-a, opkolile su sva koman-
dna mjesta i baze koje su imale 10. bbr i 9. mtbr. Do
kasnog popodneva bilo je zauzeto 35 baza. Preostale
su bile samo dvije, one u kojima su bili Caco i elo. U
konanom, odluka Predsjednitva je realizovana kasno
iste noi. Lieni su slobode komandant 10. bbr Muan
str. 253-256.
920 AARBiH, Republika Bosna i Hercegovina, Predsjednik Pred-
sjednitva, Odluka, Broj: 02-111-646/93, 25.9.1993.
921 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 1/297-492,
25.10.1993; AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje MUP i VK,
Broj: 10-3065, 25.10.1993. Za izvrenje plana angaovane su
slijedee snage: Odred policije za specijalne namjene MUP-a
RBiH, Specijalni odred CSB Lasta, bVP VK, SJ Crni labu-
dovi, pet jedinica iz sastava 1. korpusa po odluci komandan-
ta 1. korpusa. U sastavu grupe za rukovoenje bili su: Rasim
Deli, komandant, Bakir Alispahi, zamjenik, Vahid Karaveli,
lan, Jusuf Jaarevi, lan, i Munir Alibabi, lan. U sastavu
komandne grupe bili su: Ismet Dahi, lan, Kemal Ademovi,
lan, Devad Rao, lan, Rusmir Mrkovi, lan, Avdo Panjeta,
lan, i Vahid Boguni, lan.
922 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Broj: 05/7-460,
26.10.1993; Olbina, str. 363-364.
222
Topalovi Caco, zamjenik komandanta 9. mtbr Ramiz
Delali elo i jo 132 pripadnika iz ovih dviju brigada
koji su se suprotstavili izvrenju odluke. Tokom lia-
vanja slobode Muan Topalovi Caco je, s jednim bro-
jem starjeina i vojnika, pruio oruani otpor i tokom
akcije liio ivota 12 pripadnika Armije i MUP-a. Na
razgovore s elom radi njegove predaje ili su Haris
Silajdi, Rasim Deli, Bakir Alispahi i Ismet Dahi,
dok je predsjednik Alija Izetbegovi negdje oko pono-
i telefonski razgovarao sa Cacom i uvjerio ga da se
preda. Ramiz Delali elo i Muan Topalovi Caco
su nakon hapenja umjesto, kako je bilo planirano, u
Predsjednitvo, privedeni u Komandu 1. korpusa. U
toku premjetanja iz Komande 1. korpusa do zatvor-
skih prostorija, Muan Topalovi Caco je pokuao po-
bjei i tom je prilikom lien ivota.923
Ljudstvo na odbrambenim poloajima iz ovih
dviju brigada produilo je smjenu u neto smanjenom
obimu, ali se to nije odrazilo na sigurnost odbram-
benih linija u gradu. Na prostoru Igmana, iz ete 10.
bbr lieno je slobode jedno lice, dok iz ete 9. mtbr
nije bilo liavanja slobode niti je bilo suprotstavljanja.
Ljudstvo i komandna struktura navedenih jedinica na
prostoru Igmana nisu se suprotstavljali nareenjima,
te su u neizmijenjenom sastavu ostali jo 10 dana na
poloajima do dolaska smjene.
Na sjednici Savjeta za zatitu Ustavnog poretka
Predsjednitva RBiH dva dana nakon sprovedene oru-
ane akcije, 28. oktobra, kojoj je predsjedavao Mirko
Pejanovi, istaknuto je pozitivno miljenje o izvedenoj
akciji.924
U toku sprovoenja akcije TREBEVI poginu-
la su tri pripadnika MUP-a i est pripadnika vojne po-
licije 1. korpusa, koje je lino ubio Muan Topalovi
Caco, te tri pripadnika iz 9. mtbr i 10. bbr. Privedeno
je ukupno 649, a u pritvoru je ostalo 149 lica. Protiv 65
pritvorenih podnesena je krivina prijava, dok se tog
trenutka jo tragalo za 78 osoba koje su se skrivale.925
Nakon zavretka akcije TREBEVI izvrena je
transformacija ovih brigada i imenovan novi personal,
a protiv jednog broja njihovih pripadnika podnesena
krivina prijava za razna kaznena djela, izmeu osta-
log i za ubistvo 13 civila srpske i hrvatske nacionalno-
sti na Kazanima. Prijave je Okrunom vojnom tuila-
923 AARBiH, VK OSRBiH Uprava bezbjednosti, Izvjetaj, Broj:
03/84-83, 27.10.1993; Deli, Lice i nalije rata, str. 215-222.
924 Zapisnik sa sjednice Savjeta za zatitu ustavnog poretka Pred-
sjednitva RBiH, Broj: 02-011-7277/93, 24.11.1993. (Kopija
dokumenta u posjedu V. Karavelia.)
925 Deli, Lice i nalije rata, str. 221.
tvu u Sarajevu podnijela Uprava bezbjednosti VK-a
OSRBiH.926
Ovo je bio svijetao primjer asne borbe brani-
laca Sarajeva, koji su, mada su se nalazili u krajnje
nepovoljnoj situaciji koju je nametao sam agresor i
u kojoj je moda realno bilo oekivati da puno vei
broj pojedinaca posegne za nezakonitim radnjama i
nasiljem, smogli snage da se s ovim ogranienim bro-
jem antidravnih elemenata odluno obraunaju i nisu
dozvolili da se blati karakter njihove borbe. Ovo je i
rijedak primjer u historiji ratovanja da se neka vojska,
u najkritinijem periodu rata, obraunavala sa svojim
pripadnicima na ovakav nain, s ciljem zatite asti i
karaktera borbe i potivanja meunarodnih ratnih nor-
mi, bez obzira na sve to je agresor inio i kakav teror
sprovodio nad graanima Sarajeva.
2. HUM
Hrvatsko vijee obrane - Gradski stoer HVO Sa-
rajevo i brigada HVO Kralj Tvrtko od poetka op-
sade grada konstantno su ispoljavali nezakonitosti u
pogledu mobilizacije vojnih obveznika, provodili su
samo odluke iz Gruda i nisu priznavali Komandu 1.
korpusa, ni nareenja komandanta VK-a OSRBiH.
Navedenim nivoima rukovoenja i komandovanja
otvoreno su se suprotstavljali zbog uputa koje su do-
bivali iz politikog vrha HZ Herceg-Bosna na elu s
Matom Bobanom. Tokom napada HVO-a na Armiju,
preko HVO-a u Sarajevu se obavljalo izvoenje bo-
jovnika na podruje centralne Bosne, gdje su se aktiv-
no ukljuivali u borbe protiv jedinica ARBiH. Istovre-
meno su traili da jedinice 1. korpusa napuste teritorije
na kojima su bile rasporeene jedinice HVO-a, ime
su naruavali jedinstvo komandovanja i jedinstvo te-
ritorije grada Sarajeva. Cilj je bio stvaranje posebne
hrvatske opine u Sarajevu i njeno prikljuenje para-
dravnoj tvorevini Herceg-Bosni. Na ovaj nain sla-
bili su odbranu grada, borbenu gotovost 1. korpusa, te
ugroavali linu, pravnu i imovinsku sigurnost graa-
na Sarajeva.
Da bi se to sprijeilo, komandant VK-a je 28.
oktobra 1993. naredio ukidanje Hrvatskog vijea obra-
ne i Stoera HVO u gradu Sarajevu, odnosno preime-
novanje brigade HVO Kralj Tvrtko u Hrvatsku bri-
926 VK OSRBiH - Uprava vojne bezbjednostti, Krivina prijava,
Broj: 03/70-104, 21.11.1993; Predsjednitvo RBiH, Broj: 02-
248-70/94, 2. 2.1994; Akt sa optunicom Okrunog vojnog tu-
ioca Mehi Ismeta upuen Predsjednitvu RBiH, Broj: 149/93,
25.1.1994. (Kopije dokumenata u posjedu V. Karavelia.)
Obraanje starjeinama Hrvatske brigade Kralj Tvrtko:
Stjepan Kljuji, Nedeljko Veraja, Ismet Dahi, Jovan Divjak
gadu Kralj Tvrtko i njen ulazak u sastav 1. korpusa
ARBiH. Kodni naziv akcije bio je HUM.927
Akcija je realizovana 6. novembra 1993. Tokom
privremenog razoruanja pripadnika HVO-a sainjeni
su spiskovi naoruanja i opreme, nakon ega se odmah
pristupilo formiranju Hrvatske brigade Kralj Tvrtko.
Najprije je imenovano zapovjednitvo na elu s Ne-
djeljkom Verajom, a potom je aktivnost nastavljena
postupnim organizovanjem, naoruavanjem i stavlja-
njem u lanac rukovoenja i komandovanja 1. korpusa
niih jedinica te brigade.
Nakon ovih dogaaja, u naredne dvije godine Hr-
vatska brigada Kralj Tvrtko dala je znaajan dopri-
nos u odbrani grada Sarajeva.
3. MILJACKA
Akcija TREBEVI oznaila je poetak od-
lunog razraunavanja s kriminalcima u armijskim i
policijskim redovima. Akcija pod kodnim nazivom
MILJACKA nastavak je akcije TREBEVI. Dva
dana nakon okonanja prve, 28. oktobra 1993, izdato
je nareenje da se nastavi sreivati stanje u redovima
branilaca Sarajeva pod navedenim kodnim nazivom.
Plan aktivnosti vezan je za prekid neposlunosti, ne-
zakonitosti i kriminalnih radnji koje je predvodila
komanda 4. motorizovanog bataljona 102. mtbr kao i
pojedinci iz ove brigade. Njihovim nezakonitim djelo-
vanjem naruavano je jedinstvo sistema komandova-
927 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 14/75-126,
28.10.1993.
223
nja, kao i lina, pravna i imovinska sigurnost graana jedini kriminalci iz sastava te brigade. Nakon blokade
grada Sarajeva.928 objekata i poetka akcije, izvreno je njihovo zauzi-
manje, a 38 lica po imenu i prezimenu pojedinano
Plan realizacije akcije MILJACKA odobrili
navedenih u planu izvoenja akcije MILJACKA, s
su komandant VK-a Rasim Deli i ministar za unu-
unaprijed odreenim i angaovanim snagama lieno je
tranje poslove Bakir Alispahi. 929
slobode i privedeno u 4. policijsku stanicu Novi Grad
Zadatak zdruenih snaga 1. korpusa ARBiH i po planu akcije.
CSB Sarajevo bio je blokada ireg podruja opina
Akcijama TREBEVI, HUM i MILJAC-
Novo Sarajevo i Novi Grad, te blokada objekata u ko-
KA sve su komande i jedinice ARBiH u zoni odgo-
jima su se nalazili unaprijed identifikovani kriminalni
vornosti 1. korpusa, kao i sve druge naoruane grupe
pripadnici komande 4. bataljona 102. mtbr, kao i po-
i pojedinci na unutranjoj strani prstena opsade grada,
konano stavljeni pod jedinstvenu komandu i kontrolu
928 Karaveli i Rujanac, Sarajevo, opsada i odbrana, str. 257. Komande 1. korpusa ARBiH i MUP-a.
929 Grupu za komandovanje akcijom MILJACKA inili su: Ismet
Dahi, Kemo Ademovi, Rusmir Mrkovi, Devad Rao, air
Arnautovi, Jusuf Vatre i Nedad Lizde.

Komanda Hrvatske brigade Kralj Tvrtko, Sarajevo, novembar 1995.

224
Faksimil Plana realizacije akcije MILJACKA

225
 Faksimil Plana realizacije akcije HUM o razoruavanju HVO brigade
Kralj Tvrtko i stavljanju pod komandu 1. korpusa

226
Spomen-soba 15. mtbr

Stroj boraca Armije RBiH

227
 Muan Topalovi Caco Borbeno vozilo HVO brigade Kralj Tvrtko. Sarajevo, 1993.

Ramiz Delali elo sa saborcima

228
Operacija PANCIR i formiranje IKM Visoko.
Borbe na sarajevskom bojitu
od novembra 1993. do februara 1994. godine
N
akon to se sredilo stanje u jedinicama 1. kor-
pusa u gradu Sarajevu krajem oktobra, snage
2, 3. i 6. korpusa ARBiH izvele su uspjean
zdrueni boj, kojim je 5. novembra 1993. godine oslo-
boen Vare, grad koji su drale snage HVO-a.930 Ovaj
uspjeh Armije nagovijestio je trend promjene odno-
sa snaga na ratitu. I prije njega pojavili su se znaci
promjene ope vojne i politike situacije. Tokom sep-
tembra 1993. Hrvatska vojska je izvela uspjenu voj-
no-policijsku akciju u rejonu Medakog depa i tako
pokazala realnu mogunost vojnog rjeenja krize u
toj zemlji. Owen-Stoltenbergov mirovni plan, izrazito
prihvatljiv srpskom politikom i vojnom rukovodstvu,
bliio se svom zalasku s meunarodne diplomatske
scene, a politiko rukovodstvo Bosne i Hercegovine,
ojaano uspjesima Armije RBiH, odmicalo se od pozi-
cije nunosti prihvaanja njegovih rjeenja.
U takvoj situaciji srpsko rukovodstvo planiralo je
dalja ofanzivna dejstva, s ciljem da skrate linije svog
fronta i oslobode snage za koje je raunalo da e mu
biti potrebne u sluaju vojne akcije Hrvatske, kao i za
postizanje vlastitih stratekih ciljeva, kojima bi primo-
ralo rukovodstvo Republike Bosne i Hercegovine da
prihvati politika rjeenja u okviru spomenutog plana.
Kao prioritetni pred VRS su postavljeni zadaci: zauzi-
manje Sarajeva; definisanje granice RS-a na Neretvi
i izlazak na obalu mora u sektorima Neum Zaton i
Cavtat Prevlaka; definisanje srpskih granica u slivu
Une; proirenje teritorije RS-a jugozapadno od Brkog
i vre povezivanje sa Srbijom.931 Navedeni zadaci,
koji su pred VRS postavljeni u novembru, sadrani
su i u zajednikom planu upotrebe Vojske Jugoslavi-
je, VRS-a i Srpske vojske Krajine, koji je u decembru
1993. usvojen pod kodnim imenom DRINA. Plan
je predviao dvije faze operacija, od kojih je prva bila
izvrena odmah, a za VRS podrazumijevala je ofan-
zivna dejstva s ciljem izvrenja prethodno navedenih
zadataka na prostoru Bosne i Hercegovine. Druga
930 AARBiH, VK OSRBiH, Sedmina analiza stanja na ratitu
RBiH za period od 2. do 8.11.1993. godine, 10.11.1993.
931 ICTY, VK OSRS, Direktiva za dalja dejstva op.broj 6, Str.pov.
broj 02/2-934, 11.11.1993.
faza nastupila bi u sluaju hrvatskog napada na RSK
i podrazumijevala je, osim trenutnog upuivanja est
brigada VRS-a na teritorij Hrvatske, i angaovanje
Vojske Jugoslavije u operacijama u Bosni i Hercego-
vini s krajnje radikalnim ciljevima potpune okupacije
zemlje.932
Komanda 1. korpusa je, sagledavajui mogue
posljedice uoene koncentracije srpskih snaga oko
Sarajeva i u zoni odgovornosti IBOG-a Gorade, na-
redila podizanje borbene gotovosti na najvii nivo i
ojaavanje odreenih linija odbrane na oekivanim
pravcima napada.933 Koncentraciju snaga neprijatelja
oko Gorada, snage IBOG-a nastojale su omesti uba-
civanjem u dubinu neprijateljskog rasporeda 14 izvi-
ako-diverzantskih grupa, koje su u vremenu od 5.
do 12. novembra 1993. izvrile pet zasjednih dejstava
i izvianje neprijateljske dubine. Srpske snage su 12.
novembra 1993. pojaale artiljerijska dejstva po lini-
jama odbrane i naseljenim mjestima, a pokuale su i
pjeadijski proboj iz pravca Zebine ume prema s. Mi-
hovii i takoer ubacile diverzantske grupe iz pravca s.
Mesii i s. Nekopi.934 U drugoj polovini novembra in-
tenzivirana su i borbena dejstva na olovsko-varekom
dijelu bojita, tokom kojih su angaovane srpske snage
stalno pothranjivane svjeim ljudstvom i MTS-om.935
Zapoeta ofanziva VRS-a nije davala dobre
poetne rezultate. Bliio se i nastavak mirovnih pre-
govora u enevi, to je potaklo vojno i politiko ruko-
vodstvo u Beogradu i na Palama da ubrzaju realizaci-
ju svojih planova, kao i da preciznije odrede zadatke
jedinicama. Na podruju Gorada trebalo je zauzeti
dominantne objekte na lijevoj obali Drine radi oslo-
baanja komunikacije prema Palama i Ustiprai te za-
uzeti desnu obalu Drine na podruju samog Gorada.
Na podruju Olova trebalo je ovladati komunikacijom
932 ICTY, G VSrRBiH, Izvod iz direktive za upotrebu VRS DRI-
NA, decembar 1993.
933 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/7-
477-1, 10.11.1993.
934 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-502, 13.11.1993.
935 AARBiH, VK OSRBiH, Sedmina analiza stanja na ratitu
RBiH za period od 22. do 29.11.1993. godine, 30.11.1993.
229
Vare Olovo Han-Pijesak i presjei vezu izmeu
2. i 3. korpusa ARBiH. Na unutranjoj strani prstena
opsade Sarajeva trebalo je zauzeti objekte u i Moj-
milo, radi stvaranja to povoljnijih pozicija za prego-
vore o podjeli Sarajeva. Rok za izvrenje je dat do 21.
decembra.936
U Beogradu se 13. decembra 1993. okupilo vojno,
politiko i policijsko rukovodstvo Srbije i RS-a radi
dogovora o nastavku vojne kampanje u Bosni i Herce-
govini.937 Sarajevo je ponovo oznaeno kljuem rata i
ocijenjeno je kao neophodno osvajanje dvaju kljunih
objekata odbrane Sarajeva - ui i Mojmila - ime bi
odbrana bila faktiki slomljena i protivnik bio primo-
ran da pristane na podjelu grada. Slobodan Miloevi
je na ovom sastanku posebno naglasio politiki zna-
aj Sarajeva, zbog kojeg je operaciju trebalo paljivo
planirati i izvriti koncentraciju snaga radi sigurnog
uspjeha. Zbog toga je planirana operacija u dolini Pra-
e i prema Goradu odgoena za kasnije. Na samom
sastanku obeana je pomo iz rezervi Vojske Jugosla-
vije u vidu 30 tenkova T-34, izvjesnog broja topova
ZIS i granata za topove ZIS i B-1 kalibra 76 milime-
tara. Miloevi je obeao dijelu svoje vojske u Bosni i
500 tona goriva i 100 tona benzina iz dravnih robnih
rezervi.938 Osim materijalne pomoi operacijama, na
sastanku je dogovoreno i uee specijalnih jedinica
MUP-a Srbije s oko 300 ljudi, Dravne bezbednosti
Srbije s oko 120 ljudi i Vojske Jugoslavije s oko 200
ljudi. Na narednom sastanku u Beogradu, odranom
27. decembra 1993. godine, Perii je obavijestio Mla-
dia da su svi njegovi materijalni zahtjevi odobreni,
te da mu je odobreno i osam aerosolnih aviobombi i
jedan lanser za ispaljivanje ovih bombi velike razorne
moi uz pomo dograenih raketnih motora.939
936 Osim ovih zadataka pred VRS je postavljen i zadatak da za-
uzme lijevu obalu Bosne i grad Maglaj, ime bi komunikacija u
dolini Bosne od Doboja do Zavidovia bila stavljena pod VRS-
ovu kontrolu, a u cilju skraivanja linije fronta trebala je razbiti
i snage ARBiH na podruju Teoaka i Vitinice. ICTY, G VRS,
Borbeno nareenje za izvoenje narednih b/d (dopuna Direkti-
ve broj 6), Str.pov.broj 02/2-1015, 12.12.1993.
937 Sa srbijanske strane sastanku su prisustvovali Slobodan Mi-
loevi, Momilo Perii, Zoran Sokolovi, Jovica Stanii,
Radovan Stojii Bada, Milan Tepavevi i Mile Mrki. Iz ru-
kovodstva bosanskih Srba sastanku su prisustvovali Radovan
Karadi, Momilo Krajinik, generali Ratko Mladi i Manojlo
Milovanovi s najbliim saradnicima, te ispred MUP-a RS Mio
Stanii i Tomo Kova. ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period
od 28.10.1993. do 15.1.1994, str. 53.
938 ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period od 28.10.1993. do
15.01.1994, str. 53-57.
939 Mirha Dedi, Za Karadia i Miloevia Sarajevo je bilo prio-
ritet i klju rata, Slobodna Bosna (Sarajevo), 4.11.2010, str. 22-
27.
230
Napadi su, paralelno s ofanzivom na olovsko-
varekom bojitu, izvoeni teino na rajlovakom i
vogoanskom pravcu, s ovladavanjem rejonom ui
kao glavnim ciljem.940 Aktivne su bile i druge linije na
unutranjoj strani prstena opsade, kao i linija na Moj-
milu koja je bila drugi postavljeni cilj VRS-a.
U veernjim satima 3. decembra 1993. srpske sna-
ge izvele su pjeadijski napad u rejonu Jevrejskog gro-
blja, koji je uspjeno odbijen.941 Nakon toga, VRS-ove
snage pokuale su 9. decembra nasilnim izvianjem u
rejonu fabrika Pretis Sjenika kosa da se ukline
u borbenom rasporedu snaga 1. korpusa.942 Nekoliko
narednih dana VRS je odravala pojaano artiljerijsko
djelovanje, grupisanje snaga i izvianje pojedinih li-
nija odbrane 1. korpusa. Artiljerijsko dejstvo po gradu
Sarajevu pojaano je 21. decembra. Tuklo se po linija-
ma odbrane, a pjeadijski napadi izvreni su u zoni 1.
mtbr na pravcu k. 830, k. 850, Golo brdo i Foanska
ulica u Hotonju. U ovim napadima srpske snage kori-
stile su i hemijska sredstva.943
Narednog dana napadi na linije odbrane jedinica
u Sarajevu zapoeti su ve od jutarnjih sati. Najee
su granatirani poloaji 1. i 2. mtbr na ui.944 Napad
su podravale i oklopne snage, dva tenka na Perivoj-
skoj kosi i tri tenka u rejonu Treskinog dola.945 Jaki
artiljerijski i pjeadijski napadi izvoeni su tokom
cijelog dana 23. decembra s teitem na linije 1. i 2.
mtbr. Izvedeni su i napadi iz rejona Grbavice na linije
odbrane 15. i 101. mtbr. Na ovom pravcu snage 1. kor-
pusa iskoristile su odreene taktike prednosti i izvele
uspjean protivnapad. U zoni 101. mtbr razbijene su
snage neprijatelja i potisnute prema Ozrenskoj ulici. U
zoni 15. mtbr neprijatelj je potisnut prema komunika-
ciji Lukavica Trebevi, a na liniji od Jevrejskog gro-
blja prema Vrbanja mostu srpske snage potisnute su
za 100-150 metara prema Grbavici.946 Odbijene pret-
hodnog dana, snage VRS-a su 24. decembra od jutar-
njih sati poele s granatiranjem prednjeg kraja odbra-
940 Navedena borbena dejstva VRS-a izvoena su prema pla-
novima koji su nosili kodne nazive PANCIR-93 na olovsko-
varekom bojitu i PANCIR-2 na sarajevskom bojitu. ICTY,
G VRS, Nareenje, Pov.broj: 02/2-983, 30.11.1993; ICTY, G
VRS - IKM Vogoa, Komandantu DK, 25.12.1993.
941 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-523, 4.12.1993.
942 adinlija, Za Sarajevo, str. 137.
943 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-539, 21.12.1993.
944 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-540, 22.12.1993.
945 adinlija, Za Sarajevo, str. 138.
946 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-540-2, 23.12.1993.
 Zona iskljuenja tekog naoruanja
oko grada Sarajeva, februar 1994.

1.K

UN

VRS

1.K

Linija poloaja ARBiH UN Snage UN-a Linija poloaja VRS

Sarajevski ratni tunel D-B

Zona iskljuenja tekog
naoruanja iznad 12.7 mm
oko grada Sarajeva
Artiljerijska orua oko grada Sarajeva koja
nisu stavljena pod kontrolu snaga UN-a
Artiljerijska orua VRS snaga oko
grada Sarajeva koja su stavljena
pod kontrolu snaga UN-a

231
 Sarajevo, 1993.
ne 1. korpusa, prenosei povremeno vatru i po dubini
zone odgovornosti i po naseljima.947 Pregrupisavanje
i ojaavanje srpskih snaga registrovano je u Rajlov-
cu i Vogoi i narednog dana, 25. decembra, ali osim
izraenog dejstva artiljerije nije bilo drugih napadnih
dejstava ovih snaga.948
Vrhunac napada srpskih snaga dogodio se 27. de-
cembra. Rano ujutro jedinica iz sastava 72. specijalne
brigade Vojske Jugoslavije povela je dijelove vogo-
anskih jedinica SRK-a u napad na Sjeniku kosu i
Orahov brijeg.949 Srbijanski specijalci uspjeli su neo-
paeni prii liniji odbrane 1. mtbr na Sjenikoj kosi i
ovladati s dva rova. Proavi kroz liniju, uli su u ne-
dovreni objekat klinikog centra. U prizemlju objekta
blokirali su ih borci ARBiH i u bliskoj dvosatnoj bor-
bi, voenoj uglavnom runim bombama, u potpunosti
razbili, nanijevi im velike gubitke. Druga grupa koja
je krenula u napad na Orahov brijeg otkrivena je i u di-
947 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-542, 24.12.1993.
948 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/6-543, 25.12.1993.
949 Radi se o jedinici VJ formiranoj 1992. godine. Rije je o speci-
jalnim snagama, sastavljenim od profesionalnih oficira, podo-
ficira i vojnika po ugovoru. U vrijeme angaovanja u Vogoi,
jedinica je bila stacionirana u kasarni VJ na Avali kod Beogra-
da. Jedinicu je u Vogou doveo pukovnik VJ Milorad Stupar. U
Vogou je stiglo 50 specijalaca s punom opremom. U napadu
27. decembra uestvovalo je njih 30. ICTY, Suenje Momilu
Periiu, IT-04-81-T, 15. mart 2010, Svjedok: Zlatko Danilovi,
Transkript, 11037-11039. http://icr.icty.org.
232
rektnom pjeadijskom okraju razbijena vatrom snaga
s linije. Borbe su trajale do sumraka.950
Do kraja decembra 1993. i tokom januara 1994.
VRS je odravala tempo ofanzive. Sve vrijeme kori-
tena je enormna koliina artiljerijske vatre, ukljuuju-
i i municiju punjenu hemijskim sredstvima, ali pjea-
dijski napadi na linije odbrane Sarajeva nisu rezultirali
nikakvim pomacima.
Krajem 1993. pripremane su organizacijsko-for-
macijske promjene i odgovarajua preraspodjela zona
odgovornosti izmeu korpusa ARBiH, o emu e de-
taljnije biti rijei u narednom poglavlju. U tom smi-
slu planirano je da podruje Visokog, Breze, Olova i
Varea ponovo ue u zonu odgovornosti 1. korpusa. I
prije nego su donesene formalne odluke, Komanda 1.
korpusa uputila je dijelove svojih jedinica na ispomo
snagama ARBiH koje su izvodile borbena dejstva na
ovom dijelu ratita. U cilju stvaranja pretpostavki za
uspjeno funkcionisanje rukovoenja i komandovanja
i upotrebe jedinica na ovom terenu, 23. decembra je
950 Specijalne snage Vojske Jugoslavije i pridodate jedinice VRS-
a iz Vogoe imale su 27. decembra 1993. velike gubitke. Iza
sebe su ostavili neizvuenih sedam mrtvih, od toga je njih est
pripadalo 72. specijalnoj brigadi VJ, meu kojima su bila i dva
oficira. Pometnju razbijenih srpskih snaga iskoristila je grupa
od est bonjakih logoraa iz Vogoe, koje su srpske snage i
ovog puta koristile u toku borbenih dejstava za izvoenje rado-
va na borbenim linijama i kao ivi tit, i dokopala se slobodne
teritorije. adinlija, Za Sarajevo, str. 138.
 Transport hrane na prvu liniju

nareeno formiranje IKM-a 1. korpusa u Visokom.951 na irem prostoru, koji ne bi bio mogu bez pogonskog
Poetkom januara spomenuti prostor je ukljuen u goriva koje je predsjednik Jugoslavije i neosporni srp-
zonu odgovornosti 1. korpusa. ski politiki lider dodijelio svojim izvriocima u Bosni
i Hercegovini. U napadu na Orahov brijeg i Sjeniku
Sve ove aktivnosti vrene su dok je VRS nastav-
kosu iz pravca Vogoe oito je bilo da se na sarajev-
ljala ofanzivu voenu pod nazivom PANCIR-93.
skom bojitu pojavila i obeana pomo u ljudstvu iz
Napadi srpskih snaga veeg intenziteta obnovljeni su
specijalnih vojnih i policijskih snaga Srbije. Pouzdano
10. januara 1994. s izraenim teitem na podruju
znamo i to da su modifikovane aviobombe velike ra-
Olova. Do 14. januara VRS je ovladala selom Donje
zorne moi, koje je Momilo Perii isporuio Mladi-
Kruevo. Nakon toga napadi su postali jo intenziv-
u, ispaljivane tokom januara 1994. na ui.953
niji. Snage 1. korpusa na ovom podruju najprije su
stabilizirale odbranu, a zatim su 17. januara preduzele Kako i pored svega navedenog nije bilo gotovo
protivnapad, u kojem su povratile dio izgubljene lini- nikakvih pomaka linija odbrane 1. korpusa ARBiH, ar-
je u Kruevu. Snane borbe na Olovu nastavljene su i tiljerijska vatra srpskih snaga sve ee je tokom janu-
narednih dana, dok su borbena dejstva neto manjeg ara i poetkom februara prenoena s borbenih linija na
intenziteta voena i na varekom, brezansko-ilijakom podruje grada. U jednom od tih dejstava, 5. februara
i visokom bojitu.952 1994. godine, artiljerijska granata pogodila je pijacu
Markale i rezultirala masakrom civila. To je pokrenu-
Iz opisanog razvoja situacije na sarajevskom i
lo lanac dogaaja koji su okonali srpsku ofanzivu i
olovsko-varekom bojitu krajem 1993. i poetkom
oznaili poetnu fazu promjene odnosa snaga na sara-
1994. Godine vrlo jasno se moe sagledati povezanost
jevskom bojitu.
decembarskog brifinga kod Slobodana Miloevia u
Beogradu i na njemu postignutih dogovora s dogaa-
jima na terenu. Ta povezanost ogledala se u dugotraj-
nim artiljerijskim kanonadama municijom kojom je
snabdjevena VRS iz magacina Vojske Jugoslavije, po
nareenju Slobodana Miloevia, i po manevru snaga

951 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Formiranje IKM, nareenje,

Str.pov.broj: 05/6-547, 23.12.1993.
952 adinlija, Prvi korpus, str. 38 953 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 16/9-26, 26.1.1994.

233
234
IKM 1. korpusa Visoko: Demo Borovina, Talib Topagi, efket Hrustemovi,
Vahid Karaveli, Alija Koljak, Haso Vranj, Harun Redovi

Poloaji 15. mtbr. Sarajevo, 1994.

235
 U prvom redu Vahid Karaveli i Sead Babi. Stoje: Zlatko Lagumdija, Zakir Puka, Ismet Hadi Mutevelija, Ismet Dahi

Olovo, 1993. Fadil Kari, Senahid Boli Bolo, Denijal Grbo, sa saborcima. Leima okrenut komandant 2. korpusa eljko Knez

236
 Devad Rao, Vahid Karaveli, Ismet Dahi

Visoko, 1994. Bahrudin Uzunovi, Eniz Kapo, Asim Hasi i Ferid Provali Frka

237
238
 V
BORBENA DEJSTVA I
ORGANIZACIJSKO-
FORMACIJSKI RAZVOJ
1. KORPUSA TOKOM
1994. GODINE

239
240
 Borbena dejstva, organizacijske promjene
i opi razvoj prilika na bojitu do junskog
primirja 1994. godine
U
sjeni VRS-ove ofanzive na dijelu ratita oko
Sarajeva, koja je trajala od novembra 1993.
do poetka februara 1994. godine, na kise-
ljako-fojnikom bojitu ofanzivna dejstva pojaavale
su i snage HVO-a. Na dan masakra na Markalama, 5.
februara 1994. godine, HVO je izvrio napad na kise-
ljakom pravcu, probio linije ARBiH kod sela Velika
Sotnica i zapalio ga.954 Grupisanje snaga HVO-a i nji-
hove aktivnosti nagovjetavale su i iru ofanzivu, do
koje nije dolo. Najprije su visoke snjene padavine
usporile vojne aktivnosti, a zatim je 23. februara 1994.
u Zagrebu potpisan sporazum o prekidu vatre izmeu
HVO-a i ARBiH. Potpisivanjem Vaingtonskog spora-
zuma 18. marta 1994. definitivno su okonani sukobi
HVO-a i ARBiH.955
Ovo je bio izuzetno znaajan momenat za daljnji
razvoj ratnih dogaaja.
Naime, u ljeto 1993. godine VRS-ova ofanziva u
Podrinju i irem podruju Sarajeva nanijela je velike
gubitke snagama ARBiH, suzila im operativnu osnovi-
cu i manevarski prostor i prinudila na odsudnu odbranu
praktino na rubovima preostalih slobodnih naselja. U
tako tekom trenutku eskalirao je sukob s HVO-em,
koji vojno nije izravno ugrozio Armiju, ali je vezivao
njene snage i razvlaio ih na dugom i ispresijecanom
frontu protiv dva neprijatelja, i jo vanije, presjekao
je veze s Republikom Hrvatskom i sve dotadanje lini-
je snabdijevanja. Reim u Beogradu bio je mnogostru-
ko upleten u svaki aspekt rata u Bosni i Hercegovini.
Srbija je stvorila, finansirala, snabdijevala, obavjetaj-
no i kadrovski podravala vojsku i policiju RS-a. Osim
toga, dijelovi Vojske Jugoslavije, MUP-a Srbije i Dr-
avne bezbednosti Srbije neposredno su uestvovali u
borbama u Bosni i Hercegovini, to je predstavljalo
otvorene geste vojne agresije na drugu suverenu i ne-
zavisnu dravu. U septembru 1993. godine ovaj reim
otiao je i korak dalje. Preko svoje obavjetajne filija-
954 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 15/9-37, 6.2.1994.
955 Begi, str. 165-171.
le u Velikoj Kladui, predvoene Fikretom Abdiem,
aktivirali su projekt krajike autonomije, koji je do-
veo do bratoubilakog sukoba Abdievih pristalica sa
snagama 5. korpusa ARBiH. Na strani Abdia u borbe
u Krajini ukljuile su se VRS-ove snage i srpske sna-
ge iz Hrvatske. Porastom intenziteta sukoba HVO-a s
ARBiH u borbena dejstva na strani HVO-a ukljuivale
su se sve znaajnije snage Hrvatske vojske. Poetkom
zime oivjele su nove ofanzive VRS-a prema Saraje-
vu, Olovu i Vareu. Nakon to su okonane u irem
rejonu Sarajeva, napadnut je i u krajnje teku poziciju
doveden Maglaj. Zatim je na red dolo Gorade, koje
je zbog dubokog i potpunog okruenja VRS-ovim sna-
gama, bilo u posebno tekom poloaju.
U takvoj situaciji prekid sukoba s HVO-em, za do
maksimuma razvuene i prenapregnute snage ARBiH,
bio je od ogromne vanosti.
Istovremeno i u vezi s opisanim razvojem voj-
no-politike situacije vrena su i dalja prilagoava-
nja formacije i strukture 1. korpusa i cijele Armije
RBiH. Odluka o ukidanju 6. korpusa, formiranju 7.
i 8. korpusa,956 kao i promjenama zona odgovornosti
ostalih korpusa ARBiH, donesena je 11. januara 1994.
godine.957
Praktine radnje na pripremi njene realizacije
poele su i ranije. Za organizaciju odbrane i izvoe-
nje borbenih dejstava u novoj zoni odgovornosti, na
olovsko-varekom bojitu, Komandi 1. korpusa pret-
poinjene su na izvravanju borbenih zadataka u zoni
odbrane zateene jedinice 2. i 3. korpusa.958
956 Formiranje 8. korpusa ARBiH sa sjeditem u Goradu ostala
je nerealizovana odluka. U Goradu je i dalje djelovala IBOG,
koja je izlaskom iz sastava 1. korpusa bila neposredno poti-
njena VK-u OSRBiH. Poetkom 1995. ova operativna grupa
preformirana je u 81. diviziju na direktnoj vezi GARBiH.
957 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u ARBiH,
Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
958 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Zone odgovornosti i linije raz-
granienja pretpoinjenih jedinica 1. korpusu, zahtjev, Str.pov.
broj: 8/14-1, 5.1.1994.
241
 Zona odgovornosti 1. korpusa 1994. godine
Nova zona odgovornosti ustvari je predstavljala
prvobitnu zonu 1. korpusa u koju je ponovo vraena
teritorija koju je pokrivala biva OG Visoko, a bez
istonobosanskih opina i jedinica IBOG-a.
Krajem 1993. godine nareeno je ukidanje okru-
nih i opinskih tabova odbrane. Tako nastala struktu-
ra 1. korpusa u januaru 1994. godine prikazana je na
Grafikonu 7.
Tokom ofanzivnih dejstava krajem 1993. i poet-
kom 1994. godine srpske snage nisu postigle eljene
pomake na terenu, pa su sve ee, po ustaljenoj prak-
si, tokom januara i poetkom februara 1994. artilje-
rijska dejstva s borbenih linija prenosile na podruje
grada Sarajeva. U jednom od tih dejstava, 5. februara
1994. godine, artiljerijska granata pogodila je pijacu
242
Markale i rezultirala stravinim masakrom civila.959
Ova amplituda odravanja pritiska na Sarajevo, u kojoj
su se vojni napadi smjenjivali s periodima teroriziranja
civilnog stanovnitva artiljerijskom i snajperskom va-
trom, proizlazila je iz percepcije Sarajeva kao kljua
rata i kao cilja ijim je postizanjem mogue okonati
rat. Na sastanku sa starjeinama VRS-a odranom u
Vlasenici 29. januara 1994. Radovan Karadi je tvr-
dio: Najvanija taka je Sarajevo... Blokadom Sara-
jeva mi smo stvorili dravu. Ovo je argumentovao
959 U februarskom masakru na Markalama ubijeno je 68, a ranje-
no 163 civila. Zagovornici i danas ivih imbecilnih teorija o na-
mjetanju masakra od strane muslimanskih snaga, preuuju
da je meta srpske artiljerije i dan ranije bila pijaca u naselju
Dobrinja. 4. februara na njoj je minobacakim granatama ispa-
ljenim iz Lukavice ubijeno 9 civila. Karovi, Merisa: Zloini na
Markalama, Prilozi za prouavanje historije Sarajeva, broj 6, Muzej
Sarajeva, Sarajevo, 2008, str. 97-108.

Komanda 1. korpusa
1. SOlbbr 1. Smtbr 322. ibr
2. bbr 2. Vmtbr 323. ibr
9. bbr 4. mtbr Gbr Delta
81. bbr 5. mtbr 2. smtb
82. bbr 15. mtbr
126. bbr 101. mtbr
304. bbr 102. mtbr
310. bbr 105. mtbr
315. bbr
316. bbr
321. bbr
HB Kralj Tvrtko
Grafikon 7
ponavljanjem stava da je Sarajevo mozak bosanske dr-
ave i da je Alija Izetbegovi uspio povezati Sarajevo
sa Zenicom, on ne bi ni s kim pregovarao. Ako bi ga
mogli uzeti, mi bi ih porazili i to bi bio kraj rata...960
Nakon masakra koji je izazvao zgraanje svjetske
javnosti, uz posredovanje UNPROFOR-a postignut je
sporazum o primirju, povlaenju teke artiljerije i nje-
nom stavljanju pod kontrolu UN-ovih snaga u krugu
20 kilometara od Marindvora. Sporazum je stupio na
snagu 10. februara. Kljuni argument njegove proved-
be bio je NATO-ov ultimatum da e, u sluaju da se
teko naoruanje ne stavi pod kontrolu, izvriti zrane sa HVO-em i da postoji mogunost da se upotrijebe u
udare po VRS-ovim poloajima oko Sarajeva. Me-
hanizam kontrole obezbijeen je razmjetanjem UN-
ovih snaga na kontrolne take du linije razdvajanja.
Srpske snage su, kao i uvijek tokom realizacije nekog
od mnogobrojnih sporazuma za Sarajevo, s mnogo ga-
lame, teatralnih izjava i naglaavanja ustupaka, a su-
tinski izigravajui uslove sporazuma,961 skretale pa-
960 ICTY, Biljenica Ratka Mladia za period od 9.1.1994. do
21.3.1994, str. 76. Karadieva izjava ujedno predstavlja po-
tvrdu injenice da bi VRS-ove snage i jedinice koje su u svrhu
pomoi stizale iz Srbije i Crne Gore bez ikakve sumnje vojno
zauzele Sarajevo te da su bile u stanju slomiti odbranu njego-
vih branilaca.
961 AIIZ, Inv. broj 2-3959 (G VRS, Nareenje, Str.pov.broj 03/4-
114, 9.2.1994). Ovim aktom nareeno je SRK-u da hitno dovu-
e na poloaje oko Sarajeva sva neispravna artiljerijska orua,
nju domae i svjetske javnosti od svojih aktivnosti u
drugim dijelovima Bosne i Hercegovine. Ovaj put, po
planu utanaenom i odobrenom u Beogradu,962 na redu
je bilo Gorade.
Napadna operacija prema Goradu voena je pod
kodnim imenom ZVIJEZDA-94. Tokom ove ope-
racije, koja je poela 29. marta i trajala do 24. aprila
1994. godine, VRS-ove snage zauzele su sve domi-
nantne zemljine objekte na desnoj obali rijeke Drine i
ovladale rubnim goradanskim naseljima, a na lijevoj
obali ovladali najznaajnijim objektima kojima su us-
postavili i obezbijedili kontrolu teritorije u dolini Pra-
e i takoer uli u rubna gradska naselja Gorada.963
Nakon to je stupio na snagu prekid vatre i spo-
razum o kontroli tekog naoruanja na podruju Sa-
rajeva, Komanda 1. korpusa izbacila je dio snaga iz
grada na slobodnu teritoriju Hadia. Do 21. februara
sve su sarajevske brigade, osim 5. mtbr, u rejon Hra-
snica Pazari izbacile po jednu etu. U gradu su bile
pripremljene i dodatne snage za izlazak.964
Nakon to je zaustavljen napada HVO-a iz Kise-
ljaka, izvren poetkom februara, Komanda 1. korpusa
poela je pripreme da jednom kontraofanzivom rijei
problem ovih snaga i njihovih neugodnih aktivnosti s
obje strane zone korpusa, a zatim preduzme ono to
je bilo u njenoj moi kako bi se olakao poloaj od-
brane Gorada. Okonanje sukoba s HVO-em stvorilo
je mogunosti da upotreba ovih snaga bude planirana
samo prema VRS-u.965
Glavni tab VRS-a veoma je ozbiljno procjenjivao
pogoravanje vlastitih pozicija na podruju Sarajeva.
Osim snaga iz grada, koje su sada mogle izai komu-
nikacijom kroz Tunel D-B, procjenjivano je da su zna-
ajne snage ARBiH osloboene prestankom sukoba
koja su kasnije prikazali UN-u i stavili ih pod kontrolu. Ispravna
su trebala biti maskirana i pripravna. Nareenjem je takoer
predvien napad na UNPROFOR-ove snage u sluaju zranih
udara NATO-ove avijacije.
962 Sastanku na kojem su utvrivani planovi, redoslijed i dina-
mika djelovanja srbijansku stranu predstavljali su Slobodan
Miloevi, Momilo Perii, Zoran Sokolovi, Jovica Stanii,
Radovan Stojii Bada, Milan Tepavevi i Mile Mrki. Iz ru-
kovodstva bosanskih Srba sastanku su prisustvovali Radovan
Karadi, Momilo Krajinik, generali Ratko Mladi i Manojlo
Milovanovi s najbliim saradnicima, te ispred MUP-a RS Mio
Stanii i Tomo Kova. ICTY, Biljenica Ratka Mladia za peri-
od od 28.10.1993. do 15.1.1994, str. 53-57.
963 adinlija, Prvi korpus, str. 39; Bahto, str. 199-209.
964 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Sedmina analiza, Str.pov.
broj: 11/9-55, 21.2.1994.
965 adinlija, Za Sarajevo, str. 144.
243
pokuaju deblokade Sarajeva i spajanja s podrinjskim
enklavama. Na pravcu Visoko Ilija Sarajevo VRS
je predviala da je mogue da se oslobodi 8-9 briga-
da ARBiH s podruja srednje Bosne i da se upotrijebe
prema Sarajevu.966
Izvlaei konsekvence iz ovakvih strategijskih
procjena, a prije svega u cilju obezbjeenja vlastitih
ofanzivnih dejstva na irem podruju Gorada, VRS je
tokom marta 1994. pojaavala svoje snage i na olov-
sko-varekom i igmansko-bjelanikom pravcu. Sna-
ge 1. korpusa takoer su vrile odreene pripreme za
takav razvoj situacije.967
Zamisao Komande 1. korpusa sastojala se u tome
da se aktivnom odbranom i ofanzivnim borbenim dej-
stvima na dva razliita kraja zone odgovornosti srpske
snage razvuku, veu na zatvaranje pravaca i time olak-
a pritisak na Gorade. Na olovsko-varekom pravcu
planirana je operacija DEP-94, kojom su trebali
biti neutralisani rezultati prethodne VRS-ove ofanzive
na ovom prostoru, izvedene pod nazivom PANCIR.
Na bjelanikom pravcu najprije je planiran pokret je-
dinica i posjedanje prostora prema granici s 4. korpu-
som, koji je bio ugroen iskazanim namjerama VRS-a
da djeluje preko prostora Bjelanice i Visoice prema
Ivan-sedlu. Ostvarenjem ovog manevra VRS-ovih
snaga bili bi naknadno ispunjeni preostali neostvareni
ciljevi operacije LUKAVAC-93 i poniteni, upravo
postignuti, aspekti poboljanja poloaja 1. Korpusa; to
se nije smjelo dopustiti. Zato je 1. korpus nastavio iz-
mjetati snage s gradskog podruja na slobodnu terito-
riju sa spoljne strane prstena opsade da bi bio u stanju
preduprijediti mogua VRS-ova dejstva i stvoriti uslo-
ve za vlastita borbena dejstva prema Goradu.
Objedinjavanje i koordinacija aktivnosti jedinica
1. korpusa na slobodnim teritorijama van grada Sara-
jeva vreni su preko IKM-a 1. korpusa u Visokom i
privremenih tijela nazvanih Komandne grupe sa sjedi-
tima u Pazariu, Fojnici i Vareu.968
Snage 1. korpusa zapoele su borbena dejstva u
okviru operacija DEP-94 10. aprila u ranim jutar-
njim satima. Do 14. aprila liniju odbrane pomjerile
su na frontu irine 10 kilometara i napravile prodor u
dubinu neprijatelja za jedan do etiri kilometra. Dosti-
gle su liniju: Moevako brdo s. Milovac, Poredak,
Menera, s. Karaii, s. Srljenci, Duga brda, Bukva,
966 ICTY, G VRS, Str.pov.broj 02/2-53, 31.3.1994.
967 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Sedmina analiza, Op.broj
11/9-89, 27.3.1994.
968 adinlija, Prvi korpus, str. 92.
244
tt 1134, Roko, s. Brda, s. ici ikuljski gaj. U pot-
punosti su osloboena sela: Milovac, Stomorine, Pore-
dak, Karaii, Srljenci. Uspostavljena je kontrola va-
trom sela Blaze, Okruglica, alja, Roko, Medakovac,
Brda, ici. 969
Poetkom aprila VRS-ove snage gotovo su potpu-
no razbile odbranu Gorada, pa je Komanda 1. korpusa
preko Bjelanice i Treskavice i preko teritorije Trnova,
koju su kontrolisale VRS-ove snage, najprije uputila
nekoliko grupa dobrovoljaca prema Goradu, s onoli-
ko municije koliko su ljudi mogli ponijeti u rancima.
Sve raspoloive snage s prostora Hrasnice, Igmana,
Pazaria i Tarina, ukljuujui i prispjele snage iz Sa-
rajeva, objedinjene pod komandom Komandne grupe
(KG) Pazari, do 9. aprila koncentrisane su na prosto-
ru Bjelanice izmeu Dugog polja i sela Lukomir. Sa
srednjobosanskog bojita povuena je i na Bjelanicu
upuena 82. bbr. Sve ove snage su 9. aprila pokrenute
u pravcu Gorada.970
Kombinovani bataljon 1. Smtbr je 9. aprila izvrio
mar pravcem uhovii Lukomir Crveni klanac
Umoljani Tuila Sinanovii. Bataljon iz sasta-
va 2. Vmtbr je sa po jednom etom zatvorio pravce
Bjelanica uti cvijet uljsko brdo i Visoka gla-
va Vukova glava Otro brdo, jednu etu pretpo-
inio je 82. bbr, a jednu ostavio u selu Bobovica kao
rezervu. Bataljon 1. bonjake bbr je u marevskom
poretku doao u rejon Tuila. Snage 82. bbr s jednom
etom iz 2. Vmtbr su, takoer u marevskom poretku,
dostigle rejon Jabuke, prole ga i spustile se u podno-
je Treskavice. Marujui za kolonom 82. bbr, bataljon
iz sastava 4. mtbr doao je u rejon Jabuke, a zatim dio
snaga uputio u rejon Puzima (tt 1776), gdje su se spo-
jile sa snagama Samostalnog bataljona Bjelanica iz
sastava 4. korpusa ARBiH, a dio snaga prema objektu
Previt (tt 1337).971
Pokret jedinica izveden je u krajnje tekim vre-
menskim uslovima, uz neprestanu meavu i obilne
snijene padavine, koje su na dan mara dostigle visi-
nu preko jednog metra. Jedinice nisu bile opremljene
i pripremljene za borbu u ovako ekstremnim vremen-
skim uslovima na tekom planinskom terenu. Ovakve
prilike brzo su iscrpile borce. Komanda 1. korpusa je
pokret jedinica zaustavila na prethodno navedenim
takama. Jedinice nisu imale nikakve uslove za smje-
969 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 11/9-107, 14.4.1994.
970 adinlija, Za Sarajevo, str. 145.
971 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Sedmina analiza, Str.pov.
broj: 18/9-110, 17.4.1994.
 Bjelanica - Lukomir, proljee 1994.
taj i boravak, a putevi su, zbog snijenih nanosa, bili
veim dijelom neprohodni. Nije bilo mogue zadrati
jedinice na dostignutim linijama do povoljnijih vre-
menskih prilika za nastavak borbenih dejstava, pa je
glavnina snaga povuena u privremene baze ili povolj-
nije rejone razmjetaja, a na dostignutim poloajima
ostavljeno borbeno osiguranje i dijelovi izviakih
jedinica.972
Za to vrijeme VRS-ova ofanziva na Gorade do-
ivjela je svoju kulminaciju. Nemo snaga ARBiH da
972 adinlija, Za Sarajevo, str. 146.
interveniu na tom pravcu bila je potpuna. Nakon opo-
mena u vidu dejstva NATO-ovih aviona po pojedinim
VRS-ovim ciljevima oko Gorada i pod pritiskom me-
unarodnog faktora, u noi 23/24. aprila u Gorade su
ule UNPROFOR-ove snage i rasporedile se na liniji
razdvajanja snaga.973 Time je sprijeen pad samog gra-
da Gorada i katastrofa desetina hiljada njegovih sta-
novnika i izbjeglica koje su se slile u grad s podruja
koje su zauzele srpske snage.
973 AARBiH, VK OSRBiH, Stanje na ratitu RBiH za 24.4.1994,
Str.pov.broj: 03/161-98, 25.4.1994.
245
 Bjelanica, proljee 1994.

Teki terenski uslovi

246
 Gorade, teritorijalni gubici tokom operacije ZVIJEZDA - 94
VRS
IBOG
Linija poloaja ARBiH
Tek nakon toga i nakon to su se poboljale vre-
menske prilike snage 1. korpusa na Bjelanici uspjele
su stvoriti uslove za djelimian pomak i do kraja aprila
dijelom jedinica posjele objekte Derino brdo, Dajano-
vo brdo, Jabuka i Lugov vrat, a dio jedinica jo uvijek
je vrio pripreme za posjedanje dominantnih objeka-
ta.974
Tokom martovskih i aprilskih aktivnosti 1. korpu-
sa 1994. godine pokazalo se kolika je prednost steena
mogunou izlaska znatnih snaga ARBiH iz grada.
Samo njihovo dovoenje na bojita na spoljnoj strani
prstena opsade Sarajeva praktino je iz temelja pro-
mijenilo odnos snaga i opu poziciju korpusa i dalo
konkretne rezultate. Iskustva iz aktivnosti provoe-
974 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/9-123, 30.4.1994.
VRS
Izgubljena teritorija
nih do polovine aprila pokazala su da je za efikasniju
upotrebu snaga u narednom periodu bilo neophodno
rijeiti nekoliko pitanja, a najvanija od njih bila su:
prilagoavanje jedinica iz grada uslovima koji vladaju
na preteno planinskom terenu bojita, logisticiranje
snaga i organizacija rukovoenja i komandovanja.
Potovanje primirja, koje je proljee i dobar dio
ljeta 1994. godine na sarajevskom bojitu uinilo mir-
nim, omoguavalo je rjeavanje svakog od njih. 975
975 Na pregovorima o obustavljanju ratnih aktivnosti u Bosni i Her-
cegovini, odranim 8. juna 1994. godine u enevi, potpisano
je jednomjeseno primirje koje je stupilo na snagu 10. juna u
podne. Ostavljena je mogunost njegovog produavanja, kako
bi tekui pregovori novoformirane Kontakt-grupe dobili vie
anse za uspjeh. Jednomjeseno primirje od sutra, Oslobo-
enje, 9.6.1994, str. 1.
247
 Komandna grupa Pazari, proljee 1994. Ibrahim Dervievi, Tao Daci, Sejdalija Bukva, sa saradnicima

Na sarajevskim ulicama, 1994.

248
Pripreme za izlazak na teren. Sarajevo - Veleii, 1994.

Jutarnja smotra u kasarni Pazari, proljee 1994.

249
 Grupa starjeina u kasarni Pazari 1994. Slijeva nadesno: Beir Dervievi, Abid Alibai, Ekrem Veljan, emso Baruija,
Amir Kubura, Medin Alji, Ismet Dahi, Enver Likovi, Zufer Husovi, Zaim Hadi, Eef elik

U zemunici

250
Sarajevo - kasarna Maral Tito, ljeto 1994. Ramiz Beji, Vahid Boguni, Ismet Dahi

Grupa boraca 323. lbr Kiseljak. Trei slijeva u gornjem redu: Akif Drinjak

251
 Predaja ratne zastave u 102. mtbr. Zastavu predaje Esad Paldum. Na bini Hajrudin Grabovica. Sarajevo, 1994.

252
 Organizacijske promjene i prilagoavanje
jedinica uslovima na bojitu tokom
ljetnjeg primirja 1994. godine

T
okom ljeta sve jedinice iz Sarajeva su redovnim
smjenama ljudstva izrotirale svoje bataljone u Komanda 1. korpusa
dodijeljenim zonama van grada, to je jedini-
cama omoguilo da se adaptiraju na uslove na ratitu, OG-1 Pazari 1. Smtbr LoB
upoznaju teren i steknu neophodna iskustva. OG-2 Visoko 2. Vmtbr 1. lard PVO
Nakon potpisivanja Vaingtonskog sporazuma,
OG-3 Vare 4. mtbr 1. Snb
putevi snabdijevanja Armije RBiH preko Hrvatske su
bili otvoreni i stanje se osjetno popravilo. ARBiH je 5. mtbr 1. okb
prestala biti gola, bosa, gladna i goloruka vojska koja
15. mtbr Komanda Garnizona
broji metke na komad. Poboljanje tehnikog snabdi-
jevanja jedinica omoguilo je izgradnju i opremanje 101. mtbr NRC
logorskih prostorija na terenu i stvaranje dobrih uslova
102. mtbr ID
za smjetaj ljudstva. Magacini s municijom ARBiH su
popunjeni, a nabavljene su i odreene koliine naoru- 105. mtbr PEB
anja koje je nedostajalo. Ishrana boraca u jedinicama,
2.bbr VP
posebno ishrana boraca na terenu, znatno je pobolj-
ana. Do kraja ljeta i ostali segmenti intendantskog HB Kralj Tvrtko V
obezbjeenja su poboljani i borci su dobili vojnike
2. smtb ABHO
uniforme i izme.
Umjetnika eta
Pitanje objedinjavanja rukovoenja i komandova-
nja na pojedinim pravcima rijeeno je sredinom maja. VVLJK
Novom organizacijom snage u gradu Sarajevu ostale
Dom Ljiljana
su direktno potinjene Komandi 1. korpusa, a snage
van grada objedinjene su u privremene sastave - ope- Komanda stana
rativne grupe: OG-1 Pazari, OG-2 Visoko i OG-3 Va-
Grafikon 8
re.976 Nastala struktura 1. korpusa ARBiH prikazana
je na Grafikonu 8.
Ovo preformiranje izvreno je po novoj Privre- 18. maja 1994. godine svojim prethodno navedenim
menoj ratnoj formaciji komande korpusa s pritapskim aktom naredila da se formiraju operativne grupe kao
jedinicama, koju je u aprilu 1994. godine odobrilo Mi- privremeni sastavi u tabu - Komandi 1. korpusa, sa
nistarstvo za odbranu RBiH, i po kojoj su komande sjeditima u Pazariu, Visokom i Vareu. Komande
operativnih grupa trebale biti formirane kao organi navedenih operativnih grupa uspostavljene su umjesto
u sastavu komandi korpusa. Komanda 1. korpusa je dotadanjeg IKM-a 1. korpusa u Visokom i koman-

976 ARBiH, Komanda 1. korpusa, Organizacijske promjene u

Komandi 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 06/8-1594,
18.5.1994.

253
dnih grupa u Pazariu i Vareu, koje su time prestale
OG-1 Pazari
postojati.977
Sastav formiranih operativnih grupa odreen je 9. bbr 1/1. Smtbr
po organizacijskoj emi Komande 1. korpusa978 i pri-
82. bbr 1/2. Vmtbr
kazan je na naim Grafikonima 9, 10 i 11. Jedinice
koje su ule u sastav operativnih grupa kao cjeline i 1. Bbbr 1/5. mtbr
bile u cijelosti potinjene komandama operativnih gru-
1. Mlbr 2/1/4. mtbr
pa na grafikonima su navedene na lijevoj strani. Na
desnoj strani grafikona navedene su jedinice i dijelovi 1. MAD 1. lard PVO
jedinica koji su upuivani na izvrenje zadataka u zone
odgovornosti operativnih grupa i bile pretpoinjavane Grafikon 9
njihovim komandama, a inae su u cjelini bile nepo-
sredno potinjene Komandi 1. korpusa.979
Formiranje operativnih grupa na prethodno opi-
sani nain predstavljalo je jedan aspekt organizacij- OG-2 Visoko
skih priprema za ire oslobodilake akcije za koje se,
u skladu s opim promjenama situacije na ratitu, G 310. bbr 1/105. mtbr
OSRBiH odluio. Drugi aspekt bilo je formiranje ma- 315. bbr
nevarskih bataljona u svim postojeim brigadama. Ovi
bataljoni formirani su od borbeno najsposobnijeg dije- 316. bbr
la ljudstva iz sastava brigada i opremljeni adekvatno 321. bbr
ulozi koja im je bila namijenjena u ofanzivnim dejstvi-
ma. Uspjeno provoenje ovih organizacijskih pro- 323. lbr
mjena bilo je omogueno i stupanjem na snagu jedno- 120. lbr
mjesene ope obustave borbenih dejstava na cijelom
ratitu Bosne i Hercegovine.980 2. MAD

Ope stanje, u kojem su provoene aktivnosti 1. Grafikon 10

korpusa tokom proljea i ljeta 1994. godine, osim po-
voljnih aspekata koje je donijelo primirje i neoptere-
enost ljudstva aktivnim borbenim dejstvima, imalo
je i drugu stranu. Otvaranje puteva prema Hrvatskoj
OG-3 Vare
i nova politika Vlade RBiH usmjerena na oivljava-
nje privrednih aktivnosti, donijeli su nagli priliv roba i
1. SOlbbr 1/101. mtbr
otvaranje brojnih trgovakih i ugostiteljskih objekata.
Intenzivna pregovaraka aktivnost meunarodnih me- 126. bbr 1/102. mtbr
dijatora i zatije na frontovima naglo su stvorili pred-
304. bbr 1/15. mtbr
mirnodopsku atmosferu i iekivanje brzog kraja rata.
Takvo stanje bilo je indikator koji je pokazao da nisu 322. lbr 2. smtb
svi jednako angaovani i jednako optereeni u odbrani
1. sam. sokolaki bat.
zemlje. Priliv roba na neureeno bosanskohercegova-
ko ratno trite, pa i priliv materijalno-tehnikih sred- Grafikon 11
stava za opremanje Armije RBiH, brzo su stvorili sna-

977 adinlija, Prvi korpus, str. 91.

978 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Organizacijska ema Koman- an kontrast prema nivou postignute socijalne zatite
de 1. korpusa ARBiH, Str.pov.broj: 01/1-314-1, 16.5.1994.
979 Sastav i raspored jedinica koje su iz Sarajeva upuivane na
i materijalnog zbrinjavanja boraca i njihovih porodica
izvrenje zadataka u zone odgovornosti operativnih grupa i bili su izvor njihovog sve veeg nezadovoljstva.981
odreen je zapovijeu komandanta 1. korpusa. AARBiH, Ko-
manda 1. korpusa, Zapovijest za odsudnu odbranu, Op.broj:
4/75-1, 5.6.1994. 981 AARBiH, Komanda 1. Smtbr, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
980 adinlija, Za Sarajevo, str. 150. pov. broj -, 20. 07. 1994.

254
 Visoko, 1994. Sulejman Imirovi, Osman Plean, Zijad Kamenja, Mirsad Begi, Vahid Karaveli, Haim Spahi, Enes Durak

Predmirnodopska atmosfera kao posljedica pri- nostima koje je drava imala, ali je, prije nego su se
mirja i najave obustavljanja rata politikim rjeenjima efekti mjera za popravljanje socijalnog statusa boraca
na bazi prijedloga meunarodnih pregovaraa bili su poeli osjeati, trebalo izvravati postavljene zadatke
okida za jo jedan negativni proces koji se od proljea i prevazilaziti negativne efekte pogoranja borbenog
1994. godine poeo osjeati u sarajevskim jedinicama morala kao bitnog elementa borbene gotovosti. Znaa-
1. korpusa. Uestala je pojava prebjegavanja boraca jan aspekt u ovim nastojanjima bilo je pravilno i pot-
Srba preko linija odbrane. Ovi prebjezi dogaali su se puno informisanje boraca, to je bio prevashodan za-
uglavnom nou s poloaja i njihov broj postao je zna- datak organa za moral, informisanje i vjerska pitanja.
tan.982 Osim toga, nastojanja na prevazilaenju navedenih
problema kretala su se i u pravcu poboljanja uslova
Navedeni problemi, a posebno problem socijalne
ivota i rada u jedinicama, onoliko koliko je to bilo
zatite i materijalnog zbrinjavanja boraca i njihovih
mogue. Poseban naglasak dat je poboljanju uslova
porodica, rjeavani su vremenom u skladu s mogu-
u kojima su zadatke obavljale jedinice na terenu van
matine zone odgovornosti.
982 U toku 1994. godine, od svih dezertera iz ARBiH u redove
SRK-a stupilo je njih 244, to je bio gotovo jednako broju regru-
ta kojima je izvrena popuna SRK-a u toku godine. Ovdje se
radi samo o broju prebjega koji su ostali u SRK-u. Broj onih koji
su prebjegli pa napustili podruje Sarajeva je vei. To je bila
jako izraena tendencija u ovoj formaciji VRS-a. Ukupan broj
dezertera iz SRK-a tokom 1994. bio je 1675. ICTY, Komanda
SRK, Referat o stanju b/g Korpusa za 1994. godinu, Str.pov.
broj: 20/04-29, 28.1.1995.

255
 SAVJETOVANJE, RUKOVOENJE I KOMANDOVANJE U 1. KORPUSU ARMIJE RBiH
(ZGRADA SKUPTINE OPINE VISOKO, JULI 1994. GODINE)
256
prvi red sjede (slijeva na desno)
Sulejman Imirevi, Zlatko Mujezinovi, Mato Matain - HOS,
Selim Hamzi, Zakir Okovi, Vahid Heo, Senad Hodovi, Esad
Pelko, Ekrem Veljan, Aziz Kurtovi, Osman Damalija, Rasim
Kalabui, Hamed Hodi, Avdo Subai, Demo Borovina, Fikret
Prevljak, Faruk Buljumi, Galib Hodi, Emir Huski
drugi red stoje (slijeva na desno) trei red stoje (slijeva na desno)
Zlatko Petrovi, Izet Berkovac, Merima Zvizdi, Hilmo Kova, Ismet Dahi, Osman Nihad Kamenja, Jakuf Subai, Ismet Hadi Mutevelija, Haim Spahi
Plean, Zufer Husovi, Zijo Kamenja, Mirsad Begi, Vahid Karaveli, Enes
Durak, Abdulah Ahmi, Neziran ogo, Amir Kubura, Izudin Dino Hrusti, Mesud
Lagumdija, Alija abanovi, Osman Gani, Jasmin Kapi, Ramiz Beji, Asim
Spahi, Lisica Darvin

257
 Visoko, 1994. Mirsad Siro, Ajnija Omerhodi, Vahid Karaveli, Abdulah Ahmi, sa saborcima

Visoko, 1994. Mersed ahinovi, Abdulah Ahmi, Mulo Purievi, Vahid Karaveli, Kenan Jusufbai,
Faruk Buljumi, Bajro Fejzi, Fuad Softi

258
Breza, 1994. Mirsad Begi, Abdulah Ahmi, Haim Spahi, Nedad Ajnadi, Vahid Karaveli, efket Hrustemovi,
Nehru Gani. U dugom redu Iljko Bari, Denijal Grbo

Vare, 1994. Haim Spahi, Vahid Karaveli, Amir auevi, Nisad Balta

259
 Prva generacija polaznika Ratne oficirske kole ARBiH. Zenica, 1994.

Uslovi na terenu Obuka

260
Rasim Deli i Vahid Karaveli Breza, 1994. Meho Meetovi sa saborcima

Gorade, septembar 1994. Hamid Bahto i Sulejman Vranj

261
 Sarajevo, 1994. Mehemed Cero predaje raport naelniku
Vare, 1994. air Hrustemovi i Senad Smajlovi taba 1. korpusa Vahidu Boguniu

Nihad Kamenja prima ratnu zastavu 310. bbr. Fojnica, 1994. Na poloaju. Igman, 1994.

Vojna sveanost u Hrasnici, ljeto 1994. Slijeva nadesno: Mirsad aboti, Rasim Deli,
Alija Izetbegovi, Fikret Prevljak, Vahid Karaveli

262
 Vojna sveanost u Sarajevu, 1994.

Hirurka stanica 1. Snb u Sinanoviima, ljeto 1994.

263
 Bjelanica - logorska prostorija Gluhaa, ljeto 1994.

Ratna damija na Igmanu izgraena 1994.

264
Branioci Gorada, 1994.

265
 Kuhinja u logorskoj prostoriji Sinanovii, ljeto 1994. Ramiz Imirevi, Vahid Karaveli, Adem Hafizovi

Polaganje zakletve, Sarajevo, 1994.

266
 Borbena dejstva 1. korpusa
od poetka augusta
do kraja 1994. godine

P
oetkom augusta 1994. godine VRS-ove snage
na podruju Sarajeva ispoljile su novu mjeru
agresivnosti i arogancije. Koristei popustlji-
vost UN-ovih snaga, angaovanih na kontroli uskla-
ditenog tekog naoruanja, naruile su sporazum i
izuzele dio naoruanja. Nakon upozoravajueg dejstva
NATO-ovih aviona po njihovim poloajima, oruje
je vraeno pod UN-ovu kontrolu.983 Ovakva reakcija
bila je posljedica prvih ofanzivnih dejstava jedinica
1. korpusa nakon ljetnjeg primirja, koja su izvedena
van zone iskljuenja od 20 kilometara od Marindvora.
VRS-ove snage odgovorile su spomenutim krenjem
sporazuma na podruju grada, unutar zone, a zatim su
u naredna dva mjeseca konstantno, takoer iz zone is-
kljuenja, preduzimali napadna dejstva prema poloa-
jima 1. korpusa, posebno u zoni OG-3.
Uspjena ofanzivna dejstva u zoni odgovornosti
OG-3 Vare, koja smo spomenuli, izvedena su 2. augu-
sta. Jedinice 1. korpusa ovladale su objektima Vojniki
grob Srednja planina Grad, s. Karii, Kraguljac,
Kunosii ee Okruglica.984
Srpske snage nisu odmah uspjele odgovoriti na
mjestu na kojem su pretrpjele gubitke. Odgovorile su
9. augusta u zoni OG-2 Visoko, gdje su u toku noi
poele s jakim napadima na linije odbrane brigada iz
sastava ove operativne grupe, s teitem dejstava u re-
jonima Zajezde, Vratnice i Kule Banjer. Artiljerijska
dejstva trajala su i tokom noi, a u jutarnjim satima
su eskalirala. Tokom dana voene su jake pjeadijske
983 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Sedmina analiza, Str.pov.
broj: 05/4-223-3, 7.8.1994.
984 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-218, 2.8.1994.
borbe. Na pojedinim pravcima srpske snage izvele su
i do sedam pjeadijskih napada. Granatirano je i pod-
ruje Visokog i Kralupa.985
Srpske snage su 15. augusta zapoele napade u
zoni OG-3, s ciljem da vrate izgubljene teritorije. Sve
do 17. augusta koritena je snana artiljerijska vatra
kombinovana s uzastopnim pjeadijskim napadima.
Napadi su bili koncentrisani na pravcima Brda i Do-
nja Korita.986 U kasnim popodnevnim satima 17. au-
gusta srpske snage poele su snaan pjeadijski napad
iz pravaca sela Tarain Do i Kruzi. Napad je poeo
bez artiljerijske pripreme po linijama odbrane, ali je
artiljerijska podrka po dubini rasporeda snaga OG-3
i po pristupnim putevima bila snana. Nakon sat i po
borbe, VRS-ov napad je odbijen.987
To nije znaio kraj ove ofanzive. Srpske snage su
tokom 19. augusta napadale koristei oklopno-meha-
nizovane jedinice, artiljeriju veeg dometa, orua svih
kalibara, kao i hemijska sredstva tipa suzavac. Nakon
jake vatrene pripreme, uz neposredno gaanje bunke-
ra i zemunica, izvele su nekoliko pjeadijskih napa-
da na pravcu Naboi s. Ilii s. Nasii. Borbena
dejstva izvodile su, kao to smo ve napomenuli, u
zoni iskljuenja, mijenjajui pravac napada s Niike
985 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-225, 9.8.1994.
986 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-231, 15.8.1994;
AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-232, 16.8.1994;
AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-233, 17.8.1994.
987 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-234, 18.8.1994.

267
visoravni na emersku planinu. Linija odbrane snaga
OG-3 probijena je na dijelu Zenik Kicelj.988 Do kraja
dana srpske snage su nastavile s ofanzivnim borbenim
dejstvima na pravcima Ilii s. Nasii Tarain Do je snana artiljerijska vatra po linijama odbrane i po
Vinjica, gdje su u veernjim satima 20. augusta uz
artiljerijsku, tenkovsku i minobacaku podrku uspjele
ovladati objektima Vrhovi, Borovo brdo, s. Vinjica i
s. Nasii, i s objekta Krst su gaale u lea snage 1. kor-
pusa u rejonu Vrhovi Vinjica.989 Do podne 21. au-
gusta snage OG-3 su uspostavile novu liniju odbrane
u zoni odgovornosti 126. bbr, na potezu Lokva Vije-
nac Omanjice Gornja Korita Povoa Jasen.990 okruenje, povukle su se s preostalih poloaja na Jase-
VRS-ove snage su od ranih jutarnjih sati 22. au-
gusta nastavile s ofanzivnim dejstvima, teino na
pravcima Tarain Do Vrhovi Vijenac i Brda Ja-
sen Polom. Napadi su odbijeni.991 Nakon odbijanja
VRS-ovih napada, snage 1. korpusa iz sastava OG-3
pokuale su pjeadijskim napadom na pravcu Nasii
Vinjica povratiti dio izgubljene linije. Ni ovaj napad
nije uspio.992
Napadi srpskih snaga nastavljeni su sve do 27. au-
gusta, kada su ih snage iz sastava OG-3 s upuenim
pojaanjima iz Sarajeva i iz sastava OG-2 zaustavile
na pravcu emernice i uspjele odgovoriti diverzijom
u rejonu Korita.993
Ova napadna dejstva srpskih snaga na spome-
nutim pravcima u zoni OG-3 trajala su nesmanje-
nim intenzitetom do kraja augusta. Radi olakavanja
poloaja snaga OG-3 i razvlaenja VRS-ovih snaga,
30. augusta u popodnevnim satima snage 1. korpusa
iz sastava OG-2 izvele su u svojoj zoni odgovornosti
napade s vie manjih udarnih grupa, kojima su uni-
teni i neutralizovani odreeni bunkeri i vatrene take
neprijatelja.994
Skoro do sredine septembra borbene linije u zoni
OG-3 bile su aktivne, ali bez irih i intenzivnijih ofan-
zivnih dejstava. U ranim jutarnjim satima 13. sep-
tembra, pjeadijske snage VRS-a su, bez uobiajene
988 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-235, 19.8.1994.
989 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-237-3, 21.8.1994.
990 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-237, 21.8.1994.
991 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-238, 22.8.1994.
992 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-239, 23.8.1994.
993 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-243, 27.8.1994.
994 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/4-246-2, 30.8.1994.
268
artiljerijske pripreme, podvukavi se ispod poloaja
snaga OG-3, napale liniju odbrane u rejonima Vije-
nac i Krnjevac. Nakon to je napad odbijen, uslijedila
dubini rasporeda snaga OG-3.995 Pritisak na cijelu li-
niju odbrane odravan je i narednih dana, a u napadu
izvedenom 17. septembra srpske snage uspjele su pro-
biti linije odbrane OG-3 na Jasenu i ovladati dijelom
ovog objekta.996 U nastavku ove ofanzive, srpske sna-
ge uspjele su odravati tempo napada. Snage OG-3,
izloene jakoj vatri i stvorenoj mogunosti da padnu u
nu i Mekovcu. Jedinice 1. korpusa na ovom prostoru
bile su prilino razbijene, dio je ostao na liniji, dijelovi
su se povukli u logorsku prostoriju, a dio je bio rasut
po umi. Velike gubitke pretrpjela je 101. mtbr i jedi-
nica iz sastava ete vojne policije. Situacija je bila ve-
oma teka, jer je artiljerijskom vatrom bila prekrivena
cijela zona operativne grupe po dubini. Nastavljeni su
i VRS-ovi napadi na Polom. Snage OG-3 uspostavile
su novu liniju odbrane od Poloma prema Povoi i Me-
nicama i dalje na Zavor.997
Za vrijeme ovih intenzivnih borbi na podruju
emerske planine i Crnorijeke visoravni, situaciju na
podruju Sarajeva karakterisali su uobiajeni inciden-
ti. Svakodnevna povremena i iznenadna dejstva mino-
bacaima i snajperima po linijama odbrane i civilnim
ciljevima u gradu nisu prestajala. Mjesto koje je posta-
lo opepoznato po tome to su srpski snajperi s njega
sijali smrt po ulicama Sarajeva bila je picasta stije-
na. Zbog toga su je, zajedno s objektom Mala kula,
snage 1. korpusa u sadejstvu sa specijalnom jedinicom
MUP-a, 18. septembra pokuale osloboditi. Iako je
dio picaste stijene tokom dana bio zauzet, jedinice se
nisu uspjele odrati na dostignutim linijama i u ranim
jutarnjim satima vratile su se na polazne poloaje.998
Pripreme za ofanzivna dejstva na bjelaniko-tre-
skavikom pravcu vrene su tokom ljeta 1994. i u jedi-
nicama OG-1 Pazari. Komandant 1. korpusa odobrio
je Zapovijest za napad komandanta operativne grupe
7. septembra. Sutina zamisli bila je u tome da snage
995 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-260, 13.9.1994.
996 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Borbeni izvjetaj, Dopuna, Str.
pov.broj: 05/4-264-2, 17.9.1994.
997 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-271, 24.9.1994.;
AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna borbenog izvjetaja,
Str.pov.broj: 05/4-271-2, 24.9.1994.
998 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 05/4-266, 19.9.1994.
 Borbena dejstva u z/o OG-1 ujesen i zimi 1994.

UN

OG-1

VRS

Linija poloaja agresora

Linija poloaja ARBiH
Poloaji VRS

Poloaji ARBiH
Snage UN-a
UN
Sarajevski ratni tunel D-B
Pravci djelovanja jedinica ARBiH

269
 Bjelanica, jesen 1994.

Tenk 1. Okb, Trnovo, jesen 1994.

270
OG-1 s dosignute linije, lijevo - Objeenjak, desno -
Previt, napadnu neprijatelja na glavnom pravcu Tuila
evigrad Rogoj Grebak i pomonim pravcima
Igman s. Ledii s. Slavljevii i Jabuka Siljevac
Kalinovik, s ciljem da jednovremenim dejstvom po
svim elementima borbenog rasporeda neprijatelja,
ubacivanjem dijela snaga u pozadinu neprijatelja, obu-
hvatnim dejstvima i u sadejstvu sa snagama 4. korpu-
sa, razbiju neprijatelja na prednjem kraju, nanesu mu
gubitke u ivoj sili i MTS-u i u prvoj fazi operacije
ovladaju irim platoom Treskavice i presijeku komu-
nikaciju Kalinovik Ljuta dostizanjem linije Brezova
glava Proskok Hojta Borikovci Ogorjeli kuk
Turov stan Kozija luka Nikoline stijene Mali
treska Kula Debelo brdo. U povoljnom razvoju
situacije na bojitu operacija je trebala imati jo dvije
faze s ciljem da se oslobode opine Kalinovik i Trnovo
i presijee komunikacija Sarajevo Foa, Foa Ka-
linovik, Kalinovik Nevesinje i Kalinovik Gacko.999
Izvrene su temeljite pripreme borbenih dejstava.
Nakon izvianja borbenog rasporeda VRS-ovih snaga,
napravljeni su planovi napada na nivou svih jedinica,
a jedinice popunjene dovoljnim koliinama MTS-a.
Provoene su i razne aktivnosti kako bi se prikrile
namjere i zavarao neprijatelj.1000 No one nisu mogle
obmanuti komande VRS-a o stvarnim namjerama 1.
korpusa ARBiH. Stoga su u ovom periodu VRS-ove
snage poduzimale niz vanrednih preventivnih mjera.
One su se odnosile na kontrolu teritorije patrolama,
izvianjem i zapreavanjem, s teitem na meupro-
storima izmeu jaih objekata, na stazama i putevima
koji izvode na mogue pravce napada, u cilju spajanja
snaga iz Gorada i snaga ARBiH s Bjelanice, koje su
oekivali. Prema snagama OG-1 nareena je kontro-
la teritorije koju su vrile snage 2. sarajevske lpbr na
pravcima Dujmovii Dejii Proskok Dubrave
Presjenica, Umani Gaj, dolina r. Presjenice Lu-
evik Ilovice Orlovac Sjedea glava Bosanska
mea, s teitem na pravcu Ledii Gaj Maskara.1001
Pravi odgovor na evidentne i istrajne pripreme
snaga 1. korpusa VRS je pripremila do kraja septem-
bra. Operacija kodnog imena KRIVAJA-94 pokre-
nuta je kako bi se sprijeilo spajanje snaga 1. korpu-
sa sa snagama ARBiH iz Gorada i odbacile snage
ARBiH s dostignutih linija na padinama Bjelanice i
999 AARBiH, Komanda OG-1, Zapovijest za napad, Str.pov.broj:
3/727-2, 7.9.1994.
1000 adinlija, Za Sarajevo, str. 154.
1001 ICTY, Komanda SRK, Kontrola teritorije, Nareenje,
15.9.1994.
Visoice. Ovo je bio zadatak jedinica Sarajevsko-ro-
manijskog, Drinskog i Hercegovakog korpusa, te 1.
gardijske mtbr VRS. U cilju njenog izvoenja, osim
dijelova navedenih jedinica ve prisutnih u borbenom
rasporedu na prostoru izmeu planina Igmana, Bjela-
nice, Treskavice i Visoice, izvrena je koncentracija
dodatnih snaga: borbene grupe jaine 700-900 boraca
iz Rudog, ajnia, Foe i Miljevine; ljudstva i MTS 1.
gmtbr VRS koje je bilo angaovano u operaciji BRE-
ZA-94 na bihakom bojitu (snage jednog motorizo-
vanog bataljona); te jaka borbena grupa od 500-600
boraca Hercegovakog korpusa, do tada angaovana
na Niikoj visoravni, koja je na Niiima zamijenje-
na adekvatnim snagama Drinskog korpusa. Gardijska
brigada je za izvoenje ove operacije pretpoinjena
Hercegovakom korpusu, a svi angaovani korpusi
obavezani su da po potrebi angauju iz vlastitog sasta-
va potreban dodatni broj ljudi. Koncentracija snaga i
dovoenje jedinica u borbenu gotovost izvreni su do
30. septembra.1002 Komanda SRK-a je svoj dio zadatka
u operaciji KRIVAJA-94 osmislila u planu kodnog
imena LUKAVAC-94, to je bila oita tendencija
da se oive uspomene na operaciju iz prethodne go-
dine, izvedenu na istom prostoru, koja je zavrena u
punoj nadmoi VRS-ovih snaga nad snagama Armije
RBiH.1003
Uspomene su bile sve to je VRS ujesen 1994.
godine mogla oivjeti na bjelaniko-treskavikom
bojitu.
Nakon duih priprema, jedinice OG-1 Pazari
krenule su u ofanzivu. Napad je zapoeo u ranim ju-
tarnjim satima 1. oktobra 1994. na izabranim pravcima
du cijele linije dodira. Napadom s fronta i prodorom
jedinica ubaenih u dubinu rasporeda neprijatelja, je-
dinice OG-1 ovladale su objektima: Poljice, ljeme-
na, Mlakva, Objeenjak, Ogorjeli kuk, ardak, Oblik,
Veliko jezero, Krajia klanac, Nikoline stijene, Malo
vratlo, Mali treska.1004 Iza ove dostignute linije bili
su osloboeni i objekti evigrad, okin toranj (naj-
vii vrh Treskavice) i Volija jama. Jedinice ubaene
u dubinu neprijatelja, na sjevernu stranu Treskavice,
nisu uspjele odrati spojeve, pa su se do kraja dana
VRS-ove snage uklinile u raspored snaga 1. korpusa u
rejonu Velikog jezera i ponovo izale na objekte Malo
vratlo, Mali treska i okin toranj. U toku noi 2/3.
1002 ICTY, G VRS, Nareenje, Str.pov.broj: 250-1/24, 25.9.1994.
1003 Dio zadataka koje je u okviru operacje KRIVAJA-94 imao da
izvri Drinski korpus, a odnosio se na dejstva prema snagama
ARBiH u Goradu, nosio je kodni naziv MA-3.
1004 AARBiH, Komanda 1. korpusa - IKM Puzim, Borbeni izvje-
taj, Op.broj: 01/1-575, 1.10.1994.
271
 Pripadnici 101. mtbr, Niika visoravan, ljeto 1994.

Pripadnici 304. bbr, Niika visoravan, 1994.

272
oktobra povuene su i snage 82. bbr s objekata Kraji-
a klanac i Nikoline stijene prema evigradu.1005
Naredni snaan udarac SRK-ovim snagama nani-
jet je 6. oktobra diverzantskom akcijom u rejonu akle
i Proskok na Bjelanici, kada je potpuno uniteno ko-
mandno mjesto 3. bataljona 2. sarajevske brigade.1006
U toku ove diverzantske akcije likvidiran je 21 oficir i
vojnik VRS-a.1007
Snage OG-1 napadale su, osim spomenute diver-
zije, i na nekoliko drugih pravaca u svojoj zoni od-
govornosti. Djelomino i zbog pogoranja vremenskih
prilika, djelomino zbog pojaanja VRS-ovih snaga
u odbrani, privremene pomake poloaja nisu uspjele
odrati. U toku ovog napada UNPROFOR-ove snage
pod komandom britanskog generala Rosea izvrile
su snaan pritisak na Armiju RBiH da obustavi svo-
je aktivnosti. Postavljen je i ultimatum s prijetnjom
bombardovanja poloaja ARBiH. Nije dolo do oe-
kivanog ireg napada, ali su UNPROFOR-ove snage
krajem dana jakom vatrom iz artiljerijskog i pjeadij-
skog naoruanja djelovale po vojnom objektu na vrhu
Bjelanice u koji se bila smjestila jedna od jedinica 1.
korpusa. Jedinica 1. korpusa povukla se iz spomenu-
tog objekta i tako je ova kriza okonana.1008
Jedinice OG-1 su okin toranj ponovo zauzele 8.
oktobra, zajedno s objektima Paina planina, Debelo
brdo i Male stijene,1009 ali su srpske snage narednog
dana vratile kontrolu nad ovom linijom.1010 Razlog
ovako brzog prelaska vrha Treskavice i susjednih mu
objekata iz ruke u ruku nalazio se u prvom redu u i-
njenici da je dolo do drastinog pogoranja vremen-
skih prilika i zahlaenja koje jedinice na neureenim
gorskim poloajima nisu mogle izdrati.
Inae, poetak oktobra je na visovima Bjelanice
i Treskavice donio naglo zahlaenje. Vjetrovi i snije-
1005 adinlija, Prvi korpus, str. 41; Za Sarajevo, str. 157.
1006 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Do-
puna, Op.broj: 05/4-283-3, 6.10.1994.
1007 ICTY, Komanda SRK, Upozorenje Komande SRK, Pov.broj
12/2-223, 27.10.1994. Inae je aktivnost izviakih i diver-
zantskih jedinica 1. korpusa u zoni OG-1 u ovom periodu si-
jala paniku i stvarala trajnu nesigurnost kod VRS-ovih snaga.
Izmeu ostalog, nakon diverzije na komandnom mjestu akle
koju su izvele diverzantske jedinice 1. Bbbr, i IDg 2.Vmtbr je
22. oktobra, prilikom izvianja u rejonu Turovog stana, presre-
la neprijateljski vojni kamion i unitila ga, pri emu je likvidira-
no devet i ranjeno isto toliko neprijateljskih vojnika.
1008 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-284, 7.10.1994.
1009 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Do-
puna, Op.broj: 05/4-285-3, 8.10.1994.
1010 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Do-
puna, Op.broj: 05/4-286-3, 9.10.1994.
ne padavine smjenjivali su se s gustim maglama, koje
su potpuno ograniavale vidljivost. Loi meteoroloki
uslovi dodatno su uslonili izvoenje planiranih zada-
taka. Skoro da je postao vei problem zadrati jedinice
na dostignutim linijama, nego savladati neprijateljske
snage i pomai linije odbrane naprijed. Na ljutim ka-
menitim visovima, na kojima nije bilo mogue ukopati
objekte za smjetaj i zatitu ljudstva, na ijem veem
dijelu nije bilo ni drveta za ogrjev, izdrati jednu no
na poloaju predstavljalo je teko opisiv napor za bor-
ce. U jedinicama koje nisu na najbolji nain planira-
le upotrebu vlastitih snaga i osigurale ravnomjerne i
pravovremene smjene ljudstva, brzo su nastali ozbilj-
ni problemi. Dolo je i do pojedinih sluajeva gdje su
premoreni i promrzli borci samovoljno naputali polo-
aje. Preovlaujue visok nivo samosvijesti, motivi-
sanosti i discipline boraca 1. korpusa, dodatni napori
svih nivoa rukovoenja i komandovanja, kao i injeni-
ca da su u istim uslovima i s istim problemima djelo-
vale i protivnike snage, doprinijeli su da se problemi
ove vrste uspjeno rjeavaju paralelno s pripremama
nastavka ofanzivnih borbenih dejstava.1011
Od poetka napadnih dejstava na bjelaniko-tre-
skavikom pravcu, VRS je nastojala drati intenzitet
svojih aktivnosti u zoni OG-3, to je bilo posebno
izraeno u irem rejonu emerske planine. Konstan-
tna artiljerijska vatra i povremeni pjeadijski napadi
drali su u stalnoj borbenoj gotovosti snage 1. korpusa
na ovom dijelu ratita. Jakim artiljerijskim i pjeadij-
skim napadom izvedenim 9. oktobra, VRS-ove snage
uspjele su ovladati dijelom poloaja 1. korpusa na Mo-
evakom brdu. Jedinice 1. korpusa iz sastava OG-3,
ojaane dijelom odreda policije Laste, najprije su
zaustavile napad, a zatim u kontranapadu povratile
izgubljene poloaje.1012 Nakon toga napadi VRS-ovih
snaga na Moevako brdo bili su jo intenzivniji. U
toku 10. oktobra na ovu liniju i po dubini rasporeda
snaga 1. korpusa ispaljeno je preko 2.000 artiljerijskih
projektila. Napadi su nastavljeni i narednog dana.1013
U popodnevnim satima 11. oktobra probijene su linije
odbrane na Moevakom brdu i VRS-ove snage ovla-
dale su ovim objektom. Bataljon iz sastava 15. Mtbr,
koji je drao ove poloaje, bio je gotovo u potpuno-
sti razbijen. Snage OG-3 organizovale su odbranu na
potezu od Starog Plaa prema Moevakom brdu.1014
1011 adinlija, Za Sarajevo, str. 160.
1012 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-286, 9.10.1994.
1013 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-288, 11.10.1994.
1014 Komanda OG-3 i na terenu prisutne starjeine Komande 1.
273
 Bjelanica, jesen 1994.

Snage OG-3 u naredna etiri dana konsolidovane su i
15. oktobra izvrile su napadna borbena dejstva u rejo-
nu Moevakog brda i Poretka. Poslije ponovljenih na-
pada do popodnevnih sati zauzele su liniju Moevako
korpusa ulagali su velike napore da organizuju odbranu i odr-
e napadnute poloaje. U borbama voenim 11. oktobra pogi-
nuli su komandant OG-3 Haim Spahi i starjeina Komande
1. korpusa emso Baruija. AARBiH, Komanda 1. korpu-
sa, Dnevni borbeni izvjetaj, Dopuna, Op. broj: 05/4-288-3,
11.10.1994.
brdo Milovac i poele s uvezivanjem i ininjerijskim
ureenjem prednjeg kraja odbrane.1015
U ovoj situaciji, kao i cijelim tokom borbenih dej-
stava nakon ljetnjeg primirja, snagama OG-3 pomo
je pruala OG-2 Visoko dajui, osim povremenog an-
gaovanja interventnih i manevarskih jedinica, stalnu
ispomo sastava jednog zdruenog bataljona. Osim
1015 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-292, 15.10.1994.

274
 Borbena dejstva u z/o OG-3 tokom 1994.

1.K
OG-3 HVO

1.K

VRS

Linija poloaja ARBiH Linija poloaja VRS

Poloaji VRS
Poloaji ARBiH

Pravci djelovanja jedinica ARBiH Linija poloaja HVO

275
ovih, stalnih ojaanja, tokom oktobra u zoni OG-3 an-
gaovane su snage jednog bataljona 210. bbr Nesib
Malki iz sastava 2. korpusa ARBiH. 1016
Na treskaviko-bjelanikom pravcu, mada su
osvareni znatni uspjesi od samog poetka ofanzive 1.
korpusa, sve do kraja oktobra jo uvijek nije dobivena
odluna bitka za dominaciju na visovima Bjelanice i
Treskavice. Ona e biti postignuta u dejstvima izvede-
nim od 29. do 31. oktobra.
Borbena dejstva snaga OG-1 bila su i ovog puta
dobro planirana. Temeljito izvianje borbenog ras-
poreda neprijatelja i temeljita artiljerijska priprema
dali su izvanredne rezultate u napadu zapoetom 29.
oktobra u ranim jutarnjim satima. Prethodnog dana
ubaene su znatne snage u dubinu neprijateljskog ras-
poreda. Posebno smion poduhvat bilo je ubacivanje
bataljona 2. Vmtbr u rejon sela Gaj, gdje se nalazila
neprijateljska komanda i koncentracija sredstava arti-
ljerijske podrke i oklopnih snaga. Uz ovaj bataljon,
istim pravcem ubaene su i snage 82. bbr s ciljem da
presijeku komunikaciju u rejonu Pazarita, ime je ti-
eno dejstvo 2. Vmtbr u rejonu Gaja, i dio snaga 1.
Smtbr iji je zadatak bio obuhvatni napad na poloaje
VRS-ovih snaga na Crvenoj kosi i Pandurici. Ostale
jedinice su na svojim pravcima izvele napad s fronta.
Ovim kombinovanim dejstvima potpuno su razbijene
VRS-ove snage i ostvarena jedna od najveih pobje-
da 1. korpusa ARBiH. Uz kljuan doprinos ubaenih
snaga, posebno 2. Vmtbr, i energinog napada 1. Bbbr
kojim je razbijena VRS-ova odbrana na Predavicama,
i sve druge jedinice su izvrile postavljene zadatke i
napredovale na svojim pravcima. Osloboena je ve-
lika teritorija i objekti Ljuljava stijena, Glavica, selo
Rakitnica, Selimina glava, Lisija glava, Kapi, Preda-
vice, Borikovci, Musino brdo, Hojta, Zagon, Kameni-
to brdo, Pandurica, Crvena kosa, iljak, Koarin, Gla-
vice, jugozapadne padine Proskoka, Kuk, Osoj, Javor,
Debelo brdo i Kukovi. VRS-ovim snagama naneseni
su veliki gubici i osvojen bogat ratni plijen. Zarobljena
su sredstva: 7 tenkova T-55, 1 samohotka 122 mm, 5
oklopnih transportera, 2 topa 76 mm B-1, 1 top 76 mm
ZIS, 1 top BOFORS 40 mm, 2 PAT 20 mm, 1 MB 120
mm, 3 MB 82 mm, 6 MB 60 mm, 5 PAM 12,7 mm, 6
protivavionskih raketa S-2M, 7 kamiona, 1 cisterna,
1 autobus, vei broj manjih motornih vozila, pjeadij-
skog naoruanja i municije.1017
1016 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Angaovanje jedinice 2. kor-
pusa, izvjetaj, Op.broj: 05/4-300-4, 15.10.1994.
1017 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Sedmina analiza, Op.broj:
05/4-307-1, 30.10.1994; AARBiH, Komanda 1. korpusa -
IKM Puzim, Redovni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 01/1-630,
276
O stepenu nemoi VRS-ovih snaga govori inje-
nica da su 30. oktobra s Ilide u Trnovo uputili lanser
za modifikovane aviobombe teine 250 kilograma,
koje su ve koristili na sarajevskom bojitu i koje su
namjeravali koristiti u odbrani Trnova. Kako su oeki-
vali da 1. korpus zarobljene tenkove odmah pokrene
prema Trnovu, nareeno je da se formira protivoklo-
pna grupa SRK-a i da se uputi na trnovsko bojite.1018
Ulagane su i druge mjere kako bi se zaustavilo napre-
dovanje snaga ARBiH, jaanje VRS-ovih snaga i pri-
prema njenog kontranapada.
Nakon to su napadom zapoetim 29. oktobra
potpuno razbile VRS-ove snage na svim pravcima, po
frontu i po dubini njihovog rasporeda, snage 1. korpu-
sa posjele su novodostignute linije.
Za to vrijeme VRS-ove snage su se pregrupisale
i pojaale, ubrzano se pripremivi za kontranapad.1019
Dejstvo artiljerije po jedinicama OG-1 Pazari 1. no-
vembra 1994. bilo je cjelodnevno, a VRS je preduzela
i pjeadijski napad na pravcu Godinja Kukovi. Proci-
jenivi da bi zapoeta dejstva mogla biti uspjena, gru-
pisala je i dodatne snage u rejonu Godinje. Sutradan,
VRS je nastavila dejstva i njene snage su uzastopnim
napadima uspjele odbaciti snage OG-1 sa linije Javor
Kukovi Kilavac. Jedinice 1. korpusa su VRS-ov
napad zaustavile na liniji Proskok Dejii Gradac
Pori Gaj Javor Kukovi Krivodoli.1020 VRS-
ove snage su nastavile s napadima i 3. novembra, dr-
ei pod snanom artiljerijskom vatrom komunikaciju
Brda Pazarite i izvodei kombinovane artiljerijske
i pjeadijske napade na vie pravaca, s teitem na
pravcu Kilavca, s ciljem da ovladaju komunikacijom
Brda Dejii i odbace snage ARBiH prema Poljica-
ma, Bijeloj lijesci i Hojti, ime bi povratile izgubljenu
teritoriju. Snage 1. korpusa uspjele su odrati svoje
poloaje i dodatno uvrstiti fizike spojeve jedinica u
rejonu Male i Velike orlice.1021
Bez obzira na VRS-ovu kontraofanzivu koja
je trajala, snage 1. korpusa su 3. novembra 1994. na
Bjelanici ugostile predsjednika Predsjednitva Repu-
31.10.1994.
1018 ICTY, Komanda SRK, Upuivanje kamiona sa lanserom za
lansiranje AB od 250 kg, Nareenje, Str.pov.broj: 20/15-581,
30.10.1994; ICTY, Komanda SRK, Formiranje POG-1, Nare-
enje, Str.pov.broj: 20/15-583, 2.11.1994.
1019 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, do-
puna, Op.broj: 05/4-308-2, 1.11.1994.
1020 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, do-
puna, Op.broj: 05/4-309-2, 2.11.1994.
1021 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, do-
puna, Op.broj: 05/4-311-2, 3.11.1994.
 Oslobaanje Proskoka, decembar 1994.

ARBiH

VRS

Snage ARBiH Snage VRS

Pravci napada ARBiH

277
 Trnovsko bojite, 1994.

Pripadnici 126. bbr, Moevako brdo, 1994.

278
blike Bosne i Hercegovine Aliju Izetbegovia, koji je
doao obii borce i estitati im na velikim uspjesima
postignutim prethodnih dana. Predsjednik je izvrio i
smotru 1. oklopnog bataljona, jedinice koja je jo od
juna bila u fazi formiranja kao samostalna jedinica, ali
je tek zarobljavanjem prethodno spomenutih oklopnih
sredstava bilo mogue njeno zaivljavanje.1022
Ovi uspjesi upotpunjeni su jo jednom velikom
pobjedom u zoni OG-3 Vare. Snage 1. korpusa u
ofanzivi izvedenoj 5. i 6. novembra 1994. oslobodile
su 35 sela i zaselaka i vei broj zemljinih objekata od
taktikog i operativnog znaaja. Osloboena je Nii-
ka visoravan i sva teritorija izgubljena tokom prethod-
na dva mjeseca VRS-ovom ofanzivom na padinama
emerske planine. Od znaajnijih sela osloboena su:
abovine, Zubeta, Ravne, ehovii, Toljenak, Hadii,
Korita, Vinjica, Ilii, Nasii i druga. Ukupno je oslo-
boeno oko 60 kvadratnih kilometara teritorije.1023 Na-
kon toga, snage OG-3 organizovale su odsudnu odbra-
nu i utvrivanje na novim linijama: ue potoka Zenik
u rijeku Misou Grad Kicelj Ilii potok Zenik
s. Kruzi Vrhovi Borovo brdo Matii Kotica
Gornja Korita Zavor i linije: Kovaine (zapad-
no od) s. urii Brda (zapadne padine) tt 1089
k.1043 tt 1068 ehovii Groblje (sjeverno od s.
Bibii) k. 957 Kozlovac. 1024
Snage OG-1 su 14. novembra nastavile ofanziv-
na djelovanja izvrivi napad u rejonima Gojinova
ravan, akle i Proskok, ali nisu uspjele zauzeti ove
objekte. 1025
Nakon uspjeha jedinica 1. korpusa, VRS-ove sna-
ge iz sastava Sarajevsko-romanijskog, Hercegovakog
i Drinskog korpusa, te iz 1. gmtbr su od 8. novembra
stavljene u punu borbenu gotovost. Ova mjera ukljui-
vala je i jedinice radne obaveze. Prekinuta su sva od-
sustva i zabranjeno naputanje zona jedinica.1026 Osim
aktivnosti iznuenih uspjesima 1. korpusa na bojiti-
ma van grada, na kojima se sve vie pokazivala nemo
VRS-ovih snaga da poprave svoje naruene pozicije,
VRS-ove snage planirale su obnoviti i aktivnosti na
unutranjoj strani prstena opsade Sarajeva. Procijeniv-
1022 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, do-
puna, Op.broj: 05/4-311-2, 3.11.1994.
1023 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-315, 7.11.1994.
1024 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Do-
puna, Op.broj: 05/4-315-2, 7.11.1994.
1025 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj, Do-
puna, Op.broj: 05/4-322-2, 14.11.1994.
1026 ICTY, Komanda SRK, Prevoenje jedinica u punu borbenu
gotovost, Str.pov.broj: 20/15-593, 8.11.1994.
i na osnovu svojih obavjetajnih podataka da su lini-
je odbrane grada oslabljene i branjene samo snagama
kombinovanim od starijih boraca i ranjenika, a da je
glavnina snaga izmjetena izvan Sarajeva, Komanda
SRK-a je naredila svojim jedinicama da otponu s
borbenim i nasilnim izvianjem poloaja jedinica 1.
korpusa u gradu.1027 Nakon uoenih namjera neprija-
telja, u jedinicama 1. korpusa preduzete su potrebne
preventivne mjere.
Od 20. novembra VRS-ove snage su se pregrupi-
sale i obnovile ofanzivna dejstva u zoni odgovornosti
OG-1. Pravci napada pomjereni su sa sredinjeg dijela
fronta na bokove. Proboj su ostvarile na desnom kra-
ju, u zoni 4. korpusa na dijelu linije Devlani Pukle
stijene. Taj proboj ugrozio je pozicije snaga 1. korpu-
sa, pa je jedan dio jedinica pregrupisan na zatvaranje
pravca proboja neprijatelja.1028 Narednog dana VRS-
ove snage pokuale su i proboj na lijevom kraju borbe-
nog rasporeda snaga OG-1, napadom na spoj 1. Bbbr
i 4. Vmtbr. U rejonu Pandurice uspjeli su probiti lini-
ju odbrane i odbaciti snage 1. Bbbr za 300 metara.1029
Ofanzivna dejstva na spomenutim pravcima, VRS je
obnavljala nekoliko puta do kraja novembra.
Istovremeno, s otpoinjanjem ofanzive na treska-
viko-bjelanikom pravcu, VRS-ove snage su na sa-
rajevskom bojitu intenzivirale dejstva iz pjeadijskog
naoruanja, uz upotrebu minobacaa 60 i 82 milime-
tra, runih bacaa i tromblona, kao i voenih raketa po
ciljevima u samom centru grada. 1030
Poetkom decembra aktivne su bile jedinice 1.
korpusa u zoni OG-3 koje su ostvarile dalji pomak
linija odbrane i oslobodile selo urie.1031 Jedinice
OG-2 podrale su ova dejstva susjeda i u svojoj zoni
odgovornosti izvrile napade s ciljem vezivanja snaga
neprijatelja radi podrke jedinicama OG-3. Izvedene
su tri diverzantske akcije u kojima su neprijatelju na-
neseni gubici.1032
Osim ovih aktivnosti ARBiH, koje su bile ogra-
1027 ICTY, Komanda SRK, Nasilno izvianje, Nareenje, Str.pov.
broj: 20/15-602, 14.11.1994.
1028 AARBiH, Komanda OG-1, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.pov.
broj: 03/727-171, 21.11.1994.
1029 AARBiH, Komanda OG-1, Dnevni borbeni izvjetaj, Str.pov.
broj: 03/727-173, 22.11.1994; AARBiH, Komanda OG-1,
Vanredni izvjetaj, Str.pov.broj: 03/727-174, 22.11.1994.
1030 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-329, 21.11.1994.
1031 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Sedmina analiza, Op.broj:
05/4-342-2, 4.12.1994.
1032 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-342, 4.12.1994.
279
 Izviako-diverzantska jedinica iz Breze na Niiima, ljeto 1994.

Olovsko-vareko bojite, 1994.

280
nienog intenziteta, poetkom decembra je i VRS-ova
ofanziva jenjavala, pa se bojite uglavnom primirilo.
Na to je u najveoj mjeri utjecalo vrijeme.
Surovi uslovi koji su ve zavladali platoom Tre-
skavice nisu omoguavali znatnije pokrete jedinica
na tom pravcu niti izvoenje borbenih dejstava. Na
obroncima Bjelanice, tamo gdje je to u datim mete-
orolokim prilikama bilo mogue, snage OG-1 pripre-
mile su i, pojaane Odredom Laste CSB Sarajevo,
13. decembra izvele uspjean napad.
Glavne snage napale su pravcem Gojinova ravan
Klokoevica Brezova glava. Pomone snage napa-
le su pravcem Pandurica Proskok. Aktivna dejstva,
ali bez pokretanja snaga izvedena su s linije Kuk Ki-
lavac Orlica, s ciljem vezivanja snaga neprijatelja.
Napad je dobro pripremljen i isplaniran nakon detalj-
nih izvianja. Izvuena su iskustva i pouke iz prethod-
nih pokuaja, pa je napad 13. decembra izvren bez
artiljerijske pripreme po neprijateljskoj liniji. Dejstva
artiljerije otpoela su poetkom pjeadijskog napada
po dubini borbenog rasporeda neprijateljskih snaga.
Jurine grupe izvrile su podilaenje neprijateljskim
poloajima na 10-50 metara i iz te blizine iznenadnim
i istovremenim napadom, uz upotrebu portivoklopnih
sredstava, u prvih pola sata borbe izvrile proboj ne-
prijateljske linije na vie mjesta. Nakon toga uvedene
su sve snage ealona za napad, izvreno prosijecanje
dubine neprijateljskog borbenog rasporeda, okrui-
vanje i unitavanje razdvojenih neprijateljskih snaga,
a na pojedinim pravcima i njihovo gonjenje. Teite
VRS-ove odbrane na ovom pravcu bilo je na objektu
Gojinova ravan. Na ovom objektu voena je najea
borba i izvanredna pobjeda Odreda policije Lasta u
dobroj je mjeri olakala zadatak jedinicama koje su
napadale ostale objekte. U borbama koje su trajale do
18 sati 14. decembra osloboeni su objekti: Gojinova
ravan, Klokoevica, Brezova glava, Vis, akle, Darko-
vac, Jarev kamen, Glavica, Proskok, tt 1277, Preko
brdo, Cilj i sela Dejii, abanci, Moevii i Dubrave.
VRS-ovim snagama naneseni su veliki gubici u ivoj
sili i MTS-u. Na osloboenoj teritoriji ostala su tijela
41 poginulog vojnika VRS-a. Zaplijenjeno je vie mi-
nobacaa, PAM-ova, vie desetina cijevi pjeadijskog
naoruanja, vee koliine municije raznih kalibara, je-
dan broj tovarnih grla i razna vojna oprema.1033
Ovim posljednjim u nizu uspjenih napada snaga
1033 AARBiH, Komanda 1. korpusa - PKM Sinanovii, Izvjetaj o
ofanzivnim b/d u z/o OG-1, Str.pov.broj: 01/1-709, 15.12.1994.
Gubici snaga ARBiH i MUP-a RBiH bili su sedam poginulih,
osam tee i 16 lake ranjenih boraca.
1. korpusa na treskaviko-bjelanikom platou ostva-
reno je znaajno poboljanje operativno-taktikog po-
loaja. Poveana je dubina rasporeda snaga 1. korpusa
na lijevom kraju odbrane, koje su do tada bile zakova-
ne na uskom prostoru koji ih je dijelio od demilitari-
zovane zone i veoma ograniene u svom djelovanju,
usljed blizine prostora koji su kontrolisale meunarod-
ne snage. Najvaniji konani rezultat bio je ostvareni
fiziki spoj jedinica 1. korpusa na Igmanu i Bjelani-
ci.1034
Dok je trajao napad jedinica OG-1 na Bjelanici, i
snage OG-2 zapoele su ograniena borbena dejstva na
Visokom bojitu u cilju unitavanja ive sile i MTS-a
neprijatelja i vezivanja njegovih snaga za ovo bojite.
Napadi i diverzije izvedeni su u rejonu Konjevice, selu
Borovi, selu Tekija i rejonu Donji Kopai. 1035 Manja
diverzantska akcija izvedena je i 17. decembra u zoni
315. bbr. 1036
Nakon ovih borbi nastalo je nuno zimsko zatije.
Pred jedinice se postavio sloen zadatak da se odre na
dostignutim poloajima u zimskim uslovima, osigura-
ju preivljavanje ljudstva, redovne smjene i logistici-
ranje jedinica. S obzirom na teren na kojem su izvr-
avani, ovo nisu bili nimalo jednostavni zadaci. Ipak,
opi razvoj prilika nagovjetavao je da e oni biti izvr-
avani u neto povoljnijem okruenju. U Sarajevu su
23. decembra 1994. predsjednik Predsjednitva RBiH
Alija Izetbegovi i general Rasim Deli s UN-ovim
predstavnicima potpisali sporazum o prekidu vatre na
podruju cijele Bosne i Hercegovine.1037 Osam dana
kasnije, 31. decembra, potpisan je sporazum o prekidu
neprijateljstava na etiri mjeseca, koji je podrazumije-
vao i otvaranje plavih puteva prema Sarajevu, Sre-
brenici, Bihau i Goradu. 1038
Tako je doekan kraj 1994. godine, koja je doni-
jela najprije izmjenu zone odgovornosti 1. korpusa,
zatim u proljee izmjenu organizacijske strukture, a u
svojoj drugoj polovini i niz velikih pobjeda i oslobaa-
nje znaajnog dijela teritorije.
1034 adinlija, Za Sarajevo, str. 169.
1035 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-352, 14.12.1994.
1036 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni borbeni izvjetaj,
Op.broj: 05/4-355, 17.12.1994.
1037 Primirje tano u podne, Osloboenje, 24.12.1994, str. 1.
1038 Okvir za dalje pregovore, Osloboenje, 2.1.1995, str. 3.
281
 Predaja raporta predsjedniku Predsjednitva RBiH Aliji Izetbegoviu: 1. Slavna olovska bbr, novembar 1994.

Olovsko-vareko bojite, 1994.

282
Pripadnici 105. mtbr na olovsko-varekom bojitu, 1994.

Poloaji 126. bbr, Niika visoravan, 1994.

283
 Poloaji 1. samostalnog sokolakog bataljona, 1994.

emerska planina, 1994.

Reuf Jamakovi, Ferid Provali Frka
sa saborcima

284
Starjeine 105. mtbr na Niikoj visoravni, 1994. Eso Bajramovi, Izet Berkovac, Zijad Bradi

Niika visoravan, 1994.

285
 Stroj 2. Vmtbr u Sinanoviima, jesen 1994. U prvom planu Esad Pelko Brzi

Starjeine 1. Vmtbr, Bjelanica, 1994. Huso Kamberovi, Tao Daci, Vahid Boguni, Mehemed Cero, Vahid Beirovi

286
 Dogovor pred akciju. Nedad Bublin upo sa saborcima iz 2. Vmtbr

Bjelanica 1994. Mulo Purievi i Zufer Husovi sa saborcima

287
 Stroj 1. Vmtbr i 82. bbr pred poetak napadnih dejstava. Sinanovii, septembar 1994.
Ispred stroja: Vahid Karaveli, Ismet abanovi, Ibrahim Dervievi, Vahid Boguni

288
Polazak u akciju. Kolona 1. Vmtbr izlazi iz Gluhae, jesen 1994.

289
 Izlazak na teren

Kolona 9. bbr. Bjelanica, 1994.

290
Predsjednik Izetbegovi estita pobjede komandantima jedinica na bjelaniko-treskavikom pravcu. Sinanovii, novembar 1994.

Bjelanica, 1994.

291
 Puzim, Treskavica, 1994.
Slijeva: Emir Morina, Fikret Prevljak, Jadranka Miloevi, Vahid Karaveli, Haso Vranj, Demo Borovina,
Ismet abanovi, Ferid Saboti i Zvonko Mari. ui: Fikret Pribii

Jedan od zarobljenih tenkova na trnovskom bojitu ujesen 1994. Treskavica, logorska prostorija 82. bbr Baletine vode,
Na kupoli Adnan Bijedi zima 1994.

292
 VI
BORBENA DEJSTVA I
ORGANIZACIJSKO-
FORMACIJSKI RAZVOJ
1. KORPUSA TOKOM
1995. GODINE

293
294
 Prelazak 1. korpusa na divizijsku strukturu

P
oetkom 1995. godine, kao to smo naveli u
Komanda 1. korpusa
prethodnom poglavlju, stupilo je na snagu e-
tveromjeseno primirje potpisano posljednjeg
12. divizija 141. lbr
dana 1994. godine.1039 U kontekstu primirja, ali i ote- - 1. bVP
- 1. lard PVO
anih uslova za izvoenje borbenih dejstava tokom 14. divizija 145. lbr - 1. Okb
zimskog perioda, uslijedile su temeljite organizacijske - 1. LoB
16. divizija 146. lbr - 1. in.b
promjene kroz formiranje divizija u sastavu korpusa - 1. Snb
- bD-B
Armije RBiH. U okviru 1. korpusa ove organizacij- 142. Hlbr KT - ID
ske promjene treba posmatrati i u funkciji poveanja - NRC
1. map - KG Sarajevo
efikasnosti sistema rukovoenja i komandovanja, zbog
specifinosti njegove zone odgovornosti, geografski
Grafikon 12
razuene i komunikacijski ispresijecane rasporedom
neprijateljskih snaga na terenu, kao i zbog narasle
brojnosti i veliine vlastitih snaga. s ciljem njihove to vee efikasnosti u voenju oslobo-
dilake borbe.1040
Pored toga, treba istai da je koncept formiranja
manevarskih bataljona u okviru brigada, isproban Na prijedlog komande 1. korpusa Generaltab
prethodne godine, u potpunosti potvrdio svoju oprav- ARBiH odobrio je predloene promjene te je svojim
danost, te je otuda namjera za njegovim daljim una- nareenjem definisao reorganizaciju korpusa.
preivanjem kroz formiranje manevarskih brigada bila Organizacijske promjene obuhvatile su Komandu
bitna odlika organizacijsko-formacijskih promjena 1. korpusa s pritapskim jedinicama i jedinicama na
provedenih poetkom 1995. Iskustvo funkcionisanja neposrednoj vezi Komande 1. korpusa, i to: 1. bVP, ba-
triju operativnih grupa na spoljnoj strani prstena op- taljon za korienje, odravanje i obezbjeenje objekta
sade grada Sarajeva takoer se pokazalo dragocjenim, D-B, 1. NRC, 1. lard PVO, 1. inb, 1. Okb, 1. LoB,
naroito u kontekstu rukovoenja i efikasnijeg kori- 1. Snb, Komanda garnizona Sarajevo, te novoformi-
tenja dostupnih resursa. Predstojei zadaci i stanje na rane lahke manevarske brigade: 141, 145. i 146. lbr,
bojitima nametali su potrebu integrisanja operativnih kao i preformiranu 142. hrvatska lbr Kralj Tvrtko,
grupa kao privremenih sastava i njihovu transforma- koje su bile na direktnoj vezi Komande 1. korpusa.1041
ciju u divizije, kao najvie zdruene taktike jedinice. Krajem januara formiran je, od dva postojea MAD-a
Upravo na takvim principima formulisan je pri- iz sastava 1. korpusa, 1. mjeoviti artiljerijski puk, u
jedlog Komande 1. korpusa za racionalnije organizo- strukturi takoer pozicioniran na direktnoj vezi Ko-
vanje komandi i jedinica u zoni odgovornosti korpusa, mande 1. korpusa.1042
Reorganizacija Armije RBiH u zoni odgovornosti
1. korpusa obuhvatila je i formiranje triju divizija ko-
1039 Sporazum o primirju pretpostavljao je modalitete za njego-
vo sprovoenje uz pridravanje postojeih sporazuma, i to:
Sporazuma o Aerodromu Sarajevo od 5.6.1992, Sporazum
o Srebrenici od 24.4.1993, Sporazum o Srebrenici i epi od 1040 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Str.pov.broj: 06/10-4,
8.5.1993, Sporazum o demilitarizovanoj zoni planine Igman 4.1.1995.
od 11.8.1993, Sporazum o Aerodromu Sarajevo od 9.2.1994, 1041 AARBiH, GARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1,
Sporazum o koritenju civilnog saobraaja preko Sarajevskog 11.1.1995.
aerodroma od 17.3.1994, Sporazum o Goradu od 23.4.1994. 1042 AARBiH, GARBiH, Reorganizacija Armije RBiH - organiza-
te Antisnajperski sporazum od 14.8.1994. godine. ICTY, Legal cijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, izmjene i dopune
library. nareenja, Str.pov.broj: 4/43-9-2, 28.1.1995.

295
 z/o divizija 1. korpusa
HVO
14.d
pnene vojske: 12. (Sarajevo), 14. (Tarin) i 16. divizije
(Vare). Takva struktura 1. korpusa, nastala poetkom
1995. godine, prikazana je na Grafikonu 12.
U sastav sarajevske 12. divizije ule su preformi-
rane jedinice s ueg gradskog podruja na unutranjoj
strani prstena opsade grada. Zona odgovornosti divi-
zije obuhvatala je upravo taj dio zone odgovornosti 1.
korpusa. Osim prioritetnog i trajnog zadatka odbrane
ueg podruja grada, brigade iz sastava 12. divizije su
i u 1995. godini upuivale po jedan bataljon iz svog sa-
stava na izvravanje zadataka u zonama odgovornosti
14. i 16. divizije, kako su to prethodne godine inile
u zonama odgovornosti operativnih grupa 1. korpusa.
Komanda 14. divizije formirana je u Tarinu.
Zona odgovornosti divizije obuhvatala je zonu bive
296
16.d
12.d
OG-1 (Pazari), s jedinicama iz njenog sastava, i dio
zone odgovornosti OG-2 (Visoko), odnosno njene op-
ine Fojnica, Kiseljak i Kreevo, s pripadajuim jedi-
nicama.
U sastavu 16. divizije, sa sjeditem u Vareu,
ukljuene su jedinice iz dotadanjeg sastava OG-3
(Vare) i preostali dio snaga OG-2 (Visoko). Zona od-
govornosti divizije pokrivala je prostore opina Viso-
ko, Breza, Olovo, Vare i Ilija. 1043
Detaljnije izlaganje o sastavu i promjenama u
strukturi 12, 14. i 16. divizije tokom posljednje ratne
godine dato je u zasebnom poglavlju o jedinicama 1.
korpusa.
1043 AARBiH, GARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1,
11.1.1995.
U Tarinu ispred komandnog mjesta 14. divizije, proljee 1995. U sredini predsjednik Alija Izetbegovi i
komandant divizije Zaim Imamovi, lijevo Vahid Karaveli, desno Zaim Beovi

Komandanti 1. korpusa i 12. divizije, Vahid Karaveli i Fikret Prevljak

297
 Zaim Imamovi Prijem ratne zastave 146. lbr

Pripadnici 143. lbr, Niii, 1995.

298
 Na komandnom mjestu 135. bbr, Visoko, 1995.

Premijer Haris Silajdi u spomen-sobi 102. mtbr. Desno Mustafa Debo. Sarajevo, 1995.

299
 Ispred Komande 1. korpusa u Ulici Danijela Ozme: Jakuf Subai, Esad Pelko Brzi,
Mustafa Hajrulahovi Talijan, Ismet Dahi, dr. Hasan Muratovi

Raid Sobo, Sejdalija Bukva, Osman Kova

300
 Ramiz Pljaki Sifet Podi i Rizvo Pleh

Enis Srna Starjeine 146. lbr i 2. smtb. Desno: Bajro Fejzi i Zakir Okovi

Husein Tursunovi Starjeine 310. bbr. Desno Mustafa Memija

301
302
 Borbena dejstva 1. korpusa
tokom proljea 1995.
P
oetak 1995. godine bio je u znaku primirja,
moglo bi se rei krhkog, jer su u periodu nje-
govog vaenja kontinuirano biljeena provoka-
tivna dejstva s VRS-ovih poloaja. Uz provokativna
dejstva, VRS-ove snage su u poetku primirja prakti-
kovale i iznenadne napade na prednji kraj odbrane.1044
S druge strane, snage 1. korpusa primirje su kori-
stile za obuku, ininjerijsko ureenje poloaja, te po-
boljanje logistikog obezbjeenja, posebno kada se
imaju u vidu zimski uslovi ivota i rada u jedinicama.
Takve tekoe zahtijevale su ogromne napore na ou-
vanju linija u zoni odgovornosti 1. korpusa, posebno
u zonama 14. i 16. divizije, na padinama planina Tre-
skavice i Zvijezde. Bilo je neophodno osigurati pret-
postavke za puki opstanak u uslovima kada su smetovi
dostizali i do pet metara visine, a brzina vjetra i preko
140 m/s. Pod tim okolnostima pokazalo se gotovo jed-
nako tekim i sutinski znaajnim odravati prohod-
nost putnih komunikacija za transport ljudstva i dotur
neophodnih materijalno-tehnikih sredstava.
Pored provokativnih dejstava VRS-ovih snaga
prema jedinicama Armije, primjetno je bilo i ininje-
rijsko ureenje vlastitih linija, te intenzivno osma-
tranje i izvianje prednjeg kraja odbrane 1. korpusa
ARBiH. Vrena su i nasilna izvianja. Na takve pro-
vokacije pripadnici 1. korpusa odgovarali su vatrom
i preventivnim mjerama radi zatite vlastitih pozicija.
Prilikom jednog od takvih dogaaja, a nakon izvre-
nog osmatranja sjevernih i junih padina Treskavice, s
ciljem zauzimanja povojnijeg taktikog poloaja sna-
ga 1. korpusa, jedinica iz sastava 2. Vmtbr u z/o 14.
divizije su 23. februara 1995. godine zaposjele liniju
Zaklopci Crvene stijene Cirkue Ledovi Peter
Pale. Potom se ubrzano pristupilo ininjerijskom
ureenju u veoma oteanim vremenskim uvjetima.1045
1044 AARBiH: Komanda 1. korpusa, Redovni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 02/5-1, 1.1.1995; Komanda 1. korpusa, Redovni bor-
beni izvjetaj, Str.pov.broj: 02/5-2, 2.1.1995.
1045 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 02/5-55, 24.2.1995.
VRS je kontinuirano krila primirje otvaranjem
vatre iz pjeadijskog naoruanja, neselektivnim arti-
ljerijskim dejstvima i podmuklim snajperskim djelo-
vanjem to je uzrokovalo stradanje civila na gradskim
podrujima. Sve ea naruavanja primirja nagovje-
tavala su predstojea borbena dejstva.1046 Za to vrije-
me borci 1. korpusa vrsto su drali liniju odbrane i na
unutranjoj i na spoljnoj strani prstena opsade grada.
Komanda 1. korpusa izdala je nareenje da se
intenziviraju pripreme za ofanzivna borbena dejstva.
Meutim, vremenske prilike toliko su se pogorale da
su to ne samo onemoguavale nego su dovodile u pi-
tanje i redovno izvravanje zadataka na dostignutim
linijama odbrane. Prilikom povratka jedinice 131. lbr
s linije odbrane u logorsku prostoriju dolo je do po-
kretanja snijene lavine na Treskavici, u rejonu Ploe
ispod okinog tornja. Tom prilikom u lavini je stra-
dalo 10 boraca, a spaavanje je onemogueno velikim
nevremenom, vjetrom i meavom.1047
Da bi se razumjeli dogaaji u zoni odgovornosti
1. korpusa u proljee 1995. godine, bitno je razumjeti
namjere meusobno suprotstavljenih jedinica. Trajni i
prevashodni zadatak 1. korpusa ARBiH bio je odbrana
Sarajeva, a zatim deblokada grada razbijanjem prstena
njegove opsade s obje strane. SRK-ov zadatak s poja-
anjima iz HK-a, prema izdatoj zapovijesti za operaci-
ju LUKAVAC-95, bio je da pree u napad pravcem:
desno rijeka Presjenica vrh Bjelanice, i lijevo dolina
rijeke Ljuta s. Bobovica, kao i na prostoru sjeveroza-
padnih padina Igmana, s ciljem da razbije snage AR-
BiH na prostoru Treskavice i zatvori sve prilaze koji iz
doline rijeke Ljute izvode ka platou Treskavice, te da
1046 VRS-ova artiljerija je 5. aprila pogodila zgradu Loris i tom
prilikom zapaljen je jedan stan. AARBiH, Komanda 1. korpu-
sa, Redovni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 02/5-95, 5.4.1995.
VRS je 9. aprila Izviako-diverzantsku jedinicu pokuao
ubaciti u rejon Hrasnog Brda, to je osujeeno, pa je nakon
razmjene vatre ova jedinica natjerana na povlaenje. AAR-
BiH, Ratni dnevnik 101 mtbr/bbr od 22.10.1994 do 7. 6.1995.
godine.
1047 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 01/1-77, 30.3.1995.
303
povue front s Umanskog platoa i doline rijeke Pre-
sjenica ka Hojti i iljku, a na padinama Igmana presi-
jee put Pazari Hrasnica, kako bi osigurao povoljni-
ji manevar snaga i ojaao spoljnu opsadu Sarajeva.1048
Budnost boraca 1. korpusa na prednjem kraju
odbrane manifestovala se odgovaranjem na pokuaje
iznenadnih prepada neprijateljske strane. Poslije pri-
mjetnog grupisanja veeg broja VRS-ovih pripadnika
u rejonu fabrike FAMOS, snage 4. Vmtbr efikasno
su odgovorile na upad i brzim manevrom pomjerile
linije za 200 metara te time osigurale povoljniji polo-
aj.1049 Zbog toga to je VRS naruila primirje aktiv-
nim izvianjem, te djelovanjem minobacaa i modifi-
kovanih aviobombi po civilnim objektima u Hrasnici,
komanda 1. korpusa uputila je otar protest komandi
UNPROFOR-a, sektor Sarajevo, jer UN-ove snage
nisu izvrile preuzetu obavezu i stavile pod kontrolu
teko naoruanje.1050
Nakon to su provele pripreme za ofanzivna bor-
bena dejstva, im su to zimski uslovi koliko-toliko
omoguili, zdruene jedinice 1. korpusa iz sastava 14.
divizije 15. aprila 1995. godine su, nakon iznoenja
potrebnog MTS-a i u uslovima neprekidnih snijenih
padavina, ovladale objektima okin toranj, tt 1917, tt
1914 i najveim dijelom Paine planine.1051 Nadljud-
skim naporima, u krajnje tekim zemljinim i vre-
menskim uslovima, jedinice 1. korpusa pokuale su
u dovoljnom stepenu ininjerijski urediti poloaje na
dostignutoj liniji.
U ranim jutarnjim satima 3. maja VRS je poela
pripremati artiljerijski napad na poloaje jedinica AR-
BiH u z/o 14. divizije. Napad je nastavljen i po dubi-
ni borbenog rasporeda jedinica na platou Treskavice,
Borikovca, Rakitnice i Pazarita. Cjelodnevni artilje-
rijsko-pjeadijski napadi VRS-a odbijeni su odlunom
odbranom boraca 1. korpusa. Napadna dejstva VRS-
a nastavljena su i narednog dana u rejonu okinog
tornja (tt 2086) gdje je ispaljeno oko 1000 projektila.
Borci 1. korpusa odolijevali su estokim napadima do
veernjih sati, kada su se povukli na linije koje su dr-
ali prije izlaska na vrh Treskavice.1052
1048 ICTY, Komanda SRK, Zapovijest LUKAVAC-95, Str.pov.
broj: 20/02-1, 27.3.1995.
1049 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 01/3-109, 8.4.1995.
1050 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Pismo UNPROFOR-u, Broj:
05/04-331, 7.4.1995.
1051 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Redovni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 02/5-105, 15.4.1995.
1052 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 02/5-124-1, 5.5.1995.
304
Uporedo s izvedenim borbenim dejstvima na Tre-
skavikom platou, to je bio planirani dio operacije
LUKAVAC-95, VRS je pojaala intenzitet granati-
ranja grada Sarajeva i linija odbrane 1. korpusa. Na
udaru su bile komunikacija Hrasnica Igman, rejon
objekta D-B, Jevrejsko groblje i Marindvor.1053 Po-
krivenost komunikacije prema Igmanu i objekta D-
B taktiki je potez koji je imao za svrhu onemogu-
avanje transporta ljudstva i MTS-a radi ispomoi
pripadnicima 1. korpusa na treskavikom platou. Ne-
selektivno granatiranje s civilnim rtvama bilo je dio
stalne strategije guenja grada i psiholokog pritiska
na pripadnike 1. korpusa koji su zadatke izvravali na
spoljnoj strani prstena opsade, dok su njihove porodice
bile izloene stradanju i borbi za preivljavanje.
Intenzivna VRS-ova artiljerijska dejstva po re-
jonu evigradu (tt 2043), Velikog i Malog Ljeljena i
Zubova nastavljena su i 10. maja, to pokazuje da je
teite SRK-ovog napada izraeno na tom pravcu.1054
Nedugo nakon toga, VRS je izvela snaan kombi-
novani napad na linije odbrane 12. divizije u Sarajevu.
Prethodno su izvrili pregrupisavanje snaga na pravcu
Pale Trebevi Vraca Lukavica Grbavica, kao
i na pravcu Pale Hrea Mrkovii Poljine Vo-
goa radi izvrenja napada na pravcu Osmice Zla-
tite Vranjae Debelo brdo i Vranjae Suhi po-
tok Debelo brdo. Artiljerijska priprema po linijama
odbrane 1. korpusa, posebno u z/o 105. bbr i 115. bbr,
trajala je do podneva 16. maja. Artiljerijska vatra je
neselektivno prenesena i na civilne objekte u gradu.
Uslijedio je snaan pjeadijski napad na pravcu Suhi
potok Debelo brdo, Kasarna Bosut Debelo brdo,
ulica Trebevika Jevrejsko groblje. Borci 12. divi-
zije preduzeli su sve neophodne mjere i nisu dozvo-
lili nikakva iznenaenja. Vodili su odsudnu odbranu,
uz artiljerijsko djelovanje po neprijateljskim snagama
ispred linija odbrane i vatrenim takama VRS-a, s
ciljem rastereenja i pomoi borcima 115. i 105. bbr
koji su bili izloeni artiljerijsko-pjeadijskom napadu.
VRS-ovi napadi ponavljani su u talasima tokom dana.
ak su, u namjeri dodatnog pritiska na branioce, u re-
jon Osmica izveli ivi tit ena i djece. Branioci su
odolijevali svim atacima i tokom noi sanirali linije
odbrane na Debelom brdu, Vranjaama, Zlatitu i Gr-
1053 Djelovanjem MB 120 mm u periodu 13:10-13:15, sa etiri
granate iz rejona Ilinjaa po objektu D-B, na ulaz u obje-
kat iz Butmira, poginulo je devet osoba. AARBiH, Komanda
1. korpusa, Redovni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 02/5-127,
7.5.1995.
1054 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 01/1-148, 10.5.1995.
 b/d 1. korpusa na Treskavici 30. maj - 4. juni 1995.

ARBiH

VRS

Snage ARBiH Snage VRS

Pravci napada ARBiH

305
 Tarin, 1995. Zaim Imamovi, Zaim Beovi, Vahid Karaveli

Pripadnici 182. Vlbr na padinama Treskavice, ljeto 1995.

306
donju koje su uslijed artiljerijskih djelovanja oteene i jedinice ARBiH na podruju grada procjenjivale su
ili unitene.1055 da e VRS koristiti modifikovane aviobombe na ne-
koliko lokacija kako bi nastavile borbena dejstva na
U ranim jutarnjim satima 17. maja nastavljena su
Stupskoj petlji, na brdu Mojmilo, objektu D-B i dru-
VRS-ova artiljerijska dejstva po rejonu Grdonj, De-
gim mjestima i ovladale ovim rejonima. Zbog toga su
belo brdo i Vranjae, a vatra je preusmjeravana i na
preduzimane brojne operativne mjere da bi se zatitilo
druge dijelove grada. Na pravcima Vranjae i Debelo
stanovnitvo i sprijeila panika.
brdo izvodili su i pjeadijske napade, koje su jedinice
12. divizije osujetile i efikasnom zaprenom vatrom Krenje prethodne godine postignutog sporazu-
zaustavile, pri tom nanijevi gubitke neprijateljskoj ma o kontroli tekog naoruanja na podruju Saraje-
strani u ivoj sili i MTS-u.1056 va i VRS-ovo artiljerijsko djelovanje unutar te zone,
na prethodno opisani nain, bili su razlog da 25. maja
Uspjena odbrana u z/o 12. divizije, zbog blizi-
1995. godine avioni NATO-saveza borbeno djelu-
ne samog centra grada i kljunih objekata institucija
ju po VRS-ovim poloajima oko Sarajeva. Prisustvo
vlasti, imala je utjecaj na stanje borbenog morala pri-
UNPROFOR-ovih snaga na posmatrakim punkto-
padnika 1. korpusa i ARBiH u cjelini. U takvom kon-
vima inae nije spreavalo iznenadna dejstva vatrom
tekstu nastavljene su organizacijske, materijalne i mo-
srpskih snaga po civilnim ciljevima u gradu, iako je
ralno-psiholoke pripreme za izvoenje protivudara.
bilo pojedinanih, ali nedovoljno efektivnih odgovo-
Meutim, izuzetno loi meteoroloki uslovi (hladnoa
ra. Kada je 29. marta u predveernjim satima dvjema
i magla) na Treskavikom platou utjecali su na odluku
tromblonskim minama pogoena tramvajska stanica u
komandanta 1. korpusa da odgodi ofanzivna borbena
Pofaliima, UNPROFOR je uzvratio rafalima iz PAM-
dejstva. Uslijed tih faktora pristupilo se odmoru i kon-
a prema VRS-ovim poloajima na Grbavici. UN-ove
solidaciji stanja u jedinicama.1057
snage takoer su u toku 10. maja uzvratile na vatru
Ujutro 24. maja poeo je jak VRS-ov artiljerijski koju je VRS s poloaja u Suhom potoku otvarala po
napad po linijama odbrane na unutranjoj strani pr- njihovoj osmatranici na Debelom brdu.1060 Takve re-
stena opsade i po samom gradu. Najizraenija dejstva akcije nisu spreavale VRS-ove aktivnosti.
usmjerena su prema rejonima Debelo brdo, Zlatite,
Nakon ogranienog djelovanja NATO-ove avija-
Jevrejsko groblje i Grdonj. Dejstva su obnovljena u
cije na poziv UNPROFOR-a, VRS-ove snage zarobile
popodnevnim satima artiljerijsko-pjeadijskim napa-
su vie od 300 UN-ovih pripadnika i zadrale ih kao
dom na Debelo brdo i Vranjae iz pravca Suhi potok,
taoce. Nakon to je VRS napala UN-ove punktove i
Kasarna Bosut, Zlatite, Trebevika ulica i iz pravca
zarobila UNPROFOR-ove pripadnike, uz pljaku na-
Grbavice. Neprijatelj je uspio ovladati s dva rova na
oruanja i opreme, nastala je realna opasnost da se,
liniji odbrane 115. bbr, ime je ugrozio cijelu odbranu
preobueni u UN-ove uniforme, VRS-ovi pripadnici
na spomenutom pravcu. Uslijedio je protivudar boraca
ubace kao diverzantsko-teroristike grupe u grad Sa-
12. divizije koji su oko ponoi ovladali ranije izgublje-
rajevo. Zbog toga je bilo neophodno poduzeti odgova-
nim poloajima.1058
rajue preventivne mjere.
Nedugo nakon toga, 26. maja, VRS-ove snage na
Poniavajue slike vezanih vojnika plavih lje-
ovom pravcu upotrijebile su modifikovanu aviobom-
mova na mostovima ili drugim objektima upozorile
bu, to je i inae bila esta praksa srpskih snaga.1059
su cjelokupnu meunarodnu javnost i zahtijevale ener-
Strahovita eksplozija i razorno dejstvo tih bombi stva-
ginu akciju.1061 To se, meutim, nije dogodilo, ve se
rali su preduslove za irenje panike, kako kod graana
putem diplomatskih kanala i dalje djelovalo kako bi se
tako i borakog sastava. U proljee 1995. Komanda
okonala talaka kriza. U tome se na kraju i uspjelo,
uz kljunu ulogu srpskog politikog vrha u Beogradu.
1055 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Redovni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 02/5-136, 16.5.1995. Uslijedio je odgovor snaga 1. korpusa u zoni 14.
1056 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Redovni borbeni izvjetaj, Str.
pov.broj: 02/5-137, 17.5.1995.
1057 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj, 1060 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Redovni borbeni izvjetaj, Str.
Str.pov.broj: 01/1-174, 22.5.1995. pov.broj: 02/5-130, 10.5.1995.
1058 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Redovni borbeni izvjetaj, Str. 1061 VRS je s poniavanjem meunarodne zajednice ila i dalje,
pov.broj: 02/5-144, 24.5.1995. te je 27. maja 1995. godine naredila da se od snaga UN-a
1059 ICTY, Komanda SRK, Izvjetaj o stanju lansera za avio-bom- nasilno preuzme kontrola nad Sarajevskim aerodromom,
be, Str.pov.broj: 20/04-202-2, 15.6.1995. ali i brojni drugi do- ICTY, Komanda SRK, Nareenje, Str.pov.broj: 20/04-185,
kumenti SRK-a dostupni na www.icty.org. 27.5.1995.

307
 Poloaji na Treskavici, januar 1995.

Trnovo - Dujmovska brda, ljeto 1995.

308
divizije, koje su 30. maja u ranim jutarnjim satima
otpoele napadna borbena dejstva na pravcima Voli-
ja jama okin toranj, Ilija Kozija luka Lupo, pravcu Veliki konik Ljeljen Kuk.1065
Turov stan Peter Koljen ardak i s. Dujmo-
vii Brda Kukovi. Tokom cjelodnevnih borbi na
sva etiri pravca napada osloboeni su objekti Peter,
Koljen (tt 1437) i Pale, a napad i izlazak na gredu
Suha lastva Krajia klanac i na Nikoline stijene nije
uspio. Vreno je intenzivno ininjerijsko ureenje no-
vih linija odbrane.1062 Meutim, uslijed izuzetno loih
vremenskih uslova i estoke artiljerijske vatre, borci
1. korpusa bili su primorani povui se na prethodne
poloaje.1063
Borbena dejstva na Treskavici nastavljena su po-
etkom juna.
Intenzivnim cjelodnevnim napadnim djelovanjem
3. juna, jedinice 1. korpusa u zoni 14. divizije oslo-
bodile su objekte Kozija luka, Dikonjina greda, Suha
lastva, Klekova glavica, Krajia klanac, Surdupi, Pre-
slo ( tt 1970) i Malo vratlo ( tt 1950). Da bi se omo-
guilo daljnje napredovanje na navedenim objektima
i zadrala inicijativa u izvoenju protivudara, koman-
dant 1. korpusa donio je odluku da uvedu svjee snage
na tim linijama.1064
Eksploatacija postignutih uspjeha jedinica 1. kor-
pusa nastavljena je i narednog dana. U ranim jutarnjim
satima izvreno je ubacivanje u dubinu neprijateljskih
poloaja u rejonu Veliko jezero, Nikoline stijene i Ba-
rice. Dio VRS-ovih snaga u rejonu Surdupa doveden je
u poluokruenje i razbijen. Osloboeni su objekti: o- mira u Bosni i Hercegovini od sutinskog znaaja bila
kin toranj (tt 2086), Paina planina (tt 2070), tt 1917, tt
1944, Male stijene (tt 1655), Debelo brdo, Mokrodoli i
tt 1845. Ispoljeno je sadejstvo s jedinicama 4. korpusa,
te su uspjeno okonana dejstva i osloboeni Jagina
glava (tt 1529) i Gunjaa. Tokom dana snage ARBiH
i VRS-a smjenjivale su se u kontroli poloaja na koti
1907, kod Bosanskog vratla, da bi do kraja dana sna-
ge iz sastava 14. divizije ovladale i tim objektom. U
1062 AARBiH, Komanda 1. korpusa - PKM Bijela lijeska, Vanredni
borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 01/01-191, 31.5.1995.
1063 AARBiH, Komanda 1. korpusa - PKM Bijela lijeska, Vanredni
borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 01/01-192, 1.6.1995.
1064 AARBiH, Komanda 1. korpusa - PKM Bijela lijeska, Vanredni
borbeni izvjetaj, Str.pov.broj: 01/1-201, 3.6.1995.
skladu s postignutim borbenim uspjesima komandant
1. korpusa odluio je da se nastave napadna dejstva na
Na postignute uspjehe boraca 1. korpusa na boj-
nom polju VRS-ove jedinice odgovorile su estokim
granatiranjem gradskih podruja iz orua svih kaliba-
ra. Meta djelovanja bio je ponovo i objekat D-B na
ulazu s butmirske strane.1066 Nesumino granatiranje
po gradskim podrujima nije zaustavilo borce 1. kor-
pusa. etvrtog dana borbenih dejstava u zoni 14. divi-
zije, 6. juna osloboeni su slijedei objekti: Lupo ( tt
1776), ljivice, Nikoline doline, Spasovaa, tt 1492,
tt 1587 i tt 1636.1067 Meutim, nakon VRS-ovog kon-
tranapada 9. juna, uslijedilo je povlaenje s objekta
Lupo.
U ovom periodu i u zoni odgovornosti 16. divizije
provoene su intenzivne taktike radnje na uvriva-
nju linija odbrane, uz aktivno izvianje rasporeda sna-
ga neprijatelja, s ciljem priprema za napadna borbena
dejstva.
Izvedena borbena dejstva 1. korpusa u z/o 14. di-
vizije tokom maja i juna 1995. bila su znaajna s voj-
nikog aspekta, jer su borbeni uspjesi u veoma tekim
uslovima potvrdili osposobljenost jedinica za izvoe-
nje dejstava na planinskom zemljitu. Ostvareni uspje-
si 1. korpusa, u korelaciji s rezultatima snaga ARBiH
na prostoru srednje i sjeverozapadne Bosne, bili su
podrka politikom rukovodstvu drave u mirovnim
pregovorima. Ipak, u cijelom kompleksu pitanja rata i
je situacija u Sarajevu, radi ega se pristupilo planira-
nju posebne operacije s ciljem deblokade grada.
1065 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 01/1-202, 4.6.1995.
1066 Uslijed tog djelovanja smrtno su stradale etiri osobe, a ran-
jeno ih est. AARBiH, Komanda 1. korpusa, Redovni borbeni
izvjetaj, Str.pov.broj: 02/5-154, 4.6.1995.
1067 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 01/1-207, 6.6.1995.
309
 Treskavica, kolona 182. Vlbr, januar 1995.

Trnovsko bojite, 1995.

310
Treskavica - ardak, ljeto 1995.

311
 Mala aba - vrh Treskavice, ljeto 1995.

312
 Operacija TEKBIR

A
rmija Republike Bosne i Hercegovine je u grupe G-a ARBiH i ministru za unutranje poslove
junu i julu 1995. godine izvela jo jednu ope- RBiH.1070
raciju iji je zadatak bio deblokada Sarajeva.
Komandant G-a odluio je izvesti kombinovanu
Bila je to i najvea operacija koju je Armija izvela to-
napadnu operaciju zdruenih sastava ARBiH. Glavne
kom odbrambeno-oslobodilakog rata. Plan operacije
snage grupisane su u zoni odreenoj linijama: desno
izradio je Generaltab ARBiH, pod ijom komandom
Kiseljak Igman (Trenjevo brdo tt 1325) i lijevo e-
je i izvedena. U njoj su uestvovale jedinice 1, 2, 3, 4.
merska planina Vogoa. Pomone snage grupisane
i 7. korpusa ARBiH, jedinice na direktnoj vezi Ga-
su na pravcima: Straite Jablanica Krupac, Okru-
ARBiH, kao i jedinice MUP-a RBiH.1068
glica Niani Vrhovi, Bakii Gradina auevo
Nakon isteka etveromjesenog primirja, agresor brdo Vrhovi. Jedinstvenim i obuhvatnim napadom
je poetkom maja 1995. godine nastavio svakodnevno s krila i bokova trebalo je razbiti odbranu agresora na
granatirati Sarajevo, a njegovim graanima je preki- pomonim pravcima i vezivati njegove snage angao-
nuo dotok vode, struje i plina. Meunarodna zajednica vane na blokadi grada i interventne snage po dubini, a
nije nita uinila da pomogne glavnom gradu Bosne glavnim snagama izvriti proboj na vie pravaca, ovla-
i Hercegovine. To je bio povod da Alija Izetbegovi, dati kljunim zemljinim objektima, a zatim jednovre-
predsjednik Predsjednitva RBiH, koje je bilo i Vrhov- menim dejstvom snaga iz okruenja, snaga s fronta i
na komanda OS-a RBiH, 19. maja 1995. pozove najvi- ubaenih snaga produiti napad radi to breg spajanja
i komandni kadar Armije i naredi im da u to kraem sa snagama iz Sarajeva barem na jednom pravcu i tako
roku pristupi izvoenju operacije za deblokadu Sara- deblokirati grad.1071
jeva. Iako je komandant G-a ARBiH iznio razloge
Prema zapovijesti, glavne snage u operaciji T
zbog kojih je smatrao da Armija jo nije spremna za
inile su jedinice 3, 4. i 7. korpusa, s dijelom jedinica
izvoenje ove operacije, koja je imala strategijski zna-
1. korpusa,1072 Gardijskom brigadom i lahkom briga-
aj, predsjednik Izetbegovi nije uvaio njegove argu-
dom Crni labudovi, koje su pridodate snagama ovih
mente, ve je zahtijevao potpunu deblokadu grada, a
korpusa.
ne otvaranje koridora prema Sarajevu, te da operacija
treba poeti najkasnije do 10. juna 1995. godine.1069 Jedinice 4. korpusa, s pridodatim snagama 1. kor-
pusa, imale su zadatak da napadaju u zoni odreenoj
Generaltab je za deset dana pripremio zapovi-
pravcima: desno Trenjevo brdo (tt 1325) Banja
jest i druga dokumenta za sarajevsku operaciju koja
Ilida i lijevo s. Bukovica r. Lepenica Han-Plo-
je dobila kodni naziv TEKBIR, odnosno skraeno
a. Uz vlastitu artiljerijsku podrku, u bliem zadatku
T. U Tarinu je u noi 28/29. maja 1993. godine, u
trebale su ovladati objektima Golo brdo, Otrik i Ba-
prisustvu predsjednika Alije Izetbegovia, komandant
talovo brdo, produiti napad i u sljedeem zadatku u
Generaltaba ARBiH general Rasim Deli saopio
sadejstvu s dijelovima snaga 7. korpusa, eventualno i u
potinjenim komandantima odluku o izvoenju ove
sadejstvu snaga HVO-a, ovladati prevojem Kobiljaa
operacije i o angaovanju jedinica u operaciji. Sat i 15
i dijelom puta Han-Ploa Raskre Blauj. Izvre-
minuta iza ponoi 29. maja u Tarinu potpisao je zapo-
njem blieg zadatka snaga 4. korpusa, Hadii bi bili
vijest za operaciju T i uruio je komandantima 2, 3,
dovedeni u okruenje, pa su snage dobile zadatak da u
4. i 7. korpusa, predstavnicima 1. korpusa, Operativne

1068 AARBiH, NIP Vojna iskustva iz rata u BiH 1992-1995, Ope- 1070 Ibid., str. 131.
rativno-taktika analiza Deblokada grada Sarajeva, autor: 1071 AARBiH, G ARBiH, Zapovijest komandanta GA za napad
pukovnik evko Dardagan, Sarajevo, 2000. (dalje: OTA T). op. br. 1, Broj: 1/825-1, Tarin, 29.5.1993.
1069 Rasim Deli, Armija Republike Bosne i Hercegovine - na- 1072 Ibid. Sto deveta bbr i 1/104. mtbr pridodati su snagama 4.
stanak, razvoj i odbrana zemlje, knjiga druga, VKBI, Saraje- korpusa, 135. i 136. bbr snagama 7. korpusa, a 126. lbr i 134.
vo, 2007, str.128-129. bbr snagama 3. korpusa.

313
tom sluaju stanovnitvu omogue izvlaenje prema
Ilidi. Na ovim linijama trebalo je da uvrste poloa-
je i obezbijede se od intervenicije iz pravca Hadia
i Rakovice i budu u gotovosti za nastavak borbenih
dejstava pravcem Plandite Ilida Stup.1073
Snage 7. korpusa, s pridodatim jedinicama 1.
korpusa i Gardijskom brigadom, imale su zadatak da
izvre napad u zoni odreenoj pravcima: desno s. Br-
njaci Han-Ploa Blauj i lijevo Vratolom (tt 638)
iskljuno s. Ljeevo (iskljuno r. Bosna) s. Krivo-
glavci, te da, uz vlastitu artiljerijsku podrku, probiju
odbranu neprijatelja na desnom krilu, ovladaju irim
rejonom s. Vela i Crkvice (tt 935), a zatim pomonim
snagama, u sadejstvu s dijelom snaga 4. korpusa i
eventualnim sadejstvom snaga HVO-a, produe napad
i ovladaju prevojem Kobiljaa. Jedinice 7. korpusa za-
tim su trebale glavnim snagama produiti napad prav-
cem Crkvice Otrik (tt 838) Paljevo, dijelom snaga
prei u odbranu, a dijelom prei u bone napade prav-
cima: Otrik Mandino brdo, Otrik Osoj, Otrik
Vlakovo Blauj, Krstac Straho s. Dobroevii,
Paljevo tt 658 s. Ribarii, Paljevo Grad Tiija
glava i Grad s. Kuzman.1074
Jedinice 3. korpusa, s pridodatim jedinicama 1.
korpusa i Crnim labudovima, trebale su izvoditi bor-
bena dejstva prema zapovijesti u zoni odreenoj prav-
cima: desno s. Dabravine Vratolom (tt 638) ue r.
Stavnje u r. Bosnu i lijevo Karaula Srednje r. Lju-
bina Semizovac, sa zadatkom da glavnim snagama
razbiju odbranu agresora u rejonu Ravnog Naboia
(k 1082), a zatim jednovremenim dejstvom glavnih
i pomonih snaga produe napad, ovladaju u cjelini
objektima Ravni Naboi i Haluge, te na dostignutim
linijama privremeno organizuju odbranu obezbjeuju-
i se od intervencije iz pravaca Semizovca i Srednjeg.
Prema razvoju situacije, trebalo je da budu u gotovosti
za nastavak borbenih dejstava i izlazak na put Ilija
Semizovac, kako bi ovaj put stavili pod kontrolu i
ostvarili spoj s jedinicama 7. korpusa u rejonima s.
Vlakovo i Semizovac.1075
Pominjano sadejstvo sa jedinicama HVO trebalo
je ostvariti u njihovim oekivanim dejstvima u zahva-
tu komunikacije Kiseljak - Kobiljaa - Blauj.1076
Pomone snage u operaciji T inile su preostale
jedinice 1. korpusa. Jedinice 14. divizije na desnom
1073 Ibid.
1074 Ibid.
1075 Ibid.
1076 Ibid.
314
krilu imale su zadatak da obuhvatnim napadom s krila
i bokova to prije razbiju odbranu neprijatelja i u sa-
dejstvu sa snagama u dodiru ovladaju irim rejonom
Straita i Krupca i stave pod kontrolu komunikaciju
Krupac Trnovo. Na lijevom krilu, snage 16. divizije
trebale su ovladati rejonima Niani i Gradina, presjei
put Srednje Niii i staviti ga pod kontrolu. Snage iz
grada, jedinice 12. divizije i specijalne policijske jedi-
nice Lasta i Bosna, dobile su zadatak da probiju
linije agresora oko grada, ovladaju objektima Gradac,
Perivoje, Rajlovac, te rejonom Nedaria, produe na-
pad i spoje se s glavnim snagama 7. korpusa iz pravca
Paljevo Reljevo u rejonima Doboj i Dvor.1077
U rezervi G-a ARBiH ostala je 210. brigada 2.
korpusa.
Komandant Deli 30. maja je izdao dopunu za-
povijesti kojom je svim uesnicima Operacije T, za
vrijeme borbenih dejstava, zabranio bilo kakve kon-
flikte s predstavnicima meunarodnih asocijacija, a
naroito s UNPROFOR-om, te ugroavanje ivota ci-
vilnog stanovnitva, ruenja objekata i slino.1078
Na prethodnim stranicama bilo je rijei o borbe-
nim uspjesima jedinica 1. korpusa u zoni 14. divizije
i osloboenoj teritoriji na planini Treskavici krajem
maja i poetkom juna. Da bi se jedinice 14. divizije
blagovremeno pripremile za naredni zadatak, odnosno
operaciju T, komandant 1. korpusa je 6. juna naredio
prekid ofanzivnih dejstava 14. divizije, odnosno zau-
stavljanje jedinica na dostignutoj liniji i organizaciju
odsudne odbrane na liniji Peter Nikoline stijene tt
1907 Mali treska (tt 1969), gdje je trebalo ostvariti
fiziki spoj sa snagama 4. korpusa. U cilju to kvalitet-
nije pripreme za naredni zadatak, nareena je i smjena
jedinica koje su uestvovale u posljednjim borbenim
dejstvima na ovom prostoru.1079
Zadaci koje je 1. korpus dobio u operaciji T de-
taljno su razraeni i preneseni potinjenim jedinicama
zapovijeu komandanta korpusa izdatom 8. juna.1080
U Travniku su se 9. juna 1995. predsjednik i pot-
predsjenik Federacije Kreimir Zubak i Ejup Gani, te
generali Deli i Blaki sa saradnicima dogovorili o
ueu HVO-a Kiseljak u sarajevskoj operaciji. Zubak
i Blaki dali su samo naelnu saglasnost za uee
1077 Ibid.; Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 132.
1078 AARBiH, G ARBiH, Dopuna zapovijesti komandanta GA
za napad Op.br. 1, Broj: 31-2 03-302-7/32, Kakanj, 30.5.1995.
1079 AARBiH, Komanda 1. korpusa - PKM Bijela lijeska, Naree-
nje, Str.pov.broj: 01/1-204, 6.6.1995.
1080 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Zapovijest za napad, Str.pov.
broj: 01/3-120, 8.6.1995.
 Operacija T

1.K
3.K

7.K

HVO

1.K

UN

VRS
4.K

1.K

Linija poloaja ARBiH

Pravci djelovanja ARBiH

Linija poloaja VRS

Linija poloaja HVO
UN Snage UN-a

Sarajevski ratni tunel D-B

315
316
HVO-a u operaciji, pa je ocijenjeno da HVO nije
spreman znaajnije se ukljuiti.1081
Na komandnom mjestu G-a ARBiH u Kaknju,
13. juna uveer odrano je zavrno referisanje koman-
danata jedinica pred operaciju T. Svi komandanti su,
osim nekih manjih problema, naglasili da su njihove
jedinice spremne za operaciju i izrazili optimizam u
pogledu njenog ishoda. Nakon referisanja, komandant
G-a ARBiH je izdao nareenje za poetak operaci-
je 15. juna 1995. u 04.00 sata, dejstvom jedinica sa
spoljne strane prstena opsade, a da jedinice 12. divizije
u gradu otponu borbena dejstva 12 sati kasnije, do
kada su se oekivali poetni uspjesi jedinica koje su
napadale s fronta.1082
Maksmalnim angaovanjem Generaltaba, ko-
mandi i jedinica Armije RBiH operacija T je pripre-
mljena za 25 dana. Armija je uspjela obezbijediti pre-
mo u ljudstvu, ali ne i osigurati povoljan odnos snaga
u zoni izvoenja borbenih dejstava na glavnom pravcu
napada, a pogotovo nije bio otklonjen veliki debalans
u naoruanju izmeu VRS-a i ARBiH.1083
Obavjetajna sluba VRS-a je iz vie izvora to-
kom maja, a posebno pred poetak Operacije T,
primala informacije o pripremama za deblokadu Sara-
jeva.1084 Nekoliko boraca ARBiH srpske nacionalnosti
prebjeglo je na drugu stranu i organima VRS-a dalo
odreene podatke o pripremanoj operaciji.1085 Povjer-
ljive i pouzdane informacije o pripremama ARBiH za
deblokadu Sarajeva, VRS je dobijala i od nekoliko vi-
sokih oficira UNPROFOR-a.1086
Realno, i nije bilo mogue sakriti pokrete deseti-
ne hiljada boraca prema Sarajevu. Tako je neposredno
pred operaciju UNPROFOR saopio da ARBiH go-
mila snage sjeverozapadno od Sarajeva. Predsjednik
Vlade RBiH Haris Silajdi u Washingtonu je potvrdio
koncentraciju jedinica ARBiH oko Sarajeva, objanja-
vajui je potrebom zatite grada.1087
1081 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 137.
1082 Ibid.
1083 OTA T; Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 138.
1084 ICTY: Komanda SRK - Odeljenje za obavjetajno-bezbedno-
sne poslove, Aktivnosti neprijatelja u s/r Sarajeva, saznanja,
Str.pov.broj: 12/45-719, 12.6.1995.; Komanda SRK, Najava
ofanzivnih dejstava neprijatelja, Str.pov.broj: 20/04-209/2,
13.6.1995.
1085 Jedan prebjeg sa Niike visoravni desio se dan uoi poetka
deblokade. ICTY, Komanda SRK - Odeljenje za obavjetajno-
bezbednosne poslove, Str.pov.broj: 20/06-1-200, 14.6.1995.
1086 ICTY, Komanda SRK - Odeljenje za obavjetajno-bezbedno-
sne poslove, Str.pov.broj: 20/06-1-203, 14.6.1995.
1087 Moramo zatititi Sarajevo, Osloboenje, 15.6.1995.
VRS-ove snage imale su vremena da izvre pri-
preme za napad Armije. Komandanti i borci SRK-a
pripremani su da smireno preduzimaju mere i da im
s verom u boga i njihovu vojniku spremnost ne-
prijatelj ne moe nita.1088
Komandant G-a ARBiH je 14. juna svim korpu-
sima izdao nareenje da stave jedinice u punu borbenu
gotovost. Nareeno im je da, uporedo s operacijom
T, na drugim bojitima u svojim zonama odgovor-
nosti permanentno izvode aktivna borbena dejstva
s ciljem vezivanja neprijateljskih snaga na irokom
frontu, nanoenja gubitaka i oslobaanja teritorije.1089
Operacija T poela je 15. juna, sat ranije nego
je planirano, jer su se borci 17. Viteke krajike briga-
de1090 iznenada susreli s jednom jedinicom VRS-a.
Jedinice ARBiH silovito su udarile na VRS-
ove poloaje oko Sarajeva. Na vie pravaca uspjeli
su probiti srpske linije, ali sa veine njih su se, zbog
snanog otpora, morale povui. Na glavnom pravcu
napada najvie uspjeha imale su jedinice 3. korpusa.
Na Ravnom Naboiu 7. muslimanska oslobodila je
Gudenovau, Klanita i Bijele vode, a IDb 3. korpusa
s Crnim labudovima objekat Lipa. Borci 4. korpusa
zauzeli su na hadikom pravcu Gunar i Vis, ali su
ih istog dana i izgubili. Na pravcu napada 7. korpusa i
pridodatih jedinica, borci Gbr i 17. VKbbr uspjeli su,
kako su navodili u borbenim izvjetajima, probiti ne-
prijateljske linije u rejonima Kokoka (tt 870) i Crkvi-
ce, borci 737. Mlbr na Dobranjskom brdu i borci 705.
Sbbr u rejonu tt 682, ali su se zbog jake artiljerijske
i pjeadijske vatre neprijatelja morali povui sa svih
tih poloaja. Borci 16. divizije 1. korpusa oslobodili
su Brda, ali su se i oni povukli s tog objekta. Jedinice
12. i 14. divizije prvog dana operacije nisu krenule u
borbena dejstva.1091
Predsjednik Predsjednitva RBiH Alija Izetbego-
vi je 15. juna uveer, u Dnevniku TV Bosne i Her-
1088 ICTY, Komanda SRK, Najava ofanzivnih dejstava neprijatelja,
Str.pov.broj: 20/04-209/2, 13.6.1995.
1089 AARBiH, G ARBiH, Stavljanje jedinica u punu b/g, naree-
nje, Broj: 1/825-13, 14.6.1995.
1090 Pri pisanju formacijskih naziva brigada, dobitnica kolektivnih
ratnih priznanja: poasni naziv slavna i viteka koristili smo
se nainom pisanja izvorne grae (op.urednika).
1091 OTAT; Deli, Lice i nalije rata, str. 431; Brigadir Musta-
fa Polutak, koji je bio zaduen da ispred Generaltaba prati
borbe 7. korpusa, 15. juna 1995. je u izvjetaju napisao i ovo:
Po svim pokazateljima nismo uspjeli iznenaditi agresora ni
snagom ni vremenom napada, a ni izborom objekata napada.
Spremno su doekali napad naih jedinica. AARBiH, Ko-
manda 7. korpusa, Pripreme i izvoanje b/d 7. korpusa (Izvje-
taj Mustafe Polutka Generaltabu ARBiH), 15.6.1995.
317
cegovine, obavijestio javnost da je poela deblokada
Sarajeva i naveo glavne pravce napada.1092
Drugog dana operacije, 16. juna, nastavljene su
borbe na svim pravcima. Na glavnom pravcu napada,
u rejonu Ravnog Naboia, jedinice 3. korpusa oslo-
bodile su Tarain Do i tt 701. Napredovale su i jedinice
7. korpusa prema s. Kopai i Kuti, a snage 4. korpusa
probile su neprijateljske linije na igmanskom Golom
brdu, ali su se na kraju dana vratile na polazne polo-
aje.1093
Najvie uspjeha u borbama 16. juna postigle su
snage 1. korpusa.
Jedinice 14. divizije probile su neprijateljske lini-
je na Prekom brdu i oslobodile znaajne prostore pre-
ma Bogatiu i Krupcu: selo Presjenicu, Vidovac, Stra-
ita, Gradinu, Gradac, Jasikovac i Povi, te zaplijenile
jednu haubicu 122 mm, dva PAT-a, vie minobacaa
i pjeadijskog naoruanja. Time su stvoreni povoljni
uslovi za uspjean nastavak borbenih dejstava. Bor-
ci 16. divizije su na crnorijekom bojitu oslobodili
objekte Jasen, Kozlovac i Akerov grob. U gradu su
jedinice 12. divizije i MUP-a takoer uspjele probiti
agresorske linije na ui, Zlatitu, Faletiima i Vraca-
ma, ali su se, zbog jake artiljerijske vatre i agresorskih
kontranapada, morale vratiti na polazne poloaje.1094
Jedinice Armije RBiH za prva dva dana borbenih
dejstava nisu ostvarile cilj ni postigle oekivano izne-
naenje, jer je agresor iskoristio tehniku nadmo-
nost, ureen vatreni sistem i manevarske sposobnosti
rezervi, te je, uz artiljerijsku i vatrenu podrku, anga-
ovanjem rezervi, snanim i organizovanim kontrana-
padima potiskivao jedinice Armije RBiH na poetne
poloaje.1095
I narednih dana jedinice Armije su jo eim na-
padima pokuavale probiti neprijateljske linije i deblo-
kirati grad. Na glavnom pravcu napada ponovo nisu
imale uspjeha. Jedino su jedinice 14. divizije 17. i 18.
juna nastavile nizati pobjede na treskavikom i trnov-
skom pravcu i oslobaati velike dijelove okupirane
teritorije. Za ta dva dana oslobodili su objekte Gue,
1092 TVBiH, Dnevnik u 19:30 h, 15.6.1995. Meutim, iste noi iz
Kabineta predsjednika Izetbegovia emitovano je saopenje
u kome je navedeno kako su paljanski Srbi odluili da kona-
no ugue Sarajevo, koje dre u okruenju preko tri godine, te
da je naloeno naoj Armiji da preduzme mjere iji je cilj da
bude sprijeeno dalje guenje grada. U saopenju se nagla-
ava da mjere imaju preventivni karakter i da teku po planu.
Sprijeiti guenje Sarajeva, Osloboenje, 16.6.1995.
1093 OTA T.
1094 OTA T; Deli, Lice i nalije rata, str. 432.
1095 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 139.
318
Kukovi, Brda, Strugojnice, Javor, Stojvice, Orline,
Strug, Gradac, Zagrae, Ometala, Peter, Jagodnjak,
Gare, Smrekovo brdo, Kamenitu glavu, Gornju i Do-
nju Presjenicu, Lubenicu, Goli rat, Brijeg, Ovarevac,
te sela Gaj, erifii, Vjera, Mijanovii i Umani. Ne-
prijateljske snage bile su potpuno razbijene od Huma
do Krupca i u njihovim redovima zavladala je panika,
pa su stvoreni realni uslovi za oslobaanje Trnova.1096
U toku borbi na irem platou Umana 18. juna jedini-
ce 14. divizije razbile su VRS-ove elitne jedinice, 65.
zmtp i Vukove sa Drine koji su se povukli u rejon
Kijeva.1097
Komanda SRK-a je pred kraj dana 18. juna izvije-
stila G VRS da njihove jedinice na liniji Gaj Kuko-
vi nisu uspjele zadrati jak napad ARBiH, da preduzi-
maju mjere i radnje za uspostavljenje nove linije te da
je stanje kritino.1098 Nisu uspjeli uspostaviti ni liniju
s. Mijanovii Krivodoli i procjena Komande SRK-a
bila je da je time ugroeno Trnovo i komunikacija Sa-
rajevo Kijevo Trnovo Kalinovik.1099
Komanda 1. korpusa ipak nije imala dovoljno
svjeih vlastitih snaga da 18. juna oslobodi Trnovo
i pod kontrolu stavi put Sarajevo Trnovo Kali-
novik.1100 Komandant Generaltaba ARBiH general
Rasim Deli je 19. juna u Kaknju odrao sastanak s
komandantima korpusa i drugih jedinica koje su ue-
stvovale u operaciji. Nakon analize, general Deli je
najprije naredio da se snage pregrupiu na pravce na
kojima su napadale jedinice 3. korpusa i 14. divizije
1. korpusa, radi eksploatacije poetnih uspjeha. Me-
utim, odustao je od toga nakon to su ga komandant
4. korpusa general Ramiz Drekovi i komandant 7.
korpusa general Mehmed Alagi uvjerili da e njihove
jedinice u nastavku Operacije ispuniti postavljene za-
datke, to se pokazalo pogrenim.1101
Naredna dva dana jedinice 1. korpusa, kao i druge
koje su uestvovale u operaciji T, vrile su ininje-
rijsko ureivanje novodostignutih linija, kao i pripre-
me za naredna ofanzivna dejstva. U Generaltabu AR-
BiH je 20. juna ocijenjeno da se operacija T odvija
1096 AARBiH, Komanda 1. korpusa - IKM Igman, Vanredni b/i, Str.
pov.broj: 01/1-234, 18.6.1995; OTA T.
1097 ICTY, Komanda SRK, Vanredni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj:
20/04-1-183, 18.6.1995.
1098 ICTY, Komanda SRK, Redovni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj:
20/04-1-182, 18.6.1995.
1099 ICTY, Komanda SRK, Vanredni borbeni izvjetaj, Str.pov.broj:
20/04-1-183, 18.6.1995.
1100 OTA T.
1101 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 139.; Deli, Lice i nali-
je rata, str. 433.
po planu, ali da se konani cilj moe ostvariti samo
pod uslovom da svaki pojedinac i sve dravne struktu-
re daju sve od sebe. Zbog toga je komandant G-a tog
dana uputio pismo predsjedniku Izetbegoviu traei
od njega jau politiku potporu kako bi angaovanje
K-di i jedinica ARBiH bilo efikasnije. Deli je molio
Izetbegovia da se zaloi kod rukovodstava opina i
okruga da se angauju u formiranju i ukljuivanju do-
brovoljakih jedinica, obilasku i svakoj drugoj podrci
jedinica koje su angaovane van svoje zone odgovor-
nosti.1102 Istog dana komandant Deli obratio se borci-
ma i starjeinama svih jedinica koje su uestvovale u
sarajevskoj operaciji, s porukom da je pravo vrijeme
da smognemo snagu i nastavimo odluujuu bitku za
ouvanje naeg naroda i zatitu naeg dostojanstva, le u borbama za deblokadu Sarajeva. U Kiseljaku je
te da u izvravanju postavljenih zadataka ne smije
biti nikakvog kolebanja, da borbu moramo nastaviti
snano i odluno, jer emo tako sigurno skinuti oko- a, Filipovia i Dragievia, prisustvovali predsjednik
ve Sarajeva.1103
Napadi jedinica ARBiH ponovo su pokrenuti u
ranim jutarnjim satima 21. juna. Ponovo su samo je-
dinice 1. korpusa na trnovskom bojitu ostvarile po-
make. Oslobodile su Obornicu, Gradinu (tt 939), Jaia
kamen, Lisiiju glavu, Hrastovac, Palac i Break, te
izale na putnu komunikaciju Kijevo Trnovo, to je
bio vrhunac uspjeha jedinica 1. korpusa u operaciji de-
blokade Sarajeva. Jedinice 3. korpusa postigle su po-
etne uspjehe i izale na put Semizovac Srednje, ali
su zbog jakih bonih vatri bile primorane povui se.
I jedinice 7. korpusa takoer su privremeno ovlada-
le kotom 679, ali su se i one, zbog jake neprijateljske
vatre, morale povui na polazne poloaje.1104 S druge
strane, u borbama 20. i 21. juna snage ARBiH izgubi-
le su kontrolu nad vanim objektima Jasen i Lipa na
crnorijekoj visoravni, koji su bili osloboeni u prvim
danima operacije.1105
Snage 1. korpusa u zoni 14. divizije 22. juna uve-
zivale su i ininjerijski ureivale novodostignute lini-
je, ali su izvrile i napad na objekte ardak i Kragu-
jevac na Treskavici i oslobodile ih, ali su se s njih dva
dana kasnije povukle.1106
Za osam dana izvoenja operacije T, od 15. do
23. juna 1995. godine, jedinice Armije RBiH imale su
1102 AARBiH, G ARBiH, Obavjetenje, Broj: 1/825-253,
20.6.1995.
1103 AARBiH, G ARBiH, Broj: 1/825-259, 20.6.1995.
1104 OTA T.
1105 AARBiH, G ARBiH, Broj: 1/825-279, 21.6.1995.
1106 OTA T.
oko 110 poginulih boraca, 250 ih je tee i 460 lake
ranjeno. Agresor je takoer imao velike gubitke.1107
Komandant Deli je 23. juna izdao novo naree-
nje komandama korpusa, kojim je od njih traio da
intenziviraju borbena dejstva u svojim zonama odgo-
vornosti, odnosno da izvode ispade, prepade, upade,
demonstrativne napade.1108
Narednih nekoliko dana padala je jaka kia i jedi-
nice ARBiH, zbog oteanih uslova, nisu izvodile ofan-
zivna borbena dejstva. To je omoguilo VRS-ovim
snagama da konsoliduju odbranu i otponu kontrana-
pad.1109
Sve to vrijeme jedinice HVO-a nisu uestvova-
24. juna odran sastanak delegacija ARBiH i HVO-a
kome su, pored Delia, Alagia i Drekovia, te Blaki-
i potpredsjednik Federacije BiH, Kreimir Zubak i dr.
Ejup Gani. Tom prilikom predstavnici HVO-a obe-
ali su da e angaovati HVO-ove jedinice u borbama
prema Sarajevu, odnosno prema Blauju i Stupu, tra-
ei da se u borbama iz grada angauje hrvatska briga-
da Kralj Tvrtko.1110
Iz vie izvora stizale su informacije o VRS-ovim
pripremama za protivudar na irem podruju Saraje-
va.1111 Izdata su nareenja komandama svih korpusa i
81. divizije za spreavanje napada agresora i predu-
zimanje ofanzivnih dejstava u svojim zonama odgo-
vornosti. Zadatak 1. korpusa bio je da sprijei napade
agresora na platou Treskavice i kontraudar s pravca
Krupca i Trnova, da sprijei pomjeranje linija oko Sa-
rajeva, te da sprijei prodor agresora na Niikoj vi-
soravni, posebno na pravcu Stomorine Moevako
brdo Karaula.1112
Agresorske snage su, zaista, 28. juna izvele jaku
kontraofanzivu na poloaje ARBiH, posebno na polo-
aje jedinica 12. i 14. divizije 1. korpusa. Napale su,
izmeu ostalog, i sarajevsko naselje Stup i zauzele
objekte Guia halu i Hemijsku istionu, ime je ugro-
1107 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 140; efko Hodi,
Unaprijed izgubljena bitka, Osloboenje, 14.6.2008.
1108 AARBiH, G ARBiH, Izvjetaji o realizaciji nareenja, Broj:
1/825-404, 23.6.1995.
1109 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 140.
1110 Ibid.
1111 AARBiH, SDB - Sarajevo, Informacija, Broj: N-4534,
26.6.1995. Informacije su govorile o mobilizaciji vie hiljada
vojnih obveznika na podruju SR Jugoslavije i njihovom upu-
ivanju u zonu borbenih dejstava, te o oekivanjima daljih mo-
bilizacija i prikupljanja dobrovoljaca.
1112 AARBiH, G ARBiH, Broj: 1/825-523, 27.6.1995.
319
ena odbrana Stupa.1113 Takoer su napale poloaje 1.
korpusa na trnovskom bojitu i to na pravcima s. Ilovi-
ce Luevik i Kula Ljeljen.1114
Jedinice 4. i 7. korpusa, te 16. divizije tog dana su,
takoer, izvodile ofanzivna dejstva, ali nisu postigle
znaajne uspjehe.1115
Dva dana kasnije, 30. juna, agresorske snage su,
uz podrku minobacaa, tenkova i praga izvele pjea-
dijski napad na jedinice 1. korpusa u zoni 14. divizije,
na pravcu Bogatii Jarev kamen. Uspjeli su probiti
liniju odbrane i zaposjesti Jarev kamen i Gradinu, a
jedinice 1. korpusa su na tom pravcu formirale novu
liniju odbrane Obornica Strijemonjak Hrasto-
vac.1116
Jedinice 3. korpusa su 30. juna uspjele osloboditi
Gorsko brdo, a jedinice 7. korpusa probiti agresorske
linije na Kru, u dolini rijeke Bosne, ali su se istog
dana povukle na polazne poloaje.1117
VRS-ove snage su 2. jula izvrile estoke napade
na poloaje 1. korpusa ARBiH na trnovskom i treska-
vikom pravcu. Na Treskavicu su, na pravcu Kula
Ljeljen uspjele probiti linije odbrane na spoju 1. i 4.
korpusa, zaposjele Ljeljen i opkolile 55 boraca 152.
bbr 1. korpusa, od kojih su 11 ubili, 25 zarobili, a 19 ih
se spasilo. Borci 1. korpusa su na tom pravcu formirali
novu liniju odbrane od Snjenice do Malog vratla.1118
Ni borci 81. bbr 1. korpusa 2. jula nisu uspjeli za-
drati ranije poloaje na potezu Gradina Obornica,
pa su se povukli na liniju Gradina Hrastovac. Jedini-
ce 12. divizije 3. jula su bezuspjeno pokuale oslobo-
diti Guia halu. Od 3. do 7. jula agresor je pokuavao
na vie pravaca probiti linije odbrane ARBiH, ali nije
uspio.1119
U cilju eksploatacije uspjeha jedinica 1. korpusa
u rejonu Treskavice, gdje je neprijatelj pokuavao, a
djelimino i uspio vratiti izgubljene poloaje, koman-
dant G-a ARBiH je 4. jula naredio komandama 1. i
1113 AARBiH, Komanda 12. divizije, Redovni b/i, Str.pov.broj:
02/2-2151, 28.6.1995. I Komanda SRK-a je 28. juna izvijestila
G VRS o napadu njihovih snaga na Stupsku petlju i o zau-
zimanju Betonare (drugi naziv za Guia halu), koja domini-
ra okolnim prostorom i prua povoljne sulove za produnje
napada. ICTY, Komanda SRK, Redovni borbeni izvjetaj sa
stanjem u 17,00 asova, Str.pov.broj: 20/04-1-193, 28.6.1995.
1114 OTA T.
1115 Ibid.
1116 Ibid.
1117 Ibid.
1118 Ibid.
1119 Ibid.
320
4. korpusa da pregrupiu snage i sredstva prema irem
rejonu Treskavice, s ciljem izvoenja napadnih oslo-
bodilakih b/d na treskavikom platou i prema prevoju
Rogoj.1120 Prema ovom nareenju, jedinice 1. korpusa,
zajedno s Gardijskom brigadom,1121 trebale su teino
napadati prema Crnom vrhu, a jedinice 4. korpusa na
prostoru od Dindola i Kalinovika do Koljena i Rogo-
ja. Napad je trebao poeti 7. jula.1122
U prvoj fazi operacije T agresor je esto u Sa-
rajevu i njegovoj okolini upotrebljavao modifikovane
aviobombe FAB-100 i FAB-250, opremljene raketnim
motorima i prilagoene za ispaljivanje lanserima sa
zemlje, koje su imale velika razorna dejstva. General-
tab ARBiH je 4. jula procijenio da bi srpske snage,
uz upotrebu aviobombi, mogle pokrenuti oklopno-
mehanizovane jedinice iz Rajlovca i Nedaria prema
Stupskoj petlji i zauzeti je. Takoer je procijenio da bi
agresor mogao aviobombe baciti na ulaze u tunel D-B
i kasarnu Ramiz Salin, nakon ega bi mogao pokre-
nuti oklopno-mehanizovane snage iz Lukavice i Do-
brinje i zauzeti Mojmilo. Generaltab je, radi skretanja
panje i poveanja opreza, razvio najcrnji scenario
upotrebe aviobombi po gradu, posebno predviajui
mogue aspekte izazivanja masovne panike i pokreta
stanovnitva razornim dejstvom bombi po gusto nase-
ljenim dijelovima grada. Da bi se preduprijedile ove
aktivnosti neprijatelja, Komandi 1. korpusa i Obavje-
tajnoj upravi G-a ARBiH nareeno je da, u sarad-
nji s predsjednikom Dravnog komiteta za saradnju s
UNPROFOR-om, upoznaju svjetsku javnost s masov-
nom i neselektivnom upotrebom ovih sredstava, a da
obavjetajno-izviakom aktivnou 1. korpus locira
lansirna sredstva agresora i zatim ih uniti. Komandant
Generaltaba je, takoer, naredio da jedinice 1. korpu-
sa s Mojmila, Igmana, Sokolja i druge na slian na-
in odgovore agresoru (gume, buradi, cisterne itd.).
Zatim, da se hitno dislociraju jedinice iz veih obje-
kata, kao kao to su kasarne Ramiz Salin, Maral
Tito i Jusuf Donli i da im se smjetaj obezbijedi
u manjim objektima.1123 Ipak su VRS-ove snage u toku
trajanja operacije T na Sarajevo ispalile vei broj
modifikovanih aviobombi i ovim nepreciznim koliko
razornim i ubojitim sredstvima ubile veliki broj civila
i napravile znatnu materijalnu tetu.
1120 AARBiH, G ARBiH, Pregrupisavanje snaga i sredstava i
izraavanje teita, nareenje, Broj: 1/825-835, 4.7.1995.
1121 Gardijska brigada je narednog dana pretpoinjena Komandi
1. korpusa.
1122 AARBiH, G ARBiH, Pregrupisavanje snaga i sredstava i
izraavanje teita, nareenje, Broj: 1/825-835, 4.7.1995.
1123 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Broj: 1/825 - 817, 4.7.1995.
 Pripadnici 102. mtbr, Niii, 1995.

Pripreme za akciju, Sarajevo, juni 1995.

321
 Dio snaga 7. korpusa angaovanih u deblokadi Sarajeva. Visoko, juni 1995. Ispred stroja generali Rasim Deli i Mehmed Alagi
Borci 1. i 4. korpusa nisu krenuli u napad preko
Treskavice ka Rogoju prema planu 7. jula. Sutradan,
8. jula, napad su izvrile srpske snage pravcem s. Ilo-
vice Palac, zaposjele Palac i primorale snage ARBiH
da formiraju novu liniju odbrane od Lisiije glave do
Brutusa. VRS je takoer napredovala na Treskavici i
general Deli je istog dana naredio komandama 1. i 4.
korpusa da odmah usaglase meusobne obaveze u an-
gaovanju snaga i sredstava kako bi vratili izgubljene
objekte Ljeljen i Stranjicu.1124
S obzirom na to da su u dotadanjem toku opera-
cije jedino jedinice 14. divizije 1. korpusa na treska-
viko-trnovskom pravcu postigle znaajne rezultate,
komandant Generaltaba ARBiH je konano donio
odluku, koju je donio pa opozvao jo nakon etvrtog
dana operacije, da teite borbenih dejstava, odnosno
glavne snage i sredstva prebaci na taj pravac. U vezi s
tim on je 9. jula izdao nareenje da se nastave borbe-
na dejstva u deblokadi Sarajeva. Jedinice 1. korpusa,
s pridodatim snagama, u sadejstvu s jedinicama 4. i 7.
korpusa, trebale su razbiti neprijatelja na pravcu Lu-
po Bandijerka Rogoj i unititi ga u rejonima Tr-
nova, Rogoja, Otrog rata, Bia, Poljane, Crne rijeke,
da ovladaju jugozapadnim padinama Jahorine, stvara-
1124 AARBiH, G ARBiH, Broj: 1/825-998, 8.7.1995.; OTA T.
322
jui uslove za nastavak borbenih dejstava ka Saraje-
vu. Gotovost za napad trebalo je ostvariti 15. jula.1125
U skladu s ovim nareenjem, komandant 1. korpusa
izdao je konkretne zadatke jedinicama ovog korpusa
u deblokadi Sarajeva s treskaviko-trnovskog pravca.
Jedinice 12. divizije dobile su zadatak da zajedno s je-
dinicama MUP-a odsudno brane grad, a dijelom snaga
izvode napadna dejstva s ciljem da ovladaju komuni-
kacijom Trebevi Vraca Lukavica, te tako agresor-
ske snage na Grbavici dovedu u okruenje, ovladaju
sjeverozapadnim padinama Trebevia i stvore uslove
za spajanje sa snagama 14. divizije i 7. korpusa.1126
U Kaknju je 10. jula predsjednik Predsjednitva
RBiH Alija Izetbegovi odrao sastanak s komandan-
tom Deliem, naelnikom G-a Hadihasanoviem,
komandantima korpusa i ministrom za unutranje po-
slove Bakirom Alispahiem. Na sastanku su analizi-
rani dotadanji rezultati borbi za deblokadu Sarajeva.
Zakljueno je da jedinice ARBiH nisu ostavarile po-
stavljeni cilj, ali da su postigle poetne uspjehe koji,
uz pregrupisavanje snaga i uz punu politiku i materi-
jalnu podrku, mogu osigurati daljnje napredovanje.
1125 AARBiH, G ARBiH, Nastavak borbenih dejstava, nareenje,
Broj: 1/825-1007, 9.7.1995.
1126 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dopuna zapovijesti za napad
komandanta 1. korpusa, Str.pov.broj: 01/3-120, 8.7.1995.
 Kolona 182. Vlbr, Treskavica, juni 1995.
Takoer je zakljueno da su agresorske snage uspje-
no izvodile odbranu, ali da su do kraja iscrpile svoje
ljudske potencijale, te je od upornosti i istrajnosti
jedinica Armije zavisilo kada e doi do njihovog slo-
ma. 1127
Jedinice 7. korpusa tek su 12. jula poele izmje-
tanje u novu zonu odgovornosti na trnovsko-treska-
vikom pravcu. IKM 7. korpusa je 16. jula premjeten
na Proskok, gdje je istog dana odran sastanak koman-
danata 1, 4. i 7. korpusa na kome su dogovoreni pravci
napada njihovih jedinica. Prema ovom dogovoru, je-
dinice 1. korpusa trebale su napadati na pravcu Kra-
bljina zvijezda Vjetreno brdo (tt 1224) Siljevac (tt
1298) Sijerake stijene. Jedinice 4. korpusa pravcem
Bosansko vratlo, Trojvrh i s. estaljevo Vrhovine
Lukavac (tt 1768). Jedinice 7. korpusa glavnim sna-
gama na pravcu Lisiija glava s. Ilovice Crni vrh
(tt 1788), a pomonim snagama na pravcu Jagodnjak
(tt 866) s. Bogatii s. Kobiljaa. Komandanti ovih
triju korpusa tada su se dogovorili da njihove jedinice
u napad krenu 19. jula.1128
Ova ofanzivna dejstva, koja su 19. jula izvodile
jedinice 1, 4. i 7. korpusa na treskavikom i trnovskom
1127 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 141.
1128 OTA T.
bojitu, nisu dala oekivane rezultate. Stvarni efekat
bio je da su jedinice 1. korpusa na trnovskom bojitu
oslobodile Hum (tt 1150), a zajedno s jedinicama 7.
korpusa napravile pomake na treskavikom bojitu
na objektima Luevik, ardak i Bibavice. Jedinice 4.
korpusa oslobodile su kotu 965 u rejonu Brda.1129 U
nastavku borbenih dejstava jedinice 1. korpusa su 20.
jula oslobodile Gue, s. Stara Gora, s. Vjera i elinu.
Jedinice 7. korpusa oslobodile su padine Gradine i Li-
siiju glavu, dok su jedinice 4. korpusa vodile borbe za
Brda. Gardijska brigada, koja je bila pod komandom 1.
korpusa, oslobodila je ardak.1130
U Splitu je 22. jula odran sastanak politikih i
vojnih rukovodstava Republike Bosne i Hercegovine
i Republike Hrvatske. Na sastanku je, izmeu ostalog,
dogovorena zajednika saradnja Armije RBiH, HV-a
i HVO-a, na jaanju Armije i planiranju zajednikih
ofanzivnih djelovanja. Vojni predstavnici na sastanku
su se dogovorili o zajednikim borbenim dejstvima na
kuprekom i vrbaskom pravcu, prema Donjem Vaku-
fu i Jajcu, zatim u zoni 5. korpusa ka Kulen-Vakufu i
1129 AARBiH, G ARBiH, Redovni izvjetaj, Broj: 1/825-1433,
19.7.1995; OTA T.
1130 AARBiH, G ARBiH, Redovni izvjetaj, Broj: 1/825-1440,
20.7.1995; AARBiH, G ARBiH, Redovni izvjetaj, Broj:
1/825-1452, 20.7.1995.
323
Bosanskom Petrovcu, nakon to Hrvatska vojska oslo-
bodi Kninsku krajinu.1131 Dakle, sarajevska operacija
vie nije bila prioritet, jer se ratno klatno oito pomje-
ralo prema zapadnoj Bosni.
Ipak, Armija RBiH je sve do kraja jula vodila bor-
bena dejstva za deblokadu Sarajeva.
Ujutro 27. jula jedinice 1. i 7. korpusa nastavile su
borbena dejstva. Borci 1. korpusa su uspjeli odbraniti
svoje poloaje na liniji Kragujevac elina Bresto-
vik, na koje su atakovale srpske snage. Dio snaga 1.
korpusa, u sadejstvu s jedinicama 7. korpusa, ovladao
je Luevikom.1132 Borci 17. VKbbr uspjeli su u prvom
naletu razbiti neprijateljske snage na liniji Obornica
Hrastovac. S obzirom na to da se na malom prostoru,
na ranijim agresorskim poloajima, nalazio veliki broj
boraca ove brigade, neprijateljske snage su ih primije-
tile i poele granatirati. Od posljedica granatiranja 17.
VKbbr, kao i druge jedinice 7. korpusa, pretrpjela je
velike gubitke, s malim uinkom na terenu.1133
Srpske snage su 28. jula izvele vie artiljerijsko-
pjeadijskih napada na Kragujevac i elinu i zaposjele
elinu. Jedinice ARBiH povukle su se na rezervne po-
loaje Kragujevac Rame Klisura.1134
Napokon, u ranim jutarnjim satima 31. jula borci
12. divizije oslobodili su Guia halu, oko koje su vo-
ene borbe vie od mjesec dana.1135 To je bio i posljed-
nji osloboeni objekat u operaciji T, jer je koman-
dant G-a ARBiH 31. jula 1995. godine, uz odobrenje
predsjednika Izetbegovia, privremeno prekinuo
operaciju, a jedinice su vraene u osnovne zone odgo-
vornosti. Operacija nikada nije nastavljena.1136
U borbenim dejstvima izvoenim u okviru ope-
racije T angaovano je 34.000 boraca u snagama za
napad i 12.000 boraca ARBiH i MUP-a RBiH u sna-
1131 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 145.
1132 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Borbeni izvjetaj, Str.pov.broj:
02/5-342, 27.7.1995; AARBiH, Komanda 1. korpusa - IKM
Igman, Vanredni b/i, Str.pov.broj: 01/1-358, 28.7.1995.
1133 Tog dana jedinice 7. korpusa imale su 12 poginulih, etiri ne-
stala, 37 tee i 87 lake ranjenih. OTA T.
1134 AARBiH, Komanda 14. divizije - IKM Bijele vode, Dnevni
borbeni izvjetaj, 28.7.1995. Srpske snage su na ovom dijelu
bojita nastavile borbena dejstva i 1. augusta 1995. zaposjele
objekte Kragujevac, ardak, Hum i Jasik, a jedinice 1. korpu-
sa privremeno su se povukle na poloaje koje su drale prije
ofanzive: Skok Pale Peter Koljen V. Vrh Lastva
Litica r. eljeznica.
1135 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Borbeni izvjetaj, Str.pov.broj:
02/5-221, 31.7.1995.
1136 OTA T; Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 142.
324
gama za odbranu, ukupno 46.000 ljudi. Ove su sna-
ge bile podrane s 643 komada artiljerijsko-raketnog
naoruanja raznih kalibara. U toku 45 dana njenog
trajanja poginulo je 317 i teko ranjena 604 borca Ar-
mije RBiH, od toga je 201 poginulih (63,4%) i 416
teko ranjenih (68,9%) bilo iz sastava 1. korpusa. Iako
cilj operacije nije postignut, ipak je bilo rezultata. Na
pravcu 1. korpusa osloboeno je 25 kvadratnih kilo-
metara teritorije, od kojih je u srpskoj kontraofanzivi
izgubljeno 7 kilometara. Na pravcu 3. korpusa oslobo-
eno je pet kvadratnih kilometara teritorije, od kojih
je u VRS-ovom kontranapadu izgubljen jedan kilome-
tar.1137 Uz to moe se rei da je uzdrmana odbrana
agresora, smanjene i njegove ofanzivne mogunosti,
te tokom priprema i njenog izvoenja stvorene mogu-
nosti za daljnja oslobodilaka djelovanja Armije.1138
Pad zatienih enklava Srebrenice i epe i strada-
nje njihovih boraca i stanovnitva uveliko su utjecali
na tok borbenih dejstava u operaciji T. Nakon pada
Srebrenice neke jedinice 2. korpusa su sa sarajevskog
bojita povuene u matine baze da bi pomogle u pro-
boju Srebreniana. Takoer su najodgovorniji ljudi
G-a ARBiH u toku borbi za enklave znaajnu panju
poklanjali ovim dogaajima, a nakon njihovog pada,
proboju i izvlaenju na slobodnu teritoriju boraca i
naroda. U sjenci tragedije Srebrenice i epe, u drami
evakuacije stanovnitva i proboja boraca na slobodnu
teritoriju, okonane su i borbe za deblokadu Sarajeva.
1137 OTA T.
1138 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 142; Komandant De-
li naveo je 10 subjektivnih i est objektivnih faktora koji su
utjecali na ishod operacije. Izmeu ostalih, kao subjektivne
razloge naveo je nepoznavanje borbenog rasporeda agreso-
ra, precjenjivanje mogunosti vlastitih jedinica i samouvjere-
nost komandanata i komandi, na emu je, izmeu ostalog,
zasnovana procjena, nepridravanje ideje i zamisli koman-
danta G-a ARBiH da se djelovanjem kroz meuprostore i
iz pozadine, te udarom na bokove i spoj jedinica agresora
osigura proboj njegovih linija odbrane, nego su primjenjivana
frontalna djelovanja koja zbog tehnike inferiornosti nisu do-
nijela oekivane rezultate. Deli navodi da su pojedini koman-
danti i jedinice kalkulisali i nisu bili spremni odlunije krenuti u
ofanzivna djelovanja, ali i da Generaltab i komande korpusa
nisu blagovremeno djelovali na propuste u jedinicama. Od
objektivnih faktora koji su utjecali na neuspjeh operacije Deli
je na prvo mjesto stavio tehniku inferiornost ARBiH u odno-
su na VRS, zatim kratko vrijeme za pripreme, pa nedostatak
oruja, orua i municije za ofanzivna djelovanja, nespremnost
drutva i domae javnosti da Armiji prue dragocjenu po-
drku. Prema Deliu, na moral boraca u operaciji ujecali su
verc, ratno profiterstvo i ostali oblici kriminala u drutvu, kao
i tragedija Srebrenice, te nemo i nespremnost meunarod-
ne zajednice da ostvari svoje obaveze prema toj sigurnosnoj
zoni. Ibid., str. 144.
 Prije poetka Operacije T, predsjednik Izetbegovi u U toku Operacije T. Predsjednik Izetbegovi i
operativnoj sali G ARBiH u Kaknju. Desno generali Rasim Deli, Edhem Biaki s generalima Karaveliem i Alagiem na
Vahid Karaveli i Sead Deli Bjelanici - Proskoku, juli 1995.

Planiranje

325
 Uvjebavanje helikopterskog desanta u okviru Operacije T. Ponijeri, Zavidovii, ljeto 1995.

Crni labudovi, ljeto 1995.

326
Pripadnici 725. bbr tokom Operacije T. Breza, 1995.

327
328
 1. korpus od okonanja
operacije T do kraja rata
U
relativnom zatiju na ratitu nastalom kao
nuna posljedica okonanja tako zamanog
vojnog poduhvata kakav je predstavljala ope-
racija T, dolo je do promjene na elu 1. korpusa. Za
komandanta korpusa 16. augusta 1995. postavljen je
brigadir Nedad Ajnadi, dotadanji komandant 37.
divizije u Tenju.1139 General Vahid Karaveli, dota-
danji komandant korpusa, rasporeen je na dunost
naelnika Uprave za operativno planiranje G AR-
BiH.1140
Nakon smjene na elu 1. korpusa nastavak borbe-
nih dejstava teino je planiran u zoni 14. divizije.1141
Nakon duih priprema, ofanzivna dejstva preduzeta
25. augusta nisu dala oekivane rezultate i jedinice su
se povukle na polazne poloaje.1142
Inae se, zbog pogoranja situacije u Bosni i
Hercegovini u proljee 1995. godine, poelo otvore-
no govoriti o povlaenju UN-ovih mirovnih snaga.
Pentagon i NATO pripremali su misiju pod nazivom
Operativni plan 40-104 za njihovo povlaenje. Plan
je bio sadran na vie od 1300 stranica i 24 aneksa.1143
Podrazumijevao je upotrebu 20.000 amerikih vojni-
ka koji bi realizovali povlaenje UN-ovih mirovnih
snaga, ak i iz enklava koje su imale status sigurnih
zona. Sjeverno-atlantsko vijee, kao najvii organ NA-
TO-saveza, formalno je odobrilo takav dokument koji
je imao radno-planski karakter. Iako je proao NATO-
ove procedure, plan nije imao odobrenje predsjednika
SAD-a, Billa Clintona. Eventualna primjena plana, ne
samo za Bosnu i Hercegovinu nego i za sam NATO,
mogla je imati bitne posljedice. Naime, to je bio iza-
1139 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Naredba, 02-111-476/95,
16.8.1995.
1140 Ibid.
1141 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Obezbjeenje iz organa
Komande 1. korpusa na IKM Igman, Str.pov.broj: 17/2-1,
15.8.1995.
1142 AARBiH, Komanda 1. korpusa - IKM Igman, Vanredni b/i, Str.
pov.broj: 01/3-209, 25.8.1995.
1143 Ivo H. Daalder, Getting to Dayton-The Making of America's
Bosnia Polica, Brooklin Institution, Washington, 2000, str.
46. .
zov za ulogu SAD-a u posthladnoratovskoj sigurnosti
u Evropi, jer je Clintonova administracija bila protiv
povlaenja UN-ovih snaga.1144
Nakon genocida u UN-ovim sigurnim zona-
ma, Srebrenici i epi, a prethodno i talake krize s
UNPROFOR-ovim pripadnicima koje su slobode lii-
li pripadnici VRS-a, uloga Ujedinjenih nacija bila je
znatno derogirana u provoenju rezolucija i same UN-
ove Povelje. NATO-ovo angaovanje, koje su omo-
guile rezolucije Vijea sigurnosti, bilo je ogranieno
primjenom mehanizma duplog kljua za borbeno
djelovanje, jer je bilo neophodno osigurati odobrenje
komandanata taba UNPROFOR-a u Sarajevu, potom
u Zagrebu te specijalnog predstavnika UN-a Yasushija
Akashija.
VRS-ovo artiljerijsko djelovanje po civilnim
objektima u naseljenim mjestima bila je i inae konti-
nuirana praksa. Nakon to je 1. korpus obnovio ofan-
zivna dejstva na Treskavici, podruju daleko izvan
sarajevske zone iskljuenja tekog naoruanja, na ko-
jem je napad na vojne ciljeve bio potpuno legitiman,
uestalo je artiljerijsko djelovanje srpskih snaga po ci-
vilnim ciljevima. U jednom od takvih granatiranja Sa-
rajeva, izvedenom 28. augusta 1995. godine, s 8 mina
iz minobacaa 120 milimetara gaan je centar grada,
podruje mosta Drvenija, Narodno pozorite i pijaca
Markale.1145 Granata koja je pogodila Markale nainila
je novi masakr civila, ubila 43 i ranila 89 graana Sa-
rajeva.1146 Televizijske slike i fotografije s mjesta zlo-
ina obile su planetu, pozivajui na reakciju i kanja-
vanje odgovornih za ovaj zloin. UN-ovi istraitelji
su nakon provedene istrage zakljuili da je VRS van
1144 U pismu koje je uputio predsjedniku Clintonu, ambasador Hol-
brooke je, pored ostalog, predloio da se kriza u BiH isko-
risti kao prilika za jaanje sistema UN. Richard Holbrooke,
Zavriti rat, ahinpai, Sarajevo, 1998, str. 49.
1145 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Vanredni borbeni izvjetaj,
Str.pov.broj: 02/2-250, 28.08.1995.
1146 Karovi, str. 101.
329
 Nedad Ajnadi

Na prilazima Trnovu, ljeto 1995.

330
razumne sumnje odgovorna za beskrupulozni atak na
civilni objekat i zloin nad civilnim stanovnitvom.1147
Planovi za odluniju meunarodnu akciju bili su
odmah aktuelizovani, jer je tokom 29. augusta u tajno-
sti provedeno povlaenje UN-ovih snaga s odreenih
podruja pod VRS-ovom kontrolom na sigurnije loka-
cije, ime se nastojala izbjei opasnost da se ponovi ta-
laka kriza s UN-ovim pripadnicima mirovnih snaga.
U Parizu je 29. augusta 1995. trebalo doi do su-
sreta predsjednika Predsjednitva RBiH Izetbegovia
s predsjednikom Francuske Chiracom. Izetbegovi je
uslovio bilo kakve razgovore konanom NATO-ovom
reakcijom na uestala krenja dogovora o tekom nao-
ruanju na podruju Sarajeva.1148
NATO je ovaj put zaista i bio spreman. Ujutro
30. augusta pokrenuo je operaciju pod nazivom De-
liberate Force. Jedan od prvih elemenata te operacije
bila je akcija neutralizacije VRS-ove protivvazdune
odbrane. Avijacija NATO-saveza djelovala je po 16 ra-
darskih stanica VRS-a i njihovih komunikacijskih re-
leja te lokacija za lansiranje raketa za protivvazdunu
odbranu.
NATO-ova operacija izvedena je na osnovu Re-
zolucije Vijea sigurnosti broj 836 od 4. juna 1993.
godine.1149
Avioni, koji su poletjeli s nosaa aviona Theodor
Roosvelt u Jadranskom moru, bombardovali su VRS-
ove poloaje oko Sarajeva. Za razliku od ranijih zra-
nih udara, kad su se UN preko NATO-a ograniile na
gaanje pojedinanih meta, ovi udari bili su masovni,
jer su obuhvatili VRS-ove radarske sisteme, vatrene
poloaje i skladita, uglavnom oko Sarajeva. NATO
je prethodno pripremio snimke hiljada meta, od malih
bunkera do raketnih sistema zemlja-zrak. Djelovanjem
NATO-ove avijacije 30. augusta uniteni su ili znatno
oteeni etiri skladita i radio-relejni centar, skladita
i pogoni namjenske industrije u Vogoi, vojna skladi-
ta u Lukavici i Hadiima, te radio-relejni objekti na
Jahorini i u blizini Han-Pijeska.1150 Tokom prvog dana
operacije, VRS-ova protivvazduna odbrana oborila
1147 Balkan Battlegrounds, str. 377.
1148 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 171.
1149 Rezolucija broj 836: ...drave lanice djelujui samostalno ili
kroz regionalne organizacije i sporazume, mogu poduzeti...
sve neophodne mjere, kroz upotrebu zranih snaga, u i oko
sigurnosnih podruja u Republici Bosni i Hercegovini, radi
podrke UNPROFOR-u u izvoenju njegovog mandata...,
u: Rezolucije Vijea sigurnosti UN o Bosni i Hercegovini,
Press centar ARBiH, Sarajevo, 1995, str.79.
1150 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 172.
je francuski borbeni avion Mirage 2000, ije je pilote,
nakon katapultiranja, VRS zarobila na lokalitetu Pa-
la.1151
NATO-ovom djelovanju na VRS-ove ciljeve s
planine Igman pridruila se francuska i britanska ar-
tiljerija iz Rapid reaction force (RRF), ciljajui VRS-
ove pozicije artiljerije oko Sarajeva. Prvog dana je
vatrom ovih snaga uniteno 23 od procijenjenih 300
vatrenih pozicija srpske artiljerije.1152
Efektivnost bombardovanja NATO-ovim avio-
nima i artiljerijom RRF-a utjecala je da se u poslije-
podnevnim satima na zahtjev SRK-ovog komandanta
odri sastanak s komandantom UNPROFOR-a, sektor
Sarajevo, na kojem su VRS-u postavljeni uslovi za
obustavu NATO-ovog djelovanja, i to: povlaenje ili
unitenje tekog naoruanja iz zone iskljuenja oko
Sarajeva; ponovno otvaranje Sarajevskog aerodroma;
stvaranje uslova za snabdijevanje Sarajeva strujom,
vodom i plinom; ponovno otvaranje komunikacije od
Sarajevskog aerodroma preko Stupa prema gradu za
vozila UNPROFOR-a i UNHCR-a.1153
Budui da nije bilo naznaka za prihvatanje po-
stavljenih uslova, NATO je nastavio djelovati i drugi
dan, prioritetno po skladitima municije i minsko-ek-
splozivnih sredstava u Lukavici, unovnici, okolini
Vogoe, Rajlovcu, Palama, Krupcu i drugim lokaci-
jama. Operacija je nastavljena i narednog dana kada je
u poslijepodnevnim satima NATO objavio da unilate-
ralno suspenduje djelovanja, s ciljem da provjeri da li
je VRS spremna prihvatiti UN-ove zahtjeve. VRS-ovo
vodstvo prkosno je odbacilo tu ponudu putem medija
u prepoznatljivom propagandnom stilu, nakon ega je
artiljerija RRF-a obnovila djelovanje po ciljevima u
Lukavici i Vogoi.
Armiji RBiH i snagama 1. korpusa na irem po-
druju Sarajeva nametnuta je pasivna uloga tokom
NATO-ove operacije. Zamjenik naelnika Zdruenog
taba Vojske SAD-a, admiral Bill Owens, izrazio jasan
zahtjev komandantu G-a ARBiH generalu Rasimu
Deliu da ARBiH ne koristi zrane udare za teritorijal-
na napredovanja i da ne izvodi djelovanja ka istonoj
Bosni.1154 UNPROFOR je takoer upozorio Komandu
1. korpusa da u NATO-ovim dejstvima ne smije ot-
poinjati bilo kakva dejstva, stoga je potinjenim sa-
1151 Dva francuska pilota zadrani su u zarobljenitvu do potpisi-
vanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, kada su osloboeni i
evakuisani u Francusku.
1152 Balkan Battlegrounds, str. 378.
1153 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str. 172.
1154 Ibid., str. 173.
331
 Treskavica, kraj ljeta 1995.

332
stavima naredila da se suzdre od borbenih djelovanja
tokom izvoenja operacije NATO-ovih snaga.1155
NATO-ova avijacija nastavila je djelovati1156 ne
samo po objektima u okolini Sarajeva ve i po drugim
pozicijama koje su drale VRS-ove jedinice u okolini
Gorada, na Kozari, Majevici, Trovrhu, Kmuru, Svi-
njaru, te po infrastrukturnim objektima koji su imali
znaaj za VRS-ovu logistiku podrku. Amerika mor-
narica je 9. septembra djelovala raketama tipa Toma-
hawk po vojnim objektima u okolini Banje Luke.
Utjecaj NATO-ovih dejstava 13. septembra doveo
je za stol Miloevia, Karadia i Mladia u Beogra-
du, kada su i pristali na UN-ove zahtjeve. NATO je
privremeno obustavio borbeno djelovanje na 72 sata
da bi se uvjerio da je VRS zapoela s povlaenjem te-
kog naoruanja iz zone iskljuenja oko Sarajeva. Na-
kon estomjesene pauze, 15. septembra je slijetanjem
francuskog cargo aviona na Sarajevski aerodrom po-
novno uspostavljen zrani most za dostavu humanitar-
ne pomoi. Zavreno je u roku i povlaenje VRS-ovog
tekog naoruanja oko Sarajeva, a ponovno su otvore-
ni i kopneni koridori za dostavu humanitarne pomoi.
UN i NATO su 20. septembra saopili da obnavljanje
vazdunih napada trenutno nije neophodno, to je bila
osnova za izdavanje vojnih naredbi za obustavu NA-
TO-ovog djelovanja.1157
Operacija NATO-a i RRF-a trajala je do polovi-
ne septembra 1995. godine. U tom periodu, jedinice
1. korpusa dosljedno su se pridravale nareenja da ne
izvode borbena dejstva. Meutim, na prostoru srednje
i sjeverozapadne Bosne uslijedila su ofanzivna dejstva
u kojima su ostvareni znaajni uspjesi, te su snage AR-
BiH oslobodile vane objekte i gradove. U operacija-
1155 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 01/3-
219, 30.8.1995.
1156 Ukupno je devet drava lanica NATO osiguralo avione za
provoenje operacije Promiljena snaga i to: Francuska,
Njemaka, Grka, Italija, Holandija, panija, Turska, Ujedinje-
no Kraljevstvo i SAD. Inae, 14 drava lanica NATO partici-
piralo je u provoenju misija u Bosni i Hercegovini u periodu
1992-1995, bilo da su dostavljale hranu zranim putem, nad-
zor nad provoenjem zabrane leta, pa do vazdunih napada
po ciljevima VRS. Balkan Battlegrounds, str. 426.
1157 Ibid., str. 379.
ma oslobaanja sjeverozapadnog dijela domovine svoj
doprinos dali su i pripadnici 1. korpusa, o emu e biti
rijei u narednom poglavlju.
U svojoj zoni odgovornosti 1. korpus je posljed-
nju ofanzivu u toku rata pokrenuo poetkom oktobra
1995. Napad je izveden u zoni 14. divizije. U dvije
faze napada, od 2. do 9. oktobra, osloboen je niz va-
nih i dobro branjenih objekata i iroko otvorena vrata
za oslobaanje Trnova. Snage 1. korpusa izbile su na
rogojsku gredu. Tu je, u toku napada na objekat Hum,
poginuo komandant 14. divizije Zaim Imamovi, to
je oznailo faktiki kraj napada i krajnji domet u oslo-
baanju teritorije na ovom pravcu.1158
Sporazum o prekidu vatre stupio je na snagu 12.
oktobra. Jedinice 1. korpusa su na dostignutim lini-
jama doekale potpisivanje mirovnog sporazuma u
Daytonu i Parizu i nakon njega provele predviena
etapna povlaenja snaga.
Poetkom 1996. godine zapoele su velike orga-
nizacijske promjene u 1. korpusu ARBiH s ciljem nje-
gove transformacije u mirnodopski 1. korpus Vojske
Federacije Bosne i Hercegovine. Ova transformacija
izvrena je do polovine 1996. godine, do kada je ope-
rativni ealon sveden na Komandu 1. korpusa VFBiH
s pritapskim jedinicama i novoformirane profesional-
ne jedinice: 121. mtbr, 167. bbr i artiljerijsko-raketnu
brigadu. Rezervni ealon organizovan je u dvije divi-
zije, 17. i 19, koje su imale svoje aktivne komande za
razvoj i komande za razvoj rezervnih brigada iz svog
sastava.1159
1158 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Borbeni izvjetaji za period
2-9.10.1995.
1159 AARBiH, GARBiH, Organizacijske pripreme u z/o 1. korpu-
sa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/35-1-1, 6.1.1996; AAR-
BiH, GARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa
ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/35-11-1, 11.3.1996; AAR-
BiH, GARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa
ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj 4/35-11-1-1, 6.5.1996.
333
334
335
 Trnovsko bojite, 1995.

Trnovsko bojite, 1995.

336
 Uee 1. korpusa u zavrnim operacijama
ARBiH u Bosanskoj krajini
U
periodu od 5. do 9. augusta 1995. izvedena je
operacija Hrvatske vojske Oluja, kojom je
za svega pet dana osloboena kninska Kra-
jina, hrvatski teritorij na kojem je egzistirala samo-
proglaena Republika srpska krajina.1160 Zahvaljujui
naprijed navedenim uspjesima HV-a i borbama 5. kor-
pusa ARBiH u Bosni i Hercegovini, 6. augusta deblo-
kiran je Biha. Nakon toga, komandant 5. korpusa je
18. augusta izdao zapovijest za napad pod nazivom
SANA-95. Glavne snage 5. korpusa bile su grupi-
sane na pravcu Biha Bosanski Petrovac Klju, a
pomone na pravcu Bosanska Krupa Luci Palanka
Sanski Most. Tokom septembra i oktobra na podru-
je Bosanske krajine dolazile su, i u operaciju SANA-
95 se ukljuivale, i jedinice 1, 2, 3. i 7. korpusa, jedi-
nice G-a ARBiH i MUP-a RBiH.
Nakon operacije Oluja 19. septembra je uslije-
dio i dogovor na najviem nivou u Zagrebu izmeu
delegacija Republike Bosne i Hercegovine i Republike
Hrvatske, u prisustvu amerikog diplomate Richarda
Holbrooka i generala Wesleya Clarka.1161 Tema sastan-
ka bila je izvoenje zajednikih zavrnih operacija
(ARBiH, HV i HVO) protiv zajednikog neprijate-
lja na prostoru Bosne i Hercegovine, prije svega radi
oslobaanja zapadne Bosne. Na sastanku su potpisani
dokumenti i utvreni principi saradnje, meu kojima
je bilo i formiranje zajednike kombinovane komande
ARBiH, HVO i HV u Novom Travniku, na elu s ge-
neralom Vahidom Karaveliem ispred Armije RBiH i
generalom Antom Gotovinom ispred HV-a i HVO-a,
koja e rukovoditi i komandovati borbenim dejstvima
u zonama odgovornosti 5. i 7. korpusa ARBiH.1162
1160 AARBiH, G ARBiH, Analiza operacije Oluja, Broj: 06/20-
350, 16.11.1995.
1161 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Broj: 1/1289-1, 20.9.1995;
Hodi, Operacija Jesen 94, str. 327-340.
1162 Hodi, Operacija Jesen 94, str. 327-340. Na ovom sastan-
ku Richard Holbrooke strogo je precizirao ta se moe, a ta
ne moe zauzeti. Posebno je hrvatskom predsjedniku Franji
Tumanu naglaeno da se Banja Luka iz vie razloga ne
moe i ne smije uzeti.
Dva dana nakon zagrebakog sastanka, 21. sep-
tembra u Novom Travniku odran je sljedei sastanak
hrvatskih predstavnika na elu s dr. Jadrankom Prliem
i predstavnika Armije RBiH na elu s generalom Rasi-
mom Deliem.1163 Novi sastanak dviju vojnih delega-
cija uslijedio je 25. septembra u Novom Travniku.1164
Paralelno s odravanjem naprijed navedenih i drugih
zajednikih sastanaka na raznim nivoima, radi organi-
zovanja saveznikog sadejstva i izvoenja zajednikih
oslobodilakih operacija, teklo je i formiranje kombi-
novane komande sa sjeditem u Novom Travniku, u
jednom od stambenih objekata koji je tokom 1993. bio
na prvoj borbenoj liniji izmeu jedinica ARBiH i jedi-
nica HVO-a.
Operacija SANA-95 poela je 13. septembra
1995. U toku 13. septembra jedinice 5. korpusa koje
su napadale sa zapada probile su neprijateljsku liniju
na pravcu Turski kozjen Hrgar Cilj i izbile u rejon
Dubovskog. Istovremeno snage 7. korpusa koje su na-
padale preko Vlaia oslobodile su veliki dio teritori-
je. Dan kasnije jedinice 5. korpusa na glavnom pravcu
oslobaaju Bosanski Petrovac, a na pomonom krbin
vrh i kotu Orlovau. Zatim 15. septembra oslobaaju
podruja Velikog i Malog Radia, Krnjeue i Kljua, a
16. septembra Luci Palanku i 17. septembra Bosan-
sku Krupu.1165
1163 Protokol sa odranog sastanka od 21.09.1995. koga su potpi-
sali gen. Rasim Deli i mr. Vladimir olji (kopija dokumenta u
posjedu V. Karavelia).
1164 Protokol sa odranog sastanka od 25.09.1995. koga su pot-
pisali gen. Vahid Karaveli i gen. Ante Gotovina (kopija do-
kumenta u posjedu V. Karavelia). Na sastanku je utvreno
nekoliko detalja: formirani timovi utvrdili su dostignute pozici-
je, izraene su karte rasporeda snaga i obostrano potpisane;
regulisano je izmjetanje jedinica u oekujue rejone; dogo-
voreno je da zapovjednici operacija gen. Ante Gotovina i gen.
Vahid Karaveli izrade prijedlog osnovne zamisli za daljnja
borbena dejstva i dostave ga vrhovnim komandama na odo-
brenje do 30.9.1995; utvreni su naini i putne komunikacije
prolaska jedinica; zakazan je sastanak predstavnika Ratnog
vazduhoplovstva HV-a i Armije RBiH za 27.9.1995. u Novom
Travniku radi usaglaavanja koridora letenja.
1165 Hodi, Operacija Jesen 94, str. 327.
337
 Nakon toga, 7. korpus uz odobrenje zajednike
kombinovane komande i G-a ARBiH u noi 20/21.
septembra 1995. upuuje svoju 17. Viteku krajiku
brdsku brigadu iz Travnika u Bosanski Petrovac, koju
komandant 5. korpusa odmah angauje na svom glav-
nom pravcu napada.1166
Nakon probijanja neprijateljske linije, jedinice
5. korpusa nastavile su napredovati sve do 23. sep-
tembra, kada su snage agresora prele u protivnapad
i djelimino uspjele potisnuti snage ARBiH na nekim
pravcima.1167 U momentu pristizanja upomo jedinica
iz ostalih korpusa dolazi do stabilizacije linije fronta i
ponovnog preuzimanja inicijative snaga ARBiH i na-
stavka oslobodilake operacije SANA-95.
Zavrni sastanak dravnih politiko-vojnih dele-
gacija u Zagrebu o konanom preciziranju i realizaciji
sadejstva odran je 5. oktobra 1995.1168
Nakon toga organizovano je prebacivanje jedinica
Armije RBiH, kao i jedinica MUP-a RBiH, na prostor
Bosanske krajine radi sadejstva jedinicama 5. i 7. kor-
pusa ARBiH u izvoenju oslobodilakih operacija.1169
Iz sastava 1. korpusa upuene su manevarske brigade:
141, 143, 145, 146. i 147. lahka brigada, kao i kom-
binovani sastavi drugih jedinica 1. korpusa. Zajedno
s navedenim brigadama 1. korpusa, organizovano je
prebacivanje i nekoliko brigada iz sastava 7. korpusa
u rejon Bosanskog Petrovca. Do prvih dana oktobra
1995. u Krajinu je motornim vozilima i helikopterima
iz ostalih korpusa Armije RBiH prebaeno 10.800 bo-
raca.1170
1166 Kliko i uski, str. 332.
1167 Bejdo Feli, Peti korpus 1992.-1995., Ljiljan, Sarajevo, 2002,
str. 643.
1168 Zapisnik sa odranog sastanka 05.10.1995. koga su potpisali
gen. R. Deli i gen. Z. ervenko (kopija dokumenta u pos-
jedu V. Karavelia). Na ovom sastanku utvreni su i pravci
djelovanja zdruenih snaga: Vojska RH i HVO djelovat e
pravcem Mrkonji-Grad - Manjaa sa ciljem oslobaanja
Mrkonji-Grada, vezivanja oklopno-mehanizovanih snaga
i stvaranja povoljne situacije u rejonu Manjae; 5. korpus
ARBiH djelovat e glavnim pravcem Sanica Sanski Most
i pomonim pravcem Jasenica Ljubija Prijedor s ciljem
oslobaanja Sanskog Mosta i Prijedora; 7. korpus ARBiH
djelovat e pravcem Skender-Vakuf Kotor-Varo, s ciljem
oslobaanja Skender-Vakufa i stvaranja povoljne situacije
za daljnju odbranu. U navedenom dokumentu takoer stoji:
Pritisak amerike administracije da se potpie primirje to
prije ostavlja kratak rok za pripremu i djelovanje. Nakon kon-
sultacija dogovoreno je da se sa akcijom otpone u nedjelju
8.10.1995. te da e akcija biti okonana za oko etiri dana,
predpostavlja se do petka, s tim da implementacija eventual-
no potpisanog sporazuma o primirju ne iskljuuje mogunost
ofanzivnog djelovanja do nedjelje 15.10.1995.
1169 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str.198.
1170 Deli, Armija RBiH, knjiga druga, str.198; Hodi, Operacija
Jesen 94, str. 335.
338
Na izvravanje zadataka u zoni odgovornosti 7.
korpusa 146. lbr upuena je 13. septembra 1995.1171
Pretpoinjena Komandi 7. korpusa u ofanzivnim bor-
benim dejstvima, brigada je na pravcu Smet Gostilj
Babanovac Vitovlje Korianske stijene uspjela
za nekoliko dana osloboditi 70-ak kvadratnih kolome-
tara teritorije i uspostaviti sigurnu liniju odbrane. Na
ovom zadatku brigada je ostala do 25. septembra. 146.
lbr bila je i prva jedinica iz sastava 1. korpusa koja je
27. septembra, nakon prebacivanja armijskog teita i
ofanzivnih borbenih dejstava u zonu odgovornosti 5.
korpusa, upuena na ovaj prostor. Prije nje u Bosansku
krajinu bila je upuena samo 17. vkbbr. U marevskoj
koloni od 43 motorna vozila sa 927 boraca, brigada
je pravcem Kupres Livno Bosansko Grahovo
Drvar Otrelj Bosanski Petrovac, ujutro 28. sep-
tembra stigla u Bosanski Petrovac. Po prijemu zadatka
produila je mar pravcem Bosanski Petrovac Vrtae
Krnjeua Gornja Suvaja Bosanska Krupa i na
odredite stigla u krajnje dramatinom trenutku, zbog
estokog protivnapada snaga agresora. Iz marevskog
poretka 146. lbr uvedena je u borbu kod Malog Badi-
a. Od 8. do 12. oktobra brigada je vodila intenzivne
borbe u zoni 511. Sbbr. 1172
U rejonu Malog Badia - Arapue, 146. lbr je
24/25. oktobra smijenila i od nje preuzela borbeni za-
datak 143. lbr (u to vrijeme preimenovana 120. lbr),
manevarska brigada 12. divizije.
Fojnika 145. lbr, manevarska brigada na direk-
tnoj vezi Komande 1. korpusa, u dva navrata upui-
vana je na izvravanje borbenih zadataka u Bosanskoj
krajini.
Borbeni zadatak u zoni odgovornosti 5. korpusa
ARBiH u dva navrata je izvravala i 147. lbr, manevar-
ska brigada 16. divizije. Brigada je 4. oktobra izvrila
mar pravcem Vare Visoko Kakanj Lavanska
dolina Travnik Bugojno Kupres Livno Bo-
sansko Grahovo Drvar Bosanski Petrovac. Napad-
na borbena dejstva otpoela su 8. oktobra, pravcem
stara eljeznika stanica na Grmeu Donja Sanica
Gornja Sanica Meee brdo Donji Dabar San-
ski Most. Za nekoliko dana, kao trea jedinica ARBiH,
poslije bataljona iz sastava 502. brigade i bataljona iz
sastava Gardijske brigade, 11. oktobra ula je u Sanski
1171 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Broj: 1-1/1238-1, 13.9.1995.
1172 Izjave Fejzi Bajre (Brzi) i Jamakovi Reufa (Roki), ratnih k-
danata 146. lbr (dokumenti u posjedu V. Karavelia). Dana
16. oktobra 1995. iz Bihaa za Zenicu helikopterom je evakui-
sano 10 poginulih i 3 ranjena pripadnika iz jedinica 1. korpusa
(poginuli borci iz Visokog, Varea, Breze i Olova).
Most. Po ulasku u Sanski Most brigada je zauzela iri
rejon sela Kruhara radi nastavka napada pravcem Kru-
hari Ribnjak Prijedor, nakon ega je dolo do pre-
kida borbenih dejstava uspostavom opeg i obostranog
primirja. Brigada je u operaciji SANA-95 uestova-
la sa snagama jaine 650 boraca. S izvrenja zadatka
vraena je 23. oktobra. Zajedno s ovom brigadom iz
Krajine se vratila i jedinica MUP-a CSB Sarajevo La-
ste. 1173
Ojaana sa po jednom etom iz sastava 164. i 165.
bbr, 147. lbr je 21. decembra 1995. ponovo je upue-
na u zonu 5. korpusa. Od kombinovane jedinice 14.
divizije, koju su sainjavali dijelovi 144. Vmtbr i 181.
Bbbr, brigada je preuzela liniju odbrane na Gornjim
Petroviima i zatvorila pravac Arapua Bosanska
Krupa. Nakon zavretka borbenog zadatka 7. januara
1996. vraena je u matinu bazu.1174
Svoj mar u Bosansku krajinu 141. lbr, manevar-
ska brigada na direktnoj vezi Komande 1. korpusa,
otpoela je iz Kasarne Maral Tito, proavi zatim
kroz Tunel D-B 15. oktobra. Brigada se u Butmiru
ukrcala u motorna vozila za nastavak mara. Iz Butmi-
ra se neometano kretala do Kupresa. Od Kupresa do
prevoja Otrelj, prema Bosanskom Petrovcu, brigada
nije mogla proi bez saglasnosti snaga HVO-a. Dok je
ekala da se odobri nastavak mara prema odreditu,
dolo je do saobraajne nesree u kojoj je stradao vei
broj pripadnika brigade. Nakon to se rijeila novona-
stala situacija, brigada je nastavila mar prema odredi-
tu. Sutradan je stigla na podruje opine Bosanski Pe-
trovac, odakle je isti dan upuena u selo Sasina, opina
Sanski Most, i posjela poloaje uz putnu komunikaciju
Sanski Most s. Sasina Bronzani Majdan Prijedor.
U svoju matinu bazu u Sarajevu brigada je vraena
21. novembra 1995.1175
1173 Izjava Denijala Grbe, ratnog k-danta 147. lbr (dokument u
posjedu V. Karavelia). Tokom izvoenja borbenih dejstava
u spomenutoj operaciji brigada je imala 11 poginulih i oko 60
tee i lake ranjenih boraca.
1174 Ibid.
1175 Izjava Daci Taa, ratnog k-danta 141.lbr (dokument u posje-
Opu i potpunu obustavu vatre na cijelom bo-
sanskohercegovakom ratitu Oruanim snagama Re-
publike Bosne i Hercegovine naredio je 11. oktobra
1995. godine predsjednik Predsjednitva Alija Izetbe-
govi kratkom depeom upuenom komandantu G-a
ARBiH Rasimu Deliu, koja u cijelosti glasi:
Generale,
Uslovi dogovora za obustavu vatre od 5. oktobra
1995. danas su ispunjeni i mi nemamo izbora
nego ispotovati nae obaveze.
Stoga, po prijemu ove poruke izdaj nareenje
za prekid vatre du itavog fronta sa vanou
veeras od ponoi (od 12. oktobra u 00,01 sati) i
preduzmi sve da se isti potuje. Vojska je ovlaena
da odgovori u sluaju napada.
Selamim Te i molim Boga da nam pomogne.
Sarajevo, 11. oktobar 1995. 17 sati
Alija Izetbegovi 1176
du V. Karavelia). U spomenutoj saobraajnoj nesrei na licu
mjesta poginula su dva pripadnika brigade, dva teko povrije-
ena pripadnika su nakon nekoliko dana podlegla povredama
u bolnici, dok je 18 pripadnika brigade tee ili lake povrije-
eno.
1176 Faksimil dokumenta u: Rasim Deli, ast je braniti Bosnu,
VKBI, Sarajevo, 2001, str. 507. Lina osjeanja u odnosu na
ovo nareenje sam Izetbegovi opisao je na sljedei nain:
Zamislite, gospodo, da mene zove meunarodna zajednica,
snage UNPROFORA-a i komanda UNPROFORA-a, zato ne
stanemo sa borbama. Komanda NATO pakta: 'Bombardovat
emo vas ako ne stanete!' Zar sam ja to doivio? Feli, str.
643.
339
 Pripadnici 141. lbr u Bosanskoj krajini, jesen 1995. U sredini Tao Daci

Pripadnici 146. lbr pred polazak u Bosansku krajinu, jesen 1995. Desno Reuf Jamakovi Roki

340
 Kraj rata! Hotel Sana u Sanskom Mostu, 14. oktobar 1995.
Slijeva nadesno: generali Vahid Karaveli, Atif Dudakovi i Mehmed Alagi1177

1177 Autor fotografije efko Hodi, novinar Osloboenja. Hodi, Operacija Jesen 94, str. 320 i 339.

341
342
 VII
JEDINICE
1. KORPUSA

343
344
 Organizacijsko-formacijska struktura
1. korpusa na kraju rata

O
rganizacijske promjene provedene u 1. korpusu nakon to je uspostavljeno primirje detaljno su obraene
u ovom poglavlju, u tekstu o divizijama u sastavu 1. korpusa. Njihov pregled i organizacijsko-formacijske
faze nastanka jedinica 1. korpusa izloit emo na narednim stranicama poevi od strukture u kakvoj su
doekale kraj rata unazad, prema poetku odbrambeno-oslobodilakog rata. Na tom principu koncipirani su i pra-
tei grafikoni koji ilustruju nastanak jedinica. Uz podatke o nastanku i razvoju jedinica, bit e navedeni i podaci o
broju odlikovanih pripadnika iz sastava jedinice.
Organizacijska struktura 1. korpusa u kakvoj je doekao kraj rata prikazana je na grafikonu.
Iz sastava Komande 1. korpusa Ordenom zlatnog grba s maevima odlikovani su komandanti Mustafa Haj-
rulahovi Talijan i Vahid Karaveli. Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 11 pripadnika Komande 1.
korpusa, 3 pripadnika Regionalnog taba odbrane Sarajevo i 11 pripadnika pritapskih jedinica 1. korpusa.

Komanda 1. korpusa

12. divizija 141. lbr - 1. bVP

- 1. lard PVO
14. divizija 145. lbr - 1. Okb
- 1. LoB
16. divizija 146. lbr - 1. in.b
- 1. Snb
142. Hlbr KT - bD-B
- ID
1. map - NRC
- KG Sarajevo

345
141. lahka brigada Sarajevo
Brigada je formirana kao lahka manevarska brigada neposredno potinjena Komandi 1. korpusa, od 2. samo-
stalnog motorizovanog bataljona i dijela ljudstva iz manevarskih bataljona sarajevskih brigada 1. Vmtbr, 15. mtbr
i 105. mtbr.1178
Slinu ulogu manevarske jedinice u 1. korpusu je i prije toga imao 2. samostalni bataljon, formiran u martu
1993. godine od ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava mehanizovane brigade Sarajevo.1179 Istim naree-
njem i na istoj osnovi formiran je i 1. samostalni motorizovani bataljon, koji je nakon tri mjeseca rasformiran.1180
Mehanizovana brigada Sarajevo, iz koje su nastali prethodno spomenuti bataljoni, formirana je u novembru
1992. godine,1181 u pokuaju da se na neki nain sredi stanje u brojnim sastavima vojne policije na podruju grada
Sarajeva.

141.lbr (Sarajevo)
11.1.1995.

2. smtb Ljudstvo iz brigada:

9.3.1993. 15.mtbr, 105.mtbr, 1.Vmtbr.

Meh. brigada
Sarajevo 10.11.1992.

VP sa teritorije Sarajeva bVP regije Sarajevo

(razne jedinice) 25.8.1992.

Ordenom zlatnog grba s maevima posthumno je odlikovan pripadnik 2. samostalnog mtb Igor Pavlovi.
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je osam pripadnika 2. samostalnog bataljona i est pripadnika 141.
lahke brigade.

145. Slavna lahka brigada Fojnica

Brigada je formirana kao lahka manevarska brigada neposredno potinjena Komandi 1. korpusa,1182 od ljud-
stva iz udarnih jedinica 9, 310. i 323. brdske brigade s podruja opina Hadii, Fojnica i Kiseljak. Nakon okon-
anja ratnih dejstava brigada je dobila kolektivno ratno priznanje poasni naziv SLAVNA.1183 Najvee ratno
priznanje Zlatni ljiljan dobilo je sedam pripadnika brigade.

145. Slbr (Fojnica)

11.1.1995.

Ljudstvo iz brigada:
310.bbr, 9.bbr, 323.bbr

146. lahka brigada Visoko

Na podruju visoke opine oruani sastavi prostorne strukture potinjeni OpO Visoko, preostali nakon for-
miranja 302. motorizovane brigade, bili su ustrojeni u etiri protivdiverzantska odreda. Takvo rjeenje potrajalo
je do jeseni 1993. godine, kada je u okviru organizacijskih promjena u 6. korpusu nareeno preformiranje ovih

1178 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

1179 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje samostalnih motorizovanih bataljona, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-20, 9.3.1993.
1180 AARBiH, VK OSRBiH, Rasformiranje 1. i 2. samostalnog bataljona, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-50, 7.6.1993.
1181 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju brigade pri VK OSRBiH, Broj: 02-111-834, 10. 11.1992; AARBiH, VK OSRBiH,
Formiranje mehanizovane brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-451, 23.11.1992.
1182 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1183 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka, PR broj: 02-011-283 do 286/95, 4.4.1996.

346
odreda u 321. lahku brigadu.1184 Brigada je u novembru 1993. godine preformirana u 321. brdsku brigadu.1185 Od
postojeih odreda u sastav brigade nije uao odmah, ve u junu 1994. godine, 3. PDO Abdullatif. U reorgani-
zaciji poetkom 1995. godine brigada je pojaana ljudstvom visokih 315. i 316. bbr i preformirana u 146. lahku
brigadu,1186 manevarsku jedinicu neposredno potinjenu Komandi 1. korpusa.
Jedan pripadnik Odreda Abdullatif, jedan pripadnik 321. bbr i etiri pripadnika 146. lahke brigade dobili
su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

146. lbr (Visoko)

11.1.1995.

Ljudstvo iz brigada 321.bbr (Visoko)

315.bbr, 316.bbr 24.11.1993.

321.lbr (Visoko)
19.10.1993.

1. PDO Visoko

2. PDO Visoko

4. PDO Visoko

preformiran u 4.bb
Abdullatif 12.6.1994.

3.PDO Visoko Abdullatif

1. mjeoviti artiljerijski puk Sarajevo

Na poetku organizovanja odbrane Bosne i Hercegovine i grada Sarajeva grupisanje artiljerijskih orua na
prostoru Igmana i Visokog brzo je dovelo do formiranja artiljerijskih jedinica na ovim lokacijama. Nakon predaje
kasarne JNA u Pazariu snagama TO RBiH, ve u maju mjesecu 1992. u okviru Zdruenog odreda Igman for-
miran je artiljerijski divizion.1187 Nakon osloboenja Trnova 31. jula, divizion je ratnim plijenom znatno ojaan,
tako da je sredinom augusta uslijedila i odluka o njegovom preformiranju u mjeoviti artiljerijski puk Igman.1188
Rasformiranjem TG Igman i formiranjem 8. brdske brigade, igmanski MAD djelovao je u njenom sastavu. Nakon

1. map
28.1.1995.

1. MAD (Pazari) 2. MAD (Visoko)

18.9.1993. 18.3.1994.

1. map Igman
HAD 302.mtbr
18.8.1992.

MAD Igman MAD 4. bbr

MAD
2. srednjobosanske
brigade TO

1184 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske pripreme RJ OG Istok Komande 6. K, Str.pov.broj: 14/75-120, 19.10.1993.
1185 AARBiH, VK OSRBiH, Preformiranje 321. lbr u 321. bbr, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-146, 24.11.1993.
1186 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1187 AARBiH, Zdrueni odred Igman, Prijedlog za osnivanje mjeovitog artiljerijskog diviziona, 3.6.1992.
U tekstu prijedloga konstatuje se da divizion ve postoji u okviru odreda i aktom se trai formalna odluka o njegovom formiranju.
1188 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju jedinica Armije RBiH, Str.pov.broj: 02/340-750, 18.8.1992.

347
pada Trnova i Igmana u ljeto 1993. godine, te podjele zona odgovornosti izmeu 1. i 6. korpusa, od dijela ljudstva
i orua koje je pripalo 1. korpusu formiran je 1. MAD Pazari.1189
U Visokom, praktino u isto vrijeme kao i na Igmanu, djeluje MAD u sastavu Druge srednjobosanske bri-
gade.1190 Jedinica je prola kroz transformacije visokih jedinica kao MAD 4. bbr i kao HAD 302. mtbr, da bi se
transformacijom posljednje brigade iz motorizovane u dvije brdske brigade, jedno vrijeme naao van formacije.
Rjeenje o formiranju samostalnog diviziona u sastavu 6. korpusa, koje je bilo nareeno,1191 obustavljeno je od
izvrenja u oekivanju organizacijskih promjena u kojima se prostor Visokog ponovo naao u zoni odgovornosti
1. korpusa. Za to vrijeme MAD je privremeno djelovao u sastavu 316. bbr.1192 Jedinica je preformirana u 2. MAD
u martu 1994. godine.1193
Krajem januara 1995. godine nareeno je formiranje 1. mjeovitog artiljerijskog puka od ljudstva i tehnike
dotadanjih 1. i 2. MAD-a i ljudstva iz ostalih artiljerijskih sastava 1. korpusa.1194
Jedan pripadnik 1. MAP-a dobitnik je najveeg ratnog priznanja Zlatni ljiljan.

17. muslimanska lahka brigada Pazari

Krajem 1993. godine Komanda 1. korpusa i VK jo su jednom pokuali stabilizaciju i uvrivanje odbrane
Igmana provesti na ideji na kojoj je svojevremeno formirana 81. bbr, ideji formacijske integracije domicilnih i
borbenih elemenata izbjeglog istonobosanskog stanovnitva. Ova je ideja ukomponovana s idejom formiranja
jedne muslimanske brigade u sastavu 1. korpusa, pa je nareeno formiranje 1. muslimanske brdske brigade od 81.
bbr i ljudstva s podruja opina Foa i Trnovo koje se nalazilo u sastavu jedinica 1. korpusa u gradu Sarajevu.1195
Poslije nekoliko mjeseci od ove ideje se odustalo. Na Igmanu je formirana 1. bonjaka bbr,1196 a u Pazariu 1.
muslimanska lahka brigada od jedinica iz sastava dobrinjske 5. mtbr Fatih i Sultan Fatih, te dijela ljudstva 9.
bbr.1197 U organizacijskim promjenama poetkom 1995. godine, nakon to se odustalo od ve nareenog fuzioni-
sanja ove jedinice sa foanskom 82. brdskom brigadom,1198 jedinica je preformirana u 117. muslimansku lahku

17.Mlbr (Pazari)
25.12.1995.

117.Mlbr
23.01.1995.

1.Mlbr
17.04.1994.

Sultan Fatih Fatih

(5.mtbr) (5.mtbr)

dio ljudstva 9.bbr

1189 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 1. mjeovitog artiljerijskog diviziona u 1. korpusu, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-108, 18.9.1993.
1190 AARBiH, TO RBiH, Pohvala, Broj 02/349-185, 24.6.1992. godine. O Drugoj srednjobosanskoj brigadi u dijelu o razvoju 165. brdske
brigade.
1191 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 602. MAD u 6. korpusu, Str.pov.broj: 14/75-137, 10.11.1993.
1192 AARBiH, 6. korpus Komanda OG Istok, Formiranje 602. MAD, obavijest, Broj: 09/3-3799, 18.12.1993.
1193 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 2. mjeovitog artiljerijskog diviziona u 1. korpusu, Nareenje, Str.pov.broj: 05/155-26-3, 18.3.1994.
1194 AARBiH, G ARBiH, Reorganizacija Armije RBiH organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, izmjene i dopune nareenja, Str.
pov.broj: 4/43-9-2, 28.1.1995.
1195 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 1. Muslimanske brdske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-154, 21.12.1993.
1196 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/155-40/1, 22.4.1994.
1197 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/155-41, 17.4.1994.
1198 Od ove dvije brigade trebalo je formirati 144. lahku brigadu kao manevarsku jedinicu 14. divizije. AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.
pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

348
brigadu u sastavu 14. divizije.1199 Na kraju rata brigada je preimenovana u 17. muslimansku lahku brigadu i iz
organskog sastava 14. divizije prevedena na direktnu liniju komandovanja 1. korpusa.1200
Dva pripadnika 17. muslimanske lahke brigade dobila su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

Izviako-diverzantska eta 1. korpusa

Jedinica je formirana kao Izviako-diverzantska brigada Sarajevo.1201 Ista jedinica, ije je formiranje jo
bilo u toku, preimenovana je u Diverzantsko-izviaku brigadu pri Okrunom tabu odbrane Sarajevo.1202 Po
formiranju 1. korpusa jedinica je postala njegova Izviako-diverzantska brigada i u njen su sastav ule jedinice
navedene na grafikonu.
Na osnovu procjene Komande 1. korpusa, Izviako-diverzantska brigada je preformirana u Izviako-diver-
zantsku etu 1. korpusa, a viak ljudstva rasporeen je u druge jedinice korpusa.1203
etiri pripadnika ID 1. korpusa dobitnici su najveeg ratnog priznanja Zlatni ljiljan.

ID 1.korpusa
22.3.1993.

IDbr korpusa
9.10.1992.

I 1.korpusa

D 1. korpusa

Kobra

Ljiljan

Drago Prazina

Bida

PTv OkTO

Orkan

Boris

DIbr OkO Sarajevo

31.8.1992.

IDbr Sarajevo
26.7.1992.

1199 AARBiH, G ARBiH, Reorganizacija Armije RBiH - organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, izmjene i dopune nareenja, Str.
pov.broj: 4/43-9-2, 28.1.1995.
1200 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.
1201 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o formiranju jedinica Armije RBiH, Broj: 02/700-2, 26.7.1992.
1202 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju slijedeeh jedinica Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Broj:
02/1010-20, 31.8.1992.
1203 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u RJ 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/76-34, 22.3.1993.

349
12. divizija Sarajevo
Poetkom 1995. godine korpusi Armije RBiH dobli su divizijsku strukturu. U njihovim sastavima formirane
su divizije kopnene vojske (KoV). Na uem gradskom podruju Sarajeva formirana je 12. divizija. Sve motorizo-
vane brigade koje su ule u organski sastav 12. divizije preformirane su i preimenovane: 101. mtbr preformirana u
101. bbr, 102. mtbr u 102. bbr, 105. mtbr u 105. bbr, 1. Vmtbr u 111.Vbbr, 2. Vmtbr u 112. Vbbr, 15. mtbr u 115.
bbr, 5. mtbr u 155. bbr. Preimenovana je i 2. bbr u 152. bbr. Od vikova ljudstva nastalog preformiranjem motori-
zovanih brigada vrena je popuna ostalih jedinica 1. korpusa, a u prvom redu je najboljim manevarskim sastavima
iz motorizovanih brigada vrena popuna novoformiranih manevarskih jedinica, 141. i 143. lahke brigade, od kojih
je prva, kako smo ve rekli i prikazali, ostala neposredno potinjena Komandi 1. korpusa, dok je 143. lbr ula u
organski sastav 12. divizije.1204
Osim prioritetnog i trajnog zadatka odbrane ueg podruja grada, brigade iz sastava 12. divizije su i u 1995.
godini upuivale po jedan bataljon iz svog sastava na izvravanje zadataka u zonama odgovornosti 14. i 16. divi-
zije, kako su to prethodne godine inile u zonama odgovornosti operativnih grupa 1. korpusa.
Po okonanju ratnih dejstava, u izvjesnosti mirovnog rjeenja, a u cilju provoenja zakljuaka Predsjedniva
RBiH vezanih za otpust odreenog broja pripadnika ARBiH u korist privrednih subjekata i povrat dijela mobili-
sanih poslovnih prostora privredi, provedene su organizacijske promjene u 12. diviziji. Sve brigade iz organskog
sastava divizije, izuzev 143. lbr koja je preformirana u 120. oslobodilaku brigadu, rasformirane su i od njihovog
ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava formirane su: 121. bbr ( od 115. i 152. bbr), 125. bbr (od 101. i 155. bbr),
127. bbr (od 105. i 111. Vbbr), 129. bbr (od 102. i 112. Vbbr). Do tada direktno potinjena Komandi 1. korpusa,
142. lbr preimenovana je u 124. lbr Kralj Tvrtko i ula u organski sastav 12. divizije.1205 Transformacijom je,
kao to se vidi, dolo i do unificiranja formacijskih naziva jedinica, tako da se ve po njima prepoznaje njihova
pripadnost 12. diviziji (120, 121, 124...).
Tri pripadnika Komande 12. divizije i njenih pritapskih jedinica dobila su najvee ratno priznanje Zlatni
ljiljan.

12. divizija (Sarajevo)

11.1.1995.

120. Obr 125. bbr

(Sarajevo) - VP (Sarajevo)
- ID
- Lo
121. bbr - in 127. bbr
(Sarajevo) (Sarajevo)

124. lbr KT 129. bbr

(Sarajevo) (Sarajevo)

1204 AARBiH, GARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

1205 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.

350
120. oslobodilaka brigada Sarajevo
Formirana je kao 143. lahka brigada, manevarska jedinica 12. divizije, od ljudstva iz manevarskih bataljona
preformiranih sarajevskih brigada 2. Vmtbr, 5. mtbr, 101. mtbr i 102. mtbr.1206
Na kraju rata, u transformaciji tokom koje je dolo do prve masovne demobilizacije pripadnika 12. divizije,
brigada je preformirana u 120. oslobodilaku brigadu.1207
Tri pripadnika ove brigade dobila su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

120. Obr (Sarajevo)

13.10.1995.

143. lbr (Sarajevo)

11.1.1995.

Ljudstvo manevarskih
bataljona sarajevskih
brigada: 2.Vmtbr, 5.mtbr,
101.mtbr, 102.mtbr.

121. brdska brigada Sarajevo

121.bbr (Sarajevo)
13.10.1995.

152.bbr 115.bbr
11.1.1995. 11.1.1995.

152. brdska brigada Sarajevo

Prvom odlukom o formiranju brigada TO RBiH koju je donijelo Predsjednitvo RBiH, formirana je i 12.
pjeadijska brigada Hadi Lojo.1208 Brigada je formirana od pripadnika TO Stari Grad s podruja: Vratnik,
Sedrenik, Vasin Han, Medrese I i II, Kovai.1209 Transformacijama, koje su bile posljedica formiranja 1. korpusa
ARBiH, bile su zahvaene sve jedinice na prostoru Sarajeva. 12. brigada Hadi Lojo je rasformirana, a od nje-
nog ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava formirana je 2. brdska brigada.1210

U februaru 1993. godine provoena je jo jedna u nizu reorganizacija na podruju Sarajeva, zasnovana na
ideji da se smanji broj brigada na raun njihovog okrupnjavanja i ujednaavanja formacija. Sve brigade 1. kor-
pusa na podruju grada trebale su biti preformirane u osam motorizovanih brigada. Donesena je odluka da 2.
bbr, zajedno sa 1. i 10. brdskom, ue u sastav 7. motorizovane brigade.1211 Odluka u ovom dijelu nije provedena,
7. motorizovana nije formirana, a 2. bbr nije rasformirana, ve je ojaana ulaskom u njen sastav jedinica OpO

1206 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

1207 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.
1208 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju jedinica TO, PR broj: 1170, 27.5.1992.
1209 AARBiH, RgTO Sarajevo, Odluka, Broj: 05/222-1, 17.6.1992. Izvori za utvrivanje jedinica koje su ule u sastav 12. pjeadijske bri-
gade Hadi Lojo su dokumenti ove jedinice iz 1992. godine sauvani u arhivskoj grai 1. korpusa u Arhivu ARBiH.
1210 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992.
1211 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/135-1, 11.2.1993.

351
Stari Grad: 4. PDO Gazin Han1212 i 2. PDO Vratnik.1213 Nakon ovog, brigada je bez bitnih izmjena u formaciji
nastavila svoj ratni put praktino do kraja rata. U transformacijama koje su uslijedile formiranjem 12. divizije bila
je preimenovana u 152. brdsku brigadu.1214
Do fuzionisanja brigada s podruja Staroga Grada dolo je tek u oktobru 1995. njihovim rasformiranjem i
formiranjem 121. brdske brigade.1215
Od ljeta 1993. godine brigada je uestvovala u borbenim dejstvima izvan Sarajeva. Od marta mjeseca 1994.
godine brigada je, uz organizovanje odbrane u svojoj zoni odgovornosti u Sarajevu, u kontinuitetu upuivala jedan
bataljon na izvrenje zadataka u zonu odgovornosti Operativne grupe 1, odnosno 14. divizije.

est pripadnika ove brigade dobilo je najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

152.bbr
11.1.1995.

2.bbr
28.9.1992.

2.PDO Vratnik 12.pb Hadi Lojo

(uao u 2.bbr 26.2.1993.) 27.5.1992.

4.PDO Gazin Han

(uao u 2.bbr 4.2.1993.) Odred Vratnik

Odred Sedrenik

Odred Gazin Han

Odred Kovai

Odred Medrese

Odred Romanijski

115. brdska brigada Sarajevo

Prva pjeadijska brigada Oruanih snaga Stari Grad Sarajevo formirana je 19.7.1992. godine.1216 U aktu nisu
navedene jedinice od kojih se formira, osim injenice da se formira na teritoriji opine Stari Grad. Jedinice koje
su ule u sastav brigade navedene su prema dokumentima Pjeadijske brigade Stari Grad iz augusta 1992. godi-
ne.1217 Krajem septembra 1992. godine brigada je preformirana u 1. brdsku brigadu taba Vrhovne komande.1218

1212 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-5, 4.2.1993. PDO
protivdiverzantski odred. Nakon formiranja korpusa ARBiH, ljudstvo koje nije ulo u sastave brigada, organizovano je uglavnom u
protivdiverzantske odrede pod komandom opinskih tabova odbrane. Daljim tokom rata, ove su se jedinice postepeno gasile i ulazile
u sastave brigada. Cijeli proces okonan je do poetka 1994. godine, kada su ukinuti okruni i opinski tabovi odbrane. Navedene
protivdiverzantske odrede treba razlikovati od istoimenih odreda TO koji su uli u sastav brigade prilikom njenog formiranja i koji su u
vrijeme formiranja PDO ve bili preformirani u bataljone 2. brdske brigade.
1213 AARBiH, VK OSRBiH, Preformiranje jedinica 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-17, 26.2.1993.
1214 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1215 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.
1216 AARBiH, G OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju sljedeih jedinica Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Str.pov.
broj: 02/632-1, 19.7.1992.
1217 Dokumenti brigade u arhivskoj grai 1. korpusa u Arhivu ARBiH.
1218 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992.

352
Brigada je u sastav 1. korpusa ula 23.1.1993. godine.1219 U februaru 1993. u sastav 1. brdske brigade uao je PDO
Baarija OpO Stari Grad.1220
Pri OkO Sarajevo je 1. decembra 1992. godine, na prijedlog OkO Sarajevo i Komande 1. korpusa, od
snaga prostorne strukture OpO Stari Grad formirana 10. brdska brigada. Brigada je zaivjela neto ranije, jer u
arhivskoj grai nalazimo dokumente s memorandumom 10. bbr, ovjerene peatom OkO Sarajevo i datirane od
polovine novembra 1992. godine, ba u vrijeme kada se formulisao prijedlog za njeno formiranje. Brigada je ula
u sastav 1. korpusa 25.1.1993. godine.1221

115.bbr
11.1.1995.

15.mtbr
30.8.1993.

1.bbr 10.bbr
1.9.1992. 1.12.1992.

1.PDO Baarija 1. pbr Stari grad Odred

(uao u 1.bbr 4.2.1993.) 19.7.1992. irokaa

Odred Odred
Stari Grad Soukbunar

Odred Hrid- Odred

Jaredoli 5.april

Odred
Mahmutovac

Bosna 22
Bosna 202
Bosna 81
Baza B
Hoin brijeg
Medrese

Prethodno smo u poglavlju o 152. brdskoj brigadi ve objasnili nerealizovanu ideju iz sredine februara 1993.
godine o integrisanju svih brigada s podruja Staroga Grada u jednu formaciju. Na slian nain, i od istih jedinica,
nareeno je poetkom aprila formiranje 15. motorizovane brigade, ali se od toga odustalo.1222 U nastojanju da
se ove jedinice, a posebno 10. brdska brigada, vre stave u sistem rukovoenja i komandovanja u 1. korpusu,
krajem augusta je ponovo nareeno njihovo preformiranje u 15. motorizovanu brigadu, s tim da ovim nareenjem
nije obuhvaena 2. brdska brigada.1223 Ova transformacija nee biti izvrena sve do traginih dogaaja od 26.
oktobra 1993. godine, nakon kojih je izvreno preformiranje 1. i 10. brdske brigade u 15. motorizovanu brigadu.
Pri ulasku u sastav 12. divizije, brigada je iz motorizovane preformirana u 115. brdsku brigadu.1224
Osim odbrane svoje zone odgovornosti u gradu, od ljeta 1993. godine dijelovi ove jedinice uzimali su uee
u borbenim dejstvima izvan grada Sarajeva. Od polovine 1994. godine brigada je u kontinuitetu upuivala po
jedan bataljon na izvrenje zadataka u zonu odgovornosti Operativne grupe 3 Vare, odnosno u zonu 16. divizije.

1219 AARBiH, VK OSRBiH, Pretpoinjavanje ratnih jedinica taba Vrhovne komande - Komandi 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 87-1,
23.1.1993.
1220 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-5, 4.2.1993.
1221 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u 1. korpusu, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-3, 25.1.1993.
1222 AARBiH, VK OSRBiH, Stavljanje van snage organizacijskog nareenja, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-49, 7.6.1993. Nareenje o
formiranju 15. motorizovane koje je ovim aktom stavljeno van snage imalo je Str.pov.broj: 14/75-38, 5.4.1993.
1223 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-97, 30.8.1993.
1224 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

353
 Ordenom zlatnog ljiljana sa srebrenim vijencem odlikovan je pripadnik 115. bbr Nedad Aba Selmanovi.
Medaljom za hrabrost posthumno je odlikovan kao pripadnik 1. bbr Muhidin Dino Magoda. Tri pripadnika 1. bbr
i 10 pripadnika 15. motorizovane brigade dobili su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.
Osim pripadnika 1, 2. i 10. brdske i 15. motorizovane brigade, koje smo naveli kao dobitnike odlikovanja i
najveih ratnih priznanja, meu dobitnicima se nalazi i jedan broj pripadnika jedinica OpTO i OpO Stari Grad.
Kao pripadnik OpTO Stari Grad Ordenom za vojne zasluge sa zlatnim maevima posthumno je odlikovan En-
ver aki. etiri pripadnika jedinica OpO Stari Grad dobili su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

124. laka brigada Kralj Tvrtko Sarajevo

U Sarajevu nije dolo do sukoba jedinica ARBiH i HVO, ak ni u vrijeme kada su oni plamtjeli u punom in-
tenzitetu na drugim dijelovima bosanskohercegovakog ratita i kada su svojim ukupnim razvojem znatno oteali
pozicije branilaca Sarajeva. U namjeri da se iskljui svaka mogunost izbijanja sukoba i obezbijedi nuno po-
trebno jedinstvo sistema rukovoenja i komandovanja svim oruanim sastavima u zoni odgovornosti 1. korpusa,
krajem oktobra 1993. godine tab Vrhovne komande naredio je rasformiranje Glavnog stoera HVO grada Sara-
jeva s njegovim pritapskim jedinicama i svih opinskih stoera HVO formiranih na podruju Sarajeva. Postojea
brigada HVO Kralj Tvrtko preimenovana je u Hrvatsku brigadu Kralj Tvrtko i stavljena pod neposrednu
komandu 1. korpusa po svim elementima borbene gotovosti i upotrebe.1225 Prelaskom korpusa na divizijsku struk-
turu, poetkom 1995. godine, brigada je preformirana i preimenovana u 142. hrvatsku laku brigadu Kralj Tvrtko
i ostala neposredno potinjena Komandi 1. korpusa.1226
Ratni stoer i Satnija HOS-a za Sarajevo, kakvi su formirani u augustu 1993. godine,1227 u februaru 1995.
godine su rasformirani i uli u sastav 142. hrvatske lake brigade Kralj Tvrtko.1228
Nakon okonanja ratnih dejstava brigada je preimenovana u 124. laku brigadu Kralj Tvrtko i ula u organ-
ski sastav 12. divizije.1229
Brigada je dio svojih zadataka izvravala i u zoni odgovornosti OG 3 Vare, odnosno 16. divizije.
Tri pripadnika brigade Kralj Tvrtko i jedan pripadnik HOS-a dobili su najvee ratno priznanje Zlatni lji-
ljan.

124. lbr Kralj Tvrtko

(Sarajevo) 13.10.1995.

142. Hrvatska lbr U sastav brigade 24.2.1995. uli

Kralj Tvrtko Ratni stoer i satnija HOS-a
11.1.1995. formirani 05.08.1993.

Hrvatska brigada
Kralj Tvrtko
28.10.1993.

HVO Sarajevo
29.5.1992.

1225 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-126, 28.10.1993.
1226 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1227 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-81, 5.8.1993.
1228 AARBiH, G ARBiH, Reorganizacija Armije RBiH, organizacijske promjene u z/o 1. korpusa, izmjene i dopune nareenja, Str.pov.broj:
4/43-9-2 od 28.01.1995. i Str.pov.broj: 4/43-9-3, 24.2.1995.
1229 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.

354
125. brdska brigada Sarajevo

125.bbr (Sarajevo)
13.10.1995.

101.bbr (Sarajevo) 155.bbr (Sarajevo)

11.1.1995 11.1.1995.

101. brdska brigada Sarajevo

Prvom odlukom o formiranju brigada TORBiH, koju je donijelo Predsjednitvo RBiH, formirana je i 14.
pjeadijska brigada Novi Grad Sarajevo.1230 Brigada je dobila nezvanini naziv Plavi grom, koji je bio koriten
i u zvaninoj prepisci.
Poetkom juna 1992. formirana je Prva podrinjska brigada.1231 Formirana je na regionalnom principu, od
boraca porijeklom iz Podrinja.
Od ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava 14. pjeadijske brigade Plavi grom i 1. podrinjske brigade
krajem septembra 1992. godine formirana je 101. brdska brigada taba Vrhovne komande.1232 1. i 2. PDO iz sa-
stava OpO Novi Grad preformirani su u brdski bataljon i uli u sastav 101. bbr kao njen 4. brdski bataljon.1233
Brigada je u sastav 1. korpusa ula 23. januara 1993. godine.1234
Krajem oktobra 1992. godine pri OkO Sarajevo formirana je 6. brdska brigada od Odreda Hrasno brdo i

101.bbr (Sarajevo)
11.1.1995.

101.mtbr
14.3.1993.

6.mtbr
19.2.1993.

6.bbr 101.bbr
22.10.1992. 28.9.1992.

OdTO Hrasno brdo Prva podrinjska 14. pb

19.6.1992. brigada Sarajevo Plavi grom
4.6.1992. 27.5.1992.
OdTO Ivan Krndelj
19.6.1992. 4.bb (uo u 101.bbr.
19.1.1993.)
1.sam.bat.
(formiran od dijela mehan. brigade 1.PdO N.Grad
Sarajevo, rasformiran 7.6.1993.
101.mtbr.) 1.PdO N.Grad

1230 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju jedinica TO, PR broj: 1170, 27.5.1992.
1231 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju jedinica Teritorijalne odbrane IZVOD, 4.6.1992.
1232 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992.
1233 AARBiH, VK OSRBiH, Dopuna organizacijsko-formacijske strukture 101. brdske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-1, 19.1.1993.
1234 AARBiH, VK OSRBiH, Pretpoinjavanje ratnih jedinica taba Vrhovne komande - Komandi 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 87-1,
23.1.1993.

355
Ivan Krndelj, te manjih jedinica iz zone odgovornosti ovih dvaju odreda.1235 Brigada je ula u sastav 1. korpusa
25. januara 1993. godine.1236
U reorganizaciji jedinica na podruju grada Sarajeva poetkom 1993. godine, koja je imala za cilj okrup-
njavanje jedinica radi efikasnijeg sistema rukovoenja i komandovanja, formirana je 6. motorizovana brigada 1.
korpusa, u iji sastav su ule 101. brdska brigada (bez bataljona Vojniko polje), 6. brdska brigada i samohodna
baterija 122. mm iz rasformirane Mjeovite artiljerijsko-raketne brigade 1. korpusa.1237 Brigada je nepun mjesec
kasnije preimenovana u 101. motorizovanu brigadu.1238 U sastav 101. mtbr u junu 1993. ulo je cjelokupno ljud-
stvo i materijalno-tehnika sredstva rasformiranog 1. samostalnog motorizovanog bataljona.1239

Prilikom formiranja 12. divizije, brigada je preformirana u 101. brdsku brigadu i ula u organski sastav divi-
zije. Na kraju svog ratnog puta, brigada je ula u sastav 125. brdske brigade 12. divizije 1. korpusa.1241
1240

Od ljeta 1993. godine brigada je upuivala dijelove svojih snaga na zadatke van gradskog podruja Sarajeva.
Od 1994. godine kontinuirano je imala jedan bataljon na izvrenju zadataka u zoni odgovornosti Operativne grupe
3 Vare, odnosno 16. divizije.
Dva pripadnika 1. podrinjske brigade i 18 pripadnika 101. brdske brigade dobili su najvee ratno priznanje
Zlatni ljiljan.

155. brdska brigada Sarajevo

Odluka o formiranju Prve dobrinjske pjeadijske brigade pri OpO Novi Grad formalizirana je 23. jula 1992.
godine.1242 Krajem septembra jedinica je preformirana u 5. brdsku brigadu i ula u sastav 1. korpusa.1243 U sastav
5. bbr poetkom februara 1993. godine uao je 5. PDO OpO Novi Grad.1244

155. bbr (Sarajevo)

11.01.1995.

5. mtbr
19.2.1993.

19. bosanska br 5. bbr

22.12.1992. 28.9.1992. 5. PdO N.Grad
(Uao u sastav
4.2.1993.)
1. dobrinjska br
Fatih Sultan Fatih 23.7.1992.

1. dobrinjski bat.
MGV 22.5.1992.

1235 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje brdske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-287, 22.10.1995. Nazivi odreda koji su uli u
brigadu su, kao i u najveem broju sluajeva kada su u pitanju odredi Teritorijalne odbrane, nazivi mjesnih zajednica na kojima su for-
mirani.
1236 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u 1. korpusu, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-3, 25.1.1993.
1237 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-11(a), 19.2.1993.
1238 AARBiH, VK OSRBiH, Preformiranje i preimenovanje jedinica 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-25, 14.3.1993.
1239 AARBiH, VK OSRBiH, Rasformiranje 1. i 2. samostalnog mt bataljona, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-50, 7.6.1993.
1240 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1241 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.
1242 AARBiH, G OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju jedinice Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 02/696-1,
23.7.1993. U nekim dokumentima pojavljuje se i naziv 4. brdska brigada, ali je ovaj naziv koriten kratko i vjerovatno je posljedica
prijedloga, a ne odluke o formiranju.
1243 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992.
1244 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-5, 4.2.1993.

356
 19. bosanska brigada 1. korpusa formirana je 22. decembra 1992. godine.1245
U reorganizaciji 1. korpusa u februaru 1993. godine, kojom se ilo na okrupnjavanje jedinica, formirana je 5.
motorizovana brigada. U njen sastav ule su 5. brdska brigada, 19. bosanska brigada i bataljon Vojniko polje
101. brdske brigade.1246
U sastav 12. divizije brigada je ula preformirana i preimenovana u 155. brdsku brigadu.1247 Na kraju svog
ratnog puta brigada je ula u sastav 125. brdske brigade 12. divizije 1. korpusa.1248
Od ljeta 1993. godine brigada je upuivala dijelove svojih snaga na izvrenje zadataka izvan Sarajeva, a od
1994. godine u kontinuitetu je upuivala jedan bataljon iz svog sastava na izvrenje zadataka u zonu odgovornosti
Operativne grupe 1 Pazari, odnosno 14. divizije.
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 13 pripadnika 155. brdske brigade.

127. brdska brigada Sarajevo

127.bbr (Sarajevo)
13.10.1995.

105.bbr 111.Vbbr
11.1.1995. 11.1.1995.

105. brdska brigada Sarajevo

Odluka o formiranju pjeadijske brigade Isa-beg Ishakovi - Stari Grad Sarajevo donesena je 21. augusta
1992. godine.1249 Krajem septembra preformirana je u 3. brdsku brigadu taba Vrhovne komande.1250 Brigada je
ula u sastav 1. korpusa 23. januara 1993. godine.1251 Nakon toga, u sastav 3. brdske brigade uao je 3. PDO Se-
drenik OpO Stari Grad.1252
Od 1. i 2. sarajevskog zdruenog odreda, formiranih na teritoriji opine Centar, a po formiranju potinjenih
OkO Sarajevo,1253 formirana je 7. brdska brigada OkO Sarajevo.1254 Brigada je ula u sastav 1. korpusa 25.
januara 1993. godine.1255
Preformiranjem 3. i 7. brdske brigade formirana je 9. motorizovana brigada.1256 Brigada je nakon poznatih do-
gaaja s kraja oktobra 1993. godine, na zahtjev Komande brigade, preimenovana u 105. motorizovanu brigadu.1257
U 12. diviziju brigada je ula preformirana i preimenovana u 105. brdsku brigadu.1258 U oktobru 1995. godine ula
je u sastav 127. brdske brigade.1259

1245 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 19. bosanske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1091-502, 22.12.1992.
1246 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-11(a), 19.2.1993.
1247 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1248 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.
1249 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju jedinica Armije Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 02/340-868, 21.8.1992.
1250 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.09.1992.
1251 AARBiH, VK OSRBiH, Pretpoinjavanje ratnih jedinica taba Vrhovne komande - Komandi 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 87-1,
23.1.1993.
1252 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-5, 4.2.1993.
1253 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju jedinica Armije Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 02/1010-59, 27.8.1992.
1254 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje brdske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-318, 25.10.1992.
1255 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u 1. korpusu, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-3, 25.1.1993.
1256 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-11(a), 19.2.1993.
1257 AARBiH, VK OSRBiH, Preimenovanje 9. mtbr u 105. mtbr 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-128, 3.11.1993.
1258 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1259 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.

357
 Od ljeta 1993. godine brigada je upuivala dijelove svojih sastava na izvrenje borbenih zadataka izvan Sara-
jeva. Od 1994. godine u kontinuitetu je imala jedan bataljon na izvrenju zadataka u zoni odgovornosti Operativne
grupe 2 Visoko, odnosno 16. divizije.
Dva pripadnika 3. bbr, 1 pripadnik 7. bbr, tri pripadnika 9. mtbr i tri pripadnika 105. mtbr dobili su najvee
ratno priznanje Zlatni ljiljan.

105. bbr (Sarajevo)

11.1.1995.

105. mtbr
3.11.1993.

9. mtbr
19.2.1993.

3. bbr 7. bbr
28.9.1992. 25.10.1992.

pbr
Isa-beg Ishakovi 1. sarajevski ZOd
21.8.1992. 27.8.1992.

1.bat Sedrenik 2. sarajevski ZOd

27.8.1992.

2.bat Medrese 2

VP elo I

3.PDO Sedrenik
(uao u 3.bbr 4.2.1993.)

111. Viteka brdska brigada Sarajevo

Brigada je u najveem dijelu odbrambeno-oslobodilakog rata, od februara 1993. do januara 1995. godine,
djelovala pod imenom 1. motorizovana brigada. Nareenjem Generaltaba ARBiH od 11. januara 1995. godine,
preformirana je u 111. Viteku brdsku brigadu i ula u sastav 12. divizije.1260 Od vika ljudstva nastalog ovom
preformacijom popunjavane su ostale jedinice 1. korpusa.1261
Prva motorizovana brigada formirana je 19. februara 1993. godine spajanjem 12. brdske brigade i 1. meha-
nizovane brigade.1262 Dvanaesta bbr, ije je formiranje nareeno nepun mjesec dana ranije,1263 u sutini je u novu
formaciju ula kao skup protivdiverzantskih odreda opinskih tabova odbrane Vogoa, Centar i Novi Grad, te tri
protivdiverzantska odreda HVO-a i HOS-a Okrunog taba odbrane Sarajevo.
Okosnicu 1. motorizovane brigade inila je 1. mehanizovana brigada, formirana 28. septembra 1992.
godine,1264 a njenu okosnicu 13. novosarajevska pjeadijska brigada, uz 1. sandaku brigadu1265 i nekoliko drugih

1260 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj 4/19-1, 11.1.1995.

1261 Dio boraca 1. Vmtbr uao je u sastav Komande i pritapskih jedinica 12. divizije, zatim u sastav 141. lahke brigade, manevarske jedinice
koja nije ula u sastav 12. divizije, ve je neposredno potinjena Komandi 1. korpusa ARBiH. Jednim brojem boraca 1. Vmtbr je nakon
transformacije izvrena popuna 182. lbr 14. divizije i 152. bbr 12. divizije. AARBiH, Nareenje komandanta 1. korpusa, Broj: 06/10-7-3,
10.2.1995. godine.
1262 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-11(a), 19.2.1993.
1263 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 14/75-2, 21.1.1993.
1264 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992.
1265 Formiranje 1. sandake brigade predstavljalo je jedan od nekoliko pokuaja organizovanja jedinica Oruanih snaga BiH u gradu Sara-
jevu na osnovi regionalnog porijekla pripadnika. Takve pokuaje predstavlja i formiranje 1. podrinjske brigade, 1. istonohercegovake
brigade i Olovsko-sokolakog odreda. Ulaskom u organizacijski zreliju fazu nakon zaivljavanja korpusa, od ovakvog naina organizo-

358
 111.Vbbr
11.1.1995.

1.mtbr
19.2.1993.

12. bbr 1. mbr

21.1.1993. 28.9.1992.

1. PDO HVO i HOS 1. sandaka brigada 13. novosarajevska pb

1. PDO Vogoa OkO Sarajevo 4.6.1992. 27.7.1992.

2. PDO HVO i HOS 1. Okb OkO Sarajevo 13. novosarajevska

2. PDO Vogoa OkO Sarajevo 31.8.1992. brigada TO 27.5.1992.

Odred Husein
3. PDO HVO i HOS
3. PDO Vogoa kapetan Gradaevi 1. Pofaliki odred
OkO Sarajevo 20.8.1992.

Samostalni odred
4. PDO Vogoa 2. Pofaliki odred
Isaha Mulia

1. PDO Gbr Delta (Sarajevo)

(rasformirana 10.1.1994.)
Veleiki odred
OpO Centar

2. PDO Gbr Delta 1.PdO N.Sarajevo

OpO Centar 19.8.1993. ula u 1.korpus uao u sastav 4.2.1993

3.PDO N.Grad (uao u Gbr Delta 2.PdO N.Sarajevo

12.bbr 7.2.1993.) 30.8.1992. uao u sastav 4.2.1993

jedinica prikazanih na grafikonu. Trinaesta novosarajevska brigada formirana je meu prvim brigadama Teritori-
jalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine,1266 od 1. i 2. Pofalikog i Veleikog odreda Opinskog taba TO
Novo Sarajevo.
Nakon donoenja odluke o organizaciji Oruanih snaga RBiH i formiranja Armije RBiH, brigada je u istom
sastavu preformirana u 13. novosarajevsku pjeadijsku brigadu.1267
U sastav 1. mehanizovane brigade uli su 1. i 2. PDO OpO Novo Sarajevo.1268
Gardijska brigada Delta, formirana krajem augusta 1992. godine,1269 u sastav 1. korpusa ula je godinu dana
kasnije,1270 a poetkom 1994. godine rasformirana je i s cjelokupnim ljudstvom i sredstvima ula je u sastav 1.
motorizovane brigade.1271
Od ljeta 1993. godine 1. mtbr je upuivala dijelove svojih sastava na izvrenje zadataka izvan Sarajeva. Od
1994. godine u kontinuitetu je upuivala po jedan bataljon u zonu odgovornosti Operativne grupe 1 Pazari, od-
nosno, 14. divizije.
Kao kolektiv, 1. motorizovana brigada je svojim ratnim doprinosom najprije u decembru 1993. godine stekla
poasni naziv SLAVNA,1272 a godinu dana kasnije i najvie priznanje ove vrste, poasni naziv VITEKA.1273

vanja se odustalo.
1266 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju jedinica TO, PR broj: 1170, 27.05.1992.
1267 AARBiH, G OSBiH, Nareenje, Broj: 02/737-1, 27.07.1992. godine.
1268 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-5, 04.02.1993.
1269 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju jedinica ARBiH, Broj: 02/340-1187, 30.8.1992.
1270 AARBiH, VK OSRBiH, Preformiranje gardijske brigade Delta, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-93, 19.8.1993.
1271 AARBiH, VK OSRBiH, Rasformiranje gardijske brigade Delta, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-159/94, 10.1.1994.
1272 AARBiH, Odluka Predsjednitva RBiH, Broj: 02-136-786/93, 14.12.1993. godine.
1273 AARBiH, Odluka Predsjednitva RBiH, Broj: 02-136-855/94, 08.12.1994. godine.

359
 Komandant brigade Enver ehovi posthumno je 1994. godine odlikovan Ordenom heroja oslobodilakog
rata. Ordenom zlatnog grba sa maevima posthumno je 1994. godine odlikovana pripadnica ove brigade Fadila
Odakovi uta. Ordenom zlatnog ljiljana sa zlatnim vijencem 1997. godine odlikovan je komandant brigade
Ibrahim Dervievi. Ukupno 55 pripadnika 1. Vmtbr, tri pripadnika Delte, dva pripadnika 1. sandake brigade,
jedan pripadnik 12. brdske brigade te jo dva pripadnika jedinica OpO Vogoa dobili su najvee ratno priznanje
Zlatni ljiljan.
Nakon okonanja ratnih dejstava jo devet pripadnika 127. brdske brigade dobilo je najvee ratno priznanje
Zlatni ljiljan.

129. brdska brigada Sarajevo

129.Vbbr (Sarajevo)
13.10.1995.

102.bbr 112.Vbbr
11.01.1995. 11.01.1995.

102. brdska brigada Sarajevo

VK je 31. augusta 1992. godine donio formalnu odluku1274 o formiranju ve postojee 1. samostalne pje-
adijske brigade RgO Sarajevo.1275 Od 1. samostalne brigade, Specijalne jedinice Zagreb OkO Sarajevo,
Odreda Ilida i 1. odreda odbrane OpO Novi Grad, 28. septembra 1992. godine formirana je 3. motorizovana
brigada.1276
Istim nareenjem kojim je regulisano formiranje 3. motorizovane, formirana je i 1. motorizovana brigada.1277
Brigada je formirana od ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava 1. istonohercegovake brigade, 11. pjeadij-
ske brigade Zmaj od Bosne te Odreda engi-Vila i Omer Masli. Brigada Zmaj od Bosne formirana je
prvom odlukom Predsjednitva RBiH o formiranju brigada TO.1278
Prva istonohercegovaka brigada formirana je 19. jula 1992. godine.1279
Specijalna brigada OSRBiH formirana je 15. jula 1992. godine.1280
U reorganizaciji jedinica 1. korpusa iz februara 1993. godine, koja je za cilj imala okrupnjavanje i smanji-
vanje broja brigada u Sarajevu, formirana je nova 3. motorizovana brigada u iji su sastav ule dotadanja 1. i
3. motorizovana brigada i Specijalna brigada OSRBiH.1281 Ubrzo nakon formiranja iz same jedinice je potekao
zahtjev da se promijeni naziv brigade, obrazloen injenicom da su u sastav nove jedinice ule tri brigade i da

1274 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju sljedeih jedinica Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Broj:
02/1010-20, 31.8.1992.
1275 U prijedlogu RgO Sarajevo navodi se da se radi o ve postojeoj brigadi i da je prvi prijedlog za donoenje odluke o njenom formiranju
dostavljen VK-u jo 8.7.1992. godine, to znai da je 1. samostalna brigada RgO Sarajevo postojala od poetka jula 1992. godine.
AARBiH, RgO Sarajevo, Donoenje odluke o formiranju jedinica, Prijedlog, Broj: 06/800-44, 29.8.1992.
1276 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992;
AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Dopuna nareenja, Str.pov.broj: 02/1010-537, 3.12.1992.
1277 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992.
1278 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju jedinica TO, PR broj: 1170, 27.5.1992.
1279 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o formiranju jedinice Armije Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 02/349-433, 19.7.1992.
1280 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju Specijalne brigade Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Broj:
02/601-1, 15.7.1992.
1281 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-11(a), 19.2.1993.
i Str.pov.broj: 14/75-16, 26.2.1993.

360
nova brigada ne bi trebala nositi ime jedne od njih. Tako je poslije mjesec dana brigada preimenovana u 102.
motorizovanu brigadu.1282
U 12. diviziju brigada je ula preimenovana i preformirana u 102. brdsku brigadu.1283 Na kraju rata ula je u
129. brdsku brigadu.1284
Od ljeta 1993. godine brigada je upuivala dijelove svojih sastava na izvrenje zadataka izvan Sarajeva. Od
1994. godine u kontinuitetu je upuivala po jedan bataljon na izvrenje zadataka u zonu odgovornosti Operativne
grupe 3 Vare, odnosno 16. divizije.
Ordenom za vojne zasluge sa zlatnim maevima posthumno je odlikovan naelnik taba 102. motorizovane
brigade Meho Porobi. Osamnaest pripadnika brigade dobilo je najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

102.bbr 11.1.1995.

102. mtbr 19.3.1993.

3. mtbr 19.2.1993

3. mtbr 1. mtbr Spec. br. OS

15.9.1992. 28.9.1992. 15.7.1992.

1. samostalna pbr 1. istono-hercegovaka

31.8.1992. brigada 19.7.1992.

11. pbr Zmaj od Bosne

Odred Ilida 27.5.1992.

Odred
SJ Zagreb engi Vila

1. Odred OpO Odred

N.Grad Omer Masli

112. Viteka brdska brigada Sarajevo

Meu prvim brigadama formiranim u TORBiH bila je 15. pjeadijska brigada Novi Grad Sarajevo, formirana
27. maja 1992. godine.1285
Formalna odluka o formiranju ve postojeeg 1. samostalnog pjeadijskog bataljona OkO Sarajevo donese-
na je 31. augusta 1992. godine.1286
Od ove dvije jedinice, te Odreda Ragib Dindo, Adem Bu i Brijee 28. septembra 1992. godine
formirana je 2. motorizovana brigada.1287 U sastav brigade poetkom februara 1993. godine uao je 4. PDO OpO
Novi Grad.1288
Ovo je brigada s najravnijom razvojnom linijom od svih brigada s podruja Sarajeva. Od svog formiranja

1282 AARBiH, VK OSRBiH, Preimenovanje brigade 1. korpusa, Str.pov.broj 14/75-30, 19.3.1993; Izvor za obrazloenje prijedoga za prei-
menovanje brigade: AARBiH, Komanda 3. mtbr, Promjena naziva 3. motorizovane brigade, Pov.broj: 23/1-137/93, 10.3.1993.
1283 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1284 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.
1285 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o formiranju jedinica TO, PR broj: 1170, 27.5.1992.
1286 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju sljedeih jedinica Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Broj:
02/1010-20, 31.8.1992. U prijedlogu RgO Sarajevo navodi se da se radi o ve postojeoj jedinici i da je prvi prijedlog za donoenje
odluke o njenom formiranju dostavljen VK-u jo 8.7.1992. godine, to znai da je 1. samostalni pjeadijski bataljon RgO Sarajevo
postojao od poetka jula 1992. godine. AARBiH, RgO Sarajevo, Donoenje odluke o formiranju jedinica, Prijedlog, Broj: 06/800-44,
29.8.1992.
1287 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-201, 28.9.1992.
1288 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-5, 4.2.1993.

361
u septembru 1992. godine, pa do ulaska u 12. diviziju, djelovala je neizmijenjene strukture i pod nepromijenjenim
imenom. Ulaskom u diviziju preformirana je i preimenovana u 112. Viteku brdsku brigadu.1289
Na kraju rata, u reorganizaciji 12. divizije, ula je u 129. brdsku brigadu.1290
Od ljeta 1993. godine brigada je upuivala dijelove svojih sastava na izvrenje zadataka izvan Sarajeva. Od
1994. godine u kontinuitetu je imala jedan bataljon iz svog sastava na izvrenju zadataka u zoni odgovornosti
Operativne grupe 1 Pazari, odnosno 14. divizije.
Kao kolektiv, 2. motorizovana brigada je prva jedinica 1. korpusa ARBiH koja je stekla poasni naziv VI-
TEKA.1291
Ordenom heroja oslobodilakog rata posthumno je odlikovan komandant 2. Vmtbr Safet Zajko. Ordenom
za vojne zasluge sa zlatnim maevima posthumno je odlikovan naelnik taba 2. Vmtbr Safet Isovi. Medaljom
za hrabrost posthumno je odlikovan pripadnik 2. Vmtbr Smail ikalo. Dva pripadnika 1. samostalnog bataljona
RgO Sarajevo i 43 pripadnika 2. Viteke motorizovane brigade dobili su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

112. Vbbr 11.1.1995.

2. mtbr 28.9.1992.

15. pbr 1. samostalni bataljon

Odred Ragib Dindo
27.5.1992. OkO 31.8.1992.

Odred Adem Buo 4. PDO OpO N.Grad

Odred Brijee

1289 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

1290 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 12. divizije KoV 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/43-80, 13.10.1995.
1291 AARBiH, VK OSRBiH, Naredba o davanju poasnih naziva jedinicama Armije Republike Bosne i Hercegovine, Pov.broj 13/204-7,
15.4.1993.

362
14. divizija Tarin
Na podruju na kojem je od ljeta 1992. godine rukovoenje i komandovanje jedinicama Armije RBiH obje-
dinjavano kroz privremene sastave Taktike i Operativne gupe Igman, Komandne grupe Pazari i Operativne
grupe 1 Pazari, formirana je 14. divizija KoV. U njen sastav ule su 104. Vmtbr (preimenovana 4. Vmtbr), 109.
bbr (preimenovana 9. bbr), 181. bonjaka bbr (preimenovana 1. bonjaka bbr), 131. lbr (preformirana i preime-
novana 310. bbr), 123. lbr (preimenovana 323. lbr), 117. muslimanska lbr (preformirana i preimenovana 1. Mbbr)
i 182. lbr (preformirana i preimenovana 82. bbr).1292
Osim odbrane slobodnih podruja opina na kojima je formirana, preko kojih je vodila jedina preostala ko-
munikacijska linija sa Sarajevom, tokom 1995. godine borbeno djelovanje 14. divizije usmjeravano je ka stvara-
nju pretpostavki za postizanje dva strateka vana cilja: deblokadi grada i prodoru prema goradanskoj enklavi u
Podrinju.
Nakon zavretka ratnih dejstava i prve masovne demobilizacije ljudstva starijih godita, ogranieno sposob-
nih i studenata, provedena je reorganizacija 14. divizije. Rasformirane su 123. i 131. lahka brigada, a od njihovog
ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava formirana je 143. brdska brigada. Sto sedamnaesta muslimanska lahka
brigada preimenovana je u 17. Mlbr i izala iz organskog sastava 14. divizije. Ostale brigade su preimenovane:
104. Vmtbr u 144. Vmtbr, 109. bbr u 149. bbr, 181. Bbbr u 140. Mlbr, 182. Vlbr u 148. Vlbr.1293 Ovim su sa for-
macijskim nazivom divizije ujednaeni formacijski nazivi jedinica iz njenog sastava.
Tri pripadnika Komande 14. divizije dobila su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

14. DIVIZIJA (Tarin)

11.1.1995.

140.Bbbr 143. bbr

(Igman) (Fojnica)

144.Vbbr 148.Vlbr
(Hrasnica) (Foa)

149.bbr - VP
(Hadii) - ID
- Lo
- gr
- in

117. Mlbr (Pazari)

25.12.1995. preimenovana u 17.Mlbr i izala iz sas-
tava 14. divizije

1292 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995; AARBiH, G ARBiH, Reorganizacija Armije RBiH organizacijske
promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Izmjene i dopune nareenje, Str.pov.broj: 4/43-9-2, 28.1.1995.
1293 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.

363
140. bonjaka brdska brigada
Brigada je formirana kao 81. brdska brigada, u cilju jaanja Operativne grupe Igman, od 1. foanske bri-
gade i snaga OpO Trnovo.1294 Prema zamisli iz prijedloga za formiranje brigade,1295 njenu dalju popunu trebalo
je vriti povratkom i dovoenjem boraca porijeklom s podruja opina Trnovo, Kalinovik, Foa i drugih istono-
bosanskih opina koji su se nalazili na slobodnoj teritoriji. Na toj ideji radit e se na jaanju i popuni ove brigade
do kraja rata. Nakon pada Trnova u julu 1993. godine iz brigade je izdvojena 1. foanska brigada koja je nastavila
svoje postojanje pod formacijskim nazivom 82. bbr.
Do kraja godine se, sa stabilizovanjem linija odbrane na Igmanu, brigada konsolidovala. Punu konsolidaciju
jedinice incirala je Komanda 1. korpusa prijedlogom da se od 81. bbr, popunom ljudstvom iz svih brigada s pod-
ruja grada Sarajeva, formira jedna muslimanska brdska brigada.1296 Formiranje 1. muslimanske brdske brigade
nareeno je 21. decembra 1993. godine, ali se VK u tom nareenju vratio na koncept po kojem je zamiljena
popuna 81. bbr: od dobrovoljaca i ljudstva izbjeglog sa ireg podruja opina Foa i Trnovo koje se nalazilo u
jedinicama 1. korpusa u gradu Sarajevu. Ovakav dvojni koncept nije dao zadovoljavajue rezultate i muslimanska
brigada na Igmanu nije zaivjela. Formirana je naredne godine u Pazariu, o emu smo ve govorili u poglavlju o
17. muslimanskoj lahkoj brigadi. U meuvremenu bilo je nareeno pa opozvano formiranje 19. bonjake lahke
brigade.1297
U aprilu je zamisao o preformiranju brigade na Igmanu konano zaokruena nareenjem o preimenovanju
brigade iz 1. muslimanske u 1. bonjaku brdsku brigadu i izvrena njena popuna.1298 Brigada je ula u sastav
Operativne grupe 1 Pazari.
Prilikom formiranja 14. divizije brigada je ula u njen organski sastav i preimenovana u 181. bonjaku brd-

140. Bonjaka bbr

25.12.1995.

181. Bbbr
11.01.1995.

1. Bbbr
22.04.1994.

1. muslimanska bbr
21.12.1993.

81. bbr
23.07.1993.
82. bbr
23.07.1993.
81. bbr
22.03.1993.

1. foanska brigada OpTO Trnovo

1294 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-33, 22.3.1993. U vrijeme donoenja nareenja za formiranje 81. bbr, situacija sa
strukturom OpO Trnovo nije bila izdefinisana. Veina snaga bila je do poetka 1993. godine obuhvaena u formaciji 2. bataljona 8. bbr
u sastavu OG Igman. Neto jedinica prostorne strukture, najvie u rangu voda, ostalo je van ovog bataljona pod komandom OpO.
Neposredno pred formiranje 81. brigade, a ostavi van preformacije 8. brdske u 8. motorizovanu brigadu, OpO Trnovo je egzistirao
bez rijeene organizacijsko-formacijske strukture, sa est pjeadijskih eta i nekoliko pritapskih jedinica podrke. Oko jedinice u Ljutoj,
koja je bila u sastavu 3. bataljona 8. bbr, postojalo je neslaganje po pitanju nadlenosti sa OpO Kalinovik.
1295 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Prijedlog za fuzioniranje 1. Foanske brigade i OpO Trnovo, Str.pov.broj: 07/19-25, 21.3.1993.
1296 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Organizacijske promjene jedinica 1. korpusa, Prijedlog, Pov.broj: 06/13-446, 20.12.1993.
1297 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 19. Bonjake lahke brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 05/155-23-1, 27.2.1994.
1298 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u zoni odgovornosti 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 05/155-40/1, 22.4.1994.

364
sku brigadu.1299 U posljednjoj reorganizacije 14. divizije u toku 1995. godine preimenovana je u 140. bonjaku
brdsku brigadu.1300
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 23 pripadnika 140. bonjake brdske brigade.

143. bbr Fojnica

143. bbr (Fojnica)
25.12.1995.

123.lbr (Kiseljak) 131.lbr (Fojnica)

11.1.1995. 11.1.1995.

123. lahka brigada Kiseljak

OpO Kiseljak kao i cijela OG Visoko, u ijem se sastavu nalazio, sa sebi potinjenim jedinicama, pretpo-
injena je marta 1993. najprije 3. korpusu.1301 Mada je formiranjem 6. korpusa i ovaj OpO sa svojim jedinicama
uao u njegov organski sastav, ostao je pretpoinjen Komandi 3. korpusa sve do septembra 1993. godine, kada je
vraen u sastav 6. korpusa.1302
Od ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava jedinica OpO Kiseljak 19. oktobra 1993. godine formirana je
323. lahka brigada.1303 Nakon to je rasformiran 6. Korpus, brigada je ula u sastav 1. korpusa.1304 Tokom 1994.
godine djelovala je u sastavu Operativne grupe 2 Visoko.
Ulaskom u sastav 14. divizije brigada je preimenovana u 123. lahku brigadu.1305 Posljednjom transformaci-
jom u okviru 14. divizije brigada je rasformirana i ula u sastav 143. brdske brigade.1306
Dva pripadnika jedinica OpO Kiseljak i pet pripadnika 123. lahke brigade dobili su najvee ratno priznanje
Zlatni ljiljan.

123. lbr (Kiseljak)

11.1.1995.

323. lbr
19.10.1993

OpTO Kiseljak

131. lahka brigada Fojnica

OpO Fojnica preao je istu putanju pripadnosti u okviru OG Visoko (OG Istok 6. korpusa) kao i u
prethodno opisanom primjeru OpO Kiseljak. Od prostornih jedinica formiranih na teritoriji Fojnice, 10. augusta
1993. godine formirana je 310. brdska brigada kao jedinica 3. korpusa.1307 Poetkom 1994. godine brigada je po-

1299 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

1300 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.
1301 AARBiH, VK OSRBiH, Pretpoinjavanje OG Visoko, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-26, 17.3.1993.
1302 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u z/o 1, 3. i 6. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-103, 2.9.1993.
1303 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske pripreme RJ OG Istok Komande 6. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-120, 19.10.1993.
1304 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1305 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1306 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.
1307 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje RJ u zoni odgovornosti 3. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-83, 10.8.1993.

365
novo ula u sastav 1. korpusa. Od formiranja operativnih grupa u 1. korpusu, bila je u sastavu Operativne grupe
2 Visoko.
Ulaskom u 14. diviziju brigada je preformirana u 131. lahku brigadu.1308 Krajem 1995. godine rasformirana
je i ula u sastav 143. brdske brigade.1309
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 12 pripadnika 310. brdske brigade.

131. lbr (Fojnica)

11.1.1995.

310. bbr
10.8.1993.

OpTO Fojnica

144. Viteka motorizovana brigada Hrasnica

Brigada je formirana 5. novembra 1992. godine od ljudstva i materijalno-tehnikih sredstava jedinica for-
miranih na prostoru Hrasnice, Sokolovi-Kolonije i Butmira.1310 Od formiranja pa do kraja odbrambeno-oslobo-
dilakog rata mijenjala je samo naziv, ne i formacijsku strukturu. Nakon formiranja, brigada je ula u sastav OG
Igman. Nije bila u sastavu Operativne grupe 1 Pazari, ali je tokom 1994. godine imala dio snaga iz svog sastava
na izvrenju zadataka u zoni odgovornosti ove operativne grupe. U sastav 14. divizije ula je preimenovana u 104.
Viteku motorizovanu brigadu.1311 U posljednjoj reorganizaciji 14. divizije u 1995. godini preimenovana je u 144.
Viteku motorizovanu brigadu.1312
Kao kolektiv, 144. motorizovana brigada stekla je 1994. godine kolektivno ratno priznanje poasni naziv
VITEKA.1313
Ordenom zlatnog ljiljana sa srebrenim vijencem odlikovan je pripadnik 104. Vmtbr evko Hubijar. Or-
denom za vojne zasluge sa zlatnim maevima posthumno je odlikovan pripadnik 4. mtbr Emir Boguni arli.
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 32 pripadnika 144. Viteke motorizovane brigade.

144. Vmtbr
(Hrasnica) 25.12.1995.

104. Vmtbr
11.1.1995.

4. mtbr
5.11.1992.

OpTO Ilida

1308 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

1309 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.
1310 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje brigada OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1091-210, 5.11.1992.
1311 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1312 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.
1313 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka, PR broj: 02-111-521/94, 26.7.1994.

366
148. Viteka lahka brigada Foa
Brigada je formirana na slobodnoj teritoriji opine Foa, od ljudstva s ove opine.1314
U najranijim dokumentima u kojima se spominje, i na njenom peatu, naziv brigade je 1. foanska brigada.
Brigada je formirana 27. augusta 1992. godine od ve postojeih bataljona: Jahorinskog, Foanskog i Bataljona
Sutjeska, kako je naznaeno na grafikonu.1315 Na istom mjestu na grafikonu je OpTO Foa naveden u zagradi,
iz razloga to je on u navedeno vrijeme sasvim izvjesno formalno postojao, ali u pouzdanim dokumentima nema
podataka da je objedinjavao rukovoenje i komandovanje postojeim jedinicama na prostoru na kojem e biti
formirana 1. foanska brigada. Dalji razvoj jedinice, prikazan na grafikonu, jasan je i sainjen je na osnovu doku-
menata iz Arhiva ARBiH.
U martu 1993. godine je od 1. foanske brigade i jedinica OpO Trnovo formirana 81. bbr.1316 U toku agresor-
ske ofanzive na Igman u julu 1993. godine, jedinica je ponovo izdvojena iz sastava 81. bbr, ovaj put pod imenom
82. bbr.1317 Sve do sredine 1994. godine u internim aktima brigade koristio se naziv 82. bbr Foanska, ali
ovaj dodatak nikada nije bio zvanini formacijski naziv brigade. U augustu 1993. godine 82. bbr ula je u sastav
6. korpusa. Poetkom 1994. godine ponovo je vraena u sastav 1. korpusa1318 i do kraja godine djelovala je u
sastavu Operativne grupe 1 Pazari. U sastav 14. divizije brigada je ula poetkom 1995. godine preformirana i
preimenovana u 182. lahku brigadu.1319 Na kraju rata jedinica je preimenovana u 148. Vlbr u cilju ujednaavanja
formacijskih naziva jedinica u sastavu 14. divizije.1320
Brigada je najvie kolektivno ratno priznanje - poasni naziv VITEKA, dobila 1995. godine, na treu godi-
njicu svog postojanja, kao posljednja u nizu jedinica Armije RBiH koje su kolektivno ratno priznanje stekle prije
okonanja ratnih dejstava.1321
Najvie ratno priznanje Armije RBiH Zlatni ljiljan dobilo je 19 pripadnika 148. Viteke lahke brigade.

148. Vlbr
25.12.1995.

182. lbr
28.1.1995.

82. bbr
23.7.1993.
81. bbr
23.7.1993.
81. bbr
22.3.1993.

1. foanska brigada OpTO Trnovo

27.8.1992.

OpTO Foa
- Jahorinski bataljon
- Bataljon Sutjeska
- Foanski bataljon

1314 adinlija, Prvi korpus, str. 77.

1315 Dokument o postojanju i djelovanju Jahorinskog, Foanskog i bataljona Sutjeska u Pismenom izvjetaju o boravku i radu na teritoriji
Optine Foa u periodu od 4.7. do 30.8.1992. godine koji je VK OSRBiH podnio Ferid Buljubai. AARBiH, GA 1/3-5 (Rad na terenu,
Str.pov broj: 02/1513-22, 31.8.1992).
1316 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-33, 22.3.1993.
1317 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u zoni odgovornosti OG Igman, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-73, 23.7.1993.
1318 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1319 AARBiH, G ARBiH, Reorganizacija Armije RBiH - organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, izmjene i dopune nareenja, Str.
pov.broj: 4/43-9-2, 28.1.1995.
1320 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.
1321 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka, PR broj: 02-011-542/95, 21.8.1995.

367
149. brdska brigada Hadii
Na slobodnoj teritoriji Hadia 5. novembra 1992. godine formirana je 9. brdska brigada,1322 u sastavu Tak-
tike grupe Igman i, nakon nje, Operativne grupe Igman. Brigada je formirana od odreda i drugih sastava pod
komandom OpO Hadii.
I prije toga, zbog strategijske vanosti prostora na kojem su djelovali i koji su branili, a koji je omoguavao
prilaz Sarajevu i predstavljao raskrsnicu preostalih komunikacija prema dolini Neretve i srednjoj Bosni, OpO
Hadii i njemu potinjene jedinice bili su ukljueni u sve privremene sastave stvarane u pokuajima deblokade
Sarajeva.

Brigada je poetkom juna 1993. godine ula u sastav 6. korpusa. Poetkom 1994. godine ponovo je vraena
u sastav 1. korpusa i tokom godine bila pretpoinjena privremenim sastavima koji su djelovali na tom podruju,
Komandnoj i Operativnoj grupi 1 Pazari.
U sastav 14. divizije jedinica je ula preimenovana u 109. brdsku brigadu.1323 Na kraju 1995. godine preime-
novana je u 149. brdsku brigadu.1324
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobio je 21 pripadnik 149. brdske brigade.

149. bbr (Hadii)

25.12.1995.

109. bbr
11.1.1995.

9. bbr
5.11.1992.

OpO Hadii

1322 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje brigada OS, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1091-210, 5.11.1992. godine
1323 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1324 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u z/o 1. korpusa ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-99-1, 25.12.1995.

368
16. divizija Vare
Na prostoru opina Visoko, Breza, Olovo, Vare i slobodnoj teritoriji Ilijaa, slino kao i u prethodnom pri-
mjeru Hadia i iz istih razloga, ve od poetka ljeta 1992. godine opinski tabovi odbrane i jedinice formirane
na prostoru ovih opina neprekidno su bile u privremenim sastavima: OG Visoko 1. i 3. korpusa, OG Istok 3.
i 6. korpusa, OG Kladanj 2. korpusa. Poetkom 1994. godine cijeli se prostor naao ponovo u zoni odgovornosti
1. korpusa. Rukovoenje i komandovanje je objedinjavano u dvije operativne grupe 1. korpusa: OG 2 Visoko i
OG 3 Vare.
Poetkom 1995. godine formirana je 16. divizija sa sjeditem u Vareu. U njen sastav ule su: 110. Slavna
olovska bbr (preimenovana 1. Slavna olovska bbr), 134. bbr Breza (preimenovana 304. bbr), 135. bbr Visoko (pre-
imenovana 315. bbr), 136. bbr Visoko (preimenovana 316. bbr), 122. lbr Vare (preimenovana 322. lbr), 126. lbr
Ilija (preformirana i preimenovana 126. bbr), novoformirana 147. lbr Vare kao manevarska brigada divizije.1325

16. divizija KoV (Vare)

11.1.1995.

161. SOl bbr

162. bbr (Vare)
(Olovo)

164. bbr (Breza) 165. bbr (Visoko)

147. lbr (Vare) 185. lbr (epa)

- ID
- VP
- Lo
- in. eta

Poetkom septembra 1995. godine u sastavu 16. divizije je, od ljudstva dotadanje 285. lahke brigade epa
koje je preivjelo tragini pad epske enklave, formirana 185. lahka brigada.1326
Prostor izuzetnog strategijskog znaaja, kojim prolaze glavni komunikacijski pravci Sarajevske regije sa
srednjom Bosnom, tuzlanskim bazenom i dolinom Krivaje, odreivao je, shodno razvoju situacije na ratitu u
raznim fazama rata, i osnovne zadatke jedinica i operativnih i taktikih grupa.
U novembru 1995. godine izvrena je reorganizacija 16. divizije u kojoj je 110. Slavna olovska bbr preimeno-
vana u 161. Sbbr, 134. bbr preimenovana u 164. bbr. 122. i 126. lbr su rasformirane i ule u sastav 162. bbr, 135.
bbr i 136. bbr su rasformirane i ule u sastav 165. bbr.1327 Ovom reorganizacijom i preimenovanjima ujednaeni
su formacijski nazivi jedinica u skladu s formacijskim nazivom divizije.

1325 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

1326 AARBiH, G ARBiH, Formiranje 185. lbr, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-68, 2.9.1995.
1327 AARBiH, G ARBiH, Organizacijsko-formacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-93-1, 16.11.1995.

369
161. Slavna olovska brdska brigada Olovo
Specifinost odbrane Olova, u smislu organizacije, ogleda se u injenici da se vie od godinu dana nakon
poetka ratnih dejstava prilo formiranju brigade na teritoriji opine Olovo. Do tada je odbranu uspjeno organi-
zovao Opinski tab odbrane i jedinice pod njegovom komandom. Svi ovi sastavi uli su u organski sastav Ope-
rativne grupe Visoko, a zatim pretpoinjeni Komandi 2. korpusa.1328
Kao jedinica u organskom sastavu Operativne grupe 3 Kladanj 2. korpusa, 27. maja 1993. godine formirana
je 1. olovska brdska brigada.1329 Brigada je ula u sastav 1. korpusa poetkom 1994. godine.1330 Djelovala je u sa-
stavu Operativne grupe 3 Vare 1. korpusa. U sastav 16. divizije ula je preimenovana u 110. Slavnu olovsku brd-
sku brigadu.1331 Nakon to su okonana ratna dejstva preimenovana je u 161. Slavnu olovsku brdsku brigadu.1332
Brigada je kolektivno ratno priznanje poasni naziv SLAVNA dobila 14. decembra 1993. godine.1333
Ordenom za vojne zasluge sa zlatnim maevima posthumno je odlikovan pripadnik 161. SOlbbr Senahid
Boli Bolo.
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 16 pripadnika 165. Slavne olovske brdske brigade.

161. SOl bbr

(Olovo) 16.11.1995.

110. SOl bbr

11.1.1995.

1. olovska bbr
27.5.1993.

OpO Olovo

162. brdska brigada Vare

162. bbr (Vare)

16.11.1995.

122. lbr (Vare) 126. lbr (Ilija)

11.1.1995. 11.1.1995.

122. lahka brigada Vare

Od ljudstva i materijalnih sredstava prostornih snaga OpO Vare 19. oktobra 1993. godine formirana je 322.
lahka brigada.1334 Formiranjem, brigada je pripala Operativnoj grupi Istok 6. korpusa. Prije toga, snage OpO
Vare pripadale su OG Visoko u sastavu 1. korpusa, a od marta 1993. godine u sastavu 3. korpusa. Nepun mje-
sec po formiranju, brigada je ula u sastav OG Kladanj 2. korpusa.1335

1328 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 02/1091-349 od 29.11.1992.

1329 AARBiH, VK OSRBiH - IKM, Formiranje brdske brigade ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 107/06-4, 27.5.1993.
1330 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1331 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1332 AARBiH, G ARBiH, Organizacijsko-formacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-93-1, 16.11.1995.
1333 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka, PR broj: 02-136-786/93, 14.12.1993.
1334 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske pripreme RJ OG Istok - Komande 6. korpusa, Str.pov.broj: 14/75-120, 19.10.1993.
1335 AARBiH, VK OSRBiH, Pretpoinjavanje 322. lake brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-138, 10.11.1993.

370
 Poetkom 1994. godine jedinica se ponovo nala u sastavu 1. korpusa.1336 Do kraja godine djelovala je
u sastavu Operativne grupe 3 Vare. Ulaskom u sastav 16. divizije, brigada je preimenovana u 122. lahku briga-
du.1337 Nakon okonanja ratnih dejstava, brigada je rasformirana i ula u sastav 162. brdske brigade Vare.1338
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 11 pripadnika 122. lahke brigade.

122. lbr (Vare)

11.1.1995.

322. lbr (Vare)

19.10.1993.

PDO Vare OpO Vare

5.11.1992.

126. lahka brigada Ilija

Nakon okupacije veeg dijela opine Ilija, snage odbrane pod komandom OpO Ilija formirane su i dje-
lovale na slobodnoj teritoriji Ilijaa, te na podruju Breze i Varea. Ove snage ule su u sastav OG Visoko i u
sastavu ove grupacije prele ve izloeni put iz 1. u 3, pa u sastav 6. korpusa ARBiH.
Na teritoriji opine Breza, od ljudstva s podruja Ilijaa 18. juna 1993. godine formirana je 126. brdska bri-
gada. U sastav brigade ule su sve raspoloive snage i sredstva OpO Ilija i 3. bataljon 304. bbr, formiran od
ljudstva s podruja Ilijaa.1339
Poetkom 1994. godine brigada je ponovo ula u sastavu 1. korpusa.1340 Do kraja godine djelovala je u sasta-
vu Operativne grupe 3 Vare. U sastav 16. divizije ula je preformirana i preimenovana u 126. lahku brigadu.1341
Nakon okonanja ratnih dejstava, brigada je rasformirana i ula u sastav 162. brdske brigade Vare.1342
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobila su 23 pripadnika 126. lahke brigade.

126. lbr (Ilija)

11.1.1995.

126. bbr
18.6.1993.

3/304. bbr
OpO Ilija PDO Ilija
5.11.1992.

1336 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1337 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1338 AARBiH, G ARBiH, Organizacijsko-formacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-93-1, 16.11.1995.
1339 AARBiH, VK OSRBiH - IKM, Formiranje brdske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 107/06-5, 18.6.1993.
1340 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1341 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1342 AARBiH, G ARBiH, Organizacijsko-formacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-93-1, 16.11.1995.

371
164. brdska brigada Breza
Snage OpO Breza takoer su djelovale u sastavu OG Visoko i u sastavu ove operativne grupe ulazile u sa-
stave 1, 3. i 6. korpusa ARBiH. Od ljudstva i materijalnih sredstava jedinica formiranih na teritoriji opine Breza,
9. novembra 1992. godine formirana je 304. brdska brigada.1343
Brigada je poetkom 1994. godine definitivno vraena u sastav 1. korpusa.1344 Djelovala je u sastavu Opera-
tivne grupe 3 Vare. U sastav 16. divizije ula je preimenovana u 134. brdsku brigadu.1345 Nakon okonanja ratnih
dejstava preimenovana je u 164. brdsku brigadu.1346
Najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 15 pripadnika 164. brdske brigade i tri pripadnika Odreda
Sretno OpO Breza.

164. bbr (Breza)

16.11.1995.

134. bbr
11.1.1995.

304.bbr
9.11.1992.

OpO Breza

165. brdska brigada Visoko

Prije zvaninog formiranja 4. bbr u septembru 1992. godine, u Visokom je egzistirala 2. brigada TO. Ova
jedinica spominje se u mnogim dokumentima Odsjeka Visoko VK OS, OpO Visoko, TG i OG Visoko. U do-
kumentu o formiranju 4. bbr ova jedinica se ne spominje. Prije same brigade u dokumentima RgTO Sarajevo i
RTO spominje se MAD OpTO Visoko, a zatim i MAD Druge srednjobosanske brigade. Ovo esto spominjanje
jedinice u izvornim dokumentima opredijelilo nas je da je uvrstimo u organizacijsku emu, mada u Arhivu ARBiH
nema dokumenata o njenom formiranju niti o njenom mjestu u formiranju 4. bbr.
Odluka o formiranju 4. brdske brigade donesena je 15. septembra 1992. godine. Brigada je pretpoinjena
Taktikoj grupi Visoko.1347
U novembru 1992. godine brigada je preformirana i preimenovana u 302. motorizovanu brigadu.1348
Brigada je, razumije se, bila u sastavu svih privremenih struktura koje su egzistirale na podruju Visokog i
s njima je prelazila redom iz sastava 1. u 3, pa u 6. korpus ARBiH. U sastavu OG Istok 6. korpusa izvreno je
preformiranje 302. motorizovane u dvije brdske brigade: 315. i 316. bbr.1349
Ove dvije jedinice vraene su u sastav 1. korpusa poetkom 1994. godine.1350 Do kraja godine djelovale su u
sastavu Operativne grupe 2 Visoko. U sastav 16. divizije ule su preimenovane 135. bbr i 136. bbr.1351

1343 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica 3. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-390, 9.11.1992.
1344 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1345 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.
1346 AARBiH, G ARBiH, Organizacijsko-formacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-93-1, 16.11.1995.
1347 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o formiranju jedinice Oruanih snaga Republike BiH, Broj: 02/1010-88, 15.9.1992.
1348 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica 3. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-390, 9.11.1992.
1349 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske pripreme RJ OG Istok - Komande 6. korpusa, Str.pov.broj: 14/75-120, 19.10.1993.
1350 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1351 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

372
 Kako su ratni put zapoele kao jedna formacija, tako su ga i zavrile, preformirane u 165. brdsku brigadu.1352
est pripadnika 302. mtbr, dva pripadnika 315. bbr, jedan pripadnik 316. bbr, dva pripadnika 135. bbr i dva
pripadnika 165. brdske brigade dobili su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan. Osim ovih, jo est pripadnika
OpO Visoko i njemu potinjenih jedinica dobili su najvee ratno priznanje.

165. bbr (Visoko)

16.11.1995.

135. bbr 136. bbr

11.1.1995. 11.1.1995.

315. bbr 316. bbr

19.10.1993. 19.10.1993

302. mtbr
9.11.1992.

4.bbr
15.9.1992.

OpO Visoko
(2. brigada TO Visoko)

147. lahka brigada Vare

Olovsko-sokolaki odred formiran je u Sarajevu od ljudstva porijeklom s ovog prostora1353. Komanda ovog
odreda pokuala je u Olovu formirati 11. bbr, od snaga OpO Sokolac i Han-Pijesak i samog odreda.1354
Ova brigada nije uspjela zaivjeti, pa je polovinom decembra 1993. godine od ljudstva pod komandom OpO
Sokolac formiran 1. samostalni sokolaki bataljon,1355 koji je svoj ratni put nastavio na olovskom ratitu u sastavu
2. korpusa.
Poetkom 1994. godine jedinica je vraena u sastav 1. korpusa.1356 Do kraja godine djelovala je u sastavu
Operativne grupe 3 Vare. Prilikom formiranja 16. divizije, od 1. samostalnog sokolakog bataljona i dijela ljud-
stva brigada iz sastava bive OG 3 Vare, formirana je 147. lahka brigada, kao manevarska jedinica 16. divizije.1357
Medaljom za hrabrost odlikovan je pripadnik 147. lahke brigade Remzo ili. est pripadnika 1. samostal-
nog sokolakog bataljona i dva pripadnika 147. lahke brigade dobili su najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

147. lbr
11.1.1995.

Ljudstvo iz brigada: 1. samostalni

126.bbr, 1.Solbbr, sokolaki bataljon
322.lbr, 304.bbr. 17.12.1993.

OpO PDO
Sokolac Sokolac

1352 AARBiH, G ARBiH, Organizacijsko-formacijske promjene u z/o 1. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-93-1, 16.11.1995.
1353 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje odreda oruanih snaga, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-207, 3.10.1992.
1354 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje brdske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 02/1010-381, 7.11.1992.; AARBiH, VK OSRBiH, Formi-
ranje brdske brigade, Dopuna nareenja, Str.pov.broj: 02/1010-446, 21.11.1992.
1355 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene RJ u z/o 2. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-153, 17.12.1993.
1356 AARBiH, G ARBiH, Organizacijske promjene u Armiji Republike BiH, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-160/94, 11.1.1994.
1357 AARBiH, G ARBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-1, 11.1.1995.

373
185. lahka brigada epa
Poetkom agresije snage odbrane epe organizovale su se u okviru Teritorijalne odbrane po mjesnim zajedni-
cama. Polovinom maja 1992. godine ove su snage objedinjene pod komandom jedinstvenog taba za cijeli prostor
epe. Od jula mjeseca 1992. godine su pod komandom taba OS epa djelovala dva odreda oruanih snaga.

Prva epaka brdska brigada formirana je 27. maja 1993. godine i bila u sastavu Istonobosanske operativne
grupe (IBOG) u Goradu.1358
Iz sastava IBOG brigada je izala poetkom oktobra 1994. godine, kada je preformirana i preimenovana u 1.
epaku lahku brigadu ula u sastav 2. korpusa i njegove Operativne grupe 8 Srebrenica.1359
U sastav srebrenike 28. divizije brigada je ula preimenovana u 285. lahku brigadu.1360 U sastavu ove divizije
brigada je ostala sve do traginog pada enklava Srebrenice i epe u julu 1995. godine.
Od ljudstva koje je uspjelo stii do slobodne teritorije 2. septembra 1995. godine formirana je 185. lahka
brigada 16. divizije 1. korpusa ARBiH.1361
Osam pripadnika 185. lahke brigade dobilo je najvee ratno priznanje Zlatni ljiljan.

185. lbr (epa)

2.9.1995.

285.lbr
12.1.1995.

1. epaka lbr
8.10.1994.

1. epaka bbr
27.5.1993.

tab OS epa
12.7.1992.

2. epski odred
1. epski odred 4. juni

tab TO epa
16.5.1992.

TO MZ Podeplje TO MZ epa
6.4.1992. 14.04.1992.

TO MZ Goenje TO MZ Luka
08.05.1992. 16.05.1992.

1358 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje 1. epake brdske brigade, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-47, 27.5.1993.
1359 AARBiH, VK OSRBiH, Preformiranje 1. epake brigade u 1. epaku laku brigadu, Nareenje, Str.pov.broj: 05/155-89-1, 8.10.1994.
1360 AARBiH, G ARBiH, Reorganizacija Armije RBiH, Organizacijske promjene RJ u z/o 2. korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 4/19-2,
12.1.1995.
1361 AARBiH, G ARBiH, Formiranje 185. lbr, Nareenje, Str.pov.broj: 4/43-68, 2.9.1995.

374
Taktika i Operativna grupa Igman
TG Igman formirana je odlukom naelnika VK broj 02/1091-48 od 13. oktobra 1992. godine.1362 Rasfor-
mirana je 17. novembra 1992. godine. Ljudstvo i MTS ove TG uli su u sastav 8. bbr.1363
Formiranju TG Igman prethodili su slini pokuaji s privremenim komandama i sastavima. Tako je u po-
kuaju deblokade Sarajeva formirana privremena komanda grupe JUG.1364 Na istom podruju i s istim ciljem
prije toga djelovale su TG-1 i TG-2.
TG-1 formirana je 13. juna 1992. godine za podruja Jablanica, Konjic, Hadii, Trnovo, Ilida, Igman. Na-
kon toga, formirana je TG-2 u iji su sastav uli: OS opine Kalinovik, OS opine Hrasnica, OS opine Trnovo,
Zdrueni odred Igman, MAD Igman i brdsko-planinska diverzantska jedinica Igman. Taktika grupa stav-
ljena je pod neposrednu komandu RgO Sarajevo.1365 Tako je TG-1 suena na podruje Hadii, Pazari, Konjic
i Jablanica.
Komandant TO RBiH naredio je 25. juna 1992. godine da se formiraju dvije operativne grupe u sarajevskoj
regiji i po jedna operativna grupa u zonama ostalih regionalnih tabova TO RBiH. Ove operativne grupe trebale su
imati u svom sastavu dva i vie bataljona, s jedinicama za podrku i pozadinsko snabdijevanje.1366 Naelnik G-a
OSRBiH 19. jula 1992. godine donio je Odluku o organizaciji i formiranju operativnih grupa OSRBiH kao privre-

8. bbr OG Igman
5.11.1992. 24.11.1992.

TG Igman
TG-2 13.10.1992.
16.7.1992. 4.mtbr

TG-1 Bataljon Igman

13.6.1992. Odred Trnovo 9.bbr 1. foanska br 8. mtbr

Odred Kijevo MAD Igman

OpO Trnovo 8. bbr

Odred Sejo Bublin bPVO

Kalinovik Konjic OpO Ilida IDO Crni labudovi

Samostalni bat. poz. . Igman

argan Gacko
OpO Kalinovik SOPN-a

OpO Hadii sv Silver fox

OpO Kreevo

menih sastava.1367 Uz komandu OG, kao pritapske jedinice predviene su komanda stana, izviaki vod i zatitna
eta. OG Igman je formirana nakon rasformiranja TG Igman,1368 kao privremeni sastav u svrhu izvoenja
operacije KOVERTA. Prvobitno su je sainjavale: 4. mtbr, 8. i 9. bbr i, kako u naredbi stoji, brigada iz Gora-
da. Sve brigade iz Gorada u to vrijeme ve su bile u sastavu IBOG-a i vjerovatno se radi o 1. foanskoj brigadi,

1362 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka, Broj: 02/1091-48, 13.10.1992.

1363 AARBiH, Telegram upuen IKM Konjic, TG Igman i 1.korpusu.
1364 Odluka o privremenoj organizaciji i formiranju jedinica ARBiH, broj 02/340-816, od 20.8.1992. godine i imenovanje ove privremene
komande, broj 02/240-817, od 20.8.1992. godine.
1365 AARBiH, G OSRBiH, Nareenje, Broj: 02/349-381, 16.7.1992.
1366 AARBiH, TO RBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 02/349-201, 25.6.1992.
1367 AARBiH, Odluka naelnika G OSRBiH, Broj: 02/605-1, 19.7.1992.
1368 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 02/1516-20, 24.11.1992.

375
koja je od poetka izvodila borbena dejstva u sastavu ove OG, istovremeno se vodei i u sastavu IBOG-a. Osim
navedenih brigada, u sastav OG-a ulazili su sastavi pod komandom OpO Hadii, Trnovo, Kalinovik i Ilida.
Nakon formiranja 6. korpusa, poetkom juna 1993. godine, a radi objedinjavanja rukovoenja i komandova-
nja u jo neizdefinisanom prostoru koji je bio ugroen agresorskom ofanzivom, formirana je ponovo OG Igman,
za rukovoenje i komandovanje na prostoru opina Ilida i Trnovo. U njen sastav uli su OpO Ilida i Trnovo,
4. i 8. motorizovana brigada, 81. brdska brigada, odredi Crni labudovi i Zulfikar te vod Silver fox.1369 Ova
operativna grupa rasformirana je nakon pada Trnova i gubitka poloaja na Igmanu, te je u novoj organizaciji
odbrane ukinuta, a sve jedinice 1. korpusa na ovom prostoru stavljene su pod komandu uspostavljenog isturenog
komandnog mjesta 1. korpusa.1370

Taktika i operativna grupa Visoko

OG Visoko formirana je, kao i OG Igman, uoi pokuaja deblokade Sarajeva poznate kao operacija
KOVERTA.1371 Bila je u sastavu 1. korpusa, osim to se naredbom o formiranju istovremeno iz njenog sastava
pretpoinjavao 2. korpusu OpO Olovo i nikada stvarno formirana 11. brdska brigada.
OG Visoko je 17. marta 1993. godine izala iz sastava 1. korpusa i ula u sastav 3. korpusa.1372 Nakon for-
miranja 6. korpusa, ova struktura nala se u njegovom sastavu kao OG Istok i tu ostala do gaenja 6. korpusa i
ponovnog povratka u sastav 1. korpusa poetkom 1994. godine.
Kao i u prethodno obraenom primjeru Igmana, i Visoko je bilo prostor u kojem su se redom formirale razli-
ite privremene strukture.

TG-1 (Visoko) OG Visoko

11.6.1992. 29.11.1992.

TG Visoko
2.10.1992.

302. bbr (Visoko) 304.bbr (Breza) OpO Breza

11. bbr OpO Visoko

(Olovo)

OpO Ilija

OpO Vare

OpO Fojnica

OpO Kiseljak

OpO Olovo

1369 AARBiH, VK OSRBiH, Organizacijske promjene u organskom sastavu korpusa, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-63, 5.7.1993.
1370 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Str.pov.broj: 1/297-141, 5.8.1993.
1371 AARBiH, VK OSRBiH, Nareenje, Broj: 02/1091-349, 29.11.1992.
1372 AARBiH, VK OSRBiH, Pretpoinjavanje OG Visoko, Nareenje, Str.pov.broj: 14/75-26, 17.3.1993.

376
 TG Visoko formirana je 2. oktobra 1992. godine, za prostor Visoko, Breza, Vare, Ilija i potinjena 1.
korpusu ARBiH.1373
Prva u nizu ovakvih privremenih taktikih formacija na prostoru izmeu Visokog i Sarajeva bila je formirana
11. juna 1992, u okviru operativne grupe (kao u izvorniku!), kao TG-1 sa sjeditem u Visokom, u ijem su sastavu
bili tabovi TO: Zenica, Kakanj, Busovaa, Fojnica, Kiseljak, Kreevo, Visoko, Ilija, Breza i Vare. Zadatak TG
bio je: razbiti neprijateljske linije u dolini rijeke Bosne od Visokog do Sarajeva i izvriti deblokadu Sarajeva u
rejonima Butile, Osijek, Blauj i Rakovica.1374

IBOG
Istonobosanska operativna grupa (IBOG) formirana je 27. septembra 1992. godine. Brigade navedene u
lijevom stupcu grafikona ostale su do kraja rata u sastavu IBOG, odnosno 81. divizije. Prva foanska brigada je iz
sastava IBOG izala prilikom formiranja OG Igman, a jedinice ARBiH s podruja epe ule su u sastav 8. OG
Srebrenica 2. korpusa.

IBOG

1. drinska 1. foanska

31. drinska tab OS epa

43. drinska

1. rogatika

1. viegradska

1373 AARBiH, VK OSRBiH, Odluka o organizaciji i formiranju jedinica ARBiH, Broj 02/340-1682, 2.10.1992.
1374 AARBiH, TO RBiH, Broj 02/349-68, 11.6.1992. godine.

377
378
 Ratna obiljeja Komande
i jedinica 1. korpusa ARBiH

1. korpus 1. Okb VP/1.korpus 1. korpus

1. korpus 1. korpus 1. bv 121. mtbr

1. lob 1. korpus 1. loB 1. bVP

379
 141. lbr

141. lbr 145. Slbr 145. Slbr 146. lbr

Tufina eta 17. Mlbr

1. map MAD Visoko 17. Mlbr IDbr

DIbr 12. pbr

ID/1.korpus 12. divizija MB/2.bbr 143. lbr

380
 1. pbr Stari Grad 10. bbr 1. podrinjaska br

152. bbr PDO Baarija Hbr Kralj Tvrtko 14. pbr Plavi grom

1. smtb DIv/14.pbr

HOS 124. lbr KT 101. mtbr 101. mtbr

101. bbr VP/101.bbr 101. bbr

5/101.mtbr 1. dobrinjska br 1. dobrinjska br 1. dobrinjska br

381
 2/1.dobrinjska br 5. bbr 2/5.PDO/5.bbr ABHO/5.bbr

5.mtbr 1/5.mtbr br Isa-beg Ishakovi 3/155.bbr

VP/5.mtbr 3/9.mtbr 5/105.mtbr

5. mtbr 3/7.bbr VP/1.mbr 1. sandaka br

1. Vmtbr 111. Vbbr 1. istonohercegovaka br

1. Vmtbr DIv/1.mtbr 11. pbr Zmaj od Bosne

382
 VP/SJ SJ ID/3.mtbr 102. mtbr

102.mtbr 15. pbr

102. mtbr 102. mtbr 102. bbr 2. Vmtbr

2. Vmtbr

2. Vmtbr 1. Bbbr 181. Bbbr 310. bbr

15. pbr 1. smtb RgOS

383
 14. divizija

140. Bbbr 143. bbr MBb/310.bbr DIO Fikro/4.Vmtbr

I/4.mtbr VP/4.mtbr PO/4.mtbr

4. Vmtbr I/4.mtbr 4/9.bbr 126. bbr

3/1.SOlbbr

82. bbr 182. Vlbr 1. SOlbbr VP/1.SOlbbr

384
 161. SOl bbr

304. bbr 16. divizija 110. bbr 134. bbr

4/147.lbr 1/1/315.bbr

IDv/147.lbr 1. rogatika br 165. bbr 149. bbr

316. bbr 1. S viegradska br JSN/31. drinska udarna br 43. drinska udarna br

1. drinska udarna brigada Bataljon Lim

385
386
 VIII
STRUKTURA LJUDSTVA I
GUBITAKA U LJUDSTVU
I KARAKTERISTIKE
RUKOVOENJA I
KOMANDOVANJA U
1. KORPUSU ARBiH

387
388
 Brojnost, struktura i gubici ljudstva
1. korpusa po godinama rata
Prvi korpus Armije RBiH je u toku odbrambeno-
Period 1992. 1993. 1994. 1995. 19921995.
oslobodilakog rata od 1992. do 1995. godine u svom
sastavu, na nivou godinjeg prosjeka utvrenog na U gradu 26.980 36.000 37.904 38.840 34.931
bazi mjesenih stanja popune, imao prosjeno 78.253 Izvan grada 33.462 44.644 47.010 48.169 43.322
borca. Prosjena brojna stanja po godinama i prosjek
UKUPNO 60.442 80.644 84.914 87.009 78.253
za cijeli period rata dati su u tabeli a). Tabela sadri
i pregled prosjene popune po godinama za jedinice a) Prosjeno brojno stanje 1. korpusa po godinama rata i po dijelovima,
u i izvan grada Sarajeva
formirane u uem gradskom dijelu, unutar prstena op-
sade, i prosjene popune jedinica 1. korpusa sa spoljne
strane prstena opsade Sarajeva. U tabeli b) dat je pre-
gled prosjenog brojnog stanja 1. korpusa po mjeseci- Godina
Mjesec
ma i pojedinim godinama rata. U ovim tabelama nije 1992. 1993. 1994. 1995.
posebno naznaeno ali se podrazumijeva da se podaci Januar - 73.376 84.698 84.366
prije septembra 1992. i formiranja 1. korpusa odnose
Februar - 73.797 84.817 84.097
na brojna stanja RgTO Sarajevo, koji je objedinjavao
Mart - 76.618 84.633 86.900
rukovoenje i komandovanje snagama odbrane Sara-
jeva prije formiranja korpusa.1375 April 38.357 78.437 84.526 87.120
Maj 45.551 79.511 84.649 87.414
Iz tabelarnih pregleda popune vidljivo je da je u
Juni 54.050 81.192 84.843 87.287
toku 1992. godine brojno stanje RgTO Sarajevo, od-
nosno 1. korpusa ARBiH kontinuirano raslo od 38.357 Juli 59.528 82.355 84.598 87.032
u aprilu do 73.141. u decembru. Mjeseni rast bio je od August 62.223 83.283 84.699 86.436
2.000 do 7.000 boraca. U aprilu 1992. jedinice RgTO Septem-
63.796 83.727 84.752 86.586
Sarajevo s unutranje strane prstena opsade Sarajeva bar
imale su 17.384 borca. U decembru iste godine sna- Oktobar 68.199 84.204 84.827 86.684
ge 1. korpusa na istom prostoru narasle su na 33.151 Novembar 70.890 84.616 84.997 85.899
borca. To znai da se udvostruio broj boraca koji su Decembar 73.141 84.667 84.939 85.378
iznutra branili glavni grad. Prosjeno je tokom 1992.
PROSJEK 60.442 80.644 84.914 87.009
u jedinicama 1. korpusa koje su branile grad iznutra
bilo 26.980 boraca ili 44,6% od ukupnog prosjenog b) Brojno stanje 1. korpusa ARBiH po godinama i mjesecima rata
brojnog stanja 1. korpusa, a u zoni odgovornosti kor-
pusa sa spoljne strane prstena opsade bilo je angai- rano 33.462 ili 55,4% od ukupnog prosjeka borakog
sastava 1. korpusa.
1375 Svi podaci prezentirani u ovom poglavlju preuzeti su iz: Ne-
dad Ajnadi, Politiki i vojni znaaj odbrane Sarajeva, U tabeli c) dat je pregled strukture pripadnika 1.
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarod- korpusa u odnosu na prosjenu popunu po godinama
nog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2012; Nedad
Ajnadi, Politiki i vojni aspekti odbrane Sarajeva, Politiki
rata.
i vojni znaaj odbrane Sarajeva 1992-1995: zbornik ra-
dova sa meunarodne naune konferencije odrane 29.
Prema teritoriji s koje je vrena popuna, borci
februara i 1. marta 2012. u Sarajevu, Institut za istraivanje 1. korpusa bili su domicilni stanovnici opina koje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta je pokrivala zona odgovornosti korpusa i izbjeglice i
u Sarajevu, Sarajevo, 2014, str. 166-210.

389
 Prema nacionalnoj strukturi tokom rata je u 1.
STRU-
1992. 1993. 1994. 1995. korpusu u prosjeku bilo: Bonjaka 73.488 ili 94,0%,
IZVOR KTURA
POPUNE
Srba 934 ili 1,2%, Hrvata 3.402 ili 4,3% i ostalih 429
Domicilni 47.972 61.215 64.778 66.427
ili 0,5%. Prosjeni brojani pokazatelji nacionalne
Prognanici 12.470 19.429 20.136 20.582 strukture pripadnika 1. korpusa, izraeni apsolutnim
55.473 75.894 80.334 82.250 brojem i procentualno, po pojedinim godinama tokom
Bonjaka
(91,8%) (94,1%) (94,6%) (94,5%) rata dati su u tabeli c). Elementarni uvid u ove pokaza-
1.566 1.004 636 530 telje omoguava zakljuak koji demantira propagan-
Srba
NACIO- (2,6%) (1,2%) (0,7%) (0,6%)
dne teze, koje se mogu relativno esto uti, da je u
NALNA 2.330 3.474 3.721 4.084
Hrvata Armiji Republike Bosne i Hercegovine poetkom rata
(3,8%) (4,3%) (4,4%) (4,7%)
bilo preko 30% Srba i Hrvata, a da su oni, u drugoj
1.073 272 223 145 polovini rata, usljed procesa takozvane islamizaci-
Ostalih
(1,8%) (0,4%) (0,3%) (0,2%)
je, naputali redove branilaca Bosne i Hercegovine.
Sa VSS 1.690 1.991 2.072 2.062 Takva propaganda, zasnovana na netanim podacima
Sa VS 1.290 1.383 1.304 1.413 i pukim laima, u osnovi je istovjetna agresorskoj. U
OBRA-
ZOVNA
Sa SSS 41.715 55.931 59.815 61.712 usporedbi s 1992. godinom, 1993. je kontinuiranim
Sa NSS 12.934 17.492 18.088 18.670 narastanjem snaga 1. korpusa dolo do nominalnog
Bez spreme 2.813 3.847 3.635 3.152 poveanja broja Bonjaka za 20.421 to je predstav-
Radnika 50.296 65.020 67.627 69.523
ljalo procentualno poveanje za 2,3%. Dolo je i do
nominalnog smanjenja broja Srba za 562 pripadnika
Sluzbenika 6.989 9.921 10.903 11.458
SOCIJALNA ili procentualnog uea manjeg za 1,3% (sa 2,6% na
Zemljo- 1,3%). Broj Hrvata u redovima 1. korpusa povean
3.157 5.703 6.384 6.028
radnika
je nominalno za 1.144 pripadnika ili procentualno za
c) Struktura izvora popune, nacionalna, 0,5% (sa 3,8% na 4,3%). Dolo je i do nominalnog
obrazovna i socijalna struktura 1. korpusa 1992-1995. godine smanjenja broja pripadnika iz reda Ostalih za 801, to
je predstavljalo procentualno smanjenje uea u uku-
prognanici, uglavnom iz istone Bosne, ali i s drugih pnom broju pripadnika korpusa za 1,4% (sa 1,8% na
okupiranih teritorija. Odnos domicilnog i prognani- 0,4%). U usporedbi s 1993. godinom, 1994. je dolo
kog stanovnitva u sastavu 1. korpusa tokom rata bio do nominalnog poveanja broja Bonjaka za 4.440, do
je takav da je, od ukupnog broja pripadnika korpusa, nominalnog smanjenja broja Srba za 368, do nominal-
u prosjeku bilo 60.098 ili 76% domicilnih i 18.155 ili nog poveanja broja Hrvata za 247 i do nominalnog
23,2% prognanika. smanjenja broja Ostalih za 49 boraca. U usporedbi s
Obrazovna struktura pripadnika 1. korpusa u od- 1994. godinom, tokom 1995. je dolo do nominalnog
nosu na prosjenu popunu tokom rata bila je takva poveanja broja Bonjaka za 1916, do nominalnog
da ih je s visokom strunom spremom bilo 1.954 ili smanjenja broja Srba za 106, do nominalnog povea-
2,5%, s viom strunom spremom 1.348 ili 1,7%, sa nja broja Hrvata za 363 i do nominalnog smanjenja
srednjom strunom spremom 54.793 ili 70,0%, s ni- broja Ostalih za 78 boraca.
om strunom spremom 16.796 ili 21,5% i bez spreme Vidimo da je u odnosu na prvu godinu, na kraju
3.362 ili 4,3%. Obrazovna struktura borakog sastava rata u nacionalnoj strukturi pripadnika 1. korpusa AR-
1. korpusa bila je relativno povoljna. Pri tome treba BiH poveano uee Bonjaka sa 91,8% na 94,5%,
imati u vidu da su obrazovaniji graani u znaajnoj poveano uee Hrvata s 3,8% na 4,7%, te do sma-
mjeri bili angairani u drugim, civilnim strukturama njeno uee Srba s poetnih 2,6% na 0,6% i pripadni-
odbrambenog sistema BiH, kao to je namjenska pro- ka iz reda Ostalih sa 1,8% na 0,2%.
izvodnja, preduzea od posebnog znaaja za ivot sta-
novnitva i snabdijevanje Armije RBiH, lokalna i dr- Viestruki su razlozi ovakvih promjena nacio-
avna administracija, obrazovanje, zdravstvo i druga, nalne strukture. Neprijateljska propaganda i putem
to su takoer bile djelatnosti od naroitog drutvenog, nje ostvarivani pritisci i prijetnje Srbima da naputa-
pa i odbrambenog interesa. ju redove Armije RBiH, davali su rezultate. S druge
strane, vrlo teki uslovi ivota stanovnitva i boraca
Prema socijalnoj strukturi tokom rata je u 1. kor- u Sarajevu pod opsadom, kao i razdvojenost porodi-
pusu bilo u prosjeku 63.117 ili 80,6% radnika, 9.818 ca, rezultirali su stanjem u kojem su mnogi pripadnici
ili 12,6% slubenika i 5.318 ili 6,8% zemljoradnika. Armije RBiH svih nacionalnosti teili da odu izvan

390
90000 87009
84914 Period 1992. 1993. 1994. 1995. 19921995.
80644
80000
78253 U gradu 1.983 1.109 289 206 3.587

70000 Izvan grada 1.114 902 494 488 2.998

60442 UKUPNO 3.097 2.011 783 694 6.585
60000
d) Broj poginulih i umrlih boraca
50000 1. korpusa po godinama i ukupno za cijeli period rata

40000

30000 Godina
Mjesec
1992. 1993. 1994. 1995.
20000
Januar - 178 163 19
10000 Februar - 191 91 15
Mart 1 189 34 38
1992 1993 1994 1995 1992-1995 April 91 135 52 42
Maj 343 127 56 59
Grafikon 1: Prosjeno brojno stanje
1. korpusa po godinama i za cijeli period rata Juni 619 225 24 180
Juli 314 398 28 147
Sarajeva, a neki i iz Bosne i Hercegovine, radi spa-
August 452 124 84 80
janja sa svojim porodicama. Poveanje broja Hrvata
je, osim srazmjernog uea u narastanju snaga korpu- Septembar 400 72 71 20
sa, uslijedilo kao posljedica prevoenja nekih jedinica Oktobar 261 115 85 71
HVO-a u organizacijsko-formacijski sastav 1. korpusa Novembar 181 122 65 15
ARBiH, to se krajem 1993. i poetkom 1994. dogo- Decembar 435 135 30 8
dilo s Hrvatskom brigadom Kralj Tvrtko u Sarajevu. UKUPNO 3.097 2.011 783 694
U martu 1994. godine potpisan je Vaingtonski spora-
e) Broj poginulih i umrlih boraca
zum, po kome su prestali sukobi izmeu Armije RBiH 1. korpusa po mjesecima i godinama rata
i HVO, to je takoer otvorilo mogunosti da se po-
bolja nacionalna struktura Armije RBiH. Smanjenje
broja pripadnika 1. korpusa u kategoriji Ostali bilo lim ratnim godinama, 1992. godine u 1. korpusu bilo
je prije svega posljedica svijesti o definitivnoj propasti je 1,5 puta vie poginulih nego u 1993, etiri puta vie
jugoslavenskog dravnog i nacionalnog koncepta, pa nego u 1994, pet puta vie nego u 1995. godini. Mnogo
su se mnogi raniji Jugoslaveni odluili izjasniti po je razloga zbog kojih su gubici ljudstva 1992. godine
svom izvornom nacionalnom identitetu. bili viestruko vei nego u ostalim godinama: iznena-
enje u pogledu zloinakih metoda koje je primjenji-
U tabeli d) dati su brojevi poginulih i umrlih pri- vao agresor; neadaptiranost boraca na ratne uslove;
padnika 1. korpusa po pojedinim godinama i za cije- poetkom rata nisu bile uspostavljene taktike mjere
li tok rata. Tabela sadri i pregled broja poginulih i zatite boraca unutar elemenata borbenog rasporeda;
umrlih pripadnika 1. korpusa po godinama za jedini- kod boraca je vladala odbojnost u pogledu kopanja ro-
ce formirane u uem gradskom dijelu, unutar prstena vova i poduzimanja drugih mjera zatite; nedovoljna
opsade, i pregled broja poginulih i umrlih pripadnika obuenost u taktikim i drugim postupcima na bojitu,
jedinica sa spoljne strane prstena opsade Sarajeva. i drugo.
U tabeli e) dat je pregled broja poginulih i umrlih Prema kriteriju broja poginulih, u 1993. godini,
pripadnika 1. korpusa po mjesecima i godinama rata. najvei intenzitet borbenih djelovanja bio je u junu i
Broj poginulih u dobroj mjeri odraava intenzitet julu. Usporeujui s ostalim ratnim godinama, 1993.
borbenih dejstava. Sudei prema ovom kriteriju, u pr- je bilo za oko 1.000 manje poginulih nego u 1992.
voj ratnoj godini najvei intenzitet borbenih dejstava godini, trostruko vie nego u 1994. i takoer trostru-
bio je u junu, augustu i decembru. Usporeujui s osta- ko vie nego u 1995. godini. Prema istom kriteriju, u

391
1994. godini najvei intenzitet borbenih djelovanja bio
BROJ POGINULIH
je u januaru i februaru, a u posljednjoj ratnoj 1995.
godini u junu, julu i augustu. Usporeujui s ostalim r/b DIO BOJITA
ratnim godinama, 1. korpus je 1995. imao najmanje 1992. 1993. 1994. 1995. 92-95.
ljudskih gubitaka.
1 2 3 4 5 6 7
Prema nacionalnoj strukturi u 1. korpusu je od D. Kotorac (uklj.) -Famos - Krupac
1. 181 85 35 16 317
1992. do 1995. godine meu poginulim i umrlim (uklj.)
borcima bilo: Bonjaka 6.104 ili 92,7%, Srba 223 ili Butmir (uklj.) - Stojevac - Golo
2. 103 114 12 38 267
3,4%, Hrvata 240 ili 3,6% i Ostalih 18 ili 0,3%. Nacio- brdo (isklj.)
nalna struktura poginulih i umrlih boraca 1. korpusa na Krupac (isklj.) - Jahorina - Grebak -
3. 193 159 76 242 672
uem gradskom podruju u unutarnjem prstenu opsade Trnovo - Treskavica
Sarajeva je sljedea: Bonjaka 3.195 ili 89,0%; Srba 4.
Golo brdo (uklj.) - unovnica - Ti-
199 120 16 20 355
185 ili 5,2%; Hrvata 196 ili 5,5%; Ostalih 11 ili 0,3%. novo brdo - Gunar - Koan (uklj.)
Koan (isklj.) - Kreevo - Gojevii
Prema obrazovnoj strukturi poginulih i umrlih bo- 5.
-Fojnica - Bilalovac -Tunjii (isklj.)
56 173 71 12 312

Kokoka (uklj.) - Visoko - Podlugo-

6. 161 60 37 30 288
vi - Misoa (uklj.)
70000 6585
100% Misoa (isklj.) - Naboi - emer-
60000
7. ska planina - Moevako brdo 70 38 70 31 209
(uklj.)

50000 Moevako brdo (isklj.) - Karaula -

8. 61 30 125 65 281
Niiki dep - Krivajevii (uklj.)

40000 Krivajevii (isklj.) - do spoja sa

3097
9. 87 76 48 34 245
2.K - Olovo
47,1%
30000 10. Vareki dep (do marta 1994) 3 47 2 - 52
2011
30,5%
20000 1. do
UKUPNO VAN SARAJEVA 1.114 902 494 488 2.998
10.
783
694
10000 11,9%
10,5% Boia-pumpa (uklj.) - Sokolje -
11. 371 293 59 19 742
u - Saobraajni fakultet (uklj.)
1992 1993 1994 1995 1992-1995 Saobraajni fakultet (isklj.) -
12. Foanska ul. (D. Hotonj) - Sjenika 237 115 37 18 407
Grafikon 2: Broj poginulih i umrlih pripadnika kosa - Pionirska dolina (uklj.)
1. korpusa po godinama i za cijeli period rata
Pionirska dolina (isklju.) - Breka -
13. Grdonj - Paino brdo - Emerovica 167 99 23 35 324
raca 1. korpusa bilo je: s visokom strunom spremom do Moanice (uklj.)
102 ili 1,5%; s viom strunom spremom 90 ili 1,4%; Emerovica (isklj.) - Borija - Hrasto-
sa srednjom strunom spremom 5.057 ili 76,8%; s ni- 14. 84 62 31 20 197
va glavica do Miljacke (uklj.)
om strunom spremom 1.108 ili 16,8%. Hrastova glavica (isklj.) - Trebevi
15. 195 134 51 43 423
- Vraca (isklj.)
Prema socijalnoj strukturi u 1. korpusu je od
1992. do 1995. godine od ukupnog broja poginulih i Vraca (uklj.) - Mojmilo - Lukavica -
16. 485 214 55 45 799
Dobrinja do piste (uklj.)
umrlih pripadnika bilo: radnika 5.227 ili 79,4%, slu-
Pista (isklj.) - Nedarii - Stup -
benika 959 ili 14,5% i zemljoradnika 399 ili 6,1%. 17. 444 192 33 26 695
Boia-pumpa (isklj.)
U Tabeli f) dat je pregled broja poginulih i umrlih 11.
boraca 1. korpusa, ralanjen po godinama rata i poje- do UKUPNO U OKRUENJU 1.983 1.109 289 206 3.587
17.
dinim pravcima i dijelovima bojita.
U odbrani Bosne i Hercegovine od 1992. do kraja 1.
UKUPNO U ZONI
DO 3.097 2.011 783 694 6.585
1995. godine teko je ranjeno 7.056, dok je lake ra- 17.
ODGOVORNOSTI 1. KORPUSA
njeno 13.457 boraca 1. korpusa.1376
f) Broj poginulih i umrlih boraca po pravcima -
1376 AARBiH, GARBiH, Pregled gubitaka u ljudstvu Armije RBiH dijelovima bojita, po godinama rata
na dan 1.12.1995, Str.pov.broj: 4/49-13, 16.12.1995.

392
 Bitni aspekti rukovoenja i komandovanja
u funkciji voenja borbenih dejstava
1. korpusa tokom odbrambeno-oslobodilakog
rata 1992-1995.
O znaenju i znaaju
rukovoenja i komandovanja
Izraz rukovoenje i komandovanje, u okviru
Armije Republike Bosne i Hercegovine tokom od-
brambeno-oslobodilakog rata, koriten je kao naziv
za jednu od kljunih funkcija vojne organizacije, kako
Armije u cjelini tako i njenog 1. korpusa, kao formaci-
je kojoj je, stjecajem historijskih, geografskih, politi-
kih, vojnih i drugih okolnosti, pripala jedna od najslo-
enijih i najodgovornijih ratnih uloga, na cjelokupnom
prostoru Republike Bosne i Hercegovine.
Izraz je mogue posmatrati kroz odvojeno razu-
mijevanje termina rukovoenje koje podrazumi- sa i ostvarivao veoma krupan utjecaj na sve ono to
jeva svjesnu i organizovanu djelatnost usmjerenu ka
ostvarivanju odreenih ciljeva,1377 te termina koman-
dovanje koje se razumijeva kao specifina funkcija
rukovoenja u oruanim snagama, u miru i ratu, koja
obuhvata neprekidan, jedinstven i uzajamno povezan
kruni ciklus kojim se neprekidno prikupljaju podaci
i informacije, cijeni situacija, donose odluke i izdaju
komande (nareenja, zapovijesti i direktive).1378
Izraz je, meutim, praktinije razumijevati kao
jedinstvenu definiciju procesa rukovoenja i koman-
dovanja (RiK) koji se zasniva na jedinstvenim osno-
vama, utvrenim odnosima izmeu starjeina i raznih
organa RiK-a (subordinacije) i na jednostarjeinstvu.
Ostvaruje se kroz vie razliitih, ali meusobno po-
vezanih i uslovljenih djelatnosti: donoenje odluka,
planiranje, organizovanje, usmjeravanje, izvravanje,
kontrolu i druge mjere. Osnovni nosioci RiK-a u oru-
1377 Vojna enciklopedija (knjiga 8), VIZ, Beograd, 1972, str. 236.
1378 Vojna enciklopedija (knjiga 4), VIZ, Beograd, 1972, str. 456.
anim snagama su komande razliitog nivoa, koman-
danti sa svojim tabovima, zamjenicima i pomonici-
ma te druge institucije (savjeti i uprave).1379
Razumijevanje rukovoenja i komandovanja u
1. korpusu ARBiH tokom ratnih godina zahtijeva po-
znavanje mnotva okolnosti koje su u znaajnoj mjeri
determinisale narav, sadraj i mnoge tehnike aspekte
funkcionisanja ove znaajne dimenzije njegovog for-
miranja, postojanja i djelovanja. Shvatanje RiK-a 1.
korpusa pretpostavka je za razumijevanje korpusa u
cjelini. RiK je predstavljao nervni sistem u svim fa-
zama formiranja i djelovanja korpusa, prethodio svim
pokretima i akcijama komande i svih jedinica korpu-
je korpus postigao - dobro i loe, uspjeno i manje
uspjeno.
Shvatanje i elaboriranje ovog izraza dodatno je
bitno jer se, kao takav, vie ne koristi u praksi moder-
nih armija svijeta.1380
1379 Vojna enciklopedija (knjiga 8), str. 236.
1380 U savremenoj praksi mnogih armija svijeta, posebno unutar
NATO-saveza, pa i unutar Oruanih snaga Bosne i Herce-
govine, koristi se izraz komandovanje i kontrola tako da
izraz rukovoenje i komandovanje vie nije u operativnoj
upotrebi. Komandovanje i kontrola predstavlja realizaciju
ovlatenja i voenja od pravilno odreenog komandanta, nad
datim i pridodatim snagama, u cilju ostvarenja misije. Funk-
cije komandovanja i kontrole ostvaruju se kroz organizaciju
personala, opreme, komunikacija, infrastrukture i procedura
koritenih od strane komandanta u planiranju, voenju, ko-
ordinaciji i kontroli snaga i operacija u ostvarenju misije. U
operativnoj i vojnoj praksi NATO-armija sve frekventnije se
koristi izraz komandovanje, kontrola, komunikacije i
kompjuterski sistemi koji oznaava integriran sistem dok-
trine, procedura, organizacionih struktura, personala, opre-
me, infrastrukture i komunikacija namijenjenih da podre
komandantovu realizaciju komandovanja i kontrole u okviru
393
Meunarodno priznanje i formiranje od-
brambenih snaga RBiH
Prvi koraci osamostaljivanja Republike Bosne i
Hercegovine bili su praeni neprijateljskim postupci-
ma, iznutra i izvana, na itavom dravnom prostoru,
a posebno u glavnom gradu. Tako je odmah nakon
referenduma o nezavisnosti, ve naredno jutro grad
bio paralizovan nelegalnim punktovima i blokadama
na vitalnim saobraajnicama, kojima je onemogueno
kretanje i sveukupan ivot u gradu.1381
S prvim jasnim znacima da su svi znaajni akte-
ri meunarodnih odnosa spremni prihvatiti i priznati
nezavisnost Republike Bosne i Hercegovine, uslijedi-
li su pojedinani akti nasilja koje su izvodili razliiti
dijelovi jugoslavenskih oruanih snaga i heterogenih
naoruanih struktura i integrisanih u njihovu cjelinu,
zajedno pozicioniranih kao instrument sile u projektu
proirenja srpske drave na teritoriji Bosne i Herce-
govine, sve u funkciji osporavanja i onemoguavanja
normalnog funkcionisanja dravnih institucija Bosne
i Hercegovine. Ubrzo nakon to je Evropska zajed-
nica priznala nezavisnost Bosne i Hercegovine, ovo
plansko i organizovano nasilje, politiki osmiljeno i
voeno kao jedinstven srpski nacionalni projekt, raste
po irini i intenzitetu i ulazi u radikalnu fazu otvorene
agresije Srbije i Crne Gore.1382
cjelokupnog obima vojnih operacija. Dictionary of Military
and Associated Terms, Joint Pub 1-02, DEPARTMENT OF
DEFENSE,Washington D.C., 1994, str. 85-86) .
1381 Krajem 1991. i poetkom 1992. godine, JNA je zaposjela
sve dominantne zemljine objekte oko Sarajeva i na njima
izvrila ininjerijsko ureenje poloaja za artiljerijske, raket-
ne, oklopno-mehanizovane i druge jedinice, objanjavajui
to obukom i uvjebavanjem. Tim postupcima posebno su bila
obuhvaena podruja Mojmila, Trebevia, Jahorine, Bukovi-
ka, Ozrena, Tihovikih brda, Poljina, Mrkovia, Paljeva i ui.
Martovskom blokadom, osim velikog broja punktova u okviru
samog gradskog jezgra, JNA blokira sve izlaze i ulaze u grad
vogoansku i stupsku petlju, put prema Han-Derventi i Lu-
kavici, te posebno prigradska naselja Vogou, Semizovac,
Ilija i Srednje sa sjeverne strane, Pale i Mokro s istone, Tr-
novo, Kijevo i Vojkovie s june, a Ilidu, Rajlovac i Hadie
sa zapadne strane. Ovim aktivnostima glavni grad Republike
Bosne i Hercegovine bio je potpuno zatvoren i blokiran i prije
otpoinjanja bilo kakvih borbenih dejstava.
1382 Meunarodno priznanje Republike Bosne i Hercegovine od
Savjeta ministara Evropske zajednice u Briselu uslijedilo je
6.4.1992. godine. Budui da je agresija Srbije i Crne Gore do
tada ve otpoela, Predsjednitvo RBiH je 8.4.1992. donije-
lo Odluku o proglaenju neposredne ratne opasnosti. Neto
kasnije, 20.6.1992. Predsjednitvo RBiH je donijelo Odluku
o proglaenju ratnog stanja, oznaavajui Republiku Srbiju,
Republiku Crnu Goru, Jugoslavensku armiju i teroriste Srp-
ske demokratske stranke kao agresore. in agresije prethod-
no je potvren Rezolucijom Vijea sigurnosti UN br. 752 od
18.5.1992.
394
Borba za meunarodno priznanje Republike Bo-
sne i Hercegovine, paralelno s borbom za stvaranje
elementarnih pretpostavki za organizovanje odbram-
benih struktura zemlje, neophodnih za odbranu od
ve prisutne agresije, odvijala se u uslovima koji ni
izbliza nisu dozvoljavali organizovan pristup veoma
kompleksnom i zahtjevnom procesu izgraivanja oru-
ane sile drave, te postavljanja dobro osmiljenih i
izbalansiranih principa na kojima bi se temeljilo ruko-
voenje i komandovanje. U takvim okolnostima se, u
izgraivanju sutine organizacije snaga odbrane, osla-
njalo na prethodno steena znanja i iskustva na irokoj
drutvenoj osnovi izgraivanog sistema openarodne
odbrane i drutvene samozatite u prethodnoj dravi.
Iako su u jedinicama u nastajanju profesionalni
vojnici, razliitih rangova (od vojnika do najviih ko-
mandnih dunosti), bili prisutni i ostvarivali neposre-
dan utjecaj u pravcu profesionalizacije i uvojniavanja
formacija u kojima su djelovali, presudan je bio poli-
tiki utjecaj dravnih struktura, prije svega Predsjed-
nitva RBiH, kao Vrhovne komande Oruanih snaga
RBiH, i s najvieg nivoa artikulisan okvir i politika
osnova njihovog razvoja.1383
Odbrambene snage su, posebno u prvim mjeseci-
ma agresije, bile veoma heterogene po sastavu, isku-
stvu, strukturi, stepenu obuenosti i opremljenosti,
nazivima i zamislima o nainu voenja odbrambenih
aktivnosti, odnosno, zamislima o nainima voenja
oruane borbe, kao osnovnog oblika suprotstavljanja
agresiji, to je proces rukovoenja i komandovanja
inilo iznimno sloenim, neujednaenim i nesinhroni-
zovanim.
Nedosljednost meunarodne
zajednice i nepravedan embargo
na uvoz naoruanja
Tokom prvih dana agresije na Republiku Bosnu
i Hercegovinu meunarodna zajednica je mnogim
svojim stavovima i postupcima hrabrila i podravala
odluke i konkretne korake koje su preduzimali legalni
dravni organi.1384 Uostalom, bez takvog odnosa nije
1383 U tom smislu posebno je znaajna Platforma Predsjednitva
Republike Bosne i Hercegovine za djelovanje u ratnim uslovi-
ma, koja je imala izuzetan znaaj za mobilizaciju svih patriot-
skih snaga u borbi za odbranu RBiH, rasvjetljavanje sutine i
karaktera odbrane te usmjeravanje mnogih znaajnih proce-
sa, ne samo u smislu odbrane RBiH ve i u smislu obnove i
izgradnje same drave. Selmo Cikoti, Sigurnosne pretpo-
stavke Bosne i Hercegovine, VKBI, Sarajevo, 2010, str. 84.
1384 Pojam meunarodna zajednica razliito je i vieznano tu-
maen i interpretiran, u razliitim kontekstima. U okviru ovog
se mogao ni ishoditi in meunarodnog priznanja, koji
je ispunio ne samo temeljne odredbe meunarodnog
javnog prava koje definiraju ovu materiju ve i mno-
tvo dodatnih, specifinih zahtjeva koja su postavila ad
hoc formirana tijela koja su pratila ovaj proces, prije
svega Badinterova komisija.
Meutim, postojao je i itav niz kontroverznih od-
luka i stavova meunarodne zajednice, koji su, u naj-
manju ruku, unosili konfuziju kod onih koji su radili
na procesu obnove dravnosti i nezavisnosti Bosne i
Hercegovine.
Opredjeljivanje meunarodne zajednice prema
poetku i trajanju agresije na Bosnu i Hercegovinu bilo
je sporo, nekonkretno i nejedinstveno, to je unosilo
zabunu mnogima koji su na pozitivan nain namjera-
vali dati doprinos zaustavljanju rata i mirnom rjeava-
nju konflikta. Mnoge kvalifikacije u pravcu sugestije
da je konflikt unutranja stvar drave, do kvalifikova-
nja agresije terminom graanski rat, umnogome su
pojaavale efekt ratne magle koji se sve vie nadvi-
jao nad prostorom Republike Bosne i Hercegovine.1385
Konkretni postupci pojedinih drava iz susjedstva i
ireg regiona koji su podravali agresiju na Bosnu i
Hercegovinu dodatno su hrabrili napadae i opterei-
vali branioce.
Ono to je u UN-ovom djelovanju prema agre-
siji na Bosnu i Hercegovinu imalo najpogubnije po-
sljedice zasigurno je bilo uvoenje embarga na uvoz
naoruanja,1386 koji je, praktino, vaio samo za rtvu
agresije, odnosno za branioce, a agresorima ni na ka-
kav nain nije limitirao dalji dotur naoruanja i vojne
teksta on podrazumijeva utjecaj svih meunarodnih aktera
koji su bili bitni za razvoj dogaaja tokom rata u Republici Bo-
sni i Hercegovini, od Ujedinjenih nacija i svih njihovih agenci-
ja na terenu (UNHCR, UNICEF i sl.), preko EZ (kasnije EU),
NATO-a, Mirovnih snaga na terenu (UNPROFOR, UNMO i
svih drugih policijskih i posmatrakih struktura), do velikog
broja humanitarnih ili drugih organizacija (ICRC, npr.) koje su,
u razliitim ulogama bile prisutne i, u manjoj ili veoj mjeri,
ostvarivale utjecaj na kompleksno stanje u Republici Bosni i
Hercegovini.
1385 Rat u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. veim brojem
UN-ovih rezolucija i presuda Hakog tribunala (ICTY) po ka-
rakteru ocijenjen i definisan terminom agresija. Iako ove hi-
storijske kvalifikacije, ne sluajno, nisu pravljene ni dovoljno
snano, ni dovoljno glasno, ni pravovremeno, one su jasno
kvalifikovale sutinu rata.
1386 Vijee sigurnosti UN-a je svojom Rezolucijom 313 od 25. sep-
tembra 1991. godine uvelo opi i potpuni embargo na uvoz
naoruanja i vojne opreme za cjelokupan prostor SFRJ radi
uspostave mira i stabilnosti. Ovakvom odlukom nisu samo
izjednaeni agresor i rtva, ve je agresoru omogueno da
neometano nastavi s upotrebom ogromnog ratnog potencijala
na svojoj strani, a braniocima se nisu dale mogunosti na-
bavke naoruanja i opreme za voenje pravedne odbrane od
agresije.
opreme, i pored injenice da je naslijedio ogroman ar-
senal mone oruane sile (JNA) od bive zajednike
drave (SFRJ). injenica da je nepravedan embargo
na uvoz naoruanja samo onemoguavao pravednu
borbu branilaca, a niim nije ometao agresorsko vo-
enje napadnih dejstava, imala je tokom trajanja rata
neposredne posljedice i na samu svjetsku organizaciju.
Naime, pored postojanja embarga na uvoz naoruanja,
nemuto definisanje mandata mirovnim snagama i naj-
ee blage i impotentne reakcije UNPROFOR-ovih
snaga na terenu, u konkretnim situacijama, ohrabrile
su agresora, pa se u posljednjoj godini rata odvaio
zlostavljati i poniavati i UN-ove pripadnike mirov-
nih snaga, vezujui ih za ograde, kapije i slina mjesta
povezana s oekivanim metama napada NATO-ovih
zranih snaga. Na taj nain su, ne samo UN-ove mi-
rovne snage ve i Ujedinjene nacije u cjelini doivjele
svoja najsramnija iskustva i ponienja, i po mnogim
analizama najniu taku u svojoj historiji, do mjere
da je UN-ov ugled i kredibilitet, u smislu izvravanja
sloenih misija mira i stabilnosti u svijetu, potpuno do-
veden u pitanje.
Heterogenost jedinica od
kojih je formiran 1. korpus
Bitno je podsjetiti na injenicu da je 1. korpus
formiran od velikog broja razliitih jedinica - kako po
nainu nastanka tako i po veliini, stepenu organizo-
vanosti, osposobljenosti, opremljenosti i naoruano-
sti, izgraenosti unutranjih odnosa, posebno funkcija
rukovoenja i komandovanja te utvrenosti institucije
odgovornosti.
Pored svih ve spomenutih razlika, koje su meu-
sobno bitno odvajale i meusobno razlikovale ove for-
macije, postojao je, u odreenoj mjeri, i razliit odnos
prema ciljevima i nainu oslobodilake borbe, te razli-
ita oekivanja u smislu ishoda i rezultata rata. Pored
svih ovih razlika preovladavao je osjeaj zajednikog
cilja borbe i postojanja zajednikog tla, koje je podra-
zumijevalo borbu za odbranu i oslobaanje Republike
Bosne i Hercegovine u kojoj e, nakon uspostave ide-
ala i ambijenta slobode, na temelju slobodno izraene
volje, biti dovoljno prostora za suivot razliitih na-
roda i religija, za demokratski ureenu dravu i gra-
ansko drutvo, uz potivanje svih temeljnih sloboda i
ljudskih prava, trinu ekonomiju, kvalitetno obrazo-
vanje, razliite oblike umjetnosti i kulture i mnotvo
drugih drutvenih vrijednosti unutar dravnih granica.
Paralelno s tim, oekivalo se da e drava biti in-
tegrisana, na bazi meusobnog uvaavanja i interesa,
395
sa zemljama neposrednog susjedstva, ali i znatno ire
meunarodne zajednice i meunarodnih organizacija
od interesa. Takav integracijski trend znaajno bi re-
ducirao unutranje tenzije, ime bi i atmosfera unu-
tar jedinica u formiranju bila znatno povoljnija, te bi
omoguila adekvatniji ambijent za nastanak jedinica i
kvalitet RiK-a u njima.
Realnost je pokazivala da su SRJ, kasnije i RH,
preduzimale orkestriranu politiku i medijsku kam-
panju, praenu mnogim drugim oblicima pritiska, s
ciljem da se graani Bosne i Hercegovine (prvenstve-
no Srbi, a kasnije Hrvati) obeshrabre i uvjere da ne
pristupaju jedinicama u formiranju, ime je funkcija
RiK-a, fokusirana na namjeru da se formiraju jedinice
koje e personalnim sastavom liiti na grad Sarajevo
i dravu Bosnu i Hercegovinu, bila znaajno oteana
i uslonjena.
Heterogenost jedinica koje su ulazile u sastav 1.
korpusa ogledala se u nainu formiranja. Neke su pro-
izlazile iz formacija TO-a RBiH, koje su znatno ranije
bile ustrojene, neke su proizlazile iz ilegalnih forma-
cija napravljenih u periodu koji je prethodio samom
poetku rata, a neke su nastajale neposredno nakon po-
etka rata, kao izraz potrebe za samoorganizovanjem i
odbranom vlastitog ivota.1387
Heterogenost u nainu formiranja i ustroja bila
je praena i neujednaenou u stepenu naoruano-
sti, opremljenosti, obuenosti i sveukupne spremnosti
prakticiranja vojne profesije, posebno u tako zahtjev-
nim i kompleksnim okolnostima koje su podrazumi-
jevale borbu protiv daleko nadmonijeg protivnika.
Uvezivanje svih tih razliitih sastava u jedinstven si-
stem rukovoenja i komandovanja bio je veoma za-
htjevan proces, posebno kada se ima u vidu injenica
da se sav taj mehanizam odvijao u okolnostima agresi-
je kojoj se valjalo suprotstavljati.
U smislu doprinosa nastanku 1. korpusa, pa i AR-
BiH u cjelini, pored sve raznolikosti i neujednaenosti,
te pored injenice da ne postoji ni priblina saglasnost
o znaaju i stepenu uea vie razliitih formacija u
nastanku jedinstvenih odbrambenih snaga, valja zapa-
ziti neosporno prisustvo tri znaajna sastavna inioca:
1387 Okosnicu snaga korpusa inile su jedinice proizile iz
TORBiH. Patriotska liga imala je zaseban status i utjecaj na
ustroj i organizaciju korpusa. U sastav korpusa ulazile su i
neke jedinice koje sebe smatraju posebnim - Zelene beretke.
Postojale su i odreene formacije HOS-a, HVO-a i sl. Jedinice
u formiranju razlikovale su se i po nazivima - odredi, bataljoni,
brigade i sl. Po etnikom sastavu - od jedinica koje su veoma
multietnine, do skoro potpuno etniki monolitnih jedinica.
396
Teritorijalna odbrana RBiH predstavljala je
legalnu odbrambenu strukturu, s viedecenij-
skom tradicijom, koja je imala jasno definisane
Ustavom i zakonima ureene odbrambene nad-
lenosti, educirane, obuene i iskusne kadrove
i strukture, propisane procedure rada i definisa-
ne postupke u svim predvidivim okolnostima, a
posebno ratnim. I pored injenice da je agresor
itavim setom planskih aktivnosti razoruao ta-
bove i jedinice TO SRBiH, te podrivakim dje-
lovanjem svojih kadrova iznutra, koji su radili
u funkciji priprema za agresiju na RBiH, naru-
avao gotovost i operativnost TO, ona je ipak
predstavljala stoernu snagu i strukturu koja je
objedinila sve odbrambene sastave i jedinice u
jedinstvenu oruanu formaciju i koja je ubrzo
prerasla u Armiju Republike Bosne i Hercego-
vine.
Jedinice i strukture MUP-a RBiH u periodu
neposredno prije poetka, a posebno u prvim
danima otvorene agresije na RBiH, odigra-
le su veoma znaajnu i konkretnu ulogu u od-
brani velikog broja znaajnih linosti, struktu-
ra, objekata i prostora i time stvorile potrebne
pretpostavke za nastanak i organizaciju drugih
odbrambenih formacija. Svojim aktivnim sasta-
vom, znaajnim brojem mobilizovanih i nao-
ruanih pripadnika rezervnog sastava, te dobro
obuenim i opremljenim sastavima specijalih je-
dinica, MUP RBiH je predstavljao, tokom ovog
sudbonosnog perioda, najorganizovaniji i najo-
premljeniji odbrambeni ealon Republike Bosne
i Hercegovine. MUP je i podnio lavovski dio
tereta u odbrani od prvih agresivnih aktivnosti
napadaa i u znaajnoj mjeri omoguio proces
formiranja vojnikih sastava koji su u kasnijem
periodu preuzeli odluujuu ulogu u odbrambe-
nim operacijama.
Patriotska liga predstavljala je organizovan i
pravovremen oblik paralelnih priprema za od-
branu od sve izvjesnije nadolazee agresije na
Republiku Bosnu i Hercegovinu. I pored inje-
nice da se razvijala i radila u ilegali (u drugoj
polovini 1991. i poetkom 1992), imala je jasno
definisane politike ciljeve svoga rada, defini-
sane strukture koje su imale zadatak da brinu o
nastajanju i organizaciji odbrambenih formaci-
ja i oruanog otpora, te radila na osmiljavanju
planskih odbrambenih aktivnosti kojima je bio
obuhvaen kompletan prostor Republike Bosne
i Hercegovine.
 Svaka od struktura i jedinica koja je ula u sastav
Armije Republike Bosne i Hercegovine unijela je i
dio svog naslijea i dala odreeni doprinos razvoju
RiK-a ARBiH. Meutim, valja primijetiti da su ideja
i osnovni razvojni pravac u najveoj mjeri naslijeeni
od Patriotske lige. Sama infrastruktura procesa RiK-
a, u pogledu doktrine, propisa, procedura, operativnih
simbola, skraenica, naina oblikovanja, voenja i
koritenja borbenih dokumenata i karata, u osnovi su
preuzeti i naslijeeni od TO-a RBiH.
Armija RBiH i njen 1. korpus su svojim nastan-
kom i razvojem nadili svaku od prethodno spomenu-
tih formacija, ali u razvoju svih bitnih funkcija njihove
vojnike ustrojenosti i funkcionalnosti valja prepozna-
vati ulogu i utjecaj svih jedinica i sastava koji su uli
u njihovu strukturu, pri emu PL i TO imaju posebno
zapaenu ulogu.
Korpus se formira unutar
grada pod opsadom
Formiranje i ustrojavanje vojnih jedinica je i u
najorganizovanijim uslovima, kada se radi sistemati-
no, postupno i kontrolisano, s potrebnim elementima
politike, pravne, vojno-strune, tehnike, finansijske
i itavom lepezom oblika ekonomske podrke, veoma
zahtjevan i dugotrajan proces. Prvi korpus formiran je
u veoma tekim okolnostima - paralelno s agresijom
koja je trajala, uz gubitke ljudskih ivota i destrukciju
mnogih objekata od znaaja za jedinice u formiranju,
te istovremeno s opsadom glavnog grada koja je one-
moguavala bilo kakvu vrstu dotura, snabdijevanja i
nabavke potrebnog naoruanja, opreme, municije,
uniformi i mnotva druge potrebne opreme za jedinice
koje su nastajale.1388
1388 Zahvaljujui injenici da se na prostoru pod opsadom na-
ao znaajan broj veoma strunog kadra s predratnim isku-
stvom iz rada u razliitim postrojenjima namjenske industri-
je, kao i mnotvo drugih motivisanih i strunih specijalista s
komplementarnim i upotrebljivim znanjima, unutar prostora
pod opsadom formirane su mnoge radionice i tvornice koje
su uspjeno improvizovale i organizovale logistiku podrku
komandama i jedinicama korpusa. Ilustracije radi, u mnotvu
novoformiranih radionica mogla se izvriti popravka skoro
svakog vozila ili sistema naoruanja. U nekim radionicama
proizvoeni su rezervni dijelovi, oruje i municija. Formirane
su i tehnike radionice za odravanje m/v, limarsko-bravarske
radove te radionice za delaboraciju UbS. Pored toga je vren
pregled i dovoenje ratnog plijena u ispravno stanje, odra-
vanje agregata u Ratnoj bolnici i isturenim ambulantama, te
odravanje pumpi za snabdijevanje vodom, kao i mnotvo
drugih aktivnosti od znaaja za odbranu glavnog grada RBiH.
Jedan od najboljih primjera smjelosti i inventivnosti branilaca
u logistikoj podrci jedinicama 1. korpusa bila je izgradnje
tunela D-B ispod aerodromske piste.
Ratne okolnosti i nesigurnost unutar okruenog i
stalno napadanog Sarajeva nisu omoguavali sistema-
tian uvid ni u jednu od znaajnih kategorija resursa za
popunu jednica. Nije se mogao ostvariti uvid u stanje
prisutnosti, kvalifikovanosti i motivacije ljudskih po-
tencijala od znaaja (po svim potrebnim rangovima,
specijalnostima, i sl.) te na bazi takvog uvida njiho-
vo pravilno rasporeivanje po jedinicama. Nije se
mogao ostvariti uvid u postojanje oruja i svih vrsta
vojne opreme i sredstava, kako bi se dodijelili jedi-
nicama kojima su bili najpotrebniji i time, na najbolji
nain, bili stavljeni u funkciju jedinica u formiranju.
Nedostatak transportnih potencijala i pogonskog gori-
va onemoguavao je manevar i transport postojeih i
neravnomjerno rasporeenih snaga i sredstava unutar
grada pod opsadom, ime je proces narastanja i orga-
nizovanja jedinica 1. korpusa bio dodatno optereen.
Paralizovanost normalnih pokreta i komunikacija unu-
tar glavnog grada, neselektivna i neritmina dejstva
napadaa koja su proizvodila potencijalnu opasnost
na svakom mjestu i u svakom trenutku, spreavali su
razmjenu ideja, sredstava te uobiajeno komuniciranje
izmeu institucija, preduzea i drugih subjekata unutar
prostora na kome se raao 1. korpus. Na taj nain izo-
stala je oekivana podrka i saradnja mnogih subjekata
koji bi, u uslovima neometanog, organizovanog i plan-
skog djelovanja bili od viestruke koristi.
Visok nivo moralnih
standarda RiK-a 1. korpusa
Pored injenice da je glavni grad Republike Bosne
i Hercegovine tokom itavog perioda agresije pred-
stavljao prostor na kome je stepen razornosti djelova-
nja agresora bio najizraeniji, gdje je broj ubijenih i
ranjenih ljudi, sveukupno ljudsko stradanje, obim uni-
tavanja kulturnih, historijskih, vjerskih, infrastruk-
turnih, materijalnih i drugih vrijednosti bio najvei,
zahvaljujui visokim moralnim nazorima dravnog i
vojnog rukovodstva RBiH i ARBiH, odgovori branila-
ca bili su znatno razliiti.
O posebnosti morala i ukupnih vrijednosti do
kojih su drale politike i vojne strukture Republike
Bosne i Hercegovine govori i jedinstven primjer rjea-
vanja pitanja potivanja ljudskih, moralnih i zakonskih
normi, koji se dogaao samo na strani politikih i voj-
nih struktura RBiH. Samo je ARBiH u jeku neizvje-
snih ratnih dejstava i ishoda rata uope, imala snage
obraunati se s ratnim zloinima u vlastitim redovima
i pokrenuti akciju protiv nedisciplinovanih komanda-
nata brigada, odgovornih za nepotivanje zakona i obi-
397
aja rata. Akcija protiv komandanata i pojedinih la-
nova komandi 9. mtbr i 10. bbr u Sarajevu, u oktobru
1993, najoigledniji je primjer spremnosti politikog
rukovodstva Republike, te komandnih struktura AR-
BiH i 1. korpusa, da uvoenjem reda unutar vlastitih
struktura stvore pretpostavke za pobjedu u ratu.
Iako su agresori na skoro svim prostorima na ko-
jima su stali svojom izmom poruili, unitili i oskrna-
vili sve kulturne i vjerske objekte i simbole koje nisu
smatrali svojim, na prostoru grada pod opsadom, u
atmosferi sveopeg stradanja ljudi i dobara, preduzi-
mane su posebne mjere zatite ugroenih ljudi, materi-
jalnih dobara, vjerskih, kulturnih i drugih vrijednosti,
bez obzira na njihovu pripadnost i porijeklo.
Branioci su se uspjeno nosili s fenomenom in-
terakcije nivoa - manjim taktikim uspjesima su us-
pijevali, posebno u nekim presudnim periodima rata,
kompenzirati operativnu i strategijsku superiornost
napadaa, pa u konanici ne dozvoliti da se postignu
strategijski uspjesi kojima je mogao okonati rat. Do-
bar primjer je odbrana Predsjednitva RBiH i Sarajeva
2. maja 1992. godine. U kasnijim periodima rata, kako
su rasli snaga, organizacija, a posebno opremljenost,
naoruanost i iskustvo branilaca, lahkoa prenoenja
teita i manevra bila je vrijedno oruje 1. korpusa s
kojim je napada imao puno problema.
Posebnu vrijednost, kada govorimo o odnosu ni-
voa, na prostoru na kome je dejstva izvodio 1. korpus,
kao i na itavom prostoru drave Bosne i Hercegovi-
ne, imala je nemogunost agresora da dostigne nivo
moralnih vrijednosti koje je branilac nametao, iako
je agresor mrnju, zloine, destrukciju i niske vrijed-
nosti uope uporno elio nametnuti kao dominantnu
karakteristiku rata u cjelini. Time se neposrednim
promatraima rata (tzv. UN-ovim mirovnim snagama
- UNPROFOR-u i svim ostalim predstavnicima meu-
narodne zajednice), svjetskim medijima i svijetu u cje-
lini nametala potreba i mogunost da razlikuju agre-
sora i branioca, tamne i svijetle strane rata, i praktino
primoravao svijet da se korektnije i konkretnije odrede
prema stranama u ratu. Iako se meunarodna zajednica
ni do samog kraja nije konkretno odredila, ipak se u
odnosu na poetne pozicije, tokom rata, zahvaljujui
demonstriranim moralnim vrijednostima branilaca,
pravilnije postavila prema nekim od kljunih pitanja
u odnosu na zaraene strane, a time u izvjesnoj mjeri
utjecala i na samo trajanje rata i njegov ishod.
Namjera branilaca da se razlikuje od svog protiv-
nika, da u uslovima vojne, materijalne i tehnike in-
feriornosti snano potencira svoju moralnu i politiku
398
superiornost, proizvela je duboke i dugorone poslje-
dice i na strani napadaa (razarajui moral i motiva-
ciju) i na strani branilaca (jaajui osjeaj pripadanja
pravoj i pravednoj strani, a i jaajui sam borbeni mo-
ral) kao i na strani velikog broja meunarodnih aktera
koji su pratili i utjecali na rat u Republici Bosni i Her-
cegovini (pomaui u jasnijem opredjeljivanju odnosa
prema stranama u ratu).
Visoke moralne vrijednosti branilaca stoga se
mogu smatrati jednom od kljunih dimenzija RiK-a 1.
korpusa, te se mogu smatrati jednim od bitnih obja-
njenja zato je korpus uspio u svojoj ratnoj misiji, iako
mu veina relevantnih analitiara i eksperata nije da-
vala realne anse za uspjehom, posebno u periodu na-
stajanja i prvim mjesecima djelovanja.
Viestruka slojevitost i sloenost
RiK-a u glavnom gradu pod opsadom
Gledajui od vrha prema dnu, unutar okruenog
glavnog grada RBiH, sistem RiK-a je imao sve prak-
tine nivoe funkcionisanja.
Predsjednitvo RBiH ostvarivalo je svoju funk-
ciju Vrhovne komande nad cjelokupnom Armijom
Republike Bosne i Hercegovine, a posebno nad 1.
korpusom, s kojim je jedino moglo imati neposrednu
komunikaciju. Ministar za odbranu RBiH imao je pro-
mjenjivo prisustvo, ulogu i znaaj, ali je bio, manje
ili vie, od utjecaja na funkcionisanje i djelovanje 1.
korpusa. Generaltab ARBiH je neposrednim utjeca-
jem, u odnosu na 1. korpus, te povratnim reakcijama
komande i jedinica korpusa, praktino jedino na ovom
prostoru, posebno u prvoj godini rata, ostvarivao ne-
posredan utjecaj na potinjene jedinice i imao nepo-
sredne povratne informacije i punu interakciju, u smi-
slu cjelovitosti funkcionisanja RiK-a.
Pored injenice da je u hijerarhijskom smislu 1.
korpus imao sve ove nivoe iznad sebe na tako ograni-
enom, zgusnutom i napregnutom prostoru, na funk-
cije i ivot korpusa neizbjeno je utjecao veliki broj
drugih institucija, organizacija i aktera. Veliki je broj
dravnih institucija (ne samo ministarstva Vlade RBiH
ve i veliki broj razliitih direkcija, agencija i drugih
dravnih tijela), u okviru glavnog grada, imalo razli-
ite zahtjeve prema Komandi i jedinicama 1. korpusa.
Mnotvo meunarodnih organizacija, razliitog karak-
tera i namjera, esto je imalo svoje kontakte, zahtjeve i
postupke prema 1. korpusu. Humanitarne organizacije,
inostrane i domae, pratino su se neprekidno uplitale
u putanje i pravce kretanja i djelovanja jedinica. Medi-
ji, posebno svjetski, u manjoj ili veoj mjeri pratili su
sve namjere, aktivnosti i postupke Komande i jedinica
1. korpusa. Znaajan broj kulturnih, sportskih, umjet-
nikih i drugih kua je u 1. korpusu traio i nalazio
partnera za rjeavanje itavog spektra ratnih proble-
ma s kojima su, nespremni i isprepadani, bili zateeni.
Ne manje bitno, i veliki broj znaajnih pojedinaca je
za svoje raznorazne tekoe i prohtjeve u Komandi 1.
korpusa ili nekoj od njegovih jedinica nalazio priklad-
nu adresu za iznoenje svojih strahova, neizvjesnosti,
oekivanja ili konkretnih zahtjeva.
Ova lista moe sadrati i mnotvo drugih slinih
aspekata koji su bili bitni za funkcionisanje RiK-a 1.
korpusa. Svi ti aspekti ne moraju biti pobrojani, jer je i
ova kratka lista dovoljna da se stvori predstava o kom-
pleksnosti i sloenosti zahtjeva koje je realna situacija
grada u opsadi, pored svih nedostataka i ogranienja,
nametala kao neizostavne obaveze pred komandanta
korpusa, njegov tab, pomonike i potinjene sastave.
Osobenosti RiK-a 1. korpusa ARBiH
injenica da je 1. korpus ARBiH formiran u veo-
ma sloenim okolnostima - paralelno s odbrambenim
aktivnostima u uslovima ve zapoete agresije, s pot-
puno prekinutim linijama snabdijevanja i dotura, uz
nepostojanje elementarnih infrastrukturnih i materijal-
nih pretpostavki, u veoma ogranienom vremenu, uz
postojanje mnotva medijskih ogranienja i politikih
pritisaka, vano je zapaziti da se, uprkos svim spome-
nutim nepogodnostima i ogranienjima, proces ustroja
i jaanja 1. korpusa odvijao uspjeno i relativno brzo.
Jedan od kljunih razloga koji je proizvodio po-
zitivnu klimu i konkretne pretpostavke za izvravanje
velikog broja pojedinanih, ali meusobno povezanih
aktivnosti, koje su rezultirale stalnim ustrojem, nao-
ruavanjem i opremanjem, obukom, te kontinuiranim
voenjem i komandovanjem jedinica, bio je kvalitet,
ilavost i elastinost rukovoenja i komandovanja u
1. korpusu.
Uporedo s formiranjem jedinica, formirane su i
komande na svim nivoima. Popuna komandi esto je
vrena u isto vrijeme kad i popuna jedinica - nije bilo
uslova niti vremena da se zavri proces formiranja ko-
mande, pa da se onda toj komandi naredi formiranje
jedinice (to je uobiajena praksa u fomiranju jedinica
u armijama svijeta).
Pokidane komunikacije i ogranieno kretanje
unutar grada u okruenju (a esto i potpuno paralizo-
vano) znatno su oteavali aktivnosti na ustroju i gra-
enju jedinica. Nedovoljna i zastarjela sredstva veze,
uz tehniku nadmo agresora koja mu je omoguavala
jednostavno elektronsko izvianje, ometanje i para-
lizovanje veza unutar 1. korpusa, dodatno su otea-
vali funkcionisanje komandi i jedinica u nastajanju.
Napada je mogao ometati radioveze na skoro svim
frekventnim podrujima na kojima su koritena raspo-
loiva sredstva veze. Kurirske veze esto su bile ne-
funkcionalne, zbog nedostatka transportnih sredstava,
pogonskog goriva ili jednostavno zbog injenice da su
svi pokreti u gradu bili onemoguavani i oteavani vi-
estrukim djelovanjem razliitim tipovima naoruanja
po itavoj povrini grada u opsadi. ine (telefonske)
veze su bile znaajno reducirane devastacijom komer-
cijalne potanske infrastrukture, u okviru prvih de-
struktivnih akcija protiv glavnog grada, a nedostatak
kablova i opreme, te razorno djelovanje agresora po
itavom prostoru grada, znaajno su ograniavali us-
postavu inih veza unutar grada u okruenju. Signal-
ne i druge vrste veza su, takoer, bile znaajno oteane
i reducirane.
Meutim, idejna veza koja je, u manjoj ili veoj
mjeri, postojala izmeu svih pripadnika korpusa, a
koja je podrazumijevala jedinstveno shvatanje ciljeva
i naina borbe, bila je posebno jaka izmeu kljunog
komandnog kadra, unutar same Komande 1. korpusa,
s neposredno potinjenim komandantima i na niim
hijerarhijskim ljestvicama, i nije bila osjetljiva na sve
agresorske pokuaje prijetnji, ometanja i dejstava. Na-
protiv, to je agresor snanije nastojao blokirati proces
formiranja korpusa to je snaga idejne usklaenosti i
povezanosti unutar Komande i jedinica 1. korpusa bila
jaa. Snano uvjereni da se bore za ispravne politike,
vojnike i nadasve ljudske ciljeve, pripadnici svih ko-
mandnih struktura neprekidno su jaali i svoju prak-
tinu sposobnost da uspjeno izvode borbena dejstva
- na svim pravcima i nivoima te na mnogo razliitih
naina.
Neposredno uenje iz iskustva svakodnevnog
borbenog angaovanja predstavljalo je osnovni metod
jaanja veine komandanata i tapskog osoblja unutar
komandi i jedinica 1. korpusa. U ovom kontekstu po-
trebno je podsjetiti se na injenicu da su okosnicu ko-
mandnog kadra inili oficiri koji su tokom mjeseci koji
su prethodili agresiji, ili neposredno po otpoinjanju
agresije, naputali JNA i prikljuivali se odbrambenim
snagama RBiH, oficiri TO-a RBiH, ali i mnogi ista-
knuti pojedinci, bez ikakvih formalnih vojno-strunih
pretpostavki, obrazovanja, iskustva ili znanja koji bi
ih kvalifikovali za komandovanje, osim njihove elje
za rtvovanjem u okviru situacije koja je zahtijevala
promptno i konkretno djelovanje.
399
 Oficiri koji su svoje iskustvo stekli unutar JNA
naelno su imali potpunija, strukturiranija i svjeija
znanja potrebna za mnoge funkcije vojne organizaci-
je, a posebno u pogledu rukovoenja i komandovanja.
Oficiri koji su potjecali iz TO-a RBiH bili su skloniji
praktinijim i elastinijim reagovanjima na konkretne
situacije, jer je veina njih prije poetka agresije bila
angaovana u razliitim institucijama drave, privre-
de, obrazovanja i ire drutvene zajednice, pa im je
djelovanje u okolnostima koje su zahtijevale visok ste-
pen improvizacije, koritenja mjesnih i prirunih me-
toda i sredstava, bilo blie iskustvu i nainu miljenja,
u poreenju s oficirima koji su naputali JNA i koji su
pretpostavljali postojanje mnotva doktrinarnih, orga-
nizacionih, materijalnih i drugih preduslova za svoje
funkcionisanje u sloenim ratnim uslovima.
Voenje linim primjerom jedna od
presudnih vrijednosti RiK-a u 1. korpusu
Sve prethodno spomenute specifinosti i otea-
vajue okolnosti u kojima je nastajao 1. korpus AR-
BiH i njegov sistem RiK-a, stvorili su jednu posebnu
dimenziju, rijetko prisutnu u vojnoj historiji i ratnim
iskustvima razliitih perioda u historiji Bosne i Her-
cegovine i zemalja njenog okruenja. Svjesni injeni-
ce da ne posjeduju potrebne pretpostavke koje svojim
potinjenim saradnicima i sastavima trebaju osigurati
za ravnopravnu borbu s napadaem, a takoer i svjesni
potrebe da se hitro i odluno djeluje, veliki broj ko-
mandanata unutar 1. korpusa je vodio linim primje-
rom, nerijetko rizikujui vlastite ivote, kako bi svojim
saradnicima i sljedbenicima stavili do znanja na kakav
se nain treba voljeti, braniti i oslobaati domovina.
Takvu svijest i spremnost tokom itavog rata ispo-
ljavali su mnogi komandanti i komandiri unutar 1. kor-
pusa, na itavoj zoni odgovornosti i to na svim nivoi-
ma komandovanja. Ovakva svijest i ponaanje u borbi
za rezultat su imali injenicu da su na bojnom polju, na
prvim borbenim linijama, ginuli komandanti divizija,
operativnih grupa, opinskih tabova TO, brigada, ba-
taljona te komandiri na svim nivoima voenja u borbi.
Pored komandanata, hronika 1. korpusa svakako bilje-
i i pogibije velikog broja jednako vrijednih zamjenika
komandanata, naelnika tabova, pomonika koman-
danata i drugog znaajnog tabnog osoblja.1389
1389 Zaim Imamovi, Safet Zajko, Enver ehovi, Safet Hadi,
Ramiz Salin, Haim Spahi, Safet Isovi, Salko Muraspahi,
Hikmet Mehmedi i mnogi drugi samo su dio impozantnog
spiska koji svjedoi o rtvama koje je komandni kadar korpu-
sa podnio tokom trajanja odbrambenog rata.
400
Psiholoka prednost komandanata
branilaca u odnosu na napadae
U ovom kontekstu valja naglasiti i injenicu da
su komandanti ARBiH bili u psiholokoj prednosti u
odnosu na komandante napadaa, zbog injenice da su
napadai nastavili primjenjivati vojnu praksu u okviru
doktrine koju su izuavali, a branioci su u izgradnji
komandi, jedinica i prakse 1. korpusa ugraivali odre-
eni stepen kreacije koje napada esto nije mogao
slijediti.
Formiranje prakse rukovoenja i komandovanja
1. korpusa karakterisalo se visokim stepenom elasti-
nosti i improvizacija, diktiranih zahtjevima situacije
i ogranienim ljudskim, materijalnim i drugim okol-
nostima, koje su determinisale nain funkcionisanja
RiK-a unutar korpusa. Ovo se vremenom pretvorilo u
znaajnu prednost na strani branilaca, jer je napada
pokuavao, na bazi odreenih formi i postupaka ko-
mandovanja, sebi predstaviti ukupan sistem funkcio-
nisanja RiK-a 1. korpusa. U momentu kada je napada
shvatio (krajem 1993. i poetkom 1994. godine) da su
mnogi uoeni obrasci funkcionisanja RiK-a vrlo ati-
pini i da ne predstavljaju bilo kakvo pravilo, bilo je
kasno. Do tada je unutar 1. korpusa uspostavljen vrlo
funkcionalan sistem RiK-a koji je, u smislu svoje na-
mjene i potreba, ve bio sposoban nositi se sa snagom
i namjerama napadaa.
Valja zapaziti i injenicu da su sistem i funkcioni-
sanje, ne samo RiK-a ve vojne organizacije agresora
u cjelini, bili znaajno reducirani specifinou izbora
komandnog kadra, po svim nivoima komandovanja.
Naime, uoavajui pogubnost srpske politike koju su
prema Bosni i Hercegovini vodili Slobodan Miloevi
i Savezna republika Jugoslavija, a realizovao Radovan
Karadi i njegove pristae, veliki broj najsposobnijih,
najobrazovanijih i najmoralnijih starjeina srpske na-
cionalnosti se na mnotvo razliitih naina distancirao
od agresorskih vojnih sastava. Ovakvom trendu naru-
ku je ila i personalna politika voena unutar struk-
tura napadaa - kljuni kriterij nije bio u moralnom
integritetu, znanju, iskustvu, stepenu obrazovanosti i
strunosti ve, u presudnoj mjeri, u stepenu radikaliz-
ma (ekstremizma) i spremnosti da se realizuje politika
ubijanja i razaranja.
U borbenim dejstvima RiK 1. korpusa pokazivao
je vitalnost i elastinost koji su znaajno utjecali na is-
hod voenja borbenih dejstava, stanje i razvoj situacije
na bojnom polju i posredno na sam ishod rata.
Komandant 1. korpusa nije mogao adekvatno rea-
govati na manevar agresorskih snaga i vatre. Manevar
snagama 1. korpusa bio je znaajno reduciran opsa-
dom glavnog grada, nedostatkom transportnih sredsta-
va i posebno nedostatkom pogonskog goriva. Manevar
vatrom primarno je bio ogranien drastinom inferi-
ornou u broju borbenih orua, a posebno u koliini
i kvalitetu potrebne municije u odnosu na napadaa.
Meutim, mogao je pribjegavati manevru idejama, to
je kod protivnika izazivalo mnoge probleme, neade-
kvatne reakcije, slabljenje borbenog morala, gubitak
ljudstva, naoruanja i vojne opreme, te gubitak terito-
rija na mnogim pravcima na kojima su se izvodila bor-
bena dejstva. esto se ovaj manevar idejama ogledao
u vjetom koritenju injenice da su snage 1. korpusa
bile nadmone u ljudstvu, u odnosu na napadaa, pa
je Komanda 1. korpusa, s vrlo ogranienim naorua-
njem, rotirala raspoloivo ljudstvo na lokalnom pro-
storu i time osiguravala kontinuitet dejstava na pravci-
ma voenja borbi. Za razliku od branilaca, napada je
bio primoran vriti pomjeranja svojih snaga, na daleko
veim udaljenostima, to je uzrokovalo poveano tro-
enja resursa, zamor i gubitke na strani agresora.1390
Komandant 1. korpusa esto je prenosio teite
dejstava s jednog kraja svoje z/o na drugi, koristei
svjee snage u ljudstvu i moral boraca unutar vlastitih
jedinica, primoravajui protivnika na daleko sloenije
manevre ime je postupno iscrpljivao napadaa, sla-
bio njegove taktike pozicije na mnogim prostorima i
pravcima izvoenja b/d, ime se, vremenom, stvarao
prostor za povezivanje taktikih inicijativa na vie pra-
vaca i preuzimanje inicijative na operativnom nivou.
Unutar 1. korpusa, u veem broju jedinica i na
skoro svim nivoima komandovanja, primjenjivale su
se razliite forme i oblici ratnih lukavstava i kreativ-
nog pristupa RiK-u, ime su borbeni moral branilaca,
koliina zaplijenjenog naoruanja i opreme te obim
osloboene teritorije neprekidno rasli. Na strani pro-
tivnika motivacija za borbu i borbeni moral stalno su
slabili.
Rukovoenje i komandovanje 1. korpusom AR-
BiH predstavlja integrisanu vrijednost ljudskih, poli-
tikih, moralnih i profesionalnih vrijednosti politikog
rukovodstva RBiH i odbrambenih snaga u nastajanju,
na poetku agresije na Bosnu i Hercegovinu, odnosno,
svih jedinica i pripadnika 1. korpusa tokom kasnijih
faza rata.
RiK 1. korpusa integrisao je sve pozitivne i tra-
dicionalne vrijednosti drave i njenih naroda koje su
karakterisale pripadnike i komandni kadar korpusa.
Struna profesionalna znanja i sva druga primjenji-
va znanja i iskustva, uz visok stepen improvizacija i
kreacije unutar RiK-a, omoguavali su stvaranje nade,
optimizma i konkretne motivacije za djelovanje poje-
dinaca i jedinica 1. korpusa. Veoma brzo su ove vrijed-
nosti pretvorene u konkretne akcije, sastave, jedinice,
postupke, mjere, borbena dejstva i svijest o neminov-
nosti i izgledima na uspjean ishod borbe za odbranu
glavnog grada i Republike Bosne i Hercegovine u cje-
lini.
Nain prakticiranja RiK-a i vojne profesije unutar
1. korpusa ARBiH liio je na pojedinane pripadnike i
jedinice korpusa, a korpus u cjelini vjerno odslikaovao
narod iz kojeg je nastajao. Snano uvjerenje u isprav-
nost i izglednost ciljeva borbe davalo je RiK-u 1. kor-
pusa izvanrednu unutranju snagu kojom je uspijevao
ostvariti moralnu i psiholoku supremaciju nad vojno
viestruko nadmonijim napadaem, da bi u zavrnim
operacijama rata i vojnika inicijativa i superiornost u
potpunosti preli na stranu branilaca.

1390 Tokom 1994. godine snage ARBiH, pa i snage 1. korpusa,

preuzimaju strategijsku inicijativu koja predstavlja sve vee
optereenje za agresora koji je do tada imao naglaenu pre-
mo u veini elemenata vojne moi. Inventivnou i idejnou
RiK-a 1. korpusa vren je manevar idejama i pomjeranje te-
ita (tzv. razvlaenje pameti) u izvoenju operacija, to je,
vremenom, predstavljalo sve vei problem za agresora, ime
su se stvarale pretpostavke za uspjehe 1. korpusa u borbi,
pa je to rezultiralo i oslobaanjem znaajnih prostora na vie
odabranih pravaca.

401
402
403
404
405
 Komandanti ratnog 1. korpusa ARBiH generali Vahid Karaveli, Mustafa Hajrulahovi Talijan i Nedad Ajnadi

406
Mirnodopski komandanti 1. korpusa VF BiH general Halil Brzina i brigadir Selmo Cikoti

407
408
 IX
DOBITNICI ODLIKOVANJA I
NAJVIEG RATNOG PRIZNANJA
U 1. KORPUSU ARBiH

409
410
 Dobitnici odlikovanja i najvieg
ratnog priznanja u 1. korpusu ARBiH
P
regled odlikovanih pripadnika i dobitnika rat-
nog priznanja Zlatni ljiljan iz sastava 1. kor-
pusa, prezentiran u ovom poglavlju, zasnovan
je na dostupnoj arhivskoj grai i saradnji s borakim
udruenjima ili neposrednom kontaktu s odlikovanim
osobama. Metod pripreme baziran je na organizacij-
skoj strukturi 1. korpusa kako u periodu 1992-1995.
tako i u poslijeratnom periodu, sve do datuma kada su
vrene dodjele odlikovanja i ratnih priznanja.1375
Hrabrost, plemenitost i uspjeno voenje koman-
di i jedinica prepoznali su saborci i potvrdili nadleni
u donoenju odluka kojima su dodijeljena odlikovanja,
odnosno ratno priznanje Zlatni ljiljan. Pregledom je
obuhvaeno 524 pripadnika i pripadnice 1. korpusa. U
odnosu na ukupan broj odlikovanih odnosno dobitnika
Zlatnog ljiljana njih 15 su i odlikovani i dobitnici
priznanja Zlatni ljiljan, dok su njih est nosioci odli-
kovanja. Od ukupnog broja dobitnika njih 271 odliko-
vanje ili ratno priznanje dobilo je posthumno.
Kada je u pitanju struktura formacijskih dunosti,
1375 U pripremi ovog pregleda kriterij za ukljuivanje baziran je
na pripadnosti jedinice dobitnika priznanja organskom sasta-
vu 1. korpusa u fazi predlaganja, naroito kada se radi o po-
sthumnim dobitnicima odlikovanja i ratnih priznanja. Otuda su
mogua odreena preklapanja i ponavljanja pojedinih imena
s nekim pregledima dobitnika ratnih priznanja drugih jedinica,
naroito u vezi s 81. divizijom ili 3. korpusom.
Orden heroja oslobodilakog rata
... dodjeljuje se pripadnicima oruanih snaga Republike i dru-
gim graanima koji su se istakli izvranrednim junakim podvizi-
ma u borbi protiv neprijatelja i koji predstavljaju naroit primjer
junatva...
njih 210 odlikovano je i nagraeno najviim ratnim
priznanjem obavljajui razliite starjeinske dunosti,
od komandira voda do komandanata korpusa. Obav-
ljajui razliite vojnike dunosti, kao to su strijelac,
niandija ili diverzant, odlikovanje i najvie ratno
priznanje Zlatni ljiljan dobilo je 314 pripadnika 1.
korpusa.
Sam pregled pokazuje da su nosioci ratnog pri-
znanja i odlikovani pripadnici, odnosno pripadnice, iz
svih konstitutivnih naroda Bosne i Hercegovine, ali i
drugih nacionalnih pripadnosti.
Najmlai odlikovani je samo 15, dvojica sa po 17,
a najstariji 60 godina starosti.
Iako je uee ena bilo zasnovano na dobrovolj-
noj osnovi, njih est nagraeno je najviim ratnim pri-
znanjem Zlatni ljiljan, a jedna je i posthumno odli-
kovana.
Na poetku ovog pregleda bit e prezentirana do-
dijeljena odlikovanja i ratno priznanje Zlatni ljiljan,
njihov fiziki izgled i izvod iz objanjenja za ta se do-
djeljuju. Potom e, abecednim redom, biti prezentirani
odlikovani pripadnici, odnosno pripadnice, uz njhove
ope podatke: mjesto roenja, dunost i kada je dodi-
jeljeno odlikovanje, te pripadnost jedinici i podaci za
poginule, datum i mjesto pogibije.
411
 Orden zlatnog grba s maevima
...dodjeljuje se pripadnicima oruanih snaga Republike koji
su u borbi protiv neprijatelja izvrili djela u kojima je dola do
snanog izraaja njihova lina hrabrost ili koji su se, na bojnom
polju naroito istakli linom hrabrou...

Orden zlatnog ljiljana sa zlatnim vijencem

...dodjeljuje se za naroite zasluge steene u borbi protiv ne-
prijatelja za osloboenje nae zemlje, za organiziranje i uvri-
vanje odbrane, sigurnosti i nezavisnosti zemlje, za zasluge u iz-
gradnji demokratskih odnosa, kao i za zasluge u oblasti privrede,
nauke, kulture i sporta...

Orden zlatnog ljiljana sa srebrenim vijencem

...dodjeljuje se za naroite zasluge steene u borbi protiv ne-
prijatelja za osloboenje nae zemlje, za organiziranje i uvri-
vanje odbrane, sigurnosti i nezavisnosti zemlje, za zasluge u iz-
gradnji demokratskih odnosa, kao i za zasluge u oblasti privrede,
nauke, kulture i sporta...

Orden za vojne zasluge sa zlatnim maevima

...dodjeljuje se starjeinama vojnih jedinica i ustanova, koji
svojim primjerom i umjenou u radu u jedinici, odnosno usta-
novi kojom rukovode, doprinose ostvarivanju postavljenih zada-
taka, ili koji su u jedinici ili ustanovi stvorili uvjete za postizanje
izuzetnih rezultata, ili koji se odlikuju takvim starjeinskim i voj-
nikim osobinama da slue za primjer drugima...

412
Orden za vojne zasluge sa srebrenim maevima
...dodjeljuje se starjeinama vojnih jedinica i ustanova, koji
svojim primjerom i umjenou u radu u jedinici, odnosno usta-
novi kojom rukovode, doprinose ostvarivanju postavljenih zada-
taka, ili koji su u jedinici ili ustanovi stvorili uvjete za postizanje
izuzetnih rezultata, ili koji se odlikuju takvim starjeinskim i voj-
nikim osobinama da slue za primjer drugima...

Medalja za hrabrost
...dodjeljuje se pripadnicma oruanih snaga Republike koji su
u borbi protiv neprijatelja izvrili jedno ili vie djela u kojima je
dola njihova lina hrabrost...

Medalja za vojne zasluge

...dodjeljuje se starjeinama i vojnicima, koji svojim primjerom
u radu znaajno doprinose ostvarivanju postavljenih zadataka,
ili koji se odlikuju takvim starjeinskim i vojnikim osobinama da
slue za primjer drugima...

Ratno priznanje, znaka Zlatni ljiljan

...dodjeljuje se pripadnicima oruanih snaga koji su se na-
roito istakli u oruanom suprotstavljanju agresoru, dopri-
nijeli proirenju slobodnih dijelova Republike, izvrili vie
djela u kojima su doli do izraaja njihova lina hrabrost i
portvovanja, pri emu su agresoru naneseni znatni gubici u
ljudstvu i materijalnim sredstvima...

413
ABADIJA (Ahmet) NUSRET
Roen je 4.1.1970. godine u Kamenici - Vogoa. Poginuo je
2.11.1993. godine na Planici - Vare, kao vojnik - diverzant, pri-
padnik 126. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
ABAZOVI (Mile) RADENKO
Roen je 29.5.1957. godine u Daganoviima - Rogatica. Poginuo
je 4.8.1992. godine na Stupu - Nedarii, kao pripadnik MAD-a
Regionalnog taba Sarajevo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
ADANALI (Abdulah) ADIN
Roen je 3.1.1971. godine u Bijeljini. Poginuo je 8.11.1992. go-
dine na Aziima Sarajevo, kao pripadnik 3. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
ADILOVI (Adem) ZULFO
Roen je 13.2.1960. godine u Goradu. Poginuo je 28.7.1993. go-
dine na ui na dunosti komandira ete u 1. motorizovanoj bri-
gadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
AGANOVI (Salko) VAHID
Roen je 12.7.1961. godine u Vraneima - Gorade. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. kao pripadnik 1. Slavne motori-
zovane brigade.
AGI (Salih) AMIR
Roen je 5.2.1973. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 9. brdske brigade. Pogi-
nuo je 10.10.1995. godine na Humu - Trnovo.
AGI (Ago) FEHIM-AGA
Roen je 13.2.1968. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1992. godine. Poginuo je 19.2.1993. godine na
ui na dunosti zamjenika komandanta 2. bataljona 1. mehani-
zovane brigade.
AGI (Atif) IBRAHIM
Roen je 16.3.1971. godine u Bukvi - Kreevo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 123. lahke bri-
gade.
AHMETOVI (Hrustem) IDRIZ
Roen je 6.3.1945. godine u ajniu. Poginuo je 8.6.1992. godine
u kasarni na Mrkoviima Sarajevo, na dunosti pomonika ko-
mandanta bataljona za sigurnost u 9. motorizovanoj brigadi. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994.
godine.
AHMETSPAHI (Ahmed) SULJO
Roen je 13.3.1950. godine u Vragolovima - Rogatica. Poginuo je
10.10.1992. godine u rejonu Prae na dunosti komandira ete 31.
drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1996. godine.
AHMI (Salem) UZEIR
Roen je 9.9.1972. godine u Visokom. Poginuo je 12.6.1993. go-
dine na Borku Visoko, kao pripadnik 302. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
414
AHMI (Zahid) ZIJAD
Roen je 4.9.1963. godine u Visokom. Poginuo je 21.8.1992. godi-
ne u Crnom potoku - Visoko, kao pripadnik odreda Buci Opin-
skog taba TO Visoko. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
AJDINOVI (Ibrahim) FIKRET
Roen je 22.4.1972. u Tujliima - Visoko. Poginuo je 30.7.1993.
godine na Jasikovici - Fojnica, kao pripadnik 302. motorizovane
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno dodijeljeno
mu je 1994. godine.
ALAGI (Alija) HAJRUDIN
Roen je 4.1.1969. godine u Rogatici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizovane
brigade.
ALAJBEGOVI (Mehmed) AZUR
Roen je 2.6.1977. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 155. motorizovane
brigade.
ALIBAI (Mujo) HALIM
Roen je 23.5.1957. godine u urevu - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 14. divizije.
ALIBEGI (Zihnija) SABAHUDIN
Roen je 9.12.1969. godine u Visokom. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 146. lahke brigade.
ALI (Munib) FIKRET CRNI
Roen je 3.7.1954. godine u Misoi - Ilija. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 126. brdske briga-
de. Poginuo je 10.11.1992. godine u Misoi - Ilija.
ALI (Adem) RAMIZ
Roen je 25.1.1953. godine u Gori - Vogoa. Poginuo je
23.3.1993. godine na Naboiu - Ilija, na dunosti komandira ete
u 126. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
ALIKADI (Asim) RUSMIR
Roen je 1.1.1996. godine u Kamenici - Ilija. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 126. brdske
brigade.
ALOMEROVI (Zulfo) NEDIB
Roen je 18.9.1970. godine u mjestu Zastup - Prijepolje. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan dobio je 1996. kao pripadnik 127. Viteke
brdske brigade.
ANDELIJA (Ahmet) MUJO
Roen je 11.1.1969. godine u Andelijama - Foa. Poginuo je
28.7.1993. godine na Proskoku - Bjelanica, kao pripadnik 182.
Viteke lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
ANELI (Nikola) DUBRAVKO
Roen je 21.2.1961. godine u Skoplju. Poginuo je na ui
12.1.1993. godine kao pripadnik 1. mehanizovane brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.
godine.
ARIFOVI (Izet) MEDID
Roen je 26.11.1964. godine u Rasnom - Sjenica. Umro je
17.6.1993. godine od posljedica ranjavanja kao pripadnik 5. moto-
rizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu
je dodijeljeno 1993. godine.
AVDAGI (Ibrahim) SEAD
Roen je 4.10.1966. godine u Sarajevu. Poginuo je 22.11.1993.
godine u Bakiima - Olovo, kao pripadnik 110. Slavne olovske
brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1994. godine.
AVDI (Zeo) ENSAD SIJEDI
Roen je 9.12.1960. godine u Priboju. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizovane brigade.
AVDI (Muhamed) NEZIR
Roen je 3.11.1961. godine Veljem Lugu - Viegrad. Poginuo je
na ui 8.12.1992. godine kao pripadnik 1. mehanizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
BABI (Ahmo) HASAN
Roen je 30.8.1965. godine u Girama - Sokolac. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 147. lahke bri-
gade.
BAJI (Ramiz) IZUDIN
Roen je 16.1.1972. godine u Pjenovcu Han-Pijesak. Poginuo
je na Stupu 4.8.1992. godine kao pripadnik MAD-a Regionalnog
taba Sarajevo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1996. godine.
BAJRAMOVI (Reid) VELID
Roen je 20.2.1962. godine u Kljuu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1993. kao pripadnik Komande 1. korpusa.
BAJROVI (Faik) ESAD
Roen je 5.9.1955. godine u Sjenici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 1. Slavne motorizovane
brigade.
BAJROVI (Smajo) NAZIF
Roen je 31.3.1954. godine u Igrima - Gacko. Poginuo je na ui
8.12.1992. godine kao pripadnik 1. mehanizovane brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. go-
dine.
BAJROVI (Asim) SAMIR
Roen je 6.6.1967. godine u Sarajevu. Poginuo je na ui
10.12.1992. godine kao pripadnik 1. mehanizovane brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.
godine.
BAKAL (Edhem) DINKO
Roen je 25.2.1962. godine u Sarajevu. Poginuo je 17.9.1994. go-
dine na Dobrinji Sarajevo, u inu natporunika, kao pripadnik 1.
motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
BALTA (Salem) EREF
Roen je 22.2.1966. godine u Kadariima - Vare. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 122. lahke
brigade.
BARUIJA (Kasim) MUHAMED
Roen je 2.8.1959. godine u Miljevini - Foa. Poginuo je 4.8.1992.
godine na Stupu, kao pripadnik Izviako-diverzantske ete 1.
korpusa. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodi-
jeljeno 1994. godine.
BARUIJA (Hamid) EMSO
Roen je 4.5.1960. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1994. godine kao pripadnik Komande 1. korpusa. Pogi-
nuo je 11.10.1994. godine na Moevakom brdu - Vare, u inu
kapetana, na dunosti referenta za planiranje i obuku ininjerskih
jedinica.
BAI (Mehmed) EMIRA
Roena je 3.7.1969. godine u Bosanskom Novom. Poginula je
27.11.1993. godine na Jevrejskom groblju - Sarajevo, kao pripad-
nica 15. motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno joj je dodijeljeno 1995. godine.
BAOVI (Islam) BEHUDIN
Roen je 25.9.1963. godine u Prijepolju. Poginuo je 14.5.1992.
godine na Vracama na dunosti komandira Interventnog voda Op-
TO Stari Grad Sarajevo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1994. godine.
BEKOVI (Zulfo) AMEL
Roen je 9.3.1969. godine u Sarajevu. Poginuo je u Vogoi - mje-
sto Kre - 25.5.1992. godine kao pripadnik OpTO Vogoa. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994.
godine.
BEIRBAI (Mustafa) RIFET
Roen je 17.8.1960. godine u Kozarevini - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke mo-
torizovane brigade.
BEGI (Demail) DEVAD ILDA
Roen je 16.8.1965. godine u Foi. Poginuo je 11.7.1992. godi-
ne u Pofaliima - Sarajevo, kao pripadnik 2. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1992. godine.
BEGI (Osman) ZAIM ZAJ
Roen je 11.1.1955. godine u Brezi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 304. brdske brigade.
Umro je 26.6.1996. godine.
BEKRI (Ahmed) MIRSAD PICE
Roen je 30.6.1967. godine u Vogoi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1993. kao pripadnik 1. motorizovane brigade.
BELKO (Zaim) MIRSAD
Roen je 1.1.1964. godine u Batiima - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 105. motori-
zovane brigade.
BEIREVI (Muan) VAHID
Roen je 30.10.1960. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. kao pripadnik 1. Slavne motorizovane brigade.
BELI (Mehmed) EMIR
Roen je 13.12.1969. godine u Visokom. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 146. lahke brigade.
415
BELIJA (Osman) DEVAD
Roen je 25.9.1962. godine u Koritima - Ilija. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 126. lahke bri-
gade.
BELIJA (Ahmed) FERID FERDO
Roen je 8.2.1970. godine u Koritima - Ilija. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 126. lahke
brigade.
BELIJA (Muhamed) IZET
Roen je 7.9.1964. godine u Koritima - Ilija. Poginuo je
7.10.1992. godine na emernom - Ilija, kao pripadnik 126. brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1993. godine.
BELIJA (Uzeir) RAID
Roen je 13.11.1953. godine u Kruevu - Olovo. Poginuo je u
Donjem Hotonju 19.10.1992. godine na dunosti komandira ete
1. vogoanskog odreda OpO Vogoa. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
BELIJA (Mujo) EMSUDIN
Roen je 11.2.1960. godine u Dabrovini - Vare. Poginuo je
14.8.1995. godine na Moevakom brdu - Ilija, na dunosti po-
monika komandanta za obavjetajne poslove 122. lahke briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1995. godine.
BEOVI (Ejub) MUSTAFA MUSA
Roen je 14.6.1965. godine na Tjentitu - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 148. Viteke
lahke brigade.
BEZDROB (Dafer) ENES
Roen je 28.9.1962. godine u Goradu. Poginuo je 29.10.1992. go-
dine u Donjoj Lijeski - Viegrad, na dunosti zamjenika komandi-
ra Interventnog voda 31. drinske udarne brigade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
BEZDROB (Nazir) MIRSAD KAN
Roen je 16.11.1965. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik Komande 1. korpusa.
BII (Mehmed) HAMDIJA
Roen je 16.1.1945. godine u Borovcu - Gorade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke mo-
torizovane brigade.
BIO (Nurko) MIRSAD
Roen je 3.5.1970. godine u Vogoi. Poginuo je na ui
25.12.1993. godine kao pripadnik 1. Slavne motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
BIO (Jusuf) SAFET
Roen je 9.5.1953. godine u Dukatoviima - ajnie. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 127.
Viteke brdske brigade.
BIKI (Velija) DEJZIN
Roen je 4.2.1975. godine u Pei. Poginuo je na Stupu 21.8.1992.
godine kao pripadnik 1. sandake brigade. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
416
BOGUNI (Halil) EMIR ARLI
Roen je 26.11.1966. godine u Sarajevu. Poginuo je 28.7.1993.
godine na Golom brdu - Igman, na dunosti komandira voda 4.
motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan dobio je
1993. godine. Posthumno je odlikovan Ordenom za vojne zasluge
sa zlatnim maevima 1994. godine.
BOJA (Bajro) SALEM
Roen je 1.12.1962. godine u Griviima - Hadii. Poginuo je
4.12.1992. godine na Gunaru - Hadii, kao pripadnik 9. brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1993. godine.
BOLI (Taib) SENAHID BOLO
Roen je 11.3.1958. godine u Bakiima - Olovo. Poginuo je
22.1.1994. godine na Kruevu - Olovo, na dunosti komandanta
bataljona u 110. Slavnoj olovskoj brdskoj brigadi. Posthumno od-
likovan Ordenom za vojne zasluge sa zlatnim maevima i ratnim
priznanjem Zlatni ljiljan 1994. godine.
BOTI (Osman) OSMAN
Roen je 20.3.1961. godine u Varditu - Breza. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 304. brdske
brigade.
BRANKOVI (Abdulah) EMIR
Roen je 14.1.1971. godine u Rogatici. Poginuo je 2.11.1994.
godine na Proskoku Bjelanica, kao pripadnik 181. bonjake
brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1995. godine.
BRANKOVI (Hakija) NEDAD
Roen je 28.12.1962. godine u Viegradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Komande 1. korpusa.
BRATI (Muharem) MERIM BRACO
Roen je 9.3.1966. godine u Bosanskoj Krupi. Poginuo je 2.8.1992.
godine na Regoju - Trnovo, na dunosti komandira Izviako-di-
verzantskog voda u 1. Bonjakoj brdskoj brigadi. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
BRKO (Abdulah) MENSUR
Roen je 27.5.1969. godine u Viegradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik Izviako-diverzant-
ske ete 1. korpusa.
BUBICA (erif) NEDAD
Roen je 24.2.1953. godine u Pljevljima. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Komande 1. korpusa.
BUBLIN (Ramo) JUSUF
Roen je 2.1.1956. godine u Ljutoj - Kalinovik. Poginuo je
10.3.1994. godine kod Famosa - Hrasnica, na dunosti komandira
ete u 4. motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
BUBLIN (Salko) NEDAD UPO
Roen je 7.5.1973. godine u Kalinoviku. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizo-
vane brigade.
BUBLIN (Alija) SEAD SEJO
Roen je 15.5.1970. godine u Ljutoj - Kalinovik. Poginuo je
25.8.1992. godine na Jakomilju na dunosti komandanta odre-
da. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
BUAN (Hajro) EMIR
Roen je 15.3.1974. godine u Bijelom Polju. Poginuo je 10.7.1993.
godine u Trnovu kao pripadnik 4. motorizovane brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
BUUK (Mustafa) HIDAJET
Roen je 22.7.1963. godine u Visokom. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 135. brdske brigade.
BUGARIN (aban) FERID
Roen je 7.4.1961. godine u Brodarevu - Prijepolje. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 102. mo-
torizovane brigade.
BUKVA (Ramiz) EFIK
Roen je 4.1.1959. godine u Holijacima - Viegrad. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 2. motori-
zovane brigade.
BULATOVI (Abid) EFKIJA
Roen je 4.5.1972. godine u Viegradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. kao pripadnik 127. Viteke brdske brigade.
BULBULUI (Velija) SULEJMAN BIJELI
Roen je 21.11.1960. godine u Mahali - Breza. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 304. brdske
brigade.
BULJETOVI (Ibrahim) JASMIN
Roen je 8.6.1972. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 304. brdske brigade.
BULJUBAI (emso) HAMED
Roen je 21.6.1964. godine u Sarajevu. Poginuo je 28.9.1992.
godine na Stupskom brdu kao pripadnik 2. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1992. godine.
BURZA (Emir) FIKRET
Roen je 21.7.1973. godine u Rogatici. Poginuo je 11.4.1994. go-
dine u Vareu kao pripadnik 2. samostalnog bataljona. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
BURZI (Meho) REFIK
Roen je 17.9.1962. godine u Vareu. Poginuo je 10.6.1992. go-
dine na emerskoj planini - Ilija, kao pripadnik Odreda Sret-
no Opinskog taba Teritorijalne odbrane Breza. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
BUZA (Husein) TEUFIK TUFO
Roen je 13.5.1950. godine u Malim Trnovcima - Visoko. Poginuo
je 16.6.1992. godine na Krevinama - Visoko, na dunosti koman-
dira ete za specijalne namjene Tufina eta Visoko. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1992. godine.
CERO (Huso) MEHEMED
Roen je 14.10.1954. godine u Viegradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. kao pripadnik 1. motorizovane brigade.
COCALI (Mehmed) ENIZ
Roen je 8.12.1959. godine u titarevu - Viegrad. Poginuo je
27.1.1993. godine u Rajlovcu kao pripadnik Interventnog voda 2.
Viteke motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
CRNOVRANIN (Numan) ADEM
Roen je 15.4.1943. godine u Bistrici - Bijelo Polje. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Komande
1. korpusa.
AKAL (Osman) VEHID
Roen je 3.4.1962. godine u Banjoj Luici - Sokolac. Poginuo je
20.3.1993. godine na Kruevu - Olovo, na dunosti komandira
voda 1. samostalnog sokolakog bataljona. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
AMDIJA (Jusuf) JASMIN
Roen je 1.12.1968. godine u Rogatici. Poginuo je 26.10.1993.
godine na Bistriku - Sarajevo, kao pripadnik ete Vojne policije 1.
korpusa. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
ARDAKOVI (Sulejman) RAMIZ
Roen je 8.5.1954. godine u Han-Pijesku. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 1. epske brigade.
AUEVI (Hadan) ALIJA
Roen je 5.8.1961. godine u Ribarima - Foa. Poginuo je 5.8.1994.
godine u Vareu, na dunosti komandira ete u 102. motorizovanoj
brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
AUEVI (Adil) ANES
Roen je 9.8.1965. godine u Sarajevu. Poginuo je 29.1.1993. godi-
ne na Trebeviu na dunosti zamjenika komandira protivoklopne
ete 1. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
AUEVI (Sabit) KENAN
Roen je 27.4.1972. godine u Sarajevu. Poginuo je na Hotonju
7.8.1992. godine na dunosti komandira ete Hotonj OpO Vo-
goa. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijelje-
no 1993. godine.
AVRK (Hamid) HUSEIN
Roen je 17.9.1961. godine u Foi. Poginuo je 29.7.1992. godine
na Preljui - Foa, kao pripadnik 1. drinske udarne brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995.
godine.
ELIK (Rasim) ESAD
Roen je 1.1.1958. godine u elikovom Polju - Foa. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 148.
Viteke lahke brigade.
ELIK (Zeir) TAIB TATO
Roen je 27.2.1950. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1996. godine kao pripadnik 148. Viteke lahke brigade.
IKMI (Bego) NIJAZ
Roen je 3.3.1961. godine u Ravnima - Vare. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 122. lahke
brigade.
417
IKO (Munib) NIHAD VALTER
Roen je 19.1.1962. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 109. brdske brigade.
ILA (Seid) JASMIN
Roen je 24.5.1968. godine u Docima - Kiseljak. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 109. brdske
brigade.
IZMO (Ragib) NEDIB
Roen je 20.7.1967. godine u Kreevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 145. Slavne lahke bri-
gade.
IZMOVI (Emin) SENAD
Roen je 26.1.1964. godine u Pljevljima. Poginuo je u Vogoi
9.11.1993. godine na dunosti komandira voda u 1. motorizovanoj
brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
OHODAR (Suljo) VAHIDIN
Roen je 5.11.1972. godine u Kijevu - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 12. divizije.
OLAKOVI (Devad) RAMIZ
Roen je 27.9.1962. godine u Kovaiima - Olovo. Poginuo je na
ui 18.9.1992. godine, kao pripadnik 13. novosarajevske briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1996. godine.
OLAKOVI (Nezir) SALEM
Roen je 23.3.1967. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 110. Slavne olovske
brdske brigade.
OMAGA (Mustafa) MUHIDIN
Roen je 10.10.1970. godine Sarajevu. Poginuo je u Vogoi -
Orahov brijeg 16.6.1993.godine, kao pripadnik 1. motorizovane
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1993. godine.
OPRA (amil) HAMDO
Roen je 3.5.1966. godine u Turovima - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 181. bonjake
brdske brigade.
ORBO (Alija) SAFET
Roen je 8.1.1968. godine u Mjeajima - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 148. Viteke
lahke brigade.
UTURA (ulaga) MUHAREM - BEBA
Roen je 28.6.1963. godine u Gori - Vogoa. Poginuo je 2.8.1994.
godine na Moevakom brdu - Ilija, kao pripadnik 126. brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
ATI (Himzo) MIRSAD - UPERAK
Roen je 15.10.1957. godine u Bihau. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 9. brdske brigade.
ATO (Osman) SEAD - GLAVA
Roen je 27.11.1970. godine u Rudom. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 143. lahke brigade.
418
ERIMAGI (Mehmed) DEVAD
Roen je 29.7.1967. godine u Mjeajima - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 148. Viteke
lahke brigade.
ESKO (Rasim) SINAN
Roen je 17.01.1962. godine u Han-Pijesku. Poginuo je 23.7.1995.
godine na Vrataru - epa, kao pripadnik 285. lahke brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan dodijeljeno mu je 1994. godine.
OSO (Salko) ADIL
Roen je 21.12.1954. godine u ajniu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizo-
vane brigade.
ULUM (Ahmed) IBRAHIM
Roen je 24.8.1973. godine u Kosovskoj Mitrovici. Poginuo je
3.12.1992. godine na Otesu - Ilida, na dunosti komandira Izvi-
ako-diverzantskog voda u 2. samostalnom motorizovanom bata-
ljonu. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijelje-
no 1996. godine.
UREVAC (Salko) Haris
Roen je 4.1.1966. godine u Sarajevu. Poginuo je 24.5.1992. godi-
ne u Nedariima - Sarajevo kao pripadnik Regionalnog taba TO
Sarajevo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodi-
jeljeno 1994. godine.
UTAHIJA (Avdo) HILMO
Roen je 20.4.1969. godine u Rakitnici - Rogatica. Poginuo je na
Stupu 4.8.1992. godine kao pripadnik MAD-a Regionalnog taba
Sarajevo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodi-
jeljeno 1996. godine.
DAHI (Ibrahim) ADIL
Roen je 22.4.1960. godine u Kamenskom - Olovo. Poginuo je
25.9.1992. godine u Prozoru kao pripadnik 110. Slavne olovske
brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1994. godine.
DAUT (Omer) NUSRET
Roen je 15.10. 1963. godine u Bjelimiima - Konjic. Poginuo je
10.5.1992. godine na Hrasnom Brdu kao pripadnik Opinskog ta-
ba odbrane Novi Grad. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
DACI (Hazbo) TAO
Roen je 14.2.1969. godine u Sjenici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1992. kao pripadnik 4. PDO Vogoa.
DEDI (Velaga) ALIJA
Roen je 3.3.1963. godine na Sokocu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizovane
brigade.
DEDI (Demal) READ
Roen je 3.1.1963. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizovane brigade.
DEDI (Hasim) SEAD
Roen je 30.12.1950. godine u Sarajevu. Poginuo je 19.7.1995.
godine na Treskavici kao pripadnik 141. lahke brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
DEDOVI (erif) IBRAHIM
Roen je 23.1.1953. godine u Prijanoviima - Foa. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 155. mo-
torizovane brigade.
DELALI (Osman) EJUB
Roen je 13.6.1957. godine u Mjedeniku - Gacko. Poginuo je na
Humu 5.12.1992. godine na dunosti komandanta OpO Vogoa.
Ratno priznanje Zlatni ljiljan dodijeljeno mu je 1992. godine.
DELI (Meho) FIKRET
Roen je 10.4.1961. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dodijeljeno mu je 1994. godine kao pripadniku 4. motori-
zovane brigade.
DELI (Ramiz) IZET
Roen je 2.12.1946. godine u Vogoi. Poginuo je u Ugorskom
- Vogoa 30.7.1993. godine na dunosti zamjenika komandanta
bataljona 1. motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
DELI (Mujo) NEDAD
Roen je 21.9.1972. godine u Foi. Poginuo je 13.6.1992. godine
u Donjem Kotorcu na dunosti komandira Interventnog voda u 4.
motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
DERVIEVI (Vehbija) IBRAHIM
Roen je 4.1.1961. godine u Travniku. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. kao pripadnik 1. Slavne motorizovane bri-
gade. Odlikovan je Ordenom zlatnog ljiljana sa zlatnim vijencem
1997. godine.
DIVOVI (Asim) SULJO
Roen je 17.3.1967. godine u Trnovu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 181. bonjake brdske
brigade.
DIZDAREVI (Vehid) FERID
Roen je 5.6.1958. godine u Batovu - ajnie. Poginuo je
10.2.1994. godine kod Kusjevrana - ajnie, na dunosti naelnika
taba 43. drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
DIZDAREVI (Ramiz) MUSTAFA ZUBAN
Roen je 6.1.1945. godine u Sarajevu. Poginuo je 17.1.1994. godi-
ne na Grbavici - Sarajevo, kao pripadnik 15. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
DOLOVI (Mehmed) OMER
Roen je 9.10.1959. godine u Rudom. Poginuo je 27.1.1993. godi-
ne na Sokolju kao pripadnik 2. Viteke motorizovane brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.
godine.
DROBAC (Borivoje) NEBOJA
Roen je 12.5.1962. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. kao pripadnik 1. motorizovane brigade.
DUBRAVI (Nedad) KENAN
Roen je 19.8.1962. godine u Sarajevu. Poginuo je 13.10.1992.
godine na Otesu - Sarajevo, kao pripadnik 2. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1996. godine.
DUI (Abdulj) ZAMO
Roen je 8.2.1967. godine u Plavu. Poginuo je 24.9.1994. godine
na Jasenu - Vare, na dunosti komandanta manevarskog bataljona
101. motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1995. godine
DURAKOVI (Alija) AMIR
Roen je 29.7.1966. godine u aevcima - Olovo. Umro je u Za-
grebu 1.7.1993. od posljedica ranjavanja, kao vojnik diverzant u
110. Slavnoj olovskoj brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
DURAKOVI (Reid) NEDAD DADA
Roen je 21.12.1956. godine u Visokom. Poginuo je 11.6.1992.
godine na Vlajikoj kosi - Visoko, na dunosti pomonika ko-
mandanta za logistiku 2. odreda Opinskog taba Teritorijalne od-
brane Visoko. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1994. godine.
DURI (Asim) MEHMED
Roen je 6.7.1958. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1995. godine kao pripadnik 181. bonjake brdske bri-
gade. Poginuo je 30.6.1995. godine na Lueviku - Treskavica, na
dunosti zamjenika komandanta bataljona u 181. Bonjakoj brd-
skoj brigadi.
DAFERAGI (Asim) SAFET
Roen je 1.1.1955. godine u Bogoviima - Pale. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. brdske bri-
gade.
DAFI (Nezir) ESAD
Roen je 7.12.1948. godine u Buci - Visoko. Poginuo je 10.6.1993.
godine u rejonu Mali Trnovci - Visoko, na dunosti komandi-
ra voda Odreda Abdullatif - OpTO Visoko. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
DAFI (Vejsil) HAMZA
Roen je 12.8.1950. godine u Bukovici - Busovaa. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke
motorizovane brigade.
DAFI (Arif) KERIM
Roen je 25.12.1962. godine u Sarajevu. Poginuo je 17.9.1992.
godine kod kamenoloma Krupac - Igman, na dunosti komandanta
bataljona u 4. motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
DAFI (Raif) RAMIZ
Roen je 29.10.1971. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 135. brdske brigade.
DAFO (Dafer) BAJRO
Roen je 9.11.1940. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizovane brigade.
DAKA (Idriz) SEAD
Roen je 3.2.1976. godine u Hamburgu - Njemaka. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke
motorizovane brigade.
419
DAMALIJA (Hamid) ENVER
Roen je 10.6.1963. godine u urevu - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 82. brdske
brigade.
DAMALIJA (Abid) ZIJAD
Roen je 9.3.1967. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1994. godine kao pripadnik 310. brdske brigade.
DANANOVI (Muhamed) MURIS
Roen je 1.1. 1971. godine u Rogatici. Poginuo je 10.2.1994. go-
dine na Kusjevranu - ajnie na dunosti komandira Izviako-
diverzantske ete 43. drinske brigade. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
DANKO (Ekrem) FAHRUDIN
Roen je 26.6.1971. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 101. motorizovane
brigade.
DINDO (Ramo) JASMIN
Roen je 25.1.1969. godine u Sarajevu. Poginuo je u Hotonju
14.11.1994. godine kao pripadnik 1. Slavne motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
DINO (Ibro) AMIR
Roen je 2.4.1971. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 4. Viteke motorizovane
brigade.
DUBUR (Zaim) EDHEM EKO
Roen je 25.3.1954. godine u Gacku. Poginuo je 15.6.1992. godi-
ne na Stupu - Sarajevo, na dunosti komandanta bataljona u 102.
motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
EDOVI (Hrusto) ALMIR
Roen je 10.11.1972. godine u ajniu. Poginuo je 8.12.1992. go-
dine u Nedariima - Sarajevo, kao pripadnik 101. brdske briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
ELILOVI (Suno) UZEIR DANA
Roen je 18.5.1957. godine u Kuicama - Hadii. Poginuo je
25.7.1994. godine u Vraniima na dunosti komandira ete u 149.
brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1996. godine.
ELKO (Ibrahim) ZIFET PI
Roen je 19.6.1971. godine u Vraniima - Hadii. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 9. brdske
brigade.
IDALIJA (Asim) ASMIN
Roen je 27.5.1970. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 141. lahke brigade.
IP (Hilmo) SEAD
Roen je 7.8.1965. godine u Viegradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizo-
vane brigade.
420
UDERIJA (Safet) OSMAN
Roen je 3.1.1958. godine u mjestu Susjeno - Foa. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 148.
Viteke lahke brigade.
ULBI (Nusret) RUSMIR
Roen je 11.7.1955. godine u Sarajevu. Poginuo je 15.11.1992.
godine na Borijama - Sarajevo, na dunosti komandira ete u 2.
brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1992. godine.
ELI (Rasim) MEVLIDA
Roena je 29.6.1963. godine u Derventi. Poginula je 28.7.1993.
godine na Golom brdu - Igman, kao pripadnica 4. motorizovane
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno joj je dodije-
ljeno 1994. godine.
FATI (Jusuf) ALMIR
Roen je 6.10.1972. godine u Budoelju - Vare. Poginuo je
21.12.1993. godine na Velikom humu - Zenica, na dunosti ko-
mandira odjeljenja u 122. lahkoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
FATI (Mujo) HARIS
Roen je 31.10.1966. godine u Sarajevu. Poginuo je na ui
8.6.1992. godine na dunosti pomonika komandanta za bezbjed-
nost Odreda Veleii OpTO Novo Sarajevo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
FATI (Salko) OSMAN
Roen je 4.1.1971. godine u Sarajevu. Poginuo je 7.12.1992. go-
dine na Trebeviu kao pripadnik 2. samostalnog bataljona. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. go-
dine.
FAZLI (Smajo) EDIN
Roen je 7.7.1968. godine u Brutusima - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizo-
vane brigade.
FAZLI (Ragib) HAMDIJA EPA
Roen je 30.3.1972. godine u Borovcu - Rogatica. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 181. bonjake
brdske brigade.
FAZLI (Ibrahim) IBRICA
Roen je 18.11.1941. godine u Rudom. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Komande 1. korpusa.
FERHATOVI (air) INAS MAAR
Roen je 14.4.1959. godine u Kraiima - Gorade. Poginuo je
30.10.1992. godine na Dublju - Gorade, na dunosti komandira
ete 1. drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
FERIZ (Hasan) MERZUK
Roen je 20.7.1968. godine u Ugorskom - Vogoa. Poginuo je
u Vogoi - Kre 25.5.1992. godine kao pripadnik OpTO Vogo-
a. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
FETAHOVI (Muhamed) EDIN
Roen je 22.8.1958. godine u Sarajevu. Poginuo je 30.7.1993. go-
dine na ui - Sarajevo, kao pripadnik 2. brdske brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. go-
dine.
FRANJI (Ilija) IMUN
Roen je 17.5.1964. godine u Sarajevu. Poginuo je 10.10.1992.
godine na Stupu kao pripadnik 102. motorizovane brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.
godine.
GACKA (Hasan) BEKTO
Roen je 27.12.1956. godine u Viegradu. Poginuo je 29.10.1992.
godine u Donjoj Lijeski - Viegrad, na dunosti komandira inter-
ventnog voda 31. drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
GANI (Nezir) MUHAMED
Roen je 10.8.1957. godine u Kokoiima - Vare. Poginuo je
20.4.1993. godine na Lisovu brdu - Visoko, kao pripadnik 122.
lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1994. godine.
GAZIBARA (Emsud) NEDAD PEO
Roen je 6.9.1968. godine u Visokom. Poginuo je 27.4.1992. go-
dine kod Cvjetanovia kue - Visoko, kao pripadnik Patriotske lige
Visoko. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
GODINJAK (Bajro) ISMET
Roen je 17.3.1973. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 102. motorizovane
brigade.
GODINJAK (Bajro) SENAHID DUGI
Roen je 24.6.1971. godine u Godinji - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. Viteke mo-
torizovane brigade.
GOJAK (Mulko) JUSUF JUKA
Roen je 7.3.1952. godine u mjestu Gojakovii - Prijepolje. Pogi-
nuo je na ui 12.1.1993. godine na dunosti komandira Izvia-
ko-diverzantske ete 1. mehanizovane brigade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
GRABOVICA (Galib) ANER
Roen je 6.8.1974. godine u Sarajevu. Poginuo je 27.6.1993. godi-
ne na Sedreniku kao pripadnik 9. brdske brigade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1997. godine.
GREBO (Husein) MUHAMED
Roen je 6.2.1954. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 141. lahke brigade.
HADALI (Amir) SENAD
Roen je 4.7.1959. godine u Prijepolju. Poginuo je 17.7.1993. go-
dine na Stupu kao pripadnik 102. motorizovane brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
HADIAHMETOVI (Abid) EDIN
Roen je 18.5.1968. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Protivoklopne ete 4.
motorizovane brigade.
HADIAHMETOVI (Mujo) HAMED
Roen je 4.7.1951. godine u Huseinoviima - Foa. Podlegao je
od posljedica ranjavanja 1.2.1993. godine na dunosti naelnika
taba 1. drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
HADI (Dervi) ISMET MUTEVELIJA
Roen je 7.3.1952. godine u Trnovu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 5. motorizovane brigade.
HADI (Nezir) SAFET
Roen je 28.8.1952. godine u Rudom. Poginuo je 18.4.1992. godi-
ne u Vogoi na dunosti pomonika komandanta za moral OpTO
Novi Grad. Posthumno je odlikovan ratnim priznanjem Zlatni lji-
ljan 1992. i Ordenom heroja oslobodilakog rata 1994. godine.
HAJDAREVI (Huso) OMER
Roen je 15.9.1949. godine u Sokocu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizovane
brigade.
HAJDAREVI (Suljo) REMZIJA DO
Roen je 19.11.1959. godine u Tjentitu - Foa. Poginuo je
24.7.1993. godine u Fojnici na dunosti komandira Izviako-
diverzantskog voda 310. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HAJDAREVI (erif) RAHMAN
Roen je 20.4.1958. godine u Gunjiiima - Pljevlja. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1995. kao pripadnik 111. Viteke
brdske brigade.
HAJDAREVI (erif) SALKO
Roen je 15.1.1956. godine u Gunjiiima - Pljevlja. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1996. kao pripadnik 1. logistike baze
1. korpusa Armije RBiH.
HAJRI (Meho) DAFER
Roen je 20.2.1961. godine u Strijeevu - Vare. Poginuo je
19.12.1992. godine na Rokou - Vare, na dunosti komandira ete
u 122. lahkoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
HAJRULAHOVI (Kemal) MUSTAFA TALIJAN
Roen je 22.1.1957. godine u Banjoj Luci. Umro je 8.3.1998. go-
dine na dunosti zamjenika pomonika naelnika taba za obavje-
tajni rad i sigurnost ZK-a VFBiH. Posthumno odlikovan Orde-
nom zlatnog grba sa maevima 1998. godine.
HALA (Alija) HALIL
Roen je 24.3.1954. godine u Tihoviima - Vogoa. Poginuo je
26.4.1993. godine na Naboiu - Ilija, na dunosti komandira
voda u 126. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HALILOVI (Salih) ASMIR
Roen je 15.4.1969. godine u Medojeviima - Ilija. Poginuo je
12.11.1992. godine u rejonu Gajine - Ilija, kao pripadnik 126.
brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1993. godine.
HALILOVI (Osman) REID
Roen je 7.11.1965. godine u Medojeviima - Ilija. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 126.
lahke brigade.
421
HALILOVI (Ferid) SAMIR
Roen je 29.10.1975. godine u Gradacu. Radnik. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 143. brdske
brigade.
HALIMANOVI (Reid) EFIK
Roen je 7.9.1960. godine u Han-Pijesku. Poginuo je 28.12.1992.
godine na Mujkia brdu - Sarajevo, na dunosti komandira voda u
7. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu
je dodijeljeno 1996. godine.
HANJALI (Zulfo) DEVAD
Roen je 21.4.1962. godine u Daniiima - Foa. Poginuo je
17.7.1993. godine na Proskoku Bjelanica, na dunosti koman-
danta bataljona u 82. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HANJALI (Ahmet) ZIJAD ZAKARELI
Roen je 1.10.1962. godine u Daniiima Foa. Poginuo je
15.7.1993. godine na Proskoku - Bjelanica, na dunosti naelni-
ka artiljerije u 82. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
HASANDI (Huso) REFIK
Roen je 3.2.1965. godine u Visokom. Poginuo je 4.2.1993. godi-
ne na Naboiu - Ilija, na dunosti komandira desetine Opinskog
taba Teritorijalne odbrane Visoko. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HASANOVI (Hasan) BAJRAM
Roen je 16.4.1958. godine u Gorno Orizar - Titov Veles. Poginuo
je 11.5.1993. godine na Butmiru na dunosti komandira ete u 4.
motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
HASANOVI (Zahir) OMER
Roen je 7.5.1966. godine u Manguriima - Sokolac. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je1996. godine kao pripadnik 141.
lahke brigade.
HASANOVI (Husein) RAMIZ
Roen je 27.12.1967. godine u Han-Pijesku. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 285. brdske
brigade.
HASEI (Muan) REFIK
Roen je 24.12.1958. godine u Misoi - Ilija. Poginuo je
22.5.1993. godine u Nasiima - Ilija, na dunosti naelnika grae-
vinske slube 126. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HASEI (Nail) ZIJAD
Roen je 26.12.1965. godine. Ratno priznanje Zlatni ljiljan do-
bio je 1993. godine kao pripadnik 4. motorizovane brigade.
HASI (Safet) FIKRET
Roen je 10.10.1965. godine u Botunji - Kreevo. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 9. brdske
brigade.
HASOVI (Sulejman) MUSID
Roen je 21.7.1963 godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Gardijske brigade
Delta.
422
HASOVI (air) VEJSIL
Roen je 18.5.1956. godine u Miljenu - ajnie. Poginuo je
9.2.1994. godine na Kusjevranu - ajnie, kao pripadnik 43. drin-
ske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu
je dodijeljeno 1996. godine.
HEO (Adem) MEHMED
Roen je 29.10.1966. godine u Viegradu. Poginuo je 29.10.1992.
godine na Donjoj Lijeski - Viegrad, na dunosti komandira Izvi-
ako-diverzantskog voda u 1. Slavnoj viegradskoj brigadi. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995.
godine.
HEMI (Ibrahim) MUHIDIN
Roen je 18.4.1972. godine u Olovu. Umro je 13.10.1992. godine
od posljedica ranjavanja na Kruevu - Olovo, kao pripadnik 110.
Slavne olovske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HERI (Suno) NERMIN
Roen je 19.1.1971. godine u Ivaniima - Ilija. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 310. brdske
brigade.
HIDO (Omer) MAHIR
Roen je 6.6.1974. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 304. brdske brigade.
HODO (Ahmet) MIRSAD
Roen je 7.4.1960. godine u Goradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 102. motorizovane
brigade.
HODI (Maho) FAHRUDIN
Roen je 17.10.1972. godine u edanjskom - Srebrenica. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 145.
Slavne lahke brigade.
HODI (Bajro) KASIM
Roen je 21.2.1961. godine u Budoelju - Vare. Poginuo je
20.4.1993. godine na Lisovu brdu - Visoko, na dunosti komandira
voda u 122. lahkoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HODI (Mehmed) MEHEMED HODA
Roen je 28.7.1954. godine u Zvorniku. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 302. motorizovane
brigade.
HODI (Huso) MURADIF KODI
Roen je 28.11.1959. godine u Miljevini - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 182. lahke bri-
gade.
HOMORA (Alija) ADEM
Roen je 4.4.1957. godine u Podmeljinama - Gorade. Podlegao je
od posljedica ranjavanja 10.8.1992. godine kao pripadnik 31. drin-
ske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu
je dodijeljeno 1996. godine.
HOI (Safet) EDIN
Roen je 9.8.1971. godine u Lukavcu - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. Viteke mo-
torizovane brigade.
HOBO (Bego) RAMO
Roen je 5.5.1970. godine u Sarajevu. Poginuo je 1.8.1994. godine
u Kariima - Vare, kao pripadnik 105. motorizovane brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994.
godine.
HRUSTEMOVI (Galib) EDIN
Roen je 3.3.1971. godine u Sarajevu. Poginuo je 31.3.1993. godi-
ne na Grdonju - Sarajevo, kao pripadnik 9. mtbr. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
HUBIJAR (Alija) EVKO
Roen je 12.4.1965. godine u Foi. Odlikovan je Ordenom zlatnog
ljiljana sa srebrenim vijencem 1997. godine, kao pripadnik 104.
Viteke motorizovane brigade.
HUKARA (Omer) EDIN
Roen je 3.1.1965. godine u Foi. Poginuo je 14.9.1992. godine u
Otesu - Sarajevo, na dunosti pomonika komandanta za moral u
1. podrinjskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
HUMI (Salem) HAMID
Roen je 23.9.1968. godine u Foi. Poginuo je 26.10.1993. godine
u Sarajevu, kao pripadnik ete vojne policije 1. korpusa. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. go-
dine.
HUSEINOVI (Asim) IFET
Roen je 11.6.1963. godine u Bukovici - Kiseljak. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 109. brdske
brigade.
HUSEJNOVI (Salko) MIRSAD
Roen je 21.12.1959. godine u Bukovici - Kiseljak. Poginuo je
8.11.1992. godine na Koanu - Kiseljak, na dunosti komandira
Izviako-diverzantskog voda Odreda OpTO Kiseljak. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
HUSKI (Ramiz) NIJAZ
Roen je 14.8.1962. godine u Bakoviima - Fojnica. Poginuo je
8.7.1995. godine u Brutusima - Trnovo, na dunosti komandira
ete 145. Slavne lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
IBRAHIMOVI (Sakib) OLIVER
Roen je 10.10.1958. godine u Foi. Poginuo je 14.10.1994. go-
dine u Vareu na dunosti komandira ete u 102. motorizovanoj
brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
IBRAHIMOVI (Beir) OMER
Roen je 26.6.1959. godine u Ivaniima - Ilija. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 110. Slavne
olovske brdske brigade.
IMAMOVI (Suljo) ISMET BELI
Roen je 21.8.1965. godine u Delijaima - Trnovo. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 181. Bo-
njake brdske brigade.
IMAMOVI (Zaim) MEHMEDALIJA
Roen je 28.2.1948. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 101. motorizovane
brigade.
IMAMOVI (Huso) ZAIM
Roen je 22.4.1961. godine u Ilovai - Gorade. Poginuo je
9.10.1995. godine na elini - Rogoj, na dunosti komandanta 14.
divizije. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1996. godine.
ISANOVI (Adil) JASMIN
Roen je 12.10.1969. godine na Kobiljoj Glavi - Vogoa. Nestao
je na Treskavici - Bibavica 5.10.1995. godine na dunosti pomo-
nika komandanta bataljona 1. Viteke motorizovane brigade. Ti-
jelo je ostalo na neprijateljskoj strani, a ekshumirano je u maju
1996. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijelje-
no 1995. godine.
ISOVI (Omer) ADEM
Roen je 19.4.1966.godine u Kalafatima - Priboj. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 2. motorizo-
vane brigade.
ISOVI (Zaim) SAFET
Roen je 6.9.1966. godine u Bijelom Polju. Poginuo je 12.6.1993.
godine na Mijatovia kosi - Sarajevo, na dunosti naelnika taba
2. Viteke motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1992. godine. Posthumno je odlikovan Ordenom za vojne
zasluge sa zlatnim maevima 1994. godine.
IVII (Miroslav) ZVONKO
Roen je 24.2.1964. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 141. lahke brigade.
IVOJEVI (Emin) ABDULAH
Roen je 18.9.1972. godine u Podeplju Han-Pijesak. Poginuo
je 17.1.1993. godine na Jezeru - Srebrenica, kao pripadnik 285.
lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1996. godine.
JAHI (Kasim) MENSUR BESKO
Roen je 8.1.1964. godine u Lepenici - Kiseljak. Poginuo je
21.6.1995. godine u Ilovicama - Trnovo, kao pripadnik 145. Slav-
ne lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1995. godine.
JAMAKOVI (evko) RAMIZ
Roen je 17.6.1968. godine u Olovu. Poginuo je 15.11.1992. go-
dine na Cumici - Olovo, kao pripadnik 110. Slavne olovske brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
JAAR (Ahmed) RAMIZ
Roen je 3.5.1958. godine u Batiima - Trnovo. Poginuo je
1.8.1994. godine na Niikoj visoravni - Ilija, na dunosti koman-
dira voda u 4. motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
JAAREVI (Husein) MEHMEDALIJA
Roen je 18.11.1966. godine u Pljevljima. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 127. Viteke brdske
brigade.
JE (Dafer) BEGAN
Roen je 23.10.1960. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni lji-
423
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizovane
brigade.
JUKOVI (Nedib) LUTVIJA
Roen je 17.8.1958. godine u Prijepolju. Poginuo je na Stupu
14.9.1992. kao pripadnik 1. sandake brigade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1992. godine.
JUNUZOVI (Ramiz) NUSRET
Roen je 9.10.1954. godine u Bilalovcu - Kiseljak. Poginuo je
28.8.1993. godine na Kazagiima - Kiseljak, na dunosti zamjeni-
ka komandanta odreda 123. lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
JURI (Bosiljko) KORNELIJA
Roena je 23.9.1972. godine u Sarajevu. Poginula je 10.10.1992.
godine na Stupu na dunosti komandira sanitetske desetine u bri-
gadi Kralj Tvrtko. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno joj
je dodijeljeno 1994. godine.
JUSUPOVI (Munib) MUSTAFA MUTE
Roen je 27.11.1972. godine u Smajloviima - Fojnica. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 310.
brdske brigade.
JUSUPOVI (Ibro) UZEIR
Roen je 26.3.1965. godine u Jablanici. Poginuo je 30.5.1993. go-
dine na brdu Mojmilo na dunosti zamjenika komandanta MAD-a
101. motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 4.4.1994. godine.
KABAKLIJA (Ahmed) IBRAHIM
Roen je 25.11.1967. godine u Viegradu. Poginuo je 12.4.1993.
godine na Zaglavku kod Viegrada, na dunosti komandanta ba-
taljona u 1. Slavnoj viegradskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
KADRI (Dervi) NURAGA
Roen je 27.10.1965. godine u Klisu - Olovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 110. Slavne
olovske brdske brigade.
KADRI (Avdo) ERIF DEDO
Roen je 22.3.1940. godine u Orahovu - Breza. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 304. brdske
brigade.
KADRI (Halil) ZUHDIJA
Roen je 30.11.1959. godine u Kaknju. Poginuo je 18.3.1993. go-
dine na Stupu - Sarajevo, kao pripadnik 102. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1997. godine.
KAHRIMAN (Selim) IBRO
Roen je 5.3.1967. godine u Tihoviima - Vogoa. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 126. brd-
ske brigade.
KAHVEDI (Muhamed) NADIR
Roen je 9.8.1958. godine u Sarajevu. Poginuo je 30.5.1993. go-
dine na brdu Mojmilo - Sarajevo, na dunosti komandanta MAD-a
101. motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 4.4.1994. godine.
424
KAJMOVI (Himzo) RAMO
Roen je 10.2.1966. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 127. Viteke brdske
brigade.
KAMBEROVI (Salko) HUSO
Roen je 10.12.1955. godine u Prijepolju. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 127. Viteke brdske
brigade.
KAMENJAEVI (Hamid) MIRSAD
Roen je 4.5.1970.godine u Vukotiima - Olovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 161. Slavne
olovske brdske brigade.
KARAHODA (Nezir) ALMIR
Roen je 29.11.1970. godine u Foi. Poginuo je 7.6.1993. godine
kod Carevog guvna - Gorade, kao pripadnik 1. drinske udarne
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1996. godine.
KARAMEHMEDOVI (Dafer) ALMIR
Roen je 10.2.1974. godine u Sarajevu. Poginuo je 4.10.1995. go-
dine na Treskavici na dunosti zamjenika komandira ete u 143.
lahkoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1995. godine.
KARAVELI (Suljo) VAHID
Roen je 7.4.1956. godine u Visokom. Obavljao je dunost zamje-
nika komandanta i komandanta 1. korpusa. Odlikovan je Ordenom
zlatnog grba sa maevima 1997. godine.
KARAVDI (air) MUGDIM
Roen je 21.12.1970. godine u Visokom. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 316. brdske brigade.
KARAVDI (Jakub) SALAHUDIN KARAGA
Roen je 15.4.1956. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 2. brdske brigade.
KARDA (Ibrahim) KEMAL
Roen je 9.7.1972. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 165. brdske brigade.
KARI (Avdo) ZAHIR BELI
Roen je 1.2.1959. godine u Pazariu - Hadii. Poginuo je
20.6.1993. godine u Meoriu - Kreevo, na dunosti komandanta
bataljona u 9. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
KARKELJA (Salko) SENADIN
Roen je 24.10.1956. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 101. brdske brigade.
KATANA (Ahmed) ALIJA
Roen je 1.8.1965. godine u Delijaima - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 181. bonjake
brdske brigade.
KATANA (Ragib) SAFET
Roen je 8.10.1967. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 181. bonjake brdske
brigade.
KAVAZOVI (Fadil) FIKRET ROKI
Roen je 5.9.1960. godine u Koutnici - Sokolac. Poginuo je na
ui 6.12.1992. godine na dunosti komandanta bataljona 1. me-
hanizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
KAVAZOVI (Salko) MIRSAD MITO
Roen je 30.8.1958. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1996. kao pripadnik 127. Viteke brdske brigade.
KAZI (Dervi) DEMO
Roen je 16.6.1949. godine u Ratalici - Hadii. Poginuo je
9.11.1992. godine na Stupu - Sarajevo, kao pripadnik 102. motori-
zovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1993. godine.
KEO (aban) JUNUZ
Roen je 12.06.1943. godine u eelovu - Kiseljak. Poginuo je
19.8.1993. godine u Gojkovcu - Kiseljak, kao pripadnik 9. brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
KEHI (Hasib) IMER
Roen je 22.3.1963. godine u Licima - Olovo. Poginuo je
16.6.1995. godine na Jasenu - Ilija, na dunosti komandira ete u
147. lahkoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu
je dodijeljeno 1996. godine.
KELEMI (Mustafa) RASIM DIDA
Roen je 2.9.1955. godine u Dulima - Pljevlja. Poginuo je na ui
23.12.1993. godine na dunosti pomonika komandanta bataljo-
na za operativno-nastavne poslove 1. Slavne motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
KENIG (Herman) DAMIR
Roen je 7.3.1959. godine u Sarajevu. Poginuo je 21.9.1992. go-
dine na Stupu - Sarajevo, kao pripadnik Izviako-diverzantske
ete 1. korpusa. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1994. godine.
KEPE (Mehmed) NAIL
Roen je 6.5.1943. godine u Rogatici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 104. Viteke motorizo-
vane brigade.
KERE (Dervo) FIKRET FIO
Roen je 14.5.1971. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 5. motorizovane bri-
gade.
KERE (Omer) ERIF
Roen je 3.5.1944. godine u Bobovici - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizo-
vane brigade.
KEKO (Zaim) ZIJAD
Roen je 10.9.1962. godine u Hadiima. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 109. brdske brigade.
KLADANJI (Kadir) SEMAN
Roen je 23.2.1963. godine u aevcima - Olovo. Poginuo je
5.11.1994. godine na Maku - Ilija, kao pripadnik 110. Slavne
olovske brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1996. godine.
KLAPUH (Selmo) ZUFER
Roen je 2.11.1958. godine u Bukovici - Pljevlja. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 5. motorizo-
vane brigade.
KLINO (Zulfo) ZAHID
Roen je 3.2.1967. godine u Foi. Poginuo je 6.1.1994. godine na
Mijatovia kosi - Sarajevo, kao pripadnik 2. Viteke motorizovane
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
KLISURA (Omer) LATIF
Roen je 2.2.1972. godine u Fojnici. Poginuo je 20.8.1994.godine
u rejonu Moevakog brda - Ilija, kao pripadnik 123. brdske bri-
gade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1995. godine.
KLISURA (Sabit) RASIM
Roen je 31.5.1972. godine u Fojnici. Poginuo je 24.5.1994. godi-
ne na Milovcu - Vare, kao pripadnik 310. brdske brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. go-
dine.
KOBILJAK (Ejub) REFIK GAGI
Roen je 27.3.1959. godine u Sarajevu. Poginuo je na ui
27.7.1993. godine na dunosti komandira Interventnog voda 1.
motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
KOKI (Suljo) SAFET
Roen je 9.5.1967. godine u Miljevini - Foa. Poginuo je
17.9.1994. godine na Dobrinji - Sarajevo, kao pripadnik ete voj-
ne policije 1. korpusa. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
KOLAR (Zejnil) ZAIM LOVAC
Roen je 22.4.1963. godine u Kijevu - Trnovo. Poginuo je
4.10.1992. godine u Kijevu - Trnovo, na dunosti komandira Izvi-
ako-diverzantskog voda u 1. bonjakoj brdskoj brigadi. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. go-
dine.
KOLAR (Hamid) REDO
Roen je 10.1.1967. godine u Trnovu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 181. bonjake brdske
brigade.
KOLAINAC (Izet) KENAN
Roen je 6.1.1973. godine u Prilepu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 143. lahke brigade.
KOMI (Marko) ELJKO
Roen je 20.1.1964. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 101. brdske brigade.
KONJO (Ramiz) HADAN
Roen je 12.3.1960. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1992. godine kao pripadnik 2. motorizovane brigade.
KOPRIVA (Mujo) ISMET
Roen je 21.5.1955. godine u Tetoevu - Foa. Ratno priznanje
425
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 1. Slavne mo-
torizovane brigade.
KORJENI (Halil) MUNIB MUNGOS
Roen je 12.4.1958. godine u Donjem Polju - Foa. Poginuo je
15.7.1993. godine na Proskoku - Bjelanica, na dunosti koman-
dira ete u 82. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
KORJENI (Hajrudin) HARIS
Roen je 7.2.1969. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. samostalnog motori-
zovanog bataljona.
KOSO (Kasim) ARIF
Roen je 11.3.1955. godine u Bogatiima - Trnovo. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 4. Viteke
motorizovane brigade.
KOVAEVI (Ahmed) FIKRET
Roen je 23.10.1956. godine u Medojeviima - Ilija. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 126.
brdske brigade.
KOVAEVI (Ibrahim) HASAN
Roen je 1.2.1961. godine u Medojeviima - Ilija. Poginuo je
15.7.1992. godine u Gajini - Ilija, na dunosti komandira ete u
126. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
KOVAEVI (Dervi) SEDIN
Roen je 2.3.1973. godine u Brezi. Umro je 27.10.1994. godine
u RMC-u Zenica od posljedica ranjavanja na Moevakom brdu
- Ilija, na dunosti komandira voda u 304. brdskoj brigadi. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994.
godine.
KOVAEVI (Kasim) EFIK EFA
Roen je 1.3.1962. godine u Mjeajiima - Foa. Poginuo je
30.8.1993. godine na Voljavcu - Prozor, na dunosti komandira
Izviako-diverzantskog voda u 82. brdskoj brigadi. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
KOVAEVI (Ilija) ZORAN
Roen je 6.7.1968. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. samostalnog motori-
zovanog bataljona.
KRAJINA (Juso) AHMET
Roen je 3.8.1962. godine u Lukavcu - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizo-
vane brigade.
KRAJINA (Halil) ZIJAD
Roen je 10.1.1970. godine u Lukavcu - Trnovo. Poginuo je
7.9.1992. godine na Donjem Kotorcu - Ilida, kao pripadnik 4.
motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
KREO (Ahmed) AMIR
Roen je 2.4.1970. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 5. motorizovane brigade.
426
KREHI (Fehim) ENES
Roen je 27.7.1949. godine u Ljubukom. Poginuo je 12.12.1992.
godine na Hrasnom Brdu na dunosti komandira ete 101. motori-
zovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1993. godine.
KRKO (Ahmed) HILMO
Roen je 10.4.1960. godine u Donjoj Vogoi. Poginuo je
24.10.1992. godine u Mioi - Ilija, na dunosti komandira voda
u 126. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
KRUPALIJA (Salih) AMIR
Roen je 13.6.1968. godine u Sarajevu. Poginuo je 17.2.1993. go-
dine u Aziima - Sarajevo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan dobio je
1992. godine kao pripadnik 2. motorizovane brigade.
KUBAT (Vejsil) EJUB
Roen je 17.12.1952. godine u Visokom. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. kao pripadnik 127. Viteke brdske brigade.
KUUK (Fadil) EREF
Roen je 1.6.1963. godine u Fojnici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 310. brdske brigade.
KUKOLJ (Muhamed) ESAD
Roen je 17.5.1969. godine u Miletini - Sokolac. Poginuo je
2.10.1992. godine na Kruevu - Olovo, kao pripadnik 1. samostal-
nog sokolakog bataljona. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1993. godine.
KULAEVI (Ramiz) FEHIM
Roen je 19.8.1957. godine u Foi. Poginuo je 7.8.1993. godine
kod Predola - Foa, na dunosti komandira Izviako-diverzant-
skog voda 1. drinske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
KULO (Jusuf) NURAGA
Roen je 5.1.1958. godine u Banjoj Luici - Sokolac. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 1. sa-
mostalnog sokolakog bataljona.
KULOVAC (Salih) EDIN
Roen je 5.1.1969. godine u Sarajevu. Poginuo je na Stupu
4.8.1992. godine kao pripadnik MAD-a Regionalnog taba Saraje-
vo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1996. godine.
KULOVAC (Nezir) ENVER
Roen je 21.1.1947. godine u epi. Poginuo je 16.11.1992. godine
na Strmcu - Rogatica na dunosti zamjenika komandanta 1. roga-
tike brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1996. godine.
KULOVAC (amil) HAMDIJA
Roen je 3.4.1975. godine u epi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1995. godine kao pripadnik 101. brdske brigade.
KULOVAC (amil) SABRIJA
Roen je 10.8.1972. godine u epi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1994. godine kao pripadnik 285. lahke brigade.
KURTA (Ejub) SALKO
Roen je 7.3.1960. godine u Voljevcu - Fojnica. Poginuo je
12.11.1993. godine na Oglavku - Fojnica, na dunosti zamjenika
komandanta bataljona 310. brdske brigade. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
KURTANOVI (Diko) ZAHID
Roen je 18.4.1949. godine u Tuzinju - Sjenica. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 15. motorizo-
vane brigade.
KURTOVI (Beir) HARIS
Roen je 26.4.1973. godine u Sarajevu. Poginuo je 7.1.1994. go-
dine na brdu Mojmilo kao pripadnik 101. motorizovane brigade.
Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1995. godine.
LASICA (Velimir) PREDRAG
Roen je 1.6.1957. godine u Sarajevu. Poginuo je na Hotonju
16.6.1993. godine kao pripadnik 1. motorizovane brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. go-
dine.
LIKI (Salko) MUAMER KALE
Roen je 12.12.1973. godine u Stupnom Dolu - Vare. Poginuo je
23.10.1993. godine u Stupnom Dolu - Vare, kao pripadnik 122.
lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1994. godine.
LOJANICA (Relja) SRETEN
Roen je 22.3.1959. godine u Doljanima - Hadii. Poginuo je
20.6.1993. godine na Meoriu - Kreevo, na dunosti komandira
voda u 9. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1993. godine.
LONAR (Fehim) ESAD KESO
Roen je 11.10.1965. godine u Meljinama - Sokolac. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 1. sokola-
kog samostalnog bataljona.
LOVRI (Vinko) RONALDO
Roen je 19.6.1974. godine u Sarajevu. Poginuo je 28.12.1992.
godine na Mujkia brdu - Sarajevo, na dunosti komandira izvi-
akog voda, kao pripadnik HOS-a Sarajevo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
MAGODA (Nusret) MUHIDIN DINO
Roen je 14.10.1958. godine u Sarajevu. Poginuo je 8.6.1992.
godine na Vidikovcu - Sarajevo, na dunosti komandira ete u 1.
brdskoj brigadi. Posthumno je odlikovan Medaljom za hrabrost i
ratnim priznanjem Zlatni ljiljan 1994. godine.
MAFALANI (Fawaz) dr. MAJED
Roen je 10.1.1955. godine u Ezraa - Sirija. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan dodijeljeno mu je 1993. godine kao ljekaru-hirurgu pri-
padniku Ratne bolnice Visoko.
MALAGI (Sulejman) FAIK
Roen je 19.9.1947. godine u Prijepolju. Poginuo je 31.8.1992.
godine na brdu Mojmilo kao pripadnik 101. brdske brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996.
godine.
MALKI (Alija) JUSUF BAA
Roen je 31.1.1961. godine u Kijevu - Trnovo. Poginuo je
14.10.1992. godine u Kijevu na dunosti pomonika komandanta
za logistiku u 1. bonjakoj brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
MANDI (uro) SENAD
Roen je 14.10.1958. godine u Sarajevu. Poginuo je 14.9.1992.
godine na Stupu - Sarajevo, na dunosti zamjenika komandanta 2.
samostalnog bataljona. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1992. godine.
MARI (Mumin) AMIL
Roen je 1.4.1964. godine u Podveleju - Mostar. Poginuo je
10.9.1992. godine u Donjem Kotorcu na dunosti komandira de-
setine u 4. motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
MARINA (azim) AZIZ
Roen je 20.1.1959. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizovane bri-
gade.
MARKULJ (Ljubomir) ZDENKO
Roen je 28.11.1973. godine u Sarajevu. Poginuo je 5.10.1992. go-
dine na Stupu kao pripadnik 102. motorizovane brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
MAI (erif) IFET
Roen je 10.1.1961. godine u Maiima - Gorade. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke
motorizovane brigade.
MATORUGA (Avdo) ALIJA
Roen je 20.7.1945. godine u Misoi - Ilija. Poginuo je 9.10.1992.
godine na Misoi kao pripadnik 126. brdske brigade. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.godine.
MEDI (Huso) MIRSAD
Roen je 13.8.1964. godine u Dragoviima - Ilija. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 109. brd-
ske brigade.
MEHANI (Muan) MUNIB MUNJOZ
Roen je 11.5.1963. godine u Turovima - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 14. divizije
KoV.
MEHANIJA (Bajro) HIKMET
Roen je 14.5.1969. godine u Turovima - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 140. bonjake
brdske brigade.
MEHANIJA (Abid) KEMO
Roen je 3.11.1959. godine u Turovima - Trnovo. Poginuo je
16.6.1992. godine na estaljevu, na dunosti komandira voda 1.
bonjake brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1993. godine.
MEHANIJA (Abid) SMAIL
Roen je 7.3.1963. godine u Turovima - Trnovo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 181. bonjake
brdske brigade.
MEHMEDI (Seid) HIKMET HIKAC
Roen je 11.9.1964. godine u Jeleu - Hadii. Poginuo je
20.9.1992. godine na Zagoni - Gradac, na dunosti naelnika taba
427
9. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu
je dodijeljeno 1996. godine.
MEHMEDI (Jusuf) SUAD SUDO
Roen je 27.1.1959. godine u Jeleu - Hadii. Poginuo je
20.6.1993. godine na Meoriu - Kreevo, na dunosti zamjenika
komandanta bataljona u 9. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
MEHOVI (Emin) MESUD MENSO
Roen je 18.12.1954. godine u Priboju. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 4. motorizovane bri-
gade.
MEKI (Vejsil) HIMZO
Roen je 11.12.1963. godine u Miljevini - Foa. Poginuo je
9.9.1992. godine u Donjem Kotorcu Ilida, na dunosti koman-
dira voda u 4. motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
MEMI (Muhamed) SAKIB MEMO
Roen je 10.8.1972. godine u Stijeni - Cazin. Poginuo je 16.6.1995.
godine na Ablakovini - Sarajevo, na dunosti pomonika koman-
danta bataljona za obavjetajne poslove u 115. motorizovanoj bri-
gadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1995. godine.
MEMIJA (Ahmed) KENAN KENA
Roen je 17.5.1968. godine u Fojnici. Poginuo je 12.11.1993. go-
dine na Jasikovici - Fojnica, na dunosti komandira voda Vojne
policije u 310. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
MEETOVI (Sulejmen) MALIK
Roen je 15.9.1966. godine u Mlini - Ilija. Poginuo je 16.7.1992.
godine u Misoi - Ilija, kao pripadnik 126. brdske brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.
godine.
MEETOVI (Murat) MEHMED
Roen je 26.7.1953. godine u Mlinima - Ilija. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 304. brdske
brigade.
MEETOVI (Sulejman) NAMIR
Roen je 27.12.1970. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 304. brdske brigade.
MEI (Zahir) EMIR
Roen je 25.10.1966. godine u Olovu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 110. Slavne olovske
brdske brigade.
MEI (Halil) MUZAFER
Roen je 31.3.1959. godine u Viegradu. Poginuo je 24.6.1993.
godine na Mijatovia kosi - Sarajevo, na dunosti pomonika na-
elnika taba za obavjetajne poslove u 2. Vitekoj motorizovanoj
brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
MILADIN (Ibrahim) ALIJA
Roen je 27.6.1960. godine u Sarajevu. Poginuo je 13.6.1992. go-
dine na Debelom brdu - Sarajevo, na dunosti komandira Protivo-
428
klopne ete Opinskog taba TO Stari Grad Sarajevo. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
MILII (Muana) ALIJA
Roen je 5.7.1956. godine u Trnovu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik samostalnog bataljona
Bjelanica.
MOSTI (Munib) MIRALEM
Roen je 2.7.1960. godine u Ilijau. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 126. brdske brigade.
MRO (Ibrahim) FADIL
Roen je 15.11.1963. godine u Faoiima - Gorade. Poginuo je
9.10.1992. godine u Prai - Pale, na dunosti komandira ete 1.
drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1995. godine.
MRO (Asim) HAKIJA
Roen je 7.1.1963. godine u Goradu. Poginuo je na ui
28.12.1992. godine na dunosti komandira ete PDO Vogoa.
Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1992. godine.
MRO (Hamed) MUHAMED
Roen je 1.9.1969. godine u Faoiima - Gorade. Poginuo je
7.8.1993. godine kod Kokinog Sela - Gorade, na dunosti koman-
dira Haubike baterije 1. drinske udarne brigade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
MRZI (Kasim) FIKRET
Roen je 1.9.1954. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 115. brdske brigade.
MUHAREMOVI (Ibrahim) AMIR
Roen je 1.9.1951. godine u Viegradu. Poginuo je 11.12.1992.
godine u selu Jezera kao pripadnik 2. Viteke motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1996. godine.
MUHAREMOVI (Amir) AVDIJA
Roen je 25.10.1972. godine u Viegradu. Poginuo je 11.4.1994.
godine na Kolijevkama - Gorade, na dunosti komandira ete,
kao pripadnik 1. Slavne viegradske brigade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1993. godine.
MUHI (Omer) SAMIR
Roen je 13.2.1964. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 15. motorizovane bri-
gade.
MUHOVI (Mujo) DEVAD
Roen je 12.7.1961. godine u Kruevu - Foa. Poginuo je
30.8.1993. godine na Voljevcu - Prozor, kao pripadnik 82. brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
MUHOVI (Adil) MIRSAD
Roen je 18.1.1969. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 2. motorizovane bri-
gade.
MUJAGI (Jusuf) ABID
Roen je 25.8.1967. godine u Osjeanima - Gorade. Poginuo je
21.12.1992. godine u Zebinoj umi - Foa, na dunosti komandira
Izviako-diverzantske ete 31. drinske udarne brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
MUJEZINOVI (Mustafa) SALEM
Roen je 8.8.1956. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 5. motorizovane brigade.
MUJI (Asim) ALMIR
Roen je 2.8.1973. godine u Palekoj upriji - Kiseljak. Poginuo
je 20.8.1994. godine na Niikoj visoravni kao pripadnik 123.
lahke brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1995. godine.
MUJI (Muhamed) FIKRET
Roen je 26.1.1974. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 140. bonjake brdske
brigade.
MUJI (Ramiz) EFIK
Roen je 1.11.1973. godine u Kiseljaku. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 145. Slavne lahke
brigade.
MULAGI (Ibro) ELVEDIN DEDI
Roen je 17.9.1971. godine u Tarinu - Hadii. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 145. Slavne
lahke brigade.
MULAOMEROVI (Fahro) SENAD SENI
Roen je 21.10.1966. godine u Turovima - Trnovo. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 140. bo-
njake brdske brigade.
MUMINOVI (Mumin) EFKET
Roen je 20.10.1961. godine u Sjenici. Poginuo je 8.12.1992.
godine na Visu - Sarajevo, kao pripadnik 2. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
MURASPAHI (Nezir) SALKO
Roen je 10.6.1960. godine u Nevesinju. Poginuo je 28.7.1993.
godine na Smiljeviima - Sarajevo, na dunosti zamjenika koman-
danta 2. Viteke motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
MURATOVI (Ekrem) FEHIM
Roen je 3.8.1958. godine u upi - Breza. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 304. brdske brigade.
MURATOVI (Ibrahim) NIJAZ IZA
Roen je 18.4.1965. godine u Brezi. Umro je 9.5.1994. godine u
RMC Zenica od posljedica ranjavanja na dunosti pomonika ko-
mandanta bataljona za operativne poslove u 304. brdskoj briga-
di. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
MURATSPAHI (Ibro) MUSTAFA
Roen je 15.4.1945. godine u Vitkoviima - Gorade. Poginuo je
20.12.1992. godine u Zebinoj umi - Foa, na dunosti komandan-
ta bataljona u 1. drinskoj udarnoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
MURTI (Selim) ENVER
Roen je 12.1.1959. godine u Bukovici - Kiseljak. Poginuo je
29.10.1992. godine na Koanu - Kiseljak, na dunosti pomoni-
ka komandanta za sigurnost 1. odreda Opinskog taba TO Kise-
ljak. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
MURTI (Amir) SEMAID
Roen je 4.8.1971. godine u Viegradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Izviako-diverzant-
ske ete 1. korpusa.
MUSI (Ramiz) IZET
Roen je 3.4.1955. godine u Sarajevu. Poginuo je 8.9.1992. godine
u Hrasnici kao pripadnik 4. motorizovane brigade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
MUSI (Demira) MUSTAFA
Roen je 21.8.1966. godine u Srebrenici. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 141. lahke brigade.
MUSLI (Muharem) MUHAMED UZA
Roen je 14.6.1958. godine u Toevcu - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 148. Viteke
lahke brigade.
MUSLIM (Nazif) AZIM AZE
Roen je 27.2.1966. godine u Marevu - Foa. Poginuo je 30.7.1993.
godine na iljku - Bjelanica, kao pripadnik 82. bbr. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
MUI (Mustafa) MUSTAFA
Roen je 29.7.1969. godine u Visokom. Poginuo je 27.9.1992. go-
dine na emerskoj planini kao pripadnik Odreda Sretno Opin-
skog taba TO Breza. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
MUIJA (Enes) NASER
Roen je 8.10.1970. godine u Uvoriima - Visoko. Poginuo je
21.6.1995. godine u Kralupima - Visoko, na dunosti komandira
izviako-diverzantskog voda 165. brdske brigade. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
MUINBEGOVI (Nezir) ALIJA
Roen je 2.8.1963. godine u Koloiu - Visoko. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 315. brdske
brigade.
NEZIROVI (Halil) MUZAFER
Roen je 19.7.1967. godine u Miljevini - Foa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 181. bonjake
brdske brigade.
NIKI (Vehbija) FAHRUDIN
Roen je 28.4.1967. godine u Jeleu - Foa. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 182. Viteke lahke
brigade.
NIKI (Mustafa) MIRSAD
Roen je 12.2.1956. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je kao pripadnik 1. korpusa.
NIZI (Adil) VAHID TEKILA
Roen je 2.2.1962. godine u Binjeevu - Hadii. Poginuo je
429
17.8.1993. godine u Buturovi-Polju - Konjic, na dunosti zamje-
nika komandira ete u 9. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
NUHOVI (Ramiz) ESNAF ESKO
Roen je 3.1.1968. godine u Sjenici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 1. Slavne motorizovane
brigade.
OBHODA (Mustafa) NEDAD
Roen je 22.2.1957. godine u Sarajevu. Poginuo je 14.12.1992.
godine na Borijama - Sarajevo, kao pripadnik 2. brdske brigade.
Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
ODAKOVI (Mujo) FADILA UTA
Roena je 14.3.1958. godine u Potkozari - Gorade. Ranjena je na
ui 18.9.1992. godine kao pripadnica 13. novosarajevske briga-
de. Preminula je u bolnici 20.9.1992. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno joj je dodijeljeno 1993. godine. Ordenom zlatnog
grba sa maevima odlikovana je 1994. godine.
OMANOVI (Omer) OSMAN
Roen je 6.8.1946. godine u Vrhboviku - Breza. Poginuo je
18.7.1995. godine na Vrboviku - Breza, na dunosti komandira
ete u 164. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
OMERBEGOVI (Muhamed) MUAMER
Roen je 7.4.1970. godine u Sarajevu. Poginuo je 17.1.1994. go-
dine na Borku - Sarajevo, na dunosti zamjenika komandira bata-
ljona u 15. motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
OMEREVI (Ekrem) MEHMED
Roen je 7.12.1972. godine u Ragalama - Fojnica. Poginuo je
1.11.1993. godine u Vareu na dunosti zamjenika komandira Izvi-
ako-diverzantskog voda u 310. brdskoj brigadi. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
OPERTA (Hrustem) FUAD
Roen je 10.2.1965. godine u Datanskom - Vare. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 122. lahke
brigade.
OPUTA (Dervo) MUMIN
Roen je 15.5.1968. godine u Smukoj - Hadii. Poginuo je
3.10.1993. godine kod Blinja - Kreevo na dunosti komandira
Izviako-diverzantske desetine u 9. brdskoj brigadi. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
OSADIJ (Anton) MARIO
Roen je 4.10.1975. godine. Poginuo 14.9.1992. godini na Dobri-
nji kao pripadnik 101. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1992. godine.
OEGOVI (Ahmet) EFKO EKS
Roen je 2.1.1961. godine u Toevcu - Foa. Poginuo je 12.3.1995.
godine u rejonu Volije jame - Treskavica, kao pripadnik 182. lahke
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1995. godine.
PAO (Abid) SAKIB
Roen je 10.2.1953. godine u Peroviima - Foa. Ratno prizna-
430
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 82. brdske
brigade.
PAJT (Ibrahim) FAHRUDIN
Roen je 24.10.1971. godine u Budoeljima - Vare. Poginuo je
13.4.1994. godine u icima - Vare, na dunosti komandira voda
u 122. lahkoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
PANJETA (amil) ABAN
Roen je 10.2.1960. godine u Kutinama - Kalinovik. Poginuo je
na ui 25.7.1993. godine kao pripadnik 1. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
PANJETA (Bajro) ZAHIR
Roen je 28.3.1960. godine u Sarajevu. Poginuo je na ui
27.7.1993. godine na dunosti komandanta bataljona 1. motorizo-
vane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1996. godine.
PAVIEVI (Danilo) DRAGAN
Roen je 1.11.1955. godine u Sarajevu. Poginuo je 12.8.1992. go-
dine na Dobrinji - Sarajevo, kao pripadnik 102. motorizovane bri-
gade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1996. godine.
PAVLOVI (Dragan) IGOR
Roen je 2.12.1969. godine u Sarajevu. Poginuo je 24.12.1993.
godine na Vitezu kao pripadnik 2. samostalnog motorizovanog ba-
taljona. Posthumno odlikovan Ordenom zlatnog grba sa maevima
i ratnim priznanjem Zlatni ljiljan 1994. godine.
PEHILJ (Mahmut) OMER
Roen je 17.8.1961. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizo-
vane brigade.
PELKO (Mujo) ESAD BRZI
Roen je 15.10.1957. godine u Baniima - Ljubinje. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 1. sa-
mostalnog bataljona Regionalnog taba Teritorijalne odbrane Sa-
rajevo.
PELJTO (Muhamed) DEMAL
Roen je 6.11.1961. godine u Oputnici - Rudo. Poginuo je
23.5.1993. godine u mjestu Dubac - Rudo, na dunosti zamjeni-
ka komandanta Limskog bataljona 1. Slavne viegradske briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1995. godine.
PERII (ore) ELJKO
Roen je 30.5.1949. godine u Nikiu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1992. godine kao pripadnik Komande 1. korpusa.
PETROVI (Ljubomir) SAMIR
Roen je 19.9.1973. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1992. godine kao pripadnik 2. motorizovane brigade.
PEZO (Hasan) SAMIR
Roen je 15.7.1965. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 2. samostalnog moto-
rizovanog bataljona 1. korpusa.
PIJADER (Ramiz) MEHMED
Roen je 10.3.1953. godine u Goradu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizo-
vane brigade.
PLOO (Meho) SALKO
Roen je 1.10.1965. godine u Otrievu - Rogatica. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 1. samostalnog
bataljona.
PLJEVLJAK (air) NAZIF
Roen je 24.3.1969. godine u Brusu - Gorade. Poginuo je
11.6.1993. godine na Crvenim stijenama - Gorade, na dunosti
komandira voda u 1. drinskoj udarnoj brigadi. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
PODGORICA (Abid) AVDO
Roen je 30.6.1962. godine u Brutisima - Trnovo. Poginuo je
4.10.1995. godine na Lupou - Treskavica, kao pripadnik 140. bo-
njake brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
PODI (Muan) NAZIF
Roen je 30.6.1950. godine u epi - Rogatica. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 185. lahke bri-
gade.
POROBI (Ibrahim) MEHO
Roen je 23.2.1967. godine u Sarajevu. Poginuo je 8.10.1992.
godine u Aziima - Sarajevo, na dunosti naelnika taba 102.
motorizovane brigade. Posthumno je odlikovan Ordenom za vojne
zasluge sa zlatnim maevima i ratnim priznanjem Zlatni ljiljan
1994. godine.
POTURAK (Demo) SENAD
Roen je 25.1.1967. godine u Sarajevu. Poginuo je 19.6.1992. go-
dine na Dobrinji - Sarajevo, kao pripadnik 5. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
PRAZINA (Bibo) ALIJA
Roen je 11.5.1939. godine u Trnovu. Preminuo je od posljedica
ranjavanja 9.10.1993. godine na dunosti komandanta 6. hreno-
vakog bataljona 1. drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
PRAZINA (Alija) ASKO
Roen je 20.3.1962. godine u Prai - Pale. Poginuo je 31.7.1992.
godine na Poljinama - Sarajevo, na dunosti komandanta bataljona
1. podrinjske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
PREVLJAK (Huso) FIKRET
Roen je 12.5.1961. godine na Ilidi - Sarajevo. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine na dunosti komandanta 4.
motorizovane brigade. Odlikovan je Ordenom za vojne zasluge sa
srebrenim maevima 1998. godine, na dunosti komandanta 121.
motorizovane brigade.
PROVALI (Vehid) FERID
Roen je 25.1.1960. godine u Srhinju - Visoko. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 315. brdske
brigade.
PUINA (Osman) IBRAHIM
Roen je 1.11.1961. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 15. motorizovane bri-
gade.
PUKA (Danko) ZIJAD
Roen je 29.9.1961. godine u Foi. Poginuo je 19.3.1993. godine
na Stupu - Sarajevo, na dunosti referenta za obuku jedinica i ko-
mandi 10. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1994. godine.
RAI (Ramiz) FAHRUDIN
Roen je 27.7.1968. godine u Viegradu. Poginuo je 12.12.1992.
godine na Crnom vrhu kod Viegrada na dunosti komandira ete
u 1. Slavnoj viegradskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
RADONJA (air) HAMDO
Roen je 5.1.1960. godine u mjestu estaljevo - Kalinovik. Pogi-
nuo je na ui 5.12.1992. godine na dunosti pomonika koman-
danta bataljona za bezbjednost 1. mehanizovane brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. go-
dine.
RADOVAC (Adem) SAMIR
Roen je 17.5.1966. godine u Sarajevu. Poginuo je na ui
20.12.1992. godine kao pripadnik 1. mehanizovane brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.
godine.
RAKITA (Ibro) MURAT
Roen je 3.3.1961. godine u Rakitama - Pale. Poginuo je
16.6.1995. godine na Gradini kao pripadnik 140. bonjake brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1996. godine.
RAMI (Hasib) ALIJA
Roen je 8.11.1953. godine u Kneini - Sokolac. Poginuo je
1.10.1992. godine u Kruevu - Olovo, kao pripadnik 1. samostal-
nog sokolakog bataljona. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1994. godine.
RAINLI (Mujo) ZEHBO
Roen je 10.10.1960. godine u Milinom - Sv. Nikola - Makedo-
nija. Ratno priznanje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao
pripadnik 4. motorizovane brigade.
REDOVI (Mujo) HAMED
Roen je 8.1.1958. godine u mjestu Brojnii - Pale. Poginuo je na
ui 22.7.1993. godine na dunosti komandira ete u 1. motorizo-
vanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1993. godine.
REPAC (Vera) DEJAN
Roen je 5.4.1972. godine u Sarajevu. Poginuo je 5.5.1992. godine
na Zlatitu - Sarajevo, kao pripadnik Regionalnog taba Teritorijal-
ne odbrane Sarajevo. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
REZAKOVI (Meho) EVKO
Roen je 12.1.1962. godine u Uvoriima - Visoko. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 304. brdske
brigade.
431
RIZVANOVI (Alija) SAMIR
Roen je 11.1.1970. godine u Trebinju. Poginuo je na ui
14.6.1993. godine kao pripadnik 1. motorizovane brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. go-
dine.
RIZVO (Asim) RAMO
Roen je 10.8.1963. godine u Lokvama - Hadii. Poginuo je
1.11.1992. godine na Lokvama - Hadii, na dunosti zamjenika
komandanta 9. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
ROBOVI (Mustafa) SMAJO
Roen je 2.10.1956. godine. Ratno priznanje Zlatni ljiljan dobio
je 1994. godine kao pripadnik 5. motorizovane brigade.
RONDI (Kamber) EDIB
Roen je 30.1.1956. godine u Ivanju - Prijepolje. Nestao na Stupu
- TAT 1.9.1992. godine na dunosti komandira voda 1. sanda-
ke brigade. Tijelo ostalo na neprijateljskoj strani, razmijenjeno je
1993. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijelje-
no 1992. godine.
ROTI (Avdija) ZAHID
Roen je 1.1.1969. godine u Rijeci - Olovo. Poginuo je 28.9.1992.
godine na Kruevu - Olovo, kao pripadnik 110. Slavne olovske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
SALIN (Alija) RAMIZ
Roen je 13.5.1954. godine u Gacku. Poginuo je 22.8.1992. godi-
ne na Vojnikom Polju - Sarajevo, na dunosti komandanta Opin-
skog taba Novi Grad Sarajevo. Posthumno odlikovan Ordenom
zlatnog grba s maevima i ratnim priznanjem Zlatni ljiljan 1994.
godine.
SALIHSPAHI (Hasan) RUSMIR RUS
Roen je 15.2.1970. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je1992. godine kao pripadnik 101. brdske brigade.
SAMARDI (Smail) EMIN
Roen je 4.1.1956. godine u mjestu Barimo - Viegrad. Poginuo je
na Poljinama 28.2.1993. godine na dunosti komandira voda 12.
brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1993. godine.
SARA (Husnija) UZEIR
Roen je 15.9.1949. godine u Jeleu - Foa. Ratno priznanje Zlat-
ni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizo-
vane brigade. Poginuo je 19.7.1995. godine na Humu - Treskavica.
SARAJKI (Mustafa) EJUB - EKI
Roen je 5.1.1955. godine u Trnovu. Poginuo je 20.7.1995. godine
u Kotorcu - Ilida, na dunosti pomonika komandanta za sigur-
nost u 121. motorizovanoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
SARAJKI (Mustafa) FEHIM
Roen je 22.9.1950. godine u Govedoviima - Trnovo. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 140.
bonjake brdske brigade.
SEJTARIJA (Ismet) DEVAD EDO
Roen je 15.1.1961. godine u Kramer-Selu - Rogatica. Poginuo je
432
23.8.1992. godine na Sjenokosu - Gorade, kao pripadnik 1. ro-
gatike brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1996. godine.
SELIMOVI (Ismet) BESIM
Roen je 22.9.1964. godine u Licima - Olovo. Poginuo je
1.8.1994. godine na Krivajeviima - Ilija, kao pripadnik 110.
Slavne olovske brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1996. godine.
SELIMOVI (Atif) IDRIZ
Roen je 6.4.1959. godine u irjeviima - Sokolac. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 1. samo-
stalnog sokolakog bataljona.
SELIMOVI (Hasan) MIRSAD SRCE
Roen je 22.11.1955. godine u abaniima - Jablanica. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 8.
brdske brigade.
SELIMOVI (Mujo) MUAMER
Roen je 3.7.1974. godine u Liscima - Olovo. Poginuo je
16.1.1994. godine u Kruevu - Olovo, kao pripadnik 110. Slavne
olovske brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1994. godine.
SELMANOVI (Demal) NEDAD ABA
Roen je 25.3.1939. godine u Sarajevu. Odlikovan je Ordenom
zlatnog ljiljana sa srebrenim vijencem 1997. godine kao pripadnik
115. brdske brigade.
SELMANOVI (Mustafa) DEMAL
Roen je 24.11.1969. godine u Sarajevu. Poginuo je 8.12.1992.
godine u Nedariima kao pripadnik 101. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
SIDRAN (Mehmed) MEHMED HEMO
Roen je 15.2.1942. godine u unovnici - Hadii. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 8. brdske
brigade.
SIMITOVI (Hasan) SEAD
Roen je 1.6.1953. godine u Fojnici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 310. brdske brigade.
SINAN (Muharem) PAAGA
Roen je 3.7.1958. godine u Medojeviima - Ilija. Poginuo je
21.8.1992. godine u Moeviima - Ilija, kao pripadnik 126. brd-
ske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je do-
dijeljeno 1993. godine.
SJENAR (Mujo) OMER
Roen je 2.2.1949. godine u Imamoviima - Sokolac. Poginuo je
na Treskavici 6.10.1994. godine kao pripadnik 1. Slavne motori-
zovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1997. godine.
SKOPLJAK (Muhamed) ELVEDIN
Roen je 14.2.1975. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 145. Slavne lahke bri-
gade.
SMAJKAN (Safet) DEMAL
Roen je 20.10.1957. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 111. Viteke brdske bri-
gade.
SOKOLOVI (Ibro) AZIZ
Roen je 26.9.1961. godine u Foi. Poginuo je 5.2.1993. godine
na Sokolju, kao pripadnik 2. Viteke motorizovane brigade. Rat-
no priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993.
godine.
SORGU (Ekrem) ADNAN
Roen je 3.7.1969. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 3. brdske brigade.
SPAHI (Munib) HAIM
Roen 1.12.1957. godine u Popoviima - Ilija. Poginuo je 11.10.
1994. godine na Moevakom brdu - Ilija na dunosti komandan-
ta Operativne grupe 3 - Vare. Ratno priznanje Zlatni ljiljan po-
sthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
SPAHI (amil) SENAD
Roen je 7.6. 1962. godine u Sarajevu. Poginuo je 27.11. 1992.
godine na Sokolju kao pripadnik 2. Viteke motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
STANI (Jozo) IVICA II
Roen je 6.8.1972. godine u Sarajevu. Poginuo je 12.4.1993. go-
dine u Sarajevu, na dunosti zamjenika komandanta bataljona u
brigadi Kralj Tvrtko. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1994. godine.
STROIL (Osman) SABAHUDIN
Roen je 15.11.1951. godine u Priboju. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik 4. motorizovane bri-
gade.
STUPAR (Husein) ASIM
Roen je 2.1.1964. godine u Zenici. Poginuo je 17.9.1992. godine
kao pripadnik 3. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1992. godine.
SUBAA (Muhamed) SAFET
Roen je 5.7.1966. godine u onjama - Visoko. Poginuo je
16.6.1992. godine na Mandinom brdu - Visoko, na dunosti ko-
mandira ete u 2. odredu taba TO Visoko. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
SULEJMANOVI (Sado) SENAD
Roen je 15.3.1964. godine u Griviima - Hadii. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 1. oklo-
pnog bataljona 1. korpusa.
ABANIJA (Alija) ELVIR
Roen je 17.7.1962. godine u Sarajevu. Poginuo je 26.10.1993.
godine na Bistriku kao pripadnik 2. Viteke motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
ABANIJA (Hamed) HAJRUDIN
Roen je 28.2.1951. godine u Viegradu. Umro je 19.6.1992. go-
dine u bolnici Koevo - Sarajevo, od posljedica ranjavanja kao pri-
padnik 5. motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
ABANOVI (Omer) SABIT
Roen je 21.12.1954. godine u Pljevljima. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dodijeljeno mu je 1994. godine kao pripadniku 101. moto-
rizovane brigade.
ABI (Mehmed) FAHRIJA
Roen je 17.9.1965. godine u ipovu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 310. brdske brigade.
ABI (Ismet) HAMED KRAJINIK
Roen je 16.5.1965. godine u Kljuu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 123. lahke brigade.
ABI (Mehmed) SAMID
Roen je 27.1.1960. godine u Vladajeviima - Ilija. Poginuo je
10.1.1994. godine na Kruevu - Olovo, kao pripadnik 126. brdske
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
AHI (Adila) OMER
Roen je 15.3.1956. godine u Viegradu. Poginuo je 2.12.1992.
godine na Sokolju kao pripadnik 2. motorizovane brigade. Ratno
priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. go-
dine.
AHINOVI (Ibrahim) ENVER
Roen je 3.9.1950. godine u Sarajevu. Poginuo je 2.7.1995. godine
na Treskavici na dunosti pomonika komandira ete za moral u
152. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
AHINOVI (Muharem) NIJAZ - NIZO
Roen je 24.7.1959. godine u Visokom. Poginuo je 23.7.1995. go-
dine na Brutusima - Trnovo, na dunosti komandira ete 146. lahke
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao
pripadnik 146. lahke brigade.
AHOVI (Mehmed) ENVER
Roen je 18.11.1959. godine u Sarajevu. Poginuo je na ui
6.12.1992. godine kao pripadnik OpO Vogoa. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
AKI (Fehim) ENVER
Roen je 24.7.1960. godine u Sarajevu. Poginuo je 15.5.1992. go-
dine na Ali-painom Polju na dunosti komandira ete TO Stari
Grad Sarajevo. Posthumno odlikovan Ordenom za vojne zasluge
sa zlatnim maevima i ratnim priznanjem Zlatni ljiljan 1994.
godine.
ARAC (air) JUSUF ARKA
Roen je 10.2.1961. godine u Marniima - Fojnica. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 310. brd-
ske brigade.
ATROVI (Nusret) SADO
Roen je 6.6.1964. godine u Rudom. Odlikovan je Medaljom za
vojne zasluge 1998. godine kao pripadnik 121 motorizovane bri-
gade.
EHOVI (Zahid) ENVER
Roen je 15.1.1967. godine u Bujakovini - Foa. Poginuo je na
433
ui 27.7.1993. godine na dunosti komandanta 1. motorizovane
brigade. Odlikovan je ratnim priznanjem Zlatni ljiljan 1992. i
posthumno Ordenom heroja oslobodilakog rata 1994. godine.
EHOVI (Mujo) MUNIB
Roen je 10.4.1964. godine u Orahovicama - Gorade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1995. kao pripadnik 155. motori-
zovane brigade.
EHOVI (Ramiz) SEAD
Roen je 18.6.1970. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1993. kao pripadnik 1. motorizovane brigade.
EJTO (Hasan) MUJO
Roen je 16.2.1956. godine u Ugorskom - Vogoa. Poginuo je
18.9.1992. godine na ui na dunosti komandira ete Ugorsko
OpO Vogoa. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1993. godine.
IKALO (Muhamed) EDIN
Roen je 4.3.1966. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 1. mjetovitog arti-
ljerijskog puka.
IKALO (Jusuf) SMAIL
Roen je 26.4.1967. godine u Nevesinju. Poginuo je 8.12.1992.
godine na Sokolju na dunosti komandira ete u 2. motorizovanoj
brigadi. Posthumno je odlikovan Medaljom za hrabrost 1994. go-
dine i ratnim priznanjem Zlatni ljiljan 1992. godine.
II (aban) ALMEDIN
Roen je 1.1.1973. godine u Brezi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan
dobio je 1994. godine kao pripadnik 304. brdske brigade.
II (Alija) NUSRET - DEDO
Roen je 1934. godine u Kukavicama - Rogatica. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik taba Teritori-
jalne odbrane Sarajevo. Umro je 1996. godine u Sarajevu.
KAMO (air) ZIJAD
Roen je 2.11.1965. godine u Zoroviima - Gorade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 105.
motorizovane brigade.
LJIVO (Meho) RIFET
Roen je 21.9.1954. godine u Ratelici - Hadii. Poginuo je
15.6.1995. godine na Gunaru - Hadii, kao pripadnik 149. brd-
ske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je do-
dijeljeno 1996. godine.
OGOLJEVI (Demal) SEAD
Roen je 30.7.1949. godine u Mostaru. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1993.godine kao pripadnik Komande 1. korpusa.
ORLIJA (Alija) SEAD
Roen je 18.1.1971. godine u Foi. Poginuo je 12.12.1992. godine
na brdu Mojmilo na dunosti komandira odjeljenja u 101. brdskoj
brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1994. godine.
OVI (Emin) ELVIR
Roen je 17.9.1974. godine u Sarajevu. Poginuo je 26.10.1993.
godine u Sarajevu kao pripadnik ete vojne policije 1. korpusa.
434
Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
UUR (ivojin) SLAVIA
Roen je 14.11.1961. godine u Sarajevu. Ratno priznanje znaku
Zlatni ljiljan dobio je 1992. kao pripadnik 1. mehanizovane bri-
gade.
UKALI (ZINETA) DAUT
Roen je 15.1.1968. godine u Zenici. Poginuo je 18.2.1993. godine
u Aziima kao pripadnik 102. motorizovane brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
UMAN (Dervi) HAMDIJA
Roen je 27.4.1971. godine u Priboju. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 112. Viteke brdske
brigade.
TABAKOVI (Hamed) FAHRUDIN
Roen je 25.2.1968. godine. Poginuo je kao pripadnik 8. brdske
brigade 1992. godine. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1992. godine.
TABAKOVI (Mehmed) SABRIJA
Roen je 2.8.1957. godine u Rogatici. Poginuo je kao pripadnik 8.
brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1993. godine.
TALI (Vejsil) IBRO
Roen je 13.12.1947. godine u Misoi - Ilija. Poginuo je
26.6.1992. godine u Misoi - Ilija, na dunosti komandira voda
u 126. brdskoj brigadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
TATARAGI (Hasan) DEVADA
Roena je 10.1.1964. godine u Foi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobila je 1993. godine kao pripadnica 4. motorizovane bri-
gade.
TEROVI (Nusret) EMIR - CICKO
Roen je 20.6.1977. godine u Sarajevu. Poginuo je 18.9.1992. go-
dine u Otesu kao pripadnik 102. motorizovane brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
TEROVI (Enver) MEHMED
Roen je 1.2.1971. godine u Sarajevu. Poginuo je 7.11.1992. godi-
ne na Stupu kao pripadnik 102. motorizovane brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1993. godine.
TERZI (Ismet) SALKO
Roen je 9.2.1955. godine u Sarajevu. Poginuo je 4.7.1993. godine
na Stupu kao pripadnik 102. motorizovane brigade. Ratno prizna-
nje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
TERZO (Ahmo) MUAMER
Roen je 3.1.1974. godine u Sarajevu. Poginuo je 29.10.1994.
godine na Predavici - Treskavica, kao pripadnik 181. bonjake
brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1995. godine.
TINJAK (Halil) MIRALEM
Roen je 11.1.1970. godine u Konjicu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1996. godine kao pripadnik Komande 12. divizije.
TINJAK (Ramiz) SUNAH
Roen je 19.1.1973. godine u Konjicu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1996. godine kao pripadnik Izviako-diverzantske
ete 12. divizije.
TOKOVI (Tufik) SAFET
Roen je 1.4.1965. godine u Vitomirici - Pe. Poginuo je 4.8.1992.
godine u FAMOS-u u Hrasnici kao pripadnik 4. motorizovane bri-
gade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
TOMI (Ante) RUDOLF RUDI
Roen je 12.3.1952. godine u Mostaru. Poginuo je 8.12.1992. na
ui na dunosti komandira voda Izviako-diverzantske ete 1. Roen je 27.7.1968. godine u unitima - Olovo. Ratno priznanje
mehanizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
TOTI (uro) SENADIN
Roen je 1.1.1968. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1992. godine kao pripadnik 2. motorizovane brigade.
TRGO (Nezir) OSMAN
Roen je 12.4.1951. godine u ajniu. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizovane
brigade.
TUCAK (Zahir) DEMO
Roen je 3.1.1956. godine u Jezeru - Kalinovik. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 127. Viteke
brdske brigade.
TUMBUL (Jule) FERIZ
Roen je 21.1.1960. godine u Prijepolju. Poginuo je 8.12.1992.
godine na Visu - Sarajevo, kao pripadnik 2. motorizovane briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1992. godine.
TURALO (Murat) HASO
Roen je 18.7.1948. godine u Zoroviima - Gorade. Poginuo je
8.6.1993. godine na Grepku, na dunosti komandanta bataljona 1.
drinske udarne brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthu-
mno mu je dodijeljeno 1995. godine.
TURKUI (Himzo) MEVLUDIN
Roen je 9.6.1968. godine u Priboju. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1994. godine kao pripadnik Teritorijalne odbrane
Novi Grad Sarajevo.
VELI (Dervi) NESIB
Roen je 9.10.1961. godine u Rudom. Poginuo je 30.5.1993. go-
dine na Trebeviu, na dunosti komandira voda 1. brdske briga-
de. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
VELI (Hamdo) HAJRUDIN
Roen je 17.3.1963. godine u Brezi. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1996. godine kao pripadnik 164. brdske brigade.
VELI (Zuhdija) NEDIB IKO
Roen je 1.10.1970. godine u Sarajevu. Poginuo je 24.12.1992.
godine na Plani - Breza, na dunosti komandira Izviako-diver-
zantskog odjeljenja Odreda Sretno Opinskog taba TO Bre-
za. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1996. godine.
VIDAKOVI (Vladimir) VELIMIR
Roen je 1.1.1965. godine u Stupama - Ilija. Poginuo je 10.6.1992.
godine na emernom - Ilija, kao pripadnik 126. brdske brigade.
Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1993. godine.
VILI (Mustafa) ADEM
Roen je 14.1.1971. godine u Viegradu. Poginuo je 5.11.1994.
godine na emerskoj planini -Ilija, na dunosti komandira voda
316. brdske brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1996. godine.
VIA (Zuhdija) HAMZA
Zlatni ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 110. Slavne
olovske brigade.
VRAALICA (Abid) AHMET
Roen je 3.1.1955. godine u Kraiima - Rogatica. Poginuo je
21.12.1992. godine u Zebinoj umi - Foa, kao pripadnik 1. ro-
gatike brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je
dodijeljeno 1995. godine.
VRETO (Bajro) ADMIR - AKELA
Roen je 31.12.1976. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 9. brdske brigade. Po-
ginuo je 21.9.1997. godine u Ostrocu - Jablanica.
VUI (Grgur) ZORAN
Roen je 7.6.1957. godine u Sarajevu. Poginuo je 15.8.1992. go-
dine na Crnom vrhu - Sarajevo, kao pripadnik 102. motorizovane
brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodije-
ljeno 1993. godine.
ZAJKO (Salko) SAFET
Roen je 1.3.1959. godine u Rudom. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1992. godine. Poginuo je 17.6.1993. na Mijatovia
kosi - Sarajevo, na dunosti komandanta 2. Viteke motorizovane
brigade. Posthumno je odlikovan Ordenom heroja oslobodilakog
rata 1994. godine.
ZERDO (Hivzija) IBRAHIM
Roen je 18.1.1961. godine u Dvoru - Visoko. Poginuo je
10.4.1993. godine na Borku - Visoko, na dunosti komandira Izvi-
ako-diverzantskog voda 302. motorizovane brigade. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno 1994. godine.
ZIMI (Hasan) NAZIF
Roen je 18.4.1964. godine u Brloniku Han-Pijesak. Ratno pri-
znanje Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 285.
lahke brigade.
ZIMI (Zajko) SABRIJA
Roen je 1.4.1974. godine u Rogatici. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan dobio je 1995. godine kao pripadnik 2. Viteke motorizovane
brigade.
ZOLJ (Rasim) SULEJMAN
Roen je 2.5.1949. godine u Sarajevu. Poginuo je 8.6.1992. godine
na Trebeviu na dunosti komandira ete u 15. motorizovanoj bri-
gadi. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno mu je dodijeljeno
1994. godine.
435
ZORLAK (Huso) RAID
Roen je 7.4.1948. godine u Zorlacima - Gorade. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1993. godine kao pripadnik Komande 1.
korpusa.
ZUBAA (Ibrahim) MUHAMED
Roen je 30.6.1966. godine u Strijeevu - Vare. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 122. lahke bri-
gade.
ZUKO (Mustafa) AIDA
Roena je 4.6.1970. godine u Sarajevu. Ratno priznanje Zlatni
ljiljan dobila je 1996. godine kao pripadnica 124. lahke brigade
Kralj Tvrtko.
ERO (Ahmed) SAKIB
Roen je 5.7.1957. godine u Ugljeiima - Vogoa. Poginuo je na
Glavici - Vogoa 3.7.1993. godine, na dunosti komandira ete 1.
motorizovane brigade. Ratno priznanje Zlatni ljiljan posthumno
mu je dodijeljeno 1993. godine.
436
ILI (Adem) REMZO
Roen je 6.3.1955. godine u Olovu. Odlikovan je Medaljom za
hrabrost 1998. godine kao pripadnik 147. lahke brigade.
IVALJ (Dervo) NASKO
Roen je 9.3.1956. godine u epi - Rogatica. Ratno priznanje
Zlatni ljiljan dobio je 1994. godine kao pripadnik 285. lahke
brigade.
IVALJ (Dervo) SAMIR
Roen je 25.8.1966. godine u ivaljeviima - Rogatica. Poginuo
je 23.10.1992. godine u Dubu - Rogatica, na dunosti komandira
Izviakog voda 1. rogatike brigade. Ratno priznanje Zlatni lji-
ljan posthumno mu je dodijeljeno 1995. godine.
 X
STARJEINE KOMANDI
I JEDINICA 1. KORPUSA

437
438
 Komandanti, zamjenici komandanata
i naelnici tabova
1. korpusa, divizija, operativnih grupa,
brigada i samostalnih jedinica 1. korpusa.
Starjeine komande 1. korpusa,
divizija i operativnih grupa

Dostupna arhivska graa Arhiva ARBiH bila
je izvor za pripremu abecednog pregleda starje-
ina koji su periodu 1992-1995. godine obavljali
dunosti u Komandi 1. korpusa, komandama di-
vizija i operativnih grupa, kao i komandanata, za-
mjenika komandanata i naelnika tabova brigada
i drugim jedinicama na direktnoj vezi Komande
1. korpusa. Eventualna nepotpunost ovog pregle-
da rezultat je stepena ouvanosti i potpunosti ar-
hivske grae.
Prije tabelarnog pregleda starjeina, naveden
je spisak ratnih komandanata 1. korpusa s kratkim
biografskim biljekama.

KOMANDANTI 1. KORPUSA

Mustafa Hajrulahovi Talijan, od 1.9.1992. do 18.8.1993. godine

Vahid Karaveli, od 18.8. 1993. do 16.8. 1995. godine

Nedad Ajnadi, od 16.8. 1995. godine do kraja rata

439
440
 HAJRULAHOVI (Kemal) MUSTAFA Talijan
Roen je 22. 1. 1957. godine u Banjoj Luci,
gdje je zavrio osnovnu i srednju kolu. Vojnu po-
morsku akademiju i Komandno-tabnu pomorsku
akademiju zavrio je u Splitu, a potom Diplomat-
sku akademiju u Perui - Italija.
Bio je lan Glavnog taba PL od maja 1991.
godine. Dunost komandanta Regionalnog ta-
ba Teritorijalne odbrane Sarajevo obavljao je od
KARAVELI (Suljo) VAHID
Roen je 7. 4. 1956. godine u Brezoviku -
Visoko, gdje je zavrio osnovnu i srednju kolu.
Zavrio je Vojnu akademiju KoV u Beogradu, a
potom je poloio ispit za in majora.
lan je PL-a od 18. septembra 1991. godine,
nakon to je napustio JNA. Obavljao je dunost
komandanta OkTO Tuzla. Dunost zamjenika
komandanta 1. korpusa obavljao je u periodu od
septembra 1992. do augusta 1993. godine, kada je
preuzeo dunost komandanta 1. korpusa. Na toj
AJNADI (Ramiz) NEDAD
Roen je 26. 6. 1960. godine u Rogatici, gdje
je zavrio osnovnu kolu i gimnaziju. Vojnu aka-
demiju KOV zavrio je u Beogradu, te specijaliza-
ciju na Mornariko-vojnoj akademiji u Splitu. U
TORBiH stupio je 8. aprila 1992. godine. Obav-
ljao je dunosti komandanta 1. podrinjske briga-
de, a potom i komandanta 101. bbr, odnosno 101.
mtbr. Nakon toga, obavljao je dunosti naelnika
taba 1. korpusa i zamjenika naelnika Uprave za
operativno planiranje Generaltaba Armije RBiH.
Do kraja rata sukcesivno je obavljao dunosti ko-
mandanta OG-7 Jug, komandanta 37. divizije i
aprila do septembra 1992. godine. Bio je prvi ko-
mandant 1. korpusa od njegovog formiranja do
augusta 1993. godine. Nakon toga, do kraja rata
obavljao je dunost naelnika Obavjetajne upra-
ve Generaltaba ARBiH.
Umro je 8. 3. 1998. godine u inu generalma-
jora Vojske Federacije BiH. Dobitnik je Ordena
zlatnog grba sa maevima.
dunosti ostao je do augusta 1995. godine, kada
je preuzeo dunost naelnika Operativne uprave
GARBiH. Nakon rata obavljao je odgovorne
dunosti u Vojsci FBiH. Penzionisan je u inu
generalmajora. Obavljao je i dunost ministra za
boraka pitanja u Vladi Kantona Sarajevo.
Na Fakultetu politikih nauka magistrirao je
2002. godine, gdje je prijavio i doktorsku diser-
taciju. Odlikovan je Ordenom zlatnog grba sa
maevima.
dunost komandanta 1. korpusa. Nakon rata obav-
ljao je dunost komandanta 1. korpusa VFBiH i
zamjenika komandanta Komande obuke i doktri-
ne VFBiH.
Nakon penzionisanja bio je nosilac i drugih
odgovornih dunosti u civilnom sektoru. Obav-
ljao je i dunost ministra za boraka pitanja u Vla-
di Kantona Sarajevo.
Na Fakultetu politikih nauka magistrirao je i
odbranio doktorsku disertaciju.
441
442
 TABELARNI PREGLED STARJEINA1392

PREZIME IME OCA IME DUNOST

ABASPAHI Nedib BINASA ef kancelarije Komande 12. divizije

ABAZ Hajro HASAN Naelnik informatike Komande 12. divizije

ABLAKOVI Sulejman MUHAMED ZK 1. Okb

AGANOVI air SEJO Komandant atb 1. korpusa

AGI Abdulah MEHMED N 15. mtbr, N 115. bbr

AGI Ibrahim ENVER Naelnik ABHO Komande 12. divizije

Referent za VP u
AHMETAGI Fehim IBRAHIM
Komandi 12. divizije

AHMETAGI Mustafa AMIR Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 16. divizije

AHMETOVI Arif RUID Komandant bataljona za tehniko snabdjevanje

AHMETOVI Mustafa AMIR N 110. SOlbbr

Naelnik organa za granine jedinice Komande 1. korpusa,

AHMI Salko ABDULAH
komandant OG-2 Visoko

AJANOVI Dedo REMZO Komandant 1. Snb

Komandant 1. korpusa, N 1. korpusa, komandant 1. po-

AJNADI Ramiz NEDAD
drinjske brigade, komandant 101. mtbr
Komandant bVP, referent bezbjednosti u Komandi 1. korpu-
AJNADI Ramiz DEMAL
sa

AKMADI Hasan HAZIM Naelnik informativne slube Komande 1. korpusa

ALAUZ Omer VAHID K-dant ZOd Igman, PKB Komande 12. divizije

Naelnik Odsjeka za specijalna dejstva Odjeljenja za ObP

ALAUZ Omer SELVER
Komande 1. korpusa
Komandant 1. rogatike brigade, ZK 182. lbr, naelnik OMJ
ALAGI Husein NEDIM
Komande 14. divizije

1392 Sainjeni pregled prezentira nazive skraene i prilagoene formacijskih dunosti, utvrene na osnovu istraivanja sauvane arhivske
grae, u skladu sa formacijama koje su bile vaee u odreenom periodu. Redoslijed navedenih dunosti ne podrazumijeva tanu
hronologiju njihovog obavljanja za navedene starjeine, niti se u tom smislu moe koristiti kao dokaz za rjeavanje bilo kakvih statusnih
pitanja, po bilo kom osnovu.

443
 ALIBAI Mujo HALIM PK za M, IPD i VP Komande 14. divizije

ALIBEGOVI Hilmo MEHMED Naelnik informativne slube Komande 16. divizije

ALI Reid HASAN N 105. bbr

ALIJA Feriz ISMET PN za ONP Komande 1. korpusa, N 1. korpusa

ALIKADI Zarif FUAD ZK 126. bbr, N 1. map

ALIKADI emso EMIR Referent ininjerije u Komandi 14. divizije

ALJI Vehbija MEDIN Komandant Gbr Delta, komandant 117. lbr

ALJI Vehbija HAJRUDIN ZK Gbr Delta

ANDELIJA Mehmed MEVLIDA Referent za popunu u Komandi 14. divizije

ARNAUTOVI Devad AIR PKB Komande 1. korpusa

ARSLANAGI Hasan SAMIR Referent za prodaju u Komandi 1. korpusa

AVDI Bego RIFET Naelnik artiljerije Komand 12. divizije

AVDOVI Reuf ERMIN N 109. bbr

BABEROVI Ibro BEHAD ZK 315. bbr

BABI Hasib SEAD ZK 2. bbr, PK MFP Komande 12. divizije

Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa, naelnik

BAI Antun DRAEN organa za tabno-bezbjednosne i vojno-policijske poslove
Komande 1. korpusa

BAFTI Jusuf MUNEVERA PK za MFP Komande 12. divizije

BAHTO Murat HAMID Komandant OpTO Stari Grad, Komandant IBOG

Komandant 109. bbr, referent za planiranje i obuku u Ko-

BAJRAKTAREVI Nezir EREF
mandi 14. divizije

BAJRAKTAREVI Asim SALIH Referent za pravne poslove u Komandi 1. korpusa

BAJRAMOVI Fejzo MUBERA Referent za MFP u Komandi 1. korpusa

BAJRAMOVI SEAD N 9. mtbr

BAJRAMOVI Reid VELID Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

BAJROVI Avdo NUSRET Referent za popunu u Komandi 12. divizije

ZK 12. bbr, N 1. mtbr, referent za OIP u Komandi 1. kor-

BALTA Suno NISAD pusa, PK za OIP Komande 1. korpusa, zastupnik dunosti
komandanta 14. divizije

BANDA Alija EVKO Referent TSl u Komandi 1. korpusa

BARI Ilija ILJKO N 126. lbr, N 124. lbr Kralj Tvrtko

PK za MFP
BARLOV Mujo KASIM
Komande 14. divizije

BAI Dervi ZEJNIL Referent za popunu u Komandi 1. korpusa

BAI Hamid FEHIM Referent za ObP u Komandi 1. korpusa

BADAREVI Sulejman EVET N 111.Vbbr, N 127.Vbbr

444
BEBA Akif NASUF komandant OpTO Fojnica

BEI Jusuf SEAD N 9. bbr

BEA Mustafa MUHAMED Naelnik ARJ i PVO Komande 12. divizije

BEIREVI Ahmet AMIR Referent bezbjednosti u Komandi 14. divizije

Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa, PK za pravne

BEIREVI Vejsil NAID
poslove Komande 16. divizije

BEIROVI Nurija HAJRIZ N 8. mtbr

BEIROVI Adem MUSTAFA Referent GrSl, naelnik GrSl Komande 1. korpusa

BEGI Avdo MIRSAD Komandant 304. bbr, N 16. divizije

BEGOVI Himzo NIJAZ PK za M, IPD i VP Komande 16. divizije

BEHLULOVI Abdulah MUHIDIN Naelnik ininjerije Komande 12. divizije

Komandant 1. mbr, komandant OG-3 Vare, N 14. divi-

BEJI Halil RAMIZ
zije

BEJTOVI Sead SUAD Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

Komandant 9. mtbr, komandant 105 mtbr, naelnik Odsjeka

BERKOVAC Muhamed IZET
analitike ujedno zamjenik PK OBP Komande 1. korpusa

BEI Salih HALIL Referent SbSl u Komandi 14. divizije

BEI Sakib MUJO Referent NbSl u Komandi 1. korpusa

BEIREVI Alija MALIK Predsjednik VVLJK 1. korpusa

BELAGI Sabit VEHID Referent TSl u Komandi 1. korpusa

BELIJA Mujo EMSUDIN N 322. lbr, N 122. lbr

BELIJA Dervi MIRSAD Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 16. divizije

Komandant 1. foanske brigade, komandant 82. bbr,

BEOVI Alija ZAIM komandant 182. lbr, vazduhoplovni oficir za vezu u organu
ARJ i PVO Komande 1. korpusa

BEZDROB Hazir MIRSAD Komandant 7. bbr, N 9. mtbr.

Komandant 1. foanske brigade, komandant 81. bbr, refe-

BIBI Huso FEHIM
rent za obuku u Komandi 1. korpusa

BICAJ Beko HALIL ZK 5. mtbr

BIO Muhamed SEAD Referent za popunu u Komandi 12. divizije

BIJEDI Ferid ADNAN Komandant 1. Okb

ZK 1. lard PVO, komandant 1. lard PVO, vazduhoplovni

BILAJAC Fahrudin DANIJEL
oficir za vezu u odsjeku za ARJ i PVO Komande 1. korpusa

BILALAGI Ibrahim EKREM Naelnik InSl u Komandi 12. divizije

BIEVI Smail HASAN Referent za M, IPD i VP u u Komandi 1. korpusa

BLAKO IGOR Referent za socijalna pitanja u Komandi 1. korpusa

BOGILOVI Ekrem MIRSAD Naelnik VtSl Komande 16. divizije

BOGUNI Omer VAHID N 1. Smtbr, komandant 111. Vbbr, N 1. korpusa

445
 Naelnik ABHO
BOJA Fadil IZET
Komande 14. divizije

BOJADI Hajdin NIHAD Komandant 8. bbr

BOROVINA Durmo DEMO Naelnik veze Komande 1. korpusa

BRANKOVI Vahid EMIR ZK 1. rogatike brigade

BIKI Safet NIHAD Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 14. divizije

BRKI Edhem EKREM N 123. lbr

BRKOVI uro EFIK Referent u sektoru logistike Komande 1. korpusa

BROTLIJA Hasan AZIZ PK za M, IPD i VP Komande 16. divizije

BUBICA erif NEDAD Naelnik GrSl Komande 1. korpusa

BUKVA Husein SEJDALIJA N 112. Vbbr, ZK 129. Vbbr

BULJUBAI Fehim FERID Komandant 1. podrinjske brigade, komandant IBOG

BULJUMI Hamdija FARUK Komandant 321. bbr

BURI Seid ALMIR Referent bezbjednosti u Komandi 16. divizije

ZK 316. bbr, naelnik ONO Komande 16. divizije, PK za OM

BUZA Safet MUSTAFA
i KP Komande 16. divizije

CERO Huso MEHEMED ZK 1. Smtbr, komandant 1. Smtbr, komandant 1. LoB

CICO ZLATAN Prevodilac u organu za OIP Komande 1. korpusa

CIKOTI Mustafa SELMO Komandant 1. samostalnog sarajevskog bataljona

CRNOVRANIN Numan ADEM Naelnik OLO Komande 1. korpusa

AKI Salem JASENKO Naelnik InSl Komande 16. divizije

AMDI Redep ALEN N IDbr

Komandant 141. lbr, zastupnik komandanta 185. lbr, koman-

ARDAKLIJA Hilmo SEAD
dant samostalnog bataljona za D-B

AUEVI Lutvo ELMEDIN N 141. lbr

AUEVI Mehmed JUSUF Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

AUEVI Esad KEMAL Kontrolor za MFP u Komandi 1. korpusa

Referent za M, IPD i VP
EBIRI Ramo VELIJA
u Komandi 14. divizije

EKOVI Arif NASER Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

ELEBI Mustafa ASIM Novinar u informativnoj slubi Komande 1. korpusa

ELIK Zeir TAIB N 82. bbr

Referent za pravne poslove, PK za pravne poslove Koman-

ELIK Nurko KERIM
de 12. divizije
N 82. bbr, naelnik ABHO Komande 14. divizije, naelnik
ELIK Fehim EEF
ABHO Komande 1. korpusa

ENANOVI Edhem ENVER Referent logistike u Komandi 12. divizije

446
ENGI Husnija EMIR PKLo Komande 14. divizije

Referent bezbjednosti u Komandi 16. divizije, PKB Koman-

ILA Omer SALIH
de 16. divizije

IZMI Eref HUSEIN Novinar u informativnoj slubi Komande 1. korpusa

OBO Rasim ABDULAH N 2. Vmtbr, komandant 1. MAD

OLO Beir HAJRO Referent za PEB u Komandi 1. korpusa

OMOR Hurem VAHIDIN Komandant 9. bbr.

ORBO aban AMIR N 3. mtbr, komandant 3. mtbr, N 102. mtbr

OVRK Halid ABDULKADIR Komandant 1. Snb

Naelnik organa za OIP Komande 1. korpusa, PKB 1.

UDI Mujo SEAD
korpusa
Referent i novinar u informativnoj slubi Komande 1. korpu-
USTOVI Hamdija SEAD
sa

ATI MIRSAD Komandant OpTO Hadii

ATI Nazif ERIF Referent za VP Komande 16. divizije

ERIMOVI Fehim EKREM Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

ESIR Hasan EVKO N 1. Bbbr, N 181. Bbbr

ULAH Ahmet HALIL Referent za ObP u Komandi 14. divizije

DACI Hazbo TAO N 111. V bbr, komandant 141. lbr

DAHI Mujo ISMET ZK 1. korpusa

N 8. mtbr, N 1. Bbbr, referent za ONP u Komandi 1.

DARDAGAN urija EVKO
korpusa

DEDI Salko ABDULAH Komandant KM Stari Grad

DELALI Jusuf RAMIZ Komandant 3. bbr, ZK 9. mtbr

DELALI Osman EJUB Komandant OpTO Vogoa

DELI Asim MEHDIJA Naelnik SbSl 12. divizije, PKLo 12. divizije

Naelnik odsjeka za rezervne jedinice ujedno ZK KG Sara-

DELI Ramiz BAHRIJA
jevo

DELJANIN Feriz ABIDIN Komandant 1. LoB

DELJKI AMIR Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

Komandant 1. Vmtbr,
DERVIEVI Vehbija IBRAHIM
Komandant KG Pazari
Referent za OIP u Komandi 1. korpusa, Referent za ObP u
DERVIEVI Omer SEDIK
Komandi 12. divizije
Naelnik organa za KP, ujedno referent za popunu oficira u
DERVIEVI Alija BEIR
Komandi 12. divizije

DERVIEVI Esad NIHAD Referent za OMJ u Komandi 1. korpusa

DEVI Milan NENAD Komandir ABHO

447
 DINAREVI Enver HALID Komandant OpO Breza

DOLAN Hilmo AIR Naelnik ARJ i PVO Komande 14. divizije

DRAGI Latif NEDAD Referent za stambena pitanja u Komandi 1. korpusa

DRINJAK Ibrahim AKIF Komandant 123. lbr, N 323. lbr

Komandant 1. rogatike brigade, komandant 31. drinske

DRLJEVI Izet MIDHAT
brigade

DRLJEVI Huso MEHO ZK 31. drinske brigade

DRUGOVI Salem MIDHAT N 135. bbr

DRUKI Mahmut MURIZ PKB 14. divizije

DUI Alija OMER ZK 1. LoB

DUPLJAK Sado RASIM N RgO Sarajevo, ZK RgTO Sarajevo

Naelnik organa za KP, ujedno referent za popunu oficirima

DUPOVAC Nail HAMID
Komande 14. divizije

DURAK Rifet ENES Komandant 126. lbr

DURAKOVI aban RAMIZ Komandant ZOd Vogoa, Komandant 43. drinske brigade

DURI Begica BEGO N 162. bbr, N 126. bbr

Komandant bataljona D-B, naelnik Odsjeka za nabavku

DURI Omer HALIL
Komande 1. korpusa

DURMO Hilmo FAHRUDIN Referent za popunu u Komandi 12. divizije

DURMO Zaim IBRAHIM Naelnik TSl Komande 14. divizije

Komandant OpTO Novi Grad, ZK OkO Sarajevo, koman-

DAMALIJA Muan OSMAN
dant KG Sarajevo

DAMBASOVI Rasim ASIM Komandant TG Visoko, N 1. korpusa

DANANOVI Zahid MESUD ZK 82. bbr, referent za ObP u Komandi 1. korpusa

DANANOVI Ibrahim SALIM Komandant 1. rogatike brigade

DEBO Omer MUSTAFA ZK 3. mtbr, ZK 102. mtbr, komandant 102. mtbr

DEBO FADIL Referent artiljerije u Komandi 1. korpusa

DIDI emso SALIH N 3. mtbr

DIHO Mehmed NURUDIN Komandant KM Centar

DINDO Paan MEHMED N 143. lbr

DOMBA Halil ENVER Naelnik GrSl Komande 16. divizije

DOMBA Murat EDIN Komandir VP 1. korpusa

Naelnik TSl Komande 1. korpusa, naelnik OLO Komande

OGO Nezir NEZIRAN
1. korpusa, komandant samostalnog bataljona D-B

UDERIJA Jusuf MURAT Naelnik SnSl Komande 14. divizije

EMIRHAFIZOVI Sakib MIRZA Referent artiljerije u Komandi 1. korpusa

448
 Referent za M, IPD i VP, referent za VP u Komandi 14.
EMO Redo HAZIM
divizije

FAKO Alija HIMZO Referent TSl u Komandi 14. divizije

FAZLI Hilmo BAHRUDIN ZK 101. mtbr, ZK 6. bbr, ZK OG Igman

FAZLI Salko MUSTAFA Referent bezbjednosti u Komandi 14. divizije

FAZLI Sulejman BERIS Naelnik u organu za OM i KP Komande 16. divizije

FAZLI Adem NEDAD Referent InSl u Komandi 16. divizije

FAZLI Halil VAHID Referent artiljerije u Komandi 1. korpusa

FEJZI Omer BAJRO N 321. bbr, N 146. lbr, komandant 146. lbr

FEJZI Aziz EDIM N 1. drinske brigade, komandant 802. lbr.

FERHATBEGOVI Salko MAHMUT Naelnik OMJ Komande 1. korpusa, N 2. Vmtbr

FERHATOVI Omer HASAN Naelnik InSl Komande 1. korpusa

FRLJAK Enver MUHAREM Referent bezbjednosti u Komandi 16. divizije

FULURIJA Suljo MURAT Referent InSl u Komandi 14. divizije

GADO Beir OSMAN Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

GADO Kasim DERVI Komandir ID 1. korpusa

GANI Mehmed OSMAN Komandant 315. bbr

GANIJA Sadik MEHMED Referent za planiranje i praenje b/d u komandi 14. divizije

GARIBOVI Husein BAKIR N 81. bbr, N 82 bbr

GAVRANKAPETA-
Munir ISMET Naelnik SnSl Komande 12. divizije
NOVI

GLJIVA NAZIF Komandir Umjetnike ete

Naelnik Odsjeka za UNPROFOR Odjeljenja za ObP Ko-

GORO Murat MENSUD
mande 1. korpusa

GRABOVICA Kasim HAJRUDIN Komandant 102. mtbr, komandant 1. MAP

GRABOVICA Alija VELIJA Referent TSl u Komandi 1. korpusa

GRBAVAC Milenko MIRO Naelnik artiljerije komande 1. korpusa

Komandant 11. bbr, komandant 1. samostalnog sokolakog

GRBO Aljo DENIJAL
bataljona, N 147. lbr, komandant 147. lbr

GREBOVI Hajro NIJAZ Komandant 12. bbr

GRELJO Sejdo BAJRO Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

Komandant 1. mtbr, komandant OkO Sarajevo, komandant

GUI Izet SALKO
OG Igman

HABE Mustafa SUAD Naelnik ABHO Komande 12. divizije

HADIABDI Ismet MAHIR Referent za ObP u Komandi 1. korpusa

HADIABDI Devdet VEDAD Predsjednik VVLJK 1. korpusa

449
 Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa, PKB Koman-
HADIAHMETOVI Muhamed ENVER
de 16. divizije

HADI Dervi ISMET Komandant 5. bbr, komandant 5. mtbr, komandant 125. bbr

HADI DEMAL Komandant 304. bbr

Tehniki urednik lista u sektoru za M, IPD i VP Komande 1.

HADI Hamdija KEMAL
korpusa

HADI ZAIM Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

HADIHASANOVI Besim ENVER N 1. korpusa

HAJDARI Ahmet TAHIR N 1. Smtbr

Referent za ObP, naelnik odsjeka za obavjetajno-izvia-

HAJLOVAC Safet EFIK
ka dejstva Komande 1. korpusa
MUSTAFA-Ta-
HAJRULAHOVI Kemal Komandant RgTO Sarajevo, komandant 1. korpusa
lijan

HALILAGI Hasib ADEM Komandant 6. bbr, N NRC 1. korpusa

HALILOVI Abid AHMED PK za M, IPD i VP Komande 1. korpusa

HALILOVI Meho AVDO PK za M, IPD i VP Komande 12. divizije

HALILOVI Hajrudin KENAN N 145. lbr

HALILOVI Ferid MUJO Referent artiljerije u Komandi 16. divizije

HALILOVI Hasan TAIB Naelnik ininjerije Komande 16. divizije

HALKI Hasan AVDO Naelnik informatike Komande 16. divizije

HAMZI Zejnil SELIM ZK 81. bbr, komandant 81. bbr, komandant 1. Bbbr

HANDI Jakub EMIR ZK 105. mtbr

HANDI air SULEJMAN Referent za M, IPD i VP u Komandi 16. divizije

HARBINJA Mea DERVO PKLo Komande 1. korpusa, komandant 1. NRC

HARBINJA Rasim HAKIJA Referent artiljerije u Komandi 1. korpusa

HASANAGI Muharem FADIL Komandant OkO Sarajevo

HASANOVI Omer HAJRUDIN Komandant TG Igman

HASANOVI Adem ADIL Naelnik TSl Komande 1. korpusa, N 1. LoB

Referent za planiranje, evidenciju i borbenu podrku u

HASKOVI Bajram SABRO Komandi 1. korpusa, PN OG Igman, naelnik organa za
ONP Komande 1. korpusa

HASOVI Omer KEMAL Referent za PEB u Komandi 1. korpusa

HAZNADAR Beir MEDO Komandant 1. sandake brigade, N OG Igman

HEBIBOVI Huso HUSEIN Referent za ObP u Komandi 12. divizije

HELJA Rifet REFIK PK za ObP Komande 16. divizije

Referent bezbjednosti u Komandi 16. divizije, referent za

HERI Husein SELVER
OM i KP u Komandi 16. divizije

450
 Oficir za vezu sa predstavnicima OS UN Komande 1. kor-
HLAJ-RTOMIR Viden IGOR
pusa

HODOVI Jusuf SENAD Referent za ObP u Komandi 1. korpusa

Komandant 323. lbr, komandant 15. mtbr, komandant 121.

HODI Mustafa HAMED
bbr
Komandant 82. bbr, referent za planiranje i praenje b/d u
HODI Salko GALIB Komandi 14. divizije, komandant 182. Vlbr, komandant 148.
Vlbr
Komandant samostalnog bataljona D-B, ZK 323. bbr, ko-
HODI Safet HADIS
mandnat 323. lbr, N 146. lbr

HODI Devad EMSAD Naelnik VtSl Komande 12. divizije

Naelnik Odsjeka za planiranje, kontrolu i analizu Odjeljenja

HODI Himzo SEJDALIJA
za MFP Komande 1. korpusa

HOI Mujo MUSTAFA Komandant KM Ilida

HOTA air ERVIN Referent bezbjednosti u Komandi 14. divizije

HOBO Avdo ABDULAH Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 16. divizije

HRNJI Devad EMIR Naelnik SbSl Komande 12. divizije

HROMADI Mehmedalija MEHMED Referent informativne slube Komande 1. korpusa

Referent za ONP u Komandi 1. korpusa, N 304. bbr, N

HRUSTANOVI Bego EFKET
OG-2 Visoko
Referent bezbjednosti, naelnik odsjeka za tabno-bez-
HRUSTI Safet IZUDIN bjednosne i vojno-policijske poslove Komande 1. korpusa,
naelnik organa za KOP SVB Komande 1. korpusa

HRVAT Muharem SELIM Referent za M, IPD i VP u Komandi 12. divizije

HURI Hamid HALID PKLo 16. divizije

HURKO Kasim SUVAD Referent u Odjeljenju za ONP Komande 1. korpusa

HUSI Halim HAZIM Referent bezbjednosti u Komandi 12. divizije

Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa, referent bez-

HUSKI Mustafa MUHAREM
bjednosti u Komandi 16. divizije

HUSKI Teufik EMIR Naelnik VtSl Komande 1. korpusa

Referent za ONP u Komandi 1. korpusa, komandnt OG-1

HUSOVI Hajro ZUFER
Pazari

IBIEVI Alija AHMET Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 12. divizije

IBRAHIMOVI Abdulah ISLAM Naelnik OMJ Komande 1. korpusa

Komandant OpTO Novo Sarajevo, naelnik Odsjeka za

IDRIZ Hamid SALKO
KOP, naelnik Odjeljenja za sigurnost u Komandi 1. korpusa

IKANOVI Ramiz SENAD PN za ONP Komande 12. divizije

Komandant 1. drinske udarne brigade, ZK IBOG, koman-

IMAMOVI Huso ZAIM
dant OG Igman, komandant 14. divizije

IMAMOVI Hamid HUSO N 2. Vmtbr

451
 Komandant 9. mtbr, naelnik InSl Komande 1. korpusa,
IMIREVI Nazif SULEJMAN
PKLo 1. korpusa

IMIROVI Ibrahim EKREM Komandant 1. LoB, naelnik VtSl Komande 1. korpusa

ISAKOVI Ramiz MUNIR Referent KZ u Komandi 12. divizije

JABUAR Alija FARUK N 155. bbr

JAMAK Huso ZAKIR N 1. Slavne viegradske brigade

JAMAKOVI Salih AHMED Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 16. divizije

JAMAKOVI Mujo REUF Komandant 146. lbr

JAAREVI Ejub FIKRET Naelnik GrSl Komande 12. divizije

JEVRI Niman ENVER N 1. NRC

JUNUZOVI Ibrahim SAFET N 117. Mlbr

JUSI Emin KADIR Komandant OG Visoko

JUSUPOVI Bego EMSO N 182. lbr, N 148. Vbbr

PK za MFP
KADI Asim HARIS
Komande 12. divizije

KADRI Rasim SADIK N 131. lbr

KADRISPAHI Haso FAHRUDIN Referent u tabu Komande 1. korpusa

KAHROVI Selim MURAT Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

KALABUI RASIM Referent za P i PP u Komandi 1. korpusa

KALJAA ALIJA Referent za ObP u Komandi 1. korpusa

KAMENJA Salem ZIJAD Komandant 122. lbr

KAMENJA Ahmed MUJO N 122. lbr

Komandant OpTO Fojnica, komandant 310. bbr, PK za

KAMENJA Ismet NIHAD
ObP Komande 14. divizije

KAMENJA amil HAMID Naelnik TSl Komande 16. divizije

KAPETANOVI RASIM ZK 1. in.b

KAPETANOVI Ibro IDRIZ Komandant OpO Hadii

KAPETANOVI Hasan ENES Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

KAPI MEHMED Referent za nabavku u Komandi 1. korpusa

KAPO ISMET Komandant 19. bosanske brigade

KARAI Hado MUNIB PK za OBP KG Sarajevo

KARAHASAN Ismet FUAD Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

KARAVDI Ibrahim AKIF Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

KARAVELI Suljo VAHID ZK 1. korpusa, komandant 1. korpusa

KARII Zehrid FADIL Komandant 1. SOl bbr, PK za OM i KP Komande 1. korpusa

452
KARI aban SAFET Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 12. divizije

KARI Ramiz TEUFIK Naelnik ARJ i PVO Komande 12. divizije

KARI Esad EFIK Naelnik OLO Komande 14. divizije

KARI Zuhdija MIRSAD Novinar u informativnoj slubi Komande 1. korpusa

KARIIK amil MEMO Referent za P i PP u Komandi 1. korpusa

KARIIK Mehmed SAMIRA Referent za PIO u Komandi 1. korpusa

KARUP Sulejman ZEIR Referent za planiranje i praenje b/d u komandi 14. divizije

Naelnik Odsjeka za KP Odjeljenja za OM i KP Komande 1.

KARUP Osman NUSRET
korpusa

KASTRAT Smail ENIS ZK VP 1. korpusa

Naelnik Odsjeka za informisanje Odjeljenja za M, IPD i VP

KAZAZ Sifet ENVER
Komande 1. korpusa

KAZI amil NEZIR Komandant 9. bbr, naelnik ininjerije Komande 14. divizije

Naelnik za OM poslove, ujedno referent za popunu vojnici-

KEKO Zaim ZIJAD
ma Komande 14. divizije
Naelnik informativne slube Odjeljenja za M, IPD i VP
KEO Sejdo SAFET
Komande 1. korpusa

KISELICA Adem REFIK PK za pravne poslove Komande 14. divizije

PK za MFP
KLANEVI Zuhdija ESAD
Komande 16. divizije
N 11. bbr, PK za ObP Komande 16. divizije, referent za
KLICO Ahmed AMIR
ObP u Komandi 16. divizije

KLINAC Safet NIHAD N 1. drinske brigade, ZK 1. drinske brigade

KLJUI Ibrahim OMER Komandant 1. lard PVO

KOLENDA Mujo JUSUF Komandir ABHO

KONAKOVI Ahmo MEHMED Referent SbSl, naelnik SbSl Komande 1. korpusa

KOPI Rasim HAZIM N 12. bbr, N 1. SOlbbr

KOPI Jusuf RIFET Naelnik OLO Komande 16. divizije

KORO Sulejman MIRSAD Referent veze, naelnik veze Komande 14. divizije

KOSO Ibro SEJID Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

N 2. bbr, komandant 2. bbr, komandant 152. bbr, N 12.

KOVA Avdija HILMO
divizije

KOVA Avdo TAIB Referent za OM i KP u Komandi 1. korpusa

KOVO Nasir HASAN Naelnik u organu za OM i KP Komande 16. divizije

KOZI Jusuf ZIJAD Komandant 140. Bbbr

KOLJAK Nail ALIJA Naelnik veze Komande 16. divizije

KRESO Sulejman SEAD Naelnik veze Komande 12. divizije

KRETALICA Salih MESUD Naelnik ABHO Komande 1. korpusa

453
 KRETALICA Sejdalija SAMIR Komandir voda za opsluivanje Komande 1. korpusa

KRIJETORAC Ahmed NIHAD Naelnik InSl Komande 16. divizije

KRIVOIJA Kemal MUSTAFA Referent za M, IPD i VP u Komandi 12. divizije

KRSTANOVI Ivan BORIS Komandant IDb, komandant IDbr

KRI Vahid SADIK Referent za popunu u Komandi 14. divizije

KUBAT Devad ENES Referent artiljerije, naelnik artiljerije Komande 14. divizije

KUBURA Nazif AMIR Komandant 1. Mlbr

KUANIN emso FIKRET N 110. SOl bbr, N 161. SOl bbr

KUANIN Ismet DINO Referent u ONO Komande 16. divizije

Naelnik za OM i KP ujedno referent za popunu vojnika u

KUDUZ Sulejman ALMIR
Komandi 12. divizije

KULI Sulejman MURIS Naelnik artiljerije Komande 16. divizije

KULOVAC Salih FERID PK za pravne poslove Komande 16. divizije

KUMBARA Jusuf DAFER N 117. Mlbr

KURT Selman AZIZ PK za OM i KP Komande 14. divizije

KURTAGI Bejto MERSED Naelnik SnSl Komande 12. divizije

KURTOVI ukrija AZIZ ZK 1. Snb, naelnik SnSl Komande 1. korpusa

KURTOVI Suljo MUNIB ef kancelarije Komande 1. korpusa

KUSTURA Islam ZAIM ZK 1. Slavne viegradske brigade

LAGUMDIJA Jusuf MENSUD Komandant 1. bbr, komandant 15. mtbr

LAGUMDIJA Enes ZLATKO Komandant 1. mtbr

LEPIR KASIM Naelnik ARJ i PVO Komande 1. korpusa

LIGATA Mujo EFIK Referent za KP u Komandi 1. korpusa

Referent optih poslova u Odjeljenju za ObP Komande 1.

LIHI Kasim ASIMA
korpusa
Komandant OpTO Novo Sarajevo, N OG-1 Pazari, PN
LIKOVI Zeir ENVER
za ONP u Komandi 14. divizije
Referent u odsjeku za UNPROFOR Odjeljenja za ObP
LIMO Read TARIK
Komande 1. korpusa

LISAK Eef NEDAD Naelnik SbSl Komande 16. divizije

LISICA Ante DARVIN Komandant 1. lard PVO, komandant 142. lbr Kralj Tvrtko

LONAR Hamza SADIJA Referent za ObP u Komandi 14. divizije

LONAR Fehim MIRSAD Referent za ObP u Komandi 16. divizije

LOI Ibrahim JUSUF ZK 1. mbr

MAHMUTOVI EKREM Referent za ONP u Komandi 1. korpusa

MAHMUTOVI ZEJNIL Naelnik SbSl Komande 1. korpusa

454
 Sekretar Komisije za razmjenu ratnih zarobljenika i tijela
MAKSI MULIJA
poginulih pripadnika 1. korpusa
N 134. bbr, referent za planiranje i praenje b/d u Komandi
MALIEVI Adem MUNIB
16. divizije

MALJI Vejsil NAID Referent za ObP u Komandi 14. divizije

MANDI Hamdo MIRNES Referent za M, IPD i VP u Komandi 16. divizije

MASLAK Rasim ENVER PN za PiPP Komande 1. korpusa

MASLEA erif MIRSAD Naelnik InSl Komande 14. divizije

Naelnik OLO Komande 12. divizije, referent u logistike u

MANI Himzo NURUDIN
Komande 1. korpusa

MAOVI Nusret SENAD Komandant OpO Breza, komandant 304. mtbr

MEHANI Muan MUNIB Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 14. divizije

MEHI emso REDO Komandant OG Igman, komandant 1. marbr

MEHI Beir ISMET PK za pravne poslove Komande 12. divizije

Referent za planiranje i obuku u Komandi 14. divizije, nael-

MEHMEDI Safet MEHMED
nik artiljerije Komande 14. divizije

MEMI Mirzo SENAD Referent za OM i KP u Komandi 1. korpusa

MEMIJA Ahmet MUSTAFA Komandant 131. lbr

MERDANI Mustafa JASMIN Naelnik SnSl Komande 1. korpusa

MEETOVI Murat MEHMED Komandant 126. lbr komandant 162. bbr, N 164. bbr

PK za M, IPD i VP 1. korpusa, naelnik socijalno-statusne

MIHAJLOVI Milutin RAJKO
slube Komande 1. korpusa

MILAIN Petar MILAN Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

MIRAIJA Aziz RAID Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

MIROJEVI Selim MIRSAD PK za ObP 12. divizije

MOEVI Taib TALE Referent za ObP u Komandi 1. korpusa

MONTENO Osvald KEMAL Komandir Umjetnike ete

MRO Asim SEAD Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

Naelnik Odsjeka za OM Odjeljenja za OM i KP Komande

MUHAMEDOVI Asim ADNAN
1. korpusa

MUHIBI Dervi ESAD Referent InSl u Komandi 1. korpusa

MUHI Abid ADIL N 147. lbr, referent u ONO Komande 16. divizije

MUHI ZUMRETA Sekretar VDS

MUJANOVI Zejnil MESUD Naelnik InSl Komande 12. divizije

MUJEZINOVI Demal ZLATKO Naelnik ABHO Komande 1. korpusa

MUJI Ibrahim ENVER Referent za M, IPD i VP u Komandi 12. divizije

MUJI Omer MIDHAT Referent SnSl, naelnik SnSl Komande 16. divizije

455
 MUJKI Muhamed FIKRET Naelnik OMJ Komande 16. divizije

Referent za ONP u Komandi 1. korpusa, referent za planira-

MUMINOVI Bajro SALKO
nje i praenje b/d u komandi 12. divizije

MUNDI Hamdo MIRNAS Referent za M, IPD i VP u Komandi 1. korpusa

MURGUZ Arif BAJRO N 5. mtbr, naelnik OC 1. korpusa

MURTI Amir SEMAID Komandir ID 1. korpusa, N IDbr

MURTO aban SUVAD Referent artiljerije u Komandi 16. divizije

MUSA Safet AMIR Referent za M, IPD i VP u Komandi 16. divizije

MUSI Hamdija MUSTAFA Komandant 8. mtbr

MUSI Zufer MUHAMED Referent ininjerije, naelnik ininjerije Komande 16. divizije

MUSLI Taib UZEIR N 102. bbr, N 121. bbr

MUSLIJA Behaija EDIN N 165. bbr, N 136. bbr

MUSTAFI Beir IZET Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

MUIJA Bego AVDIJA Naelnik SbSl Komande 1. korpusa

MUINBEGOVI Zihnija HASIB Komandant 302. mtbr

NOGO Sadik MUHAMED N 8. bbr

ZK bVP 1. korpusa, referent bezbjednosti u Komandi 12.

NUHOVI Ramiz ESNAF
divizije

NUKICA Ramiz ALIJA Komandant 1. samostalne brigade

NUMANOVI Muhamed NIJAZ Referent za OM i KP u Komandi 16. divizije

ODAKLIJA Ekrem MIRSAD Referent KZ u Komandi 1. korpusa

OKOVI Omer ZAKIR Komandant 2. smtb

OMANOVI Esad TEUFIK PN za ONP 101. bbr, N 101. bbr, N 125. bbr

OMANOVI Mehmed NIJAZ Naelnik ARJ i PVO Komande 1. korpusa

OMANOVI Mehmed NEDAD N 146. lbr

OMANOVI Mehmed SABRIJA Arhivar u kancelariji Komande 1. korpusa

OMERBEGOVI Mustafa HARIS Referent za ObP u Komandi 12. divizije

OMEROVI Hilmo FADIL Referent za informisanje i obuku u Komandi 12. divizije

Referent OLO u Komandi 14. divizije, referent InSl u Ko-

OMEROVI Suljo HAJRUDIN
mandi 14. divizije

OMEROVI Salko MEDRET Komandant OpO Han Pijesak

OMEROVI Mustafa HUSEIN Savjetnik za vjerska pitanja u Komandi 1. korpusa

OPERTA Mustafa SABAHUDIN Referent za OM i KP u Komandi 16. divizije

ORUEVI Mensur AMIR Sekretar komandanta 1. korpusa

OSMANOVI Ismet JASMIN Naelnik informativne slube Komande 12. divizije

456
OSMANSPAHI Almas SALKO N 43. drinske brigade, komandant 43. drinske brigade

OVINA Smajo MUNIB Referent KZ u Komandi 1. korpusa

OEGOVI Zulfo ZUHDIJA Komandant OpO Vogoa

PACOLI Nevzet NERMIN Referent TSl u Komandi 16. divizije

PALDUM erif ESAD Komandant 3. mtbr, komandant 102. mtbr

PALI Murat AVDO Komandant 1. epske brigade

PANDUR Edin SANKO Referent SnSl u Komandi 1. korpusa

PAP Antun ZLATKO Referent InSl u Komandi 1. korpusa

PAALI RAMIZ Komandant Olovsko-sokolakog odreda, ZK 1. SOl bbr

PAALI Dervi EKREM Referent za obuku u Komandi 12. divizije

Referent za propagandu u sektoru za M, IPD i VP Komande

PAOVI Reuf HARIS
1. korpusa

PAVICA Osman RUSMIR Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 14. divizije

ZK 10. bbr, ZK 15. mtbr, referent za planiranje i praenje b/d

PECAR Avdo SENAD
u Komandi 12. divizije

PECIKOZA Ibrahim AVDO Referent veze u Komandi 1. korpusa

PEENKOVI erif HIMZO Komandant RgTO Sarajevo

ZK Hbr Kralj Tvrtko, komandant NRC, komandant 142.

PEDI Nikola NEDELJKO
Hlbr Kralj Tvtko

PEKUI Ibro HADE ZK 1. Okb

Komandant 1. samostalnog bataljona, referent za planira-

nje i obuku diverzantskih jedinica u Komandi 1. korpusa,
PELKO Mujo ESAD
komandant 2. Vmtbr, komandant 16. divizije, PK za ObP
Komande 1. korpusa

PETROVI Stanimir ZLATKO PK za pravne poslove Komande 1. korpusa

PEZO Hasan SAMIR ZK 2. smtb

PILICA Zaim URO N 302. mtbr

PINJO erif IZET Naelnik VtSl Komande 1. korpusa

Referent za ONP u Komandi 1. korpusa, komandant 1. SOl

PLEAN Idriz OSMAN
bbr, komandant 109. bbr
ZK 101. mtbr, N 101. mtbr, komandant 101. mtbr, N 12.
PLEH Idriz RIZVO
divizije, komandnat 14. divizije

PLEHO Asim KASIM Komandant RNb

PLJAKI Hamdija RAMIZ Komandant 16. divizije

PODI Husein SIFET ZK 101. mtbr, komandant 101. mtbr, komandant 129. Vbbr

POLUTAK MUSTAFA Komandant TG Igman

POPOVI Ismet HIMZO Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

POPRENOVI Dafer ZIJAH Komandant 1. bbr

457
 Komandant 4. mtbr, komandant 104 Vmtbr, komandant 12
PREVLJAK Huso FIKRET
divizije

PRLJAA Jusuf MERSED N 31. drinske brigade, komandant 31. drinske brigade

PROZO Mustafa NIJAZ ZK 310. bbr

PUKA Latif ELVEDIN Naelnik VtSl Komande 12. divizije

PUKAR Ramadan ZAKIR Komandant 2. bbr

RADELJA Junuz ESAD PKLo 12. divizije, N 1. LoB

RADELJA Hamid HAMDO Referent InSl u Komandi 1. korpusa

RADONJA air MUHAMED Referent veze, naelnik veze Komande 12. divizije

Komandant 3 mtbr, komandant 9 bbr. komandant OG

RAO Salko DEVAD
Igman

RAGU Luka ZDENKO N OkO Sarajevo

RAMI Nazif ZAIM N 145. Slbr

RAMOVI Amir HAJRUDIN Referent ininjerije u Komandi 1. korpusa

RAANICA Smail KEMO Referent za M, IPD i VP u Komandi 12. divizije

REDOVI Raid EMIR N 4. mtbr, komandant 104. Vmtbr

REDOVI Numan HARUN Referent SnSl u Komandi 1. korpusa

REKO AMIR Komandant 43. drinske brigade

REIDOVI Avdo SAKIB Referent za popunu u Komandi 14. divizije

Sekretar VDS, referent za pravna pitanja u Komandi 1.

REZAKOVI Mahmut ANESA
korpusa

RIBICA emso TAIB Naelnik OMJ u Komandi 12. divizije

Naelnik Odsjeka za nabavku Odjeljenja za logistiku Ko-

RIBI Paan MIRZET
mande 1. korpusa

RILJANIN Muharem HAMED N IBOG

RIZVI Kasim SAIM Referent logistike u Komandi 14. divizije

RIZVO Dervi AHMED Komandant 12. bbr

RIZVO Dervi ISMET N 145. lbr, naelnik ABHO Komande 16. divizije

ROTI Kasim REFIK Referent za ObP u Komandi 16. divizije

ROVANIN HIMZO N 19. bosanske brigade

ROAJAC Emin SUAD Naelnik SnSl Komande 16. divizije

ROAJAC erif AVDIJA Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 16. divizije

ROAJAC Mehmed SEDIN Referent za planiranje i praenje b/d u Komandi 16. divizije

RUJANAC Ibrahim ZIJAD PN za ObP Komande 1. korpusa

SADIKOVI Abdulah SALEM Referent artiljerije u Komandi 12. divizije

SADIKOVI Avdija NEDAD Komandir PEB

458
SALIN Alija RAMIZ Komandant OpO Novi Grad

SALIHAGI Remzija ZLATAN Referent za M, IPD i VP u Komandi 16. divizije

SALIHBAI Fadil AVDO Referent za PEB u Komandi 1. korpusa

SALIHOVI Suljo HAJRUDIN Naelnik veze Komande 14. divizije

SALKI Meho DAVID Referent za MFP u Komandi 16. divizije

SALKUNI Mustafa DEMAL Referent GrSl u Komandi 1. korpusa

SALOEVI Hasan SELVEDIN Referent InSl u Komandi 16. divizije

Komandant 1. Slavne viegradske brigade,

SEJDI Ibro AHMED
N IBOG

SELIMOVI Hajrudin SAMIR Referent za KOP SVB u Komandi 14. divizije

SIJERI Sadik ABDUSELAM Komandant 31. drinske brigade

SINANOVI Husein MIRSAD N 109. bbr

SINANOVI urija NURUDIN Referent bezbjednosti u Komandi 12. divizije

Naelnik Odsjeka za BOiV u Odjeljenju za ONP Komande

SINANOVI Bajro HUSO
1. korpusa

SIRO Hilmo ZIJAD Naelnik OLO Komande 16. divizije

SJENAREVI Fehim AMIR ZK 105. bbr

SKENDEROVI Alija MESUD Naelnik ininjerije Komande 1. korpusa

SLINI Lutvija FAIK Komandir v 1. korpusa

SMAILAGI Ekrem AMIR Komandant KM Visoko

SMAILBEGOVI Muhamed SENAD Komandant 304. bbr, komandant 134. bbr

SMAILBEGOVI ABDULAH Komandant OpO Breza

SMAJI Ibrahim MUHAMED PK za OM i KP Komande 12. divizije

SMAJI Avdija HAMDIJA Referent bezbjednosti u Komandi 16. divizije

SMAJLOVI ZIJAD Referent InSl u Komandi 1. korpusa

SOBO Ramo RAID ZK 2. Vmtbr, komandant 2. Vmtbr, komandant 127. Vbbr

SOBO Sulejman AIR N 182. lbr, naelnik InSl Komande 14. divizije

SOFI Suljo HALID N 141. lbr

SOFTI Omer MUHAREM Naelnik GrSl Komande 12. divizije

SOFTI Eref FUAD ZK 321. bbr

SOKOLOVI Selver SUAD Komandant KM Novi Grad

SOLAKOVI efkija ADNAN komandant 2. smtb

SORGU Ekrem ADNAN ZK 3. bbr

SPAHI Munib HAIM Komandant OpO Vare, komandant OG-3 Vare

SPAHI Salkan ASIM Referent ininjerije, naelnik ininjerije Komande 1. korpusa

459
 SPAHI Ramo OSMAN Naelnik ARJ PVO Komande 16. divizije

SPAHI Rasim REFIK PK OM i KP Komande 16. divizije

SPAHI Muhamed SUAD Referent za pravne poslove u Komandi 16. divizije

Naelnik Odsjeka za planiranje i praenje b/d Odjeljenja za

SPAHOVI uro SEAD
ONP Komande 1. korpusa

SRNA amil ENIS Komandant 143. lbr

SUBAI ean NURIJA N 7. bbr

SUBAI Osman MUHAMED Naelnik SbSl Komande 14. divizije

SUBAI Mustafa JAKUF Naelnik artiljerije Komande 1. korpusa

SUBAI Vejsil AVDO Snimatelj u sektoru za M, IPD i VP Komande 1. korpusa

PK za M, IPD i VP
ABANOVI ALIJA
Komande 1. korpusa
PK za M, IPD i VP
ABANOVI Hasib ISMET
Komande 1. korpusa

ABOTI Hilmo MIRSAD N 104. Vmtbr

PK za MFP
ABOTI air FERID
Komande 1. korpusa

ADINLIJA Emin MESUD Referent za M, IPD i VP u Komandi 14. divizije

AHINOVI Mustafa EDIN Referent za popunu u Komandi 16. divizije

ANDAL Ibrahim UZEIR Referent za ObP u Komandi 1. korpusa

ARI EDIB N TG Igman

ARI Ibrahim FAHRO Naelnik informatike Komande 1. korpusa

ARI MEDARIS Komandant OpTO Trnovo, komandant 81. bbr

ARI Nusret ADNAN Programer u odsjeku informatike Komande 1. korpusa

ARONJI Baho ATIF Referent nabavne slube u Komandi 1. korpusa

EI Himzo MIRSAD N 105. mtbr

EHI Ibrahim OSMAN Referent za MFP u Komandi 14. divizije

Komandant 13. novosarajevske pbr, komandant 1. mbr,

EHOVI Zahid ENVER
komandant 1. mtbr
Naelnik Odsjeka za analitiko-informativne poslove u Odje-
EHOVI Atif ZLATKO
ljenju SVB Komande 1. korpusa

EHOVI Salko SELVER Referent veze u Komandi 16. divizije

EHOVI MUSTAFA ZK 1. MAD

EHOVI Abid SAFET Referent-kontrolor MFP u Komandi 1. korpusa

Referent za ObP, naelnik Odsjeka analitike ujedno zamje-

ENDEROVI Adem SEJAD
nik PK za ObP Komande 1. korpusa

ESTO Mustafa IBRO Komandant 1. in.b

460
 Referent TSl u
IKALO amil NAFIJA
Komandi 1. korpusa

II Osman ALMEDIN Novinar u informativnoj slubi Komande 1. korpusa

OEVI Mujo ISMET Referent SnSl u Komandi 14. divizije

UBO Juso SAFET Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

Referent InSl u Komandi 1. korpusa, naelnik InSl 1. korpu-

UTROVI Nazif ALMIR
sa, komandant 1. LoB, naelnik OLO Komande 12. divizije

TAFRO Fadil AZIZ Referent za pravne poslove u Komandi 14. divizije

TAHIROVI Kasim MIRALEM Referent za MFP u Komandi 14. divizije

TAHIROVI Hasan IBRAHIM Referent za ObP u Komandi 16. divizije

TANKOVI Muhamed MIRZA Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

TANOVI Ismet FUAD Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

Komandant 3. mtbr, referent za ONP u Komandi 1. korpusa,

TIRAK Muharem RIFAT
naelnik OC Odjeljenja za ONP Komande 1. korpusa

TIRI Omer HASE Komandant 120. lbr Crni labudovi

TOPALOVI Sakib MUAN Komandant 10. bbr

TOPAGI Suljo TALIB Referent TSl u Komandi 1. korpusa

TOPI DEVAD Komandant bVP RgO Sarajevo

TRAKO Redo OMER Naelnik GrSl Komande 14. divizije

TRNKA Ibro RASIM Referent pravne slube u Komandi 1. korpusa

TUKI Faruk NEDIM Montaer u sektoru za M, IPD i VP Komande 1. korpusa

TUPKOVI Mehmed READ Naelnik TSl Komande 12. divizije

TURKO Abdulah RAIF Naelnik TSl Komande 12. divizije

TURKOVI Lato SELMO Komandant KM Novo Sarajevo

TURSUNOVI Huso HUSEIN Komandant 145. Slbr

TUZLAK Meho MIRSAD Referent za popunu u Komandi 12. divizije

UANOVI Demail KENAN Komandant OpO Vogoa

VELAGI Ahmed MUGDIM Naelnik ABHO Komande 12. divizije

VELI Ramiz KASIM N 1. rogatike brigade, referent u OC Komande 1. korpusa

VELI Zijad SALMIR Naelnik VtSl Komande 14. divizije

VELIKONJA Ivan VJEKOSLAV Naelnik ABHO Komande 16. divizije

Naelnik InSl Komande 1. korpusa, naelnik organa za ONP

VELJAN Kasim EKREM
logistike Komande 1. korpusa
Komandant Hbr Kralj Tvrtko, referent za obuku u Komandi
VERAJA Petar NEDELJKO
1. korpusa

VOLODER ESAD Referent za MFP u Komandi 1. korpusa

VRABAC Asim NIJAZ Komandant 110. SOl bbr, komandant 161. SOl bbr

461
 Naelnik TSl Komande 1. korpusa, PKLo Komande 1.
VRANJ Muan HASO
korpusa

VRUAK Mehmedalija ESAD Naelnik informatike Komande 14. divizije

ZAJKO Salko SAFET Komandant 15. pbr, komandant 2. Vmtbr.

ZAVLAN Omer SAMIR Komandir Umjetnike ete

ZEJNILAGI Esad ENVER Komandant brigade Zmaj od Bosne

ZEKOVI Zeno ENES Komandant bVP

ZEREM Ahmet NIJAZ N 152. bbr

N 3. bbr, N 9. mtbr, referent za ONP u Komandi 1. kor-

ZIMI Ahmed SABRIJA
pusa

ZLATAR Salih SLAAN N 1. lard PVO

ZORLAK Huso RAID PKLo Komande 1. korpusa

Komandant 122. lbr, komandant 147. lbr, naelnik ONO

ZUBAA Ibrahim AVDO
Komande 16. divizije

ZUBI Salko ESAD Referent InSl u Komandi 1. korpusa

ZUKANOVI Sulejman ENES Komandant 1. rogatike brigade

Komandant 1. bbr, referent za ONP u Komandi 1. korpusa,

ZULI Ibrahim MUSTAFA
Komandant 146. lbr

ZURAPI Sadri BISLIM Komandant 14. pbr Plavi grom

IGA Vehbija ARMIN Referent za OM i KP u Komandi 1. korpusa

ILI Ragib HAJRUDIN Referent bezbjednosti u Komandi 1. korpusa

IKO Ahmed ELVEDIN PK za M, IPD i VP Komande 12. divizije

UNI Nezir SEID Referent za popunu u Komandi 12. divizije

462
 Zakljuna razmatranja
U
srpskim i hrvatskim velikodravnim projekti-
ma projektovano je i planirano unitenje, ne-
stanak drave Republike Bosne i Hercegovine
i istrebljenje Bonjaka. Nacionalistike elite Srbije i
Hrvatske poetkom devedesetih godina XX stoljea
postigle su dogovor da svoje odnose trajno urede odre-
enim teritorijalnim razgranienjem, na nain koji se
zasnivao na meusobnoj podjeli teritorije Republike
Bosne i Hercegovine. Ideoloka i politika koncepcija
projekata zahtijevala je ukljuivanje, upotrebu i ko-
ritenje oruane sile radikalnim ciljevima: agresijom
na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidom nad
Bonjacima. U skladu s navedenim opredjeljenjem i
ciljevima, izvreno je planiranje, pripremanje, orga-
nizovanje i izvoenje agresije na Republiku Bosnu i
Hercegovinu i genocid nad Bonjacima.
U izrazito sloenim, dinaminim i dramatinim
drutvenim i politikim procesima, vojnim, sigurno-
snim i bezbjednosnim dogaanjima i dogaajima,
Bonjaci su odluili da brane dravu Republiku Bo-
snu i Hercegovinu i bore se za svoj bioloko-fiziki
opstanak. Oni su, zajedno s antifaistima iz reda osta-
lih naroda i graana Republike Bosne i Hercegovine,
predstavljali temelj njene odbrane i glavnu prepreku
realizaciji planova njenog unitenja i njihovog istre-
bljenja.
U velikosrpskim ratnim planovima, po kojima je
provoena agresija na Bosnu i Hercegovinu, Saraje-
vo je predstavljalo najvaniju taku i imalo dvostruki
znaaj. Kao efektivni demografski, politiki, admini-
strativni, privredni, finansijski, kulturni, nauni, uni-
verzitetski i u svakom drugom relevantnom aspektu
neupitni centar Bosne i Hercegovine i Bonjaka kao
naroda, ono je predstavljalo cilj ijim bi se vojnim
osvajanjem trenutno rijeio ishod rata. Istovremeno je
i civilno stanovnitvo Sarajeva bilo izloeno masov-
nim napadima agresora i dugotrajnom iznurivanju su-
rovom vojnom opsadom srednjovjekovnog tipa. Ovo
dvostruko djelovanje imalo je za cilj da, s jedne strane,
vee to vee snage branilaca i panju meunarodne
javnosti za glavni grad, ime su olakavane operacije
agresora na drugim dijelovima ratita, a s druge strane,
da primoraju dravno rukovodstvo Bosne i Hercegovi-
ne da prihvati rezultate agresije kao svren in.
Takav dvostruki strateki znaaj Sarajeva defini-
sao je i teinu zadatka njegove odbrane.
Snage odbrane grada: TORBiH, MUPRBiH,
Patriotska liga, Zelene beretke i drugi organizovani
patrioti, nakon poetka agresije objedinjene su pod
komandom Regionalnog taba Teritorijalne odbrane
Sarajevo. Poetkom jula 1992. ustrojene su Oruane
snage Republike Bosne i Hercegovine i u okviru njih
Armija Republike Bosne i Hercegovine. Zatim je 18.
augusta donesena odluka o formiranju korpusa u sasta-
vu ARBiH, na osnovu koje je formiran i 1. korpus sa
sjeditem u Sarajevu.
Odbrana Sarajeva bila je temeljni zadatak 1. kor-
pusa od njegovog osnivanja.
Dvostruki strateki znaaj koji su za agresora
imali napadi na Sarajevo i njegova surova opsada,
determinisao je i sadraj izvrenja osnovnog zadatka
1. korpusa. On se ogledao u odsudnoj odbrani grada,
izvoenoj iz krajnje nepovoljne operativno-taktike
pozicije, u uslovima inferiornosti u naoruanju i osku-
dice u svim vrstama ratnog materijala, koja je traja-
la veim dijelom rata, te u nastojanjima da se vojnim
sredstvima razbije opsada grada i tako spasi stanovni-
tvo od napada, teroriziranja i mogueg unitenja. Nje-
govim potpunim izvrenjem agresoru bile bi oduzete
steene strateke prednosti, a znatne snage 1. korpusa,
koje bi bile osloboene na sarajevskom bojitu, mogle
su biti upotrijebljene na drugim dijelovima bosansko-
hercegovakog ratita.
463
 Branioci Sarajeva su i prije formiranja 1. korpu-
sa organizovani u okviru Regionalnog taba odbrane
Sarajevo, uz izvoenje odsudne odbrane, u periodu od
poetka juna do kraja augusta 1992. preduzeli dvije
vee operacije s ciljem proboja iz okruenja i slamanja
opsade grada. Nakon formiranja 1. korpusa poele su
i pripreme za novu operaciju deblokade Sarajeva, koja
se pred dolazak prve ratne zime nametala kao impe-
rativ opstanka. Ni angaovanje svih raspoloivih sna-
ga 1. korpusa, pojaanih s dijelovima jedinica 2, 3. i
4. korpusa ARBiH i MUP-a RBiH, tokom decembra
1992. i poetkom januara 1993. godine, ni ogranieni
uspjesi na pojedinim pravcima, nisu donijeli oekivani
rezultat.
Druga ratna godina donijela je najtea iskue-
nja. Poetak sukoba s HVO-em rezultirao je najprije
prekidom svih linija snabdijevanja preko Hrvatske za
ARBiH i stanovnitvo na slobodnoj teritoriji, a zatim i
iscrpljujui rat na dva duga i ispresijecana fronta. To je
posebno uslonilo problem odbrane Sarajeva i snabdi-
jevanje jedinica 1. korpusa unutar grada pod opsadom.
U takvim, krajnje nepovoljnim uslovima, 1. kor-
pus je morao izvravati zadatak odbrane Sarajeva to-
kom VRS-ove ofanzive u ljeto 1993. godine, koja je
imala za cilj da ovladavanjem planinama Bjelanicom,
Treskavicom, Igmanom i prostorom izmeu njih, stavi
grad u duboko okruenje, njegovu odbranu uini pot-
puno nemoguom i tako primora dravno rukovodstvo
Bosne i Hercegovine na prekid rata na dostignutim lini-
jama. U borbama voenim gotovo do sredine augusta,
snage 1. korpusa izgubile su znatan dio slobodne teri-
torije i pretrpjele velike ljudske gubitke, ali su uspje-
le odbraniti dio planine Igman i putnu komunikaciju
koja je predstavljala jedinu vezu Sarajeva s ostatkom
slobodne teritorije Bosne i Hercegovine. Stavljanjem
u funkciju tunela prokopanog ispod piste Sarajevskog
aerodroma, znaaj odbrane ove komunikacije doao je
do punog izraaja.
Tokom jeseni 1993. pokazali su se prvi efekti ma-
nevra i upotrebe snaga 1. korpusa s podruja grada na
spoljnjem prstenu opsade, kao i na drugim dijelovi-
464
ma ratita, koje je omoguilo koritenje tunela ispod
aerodromske piste, a koji e u narednom periodu biti
maksimalno i sistematino eksploatisani. Nakon pot-
pisivanja Vaingtonskog sporazuma 18. marta 1994.
i okonanja oruanog sukoba s HVO-em, ponovo su
otvoreni putevi snabdijevanja ARBiH i omoguen do-
tur dovoljnih koliina ratnog materijala u grad i nje-
govu okolinu. Ova dva faktora omoguila su struktu-
rama rukovoenja i komandovanja 1. korpusa da do
jeseni 1994. godine izvre potrebne organizacijske,
logistike i operativne pripreme za poetak borbenih
dejstava kojima su do kraja godine postignuti veliki
borbeni uspjesi na trnovskom i olovsko-varekom bo-
jitu, osloboena velika teritorija i stvorena operativna
osnovica za deblokadu Sarajeva.
Poetkom 1995. godine izvrena je reorganizaci-
ja ARBiH u korpusno-divizijski sistem, u okviru koje
su u sastavu 1. korpusa formirane tri divizije kopnene
vojske. S poetkom proljea intenzivirane su borbe u
zoni 1. korpusa, a poetkom juna poela je i najvea
operacija ARBiH s ciljem deblokade Sarajeva. Pored
angaovanih znatnih snaga iz sastava 2, 3, 4. i 7. kor-
pusa, te cjelokupnog sastava 1. korpusa, nije postignut
osnovni cilj operacije, a nakon to je okonana, nije
bilo znaajnijih pomaka na sarajevskom bojitu. Kra-
jem ljeta je, nakon sloma srpskih snaga na prostoru
Hrvatske, teite borbenih dejstava preneseno na za-
padni dio bosanskohercegovakog ratita, na prostor
Bosanske krajine. U zavrnim operacijama u ovom
dijelu Bosne i Hercegovine uestvovale su i snage 1.
korpusa.
Cijenei izvrenje temeljnog zadatka 1. korpusa
jasno je da je odsudna odbrana Sarajeva, u pojedinim
periodima rata izvoena u izrazito nepovoljnim uslo-
vima, izvedena uspjeno po svim parametrima. Dodat-
ni zahtjev za deblokadom grada, kojom bi, osim sla-
manja opsade i olakanja poloaja graana Sarajeva,
bila postignuta i strateka prekretnica u cijelom toku
rata, nadilazio je snage i mogunosti 1. korpusa do lje-
ta 1995. i nije mogao biti realizovan.
 IZVORI I LITERATURA
Izvori:
Arhivska graa
Arhiv Armije Republike Bosne i Hercegovine (AARBiH)
ICTY - online baza podataka sudskih dokumenata, http://icr.icty.
org (ICTY)
GENERAL SLOBODANPRALJAK.COM, ratni dokumenti
(http://www.slobodanpraljak.com)
Arhiv Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meu-
narodnog prava Univerziteta u Sarajevu (AIIZ)
Privatne zbirke dokumenata autora.
Objavljeni izvori
imi, Tomo, Dokumenti Predsjednitva BiH 1991. - 1994., Nati-
onal security and the future 3(7), Zagreb, 2006.
Startegija optenarodne odbrane i drutvene samozatite SFRJ,
SSNO, Beograd, 1987.
Rezolucije Vijea sigurnosti UN o Bosni i Hercegovini, Press
centar ARBiH, Sarajevo, 1995.
Iz Skuptine Republike Srpske: 1991.-1996 (Izvodi iz izlaganja
poslanika Skuptine Republike Srpske kao dokazni materijal
na Meunarodnom krivinom tribunalu u Hagu), priredio
Robert Donia, University press Izdanje Magistrat Sarajevo i
Fondacija Istina Pravda Pomirenje, Tuzla, 2012.
Zbornik dokumenata iz oblasti odbrane i bezbednosti Jugoslavi-
je 1990.-1991. godine, VIZ, Beograd, 2002.
Agresija na Republiku i Hercegovinu iz dana u dan, dokumenti
o agresiji na Republiku Bosnu i Hercgovinu, Ured za in-
formisanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
1993.
Ratni zloini u Bosni i Hercegovini, Izvjetaji Amnesty Inter-
nationala i Helsinki Watcha, Antiratna kampanja Hrvatska,
Centar za mir, nenasilje i ljudska prava, Biblioteka Dokumen-
ti, br. 2, Zagreb, 1993.
Osloboenje (Sarajevo), godita 1992-1995.
Narodna armija (Beograd)
Slubeni list SFRJ
Slubeni glasnik Republike Srpske
Slubeni glasnik ARBiH
Literatura:
Ajnadi, Nedad, Odbrana Sarajeva, Sedam, Sarajevo, 2002.
Ajnadi, Nedad, Politiki i vojni znaaj odbrane Sarajeva,
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meuna-
rodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2012.
Ajnadi, Nedad, Politiki i vojni aspekti odbrane Saraje-
va, Politiki i vojni znaaj odbrane Sarajeva 1992-1995:
zbornik radova sa meunarodne naune konferencije
odrane 29. februara i 1. marta 2012. u Sarajevu, Institut za
istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2014, str. 166-210.
Andrijaevi, ivko i Rastoder, erbo, Istorija Crne Gore: od
najstarijih vremena do 2003., Centar za iseljenike Crne
Gore, Podgorica, 2006.
Arnautovi, Suad, Izbori u Bosni i Hercegovini 90.: analiza
izbornog procesa, Promocult, Sarajevo, 1996.
Backovi, Ofelija, Vasi, Milo i Vasovi, Aleksandar, Ko to
rado ide u vojnike (Mobilizacijska kriza - analitiki pregled
medijskog izvjetavanja), u: Rat u Hrvatskoj i Bosni i Her-
cegovini 1991.-1995., Sarajevo, 1999.
Bahto, Hamid, Sa braniocima Sarajeva i Gorada, VKBI, Sara-
jevo, 2008.
Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav
Conflict, 1990-1995, Volume I, CIA, Office of Russian and
European Analysis (Washington, DC), 2002.
Begi, Kasim I, Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do
Daytonskog sporazuma (1991.-1996.), Bosanska knjiga i
Pravni centar Fonda otvoreno drutvo Bosna i Hercegovina,
Sarajevo, 1997.
Bilandi, Duan, Povijest izbliza: memoarski zapisi 1945.-
2005., Prometej, Zagreb, 2006.
Biserko, Sonja, Od Jugoslovenske narodne armije do srpske voj-
ske, u: Ratovi u Jugoslaviji 1991. - 1999, Zbornik saopte-
nja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar
2001, Beograd, 2002.
Biserko, Sonja, Srpska elita i realizacija srpskog nacionalnog
programa, u: osiev rat (Zbornik radova sa naune i
strune rasprave o knjizi BOSANSKI RAT Dobrice osia,
odrane 3. maja 2012. godine u Rektoratu Univerziteta u
Sarajevu), Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2013.
Boji, Mehmedalija, JNA je radila na ruenju RBiH, u : Ade-
movi, Fadil, JNA beznae zla, Meunarodni centar za mir,
465
 Sarajevo, 1997.
Boji, Mehmedalija, Osvrt na poloaj Muslimana - Bonjaka u
Jugoslaviji, u: Stvaranje i razaranje Jugoslavije, Zbornik
radova sa Okruglog stola Stvaranje i razbijanje avnojevske
Jugoslavije, odranog u Beogradu 5.-7. decembra 1995,
Beograd, 1996.
Bosna i Hercegovina - jezgro velikosrspkog projekta, Helsinki
odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2006.
Bonjaki heroji: monografija 1. bonjake brigade i SJB
Trnovo, Udruenje organizacija porodica ehida i poginulih
boraca, Trnovo, 2010.
Cigar, Norman, Genocid u Bosni - politika etnikog ienja,
BKC i Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i me-
unarodnog prava, Sarajevo, 1998.
Cikoti, Selmo, Sigurnosne pretpostavke Bosne i Hercegovine,
VKBI, Sarajevo, 2010.
Clark, Wesley K., Moderno ratovanje: Bosna, Kosovo i budu-
nost oruane borbe, Samizdat B92, Beograd, 2003.
Collins, Donal J., The War in Bosnia, U.S. Army War College
Carlisle Barracks, Pennsylvania, 1995.
Crnovranin, Adem, Projektovanje i izgradnja DB sara-
jevskog ratnog tunela, u: Znaaj tunela D-B za odbranu
Sarajeva i Bosne i Hercegovine: zbornik radova sa okruglog
stola odranog 24. juna 2009. godine u Sarajevu, Udruenje
za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu Kantona
Sarajevo, Sarajevo, 2009, str. 27-34.
eki, Smail, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu - pla-
niranje, priprema, izvoenje, Institut za istraivanje zloina
protiv ovjenosti i meunarodnog prava Sarajevo Kult B,
Sarajevo, 2004
eki, Smail, Agresija na Bosnu i Hercegovinu i genocid nad
Bonjacima 1991-1993, Sarajevo, 1994.
eki, Smail, Velikosrpska ideologija i politika agresije na Bo-
snu i Hercegovinu i genocida nad Bonjacima, Univerzitet-
ski informativni glasnik, Specijalno izdanje br. 3, Univerzi-
tet u Sarajevu, Sarajevo, juli 2010.
eki, Smail, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu i
genocid nad Bonjacima, Univerzitetski informativni
glasnik, Specijalno izdanje br. 5, Univerzitet u Sarajevu,
Sarajevo, juli 2011.
eki, Smail, Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom
ratu: dokumenti, Sarajevo, 1996.
eki, Smail, Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini,
Univerzitet u Sarajevu i Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2012.
eki Smail i drugi, Zloini nad djecom Sarajeva u opsadi, Insti-
tut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2010.
eki, Smail, Istraivanje rtava genocida sa posebnim osvrtom
na Bosnu i Hercegovinu - Nauno-teorijska i metodo-
loko-metodska pitanja i problemi, Institut za istraivanje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta
u Sarajevu - Kult B, Sarajevo, 2007.
ati, Mirsad uperak, Sjena nad Igmanom, DALSA Bosna,
Sarajevo, 2000.
osi, Dobrica, Bosanski rat, Slubeni glasnik, Beograd, 2010.
Daalder, Ivo H, Getting to Dayton-The Making of America's
Bosnia Polica, Brooklin Institution, Washington, 2000.
466
Dedi, Mirha, Za Karadia i Miloevia Sarajevo je bilo prio-
ritet i klju rata, Slobodna Bosna (Sarajevo), 4.11.2010, str.
22-27.
Dedijer, Vladimir i Mileti, Anton, Genocid nad muslimanima
1941-1945, Zbornik dokumenata i svjedoenja, Sarajevo,
1990.
Deli, Rasim, Jedno od uda bosanskog otpora, u: Znaaj tune-
la D-B za odbranu Sarajeva i Bosne i Hercegovine: zbornik
radova sa okruglog stola odranog 24. juna 2009. godine
u Sarajevu, Udruenje za zatitu tekovina borbe za Bosnu i
Hercegovinu Kantona Sarajevo, Sarajevo, 2009, str. 53-57.
Deli, Rasim, Armija Republike Bosne i Hercegovine - nasta-
nak, razvoj i odbrana zemlje, knjiga druga, VKBI, Sarajevo,
2007.
Deli, Rasim, Armija Republike Bosne i Hercegovine: nastanak,
razvoj i odbrana zemlje, knjiga prva, VKBI, Sarajevo, 2007.
Deli, Rasim, ast je braniti Bosnu, VKBI, Sarajevo, 2001.
Deli, Rasim, Lice i nalije rata, VKBI, Sarajevo, 2005.
Dervievi, Ibrahim, Prva Slavna i Viteka brigada: herojstvo i
rtve u odbrani Sarajeva '92 '95., Sarajevo, 2009.
Dictionary of Military and Associated Terms, Joint Pub 1-02,
DEPARTMENT OF DEFENSE,Washington D.C., 1994.
Dizdar, Zdravko i Sobolevski, Mihael, Preuivani etniki
zloini u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini : 1941. - 1945.,
Hrvatski institut za povijest: Dom i svijet, Zagreb, 1999.
Dizdarevi, Raif, Od smrti Tita do smrti Jugoslavije: svjedoe-
nja, OKO, Sarajevo, 1999.
Dizdarevi, Raif, Put u raspad: stenogrami izlaganja Raifa
Dizdarevia u raspravama iza zatvorenih vrata dravnog
i politikog vrha Jugoslavije, Institut za istoriju, Sarajevo,
2011.
Domazet, Davor Loo, Kako je pripremana agresija na Hr-
vatsku ili preoblikovanje JNA u srpsku imperijalnu silu,
Hrvatski vojnik, Zagreb, kolovoz 1997.
Domazet, Davor Loo, Operetni rat u Sloveniji je simuliran, da
se uvue Hrvatska i da JNA ima legitimitet za napad, Domo-
vinski rat - la i istina, Veernji list, Zagreb, 2014.
Durakovi, Kenan, S druge strane rijeke Une: 1992-1996: ratni
dnevnik krajikih gazija, Savez dobitnika najviih ratnih
priznanja Unsko-sanskog kantona, Biha, 2007.
uki, Slavoljub, On, ona i mi, Radio B92, Beograd, 1997.
Dambasovi, Asim, Ideja o izgradnji tunela i nareenja o njenoj
realizaciji, Korak (Sarajevo), broj 16, septembar-oktobar
2009, str. 85-88.
Dubo, Ahmet, Vojna sila u sunovratu zloina, u: Ademovi,
Fadil, JNA beznae zla, Meunarodni centar za mir, Saraje-
vo, 1997.
Efendi, Hasan, Ko je branio Bosnu, Udruenje graana plemi-
kog porijekla BiH, Sarajevo,1999.
Efendi, Hasan, Znaaj TO u odbrani Sarajeva, KORAK (Sa-
rajevo) br. 27, April-jun 2012.
Feli, Bejdo, Peti korpus 1992.-1995., Ljiljan, Sarajevo, 2002.
Gaji-Glii, Dobrila, Srpska vojska: iz kabineta ministra voj-
nog, Beograd, 1992.
Gelo, Jakov i drugi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine: na-
rodnosni sastav po naseljima, Dravni zavod za statistiku,
Zagreb, 1995.
Goldstein, Ivo, Hrvatska povijest, Novi Liber, Zagreb, 2003.
Hadi, Ismet Mutevelija, Znaaj Tunela D-B za funkcionisanje
drave, u: Znaaj tunela D-B za odbranu Sarajeva i Bosne
i Hercegovine: zbornik radova sa okruglog stola odranog
24. juna 2009. godine u Sarajevu, Udruenje za zatitu
tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu Kantona Sarajevo,
Sarajevo, 2009, str. 39-52.
Halilbegovi, Nihad, injenice o Patriotskoj ligi, Opsada i
odbrana Sarajeva 1992-1995: referati sa okruglog stola
odranog 23. novembra 2005. godine, Institut za istraivanje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta
u Sarajevu, Sarajevo, 2008.
Heo, Faid, Uloga Jugoslovenske narodne armije u agresiji na
Bosnu i Hercegovinu, Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2005.
Hodge, Carole, Velika Britanija i Balkan, Detekta, Zagreb, 2007.
Hodi, efko, Operacija Jesen 94, DES, Sarajevo, 2007.
Hodi, efko, Otpeaeni koverat, DES, Sarajevo, 2000.
Hodi, efko, Sve je mogue, DES, Sarajevo, 2010.
Hodi, efko, Kako je nastajala BH Armija, feljton, Osloboe-
nje (Sarajevo), 1997.
Holbrook, Richard, Zavriti rat, ahinpai, Sarajevo, 1998.
Ini, Milan, Teritorijalna odbrana Socijalistike Republike Bosne
i Hercegovine, RTO SRBiH, Sarajevo, 1989.
Ja sam za ratnu opciju, Fondacija Istina Pravda Pomirenje,
Tuzla, 2007.
Jovi, Borisav, Posljednji dani SFRJ, drugo izdanje, autor, Kraguje-
vac, 1996.
Jovi, Borisav, Knjiga o Miloeviu, Beograd, 2001.
Jovi, Dejan, Jugoslavija: drava koja je odumrla: uspon, kriza i
pad Kardeljeve Jugoslavije, Prometej, Zagreb, 2003.
Kadijevi, Veljko, Moje vienje raspada - vojska bez drave, Politika,
Beograd, 1993.
Kajevi, Avdulah, Razvoj odbrambeno-oslobodilakih snaga Bo-
sne i Hercegovine u periodu 1992 -1995. godine (Separat),
Udruenje za zatitu tekovina borbe za BiH, Sarajevo, 2012.
Karaveli, Vahid, Agresija na Bosnu i Hercegovinu: sjevero-
istona Bosna 1991.-1992., Institut za istraivanje zloina
protiv ovenosti i meunarodnog prava, 2004.
Karaveli, Vahid i Rujanac, Zijad, Sarajevo, opsada i odbrana,
Udruenje za zatitu tekovina borbe za BiH, Sarajevo, 2009.
Karovi, Merisa, Zloini na Markalama, Prilozi za proua-
vanje historije Sarajeva, broj 6, Muzej Sarajeva, Sarajevo,
2008, str. 97-108.
Karovi-Babi, Merisa, Masovna ubistva civila u Sarajevu za
vrijeme opsade 1992-1995, Institut za istraivanje zloina
protiv ovjenosti i meunarodnog prtava Univerziteta u
Sarajevu, Sarajevo, 2014.
Kliko, Amir i uski, Fikret, 17. Viteka krajika brdska brigada
ARBiH, Udruenje 17.VKbbr Institut za istoriju, Klju-
Sarajevo, 2010.
Kova, Hilmo i Oprai, Emin, Druga brdska brigada Armije
RBiH, Udruenje 2. brdska brigada, Sarajevo, 2013.
Kreso, Muharem, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu -
ambijent poinjenog genocida, u: Genocid u Bosni i Hercego-
vini: Zbornik radova Meunarodnog kongresa za dokumenta-
ciju genocida u Bosni i Hercegovini, Bon 31. augusta do 4.
septembra 1995, Sarajevo, 1997.
Kulovac, aban, epa: 1992-1995: istinu ne smijemo zaboraviti,
Sarajevo, 2007.
Kurti, Sakib i drugi, Trei korpus Armije Republike Bosne i
Hercegovine (1992.-1995.), Savez ratnih vojnih invalida
Zeniko-dobojskog kantona, Zenica, 2014.
Lukei, Anton, Krvava bespua JNA, u: Ademovi, Fadil,
JNA beznae zla, Meunarodni centar za mir, Sarajevo, 1997.
Mahmutbegovi, Mevludin, ivinike ose, Hamgraf, ivinice,
2003.
Mamula, Branko, Sluaj Jugoslavija, CID, Podgorica, 2000.
Mamula, Branko, Uzroci i posljedice ratova u Jugoslaviji
1991.-2001., u: Ratovi u Jugoslaviji 1991-1999: Zbor-
nik saoptenja i diskusija sa Okrugolog stola, Beograd,
7.-9. novembar 2001, Drutvo za istinu o antifaistikoj
narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945, Beo-
grad, 2002.
Marijan, Davor, Oluja, Hrvatski memorijalno-dokumentacijski
centar Domovinskog rata, Zagreb, 2009.
Marijan, Davor, Najvei Mamulin promaaj jest odabir Kadi-
jevia i Adia, mislio je da e on upravljati iz pozadine,
Domovinski rat - la i istina, Veernji list, Zagreb, 2014.
Marijan, Davor, Jugoslovenska narodna armija u agresiji na Re-
publiku Hrvatsku 1990.-1992. godine, asopis za suvreme-
nu povijest, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2001.
Marijan, Davor, Oruane snage SFRJ u izvanrednim prilikama,
asopis za suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za
povijest, Zagreb, 2002.
Mesi, Stipe, Kako je sruena Jugoslavija: politiki memoari, Mi-
slavpress, Zagreb, 1994.
Milosavljevi, Olivera, injenice i tumaenja: Dva razgovora sa
Latinkom Perovi, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji,
Beograd, 2010.
Miloeviu dokazan genocid u Bosni: meupresuda Hakog
tribunala od 16. juna 2004, Institut za istraivanje zloina
protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2007.
Milovanovi, Manojlo, Istine i zablude o ratu u Bosni i Herce-
govini: (1992-1995. godine), Udruenje defektologa Republi-
ke Srpske, Banja Luka, 2005.
Mini, Milo, Dogovori u Karaorevu o podeli Bosne i Herce-
govine, Rabic, Sarajevo, 1998.
Mini, Milo, Ratovi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini: 1991-
1995.: kako je unitena SFR Jugoslavija, Drutvo za ugroe-
ne narode, Sarajevo, 2002.
Muslimovi, Fikret, Rat i politika, Bosanica print, Sarajevo,
2000.
Muslimovi, Fikret, Argumenti i sjeanja o ratu, Udruenje za
zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo,
2006.
Muslimovi, Fikret, Laovi i ubice, Udruenje za zatitu tekovina
borbe za BiH, Sarajevo, 2013.
Muinbegovi, Hasib i drugi, Monografija Zlatni ljiljani i
odlikovani pripadnici Armije RBiH 1992.-1995., ZKVFBiH,
Zenica, 2000.
Nasilno rasturanje Jugoslavije: uzroci, dinamika, posledi-
ce - zbornik radova, (urednik Miroslav Hadi), Centar za
civilno-vojne odnose, Beograd, 2004.
467
Nazor, Ante, Mamula je optuio Kadijevia za neodlunost u
slovenskom ratu, zbog ega se raspala Jugoslavija, Domo-
vinski rat - la i istina, Veernji list, Zagreb, 2014.
Olbina, Dane, Dani i godine opsade:(zabiljeke Dan za danom
od 3. marta 1992. do 13. januara 1996.), Istorijski arhiv
Sarajevo, Sarajevo, 2002.
Ori, Naser, Srebrenica svjedoi i optuuje: Genocid nad
Bonjacima istonoj Bosni (srednje Podrinje), april 1992.
septembar 1994., Opina Srebrenica, Ljubljana, 1995.
Oro, Svetozar, O ulozi spoljnog i unutranjeg faktora u razbi-
janju Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije, u :
Stvaranje i razaranje Jugoslavije: Zbornik radova sa isto-
imenog Okruglog stola, Beograd, 5.-7. decembar, Beograd,
1996.
Oro, Svetozar, O ulozi vladarskih tenji u YU ratovima 1991.-
2001. godine, u : Ratovi u Jugoslaviji 1991.-1999., Zbornik
saoptenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7.- 9.
novembar 2001, Beograd, 2002.
Osmanovi, Nazif, Kako su Bonjaci Sokolja i Brijea zaduili
oruje od JNA nakon poetka agresije na Sarajevo i BiH. Naj-
vii stepen izdaje srpskog naroda, KORAK (Sarajevo),
broj 30, Godina XI, Januar-mart 2013.
Pai, Najdan, Ratkovi, Radoslav i padijer, Bala, Plava
knjiga, Beograd, 1977.
Pejanovi, Mirko, Bosansko pitanje i Srbi u Bosni i Hercegovi-
ni, Bosanska knjiga, Sarajevo, 1999.
Peji, Mario, HVO Sarajevo, Libertas, Sarajevo, 2008.
Polutak, Mustafa, Kako smo branili Bosnu i Hercegovinu, Udru-
enje za zatitu tekovina borbe za BiH, Sarajevo, 2010.
Potoar, Stane, Urota Generaltaba protiv naroda, u: Ademovi,
Fadil, JNA beznae zla, Meunarodni centar za mir, Saraje-
vo, 1997.
Radakovi, Ilija, Besmislena YU ratovanja, Drutvo za istinu
o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji
(1941-1945), Beograd, 1997.
Radeli, Zdenko i dr., Stvaranje hrvatske drave i Domovinski
rat, kolska knjiga-Hrvatski institut za povijest, Zagreb,
2006.
Radinovi, Radovan, Lai o sarajevskom ratitu, Svet knjige,
Beograd, 2004.
Ribii, Ciril, Geneza jedne zablude: ustavnopravna analiza
formiranja i djelovanja Hrvatske zajednice Herceg-Bosne,
Sejtarija, Sarajevo, 2000.
Rotim, Karlo,ObranaHerceg-Bosne1, Grafotisak, iroki Bri-
jeg, 1997.
Rotim, Karlo,ObranaHerceg-Bosne2, Ziral, iroki Brijeg,
1998.
Sekuli, Milisav, Knin je pao u Beogradu, Nidda Verlag, Bad
Vilbel, 2000.
Shrader, Charles R., Muslimansko-hrvatski graanski rat u sred-
njoj Bosni: vojna povijest 1992.-1994., Golden marketing -
Tehnika knjiga, Zagreb, 2004.
Silber, Laura i Little, Allan, Smrt Jugoslavije, Otokar Kerovani,
Rijeka, 1996.
Smaji, Muhamed i drugi, Naa 101. brigada, Udruenje 101.
brigada, Sarajevo, 2014.
Stamboli, Ivan, Put u bespue, Radio B92, Beograd, 1995.
468
Stamboli, Ivan, Udarna pesnica velikosrpskog nacionalizma,
u: Ademovi, Fadil, JNA beznae zla, Meunarodni centar za
mir, Sarajevo, 1997.
Stojanovi, Dubravka, Ulje na vodi: ogledi iz istorije sadanjosti
Srbije, Peanik, Beograd, 2010.
Suoavanje sa jugoslavenskim kontroverzama: inicijativa
naunika, (priredili: Charles Ingrao i Thomas A. Emmert),
buybook, Sarajevo, 2010.
abi, Velid, Genocid u srednjem Podrinjuv1992.-1995, Institut
za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava, Sarajevo, 2008.
adinlija, Mesud, Prvi korpus ARBiH - nastanak i razvoj, Mini-
starstvo za boraka pitanja Kantona Sarajevo, Sarajevo, 2008.
adinlija, Mesud, Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine
1986-1992, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2013
adinlija, Mesud, Za Sarajevo, za Bosnu svoju: od 13. novo-
sarajevske do 111. Viteke brdske brigade, Udruenje 1.
Slavna - 111. Viteka brigada, Sarajevo, 2010.
adinlija, Mesud, Izgradnja i znaaj sarajevskog ratnog tunela,
Korak (Sarajevo), broj 30, godina XI, januar-mart 2013, str.
23-37.
adinlija, Mesud, Prsten za glavu adaje: Srajevo u stratekim
ciljevima Republike Srpske 1992.-1995., RADOVI, knjiga
XVII/3, Filozofski fakultet, Sarajevo, 2014.
arini, Hrvoje, Svi moji tajni razgovori sa Slobodanom Mi-
loeviem, Globus, Zagreb, 1999.
iber, Stjepan, Prevare, zablude, istina, Rabic, Sarajevo, 2000.
pegelj, Martin, Prva faza rata 1990.-1992.: pripreme JNA za
agresiju i hrvatski odbrambeni planovi, u: Rat u Hrvatskoj i
Bosni i Hercegovini 1991.-1995., Zagreb-Sarajevo, 1999.
pegelj, Martin, Sjeanja vojnika, Znanje, Zagreb, 2001.
Tabo, Eva, Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima
na teritoriji bive Jugoslavije od 1991. do 1999., Helsinki
odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2009.
Todorovi, Dragoljub, Bilans srpskog termidora: mali lini
brevijar, Trei milenijum, Beograd, 2010.
Todorovi, Dragoljub, Demijurg zla, u: osiev rat: Zbornik
radova sa Naune i strune rasprave o knjizi Bosanski rat
Dobrice osia, odrane 3. maja 2012. godine u Rektoratu
Univerziteta u Sarajevu, Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu,
Sarajevo, 2013.
Todorovi, Dragoljub, U Srbiji prilike su take: srpske teme i
dileme 2007-2014 : lini pogled, Centar za spoljnu politiku,
Beograd, 2014.
Tomani, Milorad, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj, Medijska
knjiara Krug, Beograd, 2001.
Tucakovi, emso, Spski zloini nad Bonjacima-Musliman-
ima 1941.-1945, El-kalem Oko, Sarajevo, 1995.
Tuman, Miroslav, Istina o Bosni i Hercegovini: Planovi, spo-
razumi, izjave o ustavnom ustrojstvu Bosne i Hercegovine
1991.-1995., Slovo M, Zagreb, 2005.
Tus, Anton, Rat u Sloveniji i Hrvatskoj do sarajevskog primirja,
u: Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991.-1995., Za-
greb-Sarajevo 1999.
Velimirovi, Janko i dr., Hronologija 1990-1995, Dokumentacio-
ni centar Republike Srpske, Banja Luka, 2002.
Vojna enciklopedija, VIZ, Beograd, 1972.
Zimmermann, Warren, Izvori jedne katastrofe, Globus/Znanje,
Zagreb, 1997.
Zloini nad Bonjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na
Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991. - 1995, Dokumenti i
svjedoenja, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti
i meunarodnog prava, Sarajevo, 1999.
Zovak, Jerko, Rat u Bosanskoj Posavini 1992., Posavska Hrvats-
ka d.o.o.-Grad Slavonski Brod, Slavonski Brod, 2009.
arkovi, Vidoje, Nacionalizam i slom Jugoslavije, u: Stvaran-
je i razaranje Jugoslavije, Zbornik radova sa Okruglog stola
STVARANJE I RAZBIJANJE JUGOSLAVIJE, Beograd, 5-7.
decembar, Beograd, 1996.
arkovi, Vidoje, Zaokruenje srpskih zemalja, u: Ademovi,
Fadil, JNA beznae zla, Meunarodni centar za mir, Saraje-
vo, 1997.
1.479 dana opsade Univerziteta u Sarajevu - Dokumentacioni
presjek o dogaanjima 1992.-1995. godine, Univerzitet u
Sarajevu, Sarajevo, 2007.
469
470
 SKRAENICE
AARBiH Arhiv Armije Republike Bosne i Hercegovine
ABHO atomsko-bioloko-hemijska odbrana
AP automatska puka
ARBiH Armija Republike Bosne i Hercegovine
ARJ PVO artiljerijsko-raketne jedinice
protivvazdune odbrane
atb automobilski bataljon
b/d borbena dejstva
Bbbr Bonjaka brdska brigada
bbr brdska brigada
bbt brdski bataljon
BiH Bosna i Hercegovina
bMB baterija minobacaa
BOiV borbena obuka i vaspitanje
BRAG brigadna artiljerijska grupa
BST bestrzajni top
bv bataljon veze
bVP bataljon vojne policije
CSB centar slubi bezbjednosti
PEB eta za protivelektronsku borbu
TO eta TO
VP eta vojne policije
DB Dravna bezbjednost
D diverzantska eta
DK Drinski korpus
DSS Demokratski socijalistiki savez BiH
DSZ drutvena samozatita
DTG diverzantsko-teroristika grupa
Gbr gardijska brigada
GL graanska lica (na slubi u JNA)
Gmtbr gardijska motorizovana brigada
gr graevinska eta
GrSl graevinska sluba
GrTO Gradski tab TO
Grv graevinski vod
G OSRBiH Glavni tab Oruanih snaga RBiH
G PLBiH Glavni tab Patriotske lige Bosne i Hercegovine
G VSrRBiH Glavni tab Vojske Srpske republike Bosne i
Hercegovine
HAD haubiki divizion
HDZ Hrvatska demokratska zajednica
HK Hercegovaki korpus
Hlbr hrvatska laka brigada
HOS Hrvatske oruane snage
HSP Hrvatska stranka prava
HV Hrvatska vojska
HVO Hrvatsko vijee obrane
HZ H-B Hrvatska zajednica Herceg-Bosne
IBK Istonobosanski korpus
IBOG Istonobosanska operativna grupa
ICTY International Criminal Tribunal for the former
Yugoslavia
I izviaka eta
IDb - izviako-diverzantski bataljon
IDbr izviako-diverzantska brigada
ID izviako-diverzantska eta
IDg izviako-diverzantska grupa
IDO izviako-diverzantski odred
IKM istureno komandno mjesto
in intendantska eta
InSl intendantska sluba
inb ininjerijski bataljon
in ininjerijska eta
inv ininjerijski vod
JNA Jugoslavenska narodna armija
K korpus
k. kota
KAG korpusna artiljerijska grupa
KG komanda garnizona
KM komandno mjesto ili Komanda mjesta
KOP kontraobavjetajni poslovi
KoV kopnena vojska
KZ kripto-zatita
lap PVO laki artiljerijski puk protivvazdune odbrane
lard PVO lahki artiljerijski divizion
protivvazdune odbrane
larv PVO lahki artiljerijsko-raketni vod PVO
lbr lahka brigada
471
LoB logistika baza
Lob logistiki bataljon
Lo logistika eta
Lov logistiki vod
lpbr laka pjeadijska brigada
LS Liberalna stranka
M, IPD i VP moral, informativno-propagandna
djelatnost i vjerska pitanja
mabr mjeovita artiljerijska brigada
MAD mjeoviti artiljerijski divizion
map mjeoviti artiljerijski puk
marbr mjeovita artiljerijsko-raketna brigada
MB minobaca
Mbbr muslimanska brdska brigada
MBO Muslimanska bonjaka organizacija
mbr mehanizovana brigada
m mehanizovana eta
MFP materijalno-finansijsko poslovanje
Mlbr Muslimanska lahka brigada
MNO RBiH Ministarstvo narodne odbrane RBiH
MO RBiH Ministarstvo odbrane RBiH
mpoad mjeoviti protivoklopni artiljerijski divizion
mpoap mjeoviti protivoklopni artiljerijski puk
mtb motorizovani bataljon
mtbr motorizovana brigada
MTS materijalno-tehnika sredstva
MUP Ministarstvo za unutranje poslove
NbSl nabavna sluba
NIP naunoistraivaki projekt
NRC nastavno-regrutni centar
N naelnik taba
ObP obavjetajni poslovi
OBP obavjetajno-bezbjednosni poslovi
Obr oslobodilaka brigada
OC operativni centar
OG operativna grupa
OIP obavjetajno-izviaki poslovi
Okb oklopni bataljon
OkO Okruni tab odbrane
OkTO Okruni tab Teritorijalne odbrane
OLO operativni logistiki organ
OM i KP organizacijsko-mobilizacijski i
kadrovski poslovi
OMJ oklopno-mehanizovane jedinice
ONO optenarodna odbrana
ONP operativno-nastavni poslovi
OpO Optinski tab odbrane
OpTO Optinski tab Teritorijalne odbrane
OS oruane snage
OT oklopni transporter
472
OTA operativnotaktika analiza
P i PP popuna i personalni poslovi
pABHO puk ABHO
PAM protivavionski mitraljez
PAP poluautomatska puka
partd partizanska divizija
PAT protivavionski top
pbr pjeadijska brigada
PDO protivdiverzantski odred
PEB protivelektronska borba
PK pomonik komandanta
PKB pomonik komandanta za bezbjednost
PKLo pomonik komandanta za logistiku
PKM pomonik komandanta za moral
PL Patriotska liga
PN pomonik naelnika taba
PN pomonik naelnika taba
PoB pozadinska baza
PO protivoklopna eta
PPZ protivpoarna zatita
PTv protivteroristiki vod
pv puk veze
r. rijeka
rabr raketno-artiljerijska brigada
RB runi baca
RBiH Republika Bosna i Hercegovina
RBR runi baca raketa
remb remontni bataljon
RgO Regionalni tab odbrane
RgPL Regionalni tab Patriotske lige
RgTO Regionalni tab TO
RiK rukovoenje i komandovanje
RJ ratna jedinica
RRF Rapid reaction force
RTO SRBiH Republiki tab Teritorijalne odbrane SRBiH
RV i PVO Ratno vazduhoplovstvo i
protivvazduna odbrana
s. selo
SAD Sjedinjene Amerike Drave
SAO Srpska autonomna oblast
Sbbr Slavna brdska brigada
SbSl saobraajna sluba
SDA Stranka demokratske akcije
SDS Srpska demokratska stranka
SFRJ Socijalistika federativna republika Jugoslavija
SJ specijalna jedinica
SJB Stanica javne bezbjednosti
SKJ Savez komunista Jugoslavije
SK-SDP Savez komunista BiH - Socijalistika
demokratska partija
Slbr Slavna lahka brigada
smtb samostalni motorizovani bataljon
Smtbr Slavna motorizovana brigada
Snb sanitetski bataljon
SnSl sanitetska sluba
SnVtv sanitetsko-veterinarski vod
SOl bbr Slavna olovska brdska brigada
SOPN specijalni odred za posebne namjene
SRK Sarajevsko-romanijski korpus
SrO srpska optina
SrRBiH Srpska republika Bosna i Hercegovina
SRSJ Savez reformskih snaga Jugoslavije za BiH
SSNO Savezni sekretarijat za narodnu odbranu
SSO - DS Savez socijalistike omladine -
demokratski savez BiH
ssrp PVO srednji samohodni raketni puk PVO
SSSR Savez sovjetskih socijalistikih republika
sv samostalni vod
SVB sluba vojne bezbjednosti
TO RBiH tab Teritorijalne odbrane Republike
Bosne i Hercegovine
VK OSRBiH tab Vrhovne komande Oruanih snaga RBiH
TG taktika grupa
Tnv tehniki vod
TO Terotorijalna odbrana
TO SRBiH Teritorijalna odbrana Socijalistike republike
Bosne i Hercegovine
TSl tehnika sluba
tt trigonometarska taka
TVBiH Televizija Bosne i Hercegovine
UMC Univerzitetski medicinski centar
UNPROFOR United Nations Protection Forces
(Zatitne snage UN)
Vbbr Viteka brdska brigada
VBR viecijevni baca raketa
vBST vod bestrzajnih topova
VDS vojno-disciplinski sud
VJ Vojska Jugoslavije
VKbbr Viteka krajika brdska brigada
vMB vod minobacaa
Vmtbr Viteka motorizovana brigada
VO Vojna oblast
VP vojna policija
VPO Vojno-pomorska oblast
VRS Vojska Republike Srpske
VSrRBiH Vojska Srpske republike Bosne i Hercegovine
VtSl veterinarska sluba
VVLJK via vojno-ljekarska komisija
z/o zona odgovornosti
ZK zamjenik komandanta
zmtp zatitni motorizovani puk
ZOd Zdrueni odred
473
474
 Registar geografskih pojmova

Akerov grob 318, Biosko 93, Break 319,

Aerodromsko Naselje 104, 105, Bistrik 158, Breka 104, 105, 392
Aleja 143, Bitovnja 55, Brestovik 324,
Antia brdo 94, Bjelanica 55, 179, 185, 192, 201, 244, Breza 56, 57, 60, 61, 79, 93, 103, 105,
Arapovii 142, 244, 245, 246, 264, 270, 274, 123, 124, 143, 143, 158, 259,
286, 287, 290, 291, 414, 416, 261, 296, 327, 369, 369, 369,
Arapua 339,
422, 422, 426, 428, 429 371, 372, 376, 377, 416, 417,
Azii 90, 127, 142, 180, 424, 429, 429, 430, 435, 448,
Blagaj 186,
Babanovac 338, 455, 459,
Blagovac 105,
Babin do 186, 190 Brezova glava 191, 271, 281, 281
Blaze 244,
Babin zub 105, Brezovaa 83, 130, 188, 199, 200
Blauj 46, 90, 93, 93, 103, 106, 188, 191,
Babine vode 143, 200, 313, 314, 377 Brijeg 22, 318, 468,
Baevo 140, Bobovica 244, 303 Brijee 105, 142, 190, 361, 362
Baii 128, Bogati 188, Brioni 23,24,
Bakii 313, Bogdaii 163, Brisel 196,
Balkan 166, 331, 331, 333, 465, 467, 475 Boljakov Potok 97, 127 Brodar 160,
Bandijerka 180, 322 Borak 157, Bronzani Majdan 339,
Banja Luka 29, 37, 68, 337, 467, 469, Borija 104, 392 Brus 93, 140, 144, 166, 431
Bar 30, Borikovci 188, 271, 276 Brutusi 184, 420, 423, 433
Barakovac 214, Borovi 281, Bua Potok 81, 105
Baranja 23, Borovo brdo 268, 279 Bugojno 125, 338
Bare 111, 128, 135, 142, 142, 158, 184, Bosanska krajina 194, 196 Bukovaa 184,
184, 475, 476 Bukovica 313,
Bosanska Krupa 337, 338, 339
Barice 97, 140, 309 Bukva 244, 248, 300, 417, 446, 475, 484
Bosanska mea 183, 271
Baarija 41, 41, 72, 353, 353, 381 Bursii 162, 163
Bosanski Brod 68,
Batalovo brdo 89, 89, 313 Busovaa 93, 103, 377, 419
Bosanski Petrovac 337, 338, 339
Batkovii 162, Butile 46, 93, 103, 377
Bosansko Grahovo 30, 338
Beirevac 156, Butmir 76, 89, 90, 106, 108, 160, 166,
Bosansko vratlo 323,
Beograd 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 205, 206, 207, 208, 211, 304,
Bosna 17,17, 27, 29, 30, 39, 40, 55, 67,
21, 27, 28, 29, 30, 31,39, 40, 59, 309, 339, 366, 392, 422
67, 68, 76, 83, 156, 179, 195,
393, 465, 466, 467, 468, 469 Buim 21,
196, 200, 222, 223, 230, 314,
Bezimeni vis 191, 353, 465, 466, 467, 471, 472, Carevo guvno 164,
Bibavice 323, 473, 475, 479 Cavtat 229,
Biha 21, 29, 31, 61, 68, 337, 466 Bosna i Hercegovina 17, 29, 30, 40, 67, Cazin 21, 428
Bijela lijeska 190, 191, 193, 309, 314 156, 222, 465, 466, 471, 472, 473
Centar 11, 12, 30, 46, 56, 57, 60, 61, 72,
Bijele vode 317, 324 Boia pumpa 158, 392, 392 74, 76, 79, 123, 140, 357, 358,
Bijelo Polje 216, 417 Brigovo 162, 359, 448, 465, 467, 468
Bijeljina 65, 66, 68 Brko 30, 192 Centar Sarajevo 79, 123
Bilea 31, Brda 66, 81, 94, 128, 157, 244, 244, 267, Cerska 37
268, 276, 276, 279, 303, 309, Cirkue 303,
Bioa 79, 140, 143, 147, 475, 476
317, 318, 323

475
Crkvica 147, 157 Donja Grabovica 214 Gazin Han 352
Crna Gora 22, 24, 25, 34, 38, 39 Donja Joanica 105 Glamo 30
Crna Rijeka 140, Donja Korita 267 Glasinac 55
Crni vrh 160, 199, 201, 323 Donja Lijeska 132 Glasinako polje 55
Crvena kosa 276, Donja Misoa 156 Glavica 276, 281
Crvene stijene 303, Donja Sanica 338 Gnojnice 186
Crveni klanac 106, 244 Donje Kruevo 233, Godinja 276
abar 164, Donji Dabar 338, Godinjske Bare 184
ajnie 29, 56, 57, 58, 60, 62, 111, 123, Donji Kopai 281, Godua 142
416, 419, 420, 422, Donji Kotorac 142 Gojinova ravan 279, 281
akle 273, 279, 281 Draevice 186 Goli rat 318
amica 179, Drenica 214, 216 Golo brdo 105, 140, 143, 143, 186, 187,
ardak 271, 309, 311, 319, 323, 324, 476, Drina 13, 55 188, 190, 191, 192, 200, 230,
484 313, 392
Drobnii 162
auevo brdo 313, Golubi 214, 216
Drozgometva 142, 160
elebijin vrh 199, Golubovo brdo 130
Drvar 36, 338
elin 157, 180, 180, 193, 216, 323, 324, Gora 22, 24, 24, 25, 34, 38, 39, 143, 156,
Drvenija 329
423 157, 323, 476
Dub 132, 162, 164
elina 180, 193, 324 Goranci 214
Dubovo 156
elinac 193, Goradanska regija 55
Dubovsko 337
emernica 105, Gorade 29, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 68,
Dubrave 271, 281 106, 108, 109, 111, 123, 125, 130,
emerska planina 284, 313, 392
Duga brda 244 132, 135, 140, 163, 164, 165,
engi-Vila 360,
Dugi air 163 166, 171, 179, 180, 188, 190,
estaljevo 323, 431 229, 241, 243, 244, 245, 247,
Dugo polje 195
olina kapa 143, 166, 476 261, 414, 416, 420, 422, 423,
Dujmovii 183, 184, 184, 188, 191, 271, 424, 427, 428, 429, 430, 431,
uhovii 244,
309 432, 434, 435, 436
ee 267,
Dupovci 90 Gornja Bioa 140, 147
Dabravine 314,
Dvor 140, 314, 435 Gornja Korita 268, 279
Dajanovo brdo 247,
Dankii 162, 164 Gornja Misoa 129, 157
Dardagani 162,
Devlani 279 Gornja Sanica 338
Darkovac 281,
evigrad 271, 273, 304 Gornja Suvaja 338
Debelo brdo 94, 128, 129, 140, 271, 273,
okin toranj 188, 271, 273, 304, 309 Gornji Hotonj 105
276, 304, 304, 307, 309
urii 279 Gornji Koarim 132
Dejii 183, 184, 191, 202, 271, 276, 281
urino brdo 195, 199 Gornji Kotorac 140
Delijai 183,423, 424
Emerovica 128, 392, 392 Gornji Vakuf 176, 177
Depo 105, 158
Faletii 46, 60, 72, 74, 93, 128, 318 Gorsko brdo 157, 320
Derino brdo 247,
Foa 29, 31, 56, 57, 58, 60, 62, 106, 108, Gosina planina 127
Dikonjina greda 309,
109, 111, 123, 128, 130, 162, 163,
Dindol 320, Gospi 25
179, 183, 184, 190, 230, 271,
Doboj 29, 61, 230, 314 348, 363, 364, 367, 392, 414, Gostilj 338
Dobranjsko brdo 89, 157 415, 416, 417, 418, 419, 420, Grabska uma 183
421, 422, 425, 426, 428, 429, Graanica 125
Dobre vode 183,
430, 432, 433, 435
Dobrinja 93, 94, 103, 105, 161, 180, 206, Gradac 143, 276, 314, 318, 318, 427
Fojnica 2, 56, 57, 60, 61, 93, 97, 103,
211, 216, 242, 392, 476 Gradina 140, 183, 184, 313, 314, 320
123, 140, 176, 177, 262, 296,
Dobro Polje 106, 125, 164, 179, 183, 476 346, 363, 365, 366, 376, 377, Grbavica 80, 94, 104, 131, 304
Dobrodo 193, 392, 414, 423, 424, 426, 427, Grdonj 93, 128, 158, 307, 307, 392, 423
Dobroevii 314, 428, 430, 433, 445, 452 Grebak 130, 140, 160, 162, 163, 164,
Doglodi 127, 142 Gacko 130, 271, 375, 415, 419 165, 170, 184, 271, 392
Dolovsko brdo 157, Gaj 271, 276, 318 Grivci 211
Doljani 216, 427 Gare 194, 318 Grivii 106, 416, 433
Donja Bioa 79, Gazimestan 13, 14 Grkarica 83, 201

476
Grlica 105 Igrite 193 376, 416, 430, 431, 435
Grme 338 Ilii 267, 268, 279 Kamen 132, 162, 164
Gromila 140 Ilida 56, 57, 60, 61, 66, 72, 76, 94, 97, Kamenica 157, 208
Gubeljak 183 103, 104, 105, 108, 123, 124, Kamenika stijena 157
142, 143, 180, 188, 207, 313,
Gunjaa 309 Kamenito brdo 276
314, 360, 361, 366, 375, 376,
Gue 318, 323 418, 426, 428, 432, 451 Kapovina 183
Gvozd 214 Ilija 56, 57, 60, 61, 77, 79, 89, 90, 93, Karaii 244
Hadii 29, 46, 56, 57, 60, 61, 72, 80, 83, 94, 103, 104, 105, 106, 108, 123, Karamustafini airi 196
89, 90, 93, 94, 97, 106, 123, 124, 124, 129, 130, 143, 147, 157, Karanica 129
142, 176, 177, 179, 188, 191, 158, 244, 296, 309, 314, 369,
Karaula 129, 180, 314, 319, 392
195, 219, 279, 313, 331, 346, 370, 371, 376, 377, 394, 414,
363, 368, 375, 376, 416, 420, 416, 417, 418, 421, 422, 423, Karii 267, 423, 477
424, 425, 427, 428, 429, 430, 425, 426, 427, 428, 432, 433, Karlobag 17, 32
432, 433, 434, 447, 452 434, 435 Kasatii 90
Haluge 314 Ilinjaa 140, 304 Kasindo 72
Han-Pijesak 46, 56, 57, 60, 61, 123, 230, Ilovaa 160 Katun 194
373, 415, 423, 435 Ilovice 271, 320, 322, 323 Kicelj 268, 279
Han-Ploa 313, 314 Ivan sedlo 55 Kijevo 106, 127, 140, 318, 319, 375, 394
Hercegovina 17, 29, 30, 31, 32, 40, 40, Izlaze 105, 106 Kijevska paljika 143
67, 156, 222, 465, 466, 471, 472,
Jablanica 94, 97, 176, 177, 213, 214, 313, Kilavac 276, 281
473, 475, 477
375, 432, 435
Hladivode 128 Kiseljak 46, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 80,89,
Jabuko sedlo 179 89, 90,93, 93, 94, 97, 103, 123,
Hojta 191, 192, 271, 276
Jabuka 130, 193, 247, 271 140, 176, 177, 183, 193, 243,
Hotonj 97, 105, 105, 128, 143, 230, 392, 251, 296, 313, 314, 319, 346,
Jadransko more 55
416, 417, 420, 427, 476 365, 376, 377, 418, 423, 424,
Jagina glava 309
Hranjen 111, 179 425, 429
Jagodnjak 318, 323
Hrasnica 105, 108, 127, 140, 188, 195, Kladanj 125, 369, 370, 477
199, 243, 304, 363, 366, 375, 416 Jahorina 55, 106, 130, 142, 179, 392
Klanac 140, 142, 147
Hrasniki stan 195, 199, 200 Jaia kamen 319
Klanita 317
Hrasno Brdo 70, 76, 93, 97, 104, 125, 143 Jajce 46, 125
Klekova glavica 309
Hrastik 143, 147 Jakomilje 160
Klis 193, 324, 424, 477
Hrastovac 319, 320, 324 Jamii 140
Klisura 324, 477, 487
Hrenovica 140 Jaredoli 67, 140, 353
Klokoevica 281
Hrea 304 Jarev kamen 281, 320
Klju 106, 337, 467
Hrgar 337 Jasen 157, 160, 201, 268, 318, 319, 338,
Kmur 313
419, 425, 477
Hrid 201, 353 Knin 18, 20, 21, 29, 30, 31, 32, 35, 36,
Jasenica 338
Hrvatska 17, 21, 22, 25, 26, 30, 55, 62, 324, 468
67, 223, 229, 324, 354, 465, 466, Jasenske osmice 160
Kobilja Glava 190
467, 469, 471 Jasik 142, 324
Kobiljaa 142, 188, 313, 314, 314, 323
Hum 93, 184, 323, 324, 333 Jasikovac 318
Koarin 194, 276
Igman 80, 83, 84, 89, 90, 93, 94, 103, Javor 276, 318
Kokoka 142, 317, 392
104, 105, 106, 108, 117, 123, Javorak 194, 201
124, 125, 127, 128, 130, 132, Komin 157
Jelik 130
139, 140, 142, 143, 147, 152, Konjevi-Polje 37
155, 158, 160, 164, 166, 169, Jevrejsko groblje 93, 94, 105, 128, 129,
Konjic 93, 94, 106, 176, 177, 183, 190,
176, 179, 180, 183, 184, 186, 304, 307
375, 418, 430
187, 188, 189, 190, 191, 192, Jezero 143
193, 194, 195, 196, 199, 200, Kopai 164, 281, 318, 476
Kabalovo 219
201, 202, 203, 207, 211, 213, Koran 30, 46, 60, 72
Kacelj 106, 130, 162, 179
219, 222, 244, 262, 264, 271, Kordun 20, 31, 35
281, 295, 303, 304, 313, 318, Kakanj 79, 93, 103, 314, 338, 377
Korianske stijene 338
320, 324, 329, 331, 347, 348, Kalesija 125
363, 364, 366, 367, 368, 375, Korita 129, 157, 158, 267, 268, 279, 476
Kalinovik 29, 30, 31, 46, 55, 56, 57, 58,
376, 377, 416, 419, 420, 443, Kosovo 12, 18, 31, 162, 466
60, 104, 123, 176, 177, 183, 195,
449, 450, 451, 455, 457, 458, 271, 271, 318, 320, 364, 375, Koan 89, 90, 106, 160, 392, 423, 429
460, 464, 466, 476

477
Koevo 42, 43, 433 Lemezovo brdo 142, 143, 158 Milovac 244, 274
Konica 22, 34, 279 Leskovac 31 Miljevina 164
Kotor-Varo 58, 338 Lipa 157, 317, 319 Mirkovica 162
Kovaev mlin 157 Lisabon 78, 84 Misoa 46, 104, 129, 156, 157, 392, 476
Kovai 351, 352 Lisiija glava 184, 193, 201, 323 Mi 111
Kovaine 279 Livno 30, 61, 68, 338 Mievine 162
Kozija luka 271, 309 Lokva 195, 199, 268, 432 Mladi gaj 163
Kozlovac 279, 318 Lokve 130, 156, 157, 164, 188, 199 Mlakva 193, 271
Koalj 106 Luevik 184, 271, 320, 323, 324, 419 Moevii 281, 432
Krabljina zvijezda 323 Lugov vrat 247 Mojmilo 37, 65, 86, 93, 94, 94, 142, 230,
Kragujevac 13, 319, 324, 467 Lukavac 183, 190, 192, 192, 201, 323 307, 320, 392, 424, 427, 434
Kraguljac 267 Lukavica 38, 46, 60, 94, 142, 166, 180, Mokrodoli 309
Krajia klanac 271, 273, 309 230, 304, 322, 392 Mostar 30, 31, 61, 66, 67, 68, 79, 139,
Lukomir 195, 201, 244, 245 140, 142, 186, 213, 214, 216,
Kralupi 142, 188
427, 434, 435
Kr 156 Lupo 309, 322, 431
Mostarsko raskre 142
Kremenac 130 Luci Palanka 337
Moevako brdo 244, 273, 278, 319, 392
Kreme 156 Ljeljen 188, 304, 309, 320, 322
Moevii 157
Kreevo 56, 57, 60, 61, 93, 103, 123, 176, Ljeevo 314
Mrkonji-Grad 30, 338
177, 183, 296, 375, 377, 392, Ljetovik 143, 156, 157
414, 422, 424, 427, 428, 430 Mrkovii 73, 90, 93, 136, 140, 304, 414
Ljubija 338
Kriva Draga 111 Mujkia brdo 147, 190
Ljubina 314
Krivodoli 276, 318 Musino brdo 276
Ljuljava stijena 276
Krivoglavci 79, 105, 314 Naboi 156, 157, 158, 267, 314, 317,
Ljuta 188, 192, 193, 271, 303
318, 392, 414, 421, 422, 478
Krnjeua 338 Makovac 129
Nasii 267, 268, 279, 422
Kromolj 105 Maglaj 230, 241
Nedarii 46, 79, 80, 89, 93, 103, 105,
Krsnica 111 Majevica 24, 431 106, 108, 142, 143, 392, 414,
Krst 268 Makljen 214 418, 420, 432
Krstac 90, 314 Mala kula 268 Nekopi 160, 229
Krtelji 66 Mala tvrava 158 Neum 229
Krtine 156 Male stijene 273, 309 Nevesinje 271
Kruhari 339 Mali Puzim 192 Nikoline doline 309
Krupac 106, 201, 313, 314, 392, 419 Mali treska 271, 314 Nikoline stijene 271, 273, 309, 314
Krupanjska Rijeka 60 Malo polje 188, 190, 196, 200 Ni 31
Kruevo 129, 130, 233, 476 Malo vratlo 271, 309 Niani 313, 314
Kruzi 267, 279 Maljevine 214 Niii 55, 156, 298, 314, 321
Krvodoli 184 Mandino brdo 140, 157, 157, 314 Niika visoravan 55, 272, 279, 283, 285
Kuk 276, 281, 309 Markale 43, 233, 242, 329 Obad 81
Kukovi 184, 276, 309, 318 Maskara 271 Obeljak 186, 190, 190
Kula 158, 271, 320 Matii 279 Objeenjak 196, 271
Kulen-Vakuf 323 Medakovac 244 Oblik 271
Kunosii 767 Medrese 351, 352, 353, 358 Obornica 320, 324
Kupres 30, 66, 68, 338, 339 Medved 214, 216 Oaelo 160
Kuta 147 Meea 162, 163, 171 Ogleevo 163
Kutac 214 Meee brdo 338 Ogorjeli kuk 271
Kuvae 132 Menera 244 Okruglica 129, 156, 244, 267, 313
Kuzman 314 Merdanov klanac 166 Olovo 56, 57, 60, 61, 123, 125, 127, 129,
Laevci 129 Meremilje 130 130, 155, 156, 177, 230, 236,
Lasica 105, 478 296, 369, 370, 376, 392, 415,
Mesii 229
416, 417, 418, 419, 422
Ledii 184, 191, 271 Mihovii 229
Olovske Luke 129, 130
Ledovi 303 Mijatovia brdo 147
Omanjice 268

478
Ometala 184, 318 Podgorica 12, 13, 31, 465, 467, 479 Rajska dolina 142
Orai 157 Podgrab 30, 140 Rakitnica 179, 192, 193, 201, 276
Orahov brijeg 232, 233, 418 Podhranjen 111 Rakovica 93, 103, 142, 377
Orahovci 163, 164 Podhrastovi 43, 93 Rame 324
Orahovice 164 Podrinje 31, 55, 468, 476 Ratkovci 157
Orlica 90, 127, 184, 190, 281 Pofalii 70, 74, 74, 76, 80, 81, 90, 93, Ravna planina 55, 140, 142
Orli 90, 93, 127, 184, 190, 191, 281 307, 415 Ravna stijena 128
Orline 318 Pokrivenik 162, 163, 164 Ravne 279
Orlovac 271 Polom 129, 157, 268, 268 Ravni Naboi 157, 158, 314
Osanica 179 Poljica 188, 276 Reljevo 140, 142, 143, 314
Osija 130 Poljine 93, 105, 106, 304 Ribarii 314
Osmice 93, 105, 143, 304 Ponor 30 Rodo 216
Osoj 276, 314 Popovii 104, 157, 433 Rogatica 56, 57, 60, 61, 111, 123, 132,
Ostroac 214 Poredak 244 162, 163, 164, 414, 418, 420,
Potkozara 111 426, 431, 434, 436, 436
Otrelj 338, 339
Potok 81, 97, 104, 105, 127, 128, 157, Rogoj 106, 160, 179, 180, 183, 184, 271,
Otrik 160, 313, 314
475 320, 322, 423
Otro brdo 244
Potrkua 164 Roko 244, 244, 421
Otes 76, 108, 140, 142, 156, 158, 418,
Povi 318 Romanija 55
419, 423, 434
Povoa 268 Rotin 214
Palac 319, 322
Praa 130, 140 Ruda glava 163
Pale 46, 56, 57, 60, 61, 83, 89, 93, 123,
166, 193, 304, 394, 419, 428, 431 Preani 192 Rudine 183
Pale 140, 303, 309, 324 Preko brdo 186, 191, 192, 281 Rudo 46, 56, 57, 60, 62, 123, 160, 163,
164, 271, 418, 419, 420, 421,
Paljevo 140, 142, 166, 314 Preko polje 192
430, 433, 435, 479
Paljike 164 Predavice 276
Salkanov Han 104
Pandurica 276, 281 Predola 426
Sandak 31, 55
Paina planina 273, 309 Presjenica 184, 186, 271, 303, 304, 479
Sanski Most 337, 338, 339
Paino brdo 93, 392 Preslo 309
Sarajevsko polje 55
Pavlovac 106, 147 Prestrugane klade 143
Saria brdo 129
Pazari 46, 60, 83, 83, 89, 125, 127, 139, Pretranj 106
Sasina 339
142, 160, 193, 194, 195, 199, Previla 130, 162, 163
219, 243, 244, 248, 249, 250, Sedrenik 93, 140, 351, 352, 357, 358, 421
Previt 244, 271
253, 254, 268, 271, 276, 296, Semizovac 46, 60, 79, 105, 143, 156, 157,
304, 347, 348, 357, 359, 362, 363 Prevlaka 229 158, 314, 319, 394
364, 366, 367, 368, 375, 424, Priboj 143, 415, 423, 428, 433, 434, 435 Setihovo 147
447, 451, 454 Prijedor 61, 338, 338, 339 Sijerake stijene 323
Pazarite 276 Prijeko brdo 93 Siljevac 271, 323
Pejton 142 Prosjeeno 164 Simin Han 125
Perivoje 143, 190, 314 Proskok 184, 186, 186, 187, 188, 191, Sinanovii 244, 263, 266, 281, 286, 288,
Peter 303, 309, 309, 314, 318, 324 195, 197, 201, 271, 273, 276, 291
Peurii 132, 162, 163 277, 279, 281, 323, 325, 414,
Sinj 25
416, 422, 426
Pijesak 142 Sisak 25
Prozor 139, 176, 177, 214, 418, 426, 428
Pionirska dolina 392 Sjedea glava 183, 271
Prvanj 279
Piska 143 Sjeme 132, 163, 164
Pustenjak 157
Pisvir 193 Sjenika kosa 158, 230, 392
Puzim 192, 244, 271, 276, 292, 478
Pieta 214 Slanita 162
r.Bosna 314
Plandite 314 Slavljevii 271
r.Lepenica 313
Plije 164 Slovenija 22, 24
r.Neretva 23, 55, 139, 140, 213, 214, 216
Plitvice 23 Smet 338
r.Sava 179
Pljesko 162 Smiljevii 93, 143, 429
Rajlovac 46, 89, 142, 158, 180, 190, 314,
Pljeevica 157 Smjea 130
394
Pljevlja 58, 421, 425, 479

479
Smrdelj 160 iljak 186, 191, 194, 201, 276 Tvijak 111, 162
Smrekovo brdo 318 ip 41, 75, 81, 105, 190, 433 Tvrdimii 106, 147
Sokolac 56, 57, 60, 61, 89, 123, 373, 373, irokaa 125, 140, 353 Ugljeii 93, 143, 436
415, 417, 422, 425, 426, 427, krbin vrh 337 Ugorsko 143, 419, 420, 434
431, 432
ljemena 192, 271 Umani 184, 188, 271, 318
Sokolovi-Kolonija 108
ljivice 309 Umoljani 244
Sokolje 97, 142, 147, 150, 158, 190, 392
ljivno 132 Ustikolina 46, 60
Solakovii 157
pic 129 Ustipraa 162, 164
Spasovaa 309
picasta stijena 268 Uice 39
Spasovnica 157
tit 129 Valjevo 31, 39
Split 57, 323, 441
uurovii 105 Vare 56, 57, 60, 62, 93, 103, 123, 124,
Srbija 14, 16, 17, 19, 20, 22, 24, 25, 32, 129, 186, 229, 230, 232, 241,
uica 58
34, 38, 39, 76, 232, 241 244, 253, 254, 259, 262, 267,
Tarain Do 156, 157, 157, 157, 158, 267,
Srebrenica 124, 180, 324, 374, 377, 422, 279, 296, 338, 338, 353, 354,
268, 268, 318
423, 468, 468 356, 361, 369, 370, 371, 372, 373
Tarin 160, 215, 296, 306, 313, 363
Srebrenik 125 Vasin Han 351
Tekija 281
Srednja planina 267 Vela 142, 147, 314, 418
Tepe 164
Srednje 125, 143, 156, 157, 164, 314, Veleii 74, 81, 90, 249
319, 394 Tesli 125
Velika olina kapa 166
Srljenci 244 Teanj 125
Velika Sotnica 241
Stanita 162 Tiija glava 314
Veliki konik 309
Stara Gora 323 Tihovii 104, 421, 424
Veliki siljevac 194
Starii 162, 164 Tikve 21
Veliko jezero 271, 309
Stjepan polje 142 Tilava 46, 72
Veliko polje 190, 196
Stoii 162 Tinovo brdo 97, 142, 392
Vidikovac 93, 140, 143, 144, 166
Stojvice 318 Titograd 31, 33, 58
Vidovac 318
Stolac 162 Tokovii 162
Vidovii 142, 157
Stomorine 244, 319 Toljenik 156
Vidoviki potok 157
Straho 314 Toii 179
Vijenac 186, 268
Straita 104, 184, 195, 314, 318 Travnik 29, 66, 80, 194, 314, 337, 338,
Virovitica 17, 32
419, 478
Strgaina 162, 164 Vis 143, 158, 191, 281, 317
Trebeaj 184
Strijemonjak 320 Visoka glava 244
Trebevi 67, 80, 93, 94, 105, 106, 142,
Strmica 162, 163, 164 Visoko 4, 46, 56, 57, 60, 62, 77, 79, 89,
142, 143, 159, 166, 175, 230,
Strug 318 304, 307, 322, 392, 394, 417, 90, 93, 94, 103, 105, 106, 108,
Strugojnice 318 420, 435 118, 129, 142, 155, 160, 177,
244, 296, 299
Stup 89, 90, 127, 137, 142, 143, 147, 166, Trebinje 31
180, 188, 188, 314, 319, 392 Viegrad 46, 56, 57, 60, 62, 89, 123, 130,
Treskavica 179, 292, 292, 310, 311, 323,
132, 147, 163, 415
Stupnik 186 332, 392, 419, 430, 431, 432, 434
Vievice 157, 268, 268, 279
Suha lastva 309 Trenjevo brdo 190, 194, 199, 200, 201,
313 Vitovlje 338
Suhi potok 304
Trnovo 56, 57, 60, 61, 89, 94, 104, 123, Vjera 318, 323
Surdupi 309
124, 125, 127, 160, 162, 166, Vjetreno brdo 323
Sutjeska 130, 190, 367, 367
169, 177, 179, 180, 183, 184, Vlajii 157
Svinjar 333 188, 190, 202, 270, 271, 276,
Vlakovo 314
Svrake 80, 105 308, 314, 318, 319, 348, 376, 394
Vlasenica 89
abanci 184, 190, 281, 432 Trojvrh 323
Vlai 30, 55, 337
abii 184, 192, 193, 201 Trovrh 111, 162, 163, 179, 333
Vlakova 129
abovine 279 Turov stan 271, 309
Vlakovo 314
aran 127, 132, 162 Turovi 184, 418, 427, 429
Vogoa 56, 57, 60, 62, 74, 79, 90, 97,
ehovii 279 Turski kozjen 337
100, 103, 104, 123, 127, 128,
erifii 318 Tuila 192, 193, 244, 271 133, 142, 145, 190, 230, 304,
ikuljski gaj 244 Tuzla 13, 29, 35, 36, 61, 68, 125, 441, 313, 358, 359, 360, 414
465, 467, 480

480
Vogoanska petlja 143 Vukova glava 244 Zorovii 130, 162, 163, 164, 434, 435
Vojkovii 46, 90, 105, 105, 106, 125, 188 Vukova glavica 193 Zovik 219
Vojniki grob 267 Zabre 97, 142, 147, 158 Zubeta 279
Volija jama 271, 309 Zadar 25 Zupii 111
Volujak 90, 140 Zaglav 163 Zvijezda 55
Vraca 66, 67, 76, 80, 90, 93, 94, 128, 129, Zaglavak 163, 164 Zvornik 58, 68, 422
304, 318, 322, 392, 392, 415 Zagon 193, 276, 427 alja 244
Vranii 106, 420 Zagrae 184 drijelo 157
Vranica 55 Zagrae 318 eljeznica 324, 479
Vranovina 127, 179 Zagreb 12, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 30, epa 123, 180, 369, 369, 374, 377, 418,
Vranjae 105, 304, 307 31, 33, 57, 58, 66, 67, 68, 76, 467, 481
Vratnica 89, 105 112, 241, 329, 337, 338, 360, igovi 164
361, 419, 465, 466, 467, 467,
Vratnik 351, 352 ici 244
468, 469
Vratolom 314 u 37, 80, 90, 93, 97, 105, 106, 127,
Zaklopci 303
Vrbanja 41, 67, 74, 76, 77, 129, 230 128, 129, 134, 136, 140, 142,
Zaton 229 143, 144, 145, 147, 150, 151,
Vrbovik 105, 430
Zavidovii 156, 326 163, 166, 190, 191, 192, 230,
Vrcalii 162 233, 318, 392, 394, 414, 415,
Zavor 268, 279
Vrdi 214, 216 416, 418, 420, 421, 425, 428,
Zavraca 157
Vrela 157 430, 431, 432, 433, 434, 435, 476
Zavrje 156, 157
Vrelo Bosne 90, 140, 142, 143 uljsko brdo 244
Zavrlje 129
Vrelo Prae 140, 142 unovnica 46, 190, 392
Zemun 31
Vrhovi 160, 268, 279, 313 upa 157, 158
Zenica 61, 68, 79, 89, 93, 103, 191, 260,
Vrhovine 323 uti cvijet 244
377, 420, 426, 429, 467
Vrhpraa 140, 142 Zenik 140, 142, 188, 268, 279
Vrljajica 157 Zlatite 89, 125, 129, 137, 304, 307
Vrtae 338 Zoranovii 201

481
482
 Registar linih imena

Abadija, Nusret 414 Alibegi, Sabahudin 414 Bajrovi, Samir 415

Abaspahi, Binasa 443 Alibegovi, Mehmed 444 Bakal, Dinko 415
Abaz, Hasan 443 Ali, Fikret Crni 414 Balta, Eref 415
Abazovi, Radenko 414 Ali, Hasan 444 Balta, Nisad 444
Ablakovi, Muhamed 443 Ali, Ramiz 414 Banda, evko 444
Adanali, Adin 414 Alihodi, Fadil 81 Bari, Iljko 157, 259, 444
Ademovi, Kemo 16, 17, 20, 28, 74, 168, Alija, Ismet 169 Barlov, Kasim 444
222, 224, 465, 466, 467, Alikadi, Emir 444 Baruija, Muhamed 415
468, 469
Alikadi, Fuad 444 Baruija, emso 250, 274, 415
Adilovi, Zulfo 414
Alikadi, Rusmir 414 Bai, Emira 415
Adi, Blagoje 21, 22, 25, 27, 31, 35, 44
Alispahi, Bakir 175, 219, 221, 222, 224 Bai, Fehim 444
Agaevi, Rusmir 80
Alomerovi, Nedib 414 Bai, Zejnil 444
Aganovi, Sejo 443
Alji, Hajrudin 444 Baovi, Behudin 415
Aganovi, Vahid 414
Alji, Medin 250, 444 Batlak, Nijaz 94
Agi, Enver 443
Andelija, Mevlida 444 Badarevi, evet 444
Agi, Fehim Aga 163, 414
Andelija, Mujo 414 Beba, Nasuf 445
Agi, Ibrahim 414, 443
Aneli, Dubravko 414 Bei, Sead 445
Agi, Mehmed 148, 187, 443
Arifovi, Medid 415 Bekovi, Amel 415
Agi, Amir 414
Arnautovi, air 72, 169, 224, 444 Bea, Muhamed 445
Ahmetagi, Amir 443
Arslanagi, Samir 444 Beirbai, Rifet 415
Ahmetagi, Ibrahim 443
Avdagi, Sead 415 Beirevi, Amir 445
Ahmetovi, Amir 443
Avdi, Ensad Sijedi 415 Beirevi, Naid 445
Ahmetovi, Idriz 414
Avdi, Nezir 415 Beirovi, Hajriz 445
Ahmetovi, Ruid 443
Avdi, Rifet 444 Beirovi, Mustafa 445
Ahmetspahi, Suljo 414
Avdovi, Ermin 444 Begi, Devad ilda 415
Ahmi, Abdulah 257, 258, 259, 443
Baberovi, Behad 444 Begi, Mirsad 255, 257, 259, 445
Ahmi, Uzeir 414
Babi, Hasan 415 Begi, Zaim Zaj 415
Ahmi, Zijad 414
Babi, Sead 236, 444 Begovi, Nijaz 445
Ajanovi, Irfan 24
Backovi, Zaim 70, 74 Behlulovi, Muhidin 445
Ajanovi, Remzo 443
Bai, Draen 444 Behmen, Omer 61
Ajdinovi, Fikret 414
Bafti, Munevera 444 Beji, Ramiz 215, 257, 445
Ajnadi, Demal 443
Bahto, Hamid 61, 74, 78, 111, 116, 164, Bejtovi, Suad 445
Ajnadi, Nedad 80, 153, 189, 207, 208, 243, 261, 444, 465 Bekri, Mirsad Pice 415
259, 329, 330, 389, 389,
Baji, Izudin 415 Bekti, Read 61
406, 439, 441, 443, 443,
465, 465, 465 Bajraktarevi, Eref 444 Belko, Mirsad 415
Akmadi, Hazim 443 Bajraktarevi, Salih 444 Beloevi, Slavoljub 80
Alauz, Selver 443 Bajramovi, Ismet elo 81 Berkovac, Izet 257, 285, 445
Alauz, Vahid 83, 93, 443 Bajramovi, Mubera 444 Bei, Halil 445
Alagi, Hajrudin 414 Bajramovi, Sead 444 Bei, Mujo 445
Alagi, Mehmed 194, 318, 322, 325, 241 Bajramovi, Sejdo 27 Beirevi, Malik 445
Alagi, Nedim 171, 443 Bajramovi, Velid 415, 444 Beirevi, Vahid 163, 415
Alajbegovi, Azur 414 Bajrovi, Esad 415 Belagi, Vehid 445
Alibabi, Munir 222 Bajrovi, Nazif 415 Beli, Emir 415
Alibai, Halim 414, 444 Bajrovi, Nusret 444 Belija, Devad 416

483
Belija, Ferid Ferdo 416 Bublin, Jusuf 416 elik, Taib 446
Belija, Izet 416 Bublin, Nedad upo 287, 416 eljo, Sejad 61
Belija, Mirsad 445 Bublin, Sead Sejo 375, 416 engi, Emir 447
Belija, Raid 416 Buan, Emir 417 engi, Hasan 61
Belija, emsudin 416, 445 Buuk, Hidajet 417 ikmi, Nijaz 417
Beovi, Mustafa Musa 416 Bugarin, Ferid 417 iko, Nihad Valter 418
Beovi, Zaim 297, 306, 445 Bukva, Sejdalija 248, 300, 446 ila, Jasmin 418
Bezdrob, Enes 416 Bukva, efik 417 ila, Salih 447
Bezdrob, Mirsad Kan 116, 416, 445 Bulatovi, Momir 22 izmi, Husein 447
Bibi, Fehim 118, 165, 445 Bulatovi, efkija 417 izmo, Nedib 418
Bicaj, Halil 445 Bulbului, Sulejman Bijeli 417 izmovi, Senad 418
Bii, Hamdija 416 Buljetovi, Jasmin 417 obo, Abdulah 447
Bio, Mirsad 416 Buljubai, Ferid 108, 153, 367, 446 ohodar, Vahidin 418
Bio, Safet 445 Buljubai, Hamed 417 olakovi, Ramiz 418
Bio, Sead 416 Buljumi, Faruk 256, 258, 446 olakovi, Salem 418
Bijedi, Adnan 292, 445 Buri, Alimir 446 olo, Hajro 447
Biki, Dejzin 416 Burza, Fikret 417 omaga, Muhidin 418
Biki, Nihad 446 Burzi, Refik 417 omor, Vahidin 447
Bilajac, Danijel 445 Buturovi, Haris 61 opra, Hamdo 418
Bilajac, Rifat 61, 213 Buza, Mustafa 446 orbo, Amir 418
Bilalagi, Ekrem 445 Buza, Teufik Tufo 417 orbo, Safet 447
Bisi, Munib 61, 219 Cero, Mehemed 262, 286, 417, 446 ovrk, Abdulkadir 447
Bievi, Hasan 445 Cico, Zlatan 446 udi, Sead 447
Blaki, Tihomir 314, 319 Cikoti, Selmo 394, 407, 446, 466 ustovi, Sead 447
Blako, Igor 445 Clark, Wesley 337, 466 utura, Muharem Beba 418
Boban, Mate 41, 68, 93, 156, 179, 192, Clinton, Bill 196, 199, 329 ati, Mirsad uperak 83, 94, 117, 418,
223 Cocali, Eniz 417 447
Bogievi, Bogi 20, 23, 24, 26 Crnovranin, Adem 207, 417, 446, 466 ati, Redad 61
Bogilovi, Mirsad 445 Cutilleir, Jose 65 ati, erif 447
Boguni, Emir arli 366, 416, 445 Cvijovi, Milorad 84 ato, Sead Glava 418
Boguni, Vahid 222, 251, 262, 282, 288 akal, Vehid 417 enanovi, Enver 446
Boja, Izet 446 aki, Jasenko 446 erimagi, Devad 418
Boja, Salem 416 amdi, Alen 446 erimovi, Ekrem 447
Bojadi, Nihad 200, 446 amdija, Jasmin 417 esir, efko 447
Bojani, Lazo 80 ardaklija, Sead 446 esko, Sinan 418
Boli, Senahid Bolo 236, 370, 416 ardakovi, Ramiz 417 osi, Dobrica 11, 14, 39, 465, 468
Borovina, Demo 196, 235, 256, 292, 446 auevi, Alija 417 oso, Adil 418
Boti, Osman 416 auevi, Anes 417 ulah, Halil 447
Brankovi, Emir 416 auevi, Elmedin 446 ulum, Ibrahim 418
Brankovi, Emir 446 auevi, Jusuf 446 urevac, Haris 418
Brankovi, Nedad 206, 416 auevi, Kemal 446 uri, Salko 83
Brati, Merim Braco 416 auevi, Kenan 417 utahija, Hilmo 418
Briquemont, Francis 191, 192, 200, 201 auevi, Mirsad 61 Daci, Tao 339, 447
Brki, Ekrem 446 avrk, Husein 417 Dahi, Adil 418
Brki, Miljenko 65 ebiri, Velija 446 Dahi, Ismet 167, 219, 222, 224, 236,
Brko, Mensur 406 250, 257
ekovi, Naser 446
Brkovi, efik 446 Danilovi, Zlatko 232
elebi, Asim 446
Brotlija, Aziz 446 Dardagan, evko 447
elik, Esad 446
Brovet, Stane 23, 27 Daut, Nusret 418
elik, Eef 184, 250, 446
Bubica, Nedad 416, 446 Dedi, Abdulah 447
elik, Kerim 446

484
Dedi, Alija 418 Dupovac, Hamid 448 Efendi, Hasan 18, 66, 67, 68, 70, 74, 77,
Dedi, Read 418 Durak, Enes 255, 257, 448 79, 80, 82, 83, 85, 466
Dedi, Sead 418 Durakovi, Amir 419 Eli, Mevlida 420
Dedovi, Ibrahim 419 Durakovi, Nedad Dada 419 Emirhafizovi, Mirza 448
Delali, Ejub 100, 419, 447 Durakovi, Ramiz 448 Emo, Hazim 449
Delali, Ramiz 217, 219, 221, 222, 228, Duri, Bego 419 Fako, Himzo 449
447 Duri, Halil 448 Fati, Almir 420
Delali, Zejnil 94 Duri, Mehmed 448 Fati, Haris 420
Deli, Bahrija 447 Durmo, Fahrudin 448 Fati, Osman 420
Deli, Fikret 419 Durmo, Ibrahim 448 Fazli, Bahrudin 420
Deli, Izet 419 Daferagi, Safet 419 Fazli, Beris 420
Deli, Mehdija 447 Dafi, Esad 419 Fazli, Edin 420
Deli, Nedad 419 Dafi, Hamza 419 Fazli, Hamdija epa 449
Deli, Rasim 68, 70, 72, 80, 93, 178, 191, Dafi, Kerim 419 Fazli, Ibrica 449
193, 200, 208, 213, 217, Fazli, Mustafa 449
Dafi, Ramiz 419
221, 222, 224, 261, 262,
Dafo, Bajro 419 Fazli, Nedad 449
281, 313, 318, 322, 325,
337, 339 Daka, Sead 419 Fazli, Vahid 449
Delimustafi, Alija 65 Damalija, Enver 420 Fejzi, Bajro 258, 310, 338, 449
Deljanin, Abidin 447 Damalija, Osman 420 Fejzi, Edim 449
Deljki, Amir 447 Damalija, Zijad 448 Fejzi, Suljo 190
Dervievi, Beir 250, 447 Dambasovi, Asim 80, 131, 178, 183, Ferhatbegovi, Mahmut 449
Dervievi, Ibrahim 90, 153, 163, 248, 184, 206, 448, 466 Ferhatovi, Hasan 449
288, 360, 419, 447 Dananovi, Mesud 420 Ferhatovi, Inas Maar 420
Dervievi, Nihad 447 Dananovi, Muris 448 Feriz, Merzuk 420
Dervievi, Sedik 447 Dananovi, Salim 448 Fetahovi, Edin 420
Devi, Nenad 447 Danko, Fahrudin 420 Franji, imun 421
Dilberovi, Suada 67 Dankovi, Namik 213 Frljak, Muharem 449
Dinarevi, Halid 448 Debo, Fadil 448 Fulurija, Murat 449
Divjak, Jovan 68, 70, 82, 132, 139, 161, Debo, Mustafa 299, 448 Gacka, Bekto 421
175, 223 Didi, Salih 448 Gado, Dervi 449
Divovi, Suljo 419 Diho, Nurudin 448 Gado, Osman 449
Dizdarevi, Ferid 419 Dindo, Jasmin 420 Gali, Stanislav 40, 41, 42, 43, 193
Dizdarevi, Mustafa Zuban 419 Dindo, Mehmed 448 Gani, Ejup 167, 314, 319
Doko, Jerko 83, 100 Dino, Amir 420 Gani, Muhamed 421
Dolan, air 448 Domba, Edin 448 Gani, Nehru 61, 259
Dolovi, Omer 419 Domba, Enver 448 Gani, Osman 257, 449
Domuz, edo 83, 117 Dubur, Edhem Eko 420 Ganija, Mehmed 449
Dragi, Nedad 448 edovi, Almir 420 Garibovi, Bakir 195, 449
Drekovi, Ramiz 318, 319 elilovi, Uzeir Dana 420 Gavrankapetanovi, Ismet 449
Drinjak, Akif 251, 448 elko, Zifet Pi 420 Gazibara, Nedad Peo 421
Drljevi, Meho 448 idalija, Asmin 420 Gljiva, Nazif 449
Drljevi, Midhat 448 ip, Sead 420 Godinjak, Ismet 421
Drnovek, Janez 23, 24, 26, 27 ogo, Neziran 211, 258, 448 Godinjak, Senahid Dugi 421
Drobac, Neboja 419 uderija, Murat 187, 420 Gojak, Jusuf Juka 421
Drugovi, Midhat 448 uderija, Osman 448 Goro, Mensud 449
Druki, Muriz 448 uki, ore 13, 14, 15, 20, 29, 34, 35, Gotovina, Ante 337
Dubravi, Kenan 419 38, 39 Grabovica, Aner 421
Dui, Omer 419 ulbi, Rusmir 420 Grabovica, Hajrudin 89, 252, 449
Dui, Zamo 448 urevac, Vojislav 32, 33, 74 Grabovica, Velija 449
Dudakovi, Atif 341 Efendi, Hado 62, 219 Graanin, Petar 18
Dupljak, Rasim 448

485
Grbavac, Miro 449 Halimanovi, efik 422 Hoi, Mustafa 451
Grbo, Denijal 236, 259, 449 Halki, Avdo 450 Hota, Ervin 451
Grebo, Muhamed 421 Hamzi, Selim 169, 183, 184, 196, 256, Hobo, Abdulah
Grebovi, Nijaz 449 450 Hobo, Ramo 423
Greljo, Bajro 449 Handi, Emir 450 Hrebeljanovi, Lazar
Grubor, Mio 34, 35 Handi, Sulejman 450 Hrnji, Emir
Gui, Salko 169, 170, 176, 186, 195, Hanjali, Devad 422 Hromadi, Mehmed
200, 213, 449 Hanjali, Zijad Zakareli 422 Hrustanovi, efket
Gvero, Milan 34, 35 Harbinja, Dervo 61, 450 Hrustemovi, Edin 423
Habe, Suad 449 Harbinja, Hakija 450 Hrusti, Izudin
Hadali, Senad 421 Hasanagi, Fadil 450 Hrvat, Selim
Hadiabdi, Mahir 449 Hasandi, Refik 422 Hubijar, evko 423
Hadiabdi, Vedad 449 Hasanovi, Adil 450 Hukara, Edin 423
Hadiahmetovi, Edin 421 Hasanovi, Bajram 422 Humi, Hamid 423
Hadiahmetovi, Enver 450 Hasanovi, Hajrudin 450 Huri, Halid
Hadiahmetovi, Hamed 421 Hasanovi, Omer 422 Hurko, Suvad
Hadibajri, Selim 61 Hasanovi, Ramiz 422 Huseinovi, Ifet 423
Hadi, Demal 450 Hasanpai, Edin 213 Husejnovi, Mirsad 423
Hadi, Ismet Mutevelija 161, 208, 257, Hasei, Refik 422 Husi, Hazim 451
421, 450 Hasei, Zijad 422 Huski, Emir 451
Hadi, Kemal 450 Hasi, Fikret 422 Huski, Muharem 451
Hadi, Safet 74, 84, 400, 421 Haskovi, Sabro 169, 450 Huski, Nijaz 423
Hadi, Zaim 250, 450 Hasovi, Kemal 450 Husovi, Zufer 250, 257, 285, 451
Hadihasanovi, Enver 76, 123, 127, 194, Hasovi, Musid 422 Ibievi, Ahmet 451
322, 450
Hasovi, Vejsil 422 Ibrahimovi, Islam 451
Hajdarevi, Omer 421
Haznadar, Medo 450 Ibrahimovi, Oliver 423
Hajdarevi, Rahman 421
Hebib, Avdo 61 Ibrahimovi, Omer 423
Hajdarevi, Remzija Do 421
Hebibovi, Husein 450 Idriz, Salko 70, 153
Hajdarevi, Salko 421
Heo, Faid 61, 256 Idrizovi, Habib 70, 81, 163
Hajdari, Tahir 450
Heo, Mehmed 422 Ikanovi, Senad 451
Hajlovac, efik 450
Helja, Refik 450 Imamovi, Huso 451
Hajri, Dafer 421
Hemi, Muhidin 422 Imamovi, Ismet Beli 423
Hajrulahovi, Mustafa Talijan 127, 140,
Heri, Nermin 422 Imamovi, Mehmedalija 423
160, 163, 165, 166, 167,
168, 169, 170, 178, 186, Heri, Selver 450 Imamovi, Zaim 164, 180, 184, 157, 202,
217, 300, 345, 406, 421, Hido, Mahir 422 297, 298, 306, 333, 400,
439, 441, 450 Hlaj-rtomir, Igor 451 423
Hala, Halil 421 Hodo, Mirsad 422 Imirevi, Sulejman 256, 452
Halilagi, Adem 450 Hodovi, Senad 451 Imirevi, Ramiz 266
Halilbegovi, Nihad 61, 467 Hodi, Emsad 451 Imirovi, Ekrem 452
Halilovi, Ahmed 450 Hodi, Fahrudin 422 Isakovi, Munir 452
Halilovi, Asmir 421 Hodi, Galib 165, 256, 451 Isanovi, Jasmin 423
Halilovi, Avdo 450 Hodi, Hadis 451 Isovi, Adem 423
Halilovi, Kenan 450 Hodi, Hamed 451 Isovi, Safet 362, 400, 423
Halilovi, Mujo 450 Hodi, Kasim 422 Ivii, Zvonko 423
Halilovi, Reid 421 Hodi, Mehemed Hoda 422 Ivojevi, Abdulah 423
Halilovi, Samir 422 Hodi, Muradif Kodi 422 Izetbegovi, Alija 15, 61, 65, 66, 72, 74,
Halilovi, Sefer 61, 70, 74, 83, 85, 89, 93, 78, 83, 94, 139, 156,
Hodi, Sejdalija 451
94, 108, 140, 164, 178, 163, 166, 175, 176, 179,
Holbrooke, Richard 329, 337 188, 191, 192, 196, 199,
200, 213, 214, 215, 216,
217, 219 Homora, Adem 422 200, 211, 221, 222, 243,
Hoi, Edin 422 279, 281, 282, 291, 313,
Halilovi, Taib 450
317, 318, 319, 322, 324,
325, 331, 339

486
Jabuar, Faruk 452 Kapi, Mehmed 452 Kere, erif 425
Jahi, Mensur Besko 423 Kapo, Ismet 452 Keko, Zijad 425, 453
Jahi, Munir 61 Karai, Munib 452 Keo, Safet 453
Jaki, Fikret 67 Karadi, Radovan 28, 34, 65, 70, 77, 84, Kiselica, Refik 453
Jamak, Zakir 452 125, 147, 192, 195, 200, Kladanji, Seman 425
230, 242,243, 400
Jamakovi, Ahmed 452 Klanevi, Esad 453
Karahasan, Fuad 452
Jamakovi, Ramiz 423 Klapuh, Zufer 425
Karahoda, Almir 424
Jamakovi, Reuf 284, 338, 340, 452 Klico, Amir 453
Karamehmedovi, Almir 424
Jaar, Ramiz 423 Klinac, Nihad 453
Karavdi, Akif 452
Jaarevi, Fikret 252 Klino, Zahid 425
Karavdi, Mugdim 424
Jaarevi, Jusuf 219, 222 Klisura, Latif 425
Karavdi, Salahudin Karaga 424
Jaarevi, Mehmedalija 423 Klisura, Rasim 425
Karaveli, Vahid 17, 18, 28, 30, 60, 62,
Jevri, Enver 452 Kljui, Omer 453
66, 80, 123, 127, 131,
Je, Began 423 153, 178, 186, 191, 193, Kobiljak, Refik Gagi 425
Jovanovi, Boko 79 196, 200, 203, 219, 221, Koki, Safet 425
Jovi, Borisav 17, 18, 22, 23, 25, 35, 467 258, 259, 261, 297, 337, Kolar, Redo 425
345, 406, 424, 439, 441,
Jukovi, Lutvija 424 Kolar, Zaim Lovac 425
452, 467
Junuzovi, Nusret 424 Kolainac, Kenan 425
Karda, Kemal 424
Junuzovi, Safet 194, 452 Kolenda, Jusuf 453
Karii, Fadil 452
Juri, Kornelija 424 Koljevi, Nikola 35, 66
Kari, Fahrudin
Jusi, Kadir 452 Komi, eljko 425
Kari, Mirsad 453
Jusupovi, Mustafa Mute 424 Konakovi, Mehmed 453
Kari, Safet 453
Jusupovi, emso 452 Konjo, Hadan 425
Kari, efik 453
Jusupovi, Uzeir 424 Kopi, Hazim 453
Kari, Teufik 453
Kabaklija, Ibrahim 424 Kopi, Rifet 453
Kari, Vehbija 74, 89, 118, 142, 164, 213
Kadi, Haris 452 Kopriva, Ismet 425
Kari, Zahid Beli 424
Kadijevi, Veljko 15, 16, 17, 18, 19, 20, Korjeni, Haris 426
Kariik, Meho Kemo 61, 70, 84, 164,
21, 22, 23, 24, 25, 26, Korjeni, Munib Mungos 426
180, 184, 186, 200
27, 30, 34, 44, 467, 468
Kariik, Memo 453 Koro, Mirsad 453
Kadri, Nuraga 424
Kariik, Samira 453 Koso, Arif 426
Kadri, Sadik 452
Karkelja, Senadin 424 Koso, Sejid 453
Kadri, erif Dedo 424
Karovi, Enes 61 Kosti, Branko 22, 24, 25, 27, 34
Kadri, Zuhdija 424
Karup, Nusret 453 Kosti, Jugoslav 22, 27, 34
Kadrispahi, Fahrudin 452
Karup, Zeir 453 Kova, Hilmo 453
Kahriman, Ibro 424
Kastrat, Enis 453 Kova, Taib 453
Kahrovi, Murat 452
Kasumovi, Bajro Kova, Tomo 230, 243
Kahvedi, Nadir 424
Katana, Alija 424 Kovaevi, Fikret 426
Kajmovi, Ramo 424
Katana, Safet 424 Kovaevi, Hasan 426
Kalabui, Rasim 256, 452
Kavazovi, Fikret Roki 425 Kovaevi, Sedin 426
Kaljaa, Alija 452
Kavazovi, Mirsad Mito 425 Kovaevi, efik efa 426
Kamberovi, Huso 424
Kazaz, Enver 453 Kovaevi, Zoran 426
Kamenja, Hamid 452
Kazi, Demo 425 Kovo, Hasan 453
Kamenja, Mujo 424, 452
Kazi, Nezir 453 Kozi, Zijad 453
Kamenja, Nihad 257, 262, 452
Keo, dr. Nedad 61 Koljak, Alija 453
Kamenja, Zijad 255, 257, 452
Keo, Junuz 425 Krajina, Ahmet 426
Kamenjaevi, Mirsad 424, 452
Kehi, Imer 425 Krajina, Zijad 426
Kapetanovi, Rasim 452
Kelemi, Rasim Dida 425 Krajinik, Momilo 34, 35, 84, 147, 230,
Kapetanovi, Enes 452 243
Kenig, Damir 425
Kapetanovi, Idriz 452 Krajinik, Hamed 433
Kepe, Nail 425
Kapi, Jasmin 257 Kreo, Amir 426
Kere, Fikret Fio 425

487
Krehi, Enes 426 Lisak, Nedad 454 Mehmedi, Mehmed 455
Kreso, Sead 453 Lisica, Darvin 454 Mehmedi, Suad Sudo 428
Kreevljakovi, Muhamed 61, 76 Lizde, Nedad 224 Mehovi, Mesud Menso 428
Kretalica, Mesud 453 Lojanica, Sreten 427 Meki, Himzo 428
Kretalica, Samir 454 Lonar, Esad Keso 427 Memi, Sakib Memo 428
Krijetorac, Nihad 454 Lonar, Mirsad 454 Memi, Senad 455
Krivoija, Mustafa 454 Lonar, Sadija 454 Memija, Kenan Kena 428
Krko, Hilmo 426 Lonari, Alija 61 Memija, Mustafa 455
Krstanovi, Boris 454 Loi, Jusuf 454 Memievi, Asim 61
Kri, Sadik 454 Lovri, Ronaldo 427 Merdani, Jasmin 455
Krupalija, Amir 426 Luarevi, Kerim 81 Mesi, Stipe 13, 18, 21, 22, 23, 24, 25,
Kubat, Ejub 426 Ljevakovi, Irfan 61 26, 27
Kubat, Enes 454 Mafalani, dr. Majed 427 Meetovi, Malik 428
Kubura, Amir 454 Magoda, Muhidin Dino 427 Meetovi, Mehmed 428, 454
Kuan, Milan 15, 19, 23 Mahmutehaji, Rusmir 61 Meetovi, Namir 428
Kuuk, Eref 426 Mahmutovi, Ekrem 454 Mei, Emir 428
Kuanin, Dino 454 Mahmutovi, Zejnil 454 Mei, Muzafer 428
Kuanin, Fikret 454 Myers, Dee Dee 199 Mihajlovi, Boko 79
Kuduz, Almir 454 Maksi, Mulija 454 Mihajlovi, Rajko 178, 455
Kukanjac, Milutin 29, 31, 32, 33, 35, Malagi, Faik 427 Miladin, Alija 428
37, 49, 57, 65, 70, 77, Mali, Petar 80 Milain, Milan 455
78, 79 Milii, Alija 194, 428
Malievi, Munib 455
Kukolj, Esad 426 Milii, Munib Barba 200
Malki, Jusuf Baa 427
Kulaevi, Fehim 426 Miloevi, Dragomir 40, 41
Malji, Naid 455
Kuli, Muris 454 Miloevi, Slobodan 15, 16, 17, 18, 19,
Mamula, Branko 13, 14, 16, 17, 18, 19,
Kulo, Hajraga 66 20, 21, 23, 24, 25, 27, 20, 21, 22, 23, 24, 25,
Kulo, Nuraga 426 467, 468 27, 28, 29, 32, 33, 34,
35, 37, 38, 39, 41, 230,
Kulovac, Edin 426 Mandi, Momilo 65
233, 467, 468
Kulovac, Enver 426 Mandi, Senad 427
Milovanovi, Manojlo 35, 230, 243
Kulovac, Ferid 454 Mandi, Mirnes 455
Miraija, Raid 455
Kulovac, Hamdija 426 Mari, amil 427
Mirojevi, Mirsad 455
Kulovac, Sabrija 426 Mari, Velimir 93, 94
Mii, Samir 66
Kumbara, Dafer 454 Marina, Aziz 427
Mladi, Ratko 13, 18, 29, 30, 32, 34, 35,
Kurt, Aziz 454 Markovi, Ante 24 36, 37, 39, 41, 42, 77,
Kurta, Salko 426 Markovi, Dragoslav 11 83, 84, 125, 183, 192,
Kurtagi, Mersed 454 Markulj, Zdenko 427 195, 196, 200, 208, 230,
233, 243, 333
Kurtanovi, Zahid 427 Maslak, Enver 454
Moevi, Tale 455
Kurtovi, Aziz 454 Maslea, Mirsad 455
Monteno, Kemal 455
Kurtovi, Haris 427 Mai, Ifet 427
Mosti, Miralem 428
Kurtovi, Munib 454 Mani, Nurudin 455
Mrkovi, Rusmir 222, 224
Kustura, Zaim 454 Maovi, Senad 454
Mrki, Mile 230, 243
Lagumdija, Mensud 454 Matoruga, Alija 427
Mrni, Osman 199
Lagumdija, Zlatko 78, 236, 257, 454 McKenzie, Lewis 84
Mro, Fadil 428
Lasica, Predrag 427 Medi, Mirsad 427
Mro, Hakija 428
Lepir, Kasim 454 Mehani, Munib 427, 455
Mro, Muhamed 428
Ligata, efik 454 Mehanija, Hikmet 427
Mro, Sead 455
Lihi, Asima 454 Mehanija, Kemo 427
Mrzi, Fikret 428
Liki, Muamer Kale 427 Mehanija, Smail 427
Muhamedovi, Adnan 455
Likovi, Enver 454 Mehi, Ismet 455
Muharemovi, Amir 428
Limo, Tarik 454 Mehi, Redo 455
Muharemovi, Avdija 428

488
Muhibi, Esad 455
Muhi, Adil 455
Muhi, Samir 428
Muhi, Zumreta 455
Muhovi, Devad 428
Muhovi, Mirsad 428
Mujagi, Abid 428
Mujanovi, Mesud 455
Mujezinovi, Salem 429
Mujezinovi, Zlatko 455
Muji, Almir 429
Muji, Enver 455
Muji, Fikret 429
Muji, Midhat 455
Muji, efik 429
Mujki, Fikret 429, 456
Mulagi, Elvedin Dedi 429
Mulaomerovi, Senad Seni 429
Muminovi, Salko 456
Muminovi, efket 429
Mundi, Mirnas 456
Muraspahi, Salko 429
Muratovi, Fehim 429
Muratovi, Nijaz iza 429
Muratspahi, Mustafa 429
Murguz, Bajro 456
Murti, Enver 429
Murti, Semaid 429, 456
Murto, Suvad 456
Musa, Amir 456
Musi, Izet 429
Musi, Muhamed 456
Musi, Mustafa 429
Musli, Muhamed uza 429
Musli, Uzeir 456
Muslija, Edin 456
Muslim, Azim aze 429
Muslimovi, Fikret
Mustafi, Izet 456
Mui, Mustafa 429
Muija, Avdija 456
Muija, Naser 429
Muinbegovi, Alija 429
Muinbegovi, Hasib 456
Najetovi, Demal 213
Nezirovi, Muzafer 429
Niki, Fahrudin 429
Niki, Mirsad 429
Nizi, Vahid Tekila 429
Nogo, Muhamed 456
Nuhovi, Esnaf 430, 456
Nukica, Alija 456
Numanovi, Nijaz 456
Obhoa, Nedad 430
Obradovi, Petar 80
Odaklija, Mirsad 456
Odakovi, Fadila uta 137, 360, 430
Okovi, Zakir 456
Omanovi, Nedad 456
Omanovi, Nijaz 456
Omanovi, Osman 430
Omanovi, Sabrija 456
Omanovi, Teufik 456
Omerbegovi, Haris 456
Omerbegovi, Muamer 430
Omerevi, Mehmed 430
Omerovi, Fadil 456
Omerovi, Hajrudin 456
Omerovi, Husein 456
Omerovi, Medret 456
Operta, Fuad 430
Operta, Sabahudin 456
Oputa, Mumin 430
Oruevi, Amir 456
Osadij, Mario 430
Osmanovi, Jasmin 456
Osmanspahi, Salko 457
Ovina, Munib 457
Owen, David 188, 192, 200
Owens, Bill 331
Oegovi, efko eks 430
Oegovi, Zuhdija 457
Pacoli, Nermin 457
Pao, Sakib 430
Pajt, Fahrudin 430
Paldum, Esad 252, 457
Pali, Avdo 457
Pandur, Sanko 457
Pani, Milan 34, 35
Panjeta, Avdo 222
Panjeta, aban 430
Panjeta, Zahir 81, 430
Pap, Zlatko 457
Paravli, Husein 80
Paali, Ekrem 457
Paali, Ramiz 457
Paovi, Haris 457
Pavica, Rusmir 457
Pavievi, Dragan 430
Pavlovi, Igor 430
Pecar, Senad 457
Pecikoza, Avdo 457
Peenkovi, Himzo 457
Pedi, Nedeljko 457
Pehilj, Omer 430
Pejanovi, Mirko 167, 219, 222, 468
Pekui, Hade 457
Pelko, Esad Brzi 188, 256, 286, 300, 430,
457
Peljto, Demal 430
Perii, Momilo 29, 230, 232, 233, 243
Perii, eljko 430
Petkovi, Milivoj 183, 192
Petrovi, Pero 66
Petrovi, Samir 430
Petrovi, Zlatko 257, 457
Pezo, Samir 430, 457
Pijader, Mehmed 431
Pilica, uro 457
Pinjo, Izet 457
Plavi, Biljana 16, 66
Plazini, Rado 80
Plean, Osman 457
Pleh, Rizvo 457
Pleho, Kasim 457
Ploo, Salko 431
Pljaki, Ramiz 457
Pljevljak, Nazif 431
Podgorica, Avdo 431
Podi, Nazif 431
Podi, Sifet 82, 301, 457
Polimac, Salko 61
Polutak, Mustafa 90, 94, 317, 457
Popovi, Himzo 457
Poprenovi, Zijah 457
Porobi, Meho 431
Porobi, Mustafa 90, 97
Poturak, Senad 431
Praevi, Dobrain 33
Prazina, Alija 431
Prazina, Asko 431
Prazina, Jusuf Juka 139
Prevljak, Fikret 458
Prli, Jadranko 337
Prljaa, Mersed 458
Provali, Ferid 237, 284, 431
Prozo, Nijaz 458
Puri, Ibro 191
Puina, Ibrahim 431
Puka, Elvedin 458
489
Puka, Zijad 431 Salihagi, Zlatan 459 Sokolovi, Suad 459
Pukar, Zakir 458 Salihbai, Avdo 459 Sokolovi, Zoran
Rai, Fahrudin 431 Salihovi, Hajrudin 459 Solakovi, Adnan 459
Radelja, Esad 458 Salihspahi, Rusmir Rus 432 Sorgu, Adnan 433, 459
Radelja, Hamdo 458 Salki, David 459 Spahi, Asim 61, 184, 459
Radonja, Hamdo 431 Salkuni, Demal 459 Spahi, Haim 433, 459
Radonja, Muhamed 458 Saloevi, Selvedin 459 Spahi, Senad 433
Radovac, Samir 431 Samardi, Emin 432 Spahi, Osman 460
Radulovi, Budimir 71 Sara, Uzeir 432 Spahi, Refik 460
Rao, Devad 61, 222, 224, 237, 458 Sarajki, Ejub Eki 432 Spahi, Suad 460
Ragu, Zdenko 458 Sarajki, Fehim 432 Spahovi, Sead 460
Rakita, Murat 431 Sejdi, Ahmed 459 Srna, Enis 460
Rami, Alija 431 Sejmenovi, Jovo 80 Stamboli, Ivan 11, 468
Rami, Esad 94 Sejtarija, Devad edo 432 Stamboli, Petar 12
Rami, Zaim 458 Selimovi, Besim 432 Stani, Ivica ii 433
Ramovi, Hajrudin 458 Selimovi, Idriz 432 Stanii, Jovica 230, 243
Rai, Rijad 62 Selimovi, Mirsad Srce 432 Stanii, Mio 230
Raidagi, Nasih 61 Selimovi, Muamer 432 Stojii, Radovan Bada 230, 243
Raidagi, Zijah 61, 70 Selimovi, Samir 459 Stoltenberg, Thorwald 188, 192, 200
Rainli, Zehbo 431 Selmanovi, Demal 432 Stroil, Sabahudin 433
Raanica, Kemo 458 Selmanovi, Nedad Aba 432 Stupar, Asim 433
Redovi, Emir 458 Sidran, Mehmed Hemo 432 Stupar, Milorad 232
Redovi, Hamed 431 Sijeri, Abduselam Pelam 459 Subaa, Safet 433
Redovi, Harun 458 Silajdi, Haris 216, 221, 222, 299, 317 Subai, Avdo 460
Reko, Amir 458 Simitovi, Sead 432 Subai, Jakuf 460
Repac, Dejan 431 Simovi, Tomislav 28 Subai, Muhamed 460
Reidovi, Sakib 458 Sinan, Paaga 432 Subai, Nurija 460
Rezakovi, Anesa 458 Sinanovi, Huso 459 Sui, Olga 67
Rezakovi, evko 431 Sinanovi, Mirsad 459 Sulejmanovi, Senad 433
Ribica, Taib 458 Sinanovi, Nurudin 459 Suljevi, Ziro 29, 61, 194, 195, 200, 213
Ribi, Mirzet 458 Siro, Zijad 459 abanija, Elvir 433
Riljanin, Hamed 458 Sjenar, Omer 432 abanija, Hajrudin 433
Rizvanovi, Samir 432 Sjenarevi, Amir 459 abanovi, Alija 460
Rizvi, Saim 458 Skenderovi, Mesud 459 abanovi, Ismet 460
Rizvo, Ahmed 458 Skopljak, Elvedin 432 abanovi, Sabit 433
Rizvo, Ismet 458 Slini, Faik 459 abi, Fahrija 433
Rizvo, Ramo 432 Smailagi, Amir 459 abi, Hamed Krajinik 433
Robovi, Smajo 432 Smailbegovi, Abdulah 459 abi, Ramiz 183, 188
Rondi, Edib 432 Smailbegovi, Senad 459 abi, Samid 433
Roti, Refik 458 Smaji, Hamdija 459 aboti, Ferid 460
Roti, Zahid 432 Smaji, Muhamed 459 aboti, Mirsad 460
Rovanin, Himzo 458 Smajkan, Demal 433 adinlija, Mesud 11, 12, 17, 18, 32, 40,
Roajac, Avdija 458 Smajlovi, Zijad 459 56, 62, 66, 206, 460,
468
Roajac, Sedin 458 Sobo, Raid 459
ahi, Omer 433
Roajac, Suad 458 Sobo, air 459
ahinovi, Edin 460
Rujanac, Zijad 221, 224, 458 Sofi, Halid 459
ahinovi, Enver 433
Sabljica, Nijaz Zenga 74 Softi, Fuad 459
ahinovi, Nijaz Nizo 433
Sadikovi, Nedad 458 Softi, Muharem 459
ahovi, Enver 433
Sadikovi, Salem 458 Soki, Miro 79
aki, Enver 433
Salin, Ramiz 320, 400, 459 Sokolovi, Aziz 433

490
amarli, Vinko 74, 93 Tahirovi, Ibrahim 461 Veljan, Ekrem 461
andal, Uzeir 460 Tahirovi, Miralem 461 Vance, Cyrus 40, 156, 206, 456
arac, Jusuf arka 433 Tali, Ibro 434 Veraja, Nedeljko 461
ari, Adnan 460 Tankovi, Mirza 461 Vidakovi, Velimir 435
ari, Edib 460 Tanovi, Fuad 461 Viki, Dragan 66
ari, Fahro 460 Tataragi, Devada 434 Vili, Adem 435
ari, Medaris 460 Tepavevi, Milan 230, 243 Via, Hamza 435
arlija, Mate Dajda Terovi, Emir Cicko 434 Voloder, Esad 461
aronji, Atif 460 Terovi, Mehmed 434 Vrabac, Nijaz 461
atrovi, Sado 433 Terzi, Salko 434 Vranj, Haso 462
ei, Mirsad 460 Terzo, Muamer 434 Vranj, Sulejman 61, 261
ehi, Nihad 83 Tinjak, Miralem 434 Vraalica, Ahmet 435
ehi, Osman 460 Tinjak, Sunah 435 Vreto, Admir Akela 435
ehovi, Enver 81, 153, 163, 191, 192, Tirak, Rifat 461 Vruak, Esad 462
197, 360, 400, 433, 460 Tiri, Hase 461 Vui, Zoran 435
ehovi, Munib 434 Tokovi, Safet 435 Vukainovi, Mirko 84
ehovi, Mustafa 460 Tolimir, Zdravko 34, 35 Vukosavljevi, Drago 59, 67
ehovi, Safet 460 Tomi, Rudolf Rudi 435 Zajko, Safet 131, 153, 163, 168, 197, 362,
ehovi, Sead 434 Tomovi, Zdravko 79 400, 435, 462
ehovi, Selver 460 Topalovi, Muan 74, 217, 218, 219, 220, Zavlan, Samir 462
ehovi, Zlatko 460 221, 222, 228, 461 Zebi, Dinko 94
ejto, Mujo 434 Topagi, Talib 461 Zejnilagi, Enver 462
enderovi, Sejad 460 Topi, Devad 461 Zekovi, Enes 462
ero, Fadil 206 Toti, Senadin 435 Zerdo, Ibrahim 435
esto, Ibro 460 Trako, Omer 461 Zerem, Nijaz 462
eelj, Vojislav 12, 76 Trgo, Osman 435 Zimi, Nazif 435
iber, Stjepan 62, 82, 175, 178, 219, 468 Trifunovi, Miladin 127 Zimi, Sabrija 435, 462
ikalo, Edin 434 Trnka, Rasim 461 Zlatar, Slaan 462
ikalo, Nafija 461 Tucak, Demo 435 Zolj, Sulejman 435
ikalo, Smail 434 Tuman, Franjo 21, 23, 41, 179, 337, 468 Zorlak, Raid 436, 462
ii, Almedin 434, 461 Tuki, Nedim 461 Zorni, Enver 70
ii, Nusret Dedo 434 Tumbul, Feriz 435 Zubaa, Avdo 462
kamo, Zijad 434 Tupkovi, Read 461 Zubaa, Muhamed 436
ljivo, Rifet 434 Tupurkovski, Vasil Zubak, Kreimir 314, 319
ogoljevi, Sead 434 Turalo, Haso 435 Zubi, Esad 462
orlija, Sead 434 Turko, Raif 461 Zukanovi, Enes 462
oevi, Ismet 461 Turkovi, Selmo 461 Zuko, Aida 436
ovi, Elvir 434 Turkui, Mevludin 435 Zuli, Mustafa 462
ubo, Safet 461 Tursunovi, Husein 461 Zurapi, Bislim 462
uur, Slavia 434 Tuzlak, Mirsad 461 ero, Sakib 436
ukali, Daut 434 Uanovi, Kenan 461 iga, Armin 462
uko, Nurmela 79 Vatre, Jusuf 224 ili, Hajrudin 462
uman, Hajrudin 61 Vatri, Mirza 83 ili, Ramiz 193
uman, Hamdija 434 Velagi, Mugdim 461 ili, Remzo 436
uput, Milan 80 Veli, Hajrudin 435 iko, Elvedin 462
utrovi, Almir 461 Veli, Kasim 461 ivalj, Nasko 436
vraki, Emin 70, 74 Veli, Nedib iko 435 ivalj, Samir 436
Tabakovi, Fahrudin 434 Veli, Nesib 435 uga, Ferid 80
Tabakovi, Sabrija 434 Veli, Salmir 461 uni, Seid 462
Tafro, Aziz 461 Velikonja, Vjekoslav 461

491
492
 *
* *

Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i

meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu najiskrenije
zahvaljuje Ministarstvu za boraka pitanja Kantona Sarajevo i
Opini Centar Sarajevo na finansijskoj podrci u izradi i
tampanju ovog naunog djela.

493
494
1