Tarih ncelemeleri Dergisi

Cilt/Volume XXVII, Say/Number 2

Aralk/December 2012, 427-458

CHRONICA MAIORADA MOOL MAJI

Altay Tayfun ZCAN

zet
1236da Moollar yeni ve uzun soluklu bir sefere giritiklerinde Avrupadaki hi kimse bu seferin
Avrupaya yneleceinin farknda deildi. Ancak 1241de birden bire daha nce adlarn bile
duymadklar bir dmanla kar karya geldiler. Moollar Leignitz ve Mohide Avrupann iki
byk ordusunu yok ettikten ve Balkanlara doru ilerleyerek buralarda da faaliyet gsterdikten
sonra geri ekildiler. Ancak arkalarnda yklm kent ve kasabalar ile ac hatralar braktlar. Din
adamlarnn birbirlerine Mool istilas ile ilgili olarak gnderdikleri mektuplar bir taraftan
yaadklar buhran gsterirken dier taraftan Moollar nasl algladklarn da aksettirmektedir.
Bu mektuplardan nemli bir ksm bugn sadece Chronica Maiora adl kronikte bulunmaktadr.
Bunun yannda eserde yazarn Moollarla ilgili ahsi deerlendirmeleri de bulunmaktadr. Bu
adan bakldnda eser bizzat Mool igali ile karlaanlarn ve onlarn yazdklarn okuyanlarn
Mool algsn yanstr. Bunun yannda eserde zaman iinde Moollarla kurulan diplomatik
ilikilerin tesiriyle Mool algsnn nasl bir deiimden getiini de gsteren bilgiler vardr.
galin ilk yllarnda Moollar eytani ve kanunsuz bir halk olarak tanmlanrken temaslarn
gelimesi neticesinde bu kt zellikler ortadan kalkm hatta Moollar takdir eden bir bak
as ortaya kmtr. Makalede Chronica Maiorada Mool algs incelenecek ve sre iindeki
deiimi takip edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Mool, Parisli Matthew, Tatar, ngiltere, Macaristan.

Abstract
The Mongol Image in Chronica Maiora
When the Mongols had started a new and long campaign in 1236, no one in the Europe was aware
of the fact that this campaign would be turned to the Europe. But in 1241, they have suddenly
encountered an enemy about whom they had never heard anything. Mongolians, after defeating
two great armies of Europe in Leignitz and Mohi, moved towards the Balkans and after some
operations in this region turned back. But they left ruined cities, towns and painful memories
behind themselves. The letters about Mongolian invasion sent by clergy to each other shows the
depression they have experienced and also reflects the way how they had perceived Mongols.
Today, an important part of these letters are present only in the chronicle Chronica Maiora.
Apart from that, the personal opinions of the writer are also present in the work. From this
perspective, the work reflects the Mongol perception of the people who had personally

Yrd. Do. Dr., Dumlupnar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Ktahya,
altayfun@gmail.com
 Altay Tayfun zcan

experienced the Mongol invasion and the ones who had read the writings of these victims. In
addition to these, there is some informations showing how the Mongol perception had changed in
the time as a result of diplomatic relations. While in the first years of the invasion Mongols had
been described as a diabolical and lawless people, as a result of progresses in the contacts these
negative characteristics had been disappeared and even an appreciating view had emerged. In the
article, the Mongol perception in Chronica Maiora will be examined and the change of it during
the process will be tracked.
Keywords: Mongol, Matthew of Paris, Tatar, England, Hungary.

Benediktin tarikat din adamlarndan biri olan Parisli Matthew,

ngilteredeki Alban kilisesinde seleflerinden devrald kilise tarihini lm
olan 1259a kadar devam ettirerek Chronica Maiora adl bir kronik kaleme ald.
Bu eser, bir yandan ngiltere, Fransa, talya ve Almanya tarihine, dier taraftan
da Orta Doudaki Hal varlna dair verdii bilgilerle hak ettii bir hret
elde etmitir. Kaynan dikkat ekici zelliklerinden birisi de 1241-1242de
Orta Avrupay kasp kavuran, Bat Avrupada ise endie ile izlenen ve Avrupa
tarihinin ok nemli meselelerinden olan Moollarn Bat seferine ilikin
kaytlardr. Bu bilgilerin bir ksmnn gnmze erimemi mektuplardan
olumas bunlar daha da deerli hale getirmektedir1. Bu haliyle Chronica
Maiora, Mool tarihinin nemli kaynaklarndan biri olarak karmza kar.
Kaytlarn siyasi tarih asndan deeri bir yana kaynak, Mool igalinin
izlerinin henz silinmedii bir dnemde, hem Mool igali ile karlaan hem de
bu kimselerin kaleminden kan mektuplar okuyanlarn Mool algsn
aksettirmektedir.
Mool igalinin hemen ardndan Avrupa entelektelleri arasnda en ok
merak edilenler Moollarla ilgili hususlard. 1245 Lyon konsiline katlan Rus
din adam Petrusa sorulan sorular gsteren bir kayt, merakn hangi konular
zerine younlatna iaret ettii gibi bunlar arasndaki ncelik srasnn nasl
olduunu dnmeye de imkn salar.
I. Kkenleri
II. nan biimleri
III. Dini trenleri
IV. Yaam tarzlar
V. Gleri
VI. Saylar
VII. Maksatlar

1
Sz konusu mektuplar hakknda bk. Paviot 2000, s.305. Mektuplarn ieriinin genel bir
deerlendirilmesi iin bk. Saunders 1969, s.124-127.

428
 Chronica Maiorada Mool maj

VIII. Anlamay gzetip gzetmedikleri

IX. Elileri kabul edileri2
Petrusa sorulan sorularn daha ok sosyal ierikli meselelerle alakal
olmasna karn igalin ilk yllarnda merak edilenler daha ok Moollarn
fizikleri, karakterleri ve askeri kabiliyetleriyle ilgiliydi. Ksa zaman iinde
Mool algsnn deitiini gsteren bu farklln temelinde Moollarn
tehditten mttefik olarak deerlendirilmesine uzanan bir sre bulunmaktadr.
Bir baka ifadeyle merak, dmanla ilgili kimlik meselelerinden diplomatik
iliki kurmak iin ihtiya duyulan bilgileri edinmeyle ilgili konulara
ynelmitir. Bu deiim sreci hem igal yllar, hem de takip eden dnemde
Moollarla ilgili bilgileri barndran Chronica Maiorada da ak bir ekilde
grlebilir. Nitekim Moollarla ilgili deerlendirmeleri igal yllar ve
sonrasndaki olarak birbirinden bakla kesilmi gibi ayrlr.

rktc Mool mgesi

Parisli Matthew ve kulland belgelerin yazarlar Mool igalinin
tesiriyle kaleme aldklar kaytlarda dmanlarnn adlarnn nne rktc bir
sfat koymaktan kendilerini alamamlardr. Buna gre Moollar, insan d3,
canavar4, acmasz5, gaddar6, kana susam7, eytani8, kanunsuz9, azgn10,
tiksindirici11, iren12, lanetli13, barbar14, yabani15, dier milletlere kar kendini
beenmi ve saygsz16, nefret dolu17, tm insanolundan daha agzl, sinirli,

2
MGH S, XXVII, s.474. Bu konuda ayrca bk. Heiduk 2002, s.329.
3
CM IV, s.76, 109, 115, 272, 298, 299.
4
CM IV, s.277.
5
CM III, s.488; CM IV, s.275.
6
CM III, s.639.
7
CM IV, s.299.
8
CM III, s.488; CM IV, s.76.
9
CM IV, s.109, 110.
10
CM III, s.488; CM IV, s.109;
11
CM IV, s.110, 273; CM V, s.655.
12
CM V, s.655; CM VI, s.77.
13
CM IV, s.112, 298; CM VI, s.82.
14
CM IV, s.112, 298; CM VI, s.81, 83.
15
CM IV, s.277.
16
CM IV, s.131; CM VI, s.79, 77. Moollarn dier uluslara tepeden bakan bir tavr taknmalar
Plano Carpinili Johannes, Rubruklu Wilhelm, Saint Quentinli Simon ve Monte Crucisli
Ricoldusun seyahatnamelerinde de dile getirilir. Bk. Dowson 1955, s.15; Rockhill 1900, s.167;
Ruysbroeckli Willem, s.184; Simon de Saint Quentin, s.14; Ricoldi de Monte Crucis, s.114.
17
CM VI, s.77.

429
 Altay Tayfun zcan

kurnaz olup18, ayn zamanda vahiydiler19 hatta aslan ve aydan da20. Yazarlarn
bu tip yaktrmalar V. yzylda Attilann saldrlarnn etkisiyle kaleme alnan
ifadeleri hatrlatmaktaysa da21 zikredilen ifadeler, Osmanllara kadar uzanan
srete Avrupa iin tehdit haline gelmi hemen her topluluk iin tekrarlanan, M.
Meservenin hakl ve yerinde bir ekilde Ortaa tarih yazmnn bir kliesi
olarak nitelendirdii22 geni bir edebiyatn ve hemen her igalde
karlalabilecek doal bir algnn parasdr.
gal ve sonrasndaki yazarlar iin Moollar korkutucu bir halk olarak
ortaya kmalarna karn saldrlarn sona ermesi ve diplomatik ilikilerin
balamasyla Mool algsnda byk bir deiim yaand. Papay ziyaret eden
Mool elilerinin hediyelerle uurlanmalaryla ilgili bir ksmda yazar onlardan
hibir ekilde olumsuz bahsetmedii gibi23 Andrew ile ilgili anlatda bak as
kendini eski dmanlarn takdir eden bir yapya, hatta hayranla brakr24.
Moollara yaklamn bu ekilde bir deiim gstermesi Avrupada bir ksm
evrenin, Mslmanlarla mcadelede Moollar mttefik olarak yanlarna
ekebilecekleri ynndeki tasarnn yannda yeni bir Mool saldrs ihtimalinin
ortadan kalkmasyla da yakndan ilgiliydi.
Chronica Maiorada rktc Mool algsna ilikin ikinci bir husus
fiziki tasvirlerle ilgili bilgilerden oluur. Fiziki tasvirlerin kurgulanmasnda iki
etkenin nemli bir rol olduu grlyor. Bunlardan ilki, yukarda da ifade
ettiimiz gibi, Moollardan nce ortaya kan bozkrl algs perspektifinde
gelien tasvir, ikincisi ise, aada ayrca deineceimiz, Moollara kar Hal
seferi ilan etme abasdr. Tasvirlerin Mool tehlikesine dikkat ekilmek
istendiinde zikredilmesi, Mool tasvirinin halk uyarmada nemli bir argman
olarak grldne iaret etmektedir. Bu iki unsurun hkimiyetinde ortaya
kmasna karn Chronica Maioradaki Mool tasviri, fizik tesi bir insan
modelinden ok gerek tasvirlere abart ve irkinletirme unsurlarnn
eklenmesiyle oluturulmutur. Buna gre Moollar byk bir kafaya sahip olup
vcutlar orantszd25. zellikle de bacak boylar vcutlarna gre ksayd26.

18
CM IV, s.275.
19
CM IV, s.110; CM VI, s.80.
20
CM IV, s.77. Mool karakterine ilikin benzer deerlendirmeler Split piskoposu Thomas
tarafndan da yaplmtr. Thomae, s.273vd; Sweeney 1982, s.163.
21
Ammianus Marcellinusun Hunlara dair kaytlar iin bk. Ahmetbeyolu 2001, s.25-28.
22
Meserve 2011, s.170. Osmanllarla ilgili apokaliptik deerlendirmeler Y. Miyamoto tarafndan
incelenmitir. Miyamoto 1993, s.125-145.
23
CM V, s.37, 38.
24
CM VI, s.112-115.
25
CM III, s.488.

430
 Chronica Maiorada Mool maj

Bedenleri genel olarak kk27, boylar bodur28, buna mukabil kemikleri

salam29, fizikleri gl ve diriydi30 ki Rus din adam Petrusun anlatsnda
yazar, Moollarn Ruslardan daha gl ve evik olduklar kanaatini ifade
eder31. Daha baka tasvirlerde ise yzlerinin kk ve soluk, omuzlarnn dik,
burunlarnn biimsiz ve kk, enelerinin dik ve keskin, azlarnn st
ksmnn kk, dilerinin uzun ve ince olduu, salarnn dibinden balayan
gz ukurlarnn burunlarna kadar uzanr halde bulunduu, baklarnn
merhametsiz32 ve nefret dolu, yzlerinin vahi, dilerinin kanl, grtlaklar insan
eti yemeye ve insan kan imeye msait olduu33 ifade edilir34.
Mool grtlana dair ok ilgi ekici bu ifade Moollara dair canibalizm
hikyelerinin sadece bir rneini tekil etmektedir. Bir bahiste cesetleri ekmek
gibi yemelerinden35, bir dierinde insanlar yemek durumunda kaldklarnda
piirerek yediklerinden36, bir bakasnda ise insanlar canl bir halde
yediklerinden37 bahsedilir. Benzer ifadeler dier kaynaklarda da bulunur.
Mesela Baycu Noyana eli olarak gnderilen Asceline refakat eden Saint
Quentinli Simona gre Moollar insan etini dmanlarna korku salmak iin

26
CM IV, s.275, CM VI, s.76. Moollarn bacaklarnn ksalndan bahseden Simon Moollarn
bundan tr her zaman ata binmek zorunda olduklarn ve doru dzgn yryemediklerini
dile getirir. Simon de Saint Quentin, s.11. Benzer ifadeler dier kaynaklarda da zikredilir.
Nitekim VII. yzylda kaleme alnan Strategikonun yazar da Avarlarn doru drst
yryemediklerinden bahseder. Strategikon, s.157. Ammianus Marcellinus da Hunlarn
ayakkablarndan tr serbest bir ekilde yani doru drst yryemediklerini dile getirir.
Ahmetbeyolu 2001, s.26.
27
CM IV, s.76.
28
CM IV, s.115.
29
CM IV, s.275.
30
CM IV, s.76, 115
31
CM IV, s.388. Moollarn evikliinden Simon da bahseder. Simon de Saint Quentin, s.11.
32
CM IV, s.275.
33
CM VI, s.77.
34
Bir dier ilgi ekici tasvir Aknerli Grigor tarafndan yaplmtr. Burada dikkate deer bir
ekilde Mool fizii hayvanlara benzetilerek, mesela balar kz ba kadar byk, gzleri ku
gz gibi kk, burunlar kedininki gibi yass vs., ifade edilmitir. Aknerli Grigor, 23. Monte
Crucisli Ricoldus da Moollar maymuna benzeterek benzer bir tasvirde bulunur, buna karn
gzlerini atlaa benzetmesi ilgi ekicidir. Ricoldi de Monte Crucis, s.114. Splitli Thomasn
eserindeki tasvir de yine dikkat ekicidir. Thomae, s.283; Sweeney 1982, s.166. Buna karn
Plano Carpinili Johannesin tasviri abartdan uzak ve dikkat ekici bir ekilde gerekidir. C.
Dowson 1955, s.6.
35
CM IV, s.273.
36
CM IV, s.388. Rus kaynaklarnda Moollarn insan yediklerine ilikin bir bilgi bulunmamasna
karn Rus papaz Petrin sz konusu bilgileri vermesi muhtemelen Moollarla ilgili igal
yllarnda ortaya kan hurafelerin etkisinde kalmasyla ilgilidir.
37
CM III, s.488; CM IV, s.273.

431
 Altay Tayfun zcan

yiyorlard38. Plano Carpinili Johannes da Moollarn in seferi srasnda zor

durumda kaldklarnda on adamdan birisini yemek iin aldklarn dile getirir39.
Yazarn Moollarn insan yalarn kazanlarda kaynatarak kalelere attklar ve
bylelikle byk yangnlar yarattklarna ilikin anlats40 eer gerekten bu
ekilde bir uygulama yaplm ise Moollarn insan yediklerine ilikin kanaatin
ortaya kmasnda bir neden tekil etmi olabilir. Ancak yine de bunu
dorulamak imkn dhilinde deildir. Bunun yerine sz konusu kaytlar
pheyle karlamamz iin hepsinin Mool saldrlarndan olumsuz etkilenen
kimselerin kaleminden kmas gibi geerli bir nedene sahibiz.
Mool sosyal hayatn en iyi ekilde gsteren Gizli Tarihte Moollarn
insan yediklerine ilikin hibir ifade yer almaz. Bunun aksine in seferi
srasnda in askerlerinin ne kadar zor durumda kaldklarn gstermek iin
cesetleri yedikleri ifade edilir41. Ad geen kaynakta Camukann Cengiz Hana
bal inos boyu genlerini yetmi kazanda kaynatmasndan sonra pek ok
boyun Cengiz Hana katlmasna ilikin kayt42, Cengiz Hann bu srada zayf
bir durumda olduu da akla getirilecek olunursa, canibalizmi hatrlatan
uygulamalarn bozkrda ho karlanmad eklinde deerlendirilebilir. Mool
tarihi ile ilgili dier nemli kaynaklardan Reidddinin Camit Tevarihi,
Cveyninin Tarih-i Cihanga ve Aknerli Grigorun Oku Milletin Tarihi adl
eserlerinde de Moollarda canibalizm kltrne ilikin herhangi bir delil
bulunmaz. Mool sosyal hayatn baarl bir ekilde gzlemleyen Rubruklu
Wilhelm, Moollar arasnda insan yeme detinin bulunduuna ilikin bilgi
vermedii gibi akrabalarn yediklerinden bahsettii Tebet halknn, bu deti
dier halklar tarafndan ho karlanmamasndan tr braktklarn ifade eder43
ki bu halklar arasnda muhtemelen Moollar da bulunuyordu. Mool saldrsyla
bizzat karlam Splitli Thomas da onlarn insan yediklerine ilikin bir bilgi
vermez. Yine Rus kroniklerinde de bu hususu gsterir bir delil yoktur. fade
etmeye altmz bu gibi gerekelerden tr Chronica Maioradaki
ifadelerin gerei yanstmaktan ok, kkenini gemi retorik ve edebiyat
unsurlarndan alan dman korkun gstermek maksatl bir edebiyatn
rneklerinden biri olduunu sylemek yerindedir44. Mesela bir kaynakta
Peeneklerin insandan ok canavarca yaadklar, le ve yar pimi gdalarla

38
Simon de Saint Quentin, s.19, 21.
39
Dowson 1955, s.16, 21.
40
Dowson 1955, s.37.
41
MGT, s.172; MGT, s.219.
42
MGT, s.62; MGT, s.72.
43
Rockhill 1900, s.151; Ruysbroeckli Willem, s.169.
44
Bu konudaki neredeyse tek almay yapan G. G. Guzman da sz konusu iddialarn eski
metinlerdeki bilgilerden temel aldn ifade eder. Guzman 1991, s.32, 50, 52, 53.

432
 Chronica Maiorada Mool maj

beslendikleri, kan itikleri, kopardklar insan kalplerini ve daha baka eyleri

yedikleri ifade edilir45. Macar ve Avarlarla ilgili bir baka kaytta da bu ifadeler
tekrarlanr46. Hatta baka bir metinde, Macar kadnlarnn kendi evlatlarnn
bedenlerinden beslendikleri kaydedilmitir47.
Chronica Maiorada Moollarn beslenmesine ilikin olumsuz ikinci kan,
allmadk ve tiksindirici bir yemek alkanlklarna dair kaytlardr. Bunlara
gre Moollar, yk hayvanlarn48 ve kpek lelerini49; kurbaa, ylan ve dier
hayvanlar ayrt etmeksizin yer50, hayvan kann imeyi sever, kann yokluunda
ise amurlu ve pis suyu agzllkle ierlerdi51. Moollarn eek ve kpek
yemelerinden Plano Carpinili Johannes, Saint Quentinli Simon ve Ibnl Esir de
bahseder52. Rubruklu Wilhelm ise Moollarn ayrm gzetmeksizin btn
hayvanlarn etini yediklerinden bahsetmesine karn53 eserinin geri kalan
ksmnda allmn dnda bir beslenme kltrnden bahsetmez. Bunun aksine
at, sr ve koyun ile avclkla elde edilenlerle byk balk cinslerinin
tketildiini zikreder54. Kendisine verilen yiyeceklerin lezzetsiz veya naho
olduuna deinmedii gibi yediklerinin ne eti olduunu da hibir surette
sorgulamamtr. Ancak bir yerde Rum ve Rus papazlarnn le saydklar
yiyecekleri yemek zorunda kaldklarna deinir55 ki burada muhtemelen
hayvanlarn kannn aktlmadan ldrlmeleriyle ilgili uygulama dile
getirilmektedir56. Gizli Tarihte Yesgeyin lmnden sonra olduka g bir
hayat yaayan Hoelnn evlatlarn nasl byttne ilikin anlatda, bitki ve
avcla dayal gdann kesin bir hkimiyeti grlrken57 ocuklarn
bymeleriyle bu, yerini balk ve ku gibi av hayvanlarna brakr58. Timuinin

45
MGH SS, L, s.132, 133.
46
MGH S, X, s.375.
47
MGH S, XXII, s.472. Bu konuda ayrca bk. Guzman 1991, s.40-49.
48
CM IV, s.388.
49
CM IV, s.76; CM IV, s.388, CM VI, s.75, 77.
50
CM VI, s.75, 77.
51
CM IV, s.76.
52
Tiesenhausen 1941, s.4. Simon bunlara san ve kedi etini, Plano Carpinili Johannes fare, kurt
ve tilkiyi eklerken her iki yazar ortaklaa bir ekilde Moollarn bit yediklerini dile getirir.
Simon de Saint Quentin, s20, 21; Dowson 1955, s.16. Bunlardan bitin yenmesini Ibn Fadlan
seyahatnamesinde bit yiyen bir Bakrttan bahsedilmesinden tr (een 2012, s.19.) olaan
d grmemek lazmdr. Fare ile ilgili olarak ise aadaki ifadeye bk.
53
Rockhill 1900, s.63; Ruysbroeckli Willem, s.93.
54
Rockhill 1900, s.63, 70, 97, 186; Ruysbroeckli Willem, s.93, 99, 122, 202.
55
Rockhill 1900, s.89, 90; Ruysbroeckli Willem, s.115.
56
Bu adet iin bk. Cveyni, s.197, 198, 242. Oyratlarn uygulamalarna ilikin bk. Kanat 2000,
s.115
57
MGT, s.25, 26; MGT, s.31-33.
58
MGT, s.27; MGT, s.33.

433
 Altay Tayfun zcan

Tayciut esaretinden sonraki yaam ile ilgili verilen bilgilerde ise -Simonun ve
Johannesin fare zannettii- sincap familyasna dhil olan, da san ve sincap
veya tarla san olarak farkl ekilde tercme edilen bir eit hayvan yiyerek
yaadklar ifade edilir59. Bu gibi nedenlerle Chronica Maiorada Mool
beslenmesine ilikin verilen bilgilerin gerei yanstmad anlalmaktadr. Bu
tip yaktrmalarn, daha nce ifade ettiimiz meselelerde de kendini gsteren
edebiyatn bir paras olduu sylenebilir. Mesela zamannn nemli
yazarlarndan birisi olan Aethicus Trk olarak and, fakat aslnda Hazarlara
gnderme yapt halkn at ve aylar, akbabalar, kpek ve maymunlar ve hatta
l domu ocuklar yediklerinden bahseder60.
Chronica Maiorada Moollarn beslenme kltrne ilikin bilgiler
Avrupallarn, Mslmanlarla mcadelelerinde Moollar mttefik olarak
yanlarna ekmek maksatl kurduklar diplomatik ilikiler sonrasnda yerini
gereki bilgilere brakt. Bu dneme tesadf eden kaytlarda besin eleri
arasnda hibir artc gda zikredilmedii gibi, beslenme kltrnn
sadeliine sempatik bir biimde vurgu yaplr61. Sz konusu kaytlara gre
Moollar, at st olan kmz ier62, kurutulmu et yer, bazen de bunlar toz
haline getirip kmza veya ste kartrarak ier63, ihtiya halindeyse aa
kabuklar, yapraklar hatta atlarnn etikleri topran altndan bulduklar bitki
kklerini yerlerdi64. II. Frederikin mektubunda ise zrhlarna unlu yiyecekler

59
MGT, s.34; MGT, s.38.
60
Meserve 2011, s.210.
61
CM VI, s.114.
62
CM VI, s.76. Trk ve Mool gdasnda kmzn ne kadar nemli bir yer tuttuu Splitli
Thomasn tarihinde, Johannes ve Simonun seyahatnameleri ile Joinvilleli Jeann hatratnda
da ifade edilir. Thomae, s.285; Dowson 1955, s.17; Simon de Saint Quentin, s.20, 86; Jean de
Joinville, s.182. Rubruklu Wilhelm ayrca kmz kullanmna dknln Moollarn
Hristiyanl kabul etmemelerinde ne kadar nemli bir yer tuttuunu gsterir bir ans vardr.
Rockhill 1900, s.90, 91; Ruysbroeckli Willem, s.117. Kmzn hazrlanmasyla ilgili en detayl
bilgileri de yine Wilhelm verir. Rockhill 1900, s.66-68; Ruysbroeckli Willem, s.95-97. Yazarn
kmzdan ziyadesiyle holand grlyor ki lezzetini ve insan besleyicilii hususunu dile
getirmitir. Rockhill 1900, s.85; Ruysbroeckli Willem, s.112. Kmz tadan Battuta ise lezzetini
sevmediini ifade eder. Ancak notlar slam benimsemi zbek Hann saraynda dahi kmzn
ne kadar nemli bir yere sahip olduunu gsterir. Ibn Battuta, s.466, 469, 476, 478, 479. Hatta
bayramda dzenlenen bir ziyafette kmz tketildiinden ve Hann namaza bundan etkilenmi
bir halde geliinden bahseder ki olduka ilgi ekicidir. Ibn Battuta, s.485. Kmz ile ilgili olarak
ayrca bk. Pelliot 1920, s.169, 170.
63
CM VI, s.114, 115. Mool beslenmesinde kurutulmu etin ne denli nemli bir yer tuttuuna
ilikin bk. Rockhill 1900, s.63; Ruysbroeckli Willem, s.93; Jean de Joinville, s.182; Kurat
2011, Ek.35.
64
CM IV, s.115. Mool atlarnn donmu kar kazarak ot bulmalar Ibnl Esir ve Johannes
tarafndan da ifade edilir. Tiesenhausen 1941, s.42; Dowson 1955, s.52.

434
 Chronica Maiorada Mool maj

ilitirdikleri ifade edilmekteyse de65 bu, yemedikleri pek ok kaynakta sabit olan
ekmekten ok66, Rubrukun seyahatnamesinde etraflca bahsettii67 ve bugn
Trkiyede de kullanlan kurut olmaldr.

Mool Ordusu Hakknda Deerlendirmeler

Sra d grntleri ve garip beslenme alkanlklaryla Chronica
Maioradaki ilk bilgilere gre Moollar korkun bir dman olarak
grnyordu. Benzer imaj Mool ordusu, seferleri ve saldrlaryla ilgili olarak
verilen bilgilerde de devam eder. Chronica Maioradaki bilgilere gre Mool
saldrlar lmcl68, vahi69 ve barbarcayd70 ve ani bir ekilde ortaya
kyordu71. Baz ksmlarda bu, imein parlamasna72, kasrgann
kopmasna73, igalleri ise solucan74 ve ekirge srsnn yaylmasna75
benzetilir. Mool saldrsn katliam haberleri takip eder76. yle ki bir ksmda
ifade edildii zere giritikleri katliam duyulmadk trdendi77 ve sadece ok
kk yatakiler bundan kurtuluyordu78. Bununla birlikte kaynan kimi
satrlarnda Mool saldrlarnn insanlar dehet iinde braktndan
bahsedilerek79 insanlarn nemli bir ksmnn daha onlar gelmeden yerlerini
yurtlarn terk ederek katklar ifade edilir80. Bu, Mool saldrlarnn halk
zerinde ne denli byk bir toplumsal korku yarattn aka gstermektedir.

65
CM IV, s.115.
66
Dowson 1955, s.16; Simon de Saint Quentin, s.12, 20; Aknerli Grigor, s.23; Jean de Joinville,
s.182; Kurat 2011, Ek.34. Ibn Battuta Trklerin ekmek yemediklerinden bahsediyorsa da bunun
Moollarla da ilgili olduu muhakkaktr. Ibn Battuta, s.466.
67
Rockhill 1900, s.68; Ruysbroeckli Willem, s.96, 97. Kurutun hazrlanndan bir lde
Tranowski de seyahatnamesinde bahseder. Kurat 2011, Ek.35.
68
CM III, s.397.
69
CM IV, s.299; CM VI, s.79.
70
CM IV, s.114.
71
CM IV, s.113; CM VI, s.78.
72
CM IV, s.113, 117.
73
CM IV, s.113.
74
CM IV, s.76.
75
CM IV, s.112.
76
CM IV, s.109, 110, 112; CM VI, 76, 77, 79, 81, 84.
77
CM IV, s.114
78
CM VI, s.76, 77. Moollarn ocuk yatakileri katliama tutmadklarna ilikin baz kaytlar
varsa da (Aknerli Grigor, s.68.) bunun her zaman dikkat edilen bir mesele olmad Ebul
Faracn birbirinden farkl iki kaydna baklarak anlalabilir. Ebl-Ferec, s.19, 40. Daha baka
kaynaklardaki bilgiler iin bk. Klyashtorny ve Sultanov, s.192.
79
CM IV, s.109.
80
CM III, s.488; CM VI, s.77.

435
 Altay Tayfun zcan

Mool askerleri Chronica Maiorada iyi bir sava ve komutannn

sznden kmayan disiplinli bir asker olarak gzlemlenmitir81. Disiplinleri
sefer organizasyonlaryla ilgili kaytlarda da kendini gsterir82. Ancak onlar
dier savalardan ayran en nemli unsur bir asker olarak nitelikleriydi.
Chronica Maioraya gre Moollar hibir halkla karlatrlamayacak kadar iyi
okuydular83, zellikle de Macar ve benzer silahlara sahip Kpaklarla
kyaslandnda84. Parisli Matthewin Rus din adam Petrusun anlatsna yer
verdii bahiste Mool kadnlarnn da iyi birer oku olduklar dile getirilir85.
Onlarn ayrca ata mahirane bindikleri ve saldrrken kendilerini kimseden
saknmadklar, ok iyi ve istekli bir ekilde savatklarna deinilir86. Trk
kadnlarnn saval ile ilgili baka kaynaklarda bilgi varsa da87 Moollarla
ilgili kayd destekleyen baka bir kayt yoktur88. Dolaysyla ifadeler, gerei
yanstmaktan ok kadnlarn yaptklar sporun askeri bir megale olarak
zannedilmesinden baka bir hususla izah edilemez. Bununla birlikte kadn
savalara dzlen bu kadar vgnn Mool savalarnn askeri
kabiliyetlerinin rktcln daha da artrd muhakkaktr.
Chronica Maiorada Mool okuluunun stnlnde sahip olduklar
gl yaylarn da etkili olduu getirilir89. Buna mukabil yaylarn ekillerine ve
Avrupada kullanlanlardan farklarna ilikin bir bilgi verilmez. Oklarla ilgili de

81
CM IV, s.115, 275; CM VI, s.76. Mool askerlerinin disiplininden Plano Carpinili Johannes ve
Monte Crucisli Riccoldo da bahseder. Dowson 1955, s.33; Ricoldi de Monte Crucis, s.115.
Splitli Thomas ise daha ok askeri kabiliyetlerine vurgu yapar. Thomae, s.285; Sweeney 1982,
s.164.
82
CM IV, s.388.
83
CM III, s.488; CM IV, s.77, 115.
84
CM IV, s.113; CM VI, s.76.
85
CM IV, s.388. Mool kadnlarnn okuluklarndan Johannes ve Simon da bahseder. Bununla
birlikte sz konusu ifadeler daha ok sporu andrr niteliktedir ve savalk gibi bir zellie
iaret etmez. Bunun aksine kaytlarnda Mool kadnnn daha ok aile iindeki konumu ifade
edilir. Dowson 1955, s.18; Simon de Saint Quentin, s.29, 30. Joinvilleli Jean da Mool
kadnlarnn gnlk ilerle megul olduklarn ifade eder. Ancak ayn yazar ocuksuz kadnlarn
sefere gtrldklerine ilikin bir bilgi verir ki bu herhalde onlarn muharebelere itirak
etmelerinden ok sefer organizasyonlar iinde eitli grevler almalaryla ilgilidir. Jean de
Joinville, s.183.
86
CM VI, s.84.
87
Bertrandon de la Brocquiere Dulkadir topraklarndan geerken sava bir Trkmen kadnla
karlatn, Dulkadir ordusunda onlardan 30.000inin bulunduunu duyduunu aktarr.
Brocquiere, s.162, 163. Trkmenler ile ilgili benzer haberler iin bk. Vryonis 1971, s.266.
88
Splitli Thomas Mool kadnlarnn da savaa itirak ettiklerinden bahseder. Ancak buradaki
kaydn ne derecede gerei yanstt tartlabilir. Thomae, s.273. Ricoldusun
seyahatnamesinde Mool kadnlarnn kazandklar zafere ilikin bir hikye vardr. Ancak
bunun uydurma bir haber olduu anlalyor. Ricoldi de Monte Crucis, s.116.
89
CM VI, s.76.

436
 Chronica Maiorada Mool maj

benzer bir tanmlama yaplmamtr. Bu konudaki tek istisna ise ok ucuna zehir
srdklerine ilikin bir kayttr90. Ancak bylesi bir bilgi Mool oklarnn
detayl denilebilecek tasvirlerinin yapld dier kaytlarla uyumlu deildir91.
Moollarn ok ve yayn haricinde her iki taraf keskin kl ve hanerler92,
mzraklar93, tahta sopalar, iki tarafl baltalar ve dayankl kllar94 da
kullandklar ifade edilir. Bunun yan sra kuatmalarda mancnk kullandklar
da zikredilir95. Andrewin grdklerinin zetlendii bahiste bunun tersi bir bilgi
verilmise de96 Moollarn bu silah etkin bir ekilde kullandklarna ilikin
daha baka bilgiler97 Andrewin gzlemini geersiz klmaktadr.
Muharebe silahlar arasnda deinilen bir baka alet ise zrhtr. Chronica
Maioraya gre Mool zrhlarnn n ksm daha glyd98 ve mcadeleden
kamadklar iin arka ksmlarnda zrh bulunmuyor99 veya ok zayf bir zrh
parasyla korunuyordu100. Bu zrhlarn hayvan derisinden yapld101, demirle
glendirildii102 ve paral bir grnme sahip olduu103 ifade edilmektedir.
Yazarlar sz konusu zrhn bu haliyle son derece dayankl olduunu
belirtmekle birlikte104 tasvir edilen, savay yoracak veya hareket kabiliyetini

90
CM IV, s.388.
91
Dowson 1955, s.34, 35; Thomae, s.283, 285; Sweeney 1982, s.165.
92
CM IV, s.77.
93
Julian da Moollarn kl ve mzrak kullandklarn zikreder. Ancak yazara gre bunlar epeyce
ksayd. zcan 2010b, s.97.
94
CM IV, s.275.
95
CM VI, s.81, 388.
96
CM VI, s.114.
97
Mesela Rusya seferindeki kale kuatmalarnda mancnk kullanldn gsteren pek ok delil
vardr. Bunlardan Galiyadaki kentlerden birisi olan Kolodyajnyn ele geirilmesi srasnda
12 mancnk kullanlmtr. PSRL II, s.178. Cveyni ve Ebul Farac da Harezm seferinde
mancnk kullanldndan bahseder. Cveyni, s.124, 125; Ebl-Ferec, s.13. Moollarn in
seferinde de mancnk nemli silahlardan birisi olarak gze arpar. Franke 1966, 53. Ayrca bk.
Hudyakov 1991, s.163. Plano Carpinili Johannes Moollarn Grek ateini de kullandklarn
ifade ediyorsa da bunu, Timurun zmiri fethi srasnda kullanldn grlen (Aka 2000,
s.111), neft ile kartrmtr. Dowson 1955, s.37.
98
CM III, s.488.
99
CM III, s.488; CM VI, s.76.
100
CM IV, s.275. Mool zrh ile ilgili nemli bilgiler vermi olan Johannes zrhn her iki
tarafnn da e deer gte olduundan bahseder. Dowson 1955, s.34.
101
CM IV, s.275; CM VI, s.114.
102
CM VI, s.76. Johannes zrhlara taklan el byklnde metal plakalardan bahseder. Dowson
1955, s.34.
103
CM IV, s.388.
104
CM III, s.488; CM IV, s.275; CM IV, s.388.

437
 Altay Tayfun zcan

zayflatacak bir eya deil, aksine ince bir paradr105. Mool askerlerinin
nemli bir ksm bu zrh giyiyor106 ve bunlar atlarna da kuandryorlard107.
Zrhn Mool atlarnda da kullanldnn ifade edilmesi, atlarn Mool
saldrlarnda ne kadar nemli olduunun fark edilmesinden ileri geliyordu.
Parisli Matthew ve metinlerini kulland yazarlarn verdikleri bilgilere gre
Mool atlar hzl108, ksa, buna mukabil gl109, az beslenen110 ve zor
yolculuklara dayankl111 hayvanlard112. Tm bu zelliklerine karn Mool
askeri beraberinde pek ok at bulunduruyordu113. Ancak yazarlar, atlarnn
ksalndan tr nehirlerden gemelerinin zor olduunu dnenleri hesaba
katarak Mool askerlerinin rmaklar deriden tulumlar sayesinde rahatlkla
atklarna deinirler114. Bazen bunlarn on veya daha fazlasn bir araya getirip
bunlar daha byk bir tama arac haline getirdiklerinden bahsedilerek hibir
zorlukla karlamadan rma getikleri haber verilir115. Bunun Plano Carpinili

105
CM IV, s.275; CM VI, s.114. Mool zrhnn rahat bir kullanma sahip olduu Splitli Thomas
tarafndan ifade edilir. Thomae, s.283; Sweeney 1982, s.164. Plano Carpinili Johannes de
Mool zrhnn savay yorabilecek bir durumda olmadndan bahseder. Seyyah ayrca
Moollarn, deriden yaplma boyunluk kullandklarndan bahseder. Dowson 1955, s.34.
fadelerinden bunun zrh olup olmad tam olarak anlalamyorsa da, eer bu VII. yzylda
kaleme alnan Strategikonda Avarlarn kullandklar gerelerden birisi olarak da zikredilen
yaplma bir boyunluk ile ayn ise ii yn kapl olduundan kn kullanlan bir tr kyafet
nevinden para olduu sylenebilir. Sz konusu kayt iin bk. Strategikon, s.34. Rubruklu
Wilhelm ise Mool svarilerinin ounun zrh kullanmadklarna, ksele olarak ifade ettii
korunmaln ise svarinin zerine rahat bir ekilde oturmadndan, bundan tr de hantal
durduundan bahseder. Rockhill 1900, s.261; Ruysbroeckli Willem, s.269. Moollarda zrhn
seyrek kullanmna ilikin Simonun seyahatnamesinde de bilgi vardr. Simon de Saint Quentin,
s.22. Son iki yazarn ifadeleri muhtemelen ciddi bir sefer organizasyonuyla karlamamalaryla
ilgidir ve bu konuda dier kaynaklarn gerisinde kalrlar.
106
CM VI, s.81.
107
CM VI, s.76. Cveyni de Mool atlarna zrh takldndan bahsederler. Cveyni, s.120. Plano
Carpinili Johannes ise bu zrh detayl bir ekilde anlatr. Dowson 1955, s.33, 34. Atlara taklan
bu tip bir koruma eski bozkr ordu geleneinin bir paras olduu anlalyor. Nitekim
Strategikon yazar Avar atlarna taklan zrhlardan bahseder. Strategikon, s.156.
108
CM III, s.488; CM IV, s.276.
109
CM IV, s.77; CM IV, s.275; CM VI, s.75.
110
CM IV, s.77; CM IV, s.275.
111
CM III, s.488.
112
Trk-Mool atlarnn niteliklerine ilikin benzer bilgiler Al Cahz ve Splitli Thomas tarafndan
da verilir. El Cahz, s.84, 85; Thomae, s.285; Sweeney 1982, s.168.
113
CM VI, s.75, 76. Ancak yazar burada abartmal bir ekilde her bir seyisin beraberinde 2030 at
bulundurduundan bahseder.
114
CM III, s.488; CM IV, s.115; CM VI, s.389.
115
CM IV, s.77. Bu uygulama daha nce in elisi Wang Yan te tarafndan Uygurlar arasnda
gzlemlendii gibi Bizans yazarlarndan Khoniates de Kpaklar tarafndan kullanldn ifade
etmitir. zgi 2000, s.44; Khoniates, s.64.

438
 Chronica Maiorada Mool maj

Johannes ve Ibnl Esir tarafndan tafsilatl bir ekilde anlatlan vasta olduu
anlalmaktadr116.
Chronica Maiorada Mool ordusuna ilikin bilgilerde nemli bir husus
da muharebelerinde kullandklar taktiklerle ilgilidir. mparator Frederikin
mektubunda Mool ordusunun paralara ayrlarak saldrya getiinden
bahsedilerek I. ordunun Prusya, II. ordunun Bohemya, III. ordunun ise
Macaristana doru ilerledii dile getirilir117. Bir baka ksmda da Moollarn
iki kol halinde Polonya ve Macaristan snrlarna girdiklerinden, bunlardan
baka alt tane ordunun da hazr beklediine deinilir118. Ordunun birka para
halinde dman lkeye saldrmasna dayanan bu taktik anlay Moollarn uzun
zamandr uyguladklar bir harekt tarzyd. Nitekim Frederikin fark ettii,
ancak mahiyetini kesin olarak analiz edemedii taktiin en iyi bilinen rnei
Harezm seferi srasnda uygulanm, Rusya seferinde snrl bir ekilde de olsa
tatbik edilmitir119.
Chronica Maiorada Moollarn muharebenin ilk annda kayorlarm
gibi yapp geri ekildiklerinden, ancak ksa sre sonra geri gelip lgnlam bir
ekilde dmann zerine saldrdklaryla ilgili bir anlat vardr120. Bu anlatnn
sahte ricate dayanan hile taktii ile ilgili olduuna kuku yoksa da esaslarnn
hakkyla kavranamad anlalyor. Oysaki VII. yzyl gibi erken bir dnemde
kaleme alnan Strategikonda yazar, Avarlarla ilgili bilgiler verirken bu taktii
gayet yerinde bir ekilde analiz ederek Dou Roma komutanlarna buna kar ne
gibi bir taktik gelitirmeleri hususunda tler vermiti121.
Mool taktii evresinde deerlendirilmesi gereken bir baka husus ise
Chronica Maiorada esir ettikleri kimseleri gerek kale kuatmalarnda gerekse
de muharebelerde nc olarak kullanmalarna ilikin kaytlardr. Her hangi bir

116
Tiesenhausen 1941, s. 21; Dowson 1955, s.35. Bu vastadan Splitli Thomas da bahseder.
Thomae, s.285. Rubruklu Wilhelm de eserinde nehri gemek iin kullanlan bir vastadan
bahseder. Ancak bunun daha farkl, yerel mhendislikle ilgili bir alet olduu anlalyor.
117
CM IV, s.115.
118
CM VI, s.82.
119
Bilindii zere Moollar Otrar nlerine geldikten sonra Cuci idaresindeki bir ksm Cend ve
Barnlkent zerine ilerlerken dier bir kol da Buhara zerine yrm ve ilerleyen zaman
zarfnda da daha deiik Mool gruplar lkenin tamamna yaylmlardr. Bu konuda .
Kafesolunun tespitlerine bk. Kafesolu 2000, s.253. Ayrca bk. Klyashtorny ve Sultanov
2003, s.185. Rusyada uygulanan taktik ile ilgili olarak bk. PSRL XVIII, s.57.
120
CM VI, s.83.
121
Strategikon, s.80, 81, 90, 91, 157, 158. Sz konusu taktik Johannes ve Simon tarafndan da
anlatlmtr. Dowson 1955, s.36, 37; Simon de Saint Quentin, s.25, 26.Torsello tarafndan
Osmanllarla mcadelede kullanlacak bir rehber olarak hazrlanan ksa bir almada bu
taktiin ksa bir tantmn yaplr ve ordu kaan dman takip etmemeleri gerektii konusunda
uyarlr. Bu metin u eser iinde ayrca evrilmitir. Bk. Brocquiere, s.268, 269.

439
 Altay Tayfun zcan

rk veya din ayrm gzetilmeden Mool katliamndan kurtulanlardan tertip

edilen bu birlikler Mool birliklerinin nne katlarak mcadeleye sokuluyor,
isteksiz bir ekilde mcadele ederlerse ldrlyor, canla bala mcadele
ederlerse bir sonraki mcadeleye kadar yaamlarna devam ediyorlard122.
Esirlerin yannda hkimiyet altna aldklar devletlerin askerlerinin de Mool
ordusunda grevlendirildikleri ifade edilmitir123. Nitekim Andrew de eli
olarak Moollara gnderildiinde karlat kalabalk Mool ordusu iinde
esir edilmi halklardan insanlar da grmtr124. Burada Ermeni ve Grc
birliklerden bahsedildii muhakkaktr. Baka bir kaytta ise Avrupaya
dzenlenen saldrya Kpaklarn da itirak ettii haberi vardr125.

Mool Brokrasisi
Disiplinli ve iyi askerlerden oluan, atnn hzndan faydalanarak sratle
hareket eden Mool ordusu Parisli Matthew ve kaynak olarak kulland
mektuplarn yazarlarna gre Avrupa ordularna kyasla ok stnd. Askeri
faaliyetlerle uyumlu bir ekilde srdrlen diplomatik manevralar da bu
stnl perinliyordu.
Chronica Maiorada vo adl bir din adam tarafndan kaleme alnan
mektupta Moollarn hileyi sadece muharebelerde deil, diplomaside de etkin
bir ekilde kullandklarna iaret edilir. Yazara gre Moollar, yollar zerindeki
devletlere eliler gndererek seferlerinin amac hakknda kar tarafa sempatik
gelebilecek haberler gnderiyorlard ki bunlar arasnda Galyallardan askerilii
renmek, Aziz Yakobun mezarn ziyaret etmek ilgi ekici balklardandr.
Rahip vonun amac, bu tip haberlere inanarak Moollara iyi niyet
besleyebilecek prensleri uyarmakt126. Ivo endielenmekte haklyd. Zira
Moollarn buna benzer uygulamalar kullanarak dman tarafn direni
imknlarn zafiyete uratmalar dier kaynaklara da yansmtr. Mesela

122
CM IV, s.76; CM VI, s.84. Moollarn esirlerden bu ekilde yararlandklar dier kaynaklarda
da geer. Tiesenhausen 1941, s.65; Cveyni, s.126, 143, 145, 146; Dowson 1955, s.36, 45;
Rockhill 1900, s.215; Ruysbroeckli Willem, s.224, 225; zcan 2010b, s.97, 98; Paviot 2000,
s.307. Wilhelm Moksel adl bir halkn Almanyaya doru ynelen Mool saldrlarnda
srldklerinden ve ounun burada ldklerinden bahseder. Rockhill 1900, s.99;
Ruysbroeckli Willem, s.124. Bunlarn Parisli Matthewin Moollar tarafndan ele geirilip ou
yok edildiinden bahsettii Mordanilerle ayn halk olup olmad tam olarak anlalamyor. Sz
konusu kayt iin bk. CM VI, s.76.
123
CM IV, s.389.
124
CM VI, s.113.
125
CM IV, s.120. R. Kuzeyeve gre Avrupa seferine itirak eden Kpak boylarndan birisi
Tokrova adn tayordu Kuzeyev 2005, s.183.
126
CM IV, s.276.

440
 Chronica Maiorada Mool maj

Moollar Badad kuatmas ncesinde Badad muhafz Trk asll Kara

Sungur ve Sultanuku, aralarndaki akrabalk balarn ileri srerek kendi
taraflarna ekmi127, Alanlarla kurduklar ittifak datmak iin ise Kpaklara
eli gndermi, rkda olduklarn ifadeyle ittifak datmay baarmlardr128.
Ayn sefer ile ilikili olarak Papa III. Honoriusa Grcistandan yazlan Latince
bir mektupta da Moollarn balarnda halarla memleketlerine geldiklerinden
bahsedilirken, ayn hadiselere deinen Kirakos ise onlarn kendilerini
Mslmanlarn idaresinden kurtaracak kimseler zannettiklerini yazmtr129.
Chronica Maiorada Rus din adam Petrusun anlatsna yer verilen ksmda da
Moollarn Ruslara gnderdikleri elilerin szlerini aktarr: Gkte Tanr ve
olu yerde Chiarchan. Hibir ekilde Mool fermanlarnn girizgh formuna
uymayan bu kullanm, ak bir ekilde diplomatik bir manevra olduu
anlalyor. Ancak tm bu haberlerde merak edilebilecek husus, Moollarn
kar tarafa sempatik gelebilecek bu tr bilgileri nasl edindikleridir.
Chronica Maiorada Moollarla ilgili ilgi ekici bahislerden birisi de
Mool casuslaryla ilgili verilen bilgilerdir. Kaynamza gre casuslar,
saldrlarn balamasndan nce hedef lkeye szyor130, devletlerarasndaki kt
ilikileri, lkelerin savunma dzenleri, devletlerin skntlarn ve zaaflarn
renerek Mool komutanlara bilgi veriyorlard131. Bunun yan sra casuslarn
bir kurum dhilinde altklar da anlalyor. Nitekim zamannda Akkada bir
Hal askeri olarak bulunmu bir ngiliz askerinin Mool casuslar tarafndan
tespit edildii, ardndan tercman ve casus olarak onlara hizmet ettiine ilikin
bilgiler dikkat ekici ksmlardan birisidir132.

Kkenleri ve Tarihleri
Parisli Matthew ve eserini kaleme alrken mektuplarna bavurduu
kimseler, Moollarn faaliyetleri, askeri yetenekleri ve taktikleri gibi konular
aa kavuturmaya altklar gibi kkenleri ve tarihlerine ilikin konulara da
temas etmilerdir. almamzn ilk sayfalarnda deindiimiz Petrusa

127
Cveyni, s.587; Togan 1981, s.255.
128
Ibnl Esirdeki kayt iin bk. Tiesenhausen 1941, s.341. Reidddin de benzer ifadeleri
kaleme almtr. Bk. Camit Tevrih, s.382.
129
Jackson 2005, s.49.
130
CM VI, s.75.
131
CM IV, s.117.
132
CM IV, s.274, 275. Daha baka kaynaklarda da Mool ajanlarnn Avrupada epey etkin
olduklar ifade edilmitir. Bunlardan bazlarnn zellikle de Bohemya ve Ren havzasnda
faaliyet gsterdikleri grlyor. Bk. Cheshire 1926, s.100. G. G. Guzman da hakl bir ekilde
esir edilen kimselerin de Mool istihbarat tarafndan kullanldklarn ifade etmitir. Guzman
2010, s.143, 144.

441
 Altay Tayfun zcan

yneltilen sorularda Moollarn kkeni meselesi merak edilen konularn banda

geliyordu. Kkenlerini skit ve Kimmer saldrlarndan alan, ancak Hun
saldrlarndan sonra nihai eklini alan bir efsane veya anlatnn133
dinselletirilmi bir formu olarak karmza kan apokaliptik metinlerde134 yer
alan Gog ve Mogoglara ilikin bilgilerin bu meselede en nemli yeri igal ettii
anlalmaktadr. Moollarn soyunun Gog ve Mogoglara dayanmas bir bakma
dini metinleri dorulayacandan, din adamlar bu meseleyi nemli
grmlerdir. Bunun yannda bu metinler Moollardan nceki dnemlerde de
Avrupada dou ile ilgili bilgi eksiklerinin giderildii bir eser hviyetine sahip
olmu ve bu zelliini Mool igali srasnda da devam ettirmitir135.
Parisli Matthew Moollarn, Byk skenderin Kafkas dalar civarnda
yapt seddin arkasnda kalan, Musann dinini terk etmi Yahudilerin
soyundan gelmekte olduundan bahseder136. Bir baka bahiste de bir zamanlar
Kafkas dalarnda yaadklarn ifade ederek grn srdrr137. Macaristanl
bir piskoposun Paris piskoposuna yazd mektupta da Moollarn Yahudi
soyundan gelme olduklar dile getirilir138. Moollarn kkeni meselesine ok
byk bir nem vermi olan Parisli Matthew Avrupa Yahudilerinin, Moollarn
kendi soydalar olduklarna inanmalarna dair bir bahis de amtr. Buradaki
bilgilere gre Yahudiler Moollar, kendilerini Hristiyanlarn basksndan
kurtaracak soydalar olarak grerek onlara askeri destekte bulunmak adna
baarszlkla neticelenecek youn bir aba iine girmilerdir139. Son derece ilgi
ekici ynlere sahip olmasna karn anlat, tamamyla uydurma ve dnemin
anti semitik fikir yapsndan temel almaktadr.
Saldrganlara bir Kafkasya kkeni atfederek onlar Gog ve Mogoglarn
soyundan geldiini gstermek kkenini apokaliptik bilgilerden alan bir Ortaa
Avrupa dnce yaps olarak karmza kar. Bununla birlikte metinlerin

133
Philips 1972, s.134; Jones 1971, s.399; Ahmetbeyolu 2001, s.127, 128. Antik yazarlarda,
mesela Homerosda ve ondan etkilenen Roma yazarlarnda Dou algs pek ok adan
sempatik grnmse de Hun saldrlarndan sonra deitii dikkati ekiyor. Bu deiim sreci
M. Meserve tarafndan bir lde ortaya konmutur. Meserve 2011, s.157-163.
134
Apokaliptik metinlerle ilgili ok geni bir literatr bulunmaktaysa da, bu edebiyatn Ortaa
Avrupasnda artk iyice kk sald bir dnemde Aethicus tarafndan kaleme alnan ve iinde
Bizans geleneine uyularak Hazarlardan Trk olarak bahsedilmesiyle ok ilgin ynlere sahip
metni zikretmek bu alma balamnda yeterli grnyor. MGHq, XIV, s.104-142. Bu
metinlerle ilgili nemli bir bibliyografya u almada grlebilir. Guzman 1991, 54/1.dp.
135
Ortaada Douya ilikin bilgi eksikliklerinin apokrif bilgilerle telafi edildii konusunda bk.
Jackson 2001, s.348.
136
CM IV, s.77.
137
CM III, s.488.
138
CM VI, s.75.
139
CM IV, s.131.

442
 Chronica Maiorada Mool maj

orijinallerinde Gog ve Mogog olarak adlandrlan halklarn dininden de

bahsedilmeden sadece korkun dmanlar olup kyametin kopmasndan az nce
kapal tutulduklar yerden karak dnyaya yaylacaklar dile getirilmitir. Dinin
toplum hayatnn tamamna hkim olduu bir dnemde apokaliptik bilgilere dini
ek formlar koyulmas garip deilse de, daha nce dinlerinden bahsedilmeyen
halklar nasl olur da birden bire karmza Yahudi olarak kar? almasn en
ge VIII. yzylda kaleme alm olan Aethicusun metninde olmayan bu dini
kimlik, ne zaman bir dnme uramtr; IX. yzylda hanedan Musevilii
tercih eden Hazarlarn bunda rol nedir gibi sorular zerinde ayrca durulmas
lazm gelen konular olduu iin burada bunlara ayrca temas etmeyeceiz. Buna
mukabil sz konusu dnemde Ruslar corafi yaknlklarndan tr Moollarn
Kafkasya kkenli olmadklarn gayet iyi biliyorlard. te bundan tr Papaz
Petrusun anlatsnda Moollarn Medyallarn soyundan geldiklerinden140,
anavatanlarnn ise Etreu bozkr olduu ifade edilir141. Resmi mektup
hviyetine sahip Frederikin mektubunda da Moollarn ana vatannn
bilinmeyecek kadar uzakta yer ald ifade edilmitir142. Bu ifadeler bir adan
da dini bilgileri hakl olarak bir istihbarat bilgisi niteliinde grmeyen devlet
adamlarnn Moollarn kkeni ve nereden geldiklerine ilikin hibir bilgiye
sahip olmadn ak bir ekilde gstermektedir.
Moollarn soyunu apokaliptik bilgilerle aklanmasna kar sarf edilen
onca abaya karn kurulan temaslar neticesinde Moollarn skender tarafndan
surlara hapsedilen Gog ve Mogoglarn veya sonrasnda ald ekliyle
Yahudilerin soyundan geldiklerine dair inan yava yava dald143. Chronica

140
CM IV, s.386.
141
CM IV, s.387. Benzer ifade Rus kroniklerinde de bulunur. Bu hususa Pauto zel bir nem
vererek eserinde Rus kroniklerindeki bilgilerle Petrin verdii bilgileri mukayeseli olarak
deerlendirmitir. Pauto 1950, s.65, 66.
142
CM IV, s.112.
143
Mesela Plano Carpinili Johannes, Mool anavatann dounun kuzey ile bulutuu bir yer
olarak ifade eder. Dowson 1955, s.5. Bu bilgi Splitli Thomasn tarihinde de bulunur. Bununla
birlikte apokaliptik metinlerden o da bahseder. Fakat bunlara inanp inanmadna deinmez.
Muhtemelen Thomas buna sadece ilgili literatr bildiini gstermek iin deinmi olmaldr.
Thomae, s.281, 287; Sweeney 1982, s.160, 161, 165. Seyahatnamesinin baz ksmlarnda
apokrif metinlerden pheye dtn gizlemeyen Rubruklu Wilhelm de Moollarn Yahudi
soyundan gelmediklerini renmiti. Buna karn Yahudilerin yaad Samaron kentinin
gneyinde Yahudileri evreleyen surlarn varlndan da bahseder Rockhill 1900, s.263,
Ruysbroeckli Willem, s.270, 271. Ancak yine de zamannda, apokaliptik bilgileri onun kadar
sorgulayan baka bir seyyah da olmamtr. Mesela, blgede byk ve yrtc kpekler
olduundan bahsedilmesine karlk, kuzey lkelerinde arabalar eken gl kpeklerden
baka olaanst baka bir varlk duymadndan alayl bir ekilde bahseder. Rockhill 1900,
s.120; Ruysbroeckli Willem, s.142. Burada Plano Carpinili Johannesin seyahatnamesinde
aktard insan vcutlu kpek bal insanlara (Dowson 1955, s.31, 58) gnderme yapt

443
 Altay Tayfun zcan

Maiorada bu eski kanaati reddeden bir ifade bulunmuyorsa da Andrewin

yolculuundan bahsedilen ksmda bu bilgilere yer verilmemesi, Moollara artk
daha farkl bir gzle baklmaya balandn gstermektedir. Buna karn XIV.
yzylda lhanl hkimiyeti altnda Badadta bulunmu olan Ricordus de
Monte Crucis hala Moollarn Kafkasyadaki kkenlerine vurgu yaparak
apokaliptik bilgilere mracaat ediyordu144. Rnerans dnemi yazarlarnn
Osmanllara baklarnda sklkla bu eski gelenee bavurmalar145 sz konusu
edebiyatn zamana kar ne kadar direnli olduunu ortaya kardndan
yazarn ifadelerini aknlkla karlamamak lazmdr. Nitekim bu edebiyat
geleneinin Moollardan ok ncesine uzand da unutulmamaldr146.
Chronica Maiorada Moollara gnderilen Andrewin yolculuunun
zetlendii bahiste karmza baka bir mesele daha kar. Moollarn Hindistan
zerine giritikleri bir seferden bahsedilen bu ksmda Hindistan kralnn Rahip
Johannes olduu ve bu kiinin ayn zamanda Gykn annesinin babas olduu
ifade edilir147. Gykn annesi Turakinann Hristiyanlara kar msamahal
davranlarndan148 temel almakla beraber Chronica Maioradaki bu bilgiler
herhangi bir geree iaret etmez. Zira Turakinann babasnn ad da Cengiz
Hann saldrsna urad sradaki konumu da dier kaynaklara yansmamtr.
Ancak bizim iin nemli olan husus Moollarla ilgili bir mevzuda 1141de
Seluklu Sultan Sancar ile Karahtay hkmdar arasndaki muharebenin bir

anlalmaktadr. Wilhelm baka bir yerde ise canavar tipte insanlar soruturduunu ancak
byle bir insan tipini duymadn ve dolaysyla eski metinlere pheyle yaklatn dile
getirir. Rockhill 1900, s.198; Ruysbroeckli Willem, s.212. Simonun da meseleye benzer bir
hisle yaklat grlyor. O, Kafkaslarda yaayan ve Byk skender tarafndan surun te
tarafna hapsedilen Yahudileri soruturduundan ve hibir ey renemediinden bahseder.
pheye dse de Wilhelm gibi meseleyi reddedecek bir boyuta gelmez. Simon de Saint
Quentin, s.36. Kafkaslarda yaayan bylesi bir insan d bir halkn varl daha nceki bir
dnemde Araplar da alakadar etmi olmas dikkate deerdir. Ibn Hurdadbihin eserinde
aktarlan bilgilere gre Halife Al-Vask Yecuc Mecuc olarak anlan yaratklar soruturmak iin
Hazar kkenli Salim al-Tercman grevlendirmitir. Metne gre seyyah onlar kendi
gzleriyle grmese de varlklar hakknda yeterli bir malumat toplayabilmeyi baarmtr. een
2001, s.142, 143, 177-179; Ibn Hurdazbih, s.140-145. Seyahatin gereklii pheyle
karlanabilecekse de metin, zamannda Yecc-Mecclerin nerede yaadklar konusunda
Araplar arasnda merakn ne seviyeye ulatn gstermesi asndan nemlidir. Metin ile ilgili
olarak ayrca bk. Donzel ve Schmidt 2009, s.174.
144
Ricoldi de Monte Crucis, s.118.
145
Meserve 2011, s.165-179, 196 vd.
146
Mesela Rus kaynaklarnda Kpaklarla ilgili verilen bilgilerde kullanlan apokrif eler pek az
bir deiiklie urayarak Moollar iin de kullanlmtr. Uydu-Ycel 2007, s.305, 306; Cross
1929, s.330, 334. NPL, s.61, 62, 264, 265.
147
CM VI, s.115. Benzer kaytlar iin bk. Hornstein 1941, s.410.
148
Ebl-Ferec, s.22, 23. Ayrca bk. Aigle 2005, s.159/31dp.

444
 Chronica Maiorada Mool maj

yanks olarak doan Rahip Johannes mitinin149 yeniden gndeme gelmesidir.

Daha nce pek ok almaya konu olan bu mit, Douda Hristiyanl kabul
etmi ve kendini Rahip Johannes adyla tantan gl bir kraln Hal seferlerine
yardm etmek maksadyla komu Mslman devletleriyle mcadeleleri ve hatta
yarm kalan Kuds seferine dayanyordu. Bu mektubun sahte olduu ve III.
Hal seferini cesaretlendirmek adna kaleme alnd anlalmaktadr. Aradan
geen yaklak 100 yldan sonra bu efsanenin Andrewin yolculuuna ilikin
anlatda yeniden ortaya kmasnda artk mttefik olarak deerlendirilmeye
balanan Moollar sempatik gstermek adna Mool Hanna Hristiyan bir kk
bulma gayreti nemli bir yer tuttuu anlalmaktadr. Bununla birlikte bu mitin
yeniden domasnda Moollar arasnda nemli bir konum elde etmeyi baarm
Nasturi papazlarn tesirinin olduu grlyor. Nitekim Rubruklu Wilhelm bu
balanty daha XIII. yzylda keskin bir zek ile zmeyi baarmt150.
Nasturilerin bunu Moollara da rettikleri dikkati ekiyor. Zira Fransz
kralyla iliki kuran Mool devlet adam Eligiday yazd mektubunda
Gykn Hristiyan olup Johannesin torunu olduundan bahsetmitir151. G.
Watsonun iaret ettii gibi Rahip John miti Batyla kuracaklar ilikide
Moollara salam bir dayanak tekil ettiinden Eligiday bu miti bir
diplomatik argman olarak kullanmaktan ekinmemitir152.

Devlet daresi
Chronica Maioradaki kaytlara gre Mool Han tebaalarnca
yeryznn efendisi olarak kabul ediliyor153 ve krallklarn hkmdar olarak
anlyordu154. Mool saldrlarnn amac yeryzn ele geirerek tm dnyaya
hkim olmakt155. Han ise kendisini Tanrnn elisi olup, Tanrya kar gelen
halklarn hkmdarlarna kar gnderilen bir kii olduunu ilan ediyordu156.

149
Johannes miti ile ilgili bk. Richard 1957, s.236; Ruysbroeckli Willem, s.30, 31. Rossabi 2008,
s.7.
150
Rockhill 1900, s.110; Ruysbroeckli Willem, s.134, 135. Papaz Johannes miti ile Nasturiler
arasndaki balant ile ilgili olarak ayrca bk. Heiduk 2002, s.329.
151
Aigle 2005, s.150; Jackson 2005, s.99. Cveyni, Gykn Hristiyan olduunu ifade etmise
de bilinaltnda Gyke kar honutsuz bir bak as tad iin bu hkm geersiz
grnmektedir. Cveyni, s.234.
152
Watson 2002, s.337.
153
CM IV, s.115. Buna benzer ifade Hleg ve Abakann Avrupaya yolladklar mektuplarda da
kendini gsterir. Bk. Aigle 2005, s.153.
154
CM VI, s.76.
155
CM IV, s.118, 276, 388
156
CM III, s.488. Juliann raporu sayesinde gnmze erien mektubuna Batu: Ego Chayn
nuntios regis celesti cui dedit potentiam super terram yani Ben gkyznn efendisinin elisi
Han ki o bana topraklarn zerinde g vermitir eklinde bir girizghla balar. zcan 2010b,

445
 Altay Tayfun zcan

Tamam dier kaynaklardan da takip edilebilen157 bu mutlak hkimiyete

dayanan grn yannda Moollarn kendilerine bakaldranlara veya
idarelerini kmseyenlere hibir ekilde acmadklar, ancak kendi iradeleriyle
Mool hkimiyeti altna girenlerle ilikilerinin iyi olduu da ifade
edilmektedir158. Zaten bir bahiste asilere kar giritikleri mcadeleleri bir
gnah olarak grmedikleri159, kendileriyle mcadeleye hazrlanm veya
kendilerine biat etmeye gitmemi hkmdarlarn topraklarn ele geirdiklerinde
byk katliamda bulunduklar dile getirilir160. Tarihi pek ok hadise Moollarn
bir ekilde gzlerini diktikleri topraklarn hkiminin kendi huzurlarna gelmesi
veya biat etmesine ne kadar nem verdiklerini gstermektedir161. Yine Antakya
prensliine yazlan mektuptan bahsedilen ksmda da Moollar, kale surlarnn
yklmas ile vergi denmesi talebinde bulunmular, aksi takdirde prenslie
saldracaklar ynnde gzda vermilerdi162. Buraya kadar ifade edilenler

s.98. Bununla birlikte Simonun seyahatnamesinde Mool Hannn Tanrnn olu olarak
adlandrlmasna ilikin bir takm bilgiler vardr. Simon de Saint Quentin, s.13, 68, 70, 74, 78,
81. Sz konusu ifadelerin Hristiyan teolojik kurallarna gre deerlendirilerek yanl
yorumlanmasnn bir neticesi olduu anlalyor. Nitekim ne Moollarda ne de Trklerde
hkmdara Tanrnn olu gibi bir kimlik yklemek ynnde bir anlay hibir zaman var
olmamtr.
157
Dowson 1955, s.39, 43, 45; Rockhill 1900, s.85; Ruysbroeckli Willem, s.111; zcan 2010b,
s.96, 97; Simon de Saint Quentin, s.12, 68; Ricoldi de Monte Crucis, s.114, 115; Ebl-Ferec,
s.38, 39. Joinvilleli Jeann hatratnda da uydurma bir anlat vardr. Bunun tarihi bir kymeti
yoksa da halk arasnda Moollarn hkimiyet anlaynn nasl grldne dair ciddi bir delil
oluturmaktadr. Jean de Joinville, s.181.
158
CM IV, s.389.
159
CM, IV, s.275. Plano Carpinili Johannes de Moollarn mcadele halindeki faaliyetlerini bir
gnah olarak grmediklerini ifade eder. Dowson 1955, s.11.
160
CM IV, s.276.
161
Saldr olmadan Moollara boyun eenlere dokunulmamasna ilikin bk. Cveyni, s.81, 124,
125, 129, 131, 133, 134, 427; Aksaray, s.36, 41; Ebl-Ferec, s.18, 38; Dowson 1955, s.38.
Ayrca bk. Togan 1981, s.224. Bununla birlikte Simon, Moollara boyun eenlerin
affedilmeyerek katledildiklerinden bahseder ki bunun gerei yanstmaktan ok yukarda
vonun mektubunda da sz ettiimiz gibi- yeni bir Mool saldrsnda Moollara boyun
eebilecek kimseleri caydrc bir n nlem olduu sylenebilir. Simon de Saint Quentin, s.19,
20, 27, 57, 58. Rus kaynaklarnda da Rus knezlerinin ancak Altn Orda Hanlarn ziyaret
ettikten sonra elde ettikleri bir yarlk sayesinde lkeyi idare ettikleri ak bir ekilde
grlmektedir. zcan 2010a, s.299, 300.
162
CM IV, s.389. Moollarn kale yklmasna ziyadesiyle ok nem verdiklerine ilikin pek ok
rnek vardr. Mesela Rusyada kendilerine kar ayaklanan Galiya-Voln knezliinin
tahkimatlarnn yklmasn talep etmilerdir. PSRL II, s.198. Rubruklu Wilhelm de Mngke
Hann Badat elisine kent surlarnn yklmadan aralarnda barn olmayacan ifade
ettiinden bahseder. Rockhill 1900, s.248; Ruysbroeckli Willem, s.256, 257. Aknerli Grigor da
Ermeni ve Grc diyarlarndaki kalelerin yklmas iin Karaboga adl birisini
grevlendirdiklerini zikreder. Aknerli Grigor, s.25. Bu hususun olas bir direniin hzl bir
ekilde bertaraf edilmek istenmesiyle ilgili olduu anlalyor. Nitekim Bizans mparatorluu

446
 Chronica Maiorada Mool maj

Moollarn hkimiyet telakkisinin daha ok biat etme kltrne dayandn

gstermektedir. Nitekim Moollara gnderilen eli Longjimeaulu Andrewin
grdklerinin zetlendii bahiste Tatarlarn kral sadece tm efendileri ve
dnyadaki tm din adamlarn istemektedir. Hibirisinin lmne
susamamaktadr, fakat kendisine itaat edildikten sonra kiinin kendi inancnda
kalmasna izin verir ve kendisine aykr inanlara asla tahkir edici bir sz
sylemez ifadesi163 bunu ak bir ekilde gstermektedir164. Ayn anlatda
Mool hannn yklm kiliseleri tamir ettiine ilikin bir dier anlat da bu
gr destekler bir rnek olarak zikredilir165.

Sosyal Hayat
Chronica Maiorada Moollar kanunsuz bir halk olarak ifade
edilmekteyse de 166 ilerleyen ksmlarda zina, hrszlk, yalanclk ve cinayeti
ok iddetli bir ekilde cezalandrdklarndan bahsedilerek Mool kanununun
sertliine vurgu yaplr167. Bunlardan zinann maddi bir kant olmadnda

ile Seluklular arasndaki ilikilerde birbirlerine kar talep edilen maddeler arasnda kalelerin
yklmas istekleri bu maksatla ilgilidir. Khoniates, s.123.
163
CM VI, s.114.
164
Moollara boyun eildii takdirde dini trenlerde hibir millet ve din mevzubahis
edilmeksizin hogr gsterildiinden Saint Quentinli Simon da bahseder. Simon de Saint
Quentin, s.28. Bu husus Moollarn eitli dini kurumlar vergiden muaf tutmalarnda da
kendisini gsterir.
165
Fransz kralna yazd mektubunda Eligiday da Mool hkimiyeti altndaki topraklarda
kiliselerin tamir edilmi olduundan vnerek bahseder. Pelliot 1931-1932, s.163; Aigle 2005,
s.149.
166
CM IV, s.78. Bu kaydn yan sra daha baka kaynaklarda da Moollarn kanununun
olmadna ilikin bilgiler vardr. Splitli Thomas ve dier baz kaynaklarda buna ilikin bilgiler
iin bk. Sweeney 1982, s.166, 178/36.dp. Ancak Gizli Tarihteki pek ok kayt Mool sosyal
hayatnda hukukun ne denli byk bir neme sahip olduunu gstermektedir. yle ki hukuk
Timuinin Cengiz namyla Han ilan edildii kurultayda nemli meselelerden birisi olarak
karmza kmaktadr. Burada yargnn bana Cengiz Han ailesinin gvenini kazanm
igikutukunun Btn ulus iinde almay yasaklayp, yalan aalayp, ldrlmesi
gerekenleri ldrp, cezalandrlmak gerekeni cezalandrmas gibi szlerle getirildii
grlyor. MGT, s.136; MGT, s.176. Daha sonraki dnemlerde baa geen Byk Hanlarn
ilk icraatlarnn eski kanunlar onaylamak olmas da bu adan nemlidir. Bk. Cveyn, s.187,
232, 233, 463. Cengiz Han ve ardllar zamannda Moollarda hukuk ile ilgili bk. Ryazanovskiy
1931, s.10-32; Vernadsky 1938, s.337-360; Ayalon 1971, s.151-180; Morgan 1986, s.163-176.
167
CM IV, s.388. Moollarn bu tip cezalarndan dier kaynaklarda da bahsedilir. Bk. Dowson
1955, s.9, 15, 17; Cveyni, s.94; Jean de Joinville, s.180, 183; Aknerli Grigor, s.20; Ibn Battuta,
s.466. Dier hukuki meselelerden bahsetmeyen Monte Crucisli Riccoldo Moollar arasnda
yalancla kar byk bir honutsuzluk olduunu dile getirir. Ricoldi de Monte Crucis, s.115.
Ancak bu uygulamalarn Moollardan nce kurulan Trk devletlerinin hukuk kurallarnn bir
devam olduu dikkati eker Nitekim baz cezalarn maddi olarak tazmin edilmesine karn

447
 Altay Tayfun zcan

toplumca ho grlmedii, delil olmas durumunda ise lmle cezalandrld

grlmektedir168. Buna mukabil Moollarda ok eli evliliin olduuna dair
bilgi verilir169 ki bu dier kaynaklardaki bilgilerle uyumludur170.
badetlerin yerine getirilmedii durumda da ierii aklanmayan bir ceza
hukukunun devreye girdii anlalmaktadr171. Ancak bunun ibadetten ok tre
ve dini-kltrel trenlerle ilgili uygulamalarla ilgili olmas daha muhtemel
grnmektedir172. Bunlar muhtemelen Avrupal seyyahlarn ok ilgisini eken
kap eiine baslmamas173 gibi rf boyut kazanm dini cezalard174.
Dini olarak Moollarn tek bir Tanrya inandklar ak bir ekilde ifade
edilmektedir175. Buna mukabil da176 ve atalar kltrnn177 de dini hayatta
nemli bir yere sahip olduu dile getirilir ki daha nceki bir kayttaki
Moollarn pek ok Tanrya inandklarna ilikin ifade178 bununla ilgili olsa
gerektir. Petrusun anlatsnda her sabah ellerini ge kaldrarak Tanry
selamlayp onurlandrdklar179, yiyeceklerinden bir ksmn havaya savurup
ieceklerinden bir miktar yere dktkleri180, yeni ay ktnda memnun olup

Gktrk hukukunda benzer sularn lmle cezalandrld grlyor. Taal 2003, s.98, 112.
Ancak Uygurlar zamannda lm cezasnn kapsamnn daha da geniletildii dikkati
ekmektedir. een 2001, s.80. Trklerde lm cezasnn kapsam hakknda ayrca bk. Roux
2002, s.232.
168
CM VI, s.114.
169
CM IV, s.388.
170
Simon de Saint Quentin, s.18, 19; Dowson 1955, s.7. Buna karn Ibnl Esir Mool
ocuklarnn babalarnn kim olduunun dahi bilinmediinden bahseder ki bu yanl bir kayttr.
Tiesenhausen 1941, s.4.
171
CM VI, s.114.
172
Moollarn Tanry grnen-grnmeyen her eyin yaratcs ve iyi-kt her eyi veren bir
varlk olarak tanmalarna karn Tanrya temel bir ibadet ekillerinin veya dualarnn
olmadn ifade eden Plano Carpinili Johannes (Dowson 1955, s.9) hukuk kurallarnn
atalardan kalma uygulamalar olduundan bahseder. Dowson 1955, s.11.
173
zcan 2010b, s.97; Dowson 1955, s.54, 55, 63.
174
Yine Arulat boyu da gedey tarafndan treye kar gelmelerinden tr mthi bir ekilde
cezalandrlmtr. Barthold 1990, s.490, 491. Bu konuda ayrca bk. Roux 2002, s.232.
175
CM IV, s.387; CM VI, s.114.
176
CM IV, s.120.
177
CM IV, s.275.
178
CM IV, s.78.
179
Moollarn doan gnei selamlamalar hususu bnl Esir tarafndan da zikredilir.
Tiesenhausen 1941, s.4.
180
Sunu detinden Wilhelm de bahseder. Rockhill 1900, s.60; Ruysbroeckli Willem, s.90. Simon
ise Moollarn tgen adn verdikleri Tanrya sunumda bulunduklarna deinir, ancak bunun
ne tr bir ritel ile takdim edildiinden bahsetmez. Simon de Saint Quentin, s.14.

448
 Chronica Maiorada Mool maj

enlikler dzenledikleri181, baka bir bahiste mevsimleri onurlandrdklar ifade

edilmektedir182. Burada bunlarn ayrntsna girilmemise de daha nceki bir
kaytta dini trenlerinin byleyici olduundan bahsedilir183. Trenleri idare
eden kimselerle ilgili herhangi bir ifade yoksa da Olacaklar nceden
grrler dedikleri kimseler184 hi kuku yok ki dier kaynaklarda da benzer
niteliklerine deinilen amanlarla ilgilidir185.

Avrupallarn Gznden Mool stilas

Chronica Maiorada Parisli Matthewin ve dier yazarlarn Mool imaj
yannda igale nasl yaklatklar da nemlidir. Chronica Maiorada iki farkl
yaklam dikkati eker. Bunlardan ilki teolojik ikincisi ise keskin bir mantn
hkimiyetindeki deerlendirmelerdir.
Chronica Maioradaki kaytlara gre Mool igali Hristiyanlarn
iledikleri gnahn bir sonucuydu186 ve dmann baars Tanr tarafndan
bahedilmiti187, saldrlar ise Tanr durdurmadka kesilecek gibi
grnmyordu188. Moollarn mcadeleden ekilmeleri Tanrnn ltfu189,
tehlikeden kurtulmak iin tek yol ise Tanrya ynelmekti190, adalet de yine
Tanrnn istei ile salanacakt191. Hristiyanlkla ilgili konumalar ve trenlerle
de saldrlara gzda verilmeliydi192. Moollar Tanrnn denei193, Tanrnn
fkesinin klcyd194 ve dnya Tanrnn fkesi neticesinde su basmasyla
temizleniyordu195. fadeler tamamyla dini bak asnn tesiriyle kaleme
alnmsa da bu tip deerlendirmelerin Ortaa iin normal saylmas gerektii

181
CM IV, s.388. Bunun Gizli Tarihte Yazn ilk aynn on altnc kzl dolunay gn olarak
ifade edilen zamandaki trenler olduu dnlebilir. MGT, s.31; MGT, s.36. Plano Carpinili
Johannes de Moollarn dolunay zamanlarna nem verdiinden bahseder. Dowson 1955, s.12.
182
CM IV, s.275.
183
CM IV, s.78. Bu trenlerden birisi de muhtemelen Rubruklu Wilhelmin anlatt 9 Maysta
gerekleen enlikti. Rockhill 1900, s.241, 242; Ruysbroeckli Willem, s.251, 252.
184
CM IV, s.120.
185
Dier kaynaklarda da amanlar ifade edilirken onlarn khine benzer niteliklerinden bahsedilir.
Bu konuda bk. J. P. Roux 2002,s. 69-72.
186
CM IV, s.111, 115; CM VI, s.78, 80
187
CM IV, s.118.
188
CM VI, s.81.
189
CM IV, s.131.
190
CM IV, s.111, 116, 118
191
CM IV, s.116.
192
CM VI, s.84.
193
CM IV, s.272.
194
CM VI, s.78.
195
CM IV, s.388.

449
 Altay Tayfun zcan

de akldan karlmamaldr. Nitekim dier kaynaklarda da Mool igali benzer

ifadelerle tanmland gibi196 Mool istilasndan nce ve sonraki hadiseler ve
hatta doa hadiseleriyle de ilgili de benzer mtelalar yaplmtr197.
Hadiseleri ilahi adalet olarak deerlendiren yazarlarn yannda baz
yazarlarn hadiselere daha gereki yaklaarak olaylar analiz ettikleri dikkati
eker. Bunlarda Avrupadaki siyasi gler arasndaki uyumsuzluun Mool
saldrlarnn iddetinin bymesinde etkili olduu ifade edilir198. Byk oranda
Papalk ile Alman mparatorluu arasndaki mcadelelere vurgu yapan bu
yazarlarn meseleyi bu ekilde deerlendirmelerinde Mool saldrlarna bir
Hal seferi ile karlk vermek gerektiinin dnlmesinin nemli bir yeri
olduu dikkati eker. Oysaki Hahailerin Mool tehdidine kar
Hristiyanlardan yardm istediklerine ilikin kaytta Wintonien piskoposu Peter
de Rochesun199 Kpeklere yok olup gitmeleri iin birbirlerini karlkl olarak
kemirmelerine izin verelim. sann dmanlarndan hangisi kalrsa dnya tek
bir kilisenin Katoliklerin hkimiyetine gemesi iin geliriz, katlederiz ve kutsal
topraklar temizleriz. Neticede tek bir oban ve tek bir sr olur200 eklindeki
bak as, Moollarla ilgili ilk haberlerin memnuniyetle karland ve
Avrupaya ynelmesinin hibir ekilde hesaba katlmadn gstermektedir201.
Ancak Mool saldrlaryla yz yze gelince Avrupallar yeni dmanlarna
kar bir Hal seferi hazrlna giritiler.
Chronica Maiorada Moollara kar Hal seferi ilan edilmesiyle ilgili
dnceler kendini ilk kez Brabant dk Henrye yazlm mektuptaki iki ayr
ifadede gsterir202, Fredericin mektubunda daha gl ve kararl ifadelerle
devam eder203. Hatta Frederik, Papay Moollara kar Hal seferi ilan
edeceine kendisine kar faaliyetler iinde bulunmakla eletirilir204. Sonunda
ayn mektupta Hal seferi fikri yle bir seviyeye kar ki diplomatik slup

196
Cveyni, s.134; Aknerli Grigor, s.20, 25, 32, 58; Thomae, s.279, 281; Sweeney 1982, s.169,
170.
197
Mesela Urfal Matheosun eseri bu konuda ok deiik rnekleri ihtiva eden bir kaynaktr.
Uzlardan Seluklu saldrlarna kadar pek ok hadiseyi ve bu arada doal felaketleri Tanrnn
fkesi ile ilikilendirirken (Urfal Mateos, s.49, 61, 62, 85, 99 vd.) Hal ordusunun
Anadoludaki faaliyetlerini ise Tanrnn uykudan uyanmas olarak deerlendirir. Urfal Mateos,
s.187.
198
CM IV, s.116; CM VI, s.81, 83.
199
Bu kimse ile ilgili olarak bk. Saunders 1969, s.122.
200
CM III, s.489.
201
P. Jacksonn benzer gr iin bk. Ruysbroeckli Willem, s.31.
202
CM IV, s.110.
203
CM IV, s.112, 116, 117.
204
CM IV, s.116.

450
 Chronica Maiorada Mool maj

yerini Avrupa uluslarn yreklendirici bir seslenie brakr205. Krallar Hal

seferine davet eden ifadeler ieren Klnden yazlm baka bir mektupta da
Tehditten bir sreliine kama Hristiyanln zgrlne elveda demektir
denilerek206 Hal seferinin ilan edilmesinin hayati bir noktaya geldiine iaret
edilir. Ancak bu ve buna benzer arlar hibir zaman amaland etkiyi
yaratmad207. Burdegalens piskoposuna yazlm bir mektupta aka grld
gibi Nerbonsesli Ivo, meslektalarn Hal seferini ilan etmemelerinden tr
iddetli bir ekilde eletirmi, ngiltere, spanya ve Fransa krallarn
uykularndan iddetle uyandrmalarn telkin etmitir208. Bir baka mektupta
krallklar arasnda ayrlklara vurgu yaplarak krallar, saldrlara kar bir araya
gelmemelerinden tr eletirilmilerdir209.
Moollara ynelik Hal seferi, istilann sona ermesinden drt yl sonra
1246da Rus din adam Petrus tarafndan yeniden gndeme getirildiinde210
Mool tehlikesi artk ortadan kalkm gibi grnyordu. lerleyen yllarda
Papalk ile Rus knezleri arasnda Moollara kar ortak bir sefer dzenlenmesi
hakknda baz temaslar gereklemise de211 bunu uygulayabilecek bir ortam
hibir zaman var olmad. Buna karn Hlegnn Badad ele geirmesinden
sonra Mool ordular Suriye kaplarnda belirdiinde blgedeki Hal
prenslikleri Mool saldrlarnn zerlerine yneleceinden korkarak yeni bir
Hal seferi hazrlna giritiler. Ancak ksa sre sonra Moollarn gerekte
Mslmanlarn hkimiyetindeki blgeleri ele geirmeyi amaladklarn fark
edince bu teebbs de gndemden dt212. Macaristan, ardndan da Polonya,
Mool tehlikesine iaret eden mektuplaryla Mool tehdidini daha uzun yllar
gndemde tutmay baardlar. stilann ilk yllarnda ciddi bir korkunun rn
olmakla birlikte bu yazmalar zaman iinde, kilise mallarna el koymaya
alan krallarn propaganda malzemesine dnt213.

205
CM IV, s.118, 119.
206
CM VI, s.84.
207
Moollara kar dzenlenmesi planlanan Hal seferi P. Jackson tarafndan incelenmitir.
Jackson 1991, s.1-18.
208
CM IV, s.276, 277.
209
CM VI, s.81.
210
CM IV, s.386.
211
Temaslar ile ilgili baz belgeleri de ihtiva eden u almaya bk. Bolakova 1976, s.122-129.
212
1260da Ortadoudaki Hal devletleri Hlegnn Badad ele geirmesinden sonra Suriyede ortaya kmas karsnda
bir Hal seferi gndeme getirmilerse de ksa zaman sonra Moollarn blgedeki faaliyetlerinin kendilerine olmaktan ok
Memluklara kar olduunu anlamlardr. Sz konusu seferin gndeme gelmesiyle ilgili olarak bk. Jackson 1980, s.488, 509-
510.
213
Jackson 2005, s.199, 200. Mesela Brend, 1343te Leh kral Kazimirin Kilise gelirlerinden bir
ksmnn Moollarla mcadele etmek iin devlet hazinesine aktarlmasn Papalktan istedii bir
belgeden bahseder. Bu istek 1352de de tekrarlanmtr. Brend 2005, s.1017.

451
 Altay Tayfun zcan

KAYNAKA

Ahmetbeyolu 2001 Ali Ahmetbeyolu, Avrupa Hun mparatorluu, TTK

yay. Ankara.
Aigle 2005 D. Aigle, The Letters of Eljigidei, Hleg and Abaqa:
Mongol Overtures or Christian Ventriloquism?, Inner
Asia, Vol.7, s.143-162.
Aka 2000 smail Aka, Timur ve Devleti, TTK yay. Ankara.
Aknerli Grigor Aknerli Grigor, Oku Milletin Tarihi, ev. H.D.
Andreasyan, Yeditepe yay. stanbul 2007.
Aksaray Kermddin Mahmud-i Aksaray, Msmeretl Ahbr,
ev. M. ztrk, TTK yay. Ankara 2000.
Ayalon 1971 D. Ayalon, The Great Yasa of Chingiz Khan: A
Reexamination, Studia Islamica, No.34, s.151-180.
Barthold 1990 V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz.
H.D. Yldz, TTK yay. Ankara.
Beazley 1903 C. R. Beazleu, The Texts and Versions of John de Plano
Carpini and William de Rubruquis, London.
Bolakova 1976 S. A. Bolakova, Papskiye Poslaniya Galitskomu
Knyazyu kak storieskiy stonik, Drevneyiye
Gosudarstva na Territorii SSSR, Moskva 1976, s.122-
129.
Brend 2005 N. Brend, Defense de la Chretiente et naissance dune
identite: Hongrie, Pologne et peninsule Iberique au
Moyen Age, Anneles Histoire, Sciences Sociales, 5,
s.1009-1027.
Brocquiere Bertrandon de la Brocquiere, Bertrandon de la
Brocquierein Denizar Seyahati, ev. . Arda, Eren
yay. stanbul 2000.
Reded-dn Reded-dn Fazlullh, Camit Tevrih, yay. Behman
Kerimi, Tahran 1374.
Cheshire 1926 H. T. Cheshire, The Great Tatar Invasion of Europe,
The Slavonic Review, Vol.5/No.13, s.89-105.
Matthaei Matthaei Parisiensis, Chronica Majora, Vol. III-VI, ed.
H. R. Luard, London 18761882.

452
 Chronica Maiorada Mool maj

Cross 1929 S. H. Cross, The Earliest Allusion in Slavic Literature to

the Revelations of Pseudo-Methodius, Speculum, Vol4,
No.3, s.329-339.
Cveyni Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihanga, ev. M.
ztrk, Kltr Bakanl yay. Ankara 1998.
Donzel ve Schmidt 2009
E. van Donzel and A. Schmidt, Gog and Magog in Early
Syriac and Islamic Sources, Brill Publ., Leiden-Boston.
Dowson 1955 C. Dowson, The Mongol Mission, New York.
Ebl-Ferec Ebl-Ferec bnl br, Trhu Muhtasarid Dvel, ev.
. Yaltkaya, TTK yay. Ankara 2011.
El Cahz El Cahz ve Trklerin Faziletleri, haz. R. een, Isar yay.
stanbul 2002.
Fennel 1990 J. Fennel, The Crisis of Medieval Russia 1200-1304,
Longman Press, London-New York.
Franke 1966 H. Franke, Sino-Western Contacts under the Mongol
Empire, Journal of the Royal Asiatic Society (Hong
Kong Branch), Vol.VI, s.49-72.
Grigoryev 1842 V. Grigoryev, O Dostovernosti Yarlkov Hanami Zolotoy
Ord Russkomu Duhovenstvu, Moskva.
Guzman 1991 G. G. Guzman, Reports of Mongol Cannibalism in the
Thirteenth Century Latin Sources: Oriental Farct or
Western Fiction?, Discovering New Worlds, ed. S.D.
Westrem, London-New York, s.31-68.
Guzman 2010 G. G. Guzman, European Captives and Craftsmen
Among the Mongols 1231-1255, The Historian,
Vol.72/1, s.122-150.
Heiduk 2002 M. Heiduk, Ortaada Avrupallarn Gebe
Topluluklarna Bak, Trkler Ansiklopedisi, C.8,
Ankara, s.324-333.
Homstein 1941 L. H. Hornstein, The Historical Background of the King
of the Tars, Speculum, Vol.XVI/No.4, s.404-414.
Hudyakov 1991 Yu. S. Hudyakov, Voorujeniye Tsentralno-Aziatskih
Koevnikov v Epohu Rannego i Razvitogo
Srednevekovya, IANS, Novosibirsk.

453
 Altay Tayfun zcan

Ibn Battuta Ibn Battuta, Ibn Battuta Seyahatnamesi, C.I, ev. A. S.

Aykut, Yap Kredi yay. stanbul 2010.
Ibn Hurdazbih Ibn Hurdazbih, Yollar ve lkeler Kitab, ev. M. Aar,
Kitabevi yay. stanbul 2008.
Isoaho 2006 M. Isoaho, The Image of Aleksandr Nevskiy in Medieval
Russia: Warrior and Saint, Brill Publishing Leiden-
London.
zgi 2000 . zgi, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur
Seyahatnamesi, TTK yay. Ankara.
Jackson 1980 P. Jackson, The Crisis in the Holy Land, The English
Historical Review, Vol.95/No.376, s.481-513.
Jackson 1991 P. Jackson, The Crusade Against the Mongols, Journal
of the Ecclesiastical History, Vol.42/No.1, s.1-18.
Jackson 2001 P. Jackson, Medieval Christendoms Encounter with the
Alien, Historical Research, Vol.74, s.347-210.
Jackson 2005 P. Jackson, The Mongols and the West 1221-1410,
Harlow.
Jean de Joinville Jean de Joinville, Bir Halnn Hatralar, ev. C. Kanat,
Vadi yay. Ankara 2002.
Jones 1971 W. R. Jones, The Image of the Barbarian in Medieval
Europe, Comparative Stdies in Society and History,
Vol.13, No:4, s.376-407.
Kafesolu 2000 brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, (1092-
1221), TTK yay. Ankara.
Kanat 2000 Cneyt Kanat, Gazan Han Zamannda Memluk
Devletine ltica Eden Uyratlar, Tarih ncelemeleri
Dergisi, XV, s.105-120.
Khoniates Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel
Komnenos Devirleri), ev. F. Iltan, TTK yay. Ankara
1995.
Klyashtorny ve Sultanov 2003
S. G. Klyashtorny ve T. . Sultanov, Kazakistan: Trkn
Bin Yl, ev. D.A. Batur, Selenge yay. stanbul.
Krigos Krigos, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar,
mt. Edvar Dulaurier, Trkiyat Mecmuas, stanbul 1928,
s.139-217.

454
 Chronica Maiorada Mool maj

Kurat 2011 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve dil Boyu, TTK yay.
Ankara.
Kuzeyev 2005 R. G. Kuzeyev, til-Ural Trkleri, ev. A. Acalolu,
Selenge yay. stanbul.
Meserve 2011 M. Meserve, Trk, ev. M. T. Akad, April yay. stanbul.
MGH S Monumenta Germaniae Historica Scriptorum, Tomus X,
XII, XXVII, Hannoverae 1847-1925.
MGH SS Monumenta Germaniae Historica Scriptores RG in Usum
Scholarum, Tomus L, Hannoverae 1890.
MGHq Monumenta Germaniae Historica, Quellen zur
Geistesgeschichte des Mittelalters, Band 14, Mnchen
1993
MGT Moollarn Gizli Tarihesi, ev. M. L. Kaya, Kabalc
yay. stanbul 2011.
MGT Moollarn Gizli Tarihi, ev. A. Temir, TTK yay. Ankara
1995.
Miyamoto 1993 Y. Miyamoto, The Influence of Medieval Prophecies on
Views of the Turks, Journal of the Turkish Studies, Vol.
XVII, s.125-145.
Morgan 1986 D. O. Morgan, The Great Yasa of Chingis Khan and
Mongol Law in the Ilkhanate, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, Vol.49, No.1, s.163-176.
Morgan 1989 D. O. Morgan, The Mongols and the Eastern
Mediterranean, Mediterranean Historical Review,
Vol.4, No.1, s.198-211.
NPL Novgorodskaya Pervaya Letopis, red. A. N. Nasanov,
Moskva-Leningrad 1950.
zcan 2010a A. T. zcan, Mool-Rus likileri 1223-1341, Ege
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam
Doktora Tezi, zmir.
zcan 2010b A. T. zcan, Macar Papaz Juliann 1237 Tarihli Mool
Raporu, Tarih Aratrmalar Dergisi, C.XXIX, Sa:48,
s.89-99.
Pauto 1950 V. T. Pauto, Oerki po storii Galitsko-Volnskoy Rusi,
zdatelstvo Akademi Nauk SSSR.

455
 Altay Tayfun zcan

Paviot 2000 J. Paviot, England and the Mongols, Journal of the

Royal Asiatic Society, Vol.10, No.3, s.305-318.
Pelliot 1920 P. Pelliot, A propos des Comans, Journal Asiatique,
Tom 15, s.125-185.
Pelliot 1931-1932 P. Pelliot, Les Mongols et la Papaute, Revue de
LOrient Chretien, Vol.XXVIII, s.141-222.
Philips 1972 E. D. Philips, The Scythian Domination in Western
Asia: Its Record in Histoy, Scripture and Archeology,
World Archeology, Vol.4/No2, s.129-138.
PSRL I Polnoye Sobraniye Russkih Letopisey, Izdavayemoye
Arheografieskoy Kommissiyeyu Akademi Nauk SSSR,
Tom I, Leningrad 1927.
PSRL II Polnoye Sobraniye Russkih Letopisey, Izdenoe Po
Vsoeyemu Poveleniyu Arheografieskuyu
Kommissiyeyu, Tom. II, Sanktpeterburg 1843.
PSRL XVIII Polnoye Sobraniye Russkih Letopisey, Tom XVIII,
Moskva 2007.
Richard 1957 J. Richard, Lextreme Orient legendaiere au Moyen
Age: Roi David et Pretre Jean, Annales dEthiopie,
Vol.2, s.225-244.
Ricoldi de Monte Crucis 1864
Fratris Ricoldi de Monte Crucis, Liber Peregrinacionis,
Peregrinationes Medii Aevi Quatutor, ed. J.C.M.
Laurent, Leipzig.
Rockhill 1900 W. W. Rockhill, The Journey of William of Rubruck to
Eastern Parts of the World, London.
Rossabi 2008 M. Rossabi, Kubilay Hann Seyyah, ev. E. Uakl,
bankas Kltr yay. stanbul.
Roux 1986 J. P. Roux, La tolerance religieuse dans les Empires
turco-mongols, Revue de lhistoire des religions, Tome
203, n.2, s.131-168.
Roux 2002 J. P. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. A.
Kazancgil, Kabalc yay. stanbul.
Ruysbroeckli Willem 2010

456
 Chronica Maiorada Mool maj

Ruysbroeckli Willem, Meng Hann Sarayna Yolculuk

(12531255), ed. P. Jackson, D. Morgan, ev. Z. Kl,
Kitap yay. stanbul.
Ryazanovskiy 1931 V. A. Ryazanovskiy, Mongolskoye Pravo, Harbin.
Saunders 1969 J. J. Saunders, Matthew Paris and the Mongols, Essays
in Medieval History presented to Bertie Wilkinson,
Toronto 1969, s.116-132.
Schein 1979 S. Schein, Gesta Dei per Mongolos 1300: The Genesis
of a Non-Event, The English Historical Review, Vol.94,
No.373, s.805-819.
Simon de Saint Quentin
Simon de Saint Quentin, Bir Keiin Anlarnda Tatarlar
ve Anadolu (12451248), ev. E. zbayolu, Daktav yay.
Antalya 2006.
Strategikon Strategikon, haz. G. T. Dennis, ev. V. Atmaca,
Krmzkedi yay. stanbul 2011.
Sweeney 1982 J. R. Sweeney, Thomas of Spalato and the Mongols: A
Thirteenth Century Dalmatian View of Mongol
Customs, Florilegium, 4, s.156-183.
een 2001 Ramaan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve
Trk lkeleri, TTK yay. Ankara 2001
een 2012 Ramazan een, Ibn Fadlan Seyahatnamesi, Yeditepe
yay. stanbul.
Taal 2003 Ahmet Taal, Gktrkler I, TTK yay. Ankara.
Thomae Thomae Archidiaconi Spalatensis, Historia
Salonitanorum atque Spalatinorum Pontificum/ History
of the Bishops of Solona and Split, ed. and trans. D.
Karbic et al, CEU Press, Budhapest 2006.
Tiesenhausen 1941 Altnordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Haz. W. De
Tiesenhausen, ev. .H. zmirli, stanbul.
Togan 1981 Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun
Kitabevi 1981.
Turan 1955 Osman Turan, The Ideal of World Domination among
the Medieval Turks, Studia Islamica, No.4, s.70-90.

457
 Altay Tayfun zcan

Mateos Urfal Mateos Vekayinamesi (9821136) ve Papaz

Grigorun Zeyli (11361162), ev. H.D. Andreasyan,
TTK yay. Ankara 1987.
Uydu-Ycel 2007 Mualla Uydu-Ycel, lk Rus Yllklarna Gre Trkler,
TTK yay. Ankara.
Vernadsky 1938 G. Vernadsky, The Scope and Contents of Chingis
Khans Yasa, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol.3,
No.3/4, s.337-360.
Vryonis 1971 Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in
Asia Minor and the Process of Islamization from the
Eleventh through the Fifteenth Century, University of
California Press.
Watson 2002 G. Watson, 1200-1800 Yllar Arasnda Batdaki Orta
Asya maj, Trkler Ansiklopedisi, C.8, Ankara 2002,
s.334-341.

Altay Tayfun zcan

458