r;:::;;;::;:;:: DOQln '--------t

AVCIOGW
TiiRHlERin
TARiHi

kutuphaneci - eskikitaplarim.com

BEllftCIHITAP

TEKiN YAYINEVi
 Kapak:
SAiD MADEN

YAYLACIK MATBAASI
ISTANBUL -1982
 DOGAN AVCIOGLU

Ttirklerin Tarihi

BE$iNCi KiTAP

TEKiN YAYINEV1
 BE$iNCI KiTAP

I - ANADOLU SEL<;UKLU DEVLETi'NiN

KURULU$U

1 - Anadolu Turk Devleti, Bizans destegiyle

kurulur
2 - Yiikselm.e donemi Cl205-1243)
3 - Turkmen sorunu: Baba ishak olay1

II - ANADOLU'NUN iSLAMLA$MA VE
TURKLE$ME SURECi

1 - Selc;:uklu Devleti'nde Rum, Ermeni, Sur~

yani sorunu
2 - Anadolu kentlerinin ~ozmopolit yaam1
3 - H1ristiyan halklann islamlama~1: igdilj-
ler, dev:?irmeler
4 - Tiirkler ve Kurtler

III - ANADOLU'NUN EKONOMtK GELi$MESi

1 - Uluslararas1 ticaret ve denizlere a<;.:ih$

2 - ilk kapitUlasyonlar
3 - Ahilik ve gelien sanayi

1925
 IV - TURKiYE SEL<:;UKLULARI, BOYOK
SELc;UKLULARDAN A YRI YOL iZLER

1 - ishim-Tiirk-Bizans sentezi
2 - Toprak rejiminde islam modelinden ay-
rih
3 - Antifeodal merkeziyetc;:i devlet -
4 - Arazide devlet miilkiyeti ve askeri, ikta
sistemi

V - MOGOL 1$GALiNDE ANADOLU

1 - Mogol himayesinde Anadolu Cl243-1!61f

2 - Mogol yonetiminde Anadolu
3 - Turkmenlerin ilk beylik kurma deneme-
leri
4 - Anadolu ayaklanmalari

VI - ANADOLU FEODALiTESi
~

1 - Devlet miilkiyetinin c;:okii~ii ve ozel miil-

kiyetin yaygmlamas1
2 - Komiinal miilkiyetten bireysel miilkiyete
gec;:i~
3 - Senyorliikler ve koyliiniin serfle~mesi
4 - Eretna ve Kach Burhaneddin feodal dev-
letleri

VII - DOGU ANADOLU'NUN GERi KALI$

NEDENLERi

1 - Dogu Anadolu, Bati Anadolu'dan ayn

gelil~me c;:izgisi izler

1926
 2 - Dogu Anadolu'da Turkmen devletleri :
Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safe-
viler
3 - Anadolu'da alevilik ve $ah ismail

VIII - BATI ANAOOLU'NUN TURKLE$MESi

1 - Bat1 Anadolu'da Tiirkle~me, Dogudakin-

den b1zh olur
2 - Batl Anadolu .T\irk beylikleri
3 - Osmanh Beyligi

1927.
 I - ANADOLU'NUN TORKLERiN VURDU OLU~U

Biiyiik Selc;uklu sultanlan Alpars1an ve Meliki?ah,

Roma illkesi sayd1klari Anadolu'nun fethine yonel-
mezler, fakat 1071 Malazgirt Sava~1 ile Bizans ordu-
sunun yok olmas1, ozerk Tiirkmen gruplarma Ana-
dolu'da yerle1?me yolunu ac;ar.
Anadolu, Tiirkmenlerin 1018, daha dogrusu 1029
y1lmdan beri surekli akmlar diizenledikleri bir i.ilke-
dir. Akmlar, Selc;uklu sultanlarmm buyruguyla ya-
p1ldlg1 gibi, onlardan bag1ms1z da gerc;ekletirilir. Hat-
ta Selc;uklu sultanlarma kar!;>1t Turkmen gruplan ve
beyleri, anslanm ~nadolu'da denerler. Ornegin Al-
parslan'a ba~kaldiran Tfirkmen beyi Afin, Bati Ana-
dolu ic;lerine degin ilerler. Selc;uklu soyundan Er-bas-
gan , Alparslan'dan kac;arak navekiyye denilen
Turkmenlerle birlikte Bizans hizmetine girer.

EGE'DE TURKMENLER

Oguzlarin 24 boyu arasmda, ad1 gec;meyen .. nft.ve-

kiyye,, toplulugunun kimligi ac;1khga kavU!;)ffiU!? de-
gildir .Fakat bunun bir kabile ad1 olmaktan c;ok, bir
Tiirkmen kiimesine yak1$tirilan genel bir ad oldugu
soylenebilir. Navekiyye, kumesi, Seli;:uklu sultanlari-
na karI ayaklanmalarda rol alan bir grup bic;imin-
de goruhir. Bu grup Turkmen, Kutalmil?, Kavurt ve
Er-Basgan gibi Sel~uklu prenslerinin ayaklanmalan-
na katlhr. Yenik dii~unce de, Navekiyye Turkmenle-
rinin c;ogu, Selc;uklu'ya itaat yerine, ilkin Anadolu'ya,
1929
 .sonra Suriye'ye ka<;arlar. Kutalmu;'m ogullan, Suri-
ye'ye geldiklerinde, babalann1 tamyan bu Turkmen-
lerden destek gorurler.
cAsi Tilrkmen gruplarmm d1~mda, Sultan'a az
gok bagll Tiirkmen ~efleri de Anadolu'ya slk s1k akm~
lar yaparlar. Akmlara yalmz k1rsal bolgeler degi.l,
. saglam surlardan yoksun Anadolu kentleri de hedef
olur: Erzurum, Malatya, S1vas, Kayseri, Niksar, KOO:t-
ya Honas vb. akmlara ugrayan kentler arasmdad.1r.
Ne var ki, kentlerin de ele gec;irilmesine kar$m, 1071 '-
den once Tiirkmen ~efleri, kole insan, hayvan siirii-
leri ve degerli e!jya elde etmekle yetinirler ve Jo~
yakla~mca, Azerbeycari iislerine geri donerler. Bizans
ordusunun varhg1, yerle$meye izin vermez. Malaz-
girt'ten sonra ise, Tiirkmen ~eflerinin ve Tiirkmen
topluluklarmm surilleri ve c;oluk c;ocuklanyla birlik-
te, bu kez yurt tutmak ic;in Anadolu'ya aktiklan go-
riiliir. 1071-1075 y1llar1 arasmda Trabzon kenti ve c;ev-
resi Tiirkmenlerin eline gec;er. 1074 y1hnda Kastamo-
nu ve Karadeniz Ereglisi bolgesi, Turkmenlerle dolu-
dur. Sonradan imparator sec;ilen Bizans komutam
Anadolulu Aleksios, bu Tiirkmenl~rin eline tutsak
dii~mekten glic;lukle kurtulur. Ba!}ka Tiirkmen grup-
lan 1076 ytlmda Ege Denizi'ne ula!}Irlar. 1079 y1hn-
da Ege'de iyonya oolgesinde pek <;ok yere Tiirkmen-
ler egemendir.

KUTALMI$0GULLARl

Tiirkmen go<;ii, biiyiik boylann yer degi!}tirii bi-

<;iminde olmaz. Boylardan kopmu kii<;iik ozerk grup-
lar Anadolu'ya gelirler. Kii<;iik ayn gruplar arasmda
<;eitli birlemeler ve kaynamalar olur. Cevresinde
alp, noker, yolda., bahad1r, kolda!j vb. gibi adlarla
amlan bir miktar yigit toplayabilen sava<;I ki!}i, ufak
Tiirkmen gruplanm denetimi altma alabilir. Boylece
Anadolu'da <;eitli Turkmen gruplanrun denetirnini
1930
elinde tutan, biribirinden bagrms1z askeri !?efler gO-
riiliir.
Kutalm.1~ogullan, Sel<;uklu soyundan gelmek ne-
deniyle bir iistiinliikleri bulunma.kla birlikte, ilkin <;Ok
say1daki askeri fleflerden farks1zd1rlar.
Uc;O.ncO. Kitap'ta belirtildigi uzere, Arslan Yab-
gu'nun oglu Kutalm1~. kalabahk Turkmen'e dayana-
rak tahti ele ge<;irme kavgas1m, Bat1 iran daghk bol-
gelerindeki kalelerde b~anyla surduriir. Kutalmu~.
yeni sultan Alparslan'a karf;iI sava~ta olur. Kaynak-
lara gore, Alparslan, tutsak ald1gi Kutalm1~ogullan'
m oldurtmek ister, vezir Nizamulmi.ilk cayd1nr. ... Ya
gaza yaparak hizmette bulunmalan, ya da bu yolda
$ehit olarak ortadan kalkmalan., icin Sultan, Kutal-
m1~ogullan'm Bizans sm1rma surer, Bu iddialarm ger-
i(egi ne olc;ude yans1ttigi saptarunasa bile, Kutahm~
ogullan'nm Bizans smm sayllan Suriye Kuzeyinde
Toroslar bolgesine herhangibir yoldan geldikleri ka-
'bul edilebilir. Kutalm1f1ogullan burada sonuk ve s1-
kmt1h bir ya~am siirerler ve ilk kez 1074 yllmda
kaynaklarda adlan ge9er*: Suriye'de kendi hesab1-
na f etihler yapan Ats1z ile bozu~an Turkm en ~efi
$0kli, Bizans sm1nndaki Kutalm1~ogullan'm yardrma
>t;aginr. <;agnya Siileyman ve Mansur d1gmdaki iki
karde~ katlhr. Karde~ler, Bagdad Halifesi'nin ve Bii-
yQ.k Selc;uklu sultanlarmm b~ diimam a!?IrI ii Cts-
mailil Kahire Halifesi'nin hizmetine girerler ve Ats1z
ile sav~1rlar. Ats1z, tutsak ald1gi iki Kutalm1oglu'nu
isfahan'a, Melik!jah'a yollar. 6teki karde Silleyman
* Ymanc, Kt>ymen, Kafesoglu gibi tarih;ilerimiz, yeterli ka-
;rutlara dayanmadan Melikah'm Kutalmufm dart oglunu hep
birlikte Anadolu fethiyle gorevlendirdigini ve mensur verdi-
gini ileri silrerler. OSman Turan, bu iddiay1 tutarlI kamtlarla
i;Uriitiir. Ona gore, Alparslan zamam serbest bile bulunma-
yan Kutalm1l}Ogullar1, Melikah di:ineminin ilk gilnlerindekl
kanlkhklardan yararlanarak Anadolu'ya gelirler. Bizans kay-
naklar1 ve Ebu'l-Ferec, isyan halinde ve kacarak Anadolu'ya
;s1gmdrlar. der (Islam Ansiklopedisi, Siileyman ah maddesi).
1931
ise, Halep ve Antakya c;evrelerine akmlar yapar. Bu
kentleri ku~atrr. Amac;, ganimettir. Siileyman, Antak
ya'nm Bizans valisi ile anlarr ve 20 bin altm ka1"1-
llgmda Antakya ve c;evresini, baka akmctlardan ko-
rumay1 kabul eder.
Bu srrada, gorunfule gore Melik$ah'1n onay1 ile,.
Artuk ve Tutak gibi Tiirkmen efleri Anadolu'da bu'-
lunurlar. Cahen, Artuk'un Anadolu' ya yollam~rmn
ba1bozuk Tiirkmen topluluklanm disiplin altma al-
.may1 amac;lad1gim duiiniir1 .

ANADOLU'DA NORMAN,, DEVLETi

107l'i izleyen y1llarda yalmz Tiirkmen $0fleri de-

gi.l, iicretli Norman askerleri, Anadolu fethinin pein-
dedirler. Normanlann efi Ursel, atalannm Fransa:
ve Sicilya'da yaptiklanna benzer bic;imde, Anadolu'-
da yeni bir Norman Devleti kurma.yi planlar. Bizans':.
m Ermeni generallerinden Filaret de bir Ermeni Dev~
leti kurmaya c;ahir. Filaret, baz1 Tiirkmen efleriniil
de destegi.yle, Tarsus'tan Harput'a degin uzanan bor-
geyi egemenligi altma ahr. Anadolu ve Rumeli'deki
oteki Bizans generalleri de Istanbul'u ele ge<;inp im-
paratorluk tacm1 giyroeyi diilerler. Ne var ki, Roma
tacma goz diken bu) generallerin buyruklanndaki as'-
ker say1s1 bir iki bini a11maz. imparatorun da aske-
ri yok gibidir. Bu nedenle slk s1k Tiirkmen 1'efleri-
nin askeri gii9lerinden yararlanmay1 denerler. 6r-
negin iic; binden az say1da askere sahip Norman en
Ursel, Orta Anadolu'da egemenlik kurar. Sakarya;
yakmlarmda Bizans ordusunu yener, imparator'un
amcas1m tutsak ahr. Sakarya bolgesini ele gecirdik-
ten sonra, Bogazlar'a ula!?Ir. Uskiidar'1 atee verir ve
Anadolu'daki Bizans v'alilerinin itaatini saglamak
amac1y1a, tutsak amcay1 imparator Han eder. Tehli-
ke kar~1smda imparator Mihail, Artuk Bey'in hiz-
metlerini satm alrr. Artuk Bey, bir baskmla Norm.am
1932
~efini ve imparator'un amcasm1 tutsak eder (1073).
Ama fidye kar111hg1 her ikisini de serbest b1raklr.
Norman $efi, Amasya bolgesine gek.ilir: Ursel, bu kez
Amasya, Niksar bolgesinde ki.i.r;iik bir Norman Dev-
leti kurma pe!jindedir. imparator, Kafkasya'dan bir-
kac bin Alan askeri toplatarak Ursel'i engellemeyi
denerse de, b~aramaz. Norman i?efi, <;evredeki Turk-
men komutam Tutak ile ibirligi yapar. imparator,
bolgenin yerlilerinden General Aleksios'u paras1z ve
askersiz Amasya'ya yollar. Aleksios, para ve hediye-
ler kar$tl1gi Tutak'1 kazamr. Tutak, muttefiki Nor-
man gefini fidye kar!}1hgi Aleksios'a teslim eder (1074).
Amasya halkl, Ursel sorunu nedeniyle Bizans'a kar1
ayaklamrsa da, Aleksios, onlan yah$tirmay1 ba:]anr
ve K.astamonu bolgesi Turkmenlertnin elinden gilg-
lukle kurtularak, y~mnda. tutsak Norman $efi oldu-
gu. halde Istanbul'a doner.
SELCUKLU DEVLETi, BiZANS DESTEGi iLE
KURULUR

Norman tehlikesi onlenirse de, Kuzey Anadolu

bolgesinden ilerleyen Turkmenler, Ege k1yilarma ula-
fJll'lar. Kuzey Suriye bolgesinde bekledikleri ba$anla-
ri elde edemeyen KutalmiOglu Siileyman ve Mansur
karde~ler de, Turkmenleriyle birlikte, Guney yolun.:.
dan Bat1ya gelirler. Bu geli~ sm:tsmda Konya'y1 ve
Konya'ya egemen Gevale kalesini ele gec,;:irdikleri ile-
ri surillur. Bu s1rada Bizans, yine buyuk kan~1khklar
ic,;:inctedir. Ftumeli'de PeQenek TUrkleri Edirne'ye dog..
ru ilerlerler. Bolgedeki Bizans komutam Bryennios,
P~c;:eneklere ve bir k1s1m Turkmen'e da.yanarak, ken-
disini impa.rator ilan eder ve Istanbul'u almaya har
zirlarur. imparator Mihail, hapisten c;;:1karltigi Nor-
man ~efi Ursel ile Aleksios'u Bryennios iizerine yol-
lar. Arna Konya bolgesindeki Bizans komutam Bo-
taniates de ayaklamr. Bu general, Bizans'a s1g1mp
1933
 h1ristiyan olan Sel<;uklu ailesinden Er-Basgan ile itti-
fak yapar. iki mii.ttefik, Rum ve Ti.irkmen askerleriy-
Ie birlikte Kiitahya'dan izmit'e dogru ilerler. impara-
tor Mihail, <;1kar kar~1hgi Kutalmu~ogullari ile anla-
Sll', Kutalm1~gullari, yol ve ge<;itleri tutarlar. Arna
art1k Bizansh olan Er-Basgan, parlak vaadlerde bu-
lunarak amcaogullanm Botaniates'i desteklemeye ra-
z1 eder. Bizans kaynaklarina inanmak gerekirse, Ku-
talnuf?Ogullari, Botaniates'e feodal baghhk yemini
ederler ve onun hizmetine girerler. Kendisini impa-
rator ilan eden Botania.tes, iki bin Ti.irkmen askeriyle
birlikte lstanbul'a yiiriir. Botaniates'in askeri az ol-
dugundan, iznik'e Turk.men muhaf1zlar yerlef?tirilir*
0078). islam tarih<;isi ldrisi'nin c<;ok saglam kaJeye
* Prof. Osman Turan, ikiyilz kilsur y1l sonra yazllm1 anonim
Selcukname'ye ve uzaktaki Suriyeli iki tarihi;iye dayanarak.
tznik'ln 1075'te fethedildigini 1srarla ileri stirmekteclir. Bizans
yazarlarmm Sti.leyman, 1078'de iznik'te idi sozilnil. de 1078'-
den once Stlleym'an iznik'i almItli> diye yorumlama.ktadJr
(Selcuklular Zamanmda TUrkiye, s. 54). Oysa iznik, TUrkmen-
Ierin teknik olanaklar1yla almam1yacak bir kaledir. Nitekim
daha sonra Mel1k3ah'm kudretli komutanlari Porsuk ve Bo-
zan, iznik'i alamazlar. SOleyman'in Tilrkmenlerinin izaik'e
1075'te bafl3CI yoldan glrdikleri kabul edilse bile, bunun bir
aciklamas1 Yoktur. 1078'de bartCl yoldah bir miktar Tilrk mu-
hafiz yerleiimekle blrlikte, tznik'in Tilrk baskenti olu:;;u 1080,
hatta 1081 y1Ima uzamr. Ymanc; 1080, Kafesoglu 1081 tarih-
lerini verir ki, bu, gercege daha uygun gozilkilr. Bununla bir-
likte Ymanc;, Kafesoglu, Koymen Melikah'tan icazet alma>
kuramma sAdtk kalarak, Si.ileyman ve Mansur kardeler ara-
smda. bir anla:;;mazllk c;1kt1gm1, Silleyman'm agabeyi Mansur'u
Sultan'a Asi!> dtye Meitk:;;ah'a jurnallediginii> ve Melikah'-
m komutam Porsuk'u yollay1p Mansur'u oldilrttilgilnil ve Ana-
dolu httkilmdarhg1 men:;;urunu Sftleyman'a verdigini ileri sil-
rerler. Osman Turan, bu goril:;;leri, kanun1zca hakh olarak, ge-
c;ersiz bulur. Oy1e gorilntir ki, tilm TUrkmenleri kendi vasali
sayan Melikah, itaatsiz Stileyman ve Mansur kardeleri ce-
zalandmnak ttzere 1079'dan once Porsuk'u Anadolu'ya yollar.
Mansur'u oldtiren Porsuk, Siileyman'1 ele geclremez. Blzans'm
tniittefiki Silleyman kar:;;ismda, PorsUk cekilmek zorunda ka-
hr.
1934
sa.hip Bitinia'nm en buyiik kenti diye tamttig1 iz'-
nik' e Tiirkmen askeri boylece savaemadan girer. Ote-
ki TU.rkIDenler ise, Uskiidar'da c;ad1rlanm kurarlar.
Botaniates, imparator sec;ilir. Turkmen askerinin des-
tegiyle, Rumeli'de Peceneklere ve bir miktar Tiirk-
men'e dayanan Bryennios yenilir, tutsak ahmr. Ne
var ki, bu kez de istankoy'de geni!? arazilere sahip
Melissenos ayaklamr. Melissenos, Ege bolgesindeki
Tiirkmenlerden destek arar. Askeri az oldugundan
Bati ve Orta. Anadolu'da destegini kazand1g1 bin;ok
kaleye Tiirkmen askeri yerle$tirir. istankoylii f eodal
f}ef, iznik'e girer. Istanbul'a yiiriiyU.$e haz1rlamr. im-
parator Botaniates, ordu yollay1p iznik'i ku$atir. Me-
'
lissenos, Eski$e~ir c;evresinde dola$an Siileyman'a bEI.$-
vurur. Siileyman ve Melissenos'un TUrkmenleri, Bi-
zans ordusunu piisk~erek 1080 ytlmda Ka~bkoy on-
lerine gelirler. Ne var ki, Rumeli'deki General Alek-
sios daha becerikli 91kar, elini 9abuk tutup Melisse-
nos'tan once Istanbul'da tahta oturur. iznik, bOylece
Siileyman'a kahr. Yeni imparator, Tiirkleri Bogaz kl-
ytlarmdan uzakla$t1rmak icin harekete gec;erse de,
Balkanlarda Norman istilas1 ba$lar. Norman istilas1
kare1smda her yerden, hatta yuzbinlerce altm vere-
rek Alman lmparatorundan bile yard1m arayan Alek-
sios, Siileyman'm Tiirkmenlerine muhtac; kallr. im-
parator, askeri gii.ciinden yararlanmak lizere, Suley-
man ile ittifak .yapar (1081). Siileyman'm saglad1g1
Ti.i.rkmen sav~c;;Ilan Rumeli'de baanh olur. 1ttifak
anlaijmas1 geregi., Siileyman, Bogazlar'dan tzmit Kor-
fezi'ne dogru geri c;ekilir. iznik, Siileyman'm baken-
ti olur.
DEVLET, HENUZ BIR U<; BEYLlGIDIR

GOriildugu lizere, Tiirkmenlerin. BatI Anadolu'-

da genilemesi Bizans feodallerinin destegiyle ger~ek
l0$ir, en azxndan kolayla1r. Berkitilmi kent ve kale-
1935
 leri sav~la ele gec;irme teknik ve ara9lanndan o ta-
rihte yoksun bulunan Tilrkmen savaf?Q1lan, Bo.tani-
ates ve Melissenos sayesinde, direnQle kar$Ila$madan
kentlere yerle11irler. Bizans imparatorlan ve general-
leri, Ulkelerini yitirebilecekleri kU$kUSUlla kap1lma-
dan, Orta Asya geleneklerini heniiz koruyan, $Sma-
nist inarn;lanm surduren orgiilii uzun sac;ll Tiirk-
men sava$c;1lanyla i$birligi yaparlar. Zira Bizans'm
daha Atilla doneminden beri Orta Asya'dan akan
Turklerle, yani Hunlar, Uz'lar COguziar), Pec;enek ve
Kumanlar ile uzun bir deneyimi vard1r. Bizans, -Bal-
kanlarda s1k slk depremler yaratan bu Turk toplu-
luklanm eritmeyi ve oziimlemeyi ba$arm11?tlr. Hrris-
tiyanlai?tirma, imparatorlann oziimleme yolu olmui?-
tur. "Tiirkopoli" denilen h1ristiyan Turk asker, XIII.
ve XIV. yiizy1llarda dahi, Istanbul'un onemli bir as-
keri gucudur. Bizans, bu kez Kuzeyden degil de Gii-
neyden gelen Turkmen sava11r;.:1lanm oteki Tiirkler gi-
bi ozumleyeceginden guvenlidir. Nitekim SelQuklu so-
yundan Er-Basgan, daha Malazgirt'ten once, Tiirk-
menleriyle birlikte h1ristiyan olup Bizans hizmetine
girer. Aleksios, Bati Anadolu'daki birc;ok Tiirkmen be-
yini ve ilhan adh kornutam Istanbul'da vaftiz etti-
rir. Akku$ adh hlristiyan Tiirkrnen $efi, Bizans'm
Tiirkmenleri Anadolu'dart geri atma saval}larmda on
planda rol oynar. Bizans, Selc;uk sultanlanru bile h1-
ristiyanla1,1tirmaya ve oziimlemeye <,;:ahl}ir. Bu deneyim
ve giivenle, iniparatorlar, Tiirklerle il;?birligi yapmak-
tan, kent ve kaleleri onlara a<,;:maktan <,;:ekinmezler.
Anadolu'yu Bizans arazisi sayan ve yeniden ele ge-
r;.:ireceginden ku$kusu bulunmayan Aleksios, Siiley'"
man ile yaptig1 1081 antlal}mas1yla, onun Anadolu'da
egemenligini taruinakta sakmca gormez. Kaynaklar-
da yeterli bir a<,;:1khk yoksa da, Aleksios'un Marma-
ra k1yilarmdan Kuzey Suriye'ye degin uzanan belir-
siz bir alam Siileyman'a b1raktigi soylenebilir. Fakat
birak1lan arazi, z~ten imparatorlugun elinde degil~
1936
 dir, Filaret ve benzeri Bizans diimanlarmm elinde
dir. imparator, Bizans kaynaklanna inanmak gere-
kirse, vasali sayd1gi Suleyman'1 Doguya yoneltmekle
hem kendi arazisini kurtarm.ay1, hem de Marmara
ve Bogazlar uzerindeki Tiirkmen bask1s1m aza.ltmay1
umar.
Baf$kenti tznik olan Anadolu Tiirk Devleti'nin te-
melleri boylece atllm1e olur. Bizans kaynaklan, Sii-
leyman'da.n sultan,. diye soz etmeye balarlar. Son-
raki islam ka~naklan ve birc;:ok c;:agda tarihc;:imiz,
Sultan,. unvanmm Melikah ve H&life tarafmdan
verildigini ileri surerlerse de, bu sonradan yaptlm1$
bir yak1~t1rmaya benzer. Zira Melikah ve Nizamiil-
miilk, sultanhg1 kimseyle pa.yl~mazlar. Slkl denetim
aJtmda tuttuklari Ha.life, onlarm onay1 olmadan kim.:.
seye sultanhk dag1tamaz. Ote yandan olaylarm ak11,
Melikah'm Anadolu'aa bir Turk Sultanhg:J.'nm ku
rulmas1m hie;: ho kartlamad1g1m gosterir. Esasen iz-
nik Sultanhg1, heniiz bir devlet niteligi. ta1maktan
hayli uzaktir: Arazi smirlan belli degildir. Sfiley-
man'm egemenligi, baz1 kent ve kalelere yerletiril-
mi az say1daki Turk garnizonlanndan ibaret kahr.
Bizans, birc;:ok kent ve kaleyi elinde tutar. 0 tarih..
te, sonraki bakent Konya.'mn bile Siileyman elinde
oldugu kesin degildir. 1080 ytlmdaki yeni goc;:lerle sa-
ytlari c;:ogalmakla birlikte, Anadolu'da Tiirkmen sa-
yis1 sm1rhd1r. Az say1daki Tiirkmen, onemli yol, ge-
Qit ve kaleleri denetleme yoluyla, geni~ bir alanda
etkinlik saglar. Ostelik Siileyman'm Tiirkmenlerin
tiimiiniin denetimini saglad1g1 soylenemez. Suleyman''"
m ordulari birkac; bin athyi a~maz. Bu nedenle bir
sultanhktan c;:ok, Prof. Osman Turan'm deyimiyle;
cmiitevazi bir UQ beyliginin kurulm&Sl SOZ konusu-
:dur2. Sultan unvam, herhalde Sfileyman'm kendisi-
ne yak1$tird1g1 ya da <;evresindeki Tiirkmen beyleri-
nin yak1$brd1gJ. bir unvand1r. Sultan gibi, ah:
unvam da kullamhr.
:512 1937
 BUYUK SEL(:UKLULAR, ANADOLU TURK
DEVLETiNE KAR$I (:IKARLAR

Bizans ile ittifak yapan Siileyman $ah, 1znik'e

akrabas1 Ebu'l-Kasrm'1 komutan birakarak uc bin at-
byla eski Bizans generali Filaret'in eyaletlerini fe..:
tih amac1yla Kilikya'ya yollamr. Bizans'm Dogudan
S1vas ve Kayseri bolgesine Erm.eni surgunii politika-
s1 ve arahks1z Selguklu akmlan nedeniyle. Bat1ya ar-
tan say1da Ermeni gogii olur. Firat klyllannda, To-
roslarda, Kilikya, Mara, Urfa bolgelerinde Ermeni
nili'us cogahr, birgok ufak Ermeni beylikleri kurulur.
Tiirklere kar91 Bizans'm Malatya-Antakya sm1nm ko-
rumakla gorevlendirilen Filaret, Malazgirt savru;;m-
dan sonra, Bizans ordusundan kopan Turk ve Frank
askerlerinin de kendisine kattlmas1yla bolgede ge-
niler. Harput'tan Kilikya'ya uzanan Malatya, Urfa,
Mara, Goksun, Tarsus, Anazarba, Masisa, Raban ve
Antakya'y1 kapsayan geni bir alanm egemeni olur.
Eski imparator Botaniates ile ibirligi. yapan Filaret,
imparator Aleksios'un belli bah du9manlanndan bi-
ridir. Silleyman'm Filaret iizerine yiiriimesi, Bizans'-
1n onay1 ile olur. Siileyman $ah, 1082-1084 y1Ilannda
Tarsus, Adana, Masisa, Anazarba ve buti.in Kilikya' -
YI ahr. TrablU:sam ii egemenlerinden, Tarsus'a ii
kad1 ister*. Onun ii kad1 istemesi, siinniligin ampi-
yonu Selcuklu Sultani Melik9ah'a kar91thgm1 belir-
tir. Nitekim, Kilikya'da Suleyman $ah'm ve Yukan
* Kilikya kentlerindeki Tiirk egemenligi, o tarihte, askeri gar-
nizon yerle9tirilmesinden ibaret kahr. 1097'de Kilikya Hach' -
ya gecer. Hach tarihcileri Tarsus'u Oyle anlat1rlar: Halk, Rum
ve Ermenidir. Tilrk cok azd1r. Askeri otoriteyi elinde tutan
silahll Tiirkler, kale ve kulelerde gorevlidir. H1ristiyanlann si-
Iah ta1mas1 yasakt1r. Onlar yalmzca ticaret ve tarimla u~ra-
91rlar. Hach yaklaf,!mca, kent halk1 Tarsus'u teslim eder. Ku-
lelerdeki Tiirk sava9c1lan, gece kendilerine ait kap1dan cik1p
gitmek zorunda kallrlar (William Archbishop of Tyre, A his-
tory of deeds, s. 179-181).
1938
 Ceyhan bOlgesinde ba!jka bir Tiirkmen i;;efi Buldac1'-
nm sald1nlanna ugrayan Filaret, Melik!]ah'm vasal-
ligini kabul eder. Hatta Melik$ah'm giivenini kazan~
mak i<;in islam olmaktan <;ekinmez. Bu nedenle, Me-
lik$ah vasali Filaret'in arazisine sald1n, bir anlama
Sultan'm arazisine sald1n anlamma gelir.
Filaret'ten Kilikya'yi alan Siileyman'a, 1085 ba-
11mda. Antakya kendiliginden teslim olur. Sfileyman,
300 sav0,$<;ayla kente girer. Baz1 kaynaklar, Antakya'-
daki Siileyman'm Melik!]ah'm egemenligini tammak
i<;in giri$imde bulundugunu yazarlarsa da, bu kui;;
kuludur. Zaten olaylarm ak1$I, bir uzla$maya izin:
vermez. Siileyman, Meliki;;ah'm vasali Halep egemeni
Muslim ile savai;;1r, onu oldiiriir ve Halep'i ku$atir.
Halep, kenti teslim alsm diye Meliki?ah'a bai;;vurur.
Melik$ah uzaktad1r. Sultan'm daha yakmda, $am'da
bulunan karde$i Tutu$ yeti$ir. Tutu$, 1073 y1hnda
Anadolu f ethinde tamd1g1miz Tiirkmen i;;efi Artuk ile
birlikte, Kutalmii;;oglu'nu bozguna ugrabr. Sfileyman
$ah oliir Cl086). Siileyman, Muslim ve Filaret'in Ku-
zey Suriye'deki miras1, sava!]madan Melik$ah'a ge.o
<;er. Sii.leyman'm Antakya'daki veziri, Siileyman'm
ogullan Klh<; Arslan ve. Kulan Arslan ile ken ti Melik..
$ah'a teslim eder. Sultan, Siileyman'm ogullannt
iran'a goturiir. iznik Devleti, sultans1z kahr.
Melik$ah, bununla da yetinmez. Anadolu Turk..
men $eflerini cezaland1rma eylemleri diizenler. Su-
leyman aynld1gmda, iznik'te akrabas1 Ebu'l-Kas1m
vekildir. Onun kardei;;i Ebu'l-Gazi Hasan Bey, Kapa-
dokya'da, adm1 verdigi Hasandag <;evresinde fetihler
vapar. Kastamonu <;evresinde, buyiik bir olas11Ikla
tznik'ten ba~ms1z ba$ka bir Tiirkmen i;;efi, Karate-
kin goriiliir. SUleyman'm Antakya'ya girdigi y1l, Ka-
ratekin Sinop'u ele ge9irir. Ege bolgesinde, izmir ve
Efes'te de <;aka <<.;akan) ve Tengribirmi$ adh $efle-
rin yonetiminde, yine bagims1z T'iirkmen beylikleri
ortaya <;1kar. lznik'teki Ebu'l-Kas1m, Bizans kaynak-
1939
 letnna inanmak gerekirse, sultan,. unvarum al!r ve
Sfileyman'm 1081'de Aleksios ile yaptig1 ittifak1 boza-
ra.k, Marmara ve Bogazlar'da geni!?ler. Gemlik ya.km~
lannda yerli Rum gemicilerden yararlanarak donau-
ma yapar. Aleksios, bu donanmay1 yaktinr. Tadikios
adh Tilrk generalini yollayarak fznik'i ktJ.$at1r.
Kendisini Anadolu'daki butiin Tiirklerin yiiksek
$efi sayan Sultan Melik$ah, denetimi d1$mdaki bu
geli!'}melere ilgisiz kalmaz. Antakya'y1 ald1ktan son-
ra Istanbul'a bir elci ve tznik'e asker yollar. Askerin
ba.i,mda kole komutanlardan Porsuk vard1r. Porsuk,
1079'dan once de Sultan tarafmdan Kutalm1goglu Sii-
leyman ve Mansur karde!'}leri itaate almak uzere :Ba-
h Anadolu'ya yollarur. Porsuk, Mansur'u oldurerek
geri doner. Bu ikinci geli!'}te Porsuk, fznik'te Ebu'l-
Kasrm iizerine yiiriir. Porsuk tehlikesi kan~1smda
Ebu'l-Kas1m Istanbul'a giderek Aleksios ile uzlaq1r.
Melik!'}ah'm elc,;:isi ise, Aleksios'a ittifak onerir. One-
riye gore, tmparator, Melikgah'm ogluna kiz1ru Te-
recektir, kan;1hgmda Sultan, deniz k1y1larmdan ve :Ba-
fadan Tlirkmert'i geri Qekecektir. Aleksios, oneriden
Karatekin'in f ethettigi Sinop'u yeniden ele geQirmek
ic,;:in yararlamr ,fakat klz vermeye ve ittifaka yana!'}-
maz. tznik'i km~atan Porsuk'a kar!'}1 Ebu'l-Kas1m'1 des-
tekler. Porsuk, c,;:ekilmek zorunda kahr. Arna Melik-
:jah, onerisinden vazgeQmez. 1092'den once, Bazan
adh unlii kole komutamm 1znik kU$atmasma yollar.
Bozan, !mparator'a Sultan'm mektubunu getirir. Bi-
zans kaynagma gore, Melik!'}ah yine ogluna tmpara-
tor'un k1Z1m ister. Kar!'}1hgmda tznik'ten Antakya.'-
ya kadar Anadolu arazisinin, yani Siileyman'm Ul-
kesinin Bizans'e geri verilecegini vaadeder. Sultan,
Anadolu'daki Tiirkmenleri itaat altma almak i<;in tm-
parator'a istedigi miktarda asker yollamaya haz1r-
dir. Melik$ah, ~oyle yazar:
c - !mparator, durumunuzu biliyorum. Tahta. ~1-
kar c,;:ikmaz, birc,;:ok tehlikelerle kar!'}tla:jtiruz. Latin-
1940
 letle CNormanlar> i!~i bitirdikten sonra size karfi1 is-
kitlerin CPec;enekler) nas1l hazirland.Iklanm, Ebu'l-
Kasrm'm da SUleyman ile aramzdaki antla9may1 bo-
zarak nas1l Kad1koy'e kadar yagma ettigini ogrendim.
E~r Ebu'l-Kas1m'm o bolgelerden attlmas1m istiyor-
san, k1zm1 ogluma gonder. Boylece, benimle muttefik
olacak, hic;bir engel ile karl}1la9mayacak ve yalruz
Anadolu'da degil, illirya'ya kadar Avrupa'da da ba-
9&nya ula9acaksm. Bundan boyle, gonderecegi.miz
kuvvetler sayesinde kimse sana kar91 koyam1yacak-
t1t8.
E.aradan Pec;eneklerin, denizd.en izmir TU.rk ege.!
meni <;aka'run ciddi tehdidi altmda bulunan impara-
tor, kiz vermeye isteksizse de, bu kez Selc;uklu Sul-
tam'mn onerilerini kabule haz1rd1r. Anla9mak llze-
re Melikah' a elc;i yollar. Bozan ise, iznik ku!]atm.a-
s1ru slirdiiriir. Kaleyi almayi baqaramayinca, Ulu-
bat' a 9ekilir. Arna iznik iizerinde Bozan tehdidi su-
rer. Dayanmanm gii91iigum1 goren Ebu'1-Kasrm, kar-
deEJi Ebu'l-Gazi'yi iznik'te b1rakarak 15 katir yiikii
altm ile bagi9Ianmak iizere iran'a Melik9ah'a gi-
der. Bozan'm geri c;ekilmesini, iznik egemenliginin
onaylanmasm1 ister. Melik9ah, Anadolu sorumlusu
ve yetkilisi Bozan oldugundan, onunla anla1,?mas1 ic;in
Ebu'l-Kas1m'1 geri c;evirir. Bozan, yolda yakalattigi
-iznik Sultamm yaymm kiri9iyle bogdurur. Fakat
bu srrada Melik9ah'm oliim haberi gelir. Bozan, va-
kit gec;irmeden Anadolu'yu brrak1p iran'a yollanrr.
Oliim haberini yolda duyan Bizans elc;isi de geri do-
ner. Melik9ah - Aleksios ittifak1 boylece sonuc;suz ka-
, !Ir. Bundan sonra Biiyiik Selc;uklu sultanlan, Tapar'-
in onemsiz bir miidahalesi sayilmazsa, Anadolu i9le-
riyle bir daha ilgilenmezler. Anadolu Sel~uklu Dev-
Ieti, Biiyiik SelQuklu Devleti'nden tama.men bagim-
s1z olarak ve hayli farkll bi<;imde geliir.

1041
 ROMA iMPARATORLUGU PE$1NDEKl
TURKMEN $EFi

Melikah'm oliimu uzerine, Siileyman Sah'm og-

lu Kllu;: Arslan f1rsat bulup kacarak, bir miktar Na-
vekiyye.. Tiirkmeniyle birlikte iznik'e gelir. Sultan
unvamm ahr. Kllu;: Arslan'm komutam ilhan, Ulu-
bat ve Kap1dag'da yay1lmak isterse de, Bizans'a tut-
sak dii$er. Bu s1rada Marmara yoniinde geni11leyen
~ka bir Turkmen efi vard:tr. Bizans imparatorla-
nmn ta$1d1gi Basileus,. unvamm alan bu Tiirkmen
flefi, Istanbul'u ele ge<;;:irip Roma tahtma otunna ca-
basmdadir.
<;aka C<;akan> Bey'i, Bizans kaynaklannda veri-
Ien bilgilerden taruyoruz. 0, kii(,{iik soylu smlfm-
dan bir sav~(,{I iken, Bizans'a tutsak diier. Soylu
ve yetenekli oldugundan saraya ahmr, Homeros'tan
f}iirler okuyacak kadar Yunan kiiltiiriinii ogrenir.
6nemli bir soyluluk riitbesi elde ederek Bizans soylu
sm1fma girer.
<;aka Bey'in kimligi. tartlma1Id1r. Prof. Kurat,
onun Rumeli Tiirklerinden gelmesi olas1hg1 iizerinde
durur4 Fakat Ege'ye yay11an Tiirkmenler arasmda
akrabalan bulunan ve bu Tiirkmenler iizerinde oto-
rite saglayan <;aka Bey'in Azerbeycan'dan Anadolu'-
ya akan Tiirkmenlerden gelmesi daha biiyiik bir ola-
sib.ktir. Yan destan, yan tarih bi<;;:imindeki Dani-
mendname,.de gecen Oguzlann <;avuldur boyundan
<;aka, belki de bu Tiirkmen beyidir. Bizans saraym-
da <;aka, 1078 yilmda imparator olan Botaniates'den
destek goriir, riitbe ahr. Fakat 108l'de tahta <;;:1kan
A1eksios ile anlaarnaz. lsanbul'dan ka<;;:1p izmir bol-
gesine gelir. Rumca ogrendikleri anlaIlan bOlge Tiirk-
menlerinin destegiyle izmir Beyligi'ni kurar. Bizans'-
tan Urla ve Foca'y1 alarak geniler. Rum ustalan kul-
lanarak donanma yapar. Midilli ve Sak1z adalanm
ahr. Niyeti, kara ve denizden ilerleyerek Istanbul'u
1942
ele ge<;:irmektir. Bu ama<;la, uzun sU.redir Bizans'1 u~
raJltlran Pe<;:enek Tiirkleriyle ili~ki kurar. iznik'teki
Ebu'l-Kas1m ile ittifak ara~tlnr. Fakat Melik~ah'm
iznik iizerine yollad1gi komutam Porsuk'un tehdidi
kaI'1smda Ebu'l-Kas1m, Caka'dan yiiz <;evirip Bizans
ile ittifak yapar.
Pe<;enekler 1087-1089 sava~larmda Bizans'1 agir
bir yenilgiye ugratirlar. Kei?an'a dogru ilerlerler. El-
yollay1p Pe<;enek ile ittifak yapan Caka, adalan ii?-
gal ederek Gelibolu'ya dogru ilerler. Aleksios, son
bir <;abayla iki kuvvetin birlei?mesini engellemeye <;a-
lu~ir. 1091 bahannda Kumanlann destegini kazana-
rak Pe<;enekleri agir bir yenilgiye ugratrr. Pec;enek ye-
nilgisine kari?m, Caka Bey, Istanbul'u fetih planla-
nndan vazgec;mez. Kui?atma kuleleri yaptrrarak Bi-
zans'm Canakkale Bogaz1'ndaki gumriik merkezi olan
Abydos'u kui?abr. Ne var ki, Caka Bey, ittifalom ka-
zanmak i<;in k1z1ru verdigi iznik Sultani Kihc; Ars-
lan'dan destek gonnez. Tam aksine, Caka'y1 rakip
sayan K1l11,; Arslan, imparator He ittifak yapar ve
Canakkale Bogaz1'na dogru yiiriir. Bizans donanma-
s1 ile Selc;uklu ordusu arasmda s1k1i?an Caka Bey,
uzlai?mak uzere damadmin yanma gider. iddiaya go-
re, K1hc; Arslan bir ~olende Caka Bey'i oldiirtur. Fa-
kat Caka soyunun izmir Beyligi ya~ar. 1097 yilmda
!zmir'de yeni bir Caka Bey egemendir. Onun Caka
Bey'in kendisi degilse bile, oglu oldugu dii~iim'.iliir.
Her hal-u-karda, Kih<; Arslan, Fatih Mehmet'in 400
yll sonra ger<;ekle~tirdigini ba~armaya <;ah~an <;aka
Bey'i etkisiz k1larak, Bizans imparatoru'na onemli
bir hizmet yapar.
Klh<; Arslan, Bizans'm miittefiki olarak, babas1
Sfileyman $ah gibi, Doguda fetihlere yonelir. 1095
yilmda Melik~ah'1n Malatya yoneticiligine atad1gi Er-
meni Gabriel'in elinden bu kenti almaya <;ah~1r. Ku-
~atma uzun surer. Ha<;hlarm iznik oniine gelmesi

1943
uzerine, Ktl1c Arslan kuatmay1 kaldirmak zorunda
kahr.

DAN1$MEND GAZi

Bu sirada kaynaklarda Hac;h sava~lanyla ilgili

olarak, Anadolu'daki bai:Jka bir islam i:Jefinin ad1 ge-
c;er. 0, Farsc;a bilge kil'Ji anlamma gelen Dani12mend
ad1yla arullr. Tiirbesi, .Anadolu Tiirklerinin yiizytllar
boyu en kutsal yerlerinden biri say1lan bu ki9i, XIII.
Yiizytlda hakkmda yaz1lan Danii:Jmendname" ile bir
destan kahramam olarak ya9ar. Gen;ek amlarla ef~
saneleri kan9tiran yap1t, daha sonra Dani9mend ili
adm1 kazanan Amasya, Tokat, Niksar bolgesinde bu
islam gazisinin gerc;ekletirdigi fetihleri anlatir. Ho-
rasan'da iranh halk kahramam Ebu Miislim'in, Ana-
dolu'da Arap balk kahramam Battal Gazi'nin oykii-
lerini ogrenen Tiirkmenler, Dani9mend Gazi'yi bu ge-
leneklere baglarlar. 0, Batta! Gazi'nin kasabas1 Ma-
latya'dan c;:1karak K1z1hrmak- Yei:Jihrmak bolgelerini
fetheder. ilginc;tir ki, Ermeni yazarlan, onun iran
Ermenisi oldugunu ve hatta eski Ermeni kral soyu
Arsaklilardan indigini ileri surerler. iddia, etno-kiil-
tiirel yakla1m ac;1smdan ilginc; olsa bile, Tiirkmen-
ler iizerinde etkinlik kuran, destanlai:Jan ve belki de
bir ~aman ailesinden geldigi ic;in, bilge Cdani9mend}'
unvamm tag1yan bu ki9inin Tiirkmenliginden ku9ku-
ya gerek yoktur. Babasmm Taylu,, ad1 da, bir Turk
ad1d1r*.
Selc;uklular, Anadolu'nun Suriye, Toroslar, Kan-
ya uzerinden izmit Korfezi'ne uzanan Giiney yolu-
na egemen iken, Dani9mend Giinefitekin Ahmet Ga-

* tTnW. Anadolu tarihc;isi Prof. Mukrimin Halil Ymanc;, Bizans

ve Ermeni kaynaklarma dayanarak, Dani9mend Gazi'nin Er-
meni dtinmesi oldugunu israrla ileri surer (Tlirkiye Tarihi.
Selc;uklular Devri, s. 89-104).
19H
zi, S1vas, Kayseri ve Ankara yonundeki Kuzey yolu-
nu elinde tutar.

TORK DENiZCiLiGi KISA SURER

Bu srrada, Anadolu'ya gec;en Ha<;hlar iznik'i ku-

at1rlar. Malatya ku~atmasm1 biralnp geri donen Ki~
he; Arslan, kuatmay1 yanp iznik'e girmeyi baara-
maz. iznik'teki Turk efleri ve Caka'nm klz1 olan
K1hc; Arslan'm kans1, 1097 yazmda kenti Bizansh-
lara teslim edip, Istanbul'a giderler. K1hc; Arslan H~
h'yi Eskiehir'de goguslerse de tutunamaz. Kararg'a-
hmda bulunan c;e~itli renkte c;adrrlar, c;ok say1da
e~ek, yuk atlan ve deve Hac;hlarm eline gec;er. Hac;-
hlar ilk kez deveyi tamrlar.
K1hc; Arslan, da:Q,a sonra Kanya iizerinden Su-
riye'ye yonelen Hac;hya karI y1pratlc1 ~avalar ve-
rir. Hac;h tarihc;isi, Konya ve Eregli bolgesindeki Turk
y1pratma taktig:ini oyle ac;1klar:
cKentlerinin direnebilecegine guvenmediklerin-
den, Turkler, kentleri ve butiin bOlgeyi y1k1p yakt1-
lar. Sonra kar1, c;ocuk ve siiriileriyle tum mallanm
yanlanna alarak eriilmez daglara ka<;tilar. Tek
umudlan, h1ristiyanlann besin. s1kmt1smdan tiikenip
h1zla Ulkelerinden gec;ip gitmelerinde yat1yordu. Bun~
da yam.lmadllar. Zira Hac;hlar, yiyecek bulunmayan
c;orak araziden kac;t1lar ve h1zla ilerlediler. Eregli'yi
birak1p Mara'a geldiler,,~.
Bu srrada Niksar'1 bakent yapan Danimend Ga-
zi, l3ayburt c;evresinde Trabzon Rumlarma kar1 sa-
valar verir, 1098-1100 y1llarmda, iic; y1l yazlan gelip
Malatya'y1 kuatlr. Ekini ve baglan yakru.ak kenti
teslim olmaya zorlar. Malatya'y1 kurtarmaya gelen
Antakya sahibi Ha9h efi Bohemond'u tutsak ahp
Niksar'a kapar. Ha9hlarla ittifak eden imparator
Aleksios ise, 1071'de yitirdigi Ege bolgesinin fethine
giriir. Bizans, kara ve denizden izmir'e yuriir. izmir,
1Q45
Bizansltlann eline gecer. Sel9uk ve Edremit'teki Tiirk-
men l?efleri, Bizans ordusu kar$1smda cekilirler. Tiirk-
menler, Menderes nehrini ge9erek icerilerde toplamr-
lar. Turkmen'i izleyen Bizans .imparatoru, Sart, Ala-
l?ehir, Denizli ve Honas'1 geri ahr. Boylece kly1 ool-
geleri ve Menderes vadisi yitirilir. Tiirkmenleri Ege
sahilinden ve nehir vadilerinden Frigya ve Anadolu
yaylasma iten Aleksios, Eski11ehir ve Bolvadin iize-
rinden Ak11ehir ve Konya'ya dogru yuriir. Hacltlar
Antakya'da onu beklerler. Fakat Aleksios, dar bir bol-
gede yogunl~an Turkmen direni11i kar111smda daha
oteye gitmeyi uygun bulmaz. Tiirkmen elinde telef
olmasmlar dii11uncesiyle, Alal?8hir bolgesindeki .Rum-
lann cogunu birlikte geri gotiiriir. DU.$man gelirse
1ss1z ve yik1k bulsun, besinsiz kalsm diye genif} bir
oolgeyi y1klp yakar.
imparator geri 9ekilirken, Kudiis'iin f ethinin ver-
digi cof}kunlukla yeni Hach dalgalan Anadolu'ya akar.
1101 baharmda gelen ilk daigay1, .iznik'ten Eskif}e-
hir'e dogru ilerlerken, K1hc Arslan puskiirtur. Bu-
nu daha biiyiik bir dalga izleyince, K1hc Arslan, Da-
nil?mend Gazi'den yard1m ister. Eskif,?ehir'e ul~an
ikinci Hach dalgas1, Konya iizerinden Kudiis'e yol-
lanmak yerine, Niksar'da tutsak bulunan Bohemond'u
kurtarmak amac1yla Ankara'ya dogru Kuzey yoluna
yonelir. Ankara dii$er. H~hlar, anla$ma geregi, An-
kara'y1 Bizans'a geri verirler. Fakat <;ank1n'yi alama-
yan Hachla.r, Turk saval?t;1lanmn besinsiz birakma ve
baskmlar yontemiyle iyice y1pramrlar. K1hc Arslan
ve Dani$mend ortak giicleri, 1101 yazmda K1z1hrmak
yaklmnda Hachlan yok ederler. Hachlar, yenilgiden
cTiirklerle anlaiz1p Hach ordulanm 1ss1z yollara yo-
neltti ve tuzaklara dii$iirdu diye Bizans imparato-
ru'nu suclu tutarlar. Onun Suriye'ye yard1ma gel-
meyifJini kmarlar. Aleksios ise, Bizans'a ait Antakya' -
nm geri verilmeyil?ini bagiizlamaz. Hach-Bizans it-
tifak1 son bulur.
1946
KILIC ARSLAN'IN TURKLERLE SAVA$LARI

Danimend Gazi'nin 1101 Eyliiliinde Malatya'y1

fethi ve Hai;h 12efi Bohemond fidyesinden pay vermek-
ten kac;;:m1121, Kille;;: Arslan - Danimend Gazi ittifakm1
da sona erdirir. Boylece K1lu; Arslan Bizans ile, Da-
ni12mend Gazi Hac;;:h ile ittifak yapar. Antla12maya go-
re, K1hc;;: Arslan, Bizans'm geri ald1gi Marmara ve Ege
oolgesini imparator'a b1rakmaya raz1 olur. impara-
tor'a Balkan sava12larmda Turkmen askeri gucu sag-
lamay1 kabul eder ve Dani12mend ile savaa yonelir.
Hac;;:h zulmunden yakman Ermenilerin daveti uzerine
Elbistan'1 ve Mara12'1 ald1ktan sonra, 1103 y1lmda Da-
ni12mend'i bozguna ugrat1r. Dani12mend Gazi oliince
Malatya'y1 geri ahr. Daha sonra K1hc;;: Arslan, Konya
ba12kentini ve Bat1y1 birakarak, Dorduncu Kitap'ta
ayrmttlanyla anlattld1i?;I uzere, Bi.iyuk Selc;:uklu Sulta-
m Tapar ile mucadeleye giriir.
Uzun yuzy1llar islam egemenliginde kalan Gu-
neydogu Anadolu bolgesinde Turkmen beylikleri ku-
rulma yolundadir. Diyarbakir kentinde inalogullan,
Bitlis-Erzen bolgesinde Togan Arslanogullan, Harput
ve Mu'ta Cubukogullan, Mardin, H1sn-Keyfa, Mey-
yafarikin (Silvan) 'da Artukogullan, bu Turkmen bey-
Ieri arasmdadir. Ahlat ve Van'da kole kokenli Turk
soyu Erman-12ahlar bulunur. Daha Kuzeyde, Erzu-
rum'da Saltukogullan, Erzincan'da Mengi.icekogullan
gibi Turkmen kokenli oldugu samlan beylikler orta-
ya c;akar.
Bu beylikler, Biiyuk Selc;;:uklu sultanlarma az c;:ok
bai?;Imhdirlar. Diyarbak1r bolgesi beylikleri, BU.yuk
Selc;;:uklularm Musul Valisinin denetimindedir. Mu-
sul'un eski valisi Cokermi12 ile yeni vaJ.isi Cavh ara-
smda c;:1kan mucadele, K1hc;;: Arslan'1n oolgeyi fethi-
ni kolayl~t1nr. Kanya Sultam, Cokermi12ogullan'nm
c;:agris1 ile ilkin Harran'1, sonra Musul'u al1r. inaloglu
ve Cubukoglu gibi beyler, K1hc;;: Arslan'm safmdad1r.
1947
Fakat, beylerin destegi siirekli olmaz. Sultan Tapar'm
valisi Cavh, Artukoglu ilgazi ve Halep Selc;:uklu Pren-
si R1dvan'm destegiyle 1107 Haziranmda Kille;: Arslan'1
yener ve oldiiriir, Musul'u abr. K1lu; Arslan'm oglu
$ahin9ah, belki de oteki oglu Mes'ut ile birlikte, tut-
sak olarak iran'a Sultan Tapar'a yollamr. Kiic;:iik og-
lu Tugrul Arslan ise, anas1yla birlikte Malatya'da ka-
hr. Malatya'da ozerk bir Selc;:uklu Prensligi dogar.
Konya'da ise, daha once Kapadokya'da ve iznik Naip-
ligi'nde gordiigfuniiz Hasan Bey bulunur.

COKEN DEVLETi, TURKMEN KURTARIR

Hac;:hlara kar$I Hasandag1'nda ba$anh direni9iy-

le iin kazanan Hasan Bey, Turkmen'i Ege k1y1lann-
dan bozklra siiren Bizanshlara kar91 sald1nlara giri-
~ir. Kiic;iik Menderes iizerindeki Kelbianos, Ala9ehir,
Izmir Kirkagac;: ve Bergama yonlerinde Tiirkmen akm-
lan diizenler. 1109-1110 yilmdaki bu akmlar yenilgi
ile sonuc;:lamrsa da, Ege bolgesinin Tiirkmen tehdidi-
ne her an ac;1k oldugunu kamtlar.
Biiyuk Selc;:uklu Sultam Tapar ile iyi ili9kiler
kuran Hasan Bey, iran'da hapiste tutulan Selc;:uklu
Sultam $ahin9ah'm Konya'ya donmesini saglar (1110).
Boylece belki de ilk kez, ama c;ok k1sa, bir sure ic,;:in,
Konya Sel9uklu Sultam, Biiyiik Selc;mklu Sultam'nm
vasali durumundadir. Konya'ya donen $ahin9ah'm
ilk i9i akrabas1 ve naibi Hasan Bey'i oldurmek, kar-
de9i Mes'ut'u hapsetmek olur. Fakat o da Hasan Bey
gibi, Batida Ala9ehir ve KiiQiik Menderes uzerindeki
Kelbianos'a sald1nlan siirdiiriir. Bu said1nlara ilk kez,
Suriye'de Ha<;h ile miicadelenin a.mpiyonlugunu ya-
pan Sultan Tapar'm yollad1g1 ufak bir birlik de ka-
t1hr. Bu, BU.yuk Selc;:uklulann Anadolu'ya yollad1g1
son birlik olur. Esasen 1112 y1lmda Tapar ile impa-
rator Aleksios, $ahin(?ah'1 hesaba katmadan ban(?
yapmakta bir sakmca gormezler. Zaten $ahin9ah'm
1948
Tapar destekli bu ilk sald1ns1 baanh olmaz. Yenil-
gi uzerine $ahinah bam~ yaparsa da, Tiirkmen sal-
d1nlan kesilmez. ilgin9tir ki, Konya Devleti zay1flad1-
gi ol9iide, Batida Tiirkmen sald1nlan artar. Sultanlar
gUQlii iken, genellikle Bizans ile bang aramay1 dev-
letin <;1karlarma daha uygun bulurlar ve Tiirkmen
sald1nlanm engellerler. Sultanlar guc;lerini yitirip
Tiirkmen iizerinde denetim azalmca, Batiya Turkmen
sald1nlan Qogahr. Nitekim $ahinah'm Bizans ile ba-
nI, Tiirkmen bask1s1yla anlams1z kahr. Tiirkmen'-
den baka askeri giicii olmayan $ahinah'm komu-
tanlan, 1113 y1lmda Ulubat, Canakkale Bogaz1 k1yi-
lan ve Edremit'e ula9an akmlar yaparlar, Bizans'm
iznik Valisini tutsak ahrlar. Tiirkmen baanlan kar-
~1smda imparator Aleksios, sefere <;1kmak zorunda
kahr. Kiitahya, yakmmda Tiirkmen'e baskm verir,
sazhklara gizlenen Tiirkmen'i bitkileri tututurarak
telef eder. Fakat bu, Tiirkmen akmlanm engellemez.
1113 ilerlemesinde onemli rol oynayan Selc;uklu Bey-
lerbeyi Monolug, yeniden iznik c;evresinde boy gos-
terir. Aleksios, 1116 y1lmda bir kez daha sefere <;:1-
kar. Bu kez amac; Konya'y1 almak, Tiirkmen'i ve Sel-
~uklu'yu Anadolu'dan kovmaktir. imparator, Eskie-
hir-Bolvadin-Ak12ehir yoluyla Tiirkmen bOlgesini isti-
la eder. Akehir'i ahr. Ba9ta Emir Monolug olmak
uzere biitiin Tiirkmenler, besinsiz b1rakma ve y1prat-
ma taktigi uygularlar. Y1pranan ve Konya'y1 almak-
tan umudunu kesen Aleksios, geri donmeyi kararla-
t1nr. Frigya'ya yapt1g1 ilk 1098 seferinde oldugu gi-
bi, donii9iinde bolge halkm1 beraberinde gotiiriir. Ak-
11ehir'den ve daha Dogudan, hatta Konya c;evresinden
Rum koyliilerini toplat1r. lss1zla9an bolgeler, Tii.rk-
men' e kahr.

1949
LiDERLiK, DAN1$MENDLiLERE GECER

Ankara c;evresinde Dani!jmend, Konya c;evresin-

de Selc;uklu baslos1, imparator'u c;;ekilmeye zorlar.
Fakat Aleksios'un giic;lii seferlerinden yipranan Kon-
ya Sultam $ahin!jah, babas1 Kibe; Arslan ve dedesi
Siileyman $ah gibi, Bizans ile ban arar. Aleksios' -
un yanma Monolug gibi emirleriyle giden $ahinah,
Afyon yakmmda bir ovada ban imzalar. imparator'-
un k1z1mn yazdiklanna inanmak gerekirse, Selc;;uklu
Sultam ve emirleri, Aleksios'a feodal yeminle bagla-
mrlar. Sahinah, 1071 sm1rlanna c;;ekilmeyi ve Bi-
zans' a akmlan durdunnay1 kabul eder! Bu iddia dog-
ru bile olsa, Sahinah'm anla!;imayi uygulamaya gii-
cuniin yetmiyecegi ac;1ktlr. Cahen, antlamayi, $ahin-
11ah'm elindeki araziyi Bizans vasali olarak tutmas1
ve sm1rlarda Tiirkmen akmlarm1 onleme garantisi
vermesi bic;iminde yorumlat6 . Konya Sultam'nm ar-
tan Dani11mend baskls1 ve ic; giic;;lUkler yiiziinden Bi-
zans ile eit olmayan ko11ullarda. bana yonelmek zo-
runda kald1gi diiiiniilebilir. Fakat bam;, $ahinah'm
guc;luklerini c;ozmeye yetmez. Danimendoglu Emir
Gazi'nin destegiyle, Sultan'm oldiirdiigii Hasan Bey'-
in oglu Boga, Tiirkmenleriyle ayaklamr. $ahinah,
tutsak allmr ve gozlerine mil <;ekilir. Hapisen c;1ka-
nlan Mes'ut, Konya tahtma oturtulur. Mes'ut, kar-
deini kor durumda bile tehlikeli bulur ve onu bog-
durtur.
Yeni Konya Sultani Mes'ut, gii<;:suzdur ve daha
giic;lii olan kaympederi Danimendoglu Emir Gazi'nin
himayesindedir. Prof. Osman Turan'a gore, Anado-
lu Selc;uklu Devleti, Konya c;evresinde Danimend
himayesinde kiic;iik bir kralhktan ibarettir 7 Mes'ut'-
un zay1fhgi, BatI Tiirkmenlerine Bizans ile yap1lan
antlamay1 bozma olanagim saglar. Tiirkmenler, go-
riinii!}e gore, Sultan'm denetiminden bakims1z olarak
Menderes yukan vadilerine girerler, Denizli'yi ele ge-
1950
c;irirler, Uluborlu'yu ahrlar. Buralann ele gec;irilme-
si, Bizans'a Antalya yolunu kapar. Oysa Antalya, Ki-
Ukya ve Suriye baglantism1 saglayan liman kentidir..
Aleksios'un oliimiiyle yerine gec;en oglu Yuannis
(1118-1143), yaamsal sayd1gi Antalya yolunu ac;mak
ic;in Tiirkmen'e karfj1 1119, 1120-1121 ve 1124 yllmda
seferler diizenler. Seferde Bizans ordusunda Tiirkmen
askeri bulunur. Bir Tiirkmen beyinin oglu olan Ak-
ku, bu orduya onciiliik yapar. Akku, h1ristiyanh~
kabul eder. Bizans saraymda yetifjir ve Biiyiik Do-
mestik unvamm kazamr. Akku, Alaehir'den ilerle-
yerek Denizli'yi ahr. Ertesi y1l imparator, Uluborlu'-
yu ele gec;irir. Uluborlu'dan Beyehir golii yakmma
ve oradan Antalya'ya giderek birc;ok kale ahr ve An-
talya yolunu ac;ar. Konya Sultam Mes'ut, imparator'-
un ilerleyiine ciddi bir tepki gosterrnez, adeta se-
yirci kahr.

HIRiSTiYAN TURKLERLE GU<;;LENEN GURCU

DEVLETi

Mes'ut, koruyucusu Emir Gazi ile birlikte, Dogu

ileriyle ilgilenir. Emir Gazi, Malatya Selc;uklu Sul-
tani Tugrul Arslan'm atabeyi Belek ile Erzincan, Ke-
mah ve Divrigi egemeni Mengiicekoglu ishak arasm-
daki miicadeleye kan$ff. Mengiicekoglu, Belek'e ait
Harput ve Dersim bolgesine 1118 y1lmda akmlar dii-
zenler. Ertesi y1l Tugrul Arslan ve Belek, Kemah bol-
gesini istila ederler. Mengucekoglu, Bizans'm hayli
bagims1z Trabzon Diikii Konstantin Gabras'a s1~1mr*.
Buna kar1hk Belek, Danimend Emir Gazi ile ittifak

* Trabzon, 1071'den sonra birkac; y1l Tilrk egemenligine dil-

eer. Teodor Gabras, Trabzon'u geri ahr ve Bayburt, Doguka-
rahisar bolgesinde geniler. Bayburt 1098'e, Dogukarahisar ise
1105'e degin Rumlarda kallr. 1098'de Bayburt'u alan Dani-
mand komutam, isiamiyeti kabule yanamayan Teodor Gab-
ras'm kafatasmdan kendine altm kaplamah kadeh yaptinr.
1951
 kurar. 1120 y1hnda yap1lan sava$ta, Gabras ve is-
hak tutsak duerler .Emir Gazi, Gabras'1 fidye kat1-
11gi, damad1 olan Mengucekoglu'nu ise fidyesiz ser-
best birak1r. Hac;h savamdaki ba$anlanyla tanman
Belek'in onaym1 almadan gerc;eklef}tirilen serbesti, iki
muttefikin arasm1 a<;ar8 Oysa bu sirada Kuzeydogu
Anadolu'da Suriye'deki Hac;h'dan daha buyuk bir teh-
like belirir. Gurci.i. Krah David (1089-1125}, Turkmen.;
Jeri peri$an eder. Su ve otlag1 bol olan Tiflis-Berdaa
yolu Ti.i.rkmenlerin begendigi bir bolgedir. 1080 yllm-
dan itibaren Turkmenler buraya akarlar, tanm alan-
lanm otlaklara donU.$tU.riirler. Giirci.i. Krah'm agir
yenilgiye ugratirlar ve Ulkesini her y1l yagmalarlar.
Gurci.i. Krah, Melikah'a harac; odeyerek Tiirkmen
akmlanndan kurtulmaya c;ahIr. Ne var ki, 1097'de
Hac;hlann gelif}inden sonra durum degif}ir. Ha.c;;lllan
dogal miittefiki sayan David, Bi.iyiik Selc;uklu Sulta-
m'na harac;; odemeyi durdurur. Ti.irkmen'i ulkesinden
kovar. 1110 yllmdan sonra Anadolu'da gori.ilen yeni
Ti.i.rkmen goc;;leri, bu Gi.ircii itiiyle ilgilidir. 1116 ve
1121 y1llarmda. David, ac1mas1z bir Tiirkmen k1nm1
yapar. Giirc:U Krall, Kuzey Kafkasya'dan getirttigi 40
bin K1pc;ak savaf}91y1, aileleriyle birlikte, Turkmen
bask1s1 altmdaki Giirci.i. arazisine yerlef}tirir. Coluk~
Qocuk saytlan 220 bini bulan Kip<;ak Turkleri hiristi-
yan olurlar, Tiirkmen ve Selc;uklu'ya karf}I giic;lii bit
sa.vunma baraj1 ve sald1n iissii meydana getirirler~.
K1nma ugrayan Ti.irkmenlerin yakan~lan iizerine,
Bi.i.yiik Selc;uklu Sultam, bata Artukoglu ilgazi ve
Saltukoglu Ali olmak iizere Dogu Anadolu beylerini
Gi.i.rcistan seferine yollar. 200 kiilik bir Hac;;lI kuvve-
tinin de Giirciiler safmda katlld1g1 Agustos 1121 sa~
VaI, Anadolu beylerinin agir yenilgisiyle sonuc;;lamr,
Daha sonraki ylllarda Tiflis ve Kars yakmmdaki Ani'-
yi alan David, ispir ve Pasinler'e degin Erzurum bol
gesini istila eder, Oltu'yu yakar. Giircii-K1p9ak giic;~
leri, bu tarihlerden sonra Anadolu beylikleri ve Tiirk-
1952
menler icin siirekli bir bask1 ogesi olarak kallr. Dede
Korkut Destam, Oguzlarm ckafir,. K1p9aklarla savaf]-
lanm anlat1r.

PRENS TRANSFERLERi

Giircu bask1smm Erzurum'a ulaf}tlg1 1124 ytlm-

da, Danif}mend Emir Gazi, Konya Sultam Mes'ut ile
birlikte, Sultan'm karde!]i Tugrul Arslan'm elinde bu-
lunan Malatya'y1 ku$atlr. Mes'ut, kardefjinin emirli-
ginin Dani$mend Ulkesine katih:nasm1 ho$ kar$tlar.
Daha sonra Emir Gazi'nin, Harput bolgesini ele gei;i-
ren Artukogullari'na verdigi savar;?lara kattlir. Artuk-
-0glu ile savag, Ankara ve Kastamonu yoresi Tiirk-
menlerine dayanan K1h9 Arslan'm oteki oglu Arap'm
ayaklanmasma olana~ saglar. Arap, Malatya'y1 Da-
ni$mend'e vermekle Selc;uklu ailesine ihanet ettigini
soyledigi karde$i Konya Sultam Mes'ut iizerine yii-
riir. Yenilen Mes'ut, askeri yard1m saglamak i<;in Bi-
zans imparatoru Yuannis'in yamna kacar. Yuannis'-
in sagladlg1 altm ve askerle ve Emir Gazi'nin deste-
gi ile, Mes'ut, karde$ini yener. Arap, Kilikya Ermeni
Prensi Toros'a s1gmir. Ermeni ve Tiirkmen askeriyle
birlikte, Arap, Emir Gazi'yi 9ok giii; durumlarda b1-
rakirsa da, sonunda yenilir (1128) ve omriinii Bizans-
ltlar arasmda tamamlar. bteki kardef;? Tugrul Ars-
lan da f;?ans1m Malatya'da dener. Arna Arap gibi o
da baf}anlI olamaz.
Danif}mendli Emir Gazi giic;lenir. Bir Bizans va-
lisi, 1129 ytlmda baz1 Karadeniz kalelerini teslim:
ederek Gazi'nin hizmetine girer. 1130'da Gazi, Kilik-
ya'ya yonelir. Antakya Hac;;lt Prensi'ni savaf}ta Oldii-
riir. Kellesini armaganlarla Bagdad Halifesi'ne yollar.
Gazi, 1131 y1Imda tekrar Kilikya'ya iner, Ermeni Pren-
si Leon'u haraca baglar. 0, Gi.i.neyde ugraf;?irken im-
parator, Kastamonu'yu ele gec;;irir, tutsak miisli.i.man-
lari Istanbul'a gotiiriir. Arna Gazi, Kastamonu'yu he-
5/3 1953
 men geri ahr. imparator'un Kastamonu'ya yeni sefe-
ri, kardei isak'm taht1 ele gec;::irme giriimiyle yan-
da kahr. isak, hiristiyan Bizans'a s1gman islam Turk
prenslerinin verdigi ornek uzere, Gazi'ye s1g1mr, son-
ra Ermeni Prensi'ne gider, damat olur. K1zm c;::eyizi
olarak Adana ve Misis'e CMas1sa) sahiplenir. Kaym-
pederi Ermeni Prensi ile aras1 ac;::1lmca, isak, Kanya' -
da Sultan Mes'ut'a konuk olur. isak, kardei impara-
tor ile banirsa da, bu kez oglu Mes'ut'a gelir, islam
olur. Mes'ut'un k1zm1 alarak Selc;::uklu soylulan ara-
sma girer. Boylece Selc;::uklu ve Bizans prensleri ara-
smdaki transferler h1z kazamr.
imparator Yuannis, Kuzey Anadolu b6lgesindeki
Danimend ilerlemesini durdurmaya c;::ahir. 1132'de
Kastamonu'yu ahr, K1z1hrmak'1 gec;::er. Kale ve kent-
lerde bulunan bir<;ok Turk beyi imparator'a baglamr.
<;ank1n Beyi Alparslan, Amasya Beyi inal bunlar
arasmdadir. Ne var ki, daha aym ytlm k1 aylarmda
Emir Gazi Kastamonu'yu geri ahr.
Emir Gazi'nin Hac;::h'ya kar1 baanlan, Bagdad
Halifesi'nin ve Sultan Sancar'm onu Kuzey bolge-
lerinin meliki tammalanm saglar. Boylece, o, Ana-
dolu'nun Halife ve Sultan tarafmdan onaylanan ilk
hukumdan olur. Ne var ki, Halife'nin fermam gelme-
den once Emir Gazi oliir. Melik,, unvam oglu Mu-
hammed'e verilir. Daha onceki Danimend efleri h1-
ristiyanlara kar1 c;::ok hog6riih1 olduklan halde, Ha-
life'nin Meliki Muhammed bagnazdir. $arab1 yasak-
lar. Y1kmt1 ic;::indeki Kayseri'yi kendine bakent sec;e-
rek baymdir k1lar. Y1k1k kilise ve hiristiyan tapmak-
lanndan c;::1kartt1g1 talarla, saraylar ve camiler ya-
par. Kayseri Ulucamii'ni kurar.
Hiikiimdarhga gec;::i konusunda yerlemi bir ku-
ral olmad1gmdan, Emir Gazi'nin tum ogullan baba-
lannm mevkii ic;::in kendilerini hak sahibi goriirler.
Kardeleri Yagan ve Aynuddevle, Muhammed'e kar-
!,?I <;Ikarlar. Muhammed, Yagan'1 oldiiriirse de, oteki
1954
 kardei Aynuddevle, Yukan Ceyhan bolgesinde di-
reniini siirdiiriir. iki yil direniten sonra Hac;:h Ur-
fa Kontlugu'na s1gmir ve sonunda Malatya'y1 ele ge-
t:;irir. Bizans imparatoru Yuannis, bu kan1khklardan
yararlamr ve 1135 yilmda Kastarnonu ve <;ank1n'y1
ahr. Baz1 Turk beyleri, yine Bizans hizmetine girer~
ler. Hatta Emir Gazi'nin c;:ok sad1k vasali olan Kan-
ya Sultani Mes'ut bile, Bizans imparatoru'na kat1hr.
Anadolu'daki baglantI yollanm boylece denetimi al-
tma ald1gm1 diiiinen imparator, Dorduncu Kitap'ta
anlat1lan Kilikya ve Antakya seferine c;1kar. Kilikya
Ermeni Prensligi'ni Ulkesine katar. Antakya konusun-
da Hac;:h ile uzlaIr, hatta Suriye'de Zengi'ye kar1 se-
fere giriir. Fakat Danirnendli Muhammed ile Kan-
ya Sultam Mes'ut uzla9arak Anadolu baglant1 yolla-
nm tehdit ederler. <;ank1n'y1 ve Karadeniz kalelerini
ahrlar. imparator, Suriye seferini birak1p acele geri
doner. Bu donli, Muhammed ve Mes'ut'a, Malatya
ve Ceyhan bolgesi yoluyla Urfa Kontlugu'na ve Kilik-
ya'ya 1138 ve 1139 y1llannda yagma seferleri duzen-
leme olanag1 verir. Trabzon iizerinde otoritesini ku-
ran imparator, 1140'ta sahilden Niksar iizerine yuriir-
se de, kardei isak'm oglu kac;:1p Turk hizmetine gir-
diginden ba9ans1z kahr. Goriildiigu iizere, Yuannis'-
jn Dani9mend denetimindeki Kastamonu - <;ankln -
Niksar Kuzey yolunu ele gec;:irmek i<;in ardarda giri-
tigi seferler, durumda bir degi9iklik yaratmaz. im-
parator c;:ekilince, Tiirkler geri gelirler.

RUM HALKININ BiZANS DEVLETi'NE

Y ABANCILA$MASI

Kanya Sultam, bolgede y1g1lan Tiirkmenlerin des-

tegiyle Uluborlu'yu kuatir, Antalya yolunu tehdit
eder. imparator, 1142'de Uluborlu'yu kuatan Tiirk-
men'i siirmek ve Antalya yolunu ac;:mak amac1yla
yeniden sefere i;1kar. Bey9ehir goliine de gin ilerler.
1955
 Bey$ehir golii adalannda yaayan Rum halkI, Ti.irk-
lerden yana c;akar*, imparator'a karl direnir. impa-
rator, adalar1 zarla ahr, Ti.irk yanhs1 Rumlan ceza-
land1nr. Rumlarm imparatar'a direni$i. ilk zamanla-
rm oldtirme, kale alma, koylerden kavma, tanm ara-
zisini otlaga donii11tiirme alaylanndan sonra, Turk-
men ve Rum koyliller arasmda bir yakmla11manm
dogmas1 ve yan go<;ebe hayvanc1 ile tanmc1 arasmda
ticari ilikilerin gelimesi sonucudur. Boylece Anado-
lu'da Tiirkmen yerlemesi saglamhk kazanmaya ve
Bizans imparatoru, kendine ait saycbgi illkeler hal-
londan yabancilamaya balar.
imparator, Antalya'dan Kilikya'ya gider ve arada
olUr. Ayru tarihlerde Dani:?mend Meliki Muhammed
de oliir. Dani11mend illkesi, Kanya Sultanhg1 d111mda-
ki Anadolu Ti.irk beyliklerinde egemen olan kura.la
gore, aile arasmda payl~1hr. Muhammed'in ag.lu
Ziinnun'a. kar91 iki amcas1, S1vas yoneticisi Yag1basan
ile Malatya'y1 ele geQiren Aymiddevle ayaklamr. Bo-
Hinme iizerine, imdiye kadar Danimendli himaye-
sinde bulunan Kanya Sultaru Mes'ut, Danimendli
prenslerin koruyucusu roliine gec;;:er. ilkin Ziinnun'u,
daha sonra ailenin en biiyiigu Yag1basan'1 destekler.
Ashnda Konya Sultam, bohinmeyi pekitirir. S1vas
ve Kayseri'yi l143-1144'te Zu:anun'a b1rakir. GorUn.u-
r;1e gore, o tarihlerde Dani11mend arazisinin Bizans'a
kar111 Bat1 uclar1 olan Ankara ve <;ank1n'y1 Selc;;:uklu
arazisine katar. Hach Kralhg1 ile Ermeni Prensligi'ne
kar~1 bulunan Yukan Ceyhan bolgesi de Selcuklu'ya
gecer. Boylece Kanya Sultanllg1, Anadolu'da, en gU.c-
lU Turk siyasal kurulu~u durumuna gelir. Sultan
* Tilrkiye'nin bilyilk gollerinden olan Beyehir'de Mada, igde-
11, Akburun, Orta Ada vb. gibi bugfin de turistik degeri yiik-
sek pek cok ada vard1r. Dort yam daglarla cevrili goliin Rum
hallanm Tfirkmenlerle kaynat1g1 anlas1llyor. Kinnamos, on-
lar icin Zamanm ve allskanllklarm etkisiyle, dil.~unce bi-
cimlerinde Tilrklere yakmla::1m1~lard1 der.
1956
Mes'ut, bir anlama Anadolu Selcuklu Devleti'nin ger-
c;ek kurucusu say1labilir. Fakat devletin saglam bi-
<;;imde Konya'ya yerle$mesi ic;in, Bizans imparatoru'-
na kar$1 onemli sava$Iar vermek gerekir.

iKiNCi HACLI
Yeni imparator Manuel, giic;Ienen Mes'ut ile De-
nizli ve Menderes vadilerine, Eski$ehir-iznik aras1 bol-
geye ve Sakarya c;evresine dogru yayilan Tiirkmen-
lere kesin bir darbe indirme kararmdadir. Dani-
mendli Yag1basan '1 ittifakma alan Manuel, biiyiik
bir ordu ile Konya uzerine yiiriir. Tiirkmen'i Men.de-
res vadisinden c;1karhr. Aksaray'1 yakar. Konya'yi
ku$atir. Konya Dogusunda toplanan Mes'ut, ancak
y1pratma sava$lan ve:r:_-ebilir. S1vas'taki Yag1basan ile
uzla$arak durumunu az c;ok giic;;lendirirse de, Konya
c;evresi yagmalamr. Mes'ut'un hizmetindeki Rum Gav-
ras ailesi ve imparator'un islam olmu!? kuzeni Konya
Sultam'mn damad1 Yuannis <;elebi, Konya direniin-
de onemli rol oynarlar. Fakat Bizans ordusunun agir
basmas1 iizerine, Yuannis <;elebi'nin Turk kans1, ba-
n arac1hg1 yapmakla gorevlendirilir. Manuel, ban-
a yana$maz. Ancak ikinci Hac;h'nm geldigini ogre-
nince, imparator ban$a, nza g6sterir. Konya Sultam,
ic;el ve Antalya bolgesinde yeni ald1g1 kaleleri geri
vererek, Hac;h'ya kar$1 Bizans'm muttefiki olur.
ikinci Hac;h, Almanya imparatoru Conrad ve
Fransa Krah Louis liderligindedir. Alman imparato-
ru, ilk Hac;hlar gibi Eskiehir-Konya iizerinden iler-
lemeyi dener. Arna Eski$ehir yakmmdaki sert Tiirk-
men direnii kar$ISmda. agir yitiklere ugrar ve bu
yoldan ilerlemekten vazgec;mek zorunda kahr. Rum-
Iar, direnite Turklerle i$birligi yaparlar. Fransa Kra-
h, Tiirkmen engeline tak1lmadan cevreden dola$arak
Suriye'ye inmek ister. iznik, Bahkesir, Bergama, lz-
mir, Efes, Denizli yolunu tu.tar. Fakat Menderes neh-
1957
n luy1larmda Turkmenlerin ok yagmuruyla karf;1tla-
Ir. Nehri yitikler vererek ge<;er. Fransa Krall, De-
nizli-Antalya yolunda da Turkmen sald1nlarma ug-
rar. Ha<;h tarih<;ileri, Antalya c;evresinin Tiirkmenle
dolu oldugunu, bu yuzden verimli topraklarm ilene-
medigini yazarlar :
C:::ok zengin tarlalan var, ama Antalya halkma
yaram1yor. Kent her yandan dumanla <;:evrili. i.'?le-
yecek kimse olmad1grndan verimli topraklar bo ya-
t1yor. Antalya'nm berrak ve saghkh sulan var. Mey-
va aga9lan 9ok. Tah1l bol miktarda denizden geli-
yor.
Fransa Krah'nm ordusu, besin s1kmt1s1 <;eken An-
talya'da k1thk yaratir. Baz1 Ha<;h askerleri, kendile-
rine yiyecek veren Turkmen'e gider, islam olur. Kral,
Antalya'dan gemiyle Suriye yolunu tutar.

KILI9 ARSLAN II., BiZANS V ASALi OLUR

Hac;:h ordulannm Selc;uklu arazisi d1mdan 9a-

buk gec;if;li ve Bizans ile ittifak, Kanya Sultam'na Gu-
neydoguda genileme olanag1 verir. 1149'da Maraf;1'1
alan Mes'ut, daha sonra Goksun, Behisni, Ra'ban ve
Ayntab'1 Selc;uklu Ulkesine katar. Bolgede oglu K1-
I19 Arslan yonetiminde me:rkezi Elbistan olan bir u9
beyligi kurar. Malatya sahibi Dani~mendli prensini,
kovma tehdidi ile vasali yapar {1152). Bu genileme,
Hac;:h'ya kar1 cihad ;;ampiyonlugunu ustlenen ve bol-
gede egemenligini artiran Zengi oglu Nurettin ile Ana-
dolu Selc;:uklulanm c;at1ma durumuna getirir.
Mes'ut, Bizans muttefiki olarak, 1153 ve 1154 y1l-
lannda iki kez Ermeni Prensi Toros II.' nin Bizans '-
tan ald1g1 Kilikya'ya sefer yapar. ikinci sefer, veba ve
k1thk nedeniyle verimli olmaz. Mes'ut, 39 y1l siiren
uzun bir hukumdarhk doneminden sonra 1155 y1lm-
da Konya'da oliir. Oglu Kill<;: Arslan II., bir kardef;lini
ortadan kald1rarak sultanllg1 ele gec;:irir. Arna Anka-
1958
 ra ve <;ank1n sahibi Sahinah'm ayaklanmasm1 en-
gelleyemez. Sivas sahibi Danimendli Yag1basan da,
kudretli Nurettin Zengi ve Ermeni senyorlerin des-
tegiyle, yeni ele gec;:irilen Mara bolgesine sald1nr.
Goksun bolgesi elden c;:1kar. Baz1 ic;:el kalelerini geri
verip Bizans'm tarafs1zhgrn1 saglayan K1hc;: Arslan,
bu guc;:h1kleri yener. 1157'de Goksun bolgesini geri
allr. Hatta Cihad ampiyonu Nurettin'e karI, Kudus
Krah'na, Antakya Prensi'ne ve Kilikya. Ermenilerine
ittifak onerir. Arna Cahen'e gore, Bizans entrikalan
bu ittifakm gen;eklemesini engeller. imparator Ma-
nuel, 1159 y1lmda Selc;:uklu arazisinden gec;:meden Ki-
likya ve Antakya'ya gider. Kendine bag1mh k1lmak
ic;:in, Hac;hlara Nurettin'e kar1 mucadelenin ampi-
yonlugunu ustlenmeyi vaadeder. Ger<;ekte amac1, Nu-
rettin ile miicadele degildir. Manuel, aslmda Nuret-
tin'in Ha<;:h iizerindeki bask1smdan honuttur, zira bu
bask1 Hac;hlan Bizans himayesini aramaya itmekte-
dir. impara.tor, savai;;ir goriindugii Nurettin ile anla-
IP, onu Kille;: Arslan'a kari;;1 kullanmak niyetinde-
dir10. BU.yuk amac;, Anadolu Selc;uklu Devleti'nin or-
tadan kald1nlmas1, hie; degilse tam bag1mh kilmma-
s1dir. Ko;mllar buna elverii;;lidir. Zira Kille; Arslan'm
Danimendli Yag1basan ve onun destekledigi karde-
$i Sahinah ile mucadelesi k1z1m1br. Danimehdli
sahibi olan Malatya'nm kime verilecegi sorunu, kav-
gayi koriikler. Nurettin'in Selc;uklularm yeni kazan-
d1gi tart1mah Ayntab ve Ra'ban'1 istilas1 ve K1hc; Ars-
lan'm Nurettin'in kardeini himayesine almas1, Ma-
nuel plamm kolaylatlnr.
Manuel, artan Tiirkmen bask1sma son verme
giri$imiyle ie ba;;lar. 1159 Kilikya d6nii$U.nde Tiirk-
menler, Larende CKaraman) ve Kiitahya'da impara-
tor'un ordusuna agir yitik verdirirler. Bu nedenle Ma-
nuel, ertesi y1l Eskiehir ve Kiitahya ovalannda Turk-
men'e sald1nr, onian hayvanlanyla birlikte ic;eriiere
surer. 1160-1161'de Manuel, Alai;;ehir'den hareketle Su-
1959
 leyman adh ut; beyinin bolgesini yagmalar. Arna o
gidince Tiirkmen yine gelir, Denizli halkm1 tutsak
ahr.
Ti.irkmen'e misillemeler sonu<; vermeyince, Sul-
tan Klh9 Arslan'a kesin darbe indirmeye yonelir. Kon-
ya Sultam ile sava$an ve Elbistan bolgesini istila eden
S1vas Dani$mendli Meliki Yag1basan ve Ankara-<;an-
k1n bolgesinde K1h9 Arslan'a isyan eden karde$i $a-
hin$ah ile anla$Ir. 1159 seferinde itaate ald1g1 Kilik-
ya Ermeni Prensi Toros'tan ve Suriye Ha<;hlanndan
askeri birlikler saglar. Kudretli Nurettin zaten Klh9
Arslan'a kar$I Bizans'm safmdadir. Boylece, Kanya
Sultam dort yamndan ku$at1lm1$ olur. Durum umut-
suz gozukmekle birlikte, diplamasi sanatmda Bizans'-
tan a~ag1 kalmayan Kanya Sultam, ozveriler pahas1-
na ku11atmay1 bo$a <;1kartmay1 ba$anr: Nurettin'in
Ayntab ve Ra'ban fetihlerini tanir. i$gal ettigi Elbis-
tan bolgesini Yag1basan'a birakir. Karde$i $ahin$ah'a
Ankara-<;ank1n bolgesini verir. Bizans'a avantajh bir
ban!'} onerir :
- Ald1g1 kale ve kentleri, tutsaklan geri vere-
cek, Bizans smirma sayg1 gosterecektir.
- imparator'un dii$man1arma kar$I sava$acak,
istendiginde iicret kar$1hgi askeri. birlik gonderecek-
tir.
Kar!?I entrikalan onlemek ve anla$may1 saglama
baglamak i<;in, K1h9 Arslan, hiristiyan yuksek me-
murunu imparator'a yollar ve Istanbul'da bulu$may1
onerir. Istanbul'da 80 giin kalan K11I9 Arslan'a impa-
rator'un biitiin zenginlikleri gosterilir. Turnuvalar ve
deniz f estivalleri duzenlenir. Her giin iki kez altm ve
giimU.$ tabaklarda yemekler yollamr ve bu degerli
tabaklar konuga armagan kahr.
Istanbul'da K1h9 Arslan'In onerdigi anla$ma, ba-
z1 Turk askeri $0flerinin garantisiyle peki$tirilir (1162).
Konya Sultam, kendisini imparatorlugun bir <;e$it va-
sali durumuna diiguren bu antla!'}maya -uc; Turk-
1960
menlerine soz ge<;;irebildigi olc;ude- sad1k kalmaya
~ahiir. 1162'de Balkanlarda Macar istilasma kar111 Bi-
zans'a Turk birligi saglar. Bununla birlikte, agir ko-
ullu antla~ma, Konya Sultam'na Anadolu'da hare-
ket serbestisi saglayarak Selc;uklu Devleti'nin guc;len-
mesine yararh olur.

KONYA SULTANI'NA KAR$1 CiHAD!

Elaz1g bolgesindeki Artukogullan ile Kemah bol"

gesindeki Mengucekogullan arazisinde geni11leyen Ya-
g1basan'm 1164'te oliimii, Konya. Sultam'm gii<;;lii bir
d~mandan kurtanr. Yerine gec;en yegeninin oglu is-
mail, ayaklanmalarla kar111lair. Bundan yararlanan
Kille; Arslan, Elbistan bolgesini geri ahr. Kayseri ve
Zamant1 sahibi Danimendli Zunnun'un beyligini ill-
kesine katar (1168). Ertesi y1l Ankara ve Cank1n'y1
elinde tutan kardei?i $ahinah'1 buradan c;1kanr. Zun-
nun ve $ahinah, Bizans destegi olmaymca, Atabey
Nurettin'e s1gm1rlar. Malatya'mn Danimendli egeme-
ni Feridun da, Kibe; Arslan'm bask1s1 kar1smda Nu-
rettin'e gider.
Selahattin Eyyubi sayesinde M1sir fethini ba'9a-
nyla gerc;eklei;;tiren Atabey Nurettin, Konya Sultam'-
nm Malatya ve Kuzey Suriye yoniinde genilemesine
ka1'1 c;1kar. S1vas Dani11mendli Emiri ismail'e askeri
guc; yollar. S1vas'a giden orduda Nurettin birlikleri-
nin yam sira, Artukogullan'nm, Kilikya Ermeni Pren-
si'nin askerleri yer ahr. Kalabahk ordu, S1vas'ta k1t-
1Ik yaratir. Danif;mendli Emir, ac; halka ambarlarmm
kap1lanm ac;maz. Ayaklanan halk, ismail'i oldurur.
Amasya'da da ismail'in kansma kar1 halk ayaklamr.
Kihc; Arslan, Amasya'y1 ahr. S1vas ise, Nurettin'in des-
tegiyle, Kill<; Arslan'm Kayseri'den c;1kartt1g1 Dani11-
mendli Zi.innun'a gec;er. Halife'den Anadolu'nun sul-
tanhg1m alan Nurettin, bizzat Selc;uklu Ulkesine yu-
riir. Maraf?, Goksun ve Behisni'yi ahr. K11Ic; Arslan
196!
da bOlgeye dagru ilerler. Genellikle uzla~may1 sava-
~a yeg tutan K1h9 Arslan, kendisini dinsizlikle ve
Bizans'a kar1 cihad'dan kac;:rnmakla suc;:layan Nu-
rettin ile ban yapar. Kanya Sultam, Mara-Goksun
bolgesinin geri verilmesine kar1hk, S1vas bolgesine
Danif}mendli Ziinnun'un ve Ankara b61gesine kardei
$ahinah'm yerlemesini ve S1vas'ta Nurettin'in as-
kerlerinin bulunmasm1 kabul eder. Bizans'a ka~1 ci-
had sozi.i verir ( l l 73l.
Nurettin ile ban, Kanya Sultam'mn Bizans ile
ilif,lkilerinde bunahm yaratir. K1h9 Arslan, 1162 ant-
lamasma bagh kahr. Gerc;:i Kanya Sultam, Ti.irkmen-
lerin Bizans'a akmlar yapmas1m engelleyemez. Tiirk-
menler, Sand1kh avasmda Pentapalis c;:evresinde ya-
y1hrlar. Eskiehir s1k s1k ya.gmalamr. Ti.irkmen, De-
nizli'den nlifus ve hayvan goti.iriir. Bahkesir, Edre-
mit, C:anakkale bile Ti.irkmen akrnlarma a~::iktir. Arna
Bizans'm Tiirkmen'e karI misillemelerine K1h9 Ars-
lan seyirci kahr, anlan savunmaz. Boylece Bizans ile
ban surer. Manuel, Turkmen'e kar1 bir kaleler sis-
temi kurar. Edremit-Bergama-Kirkagac;: hattim berki-
tir. Eskiehir"de ve Menderes nehri kaynagmda CSub-
laian) kaleler yapar. Buralardan Tiirkmen'i kavarak
h1ristiyan c;:iftc;:i yerletirir. Bu savunma sistemi, Tiirk-
men akm ve bask1lanm tam engellemezse de, Bati-
ya dagru Tiirkmen genilemesini yavalatir.
Kllu; Arslan, 1173 Bizans sertlemesini, yine dip-
lamasiyle ge<;:itirmeyi dener. El<;:iler yallayarak ant-
l~mamn yenilenmesini ister. 1174'te Nurettin olur.
S1vas'taki Nurettin askeri Ulkesine <loner. Kille;: Ars-
lan bask1s1 kar1smda savunmas1z ve karuyucusuz ka-
lan Zunnun ve .$ahinah, bu kez Bizans'a giderler ve
beylikleri savas1z K11I9 Arslan'a ge9er. Manuel, bu
Sel<;:uklu ve Danimendli prenslerinin haklanm sa-
vunur. imparatar, 1162 antlamasmm imdiye kadar
hi<;: ilememi bir maddesine dayanarak, K1h<;: Ars-
lan'm Bizans'm dumanlanndan ald1gi yerlerden hie;
1962
degilse bazilanmn imparator'a verilmesini ister. Kibe;;
Arslan oyalar, Grek garnizonu yollanmasm1 ileri su-
rer. Bizans komutam, eyaletin eski sahibi Danimend-
li Ziinnun ile Amasya'y1 almaya gelir, ama Kille;; Ars-
lan uygun tertiplerle Amasya halkmm Selc;;uklu'yu
c;;ag1rmasm1 saglar. Bizans generali ve Ziinnun, Nik-
sar'da da aym baans1zhga ugrarlar.

MALAZGiRT'TEN ONEMLi TURK YENGiSi

Kaleler sistemini ve 1175 y1lmda Eskiehir kale-

sini tamamlayan Manuel, o tarihte miittefiki olan
Suriye Ha<;hlan ile birlikte sald1nya karar verir. Sel-
<;uklulan Anadolu'dan kovma yolunda bu son Bizans
giriimidir. Kille;; Arslan, yine aag1dan ahr ve hizme-
tine giren Rum Gavras ailesinden birini 1175-1176 k1-
mda barn;i ic;;in yollar. Arna 1176 bahannda impara-
tor, be bin arabamn ta1d1g1 buyiik bir agirhkla ve
Tuna'dan getirttigi Oguz ve Pec;;enek askeriyle birlik-
te Denizli uzerinden sefere c;;1kar. Konya Sultam yine
uzlamak isterse de, Manuel, Barn;;, Konya'da dikte
edilecek,, kar;ahg1m verir. Manuel, Hoyran golii ile
Kumdanh arasmda oldugu samlan Myriokephalon
adh dar ve sarp bir ge<;ide buyiik bir agirhkla gir-
mekte sakmca gormez. Turkmen baskmlan ve pusu
ic;;in buras1 ideal bir yerdir. Zaten Bizans yazarla-
rmm ;ekirge gibi <;ok say1da,, dedikleri Tl.irkmenfor,
yurtlarmdan surulecekleri korkusuyla, birka<; bin ki-
~ilik gruplara ayrilarak y1pratma savalan duzenler-
ler. Kilu; Arslan, sulan kirleterek ve <;evreyi yak1p
y1karak geri c;;ekilir. Sava guni1 Tiirkmen, impara-
tor'un karargah1m bile yagmalar. Kill<; Arslan, dar
gec;:itte sava1?1 kabul eder. S1k1an Bizans ordusu iki-
ye bohiniir. Bir boliimii yok edilir, oteki bollim ku-
~at1hr. imparator, tutsak olmaktan kurtulmak i<;in
kac;:maya hazirlamr. Arna kesin bir baan saglad1g1
halde, Kill<; Arslan ban~ ister! Ko~ullar, bir miktar
1963
hara<; ile Menderes nehir kaynagmdaki Sublaion ve
Eskiehir kalelerinin y1ktirilmas1dir! imparator, Es-
kiehir kalesini y1kma. soziinii bile tutmayacaktir, ama
Kille; Arslan yenik imparator'u Tiirkmen sald1nlann-
dan korumak iizere refakatine verdigi ii(,( Selc;uklu
komutamyla Istanbul'a yollar. Yolda Selc;uklu komu-
tanlanmn varhgma karm, Tiirkmenler imparator'a
sald1nr. Manuel'in protestosuna, Konya Sultam U
kar$1hg1 verir :
- Bu Tiirkmenler benden bag1ms1z, onlan de-
netleyecek giic;te degilim".
Tiirkmen giic; ve destegiyle Malazgirt'ten 105 yil
sonra kazamlan 1176 yengisi, en a,z Malazgirt kadar
onemlidir. Zira bu yengi, Bizans'm Tiirkleri Anado-
lu'dan c;1karma umutlarmm iflasm1 kamtlar. Bundan
sonra Bizans, biiyiik seferlere art1k cesaret edemez,
ancak elindekini tutmaya c,;ah$ir. Bati sm1nm garan-
tiye alan Kille; Arslan ise, Anadolu Selc;uklu sultan-
larmm geleneksel Giineydoguda geni$leme politika-
sma yonelir. 1177'de Malatya'y1 bu kez kesin olarak
iilkesine katar. Arna Nurettin'in mirasc;1s1 Selahat-
tin Eyyubi'nin Kuzey Suriye ve Diyarbakir bolgesine
yay1lan giic;lii devleti, K1lu;: Arslan'm geni$lemesine
izin vermez. Bolgede Selc;:uklu-Eyyuplu miicadelesi
bai?lar.

DENiZE ULA$MA OZLEMi

Batida ise, 1176 yengi:sinden sonra Tiirkmen akm-

Ian artar. Atabey unvanh komutan, Menderes vadi-
sinde pek <;ok kenti yagmalar. Aydm'a degin ilerler.
Atabey, dom1$te Bizans kuvvetlerince Oldiiriiliirse de,
Manuel'in Denizli bOlgesinden Tiirkmen'i siirme <,;aba-
1an baans1z kaJir. Tiirkmen, Menderes nehirleri bo-
yunca geni$ler, Antalya'ya dogru ilerler. Manuel'in
1180'de oliimiinden sonra Tiirkmen yayilmas1 h1zla-
mr. Konya Sultam da bu geni!]lemeden yararlamr.
1964
 Kazamlan yerlere yoneticiler ve komutanlar atayarak
hem Tiirkmen'i denetim altma ahr, hem de devletin
srmrlanm geni~letir. Ornegin Antalya yoluna egemeI\
Uluborlu kalesi ahmr ve Kll1c;: Arslan buray1 bir UQ
beyliginin merkezi yapar. Kiitahya, daha onceki Es-
~ehir gibi bir y1kmti olarak ele gec;:irilir. Denizli,
Antalya, Honas ku~atihr. Bir<;ok yerler kendi istekle-
riyle Turk egemenligine gec;:er.
Bizans imparatorlugu, 1181-1186 ytllannda bi.iyiik
ka~lkhklar ic;:indedir. 118l'de Istanbul'da bir balk
ayaklanmas1 olur, vergi defterleri yalohr. 1182 ytlm-
da Istanbul yerli esnaf ve tiiccan, somiirgeci Latin-
lerin k1nnuna giri~irler. Kan~1kl1klardan, antifeodal
bir hareketin liderligini yiiklenen Andronicus yarar-
lamr ve imparator olur. cKoyliilerin imparatoru,., ver-
gileri hafifletir, biiyiik arazi sahiplerine kar111 sert
onlemler ahr, baz1 feodalleri astinr. Bu dun1m, eya-
letlerde ayaklanmaya yol ac,;:ar. Feodaller, Alaf?ehir,
iznik, Bursa, Ulubat halklm imparator'a kar~1 ayak-
lanmaya c,;:ag1nrlar. Tiirkmen sava~c;:Ilarmm destegi-
ni ararlar. ic;: sav~ surerken, Normanlar 1185'te Se-
lanik'i ahr. Koyliilerin imparatoru,. oldiiriiliir. 1186'-
da Bulgar Devleti yeniden bagrms1zhgm1 kazamr. Bu
kanf?Ikhklar, Turkmen geni~lemesini kolaylaqtlnr.
AlaJjehir feodallerinin istegiyle yollanan Selc;:uklu as-
keri, denize ulai;;ir. 1185 yllmda Alaf?ehir bOlgesinde
yeni bir Selc;:uklu ilerleyi!}i kar~.ismda yeni imparator
isak, pahal1 armaganlar ve yilhk harac,;: vererek Kill~
Arslan ile uzla~ir. Kille; Arslan, 1181 Malatya fethin-
de dost edindigi Suryani Patrigi ve tarihc;i Mihail'e bir
mektupla Cfetihn!.mel, 72 kaleyi aldJgm1 ve denize
ula~tig1m bildirir.

KURT-TURKMEN SAVA$LARI

Anadolu Sel~uklu Devleti, bu ba!]artlarma kar-

lll, 1186-1205 doneminde bir ic; bunahm tamr. Ca-
1965
hen buna genileme ic,;:inde bunahm adm1 verir. Bu-
nahmm bir nedeni, onemli Tiirkmen goc,;:leriyle ilgi-
lidir. Horasan'da Harizmahhlar ile Sultan Sancar'1
tutsak alan Turkmenler arasmdaki sava9lar, 1880'ler-
den sonra Dogu Anadoiu'ya bir Tiirkmen goc;;iine yol
a<;;m1a benzer. Musul, Rakka ve Urfa'da k1layan bu
Turkmenler, 1185 y1lmda Kiirtler ile, Prof. Faruk Sii-
mer'in kartallar ile leyleklerin <;;at1mas1na benzet-
tigi k1yasiya bir vurumaya girerler. Cizre yoresinde
balayan c;arp1ma, Musul, Diyarbakir, Ahlat, Suri-
ye, Malatya bolgelerine ve Azerbeycan'a yay1hr. Kiirt-
ler, yenik diif1erler. Bu vuruma sonucu, tiiccar ker-
vanlan soyulur, yollar kapamr, koyler 1ss1zlair. Do-
gu Anadolu birkac; y1l kargaa i<;;inde kahr. Turkmen-
ter, kac;an Kiirtlere yatakllk eden 20 bin hiristiyam
tutsak edip parayla satarlar. Yoresel egemenler, ya-
k1p y1kmaya karI cezaland1rma hareketlerine giri-
irler. Malatya ve Kapadokya'da kovu9turulan Tiirk-
men, Toros daglarmdan Kilikya'ya girer. Mara ge<;;it-
lerini tutan Ermeni Krah Leon, Tiirkmen'i lnh<;;tan
ge<;:irir. Leon, Toros'u ge<;;ip Sel<;:uklu arazisine girer.
Halep <;:evresinde toplamp Antakya'y1 yagmalayan
Tiirkmenleri de Ha<;:h Prensi Bohemond, 1187 y1lmda
yok eder. Bu biiyiik kan1khg1 yaratan Tiirkmenler,
eflerinin ad1yla Riistem'in Tiirkmenleri diye am-
hrlar. Hareketin daha sonraki Baba ishak ayak1an-
mas1 gibi dinsel bir nitelik taIYIP ta91mad1g1 mec,>
huldiir. Fakat Rustem'in Ermeni Leon ile sava9ta olii-
miinden sonra bile, Riistem'in ad1 ya9ar, bir boliim
Turk.men, Riistem'in ad1yla amhr.

SELCUKLU DEVLETi, ONBiR PRENSLiGE

BOLUNUYOR

Riisem olaylan sirasmda, ya91 yetmi9i aan K1hq

Arslan, Sel<;:uklu iilkesini, komu Anadolu Turk bey-
liklerindeki gelenege uygun bi<;;imde, ogullan arasm-
1966
 da paylatlnr. K1ht;; Arslan'1, Selt;;uklulann o tarihe
degin, ellerinden geldigi 6lt;;iide ka~and1klan bu pay-
latirmaya iten nedenler belli degildir. Yagh babamn
yerini almak it;;in sabirs1zlanan ogullann hit;;birini mi-
rass1z birakmama ve aile aras1 sava;;lan onleme kay-
g1s1 gibi, artan Tiirkmen kan;;1khklanna karI Sel-
i;;uklu prenslerinin denetiminde daha s1k1 bir muca-
deleye girme istegi ve bilemedigimiz ba;;ka nedenler,
bu paylamaya yol ai;;mw olabilir. Ne var ki, paylag-
ma, Turkmen etkinligini ve aile kavgalanm c;:ogalta-
rak beklenenin tam tersi sonuc;: verir. K1hr; Arslan,
daha saghgmda yaptlgmdan pimanhk duyar.
Paylama, Sultan'm on oglu ile kardeini ve kar-
deinin oglunu kapsar. Ogullardan biri herhalde 61-
mu olmah ki, boliime onbir prens arasmda gen;ek-
letirilir. Riikneddin Siileymanah Tokat ve c;:evresi-
pi, Nasrettin Berkyarukah Niksar bolgesini, Mugi-
seddin Tugrulah Elbistan eyaletini, Nurettin Sultan-
ah Kayseri <;evresini, Kudbettin Melikah S1vas ve
Aksaray'i, Mu'izeddin Kayserah Malatya'y1, Arslan-
ah Nigde'yi, Muhiyeddin Mes'utah Ankara ve Can-
kln i;;evresini, G1yaseddin Keyhusrev Uluborlu bolge-
sini, K1l19 Arslan'm kardei Nizamettin Argunah
Amasya'y1 ve oglu Sancarah da Konya Ereglisi b61-
gesini ahr.
0 tarihte Selt;;uklu iilkesi Orta Anadolu'yu kap-
sayan bu eyaletlerden ibarettir. Balang19ta Kill<; Ars-
lan, yalmzca bakent Konya'y1 elinde tutar ve Sul-
tan unvamrn tair. Melik unvanh Selt;;uklu prens-
leri ise, vasal hiikumdarlar durumundadirlar: Feodal
gelenege gore, y1lda bir kez askerleriyle Konya'ya ge-
lip Sultan'a baghhklanrn bildirmekle yukiimllidurler.
Bunun d1mda, eyaletlerini istedikleri gibi yonetirler,
para bastinrlar,. komu devletlerle sava;; ve ban ya-
pabilirler. Ornegin Bizans'm Kuzeybati bolgesinde u<;:
beyi durumundaki Ankara Meliki Mes'ut, Eskiehir
i;;evresinde geniler. 1196'da taht iddiasmdaki diiz-
i967
mece .. Aleksios'u destekler. Bu sayede Mes'ut, Saf-
ranbolu, Gerede ve Bolu yorelerini kazamr. Ankara
Meliki, daha sonra kendi ba$ma Bizans imparatoru
ile belli bir para ve 40 par<;a Yunan ipekli kuma1
kartl1gmda ban yapar; imparator'a Balkanlardaki
sava1 i<;in asker saglar. Tokat Meliki Siileyman~~h.
1194'te Samsun'u ve baz1 k1y1 kalelerini ahr. Giiney-
batida Bizans sm1n kar1smda u<; beyi durumunda
bulunan Uluborlu eyaleti meliki G1yaseddin Keyhtis-
rev, 1188-1189'da Alaehir halkmm destegini kazana-
rak kendisini imparator ilan eden Mankaphas'1 des-
tekler. Mankaphas, Alaf:?ehir'den kovulunca, Keyhiis-
rev'in buyruguna verdigi Ti.irkmen savaf:?Qllanyla De-
nizli ve Honas'1 yagmalar, ganimetler getirir. Daha
once Konya'da Sultan Kill<; Arslan da bal?ka bir diiz-
mece" Aleksios ayaklanmasmda, onun buyruguna
Ti.irkmen sava<;I verir, Menderes bolgesini yagmala-
tir.

ALMAN iMPARATORU ANADOLU'DA

Bu devletin paylatmlmas1 doneminde, melikle-

rin bag1ms1z sava ve fetihlerinin siirmesine kar$m,
daha i:?in baf:?mda saltanat kavgas1 patlak verir. S1-
vas Meliki buyuk ogul Kudbeddin Melikah, kendini
veliaht ve Kanya tahtmm miras91s1 sayarak, daha ba-
basmm sagllgmda bakenti ele ge<;irmeye lrnlkI$Ir.
Rustem'in Turkmenlerinden kalanlan toplayarak
Konya uzerine yurur. Melikah, babas1yla sav~ta
yenilir ve Turkmenler k1nma ugrarlarsa da, S1vas Me-
liki, Erzincan sahihi Mengiicekli Behram12ah'm des-
tegiyle, babasm1 vezirinden ayirmayi ba~anr. Trab-
zon' a egemen Rum-Ermeni kan!?1m1 unlU feodal Ta-
ronit aileslnden gelen K1h9 Arslan'm veziri Gavras
oglu Hasan, Konya'dan uzakla~tinhr. Bundan yarar-
lanan Melik~ah, Turkmen destegiyle, 1189-1190 ki~m-
1968
da Konya'ya girer ve ya91I Kille;: Arslan'1 kukla du-
rumuna getirir.
lf;;te bu siralardadir ki, Alman imparatoru K1z1l-
sakal Frederik'in Hac;:h Seferi ba9lar. Frederik, 1188
y1lmda Kanya Sultam'na, Anadolu'dan gec;:i9 izni el-
de etmek ic;:in bir Alman soylusunu yollar. K11l9 Ars-
lan'm elc;:isi, 1190 !;iubatmda Alman soylusu ile birlik-
te Edirne'ye gelerek Frederik'e, Sultan'm iGbirligine
hazir oldugunu bildirir. Birkac;: gun sonra Konya'da
egemenligi eline alan Kudbeddin Melik9ah'm elc;:isi
Edirne'ye ula9ir. ikinci elc;:i de Anadolu'dan gei;:i9te
i9birligi vaadinde bulunmakla birlikte, daha c;:ok Al-
man imparatoru'nun Melik9ah'a kar~1 bir Anadolu
politikasma katilmas1m engelleme c;:abasmdadir.
imparator, 1190 Nisanmda, Ti.irkmenlerle c;:evrili
olmakla birlikte, henuz Bizans elinde bulunan Ala-
f?ehir ve Denizli'den yola c;:1karak ikinci Hac;:h'nm yo-
lunu izler. ilkin Ti.irkmenler, Alman ordusunu rahat
birak1rlar, ordunun yolundan uzakla9arak daglara
c;:ekilirler. Almanlara hayvan ve yiyecek satarak ti-
caret yaparlar. Fakat Keyhusrev'in uc,: meliki bulun-
dugu Uluborlu bolgesine ulai;;rnca, durum degi9ir. Dag
ve gec;:itlerde Ti.irkmenler, Alman ordusuna hayli yi-
tik verdirirler. Ak9ehir onlerine degin akmlar surer.
Selc;:uklu elc;:ileri, Turkmen sald1nlanm imparator'a
Onlar hic;:bir yasaya itaat etmeyen yagmac1lardir.
Sultan'la bile sava9maktan c;:ekinmezler,, diye ac;:1k-
larlar ve Sultan'a itaatsiz asilere imparator'un in-
dirdigi darbelerden sevinc;: duyduklarmI belirtirler.
Uluborlu Meliki Keyhusrev'in Turkmen akmlanm ko-
rukleyip koriiklemedigi belli degildir. Fakat Konya'-
nm fiili egemeni Melik9ah'm Turkmenleri impara-
tor'a kar91 sava9a yonelttigi soylenebilir. Alman kay-
naklarmda da bu Turkmenler Rostagnus,, adh 9e-
fin Turkmenleri olarak geQer. Rustem admm oli.i-
miinden sonra bile canh kald1g1 ve Melik9ah'm Turk-
menlerinin bu adla amld1g1 dii9unulebilir. Aynca An-
514 1969
kara Meliki Mes'ut da, Melik9ah ile i9birligi halinde
Hac;h ile sava9a katihr. Bu durumda Kille; Arslan'm
elc;ileri, c;areyi imparator'un yanmdan sivi9makta bu-
lurlar. Kizilsakal", Turkmenlerle sava9a savar:,ia, Kan-
ya Sultam'm cezalandirmak uzere Akr:,iehir ovasmdan
Kanya onlerine gelir. Ban;; isteyen Kihc; Arslan, Alaed-
din tepesindeki kaleye kapanmaktan bar:,ika c;are bula-
maz. Oglu Melik9ah ise, kenti korumaya c;ahr:,iir. Ama
Almanlar kente girip c;arr:,iilan yagmalarlar, k1nm ya-
parlar. Yenilgi, Melik9ah'm prestijini azaltir ve kar-
der:,ii Ankara Meliki ile arasmi a<;ar. Ir:,ilerin duzeitil-
mesi, ya9h Kille; Arslan'a birak1hr. Kille; Arslan, ik-
tidarm kendi elinde degil, oglunda oldugu ic;in,, olay-
lann meydana geldigini ileri surerek Alman impa-
ratoru ile barn~ ya.par. Bu kez Tiirkmen sald1nlarma
kar9i 25 Selc;uklu soylusunu rehin alan imparator,
Karaman'a dogru yola c;ikar. Soylu rehineier, sald1-
nlan onleyemediklerinden yolda olduri.ilur. Boylece
Anadolu'dan gec;en Ha<;;h seferleri son bulur.

SULTAN KILIC ARSLAN'IN AVARELiK YILLARI

Alman imparatoru'na karr:,ii Kanya yenilgisi, ken-

disini Selc;uklu tahtmm mirasc;isi sayan Melik9ah'i
zay1flatir. 1191'de Malatya'dan c;ikartmak istedigi kar-
de9i Muizeddin, Selahattin Eyyubi'ye sig1mr, Eyyubf
ailesinden kiz ahp damat olur. Selahattin, Diyarba-
kir fethine yoneidiginden, Muizeddin prensligine da-
ha saglam bic;:imde yerler:,iir. Melikr:,iah, babasi Kille;:
Arslan'i da yamna alarak karde9i Sultanah'm Kay-
seri eyaletini fethe yonelir. K1h9 Arslan, bir firsat1m
bularak Kayseri'ye kac;ar. Kenti alamayan .Melik9ah,
Konya'ya donerek sultanhgim ilan eder. Kanya, S1-
vas ve Aksaray onun elindedir. Boylece ihtiyar Kille;
Arslan ic;in, Melik9ah'a karg1 destek saglamak uzere
ogullan arasmda bir mekik dokuma donemi baf]lar.
1970
Y1lhk yazarlan, bu avare,, donemi pek ac1kh an-
latirlar:
Ya9land1g1 zaman topraklanm ogullan arasm-

da payla9tlrdi. Onlann arasmda fakir ve yoksul bir

adam gibi ya9ad1. Hangi oglunun yanma gitse, oglu
rahats1z oluyor, o da onu birakarak ba9ka. oglunun
yanma. gidiyordu,, 11
K1hc;; Arslan, sonunda Rum bir kadmdan dogma
oglu Uluborlu Meliki Keyhusrev ile anla9ir. Keyhus-
rev, Melik9ah hizmetindeki Rustem'in Dogu Turkmen-
lerine kar91, Guneybat1 Bizans sm1nndaki Tiirkmen-
lerin destegine sahiptir. Onlarm yard1m1yla Keyhus-
rev, Konya'y1 ele gec;;irir, Aksaray'a sald1nr. Kille;; Ars-
lan sultan, Keyhusrev veliahttir. Fakat 77 ya9mdaki
Sultan, 1192 y1lmda oliir.

DEVLETiN BiRLiGiNiN YENiDEN KURULMASI

Kutbeddin Melik9ah, dogal olarak Keyhusrev'in

sultanhgm1 tammaz. 1193-1194 k19mda karde9i Sul-
tan9ah'1 oldurerek Kayseri'yi ele gec;;irir. Elbistan'da-
ki karde9i Mugiseddin'e sald1nr. Elbistan Meliki, Er-
meni Prensi Leon'un vasalligini kabul edip, onun des-
tegiyle yenilgiden kurtulur. Fakat Melik9ah 61-Ur. Dev-
leti birie9tirme giri9imi, Tokat Meliki Rukneddin Su-
leyman9ah'a. gec;:er. Suleyman9ah, S1vas ve Aksaray'-
da Melik9ah'm miras91s1 olur. 1197 y1lmda Konya'y1
karde9i Keyhusrev'den ahr. Niksar ve Amasya'y1 ele
gec;:irir. 1201'de Malatya'ya sahiptir. Saltukogullarm-
dan Erzurum'u kazamr. Elbistan'1 vermek ko9uluyla,
karde9i Mugiseddin'e Erzurum Beyligi'ni birakir. 1202'-
de Gurciilere kar91 agir bir yenilgiye ugramas1, onu
zay1flatamaz. 1204'te Ankara'y1 ahr. Ankara Meliki
karde9i Mes'ut'u, Bizans i9birlik9isi diye olduriir. Dor-
diincii Ha<;h Istanbul'a girdiginden, Bizans, miittefiki
Mes'ut'un yard1mma gelemez. Konya'yi yitiren Sul-
tan Keyhusrev de Istanbul'a s1gmmaktan ba9ka yol
1971
bulamaz. Boylece Selr,;:uklu Devleti'nin birligi yeniden
saglamr ve Konya Sultanhgi, merkeziyet<,;:i bir dev-
let olmaya y6nelir. Fakat bu merkeziyetc;:i devletin
kurucusu SUleyman!}ah c;:abuk oliir, miras1 Istanbul'a
kac;:an karde!}i G1yaseddin Keyhusrev'e kahr. Keyhiis
rev, ogullan Alaaddin Keykubat ve izzettin Keyka
vus ile birlikte uzun sure Istanbul'da yagar, s1k s1k
saraya c;:aginhr. imparator ona 10 bin altm dinar
odenek baglar. Feodal soylulardan Mavrozomez'in k1-
z1 ile evlendirir. Bir Frenk beyi ile duello yapt1g1 be-
lirtilen eski sultan, 1204'te Hac;:lllarm Istanbul'u ku-
atmas1 uzerine, kaympederi Mavrozomez'in malika-
nesine c;:ekilir. Silleymanah bu sirada 6hir, alti ya-
mdaki oglu Kille;: Arslan III. tahta c;:1kar. Uluborlu
Tiirkmenleri uzerinde etkinligi olan eski sultana bag-
h kalan beyler, c;:ocuk sultana baghhk gostermezler.
Ozellikle Bizans sm1n Turkmenlerinin uc;: beyligine
atanan eski Danimendli hukumdan Yag1basan'm
ogullan, Keyhusrev'i Kanya tahtma c;:agirmay1 karar-
l~t1nrlar. Onu bulmak iizere, Anadolu Sel<;;uklu Dev
leti halklanmn konu9tugu be9 dili c;ok iyi bilen Ha-
cip Zekeriya'y1 ke!}ilJ kihginda yollarlar. Bu r,;:agn uze-
rine, Keyhiisrev, uc;: Tiirkmenlerinin yanma gider ve
eski kenti Uluborlu'yu ele ge<;;irir. Oradan Tiirkmen-
lerle ilerleyip Konya'y1 ku9atir. Kanya direnir. Ken-
tin kad1s1 Tirmizi, Bizans'ta islama aykir1 yagam sii-
ren Keyhiisrev'in sultan olam1yacagi,, yolunda fetva
verir. Arna Konya'ya rakip bulunan Aksaray, Keyhiis-
rev'i c;:aginnca, Konya, eski sultana kap1lanm a<;;ar.
Keyhusrev, Sultan Kih<; Arslan III.'e eskiden babas1-
na ait olan Tokat eyaletini vaadeder. Arna Konya'ya
girince, onu bir kaleye hapseder ve oldurti.ir (1205).

Bu be dil Tiirk, Rum, Fars. Ermeni ve Siiryani dilleri olsa

gerektir.

1972
MERKEZiYET<;i DEVLET VE ULUSLARARASI
Ti CARET

lkinci kez tahta <;1kan Keyhiisrev, merkezi devle-

tin dagllmasma izin vermez. Merkeziyet<;i devlet,
Anadolu karga9ahklan sirasmda <;ok uzun sure ak-
sayan uluslararas1 ticaretin canland1nlmas1m kolay-
la9t1nr. Bu ticaret yollan iizerindeki unlii Sel<;uklu
kervansaraylan o tarihlerde gorlilmeye ba9lar. Bu
donem Sel<;uklu sava9 ve fetihlerinde, ticaretin geli9-
tirilmesi ba9hca etken olur. 6rnegin Kon.ya Sultan-
hgi ile Ege bolgesi Rum kentleri arasmda ekonomik
i1i9ki geli9ir. Konya tiiccarlan bu kentlere giderler.
Unlii Honaz panaymna Sel<;uklu tiiccarlan katihr-
lar. Marksist tarih<;i P. Tivtev'e gore, Ege'deki Bizans'-
tan kopma egilimleri, Konya ile gelii;;en ekonomik ili9-
kilerin sonucudur. 1188-1189 y1Ilarmda Alaehir'de
kendini imparator ilan eden ve adma para bastiran
Mankaphas, halkm tam destegini kazamr. Tivcev, bu
destegi., Ala9ehirlilerin Kenya Sultanhg1 ile ekono-
mik ili9kilerde bulunu9lan nedeniyle, merkezi otori-
teden kopmay1 yegledikleri bi<;iminde a<;1klar12 Ulu-
borlu Meliki G1yaseddin Keyhiisrev, Tiirkmen savag-
<;1 vererek Mankaphas'a yard1mc1 olur. Bu yardrm
sonucu, Denizli bolgesi Turkmen'e geger. Keyhiisrev,
Konya Sultam iken de, 1196 sonlan ya da 1197 bag-
larmda ticari nedenlerle Bizans'a kar91 savag yapar.
M1sir Sultarn'mn yollad1g1 iki Arap atma el konulma-
sm1 bahane eden imparator Aleksios III., Konya'dan
Bizans'a gelen islam ve hiristiyan tiiccarlan hapseder,
tUm mallanm ve yuk hayvanlanm ahr. Keyhusrev,
Menderes boyunca ilerler ve nehir uzerindeki An-
takya kentini km;ahr. Kent dui;;mezse de, akmlar su-
rer. Silleyman9ah (1197-1204) doneminde de benzer
bir <;at19ma goriiliir. Siileymani;;ah, daha Tokat Me-
liki iken, 1194'te Samsun'u alarak Konya Devleti'ni
ilk kez denize c;:ikanr. Daha once Unye ve Bafra'da
1973
s1k s1k Selc;uklu varhg1 goruhirse de, Samsun ile
onemli bir liman elde edilir. Bizans imparatoru Alek-
sios III., 1200 y1llarma dogru Frangopilos adh birine
altI gemi vererek Karadeniz'e yollar. Bu kif,li, Sam-
sun'a giclip gelen ticaret gemilerini iki ay boyunca
ac1mas1zca yagmalar, baz1 tuccarlan oldurur. Istan-
bul'a gelen bu islam ve hiristiyan tiiccarlar, malla-
nm alabilmek ic;in mahkemeye, kiliseye, saraya ba$-
vururlar. Oysa bu mallarm satlf,?Indan saglanan para-
nm buyuk bolumu imparator'un hazinesine gider.
lmparator, tuccarm paras1m vermeye yanaf,lmaz. Sel-
c;uklu uyrugu olan tliccarm c;ogu, Konya Sultam'na
ba$vururlar. SUleyman$ah, imparator'dan tuccarm
zararmm karf,11lanmasm1, tazminat verilmesini ister.
Savaf,11 goze alamayan imparator, tazminat ve y1lhk
harac; oder. Ne var ki, Istanbul'da Latin Devleti'nin
kurulmas1yla baf,llayan kanf,11khklar sirasmda, 1204
ya da 1205 y1lmda Samsun, Turklerin elinden c;1kar.

DENiZE CIKI$ KAVGASI

Dorduncu Hac;h, Istanbul'da bir Latin imparator-

lugu kurar, ama Anadolu'da otorite kurmay1 ba$a-
ramaz. iznik ve Bitinya Dukahki'm teslim almaya gi-
den Hac;h soylusu Louis, izmit'ten oteye ge9emez.
1204'te iznik'e yerlef,len Bizans feodallerinden Laska-
ris, 1206 y1lmda kendisini imparator ilan eder. Eski
imparator ailesi Komnenos'lardan David ve Aleksios,
Gurcu Kralic;esi Tamara'ya s1g1mrlar. Tamara'mn sag-
lad1g1 askerle, Aleksios, Trabzon'u ahr ve orada Fa-
tih Mehmet zamanma degin ya$ayacak bir devlet ku-
rar (1204-1461). Kardef,li David ise, BatI Karadeniz'de
Sinop ve Eregli k1y1 kentlerini ele gec;irir, Samsun'u
ahr. Laskaris'e karf,II Sakarya boylannda ilerler. Kom-
nenos kardef,iler, iznik'teki Laskaris kadar, Karade-
niz'e c;1kmak isteyen Selc;uklular ac;1smdan da bir
tehdit olur. Tarihc;;i ibn-ul-Esir, onun ic;in Turklere
1974
denizi kapad1 der. Komnenos tehdidi, 1206 y1lmda
Laskaris-Keyhusrev ittifakm1 dogurur. Surgun di.'me-
minde kaympederi Mavrozomez'in yanmda ya$ayan
Keyhusrev, Kenya tahtm1 ele gec;;irmeye c;;ag1nlmca,
Laskaris'in arazisinden gec;mek zorunda kahr. Las-
karis, gec;i$ izni vermek ic;in, Mankaphas olaylan s1-
rasmda Selc;uklulann eline gec;tigi anla$1lan Denizli
ve Honas'm geri verilmesini ister. Keyhusrev'in son-
radan sultan olan iki oglu izzettin ve Alaaddin'i lz-
nik'te rehin tutar. Ogullanmn iznik'ten kurtulu$UY-
la, Keyhusrev'in iki kenti geri verme yukumlUlUgu
ortadan kalkar. Komnenos'lara kar$1 Selc;uklu deste-
gine muhtac; bulunan iznik imparatoru Laskaris,
Keyhusrev'in ittifakm1 saglamak amac1yla 1206 y1-
lmda Denizli ve Honas'tan vazgec;er. iki kent, Sel-
<;uklu vasali olarak Sultan'm kaymbabas1 Mavrozo-
mes'e birak1hr*. Bu ittifak sayesinde, Laskaris, Da-
vid'i yenilgiye ugratir. Samsun, Laskaris vasali bir
Rumun eline gec;er.

AKDENiZ'E CIKI$

Samsun'u yitiren Selc;uklular ic;in, Akdeniz'e ve

Karadeniz'e c;;1kmak b~hca amac; olur. Rusya ve M1-
sir arasmda Anadolu uzerinden ekonomik baglant1y1
saglamak, devlet ve tUccarlar bak1mmdan onemli bir
zenginle$me kaynag1d1r. Latin i$galiyle Bizans impa-
ratorlugu'nun dag1h$I, denizlere dogru bu geni!]leme-
yi kolayla$tinr. Ornegin M1sir-K1bns-Anadolu ticare-
tinde onemli bir lirnan olan Antalya, bir italyan ma-

* Mavrozomes, hiristiyan ka1makla birlikte, Konya Selcuklu

Devleti'nin en glic;lil diineminde btiytik komutan ve yonetici-
lerden biri olur. Beylerbeyi unvamm kazamr. Oltince, De-
nizli ve Honas, Sel<;uklu Devletrne kat11Ir. Arna Mavrozomes
ailesi Konya'da etkinligini silrdtirtir. 1297'de Konya'da h1ris-
tiyan olarak iilen l\1ihail'in yaz1tmda Yunanca Amiras ola-
nes yazar. Bu siiz, Emir'in oglam, yani oglu anlammadir.
1975
 ceracmm eline du~er. Oysa ikinci Ha<;;h doneminden
beri Antalya c;evresi Tiirkmenlerle doludur. Antalya
yolu i.izerindeki Isparta, Kille; Arslan III. (1204-1205}
zamam Konya Devleti'ne gei;;er. Antalya'daki Latin-
lerin kotii davram~larmdan yakman M1sir tUccarla-
nm kabul eden Keyhiisrev, Tiirkmen'le c;evrili bu
kent iizerine yiirur. Uttinler, Antalya'y1 K1bns Kral
Naibi'ne vererek durumlanm kurtarmaya c;ah~irlar.
Ne var ki, Antalya Rum senyorlerinin arazileri kentin
d1~mdadir. Turkler bu araziyi kolayca istila ederler.
Bu nedenle, Rum e!'}raf1, Latinlerden farkh olarak An-
talya'y1 Sultan'a vermekten yana <;1kar. Keyhusrev,
1207 y1lrnda Antalya'y1 ahr. Konya'mn eski sipahile-
rinden iken yukselen Yavlak-arslan, Sultan'rn san-
cagm1 Antalya surlan uzerine diker. Sultan, Antalya
c;evresine hlristiyan ana-babadan dogma kole koken-
li komutam Ertaku~:(ii vali olarak atar. Akdeniz tica-
retine egemen bulunan Venediklilere kapiti.ilasyon
niteliginde geni$ haklar tamr. Olaylardan etkilenen
tuccarm zararlanm hazineden oder.
Simdi sira, Trabzon ile rekabet edebilecek nite-
likteki bir Karadeniz limanmm ele gec;irilmesine ge-
lir. Sinop, bu bak1mdan Samsun'a gore daha avan-
tajh bir limandir. Fakat Keyhiisrev, bunu gerc;ekle$-
tirmeye vakit bulamadan iznik imparatoru Laskaris
ile tutw~tugu sava!'}ta olur (1211). Sava~m nedeni, An-
talya'da onemli ticaret c;akarlan elde eden ve Istan-
bul Latin Devleti'ne egemen bulunan Venediklilerin
entrikalanna, Keyhusrev'i Istanbul'da konuk eden
eski imparator Aleksios III.'un Laskaris'e karf?I yar-
d1m istegine ve Turkmenlerin iznik-Konya Devleti s1-
mrlarmda 91kard1klan kan1khklara baglamr. Key-
husrev, Menderes nehri uzerindeki Antakya'ya sal-
d1nr, kent yakmmda Laskaris ile savaIr. Sava~1 ka-
zand1g1 halde, dii!'}mam kovalarken vurulur ...
Keyhiisrev'in olUmii, Kanya tahtma kimin gec;e-
cegi konusunda bir 9ekj$me yaratirsa da, ic muca-
1976
 dele, K1h9 Arslan II. donemindeki boyutlara ulai?maz_
Geri;;i Keyhi.isrev de oglu izzettin Keykavus'a Malat~
ya, oteki oglu Alaaddin Keykubat'a Tokat eyaleti yo-
neticiligini verir. Uc;:uncu ogul Keyferidun Antalya'-
da bulunur. Fakat Keyhusrev oguJlarma K1hc;: Arslan
gibi genii} yetkiler tammaz. BU.yuk ogJu izzeddin Key-
kavus'u veliaht atar. Bununla birlikte, izzeddin Key-
kavus, veliaht sec;ildigi ic;:in degil, buyuk komutanla-
rm <;ogu onu destekledigi ic;:in tahta <;ag1nhr. Malat-
ya'dan gelip Kayseri'de tahta c;:1kar. Ne var ki, Tokat'-
taki ogul Keykubat da Erzurum'da ozerk bir beylik
sahibi amcas1 Mugiseddin ve Ermeni Krah Leon I.'in
destegiyle Kayseri'ye yiirur, ku$atir. Fakat izzeddin,
c;ok para ve bol tah1l verme vaadleriyle Ermeni Kra-
h'm sef erden vazgec;:irmeyi baanr. Erzurum sahibi
de Ulkesine doner. GU.cu azalan Keykubat, Kayseri
kuatmas1m birak1p Ankara'ya kapamr. Kastamonu
Turkmenlerinin destegini kazamr ve Konya'daki kar-
de!}i Sultan Keykavus'a. karI akmlar duzenler. Arna
Ankara uzun bir ku:?atmaya dayanamaz. Teslim olan
Keykubat, Malatya yakmmda bir kaleye hapsedilir.
Antalya'daki Keyferidun ise, bu limam yeniden ele
ge<;irme c;:abasmdaki K1bns Latinleriyle anlatigm-
dan, hayli gu<;liik yaratirsa da, yenilir ve oliir.
Konya, Sultam, karde$i Keykubat ile mucadelede
bulundugu s1rada Bizans ile ittifak yapar. iznik !m-
paratoru Laskaris, Trabzon Komnenos'larmm yam
sira, Anadolu'da geni$Iemek jsteyen Istanbul'daki La-
tin Devleti ile miicadelededir. Selc;:uklu ittifak1, bu
nedenle Laskaris ac;1smdan buyuk onem ta!]ir. Oysa
giic;lii Selc;uklu Devleti ic;in, iznik imparatorlugu ko-
lay bir lokmadir. Buna kar9m iki devlet, kar91hkh
smirlara sayg1 ilkesine dayall ban$ yaparlar ve dost-
luk kurarlar. Bu ban$, yanm yiizy1l surer. Gi.ic;lii
Konya Devleti, u9 Turkmenlerini de itaat altmda tu-
tabildiginden, Bat1 Anadolu'da Tiirkmen ilerlemesi
engellenir. Ancak Mogol istilas1yla Konya Devleti za-
1977
yrflaymca, Turkmen yeniden Batida harekete gec;e-
bilir.

KARADENiZ'E <;IKI$

Bizans ile surekli ban:;;a bagll kalan Sel9uklu

Devleti, Kuzeyde Karadeniz Rum Devleti'ne, Guneyde
Ermeni Devleti'ne kar:;;1 geni9ler. F1rat otesinde ve
Suriye'deki beylikler uzerinde etkinlik kurar. Keyka-
vus, ilkin Karadeniz'e c;akmaya yonelir. Laskaris, Trab-
zon imparatoru'nun karde:;;i David'i Eregli ve Amas-
ra limanlarmdan c;rkanr. Trabzon imparatoru, Si-
nop'u elinde tutmaya c;::ah:;;ir. Bu c;::eki9meden yararla-
nan Keykavus I., S1vas'tan yola c;::1k1p Sinop'u ku:;;a-
tir. Turkmenlerin avlanmakta olan Trabzon impara-
toru'nu yakalay1p Sultan'a getirmeleri, Sinop'un alm-
masm1 kolayla:;;t1nr (1214). Aleksios, Sinop'u b1rak-
mas1 ve Selc;;uklu Devleti'nin vasalligini kabullenmesi
ko:;;uluyla serbest birak1hr. Trabzon imparatoru, Sul-
tan'm sava:;;larmda 1200 ki:;;ilik bir askeri birlik bu-
lunduracak, y1lda 12 bin altm dinar ve c;;e:;;itli e~ya ve-
recektir.
Keykavus, hiristiyan kenti Sinop'a Selc;uklu kent-
lerinden zengin ve sayg1deger musliimanlar topfa-
tarak yerle:;;tirir. Degerli arazilerinden ve ta!?mmaz
mallarmdan aynlmakta isteksiz olan zenginlerin g6-
c;::u, mulklerinin hazinece degeri pahasma satm alrn-
mas1 yoluyla kolayla~tinhr. Fakat halkmm c;::ogu h1-
ristiyan olan Sinop'a Hetum adb, belki de islam ol-
mu~ bir Ermeni reis atamr.
Sinop ve Antalya fethinden sonra, Ermeni Kral-
hg1 yoniinde ilerleme ba~lar. Ermeni Krah, Keykubat-
Keykavus mucadeleleri sirasmda Toroslan a$arak
Uluk1$Ia, Eregli ve Larende'yi (Karaman) ele ge<;i-
rir. Keykavus, 1216 yilmda bu kaleleri geri alarak
Ermeni Krah'm Toroslarm otesine surer. U1uk1$la,
daha sonra Sel9uklularm onemli bir askeri iissu du-
1978
rumuna getirilir. Keykavus, Eyyubi prensleri arasm-
daki miicadelelerden yararlanarak Kuzey Suriye yo-
niinde geni!?lemek ister. Fakat Eyyubi prensleri ara-
lannda uzla$mca, Sel<;uklu ordusu Suriye'de Ef~ref
kari;nsrnda yenilgiye ugrar (1218). Keykavus, ociini.i
Frrat'm otesinde Eyyubilerin denetimindeki Diyarba-
krr eyaletinde almay1 dener. Diyarbakir CAmidl ken-
tindeki Artukogfo kolu ile ve yoresel Kurt beyleriyle
i!?birligi yapar. Ne var ki, Malatya'da sefer hazirhg1
s1rasmda olur ( 1220).

EN BUYUK SULTAN ULUG KEYKUBAT,,

Keykavus'un tahtta yerini alabilecek ya!?ta bir

oglu yoktur. Yeni sultanm se<;imi, biiyuk komutan-
lara kahr. Komutanlar tart1$malardan sonra, Keyka-
vus'un uzun ytllardir hapiste tuttugu karde~i Alaad-
din Keykubat iizerinde anla$irlar. Keykubat'1 hapis-
haneye gotiiren Beylerbeyi Seyfettin Ayaba, ~imdi
-onu hapisten t,;1karmakla gorevlendirilir.
Alaaddin, Anadolu Selc;uklularmm en biiyiik sul-
tamdir. 0, Ulug Keykubat diye amhr ve Sel<;:uk-
lular sonras1 Turk beyleri, soyluluklanm, Keykubat'-
m atama buyruklanyla kamtlamaya <;:alli?irlar. Key-
kubat, bir yandan Karadeniz ve Akdeniz'e ac;Ilma 9a-
basma h1z kazand1rirken, ote yandan komuta.nlarm
guciinii azaltmaya onem verir. Komutanlarm mevkii,
buyiik servetler edinmelerine olanak saglar. Biiyuk
servet ise, kendilerine bagh adamlann say1sm1 art1-
rarak, kamutanlann mevkilerini giic;lendirir. Sultan' -
m saraymda giinde 30, Beylerbeyi Ayaba'nm kona-
gmda 80 kayun kesilir. Ulug Keykubat, daha once-
leri de uygulanm1~ bir yonteme ba,'.?vurarak, biiyiik
komutanlarm servetlerini eritme yoluyla giic;lerini
krrrnay1 dener. Onlan, keselerinden harcayarak Kan-
ya ve S1vas'1 saglam surlarla gevirmeye zarlar. Bu
-firsati ganimet .. bilmelerini soyler13 Kanya, <;:evresi
1979
5-6 kilometreyi bulan 18 metre yiiksekligindeki kalm
duvarlarla c;:evrilir. Her 40 metrede bir kule kurulur.
140 komutan, 140 kale burcu yapar ve burcun uze-
rine yaptiranm ad1 yaz1hr 14 . Boylece buyuk komu-
tanlarm serveti eritilir. Keykubat, komutanlarm sa-
raya ve toplantilara silahh adamlanyla gelmelerini
yasaklar. Daha sonra uygun bir zamanda sarayma
<;:agird1g1 buyiik komutanlan oldurtiir ya da. hapse-
der, kalan servetlerini ve kolelerini ellerinden ahr.

KIRIM SEFERi

Keykubat, bir yandan komutanlan servetsizlm;-

tilip disiplin altma ahrken, ote yandan devletin ulus-
lararas1 ticaret yoluyla zenginle$tirilmesine buyuk
onem verir. Selc;:uklularm Akdeniz'de saglam bic;imde
yerle$mesini saglar. 1221 y1lmda Alaiye'yi (Alanya)
ve Alanya ile Antalya arasmdaki Alara kalesini ahr.
Alanya'y1 ban$ yoluyla birakan sahibi Kyr Vart'a,
kar$1hgmda Ak$ehir'i ikta eder., Birkac;: buyuk koyu
de ona mulk oiarak verir. Sultan, k1$hk dinlenme
merkezine d6nti$tlirdugu Alanya'da ve Sinop'ta ter-
saneler kurar. Akdeniz ve Karadeniz'de ilk Sel<;uklu
donanmasm1 meydana getirmeye c;ah$Ir. Gerc;i Sel-
c;uklu donanmas1 Venedik, Ceneviz vb. donanmalan
karf?1smda pek c11Izdir, fakat yine de bir K1nm Se:-
feri'ni ba$arabilecek gu9tedir.
Alanya'ya yerlef?en Keykubat, 1121-1125 y1llarm-
da k1y1 boyunca Manavgat ve Anamur'u alarak Silif-
ke'ye dogru geni9ler. Silifke'de Ermeni Kralhg1'na
bagh olarak Hac;:h $6valyeleri vardir. Selc;uklu or-
dusu, Rum soylusu Mavrozomes'in komutasmda Kon-
ya'dan Guneye ilerleyerek Mut ve Ermenek bolgesi-
ni ahr, Silifke'ye yaklaf?Ir. Bu uc; bolgesi, oraya u9
beyi atanan Kamereddin'in ad1yla amhr. Ermeniler-
den alman bu uc; eyaletine Turkmenler yerle9tirilir.
1980
Karamanhlar, bu Ti.irkmenler arasmdadir*.
Akdeniz'de mevkiini guc,;:lendiren Keykubat, Trab-
zon Rum Devleti'nin Karadeniz'deki ticari ustunhi-
gune son vermeye yonelir. K1nm ile Anadolu arasm-
da canll bir ticaret vardir. Anadolu tuccarlan Kuze-
ye kuma ve baharat gotiiri.ir, kurk, bal, kole ve ca-
riye getirirler. islam i.ilkelerinde c,;:ok aranan bu mal-
lar, onemli bir transit ticaret kaynag1dir. Bu ticaret-
te Sinop ve Trabzon rakip durumdadirlar. Mogolla-
nn 1223'de K1nm'1 ilk istilasmda Sugdak liman ken-
tinden birc,;:ok tuccar, servetleriyle birlikte Selc,;:uklu-
lara s1g1mr. Batan bir geminin mallarma Selc,;:uklular
gelenege uygun olarak el koyarlar. Mogol firtmas1
gelip gec,;:er. Fakat Trabzon Devleti, batan geminin
vasalleri olan K1nm'dan harac,;: getirdigini, haraca el
koymanm ac,;:1k bir diimanllk oldugunu ileri surer.
Mogol, Sugdak'tan hemen aynld1gmdan, bir mi.ida-
hale olmazsa, Trabzon, Karadeniz limanlanmn ken-
disine ait oldugunu iddia edecektir. Selc,;:uklu Devle-
ti, bunu kabule hazir degildir. Keykubat, Kastamonu
bolgesi uc;;: Tiirkmenlerinin beylerbeyi Hiisameddin
<;oban'1 1225 y1lmda Karadeniz donanmas1yla Kinm
Seferi'ne yollar. <;oban, Sugdak'1 alJr, bir cami yap-
t1nr ve garnizon yerletirir. Sugdak, ikinci Mogol is-
tilasma degin (1239), Selc,;:uklu elinde kalm1a ben-
zer**.
* Karamanlllar belki de 1240 Baba ishak isyanmdan sonra
buraya getirilmi$ olabilirler.
** Bir Antalya tiiccarmm yakmmas1, sefere gerek<;e saglar
Suriye'den Kilikya - Antalya - ic Anadolu yoluyla Karadeniz'e
giden tiiccar, Antalya Franklarmdan, Kilikya Ermenilerinden
ve Kmm'daki Ruslardan yakm1r, Keykubat'm adaletine s1gi-
mr. Sultan, tilccarm zaranm oder ve K1nm seferi yapar. Ote-
ki Selcuklu illkesi tilccarlari da Kmm'da zarara ugrayanlar
arasmdad1r.

1981
 DOGU ANADOLU, DEVLETiN Dl$INDA KALIR

Sugdak, Sinop ve Antal)fa limanlanyla Kuzey-,.

Cuney ticaretinde soz sahibi olan Sel9uklular, devle-
tin kurucusu Suleymarn~ah'm ba$latt1g1 geleneksel
Doguda geni$leme politikasma yonelirler. Ne var ki,
butun c;abalara kar$m, Selc;uklu Devleti, Mara$ - Ma-
latya - S1vas c;izgisini pek ge9emez. Guc;lii Keykubat,
Firat'1 ai?arak Doguda genii?lemeye onem verirse de,
bu k1sa sureli olur. Dogu Anadolu, Konya'ya degil,
iran, Irak ve Suriye'de kurulan oteki devletlere ba-
gimh kahr.
Keykubat, Dogu politikasma yonelirken, Urfa,
Harran, Ahlat (Van) bolgesinde Eyyubi E$ref ege-
mendir. Mardin'de, Harput'ta ve Diyarbakir'da (Amid)
Artukogullan'mn <;:e$itli kollan bulunur. Firat Bati-
smda Kahta, Ad1yaman, Cemi9kezek gibi kalelere de
sahip bulunan Artukogullan'nm Amid ve H1sn-1 Key-
fa. kolu, duruma gore, Eyyubi ya da Selc;uklu hima-
yesini arayarak varhgm1 surdurur. Keykubat, $am
Eyyubileri ve Amid Artukileriyle c;atI$an E$ref ile
uzl~arak Firat Batismdaki Artukoglu kentlerine sal-
d1nr. Bu ba$an, E$ref'in ve oteki Eyyubilerin Sel9uk-
lulara kar$1 birle$melerine yol ac;ar. Fakat Artukog-
lu'nun yard1mma gelen Eyyubi ordusu yenilir. Kah-
ta, Ad1yaman ve Cemi$kezek Sel9uklu'ya ge9er (1127).
Amid Artuklu kolu, Selc;uklu vasalligini kabul eder.
Keykubat, Eyyubi hiikumdan Adil'in k1z1yla evlene-
rek onlarla ili$kilerini duzeltmeye c;ah$ir.
Bu s1rada Celalettin Harizm$ah tehlikesi belir-
ginle$meye ba$lar. Mogollarm onunde yenik dlii?en
Harizm$ah, kalabahk Klpc;ak kabileleri ve sava991la-
nyla Azerbeycan'a yerle$ir. Gurciileri agir yenilgile-
re ugrat1r. Kafir Mogollara kan11 sava9m $ampiyonu
olarak, islam hukumdarlarmdan ve Keykubat'tan cles-
tek ve para ister. Fakat o, Dogu Anadolu'da da ge-
ni$leme egilimi gosterir. En azmdan baz1 Anadolu
1982
 beyleri, Sel9uklu'ya karr?I gu91U Harizm$ah'm deste-
gini aramaya koyulurlar. Keykubat, bag11ns1z Erzin-
can ve Erzurum beyliklerini denetim aitma. alarak
bu tehlikeyi onlemeye 9ah:;;ir.

DOGUDA GENi$LEME

Erzican'da Mengilcekogullan vardrr. Bu ailenin

oteki iki kolu, Dogukarahisar ve Divrigi'de egemen-
dir. Erzincan sahibi Mengiicekoglu Behram$ah, alt-
m1:;1 y1lhk hliki.imdarhgmda SeI<;:uklulardan k1z ahp
verir ve oniarm sad1k bir vasali olarak kahr. Erzu-
rum'da da Selc;uklu soyundan Mugiseddin Tugrul:;1ah'-
m Konya Sultanhg1'ndan bag1ms1z beyligi vardir.
Tugrul:;1ah, ozellikle Van bolgesindeki Erman:;1ah ul-
kesinin miram yuzunden Eyyubi E:;;ref ile c;at1:;;1p Ah-
lat'1 E:;;ref'e kaptrrd1ktan sonra, Konya yorungesinde
politika izler. Her ne kadar S1vas-Sinop ekonomik c;1-
karlarma kar:;;1 Erzurum-Trabzon ekonomik c;1karJan
birle:;;irse de, TugruI!;iah, Sel9uklu c;izgisinden pek ay-
nlmaz. XIII. Yii.zy1lm ba11mda Kars'1 alan Gii.rclilere
kar:;;1 da, oglunun 111ristiyan olmas1 ko:;1uiuyla Giircii
Kralic;esi Rosudan ile ev1enmesini kabullenerek ba-
n:;; saglar. Ne var ki, Tugrul:;;ah ve Behram:;;ah 1225
y1lmda olilrler. Keykubat'm himaye ettigi Erzurum
beyleriyle c;at1:;1an Bohramah oglu Davud9ah, Kenya
Sultam'na bagllhgm1 yenilemekle birlikte, durumu-
hu guvenli gormez. Selc;uklu'ya kar:;;1 yeni ittifaklar
arar. Erzurum'da babasmm yerine gec;en Cihan!;iah'a;
Eyyubi E!;iref'e, He.rizm!;iah'a ve hatta Alamut Haha-
i?i i?efine ittifak onerir. Kar1hgmda Kemah kalesini
vermeyi vaadeder. Keykubat, kendisine kar1 bir ko-
alisyonun kurulmasm1 beklemeden Erzincan'a sald1-
nr. Davudah, uzla9mak zorunda kahr. Yaam boyu
ikta olarak Akehir ve Ilgm'1 ahr ve Erzincan'1 Sel-
<;uklu'ya birakir. Dogukarahisar da, Kir9ehir ikta1 kar-
Ihg1 Selc;uklu'ya gec;er. Boylece, 1252 y1hna kadar
1983
<Suren Divrigi kolu d11~mda, Mengucekoglu soyu son
bulur. Keykubat, Alanya'nm eski sahibi Kyr Vart'm
klzmdan dogma oglu G1yaseddin Keyhusrev'i Mengu-
cekli Meliki yapar. Antalya bolgesi komutam Ert6-
ku9'u de yanma atabey unvamyla verir. Eyyubi pren-
sesinden dogma bir ya9mdaki oglu izzeddin Kille;
Arslan'1 da veliaht atar.
Keykubat, Erzincan'dan sonra Erzurum uzerine
yfuiimek niyetindedir. Fakat Trabzon ile bir c;ati9ma
ve Erzurum'un Eyyubi Eref himayesine giri9i bunu
.engeller. 1226 y1lmda Harizm9ah birlikleri Erzurum
c;evresini yagmalarlar ve E9ref'e ait Ahlat'a sald1nr-
lar. Cihan9ah, E9ref'in yard1mma gider. 1228'de de,
Eref, Ahlat Valisi'ni bir birlikle Erzurum'a Cihan-
ah'1 savunmaya yollar.
Ei?ref ve Cihan9ah ile aras1 ac;1lan Keykubat, Ha-
rizm9ah ile iyi ili9kiler surdiirmeye ozen gosterir. Ha-
rizm9ah'm saldird1g1 Eref ve Cihan9ah, Konya Sul-
tam'nm da has1mlandir. Hatta Harizm9ah'm 1227 Ah-
lat ku9atmasmda, iki devletin E9ref'e kar91 ittifak1 bi-
le soz konusu olur. Keyk'ubat, oglu G1yaseddin'e Ha-
rizm9ah'm k1zm1 ahr. Ne var ki, Harizm9ah'm 1229'-
da Ahlat'1 almas1yla durum degi9ir. Bu yengi iizeri-
ne Keykubat'm vasali Diyarbakir Artuklu beyi, Ha-
rizm9ah himayesine girer. Harizm9ah'a kar91 Eref'in
ittifakm1 kabullenen Erzurum'un Cihan9ah'1 da saf
<legi9tirir. Keykubat'a kar91 Harizm9ah ile birle9ir.
Kuvvet dengesi ters donunce, Keykubat derhal Ey-
yubi ittifakm1 ara9tmr. E9ref, be9 bin sec;kin sava9-
c;1yla S1vas'a gelir ve Selc;uklu ordusuyla birle9ir. Ma-
lazgirt ku9atmas1yla ugra9a11 Harizm9ah, Anadolu'ya
yurur. Erzincan Ak9ehir'i yakmmdaki Yass1c;imen sa-
va91, Harizm9ah'm yenilgisiyle sonm;lamr. Keykubat'-
m amca oglu Cihan9ah tutsak du9er. Keykubat-E9ref
ordusu Erzurum'a yurur. Erzurum beyleri, ba9ta Ci-
han9ah olmak uzere bag19lanmak ve mallan kendile-
rine biraktlmak ko9uluyla kenti teslim ederler. Konya
1984
Sultam, Cihanah'a Aksaray'1 ikta eder. Erzurum,
Selc;uklu Devleti'ne katillr (1230-1231). Eref, Selc;uk-
lu ordusunun destegiyle, islamm en parlak kentlerin-
den saytlan Ahlat'1 geri ahr.
Bu sirada Keykubat, k1lak yaptig1 Alanya'mn
K1bns Hac;hlannca kale muhaf1z1 kazamlarak ele ge-
c;irilmek istendigi.ni ogrenince, h1zla geri doner. Ha-
rizmah peindeki Mogol ordulan, firsattan yararla-
mp S1vas ve Malatya onlerine degin ilerlerler, yag-
malar yaparlar. Mogol'a. karI islam sultanlarmm,
ozellikle Eref'in destegini saglayacag1m uman Ha-
rizmah, Mogol giic;leri kar1smda Diyarbakir' a dog-
ru c;ekilir. Arna destek gormez. Silvan yakmmda dag-
larda Kiirtler tarafmdan oldiiriiliir*. Mogollarm S1-
vas'a yaklamas1 iizerine, Selc;uklu komutam Kam-
yar, Doguda ilerler. Fakat Mogollar c;oktan geri c;e-
kilmilerdir. Kamyar, Mogol akmma katilan Giircii-
lere yonelir. Gurciilere ait sm1r kalelerini ahr. Kra-
lic;e Rosudan, Selc;uklu Tugrulah'm oglundan olma
klz1 hiristiyan Tamara'y1, h1ristiyan kalma kouluy-
la, Keykubat'm oglu G1yaseddin'e verme vaadiyle ba-
n yapar. Kamyar, Ahlat'a yonelir. Eyyubi Eref'e
ait Ahlat'1 ahr. Selc;uklu Devleti'ne baglanan Ahlat,
bir askeri 9efin yonetimine verilir.

* Harizm;.;ah Celiileddin Mengli-birti (Tann verdi), sa va$ i;in

sava;.;an macerac1 bir ;.;ovalye tipidir. Fakat Mogol istilasmdan
sonra, islamm savunucusu bilyiik kahraman tammr. Nam1k
Kemal, iinlU oyununda Celaleddin'i bu g6ril.$e uygun anlatir.
Mogol doneminde halk enun ya;.;ad1gma inarnr, onu Mogol'a
kar$1 kurtanc1 gorur. Prof. Milkrimin Halil Ymanc'a gore,
yakm zamanlara degin Anadolu a:;>iretleri, ozellikle :;;iiler, Ce-
Hlleddin Harizm9ah'm oymaklan olduklar1rn ileri surerler. id-
dia Dersim a:;?iretlerinde yaygmd1r (islam Ansiklopedisi, Ce-
Ialeddin Harizm:;>ah maddesi). Osmanlllarm kokeni ile ilgili
geleneklerde de, Osman Bey'in atalarmm Harizm$ah'm beyi
olarak Anadolu'ya geldigi ileri silrillilr.
515 1985
EYYUBiLERiN ANADOLU SEFERi

Keykubat, Doguda genileyerek ve Ahlat'1 ber-

kiterek Mogol tehlikesine kar1 haz1rlamr g6runiir.
Fakat Ahlat'm fethi, Eyyubiler ile Selc;;uklularm ara-
sm1 ac;;ar. Eyyubiler de Artukogullarl'mn elindeki Di-
yarbakir ve H1sn-1 Keyfa'y1 iilkelerine katarlar. Mar-
din'deki onemsiz Artukoglu kolunu vasal olarak tu-
tarlar.
iki rakip devlet, Harizm9ah'rn 6liimuyle ba$SIZ
kalan Harizm askerlerini hizmetlerine almak i<;:in ya-
rIIrlar. Kayir-han liderligindeki bir bolum Harizm
askerini, Ahlat ve Silvan Eyyubileri kazamr. Sel<;:uk-
lularm Ahlat askeri komutam Kaymaz, daha parlak
vaadler ile onemli askeri guce sahip bulunan Harizm
askeri eflerini Selc;;uklu hizmetine ahr. Bunlara il-
kin Mogol'a kar111 uc;; bolgesindeki Erzurum eyaleti
ikta olarak verilir. Ne var ki, yuksek sava<;;ihkla-
nyla islam ve hiristiyan askerini y1ldiran Harizm'in
K1p<;ak sava1?<;;1lan, Mogollar kar1smda y1lgmd1r. Ku-
c;i.ik c;apta bir surpriz Mogol akm1 karISrnda dahi,
Erzurum'daki Harizm askeri savamadan kac;;ar. Bun-
iara Sultanhgm Batl bolgesinin d1i?mdaki oteki uc;
bolgelerinde . ve onemli stratejik yollarda yeni ikta-
lar da.g1tlbr. 12 bin savac;;1ya sahip Harizm beyleri,
Erzincan, Amasya, Nigde ve Larende'yi ikta olarak
ahrlar.
Goriiniie gore, genii? yetkili olan Harizm ikta-
lan, merkeziyet<;:i bir devlet anlay1ma yonelen Sel-
<;:uklu tutumuna ters duer. Mogol tehlikesi hesaba
katilmasa bile, artan Eyyubi tehlikesi Keykubat'1 bu
yola itmii?e benzer. Gerc;;ekten say1lan 16'y1 bulan tum
Eyyubi melikleri ve Mardin ve Harput Artuklulan,
Sultan Kamil liderliginde buyuk bir Anadolu seferi-
ne haz1rlamrlar. Kamil, Sel9uklu Turkiye'sini, Eyyu-
bi melikleriyle paylatiracagm1 vaadeder. Birecik'te
toplanan kalabahk Eyyubi ordusu, Halep-Kayseri ara-
1986
 s1 kervan yolunu izleyerek Tiirkiye'ye dogru ilerler.
Keykubat, komutam Kamyar'a Suriye Kuzeyinde To-
ros ge9itlerini, dar vadi ve derbentleri kapattinr. Ken-
disi de Kayir-han komutasmdaki Harizm savru?91la-
n ile, Gurcu, Frenk ve Rus ucretli askeri bulunan or-
dusuyla harekete ge<;er.
M1srr Sultam Kamil, Taros ge<;itlerini a$amaz.
Anadolu'dan kervan ticaretinin durmas1, M1srr ordu-
sunda yiyecek s1kmt1s1 yaratir. Kamil geri <loner.
Selcuklulann yeni ald1g1 Ad1yaman'1 yak1p yikarak
Doguya dogru Firat'1 ge<;er, Siverek'e gelir. Amac1,
Harput uzerinden Anadolu'yu istiladir. Ne var ki,
Eyyubi ordusu, Harizm$ah destekli Sel<;uklu ordusu
oniinde bozguna ugrar. Bazi Eyyubi melikleri tutsak
dli$er, bir k1sm1 Harput kalesine kapamr. Selcuklu
ku$atmasma dayanamayan Harput teslim olur. Kent,
Sel<;uklu ulkesine kat1hr ve Harput Artuklu kolu
son bulur. Harput beyine Ak$ehir ikta edilir. Yenil-
giyi kabullenen Sultan Kamil, M1srr'a doner. Keyku-
bat, diplomasi ustahg1 gostererek Eyyubi melikleri-
ni fidyesiz serbest birakir. Zira melikler, Sultan Ka-
:rnil'in Anadolu'da Qekicilikten uzak,, eyaletler vere-
rek, Suriye'deki zengin eyaletlerine el koyacagmdan
kukuludurlar. Bu kukuyu i$leyen Keykubat, Eyyu-
bi koalisyonunu 9okertmeyi baanr. Keykubat, erte-
si y1l Malatya'ya gelerek ordusunu Urfa, Harran, Si-
verek ve Diyarbak1r fethine yollar. Diyarbak1r d11Il-
daki yerler ahmr. Harran ve Urfa, Suriye ile Yukan
Mezopotamya'daki Eyyubi eyaletlerinin baglantis1m
saglayan stratejik yerlerdir. Anadolu'yu fetih diiiin-
den vazge<;en Ka.mil, Harran ve Urfa'y1 almak i<;in
derhal harekete ge<;er. Dort ay i<;inde fethedilen bu-
tun yerleri geri alir. Selc;uklu beylerini zincire vur-
durur. Geni yagma. ve kinm yapar. Urfa kalesini y1-
kar. Keykubat hizmetine giren Mardin Artuklu hu~
kiimdanmn ulkesini <;igner, halkm1 tutsak goturiir.
Keykubat, Amid CDiyarbakir) kuatmas1yla karihk
1987
verir. Amid almamaz ama, Kayir-han'm Harizm as-
keri bolgede geni yagma ve y1k1mlara giriir.
Bu b~ans1zhklanna karm, Keykubat donemi
Sel<;uklu Devleti, en gii<;lii c;agm1 yaar. Doguda ege-
menligi Dicle kaynaklarma ve Ararat'a degin uzarur.
Ne var ki, bu sirada Mogol tehdidi giderek belirgin-
leir. 1236 y1lmda Mogol Ka.gam, Erzurum'da yerle-
mi bir iranh tiiccan el<;i yollar. Sel<;uklu'nun Mogol
Kagam'na. il olmas1m ister. Seli;uklu Sultam, bu
Orta Asya bozkir deyimini anlayamaz. Elc;i, il ol-
mamn bir <;eit vasalligi i<;erdigini, her y1l degerli e~
ya, at vb. gibi armaganlar yollama ve Kagan'm hu-
zuruna gitme yiikiimliiliigiinii getirdigini Sultan'a
anlatir. Keykubat, huzura gitmeye yanamazsa da,
olumlu yamt vermeyi ve armaganlar yollamay1 ka-
bul eder. Fakat yarutm1 yollamadan once birden oliir
<I237). Yamt1 yeni sultan yollar.

DEVLET, 1240'TA EN BUYUK GENi$LiGE VE

GUCE ULA$IR

Keykubat'm oliimi.i, bir veraset sorunu yaratir.

Keykubat, biiyiik oglu G1yaseddin Keyhusrev'i Erzu-
rum Meliki atarken, Eyyubi prensesinden dogma og-
lu izzeddin Kibe; Arslan'1 veliaht yapar, komutanla-
ra veliahta baghhk yemini ettirir. Ne var ki, komu-
tanlann c;:ogu yeminlerine bagh kalmazlar. Biiylik
ogul Keyhiisrev'i tahta <;1kartirlar. Hatta Keyhiisrev'-
in, mimarhk ve av ileri sorumlulugundan yiikselen
Saadettin Kopek ile anlaarak, babas1 sultam zehir-
ledigi ileri siiriiliir. Boyle bir komplo olmasa bile, Key-
kubat'm: kollad1g1 ve dogrudan kendine baglad1g1 12
bin sava<;aya sahip Harizm beyleri ile oteki Sel<;uk-
lu ileri gelenleri arasmda bir rekabetin varhgr ileri
siiriilebilir. Selc;:uklu emirleri, daha yall ve giic;:lii
aday Keyhiisrev'i tahta c;:1kararak Harizmlilere kar1
durumlanm giic;:lendirmek isterler. Nitekim Keyhus-
1988
rev sec;ilince, Harizm beylerinin efi Kayir-han zin-
cirlenip Zamanti (PmarbaI) kalesine hapsedilir. Ka-
yir-han, orada ohir. bteki Harizm beyleri Bereket
Han, Berdi Han, Ki.ic;lii Han vb. Selc;uklu hizmetinden
c;1karlar. Firat'1 ge<;:ip c;evreyi yagmalarlar. Onlan dur-
durmaya gelen Selc;uklularm Malatya ve Harput su-
ba1larm1 bozguna ugratirlar. Dudioglu adh beyin
Ti.irkmenleri de Harizm yagmalarma kat1hr.
Yeni sultamn yakm1 Saadettin Kopek, bu baa-
ns1zhktan yararlanarak, oteki rakip emirleri oldiir-
tiir. Hatta biiyuk komutanlann oldiiriilmesinde onun-
la ibirligi yapan Tacettin Pervane dahi, Ankara ik-
tama c;ekilip kurtulmay1 denerse de, baaramaz. Per-
vane, Harput Artuklu hiiki.imdanmn ark1c1 cEiriye-
sini yanmda goturi.ip zina yapt1g1 gerek<;esiyle Anka-
ra meydamnda talanarak oldi.irulur. Rakip emirler
gibi, tahta rakip kardeler de ortadan kald1nhr. Key-
hiisrev, uvey kardelerinin anas1 Eyyubi prensesini
Ankara kalesinde bogdurtur. Heni.iz kendi <;:ocugu
olmad1g1 ic;in, taht mirasc_;as1z kalmasm diye, karde-
lerini bir sure oldiirtmez, hapiste tutar. Kendi <;:ocu-
gu dogunca, kardelerini bogdurtma buyrugu verir.
Buyrugu yerine getirmekle gorevli emirin c;ocuklan
korudugu ileri sfiri.ihirse de, kardeler ortahktan si-
Iinir.
Bii.yi.ik emirlerin ortadan kald1nlmas1yla kudreti
(,(Ok artan Kopek, bunu askeri bir yengiyle pen;::inler.
Eyyubi melikleri arasmdaki kavgalar bunu kolayla-
t1nr. Halep Eyyubi Prensi, M1sir Sultam Kamil'e kar-
I Selc;uklu himayesine girer. 0 s1rada Kami! oliince,
oglu Firat otesi eyaletlerin sahibi el-Salih'e kar$I bu-
tiin Suriye ve Yukan Mezopotamya Eyyubi melik-
leri birleirler. Konya Sultam da bu koalisyona ka-
t1hr. Sumeysat ve Amid, Sel<;:uklularm payma du9er.
Kopek, Sumeysat'1 sava$s1z teslim ahr. Amid direnir.
El-Salih, sava ve yagma ile gevinen Harizmlilerle
anlaIr. Onlara askeri hizmet kar~11Ig1 Urfa, Barran,
1989
Suruc; bolgesini ikta eder. Kopek, Harizmliler oniinde
baans1z kahr. Sultan Keyhiisrev, kudretli Kopek'i
sarayda bir tuzaga diiiirerek oldurtur* C1240) .
Keyhusrev, Mogol vasali olan Giirci.ilerle yakln-
lamay1 saglamak amac1yla, daha once vaadedilen
Giircu prensesinin yollanmasm1 ister. Hiristiyan kal-
mas1 kabul edilen prenses, papazlan, kutsal e11yalan
ve hizmetGileriyle Konya sarayma gelir. Sultan, Giir~
cu dostlugunun yam sira Urfa-Harran-Halep bolge-
sini altiist eden, Suriye-Anadolu biiyiik kervan yolu-
nu felce ugratan Harizmlileri yeniden kazanmak is-
ter. Harizm beyleri huzura gelmeye yana~mazlar.
Arna Sultan, bolgeyi onlara ikta ettigini bildiren men-
~urlar yollarsa, Sel<;uklu arazisine saldirmayacakla-.
nm, sachk vasal olacaklanm soylerler. Ne var ki, an-
la~ma lafta kahr. Halep c;evresinde artan Turkmen
destegiyle de, Harizmliler kervan vurmaya ve yag-
maya devam ederler. Bunun iizerine Selc;uklular, Ha-
lep Eyyubi Meliki ile birle~erek Harran'da Harizm-
lileri yenilgiye ugratirlar. Selc;uklularm eline gec;en
Diyar-1 Mudar ba!]kenti Barran, Halep Meliki'ne b1-
ralohr. Selc;uklulann payma Amid CDiyarbak1r) du-
!]er. Kentin savunuculanndan Kurt beyi Fahrettin
Dinari, 400 bin dirhem kar111hgmda keilti teslim etme
sozii verir. Selc;uklu komutanlanndan toplanan pa-
ralar hazirlamr.. Bunu ogrenen Amid ileri gelenleri,
Dicle klyismdaki tarla ve baglannm <;e~itli vergiler-
den bai?;IIk tutulmas1 ko11uluyla kenti Selc;uklulara
brralorlar. Sultan, kent kapilarmda ahnan ticaret
vergilerini bile kald1nr. Diyarbalor eyaletindeki Si-

'' Bfiyiik emirlcrle boguan Kopek, kaynaklarda ad.ma uygun

bir kii olarak gosterilir. Bununla birlikte, bahca kaynak
olan :tbn Bibi, onun baka bir yonilnti de belirtir. Onun za-
manmda ikta sahipleri, c;iftc;ilerden vergi haklarmdan ba-
ka bir ku kanad1 fazla birey alamazlard1 der. Kbpek'e kar-
1 list c;evrelerde duyulan genel honutsuzlukta, bu tutumun
bir pay1 olabilir.
1990
verek, Ergani, <;ermik vb. gibi kaleler Selc;uklu'ya
gec;;er (1240). Eyalet, bir askeri komutan yonetiminde
dogrudan Selc;uklu Ulkesine baglamr. Boylece Sel-
i;:uklu Devleti en bi'tyiik genif?lige eri~ir. Kom~u hiris-
tiyan devletler, ya dost ya da vasaldirler. Bir Ha<;h
kaynagma gore, iznik Devleti, Kilikya Ermeni Kral-
hg1 ve Trabzon Rum Devleti Selc;uklu ordusuna m1z-
rakh asker gondermekle yiikiimliidii.rler. Halep Ey-
yubi Meliki de aym durumdadir*. Keyhiisrev, Papa
ve Istanbul Latin imparatorlugu ile de ili~ki kurar.
Anadolu'da katolik misyonerleri destekler. Hatta Is-
tanbul ile ittifak ic;in bir prenses ister**. Ne var ki,
kudretli goriinen Anadolu Selc;;uklu Devleti, bir Mo-
gol sald1ns1yla, ciddi bir direni~ gostermeden <;:oker.
Mogol istilasmdan biraz once, Turkmenlerin ka-
t1ld1gi dinsel goruntillu biiyiik karn;akhklar bu zay1f-
hgm bir gostergesi olur.

BABA iSHAK AYAKLANMASI

1240 y1llarma dogru Malatya Giineyinde F1rat'-

tan Toroslara dogru Behisni ve Mara'a uzanan bol-
gede, Selc;;uklu Devleti'ne kari;;1 biiyiik bir ayaklanma
bai;;lar. Ayaklanmanm lideri, Sumeysat CSamsat> ya-
kmmda Kefersud bolgesinden Baba ishak'tir. ishak,
kendisini Tann'nm peygamberi ilan ettiginden Ba-
ba Resul ya da Baba Resul'ullah diye amhr. HaQh
* Bir m1zrakll. dtirt yard1mc1s1yla birlikte bes asker say1lmak-
tad1r. Ermeni Krah 1400, iznik imparatoru 400, Trabzon im-
paratoru 200 ve Halep Meliki 1000 mizrakh yollamaktad1r.
*" Latin imparatoru. Fransa Krali<;esi'ne Konya Sultam'nm
Latin prenses istedigini bildirir. Sultan, prensesin dinine bag-
11 kalacag1m, sarayda ufak bir kilisesi 0Iacagm1, yanmda pa-
paz bulundurabilece~ini yazar. Kendi h1ristiyan anasma da
tam din serbestisi tamnd1g1m belirtir. Hatta Tiirkiye'deki h1-
ristiyanlan Istanbul ve Roma kiliselerine baglayabilecegini ek-
ler (Prof. Osman Turan, Selc;;uklular Zamanmda Tiirkiye, s.
449).

1991
kaynaklarmda Baba Resul'den ba$ka bir deyi:;;Ie Pa-
paroissole bic;iminde soz edilir.
Ogretisi hakkmda bir yap1t bulunmayan Baba
ishak, Kefersud c;evresinde Selc;uklu yoneticilerine
karl]I propaganda yapar. Lukse ve i$rete da.1m1$ bu
yoneticileri, din den ve adaletten aynlmakla suc;lar*.
Tam bir fakirlik ic;inde yalmz yal]ar. Kimseden her-
hangibir $8Y kabul etmez. Amasyah tarihc;i Husa-
mettin, onun Hasan Sabbah'1 taklit ettigini s6yler15 .
Yal]ayI$ ve propagandas1yla yalmz c;evre Turkmenle-
rini degil, bolge Kurt ve hiristiyanlanm da etkiler.
Amasyah tarihc;iye gore, Tann'y1 insan bic;iminde du-
$iinen Baba Resul, isa ve Meryem'i tannlal]tiran h1-
ristiyanlar uzerinde etkili olur. Kefersud c;evresinde
muridi c;ogalan Baba ishak, birden ortadan kaybolur,
Amasya'ya gider. Bir koyde bogaz tokluguna koyun
c;obanllg1 yapar, ucret istemez. Hayvanlara bak1m1 ve
$8fkati, fakir ya$aYI$1 ile halk1 kendine baglar. On-
lann dertlerine c;are bulur, hastahklarla ve kan-koca
gec;imsizlikleriyle bile ugra$Ir. Onun kerametler gos-
terdigine inamhr. Unu c;ogahnca, koy d1$mda ufak
bir tepe uzerinde bir tekkec;;ik yap1p tek ba$ma c;ile
doldurur. Turkmenler arasmda bir veli derecesine
ulaan Baba ishak, mi.iritlerini yollayarak Amasya,
Tokat, Gorum, S1vas, Dogukarahisar bolgesinde et-
kinligini artinr. Mara$ ve Urfa taraflarma yay1hr.
Urfa ve Harran c;evresini kas1p kavuran Harizm$ah-
hlan kazanmaya c;a1I$Ir. Onlan Selc;:uklu Sultam'na
karl]1 sava$a c;ag1nr.
Guc;lenen Baba ishak, dinden <;1kan Selc;uklu

* Ebu'l-Ferec. yeni sultam i;;oyle tamtir: G1yasettin Keyhtis-

rev, Gtircti Kralicesi"nin k1z1m al1r, cok sever. i:?arap<;1, sarho~.
ku~larla egleniyor. lleri kolelerine b1rakm1, her biri istedi-
gi gibi hareket ediyor. Kralice, memleketinden h1ristiyan el-
biseleri giyerek gelmi~ti. Katolikos ile kutsal adamlar ve kilise
papazlan kendisine refakat ediyorlard1 <Ebu'l-Ferec Tarihi
II, s. 537).

1992
yoneticilerine artik ac;1kc;a meydan okur, cihad ilan
eder. Resmi Selc;uklu tarih<;:isi ibn Bibi'ye gore, is-
hak'm Kefersud ve Marag bolgesine giden muritle-
ri, Turkmenlere a.t ve silahlanm hazirlamalanm soy-
lerler. Onlan ilan edilecek tarih ve gunde kotulerin
kokunu kaz1maya, dunyay1 duzeltrne girigimine ka-
t1lmaya ve memleketler fethine 9aginrlar. Eyleme ka-
tilanlar ganimetten pay alacaklar, karg1 91kanlar ac1-
mas1zca oldiiriileceklerdir.
Baba ishak'm buyrugu i.izerine, Turkrnenler mer-
kep, s1g1r ve koyunlanm satlp at ve silah ahrlar.
Cihad haberi gelince, toplamp sava9a ba9larlar. Su-
meysat, Kahta, Ad1yaman bolgelerini i$gal ederler.
Baba'mn Tann elc;isi ve peygamber oldugunu kabul
etmeyenleri oldururler, mallanm yagmalarlar, 9ev-
reyi yak1p y1karlar. Malatya Subag1s1 Muzafferiddin
Ali9ir, babai ayaklanmasm1 bastirmaya c;al191rsa da,
bozguna ugrar. Malatya'ya donup yeniden asker top-
layan Ali9ir, bir kez daha yenilir. Babailer Amas-
ya'ya giderek peygamber tamd1klanm gormek is-
terler. S1vas'a dogru yururler. SIVas milis ve askeri
direnmeyi dener, ama ba9ans1z kahrlar. Babailer S1-
vas ileri gelenlerini oldurup c;ok ganimet ahrlar. To-
kat ve Amasya yonunde yola c;1karlar. Bagan, yan-
da9lanm art1nr, c;evre Turkmenleri Babailere katl-
hr. Ornegin Karamanhlann atas1 say1lan Nure Sufi
ve Turkmenleri, Harizm9ah ve Mogol bask1s1yla Azer-
beycan'dan goi;erler ve S1vas bolgesine gelirler. Nu-
re Sufi, Baba ishak ile baglantih gosterilir.
Babai ba9ans1 karg1smda, Sultan telaga kap1hr.
Beygehir gollinde bir adaya 9ekilir ve unlu komutan-
Jardan Hac1 Armaganah'1 Amasya Suba91s1 ataya-
rak, Babaileri temizlemekle gorevlendirir. Armagan-
1?ah, Babailerden once Amasya'ya vanr, ihtiyar Ba-
ba'y1 tekkesinden c;1kart1p kale burcunda asar. Ha-
beri alan Turkmenler, ishak'in 6ldugum1 kabu1 et-
mezler. Onun olUmsuzlUgune inamrlar. Eski gama-
1993
nist inanca gore, Baba'nm goklere <;1k1p melekleri
yard1ma getirecegini duiiniirler. Bu giivenle Tiirk-
menler, kadm-erkek birlikte, Baba Resul'ullah na-
ralan atarak kente sald1nrlar, Armaganah'1 oldiirilr-
ler. Babailere art1k Kanya yolu a<;1k goriiniir. C:are-
siz kalan Sultan, Mogol tehlikesini gormezlikten ge-
lip, Mogollara kar1 Erzurum ucuna yollad1g1 ordu-
yu i<; mucadeleye c;ag1nr. Bu ordu Kayseri'ye gelir.
Sultan'm ucretli Frank ve Gurcii askerleri de ordu-
ya kat1hr. Selc;uklu ordusu, Babailer ile Kirehir ova-
smda kar1lair. Baba ishak'm dinsel gucunden urken
islam askeri, savagmakta <;ekingendir. Bunun i<;:in il-
kin Frank askeri savaa suruliir. Frank askeri, ilk
Babai sald1nlanm puskurtunce, cesaretlenen islam
askeri de savaa girer ve Babailer k1nma ugrat1hr.
Ebu'l-Ferec olay1 oyle anlatir:
Roma diyanndan CAnadolu'dan) gelip toplanan
60 bin ath, 6 bin Tiirkmenden kurulu bu kii<;:iik kuv-
vete hucum edemediler. Bunun uzerine Sultan'm hiz-
metinde bulunan bin Frenk ath, hiddetle alevlenerek
dilerini g1cirdatt1lar ve yiizlerinin iizerinde ha<;: ia-
retleri yaparak, bu sap1k adamlann iizerine hucum
ettiler ve onlan dag1tt1lar. Daha sonra Araplar da
Cislam askeri) bunlarla beraber hareket ederek Turk-
menleri c;:emberlediler ve hepsini k1h<;:tan ge<;:irerek
mahvettiler. Bunlardan erkek, c;ocuk, hayvan, velha-
s1l hi<;:bir ey k1h<;:tan kurtulamad1 1 n.
BABAlLiGiN DiNSEL NiTELiGi
Sel<;:uklu ordusunun ustuste yenilgilere ugray1p
gu9liikle bastirabildigi Babai hareketinin dinsel ni-
teligi hakkmda bilgiler <;:ok smirlldir ve aydmlatic1
degildir. Cahen, iilik ve sunniligin du~mda demek-
le yetinir 17 Bununla birlikte, daha sonra geli~en ii-
likle baglantih bir tarikatm kurucusu Hac1 Bekta,
onun en yakm kiilerinden g6sterilir. Mevlevi kayna-
g1, Hac1 Bekta-1 Veli, Baba Resul'un has halifele-
1994
rinden idi der 1 ~. Sonraki ~ii hareketleri, Babailikle
az i;;ok baglantih gozuki.ir. Dogaldir ki, bunlar Babai-
ligi ~ii kokenli saymaya yetmez. Tarih<;ilerimiz ise,
hareketin ~amanist kokenini vurgularlar. Prof. Fa-
ruk Sumer, Baba ishak'1 Orta Asya'dan gelmi~, ~a
manist inani;;lan agir basan bir Turkmen ~eyhi sa-
yar*. Prof. Osman Turan, Islam muhitinde a~1n git-
mif1 eski bir Turk ~amam der19 '
Ishak hareketinde, eski Turk dininin etkisi her-
halde kui;;umsenemez. Ebu'l-Ferec, Babailigi yeni bir
din gibi sunar: "islam dinine kar~1 fena bir aynhk
hareketi ba~gosterdi.... Ya~h ve zahit bir Turkmen,
kendine peygamber diyor, Muhammed'in yalanc1 ol-
dugunu ve peygamber olmad1gm1 iddia ediyordu,,.
Bu yeni din, eski Orta Asya dininin etkilerini ta~1-
d1g1 gibi, Guneydogu Anadolu dinlerinin etkisinde
de kalm1~a benzer. Bolge bir dinsel mayalanma,,
alamdir: Iyilik ve kotiiluk i;;ifte ilkesine dayah mani
dini Mezopotamya'dan dogar ve Orta Asya Turkleri
arasmda yay1llr. Mani dini dogrultusunda hiristiyan
Pavlaki hareketi, Malatya bolgesinde ya~ar. Pavlaki-

* Tilrkmenler, beraberlerinde seyh ve dervislerini de geti.r-

milerdi. Bunlann milsltiman1Ig1 yilzeyde olup eski Tilrk din-
sel inanGlanm kuvvetle ta1yorlardi. Bu eyhlerden birisi Ba-
ba ishak, Malatya'nm Sumeysat (Samsat) yoresindeki Ttirk-
menler arasmda ya1yordu (Oguzlar, s. 157). Amasya Tari-
hi yazan Hilsamettin ise, kaynaklan aUl ol<;ilde zorlayarak,
hatta Gigneyerek. Baba ishak'1 bir Rum donmesi sayar! Ona
gore, Ishak, Bizans imparator ailesi Komnenos soyundand1r.
Trabzon Rum hilkilmdarlan da aym soydand1r. ishak'm ama-
c1, Trabzon destegiyle ailenin yurdu Amasyada bir Rum dev-
leti kurmaktirl Sonradan Ulug Keykubat'm S1vas Kad1s1 olan
$ii, filozof, batmi merep kiiden ii ogreti ile batmiligi og-
renir. Stvas Kad1s1'na yakmllgmdan yararlamp i:;evrede etkin-
ligini artmr. Kadi olilnce, Amasya'ya kaGar. Horasanh ::?eyh
Baba ilyas'm miiridi olur. Ilyas'm golgesinde koylilleri kaza-
mr. Konya'nm kudretli kiisi Rum donmesi Saadettin Ko-
pek, onun adam1dir. Kopek'in destegiyle rakiplerini temizler
ve ayaklamr (Amasya Tarihi II, s. 354-395).
1995
 ler, islam ordulan safmda Bizans ile savarrlar. Pav--
Iaki dinsel hareketi, bogomolizm a<l1yla Balkanlara:
ve daha sonra Giiney Fransa'ya yay1hr. Pe9enek Turk-
leri, onlar!a birlikte Balkanlarda Bizans'a kafa tu-
tarlar. Benzer bir eylem, Dogu Anadolu'da Giine$in
c;:ocuklan,, ile Ermeniler arasmda goruhir. XI. Yuzy1-
lm ba$mda i;1p1ak ayaklI, kaba giysili Ermeni dervi$-
Jeri bolgeyi doldururlar. Bu dervi$ler, resrni kiliseyi
ve rahipleri yadsirlar. XII. Yuzy1lda $eyh Adi, bolge
Kurtleri arasmda, islami gorunu9 altmda yezidi ge-
lenegini canland1nr. Prof. Marr'a gore, Yezidi, Ce-
lebi ile e!J anlamhd1r ve <;elep ya da <;alap, Tann
demektir ve bu sozci.ik bu anlamla. Turklere ge9er.
Tann <;eJep'e tapanlara <;elebi denflir. Marr, Ana-
dolu dervi!}ligi ile c;:elebi ya da yezidi arasmda baglan-
tl kurar. Prof. Smirnov' a gore de, maniheizm, der-
vir?c;:ilikte bi<;:imlenir. Bu soyut, genel ve kozmopolit
bir dervi<;ilik degil, Guneydogu Anadolu'ya ait so-
mut bir dervi$<;:iliktir. Maniheizm, iyHik ve kotiiliik
9ifte ilkesinin yam sira, renk ve giyim sembolizmin-
de, ki.ilah renk ve bic;:imine verilen onemde, dairenin
mistik anlammda, If?lgm gizli roh1nde, ark1 ve vecd
i1e olu$an toplant1Jarda be1irlenir20. Mevlevi dervi$-
Ieri gibi, oteki dervilik ak1mlan da bundan etkilen-
milerdir. Baz1 Turkmen ve Kurt kabileleri arasmda
yay1lan ve Ali'yi tannla11tiran Ali ilahi, Eh1-i Hak
gibi ak1mlar, Dersim bolgesi inan9lan, bu arai;;tinc1-
lara gore, mani-yezidi c;:izgisinden esinlenir. Prof. Fu-
at KoprulU, Diyanet i~leri Ba$kanbgmca. yaymlanan
bir yap1tmda diline, eline, beline sahip olma yolun-
daki bektai ahlak ilkeierinin maniheizm kokenli oJ-
dugunu yazar. Bektaf?iligin, ~ii-batmi inan9larm ya-
m s1ra, maniheizm kokenli bogomolizmden etkilendi-
gini kabul eder21 Prof. Barthold, islam Ansiklopedi-
si'nde Guneydogu Anadolu paganizminin, ishlmlarm
dinsel yai;;ammda ve ozellikle Anadolu dervifllerlnin
yaf?ammda apag1k bi<;:imde etkin oldugunu sfiyler22 ..
1996
Prof. Kopriihi, bir kamt getirmeden, bu goru!?e katil
maz2 ~. Prof. Osman Turan ise, Baba ishak hareketi-
nin patlak verdigi Malatya-Mara1'? bolgesinin dinsel
yap1sma egilir ve bolgede mU.shiman ve h1ristiyan
halklar, a1n ~ii CismailD ziimreler, mani ve hiristiyan
inan<;larma bagh Pavlakilere ait eski inan<;lar biribi-
rine karIIDI!? idi der ve Baba ishak'm eski Turk
dinsel inanc;lan ile a!?IrI !?ii etkileri ve eski yerli inanc;-
lan kantird1g1m ileri surer!!~. ilginc;tir ki, ibn Ba-
tuta, Prof. Cahen'in biiyiik bir olas1hkla Turk ve Kurt
karn~1m1 sayd1g1 Malatya kokenli Germiyanh Tiirk-
.menlerinin yezidh olduklarmm soylendigini yazar2 ;;

.BABAlLiGiN TOPLUMSAL YONU

Biitun bunlarla konuya bir aydmllk getirdigimiz

iddiasmda degiliz. Arna yukandaki bilgiler, konunun
karma!?1khgm1 ve daha pek c;ok ara:=;tlrmay1 gerek-
tirdigini gostermeye yeterlidir. Baba ishak hareketi-
nin dinsel yonii gibi, toplumsal yonii de, bilgi k1th-
gmdan hayli karanhk kahr. Hareketin bolge h1risti-
yanlarm1 bir Olc;ude etkiledigi kabul edilebilir, fakat
dayand1g1 asll kitle, Tiirkmenlerdir. Ebu'l-Ferec, bir-
gok Tiirkmenler ona inand1lar,. der ve Klr:=;ehir'de
Selc;uklu ordusuyla sava:=;anlann Tiirkmenler oldugu-
nu soyler. Oyle gorunur ki, Harizm:=;ah ve Mogol ka-
rI$Ikhklan, pek QOk Turkmenin Azerbeycan ve Ho-
rasan' dan Anadolu'ya akmasma yol a9ar. 0 s1ralarda
:SelQuklu Devleti gui;liidiir, Tiirkmenlerin Bah Anado-
lu'ya ge<;:if,?ine izin vermez. Tiirkmenler, Selc;:uklulann
yeni fethettigi ve Harizmli sava:=;c;1larm altiist ettigi
Giineydogu Anadolu bolgesine y1g1l1rlar. Burada otlak
ve gec;im s1kmbs1 Qektikleri du9iinUlebilir. Orne[?;in
Mara:=; bolgesine gelen Tiirkmenler, ah:=;1k olmad1kla..
.r1 ormanhk ve daghk bolgede yurt tutmak zorun-
da kalirlar. Bunlann ormanlarda ya9ayanlarma Or-
man adam1,. anlamma Agac;-eri" ad1 verilir. ..Tah-
1997
 taCIlar, onlarm ard1llan say1hr';. Asya bozkirlarm-
daki evrim, avc1-ormanc1'dan bozkir hayvanc1hgma
g~i!] yoniindedir. Giineydogu Anadolu'da ge9im zor-
lugu Agac;:-eri'leri tersine bir evrime yoneltir. Baba
ishak ile baglant1h goriinen Karaman Tiirkmenleri
de, Harizm ve Mogol baslas1yla Azerbeycan'dan go-
c;:erler, bir sure Dogu Anadolu'da kalirlar. Ancak Key-
kubat'm izniyle Karaman bolgesine, Toroslara yerle-
~ebilirler. Odunculuk, komiircilliik yapmak zorunda
kahrlar. Goriinii!] odur ki, gec;:im ko!}ullarmm ag1rhg1
ve Selc;:uklu Devleti'nin Tiirkmen'i disiplin ve basla
altma alma c;abalan, Tiirkmen'i devlete kar!]I, asi bir
oge yapar ve Baba ishak'm Malatya bolgesinde ba!_?-
lattigi hareket, S1vas, Tokat, Amasya Tiirkmenleri
arasmda <;abucak yay1hr. Tiirkmen'i oziimleyemeyi-
!]i, en gii9h1 goriindiigu donemde, Sel<;uklu Devleti'-
nin nas1I bir za.y1fhk ic;:inde bulundugunu kamtlar.

MOGOLLAR ANADOLU'YA GiRER

Baba ishak tehdidi kar&1smda Sultan Keyhusrev,

Mogollara kar$I Erzurum ucuna yollad1g1 orduyu ic;
miicadelede kullanmak zorunda kahr. Bundan yarar-
Ianan Mogollar, Erzurum'a sald1nrlar. Daha once Sil-
van Eyyubi Meliki de, Babai hareketini firsat saya-
rak, Diyarbakir'1 geri almaya kalk1!_?1r. Harizm sa-
va$<;1lanndan kalanlan ve Germiyanhlan toplayarak
kenti ku$atmaya yonelir. Selc;:uklu ordusu c;:abuk dav-
ranarak Silvan onlerinde Eyyubi Meliki'ni yakalar,
Silvan'1 ku$atir. Sava$, Halife ve Silvan Kad1s1'nm
arac1hg1yla durdurulabilir. Mogol tehlikesi konusunda
bir umursamazhk var gibidir. Nitekim bir sure once
Mogollar Giircistan'a boyun egdirip Kars ve Ani'yi
ald1g1 sirada, Sel9uklu ordusu, Eyyubilerin elinden
Diyarbak.lr'1 alma ugra(?mdayd1. $imdi de Silvan fet-
hi pe$indedir.
i~te bu sirada Mogol Noyam Baycu, Erzurum on-
1998
 Ierinde gorunur. Erzurum Suba$ISI Yakut, Babailer-
le Krrr;?ehir savaf?mdan yeni donmlir;?tlir, zay1ftir. Mo-
gollar, 1242-1243 k1$mda kenti ku$atlrlar, manc1mk-
Jarla doverler. K1$, bu berkitilmii:? kenti almak i<;:in
elveri$li bir mevsim degildir, fakat Sultan ordusunun
yarduna gelmesinden umudu kesen bir Sel<;uklu ko-
mutam, kent kap1lanm Mogol'a a<;ar. Suba$I Yakut
ve oglu olduri.iliir. Halk k11I<;:tan gec;irilir. Yalmz ko-
lelige elveri$li gene; k1z ve erkekler ile zenaat sahip-
leri korunur. Yagmalanan Erzurum yak1hr, surlar
y:tlnhr.
Mogollar, 1243 y1lmda Anadolu'yu istila.ya ha-
zrrlamrlar. Ancak o zaman Selc;uklu Sultam tum as-
kerlerini toplamaya yonelir. Ortak tehlikeye kari:?1,
vasallerinden ve kom$ulanndan asker yard1m1 ister.
Trabzon, iznik, Ermeni krallanndan, bol armagan ve
para yollayarak, miimkiin olan en <;:ok say1da asker
gondermelerini bekler. Kayseri'ye davet edilen Erme-
ni Krah'nm babasmdan, vasal yiikiimliiliigu olarak
yollanan olagan kuvvet d1$mda uc;; bin asker daha
yollama sozii almir. Ermeni bai:?kenti Kozan'a hazi-
neler yollamr. Saltanat Naibi ~emsettin isfahani, mil-
yonlarta altm ve gi.imfa.? para ile Halep'e ve oteki
Eyyubi meliklerine gider. Silvan ku$atmasmdan do-
Iay1 Eyyubi Meliki'nden ozurler diler. 10 bin dinar
altm ve 100 bin dirhem gi.imii$ sunar. Ahlat'1 geri
vermeyi vaadeder. Mardin Artuklu hiikilmdarma pa-
ra ve Re'sulayn verilecegi soylenir. Macerac1 Harizm-
liler bile Harput ikta1 kar$11Igmda hizmete <;:agnhr.
$am'a 100 bin dinar altm yollamr. Ne var ki, yal-
ruz Halep Eyyubi Meliki'nden iki bin asker gelir. Er-
meniler de asker yollamay1 geciktirirler. Baz1 Bizans
tarih<;:ileri, Trabzon ve iznik Rum kra11Iklarmm as-
ker yollad1klanm ileri surerlerse de, kaynaklarda bu-
nu dogrulayan bir kay1t yoktur.
Sel<;:uklu Sultam, Giircii, Frank ve Kip<;:ak uc-
retli askerleriyle, ikta sahibi sipahilere ve merkez
1999
ordusuna dayah kuvvetini S1vas'ta toplar. Halep as-
keri, S1vas'ta Sultan'a katilir. Sultan'm askeri 70-80
bin kii?iyi bulur. Mogol ordusu 30-40 bin civarmdadir.
S1vas'tan ilerleyen Sel<;uklu ordusu, Zara ve Su$ehri
arasmdaki Kosedag gec;idini tutar. Askeri bakundan
Selc;uklu ordusu avantajh, savunulmas1 kolay bir
mevkidedir. Mogollar ovadadir. Ne var ki, Baycu'nun
klasik bir sahte ricat hareketi, Sel<;uklu ordusunun
kolayca yenilmesine ve dag1hp kac;masma yol ac;ar.
Ebu'l-Ferec, Selc;uklu ordusu bir saa.t i<;inde dagild1,
savai?madl der. Hatta ona gore, Mogollar, Sel<,;uk-
lulann tuzak kurmak i<;in 9ekildiklerini samrlar ve
iki gun kovalamay1p beklerler. Casuslanyla durumu
ogrenince S1vas'a yi.iri.irler. S1vas ei?raf1 direnmez. Bal
.altm vererek camm kurtarmay1 yegler. S1vas, u9
giin yagmalamr. Sultan'm hazineleri, sava$ ara9la::-i
alm1r, surlann bir boli.imu y1kilir. Mogol ordusu S1-
vas'tan Kayseri'ye ilerler. Kayseri, ahi ve igdi$ de-
nilen milis gu9lerinin de destegiyle direnir. Fakat Er-
meni kokenli lgdi$ba$1'mn Baycu ile uzla$t1gim du-
yan Kayseri Suba$ISI Ayaz, Mogol ile anla!}Ir. Emir
Kaymaz direnirse de, Mogollar kente girer. Kayseri,
tam bir yagma ve y1k1ma ugrar. Hazineler soyulur,
saray, k6$k ve giizel evler y1k1hr. Ebu'l-Ferec'e gore,
Soylu ve ozgi.ir ki$iler i$kenceye ugrarlar, onlan tUm
servetlerinden yoksun b1rakmcaya degin, k11I9lanyla
diirtiiklerler,,. On binlerce insan oldiiriihir. Mogollar,
Azerbeycan'a doni.i$te Erzincan'a ugrarlar. Sunulan
altm1 yeterli bulmaymca, kente girip yagmalarlar,
surlan y1karlar ve Erzincan'1 da yerle bir ederler.
Deh$etten bolge zenginleri Halep ve Suriye'ye ka-
<;arlar. Sultan Keyhi.isrev de ka9anlar arasmdadir.
Antalya'ya varir. Orada bile kendini giivenli gorme-
yince, Menderes havzasma Rumlara g:lder. Sultan'm
annesi Kilikya. Ermeni Krah'na s1gmir. Ancak ban$
saglanmca Sultan Konya'ya doner. Kosedag bozgu-
nunu duyan Malatya Suba$1S1 da, subaylanyla bir-
.2000
likte Sultan'm hazinesini payla9ir, kent kap1lanm a<;1k
birakarak gizlice Halep'e ka<;ar. Malatya zenginleri
de onlan izler, ama bir Mogol birliginin baskmma
ugrayarak mal ve canlanm yitirirler. Malatya'da ka-
lan hiristiyan ve islam halk ise, biribirlerine sadakat
yemini ederler, ozerk bir yonetim kurarlar ve... Patrik
liderliginde Mogol'a kari;;1 direni9e haz1rlamrlar. Mo-
gol gelmez, Suba91 Malatya'ya doner. Arna ertesi y1l
YasaNur Noyan, Silvan, Mardin ve Urfa'dan ge<;erek
Halep kap1larma vanr. Halep'ten bol altm alarak Ma-
latya'ya 91kar. Suba91, halktan 40 bin dinar altm top-
lay1p tehlikeyi atlatir. Arna veba ve kitlik Malatya'y1
ezer. Ebu'l-Ferec, Malatya 9ar91lan oliiler ve hay-
vanlardan farks1z sefil kimselerle doldu. Bir<;ok ki9i,
ogullanm ve k1zlanm kale ve cariye olarak satmak
istediyse de, a1Ic1 bularnad1 der.
Bu kargal?ada, Ahlat ve Diyarbakir bolgeleri de
yitirilir.

MOGOL V ASALLiGi

Mogol istilasmm yaratt1g1 dehi;;et ge9ince, Vezir

Muzehibuddin Ali ve Amasya Kad1s1, Sultan'dan izin
almaya gerek gormeden bol armaganlarla Azerbey-
can' a Baycu Noyan'a giderler. Sel<;uklu D)vleti'nin
il olmas1", yani Mogol vasalligine girmesi ko$ulla-
nm saptarlar. Konya Sultanhg1'mn Mogollara her y1l
360 bin dirhem gumu9 para hara<; ve <;eE?itli armagan-
lar odemesi kararla1?tlnhr. Anla9ma, Konya'da bay-
ram sevinciyle kari;;1lamr. 0 sirada Bat1da Cengiz so-
yundan en yetkili kii;;i Altmordu Hukumdan Saym
Han Batu oldugu i<;in, Saltanat Naibi $emsettin is-
fahani, Volga boyundaki karargaha yollamr. Naip,
degerli armaganlar sunar ve Sel9uklu Sultam'nm
Han'a il oldugunu bildirir. Saym Han, bir yarhk
Cferman) ile anla9may1 onaylar. Bu durumda, daha
once Selc;uklu vasali olan Trabzon Rum imparator-
518 2001
lugu ve Kilikya Ermeni Kralhg1 Selc;uklu denetimin-
den c;;1karlar. Bu iki hiristiyan devleti, Selc;;uklu'ya
diimanca tutum takm1p Mogol vasalligine gonullu
girerler. Konya Sultanhg1'nm Bizans imparatorlugu
ile dostlugu ise pekitirilir. Kosedag yenilgisinden
once, Istanbul Latin imparatorlugu ile flort eden ve
Frans1z prenses ile evlenmeye hazirlanan Sultan Key-
husrev, Menderes nehri uzerinde kurulan koprude
tznik imparatoru Vatatsez ile buluur ve eski ittifak
antlamasm1, gorunue gore, bu kez eit koullarda
yeniler. Batida Selc;;uklu ilerlemesi durur. Genileme,
Tiirkmenlerin giriimlerine kahr.
Mogol vasalligi ilkin hara<; odemekten ve Mo-
gollara askeri hizmet yapmaktan ibarettir. Fakat Mo-
gollar giderek Anadolu'yu tam bir mall somurgeye
doniitiiri.irler ve dogrudan yonetime gec;erler. Bu ne~
denle, Konya Selc;uklu Devleti'nin Mogol oncesi ve
Mogol sonras1 donemleri ,ac;1k bir farkhhk gosterir.
Selc;uklu toplumunu ve kurumlanm, bu iki donemde
ayn ayn ele almak gerekir.

2002
 fl - iSlAMLA~MA VE T0RKLE$ME SORECI

Buyuk Selc;:uklular, iran ve lrak'ta, kendilerini

kabule hazir koklu bir islam kadro buldular ve bu
kadroya dayanarak devletlerini kurdular. islamm es-
kiden beri yay1ld1gi ve islam merkezleriyle baglan-
t11l Diyarbakir, Van ve hatta Erzurum bolgesinde
kurulan Turk beylikleri de, buralan onemlice hiris-
Uyan nufus banndirmakla birlikte, islam kadro sag-
lamakta ve islam modeline uygun devletler kurmak-
ta guc;hik c;:ekmediler. Diyar-1 Rum", yani Roma ul-
kesi denilen Anadolu'da kurulan Selc;uklu Devleti'-
nin ise temelleri, islam geleneginin d1mda ve halk-
larmm tu.mu h1ristiyan olan bir bolgede atihr. Hac;:-
h seferleri sonucu Kilikya ve Kuzey Suriye'de ortaya,
c;1kan Ermeni ve Hac;:h devletleri, Anadolu Selc;uklu-
larmm Halife ulkesiyle baglantism1 zay1flatir. Sel-
c;:uklu sultanlarmm gelimi islam eyaletlerini ele ge-
c;:irmek ic;in Halep, Musul ve Diyarbakir bolgelerin-
deki 1srarh genileme c;:abalan da sonuc;: vermez. Ken-
ya Sultanhg1, uzun sure, Rum ve Ermeni nufusun bu-
ylik c;:ogunlukta bulundugu bir Orta Anadolu devle-
ti olarak kahr. BOlgeye yollan duen islam gezginle-
ri, Konya islam Devleti'nden sanki Afrika ormanla-
rmda kurulmu bir devletmi gibi soz ederler. Kanya
Sultanhgi onlara yabanc1,, bir Ulke gozukur. Bu ne-
denlerle, hiristiyan Ulkede kurulan Anadolu Selc;:uk-
lu Devleti, islam ulkede kurulan Buy-Uk Selc;:ukfo Dev-
leti'nden farkh ozellikler gosterir.
Mogol istilasmdan once, Anadolu'da yazilm1 bir
2003
tarih yap1ti yoktur. Sonradan yaz1lan tarihler de, Kan-
ya Devleti'nin ilk yuz y11I hakkmda pek az bilgi ve-
rirler. Ba$hca kaynak olan ibn Bibi Tarihi, XII. Yiiz-
ytldan once Anadolu Selc;uklularma ait tarihsel bel-
ge bulamad1gmdan yakmir. Aksarayi Tarihi ve ya-
zan belirsiz Selc,;ukname de aym eksikligi ta$ff. Bu
nedenle, XI. ve XII. yuzy1llarda Selc;uklu Devleti'nin
kurulu:? ve geli9mesini, Bizans, Latin, Errneni, Gurcu,
Sii.ryani, Arap ve iranh tarihc;ilerin kendilerini ilgi-
lendirdigi olc;ude verdikleri bilgilere dayandirmaktan
ba:?ka c;are yoktur.

TURKLER, iLKiN l\.U(:UK BiR AZINLIKTIR

Mogol istilasma degin, Anadolu'ya biiyiik <;apta.

bir Turkmen go<;u oldugu kolayhkla ileri surl.ilemez.
Cahen, goc;en Turkmen say1smm 200-300 bini a$ma-
sm.i olanaks1z sayar. En yuksek rakam1 veren Prof.
Mukrimin Halil Ymarn;, 1 milyon der. Ona gore, 400
bin athya ula1?an Melik$ah ordusunun en az uc;te bi-
ri Anadolu'ya yonelmi$tir. Bu 140-150 bin sava9c;1,
aileleriyle birlikte goc;tuklerinden -bir aile dart ki$i
hesab1yla- sayrlan 550-600 bine ula$ir. Aynca <;o-
banhk ve c;iftc;ilik yapmak ic;in 500 bin Turk ve mus-
liimamn geldigi tahmin edilebilir. Boylece Anadolu'-
nun ilk ac;Ilu;jma katilan Turk ve miislUman say1s1,
1 milyonu a$ar2 1 Ne var ki, ilk Selc,;uklu ordulan, bir-
kac; bin ki:?iden ibarettir. SUJeyman $ah, uc;: bin at-
hyla iznik'ten Anadolu ve Suriye fethine gider. Onun
ic;indir ki, Tii.rkmen sava$QI say1s1 Ymanc;'m ongor-
diigu 140-150 binin ~ok altmdadir. Ymanc;'m abart-
mah 1 milyon tahmini gerc;ege yakui bile say1lsa, yer-
li nufusa gore c;ok azdir. XIII. Y uzy1l ortalannda, Mo-
gel doneminde bolgeden gec;en Rubruck, Turklerin
yerli nufusa oramm anda bir olarak verir. Ustelik
Tiirkmenlerin biiyiik c;:ogunlugu, devletin as1l kurul-
dugu bolgenin d1$mda, m;lardadrr ve goc;ebe ya~am
2004
 ic;:indedir. Anadolu Selc;uklu Dev leti ise, islam gele-
negine uygun bic;imde kentlerde kurulur. Kent, ida-
ri ve ekonomik merkezdir. Selc;uklu sultanlan, ilk
zarnanlar kentlerde asayh.?i saglamak ic;:in yeterli as-
ker bulmakta giic;liik c;ekerler. Kentlerdeki askeri gar-
nizonlar, birc;ok durumda bir-iki yiiz kii?iYi ai?maz.
Hrristiyan halk silahs1zland1nlarak, c;:ok ufak bir si~
lahh guc;le duzen korunmaya c;:ahr;;1hr. Hatta Selc;uklu
yonetimindeki baz1 kentlere askeri garnizon bile ko-
nulamaz. Buralarda hiristiyan milis guc;lerinden ya-
rarlamhr.

SiViL Yt5NETiCiLER iRAN'DAN GELiR

Devlet, askeri guc; d1r;;mda, sivil yoneticilere ve

hukuk bilginlerine muhtac;:tir. Dinsel bagnazhktan ta-
mamen uzak Selc;:uklu sultanlarmm, yerli hiristiyan-
!an yonetici olarak kullanmakta bir sakmca gordiik-
leri yoktur. Fakat bu gorevler, Arapc;a ve Fars<;;a bil-
meyi gerektirir. Onun ic;indir ki, islam iilkelerinden
-ozellikle iran'dan- vezir, kad1 vb. gibi onemli go-
revleri yuklenebilecek '<Y6netici sm1f,, c;ekmeye c;aba
gosterilir. islam ulkelerinden gelen elc;ilik kurulu iiye-
Ieri, parlak onerilerle Anadolu'da kalmaya zorlamr.
Komr;;u islam devletlerinden personel istenir. Yerli
h1ristiyanlar isJamlar;;hgI, Arapc;a ve Farsc;a ogrendi-
gi 61c;ude yonetici gorevlere getirilir. Konya sultanla-
rmm islam yonetici sm1f saglamakta hayli giic;liik
c;ektikleri goriiliir. islam Ulkelerinde, iinlii din bilgin-
lerinin yar;;am1m an.Iatan pek c;ok yap1t yaz1hr. Bin-
lerce din bilgininin biyografisini kapsayan bu yap1t-
larda, Anadolu ile ilgili bir din bilgininin ad1 yok-
tur. islam yonetci ve din adam1 yeti$tiren medrese-
ler, Anadolu'da gee; ve yava9 gelir;;ir. Bilinen ilk med-
rese, Niksar'da Danir;;mendlilere aittir ve XII. Yuzy1l
ortalannda meydana getirilmir;;tir. Kurulur;; tarihi ke-
sinlikle saptanan ilk Selc;uklu medresesi Kayseri'de-
2005
dir ve 1193 tarihini ta$ir. S1vas'ta ve l>ruika yerlerde
daha once meydana getirilmi$ medreseler bulunma-
s1 miimkiinse de, geli$me gee;; ve smrrhdir. Camiler
bak1mmdan da durum farkh degildir. Oyle goriiniir
ki, uzunca Lir siire ufak mescidler, cami i$levini ye-
rine getirir. Genellikle kiliseler camile$tirilir, ya da
kiliselerin baz1 boliimleri cami olarak kullamhr. Bel-
liba$h biiyiik camiler, XII. Yiizyilm ikinci yansmdan
sonra ortaya c;1kmaya ba$lar. Boyle kO$Ullarda, Ana-
dolu Selc;uklulannda bir cihad egilimi goriilmez. Sul-
tanlar, Suriye'de Zengi, Nurettin ve Selahattin Eyyu-
bi'nin onciiliik ettigi Hac;h'ya kar;;1 cihad'a ilgisiz ka-
llrlar, gazi unvam kullanmazlar. Bu unvam kulla-
nan Dani$mendliler bile, hiristiyan dostu,, diye tin
yaparlar. Esasen ilk Tiirkmen firtmas1 gelip gec;tik-
ten sonra, Ermeniler ve Siiryaniler gibi Dogu hiris-
tiyanlan, Selc;uklu ve Dani$mendli yonetimini, Bizans
y6netimine yeg tutarlar.

SEL(:U KLU DEVLETi' NDE SU RYANlLER

Siiryaniler, islam kiiltiiriiyle hayli kayna9mI$,
hatta bir olc;iide Arapla$rnI$ ve Arapc;ay1 kabullen-
mi;; hiristiyanlardir. islamin Suriye ve Mezopotam-
ya'daki ilk fetih doneminde, Bizans'm ortodoksla$tir-
ma, Rumla$tirma ve Siiryani Kilisesi'ni ortadan kal-
d1rma c;abalarma kar91 c;;1kt1klan ic;;in, Halife ordu-
lanm kurtanc1 sayarlar. Yunan filozoflarmdan yap-
tiklan c;evirilerle, Abbasi donemi islam uygarhgmm
parlakhgma onemli katk1da bulunurlar. Bir devlet
kurma amac1 giitmeyen Suryaniler, cemaat olarak
onlara dinsel ozgiirluk tamyan Selc;uklulara bagh ka-
llrlar. Bizans'a kar$i Selc;uklu ba9anlanm, kendi ba-
$anlan gibi degerlendirirler. Siileyman $ah, Antak-
ya'y1 almca baz1 Bizans kiliselerini Siiryanilere verip
onlan kazanmay1 bilir. S1ileyman $ah'm oglu Kll1<;:
Arslan, Doguda geni$lemeye yonelice, Malatya hiris-
2006
tiyanlan ve ozellikle Si.iryaniler, kenti Selc;uklu Sul-
tam'na vermek isterler. Kent yoneticisi bu nedenle
Si.iryani Malatya Metropoliti'ni oldi.irtiir. Bizans im-
paratoru, Malatya Ermeni ve Suryanilerinin Selc;uk-
lu'yu destekledigini ogrenince, Istanbul'daki Dogu h1-
ristiyanlarmdan oc; ahr. Kiliselerini yakar ve onlan
Istanbul'dan kovar, kalanlan ortodoks yapar. Siir-
yaniler, Malatya'nm Dani!}mendlilerce f ethini sevinc;-
le kar!}1larlar. Dani!]mend Ahmet Gazi ve K1hc; Ars-
lan'm oli.imlerinde matem tutarlar. Malatya'nm Da-
ni!}mendli yoneticisi, Nurettin Zengi tarafmdan hap-
se atilmca, Si.iryani rahipleri ona para yollarlar. 0,
1175'te hapisten kac;1p Malatya'ya doniince, kent ya-
kmmdaki Siiryani Barsoma manastirmm 700 dinar
olan vergisini kald1nr. Fakat rahipler, bag1!}1khk mus-
li.imanlar arasmda ho!}nutsuzluk yaratabilir kaygi.s1y-
la, verginin kald1nlmasma kar!}I c;1karlar, 300 dinar
vergi odemekte israr ederler .. Malatya'y1 Dani!}mend-
lilerden alan Ikinci K11u,; Arslan, Barsoma manast1-
rmda oturan Suryani Patrigi unli.i tarihc;i Mihail ile
dost olur. Onlarm, islam gelenegine ayk1n bic;imde,
hac; ve incil elde, ilahiler soyleyerek huzuruna gel-
melerine izin verir. Patrigi kucaklar, altm ve gi.imi1$
kakmah bir hac; armagan eder. Kille; Arslan, yanm-
dan ayirmad1gi iranh filozofu Kemalettin ile Patrik
arasmda dinsel tartI$ma di.izenler. Bir ay birlikte kal-
d1g1 Patrige isa ve peygamberler hakkmda sorular
yoneltir. Bizans'a kar!}I zafer kazanmca, K1h(,( Arslan,
Patrige yazd1gi mektupta zaferlerimizden ho!}nut ka-
lan Patrige" deyi!}ine yer verir. Malatya h1ristiyan ve
miisliiman halk1 arasmda da uyum oldugu gori.ili.ir.
Selc;uklularm Mogollara yenilgisi i.izerine, ba!}s1z ka-
lan Malatya'da hiristiyan ve islam halk, Suryani Met-
ropoliti ba$kan1Igmda ortak bir yonetim kurarlar ve
kar!}1hkh sadakat yemini ederler. Malatya'da islam
kadmlarm hiristiyanlarla evlenmesi dogal kar$1la-
rnr. XIV. Yiizy1l ba$mda bu durumu goren islam ya-
2007
zan Eou'l-Fida, Ok gec;:inr. Kisaca, Suryaniler, Ma-
latya, Mara, Urfa ve Diya:rbakir bolgesinin sad1k hi
ristiyanlan olarak goriil iirler*.

ERMENILER

Ermenilerin durumu da farklI degildir. Ermeniler

uzun y1llar, Gfrrciiler gibi iran ve islam kUlti.iriiniin
etkisi altrnda kahrlar. Bir9ogu islam olur ve islam
devletlerinde onemli gorevler i.istlenirler. Ermeni ve
Gi.ircu edebiyatI, Iran edebiyatma yakmhk gosterir.
Konya Sultanllg1 da aym etki alammn i9indedir. Sel-
9uklularla siyasal ve kulturel yak1nla$ma kolay ger-
9ekle$ir. Ti.irkmen akmlannm ilk Oklan atlatild1k-
tan sonra, Ermeniler sad1k uyruklar olurlar. Turk-
men k1nm1 kar1smda bir k1s1m Ermeniler, Kilikya'-
da kurulmak uzere olan yeni Ermeni Devleti'nin ara-
zisine g69erier. Fakat 9ogu Se19uklu Ulkesinde kahr.
Erzican ve Erzurum, Ermeni c;ogunlugu bulunan Sel-
c;uklu kentleridir. Konya ve Kayseri'de de Ermeniler
vardir. Selc;uklular, Ermeni Kilisesi'ne geni ozgi.ir-
liik tamrlar. Ermeni cemaatinin hukuksal ili$kileri-
nin duzenlenmesini kiliseye birakirlar. Ermeni kilise
ve manastirlarma yap1lan vak1flar, islam vak1flan ile
6$ statuye sahiptir ~. Keyhusrev'in destekledigi S1vas
2

Metropoliti Anania, 25 y1l si.ireyle kilisesini Ermeni

Patrikligi'ne rakip bir duruma getirir. F1rat uzerin-

'' Bugiin Ttirkiye'de 40 bin kadar Siiryani vard1r. Mardin m

merkezindeki metropolitlik ve Midyat ilGe merkezindeki epis-
koposluk, Siiryani Kilisesi'nin Tiirkiye'deki iki dinsel merkezi-
dir. Hindistan'da 2 milyon, Amerika k1t'asmda 150 bin, Suri-
ye'de 150 bin, Irak'ta 50 bin Stiryani bulunur. Siiryani baf?-
papaz1 Aziz Giinel'in yazd1gma gore, Mardin'deki Stiryaniter
Arapca ve Tiirkc;e konu:;;urlar. Diyarbakir'dakilerin tiimu
Tilrkce konuf?ur. Genellikle tum kiliselerde tncil Ti.irkc;e oku-
nur, vaazlar Tiirkc;e verilir. Ilahiler, korolar Ti.irkc;edir. Ken--
dilerini Ti.irk Siiryani sayarlar (Aziz Gtinel, Tiirk Siiryaniler
Tari hi, s. 325).
2008
deki Rumkale'de oturan Ermeni Kilisesi'nin bag1, Ki-
likya Ermeni Prensi ile 9at1gmca, Keyhusrev'den des-
tek arar*. Ermeniler, Erzincan ve Erzurum gibi c;:o-
gunlukta bulunduklan b6lgelerde, 6teki islam dev-
letlerinde goriilrneyen olc;:ude, c;:ok genig dinsel hak-
lardan yararlamrlar. Serbestc;:e yortular kutlarlar, ka-
labahk kitleler sokaklarda hac;:lanm m1zrak gibi bag-
Iannm iizerine kaldirarak dolagabilirler. Kiliselerin
c;:anlan serbestc;:e c;:ahnir. 1261 y!lmda Erzincan'a var-
d1gmda boyle bir dinsel torenle karg1la9an Selc;:uklu
komutam Yavtag, ayini yasaklamak ister. Fakat Key-
husrev zamamnda da usullin bu oldugunu 6grenince
vazgec;er. dteki ulkelerden gelen islam gezginleri,
domuz si.i.rUierini ve meyhaneleri gorunce $ai?kma
donerler. Mevlevi Menklbeleri, Mevlana'nm Konya'-
daki bir Ermeni meyhanesinden gelen ney seslerini
duyunca, meyhane onunde horozlar otene degin dan-
settigini yazar. Kap1ya c;1kan Ermeni genc;lerine Mev-
lima, ustundeki tum giysileri armagan eder29 . Omln-
de bag koyan Ermeni kasap karg1smda Mevlana da
ba9 koyar. Konyah bir Ermeni islam olur ve $eyh
Abdullah diye un kazamr. Turk dervi9ler gibi, Erme-
ni dervi9leri de gori.ilur. K1saca, Suryaniler gibi Er-
rneniler de, Sultan'm sad1k cemaati olarak kahrlar
ve sultanlarm oliimi.i.nde matem tutarlar. Osmanhlar,
Ermeni cemaatine Sadik millet adm1 vererek, bu
baghhg1 belgelerler. Alman imparatoru K1z1lsakah
Frederik, K1hc;: Arslan'a "Turk, Ermeni ve Suryani-
Ierin Buyuk Sultani,, diye mektup yazar.

* Sultan Melik:?ah. Ermeni kilise ve manast1rlanm ve rahip-

leri vergiden bag11k tutar. Ermeni Kilisesi'nin baI olan Ka-
tolikos'a btiytik saygi gosterir, fermanlar verir. Ermeni tarih-
<:;i Mateos, Melikah i<;in Sultan'm ytiregi, h1ristiyanlara kar-
~1 ~efkatle dolu idi der (Urfall Mateos Vekayinamesi, s. 171).

2009
SEL()UKLU DEVLETi VE RUMLAR

Bizans Devleti ve Kilisesi'ne bagh Rumlarm du-

rumu ise farkhdir. Ege ve Marmara'ya ula9an Tiirk-
men dalgalan kar91smda, 6nemli miktarda Rum go-
<;u olur. Seyrek niifuslu k Anadolu'da <;ok biiyuk
arazi sahibi Rum feodaller egemendir. Istanbul'da
oturup arazilerinin gelirini orada yiyen buyiik fe-
odaller, arazilerine bir daha donemezler. Rum Kili-
sesi'nin pek <;ok onde gelen ki9isi, feodaller gibi, ki-
lise ve manastirlan b1rak1p Istanbul'a <;ekilirler. im-
parator, Istanbul'a yerle9en Kayseri, Niksar, Amas-
ya, Kanya, Cank1n, Malatya vb. metropolitlerine, go-
revlerinin ba9larmdaym19 gibi haklar tamr. Selc;:uk-
lulardan <;ok, bteki hiristiyan kiliselerinin ofkesini
c.;:eken Rum rahipler, surglindeki bu haklardan ilk
zamanlarda geni9 olc.;:ude yararlamrlar ve Istanbul' da
kahrlar. Feodaller ve kilise adamlarmm yam sira,
geni9 bir Rum koylu goc;:u goriiliir. Turkmenler, ot-
lak ve kale pe9indedirler. Akmlardan saglad1klan ko-
leleri, esir pazarlannda iyi fiyatlarla satarlar. Tar-
lalan otlaklara donu9tururler, yak1p y1kt1klan koyle-
ri k19lak yaparlar. Akmlarm deh9eti kar91smda, pek
c.;:ok Rum koylU, adalara ve Istanbul'a kac.;:ar. ilk Hai;;-
h'mn geli9iyle birlikte, Bizans sald1ns1 ve Turkmen'-
in ic.;: Anadolu yaylalanna surulU9u ba9lar. Ac1mas1z-
ca Turkmen k1nm1 yap1llr. Fakat Tiirkmen'i daha ge-
rilere siiremeyen imparator Aleksios, 1098 ve 1116 se-
ferlerinde, Ak9ehir ve Konya c;:evresindeki Rum koy-
liileri orduyla birlikte geri goturur. Birc;:ok Rum koy-
lU goniillu olarak orduyu izler ve Ege k1y1 bolgele-
rine yerle9ir. im.parator Mihail zamanmda Kayseri,
S1vas ve Amasya bolgesinden benzer bir bo9alma go-
ruh.ir. Bunlar Balkanlara ta91mr. Boylece Bizans ve
Selc;:uklu devletleri arasmda, gunumuzun deyimiyle
bir UO man's land,,, yani kimsenin sahip bulunma-
d1g1 bir iss1z bolge dogar. Anadolu niifusunda bir
2010
azalma ve tanmda gerileme gori.ili.ir. Oysa kentlere
dayah Sel<;uklu Devleti, tanmsal bir temele muhta<;-
tir. Ti.irkmenler hem az sayidadir, hem de tarimctl1-
ga ge<;mekte isteksizdir. Bu nedenle Sel<;uklu Devle-
ti, iss1zla9an tarlalan ektirebilmek i<;in Rum ve ote-
ki koyli.ileri kazanmaya ve ka<;anlan geri dondi.irme-
ye bi.iyi.ik onem verir. Ti.irkmene kar1}1, Rum ve hu-is-
tiyan koyli.inun savunucusu ve koruyucusu kesilir.

DEVLET, TURKMEN'E KAR$! TAR/MCI

HIRiSTiY ANI KORUR

Ti.irkmen, goc;ebelikte direnir. Ger<;i Bat1 Anado-

lu'da go<;ebelikten ya'ri goc;ebelige dogru bir evrim
gori.iliir. Dogu Anadolu'daki Suriye ve Erzurum ara-
st uzun go<;lerin yerini, belli bir kii}laktan yakm yay-
laya go<; ahr. Devecilikten koyunculuga. yonelinir.
Arna yine de Ti.irkmen, tanmdan geni ol<;i.ide uzak
durur. Bizans yazan Kinnamos, XII. Yuzy1lda Bat1
Anadolu'da hi<; tanm yapmayan Ti.irkmenlerden soz
eder. Ona gore, Asya'nm en eski kentlerinden biri
olan Eskiehir,,, zengin, geni ve duz ovalara sahip-
tir. Ovalar bol ot ve dolgun bugday baaklan verir.
Gorkemli k69kleri, kapllcas1 ve kalabahk nufuslu koy-
leri vardir. Acem,, dedigi Turkmenler, Eskiehir'i
yerle bir eder, rn1fussuz birak1rlar. Kent y1kmt1lan
uzerine yerle9en iki bin Ti.irkmen, yine go<;ebe ya9a-
mm1 si.irdi.irur, <;ad1rlarda oturur. imparator Munuel,
1175'te Eskiehir kalesini yaptirmca, Turkmenler y1-
k1k kentten aynlmamak ic;:in direnir, sonunda c;:adir-
lanm y1k1p ka<;arlar. Turkmen, Sakarya-Porsuk ve
Kiitahya c;:evresinde goc;;ebe yaamm1 si.irdi.irur. Ma-
nuel'in oli.imiinden sonra Ki.itahya y1k1k bic;:imde Sel-
c;:uklu'ya ge<;ince, Ti.irkmen, kent kalmtilan uzerinde
eskisi gibi ya9ar. -Oc;;uncu Hac;:h Seferi'nin lideri K1-
z1lsakal,, Frederik'in tarihc;;ileri, Denizli-Akehir y6-
m1nde Turkmenlerle savaarak ilerlerken, onlarm sa-
2011
 y1sm1 100 bin olarak tahmin ederler. Bu tarihc;iler,
Turkmen'i her an hareket halinde, otlak ve yagma
pe$inde kof}ar,, gosterirler, kentleri bulunmad1g1m ve
tanmla ugraf}mad1g1m soylerler. Hatta zaman zaman
Turkmenler iQin goi;ebe Arap anlamma "bedevi
deyimini kullamrlar. XII. Yuzy1lm yahudi gezgini
Benjamin de Tudelle, putperest sayd1g1 Turkmen-
Ierden ekmek yemez, f}arap ii;mez, hayvanlann et:i.
ile gec;inirler,, diye soz eder. Bir Hac;;:h kaynag1, Turk-
menlerin oliilerini, $amanist gelenege gore Ok, yay
ve oteki e$yalanyla birlikte" gomduklerini ve f}ama-
nist matem toreni yaptiklanm yazar 30 . S1ir Piskopo-
su William, 1167-1175 y1llan arasmda yazd1gi tari-
hinde, Suriye Turkmenlerini tam goc;;ebe olarak an-
latir:
Sabit oturma yerleri yok. Surlileri ic;;:in iyi otlak
peginde oraya buraya kof}tururlar. Kent ve kasaba-
lan, daim1 kald1klan herhangibir yer yoktur ... Ta-
nma hi<; onem vermez1er. CParaylaJ ahm-satim1 bil-
mezler. Gereksinmelerini trampa yoluyla saglar-
lar,, *31 .
Frederik'in tarih<;;:ileri, sonradan ti.im Anadolu'yu
kapsayan bir kavrama donii!?mekle birlikte, Tiirkia
ad1m, Tiirkmenlerin Ulkesi,, anlamma uc; bolgeleri
ic;in kullamrlar. islam tarihc;ileri ise, Anadolu'ya Ro-
ma <Rum) iilkesi ve Kenya Sultam'na Roma Sulta-
m demekte devam ederler. Roma SuJtam", devleti-
ni giic;;:lendirme ve gelirlerini art1rma amac1yla, ta-

.. 1201 tarihli Altun-aba Vakfiyesi'nde ger;en Konya civarmda-

ki Ay-tekin, Giin-dogdU, Arpa-r;imen, Kozlu-dere, Turgut gi-
bi Tiirkr;e koy adlarma dayanarak, Prof. Osman Turan, Tfirk-
menlerin yerle$iP r;iftr;ilige ger;tigini yazar. Cahen. adm tek
baf;ma bir anlam ta$1mayacagm1 ileri surer. Vakfiye'de ka-
fir r;ogunlugunun ar;1kr;a belirtildigini hatlrlat1r (Pre-otto-
man. s. 147). Bnunla birlikte Prof. Osman Turan da Tiirk-
men r;ogunlugunun gor;ebe kald1g1m kabul eder (Selr;uklular
Zamanmda Tiirkiye, s. 234).
2012
rima onem verir. Tiirkmen go<;:ebe kald1gmdan, ta-
nma onem vermek demek, hiristiyan koyluye onem
vermek demektir. Kalabahk Rum koylilleri Bizans
Ulkesine ka<;:makla birlikte, pek <;:ok Rum koylii Sel-
<;uklu iilkesinde kallr. iskenderiye Patrikleri Tarihi,
Sultan Birinci Mes'ut'tan hiristiyan halkm honut ol-
dugunu yazar :
Memleketlerin ve raiyyetin (koyliilerJ pek <;:ogu
Rum olup, iyiligi ve adaleti yiiziinden, hiristiyanlar
onun yonetimine ragbet ederler ~ 2

HIRiSTIY AN CiFTCi iSKANI

Konya Sel<;:uklu Devleti'nin temellerinin saglam-

lamasmda biiyiik katk1s1 bulunan Mes'ut, tutsak al-
d1g;J. halk1 kendi arazisine gotiiriir. 1137'de Adana'y1
.almca, hiristiyan koyliiyii Cukurova'dan Sel<;:uklu iil-
kesine go<;:iiriir. Mes'ut oglu KI11<;: Arslan II. ile Dft-
nimendli Yag1basan arasmda biribirlerinin hiristi-
yan koylillerini siiriip gotiirme yiiziinden miicadele-
ler olur. Yag1basan, 1155-1156 y1lmda Elbistan bol-
gesinden 70 bin hiristiyan koyli.iyii zorla arazisine
go<;:iiriir. K1h<;: Arslan, Yag1basan'a karI bir sefer dii-
zenlerse de, siirgiin koyliileri geri almadan ban yap-
mak zorunda kahr. 1171'de Malatya'y1 lmatan Kill<;:
Arslan, 12 bin h1ristiyan koyhiyii Kayseri'ye gotiiriir.
Zengi oglu Nurettin himayesindeki karde!]i Sahin-
~ah'm ve Danimendli Zunnun'un eyaletlerinden de
kendi eyaletlerine hiristiyan iskam yapar. Nurettin,
bu ki!]ilerle birleerek Anadolu'ya ordu yollar. K1h<;:
Arslan ban i<;:in 12 bin hiristiyam geri verir. Arna
!'$ahinah ve Ziinnun'un eyaletlerinden gotiirdiigu
koylilleri geri vermeye yana~maz. Kill<;: Arslan'm og-
lu Keyhiisrev, 1196-1197'de' Menderes nehri vadilerin-
de sefer yapar, tutsak ald1g1 hiristiyan koyliileri def-
tere yazdinr ve bef}er bin ki!]ilik kafileler halinde Ak-
f2ehir' e getirip yerletirir. Akehir bolgesi Manuel ve
2013
 K1z1lsakal Frederik tarafmdan yak1hp y1k1lm19 ve is-
s1zla9m19tir. Manuel 1146'da Ak9ehir hiristiyanlanm
izmir k1y1larma ta91m19tir. Keyhusrev bu iss1z bol-
geyi yeniden canlandirmak ic;::in Ege bolgesinden ge-
tirttigi tutsak Rumlara koyler, meskenler saglar, ta-
nm arac;::lan ve tohumluk dag1tir. Be9 y1l vergi almaz.
Onlara ozgur koylu statusu tanrr ve eski yurtlarma
donmekte serbest b1rakrr. Bu ko9ullar daha pek c;:ok
Rum koyllisunun gonullu olarak Selc;::uklu ulkesine
goc;:mesine yol ac;:ar. Bu bilgiyi veren Bizans yazan
Niketas, $6yle der :
Bu kadar iyi davra1m;, tutsaklara kendi mem-
leketlerini unutturdu. Birc;:ok yerlerin halk1, sava9 ol-
madan Sultan'm Ulkesine goc;::tu. Boylece zamamm1z-
da Rum kentleri bo9ald1; halk, barbarlarm memle-
ketine giderek orada koloniler kurdu. Zalimlerin (Bi-
zansh tiranlarm) zulmune ugrayan ve yard1mlarm-
dan yoksun kalan halklann efendilerine sevgi duy-
may1p kendi istekleriyle yurtlarmdan aynlmalanmn
9a91lacak yam yoktur.
Gerc;:ekten Rum koylii, hukumetin ve feodallerin
agir ve keyfi vergilerinin ve angaryalarmm bask1s1
altmdadir. Ustelik hukumet ve feodaller, bu koyluyu
Turkmen sald1nlanndan koruma giicunden yoksun-
durlar. Onlan daha iyi koruyan ve daha az agJ.r ge-
c;:im ko9ullan saglayan Selc;uklu Sultanhg1'na s1gJ.n-
malan dogaldir. Bulgar marksist tarihc;isi Tivcev, Bi-
zans Anadolu eyaletlerinde aynlma egiliminin c;:ok
guc;:lii oldugunu, kentlerin agJ.r vergiler nedeniyle ba-
z1 durumlarda yabanc1 bir yonetimi Bizans yoneti-
mine yeg tuttuklanm yazar. Aia$ehir haJkmm, Kon-
ya SultanhgJ. ile olan ekonomik ili9kiler yliziinden,
Bizans yonetiminden aynlma istegi gosterdigini be-
lirtir'l-~. Nitekim Manuel, 1146'da Bey9ehir golu ada-
lanrun Rum koyliilerini, Tlirklerle kayna9t1klan ic;:in
cezaland1nr.
Rumlar, yalmz Selc;::uklu SultanligJ.'na ismmakla
2014
kalmaz, zaman i<;inde Turkmenlerle de aralannda bir
uzla9ma gorulur. Bazen belli bir bedel kar91llg1 h1-
ristiyan koylu, Turkmen'in himayesine girer. Bazen,
Turkmen akmlan surmekle birlikte, akmlara ara ye-
rildigi zamanlarda iki taraf ic;in de avantajh yoresel
ticaret geli9ir. Nitekim ikinci Hac;ll yazarlan, Rum
koylUleri ile suru sahibi Turkmenler arasmda normal
bir ekonomik degi.'jimin geh.'jtigini, bunun iki grup
arasmda bir yakmlama saglad1gm1 belirtirler14 Esa-
sen XII. Yiizy1l sonlarmda guc,;:lenen ve iznik Rum
Devleti ile ittifak yapan Selc;uklu sultanlan, Turk-
men'i disiplin altmda tutmaya buyuk onem verirler.
Turkmen b6Igelerine c;ogu zaman Turkmen kokenli
olmayan beylerbeyleri atarlar. Bu beylerbeyleri, Turk-
men'den vergi almak ve asayi9i saglamakla gorev-
lidirler. XII. Yuzy1lm ilk yansmda Turkmen itaatli-
dir. Bu da tanmc1-g6c,;:ebe ekonomik i9birligini kolay-
la9tinr*.

DEVLETiN RUM YONETiCiLERi

Bu ortamda Rumlar, Sel<;uklu Devleti'nde oteki

hiristiyanlardan c,;:ok daha etkin rol oynarlar. Rumlar,
dinlerine bak1lmaks1zm, Sel<;;:uklu Devleti'nde en yuk-
sek mevkilere getirilir. Beylerbeyi Mavrozomes,
Emir Komnenos" ad1yla Keyhusrev ve Keykubat do-
neminde, h1ristiyan kald1g1 halde bakomutanhk ya-

"' Osmanll 4 Devleti'nin kurulu$unu anlatan Osmanll tarihle-

rinde, Selc,;uklularm son gilhlerinde uc;larda ac,;1k bir Tilrk-
Rum yakmlal}masmm dogdugu belirtilir. A.;akpaazade Tarihi,
yaylaya giden Osmanogullarmm agirllklar1m Bilecik Rumla-
rma b1rakt1klanm. onlara teleme peynirler ve kat1klar ve ka-
dmlanyla yaglar, kaymaklar ve hahlar ve kilimler yollad1k-
lanm yazar. Osman Gazi'nin Eskii;;ehir'in hamam yoresinde
kurdugu pazara kafirler ve Bilecik kafirlerinin avratlan da-
hi gelUr pazar ederlerdi... Bu Turk bizimle iyi dogruluk ider
derlerdi.
201&
par. Kilikya Ermeni Devleti'ne karf,11 sefer duzenler.
1297'de Konya'da bir kilisedeki yaz1, bu hiristiyan
soylu ailenin Konya'da uzun s(ire etkinligini surdi.ir-
dugunu gosterir. imparator Yuannis'in karde9inin
oglu, Konya'da Sultan damad1 ve islam olur. Yuannis
-Celebi ad1yla, Konya'mn 1146'da Bizans imparatoru'-
na karf,11 savunulmasma katk1da bulunur. Daha son-
ra Bizans tahtim ele ge<;irecek olan Mihail Paleolog,
uzun yillar Kanya hizmetinde kahr ve hiristiyan as-
kerlerin kondistabli olur. Trabzon'un soylu Gavras
ailesi, Mes'ut ve K1h<; Arslan doneminde 6nemli rol
oynar. Turkler i<;inde yeti9en bu Gavras, uzun sure
eyalet valiligi yapar ve 1146 Konya sava9mda Bizans'a
tutsak dl.i.f,ler. 1176 y1lmda Kill<; Arslan, bir Gavras'i
imparator Manuel ile ban yapmaya yollar. Bu Gav-
ras, ya da onun islam olan oglu K1h<; Arslan'm ve-
ziridir. 1180'de. Selahattin Eyyubi ile ban91 o saglar
ve 1187 Kudus fethinden sonra Selahattin'i kutlama-
ya o gider. izzeddin Keykavus zamamnda, onun h1-
ristiyan annesinin kardef,lleri olan yerli hiristiyan soy-
lularmdan iki day1s1, kondistabl ve emir-i meydan
unvanlanyla devletin belli ba~h yoneticileri durumu-
na gelirler. Bu day1lar, islam devlet buyuklerinin
olumsuz g6ru9lerine kar9m, 1256'da Mogollara kan~1
sava91 hazirlarlar. Daha pek <;ok Rum soylu, Sel<;uk-
lu Devleti hizmetinde gah9ir. Eski Alanya Senyoru
Kir Ferit, Keykubat'm kaympederi ve Ak9ehir V ali-
si olur. iskilip'te Emir Konstantin, Kayseri'de Ese-
duddevle Konstantin, Tokat'ta Emir Tornik vb. var-
dir.

DEV$iRME RUM YONETiCiLER

Bunlarm yam sira, kole olarak yeti9tirilen ve is -

lam edilen pek <;ok hiristiyan <;ocugu devlette onemli
gorevlere getirilir. Sel<;uklu resmi tarih<;isi ibn Bibi,
bu konuda 96yle yazar:
2016
 Dar-Ul-harp'ten Chiristiyan Ulkelerinden) tutsak
ettikleri bir9ok koleleri bi.iyiik makamlara, emirl[ge
<;:ikanr ve sancak sahibi ederlerdi. Bugune kadar
Rum'da CKonya Devleti'ndeJ bulunan buyi.ik beyle-
rin 9ogu, onlarm kolelerinin ogullandir.
Gerc;ekten Yavta:,, c;avh, Cemalettin Ferruh La-
la, Eminettin Mikael, Alemiiddin Kayser, Has Oguz
vb. gibi devlet biiyi.ikleri, babalan hiristiyan olan ko-
lelerdir. Rum kale Karatay, ilk Mogol doneminde i.i9
sultamn atabeyi olur ve devletin en kudretli ki9isi du-
rumuna gelir. Karde9i Karasungur, uzun sure De-
nizli eyaletini yonetir. Orduda Rum ve h1ristiyan iic-
retli askerler, sivil y6netimde noter,, denilen Rum
katipler bulunur.

TURK VE RUM SARAYLARl ARASINDA

DOSTLUK

Sultanlar, hiristiyan prenseslerle evlerimeyi yeg

tutarlar. Bu prenseslerin hiristiyan kalmasma, saray-
da ufak bir kilise ve papazlar bulundurulmasma izin
verirler. Hasnon, Vasil gibi hiristiyanlar, sultanlann
doktorlugunu yaparlar. Saraya Rum miizisyenler ah-
mr. ilginc;tir ki, Bizans ya da Selc;uklu prensleri, bir
kom~u iilkeye s1gmmak zorunda kald1klarmda, Kan-
ya ya da Istanbul'u se9erler. Cahen, bu noktaya dik-
kati 9eker. Gerc;ekten asi Rum prensleri, yard1ma ve
s1gmmaya gerek duyduklarmda Balkanlar'daki hiris-
tiyan Slav devletlerine degil, Selc;uklulara giderler.
imparator Yuannis'in karde~i Isak, Mihail Paleolog
vb. hep Konya'da destek ararlar. Sel9uklu sultanlan
ve prensleri de, gii9 durumda kalmca, Suriye ve Gi.i-
neydogu Anadolu'daki islam devletlerine gitmezler,
Istanbul'un yolunu tutarlar. Kanya Sultam Mes'ut I.,
karde~i Arap ile mi.icadelesinde gu9 duruma dii9i.in-
ce, 1mparator Yuannis'e ko~ar, ordu ahp kardef]ini
yener. Yenilen karde~i Arap, omrunu Istanbul'da ta-
517 2017
mamlar. Kille; Arslan II., karde9i $ahi119ah ve Dani9-
mendli Yagibasan ile ba9a c;1kamaymca, Istanbul'a
gelir. Bizans destegiyle tahtm1 kurtanr. Yenilen $a-
hinf}ah, Istanbul'da gunlerini doldurur. Karde9i Ruk-
neddin kar91smda tahtm1 yitiren Keyhusrev, Bizans
askeri ahp gelir ve Konya'da yeniden tahta c;1kar.
Mogol'a yenilen izzeddin Keykavus, Konya'da kendi-
sini y1llarca agirlad1g1 imparator Mihail'in yanma gi-
der. Cahen, bu yakm1Ig1 islamdirlar ama, belli bir
anlamda az c;ok bilinc;li bic;imde, egemenligini iste-
dikleri Rum denilen ulke ile butUnle9mi9lerdir. Onun
bir parc;as1 olduklarmdan, kafirler arasmda olsa bile,
kendilerini orada, geleneksel islam Ulkesinden daha
c;ok evlerinde hissederler,,: ~ diye ac;1klamaya c;ah9ir.
1

BiZANS KiLiSESi'NE T ANINAN

A$IRI OZGURLUK

Selc,;;uklu sultanlannm, Bizans Devleti'nin bir

uzantis1 olan Bizans Kilisesi'ne kar91 da olumsuz bir
tutumlan yoktur. Gordugumuz uzere, ilk istilalar s1-
rasmda, Rum metropolitleri kendiliklerinden Istan-
bul'a giderler. Arna kalanlar, Istanbul Patrikligi'ne
bagh olarak gorevlerini surdururler. 1143 y1lmda Is-
tanbul Kilise Mahkemesi'nde goriilen bir dava, Tya-
na adh metropolitligin ve ona bagh alt kilise orgut-
lerinin gorev ba9mda kald1klanm ve Istanbul ile ili9-
kide bulunduklanm kamtlar. Esasen aynlf;tnlar bu-
yuk kilise adamlandir, ufak rahipler ve koy papaz-
lan yerlerinde oturmu9a benzerler. XIII. Yuzy1ldan
sonra, ili9kiler daha da duzelir. Sonradan imparator
olan Mihail'in Konya'dan iznik'e donu9unde, Konya
Metropoliti arac1hk eder. Metropolit, fiilen Konya'da.
oturmasa bile, Konya'da faaliyetini siirdurmektedir.
Grek Kilisesi'ne tanman bu ozgurluk, oteki islam i.il-
kelerinde bu kiliseye tanman yetki sm1rlanm a9ar.
islam devletleri, ortodoks h1ristiyan orgutlerinin an-
2018
cak Antakya, Rudi.is ve iskenderun'un Arapla11m1$
Melkit Patrikleri'ne baglanmalanna izin verirler, Is-
tanbul Patrikligi ile baglant1y1 kabul etmezler. Sel-
<;:uklular ise, kendi i.ilkelerindeki Rum Kilisesi'nin Bi-
zans Kilisesi'ne baglanmasma ve rahiplerin s1k s1k
serbestc;:e Istanbul'a gidip gelmelerine kan11mazlar.
Hatta Aksaray ilc;:esindeki Belisirma deresinde bu-
Iunan bir kilise yaz1tI, Sultan Mes'ut II. ile Bizans
Imparatoru Andronikos'un adlanm ta~ir. Fresklerle
bezenmif? kilisede, onu yaptiran Selc;:uklu Beylerbeyi
Bazil Giyagupes ile kans1 Tamar'm resimleri vardir.
Bazil, sank ve kaftan ta11ir. Rumca yaz1tta ise, kili-
senin Mes'ut II. ve Andronikos doneminde kuruldugu
belirtilir:16 Cahen, bunu, Rum hiristiyanlarm SelQuk-
lu rejimine siyasal baj;';Imhhgmm imparator'a bir c;:e-
9it 611 sadakat duygusunu engellemedigi bic;:iminde
yorumlar* 37

TAM BiR DiNSEL HO$GORU

Baz1 Bizans ve Hac;:h kaynaklan, Keykavus II. ile

K1l19 Arslan II.'nin gizli hiristiyan,, oldugunu yazar-
Iar. Krn;kusuz bu, af?Irl dinsel hof?gori.ini.in yarattij;';I
bir izlenimdir. Onlar islam hi.iki.imdarlan olarak ka-
hrlar. Arna bagnaz islam hiiki.imdarlan, Konya sul-
tanlanm pek mi.isliiman saymazlar. Nurettin Zengi,
K1hc;: Arslan'1 dinsizlikle suc;:lar ve yeniden islam ol-
maya ve cihada kat1lmaya c;a/;';lnr. bteki islam ulke-
lerinde yeni kiliseler yaptlmasma guc;llikle izin veril-
digi ve cami yakmlarmda bu tip h1ristiyan yap1tla-
rmm bulunmas1 engellendigi halde, Selc;:uklular tam
hof?goru gosterirler. Konya'da cami, kilise ve Eflatun
Manast1n yanyana bulunur. Mennerden kadm ve er-
* Dani~mendli htikiimdarlarm bast1rd1g1 paralar, isa ve Aziz
George resimlerini ta~1r. Baz1larmda Bizans tipi hiikiimdar
portresi ve arslan bulunur. Bu ikinci i;ef?it paralar, ilk Sel-
c;uklularda da goriiltir.

20l9
kek heykelleri, kenti si.isler. Konya surlan, benzer ka-
bartma insan resimleriyle bezenir. XVI. Yuzy1lda bir
Arap gezgin bu resimleri pek canll bulur, ama bun-
lann islam dininde yasak oldugunu hemen ekler. Mev-
lana'mn ve ard1llarm1n menk1belerini anlatan mev-
levi yap1tmda, Selguklu Ti.irkiye'si bir dinsel hogori.i.
merkezi olarak gosterilir. Mevlana, peygamberlerle
kar1la$t1nhr ve her peygamberi bir dinden insan-
lar sevdigi halde, Mevlana'y1 her <linden tlim insan-
lann sevdigi ve ovdilgu belirtilir. Mevlana'nm cena-
zesine lmistiyan, yahudi, islam her <linden insanlar
katihr. Zebur'dan, Tevrat'tan, incil'den ayetler okur-
lar, aglarlar ve Biz, Musa'nm, isa'mn ve butiln pey-
gamberlerin gergekliklerini onun ag1k sozlerinden
anlad1k.... Bu din padi$ah1, bizim onderimizdir der-
ler ve $Unu eklerler :
- Siz milshimanlar Mevlana'y1 nas1l devrinin
Muhammed'i olarak tamyorsamz, biz de onu <;:agm
Musa's1 ve isa's1 olarak biliyoruz,,.
Mevlana ve Konya ileri gelenleri s1k s1k Eflatun
Manast1n'na giderler, dinsel tartlmalar yaparlar.
Mevlana torunu Arif <;elebi, manastirda ke$ilerle
iiQ giin iiQ gece $arap i9er. Medresesine yahudi ha-
hamlar* ve h1ristiyan papazlan gelip ba~ koyarlar.
Mevlana onlara l]eriat yasak ve emirlerini, akla da-
yah gerek<;.:elerle anlatlr. Ba~ka bir gun Mevlana, ya-
kmlarma Rum iilkesine hO!? bir mezhep meyda.na
getirmek ic;:in gonderildigini soyler. Arna Rum halk1
Tann'mn a1?k diinyasmdan ve i<; zevkten c;:ok haber-
sizdir. Mevlana, onlann dogru yola yonelmediklerini
ve tannsal sirlardan yoksun kald1klanm goriince.

* 0 c;aglarda Anadolu'da onemli bir yahudi toplulul!;u bulun-

masa gerektir. Antalya'da bir yahudi mahallesi oldu((u hilin-
mektedir. Mevlevi menk1beleri, Konya'da bir yahudl mahal-
lesinden soz eder. S1vas gibi ticaret merkezlerinde de bir mik-
tar yahudi bulunur.
2020
insan dogasma. uygun dU.$en $iir ve $8ma Cdans) yo-
lunu sec;:er ve bunu ~oyle ac;:1klar:
- <:;unku Rum halk1, zevk ehli ve $irin sozlii-

dur. brnegin bir c;:ocuk hasta olur ve doktorun verdi-

gi ilac1 itip $erbet isterse, iyi doktor ilac1 bir $erbet
testisine koyup sunar.

SELCUKLU KENTLERjNjN KOZMOPOLjT

YA$ANTZSI

Mev1ana bazen CO$Unca, sabahlara degin i;1plak

sema yapar. Selc;uklu emirlerinin hammlanmn geoe
toi:lant1larma katihr. Cariyeler. $ark1 soyler. Defci-
ler, kadm neyzenler c;:alar, Mevlana sabah namazma
degin danseder. Boyle bir adet ve usul, Peygamber'-
den sonra islamda gorUlmediginden, hammlann ko-
calan evin d1$mda nobet tutarlar ve yabanc1lar far-
ketmesin diye gozkulak olurlar. Kadmlar, Mevlana' -
nm yanma yiizleri yan ac;:1k ya da tam a~ak gelir-
ler. 0, bazen sokaklarda, Ermeni meyhanesi onunde
dans eder ve nara atar. Tebrizli Semsettin'e yahudi
mahallesinden bir testi $arap doldurup getirir. 0
donemde Selc;:uklu devlet adamlan birer zevk ve eg-
lence merkezi olan hanJann sahipleridir. Vezir Ziya-
ettin'in hanmda Tavus adh, harp c;:alan bir kadm var-
dir. Ona herkes fl$1ktir. Cilve yaparak ve sazm1 Mev-
lana'mn etegine vurarak onu odasma c;:aginr. Mev-
lana; sabahm erken saatlerinden ak$am namazma
degin Tavus'un odasmda namaz ve niyazla ugra$Ir.
Aym gun hana ugrayan sultanm hazinedan Tavus'a
8.$1k olup onu nikahlar. Vezir Isfahani'nin hanmda da
yamnda pek c;:ok k1z 9ah$tiran c;ok guzel bir fahi$e
vardir. Mevlana'mn hanm onunden ge9tigini goren
buti.in Jm k1zlar, d1$anya f1rlay1p ayaklanna kapa-
mrlar. Fahi~e. 9ahr?tird1g1 k1zlan azat eder ve Mev-
lana'nm miiridi olur.
Mevlana'mn kans1, 1uz1 ve c;,:ocuklannm kanlan
2021
 mevlevi menk1belerinde Kira, Kirake, Kiramana, Des-
pina ve Efendipula gibi Rumca unvanlarla amhrlar.
ibn Bibi, Anadolu'da be$ dil kOilU$Uldugunu soyler.
Bu be$ dil, Farsc;a, Rumca, Ti.irkc;e, Ermenice ve Si.ir-
yanice olsa gerektir. Keykubat ve oteki birc;ok sultan,
Rumca bilir. Mevlana, birkac; Rumca $iir yazar ve
Rumca konu$ur. Oteki islam illkelerinde hiristiyan-
lara ve yahudilere, Halife Omer'e atfedilen Zimmi
statusii bagnaz bic;imde yuriirliige konmaya ba$la-
d1g1 halde, Anadolu'da boyle bir ayinm uygulanmaz.
Aksarayi Tarihi, Yahudiler ile h1ristiyanlarm k11Ik
ve k1yafetleri, musliimanlardan ayn olmad1glndan,
bunlan mushimanlardan ayirdetmek imkans1zd1 der.
Bu tutum, Anadolu'da buyuk sayg1 g6ren ac;1k fikirli
sufi Muhyiddin Arabi tarafmdan bile yadirgamr. 0,
Sultan izzeddin Keykavus'a bir mektup yazarak Zim-
mi statliBlinlin uygulanmasm1 ister. Aksarayi Tari-
hi'ne gore, unli.i. sufi $U 6gudu verir:
Sana c;anlan kaldirmak, imans1zllg1 gidermek,
yurdunda musliimanhgm ununu yi.i.celtmek, kafirle-
rin koymu$ olduklan toreleri kald1rmak gerektir. Mu-
minlerin ulusu Hazret-i Omer, dini ayn tebaa i<;in
$Unlan buyurmu$tur: Yabanc1 din ta$1yanlar; kent-
ler c;evresinde kilise, manastlr, bekar papaz yurtlan
yaptirmasmlar, y1k1lm1$ olan tapmaklanm yenileme-
sinler ... <;ocuklarma Kur'an ogretmesinler, Tann'ya
ortak koi;;tuklanm ac;1ga vurmasmlar*, musliimanlar-
la h1s1mhk etmek dilerlerse, muslUmanlara sayg1 gos-
tererek derneklerinde oturmak dilerlerse, onlara yer
verin. islam olmayanlar, k1hk ve k1yafetlerinde, $ap-

" fsa'mn tannla~tmlmasr. Aksarayi'ye gore Sultan tzzeddin' -

in h1ristiyan emiri. Halife'nin Mogollarca ~ehit edilmcsl tiz<'-
rine, alaylI bir dille kad1ya I~ittigime gore, halifen!zl cildtir-
miisler der. Kadi yamtlar: Sizin Tannmz1 da, ylne slzin
inamsm1za gore, asm1~lard1r. Bizim halifemizi oldUrmU~ ve
sehitlik mertebesine ytikseltmi~lerse, bunda sas1Jacak nc var 0 '
(N. Gencosman ~evirisi, s. 145).
2022
kalarmda, sanklarmda, pabw;larmda, tra$lanmn bi-
<;iminde miisliimanlara benzemesinler. MiislUman ad-
lanm ve kiinyelerini almasmlar. Eyerli atlara binme-
sinler. K1hc; ku$anmasmlar, silaha dair hic;bir $ey ta-
~1masmlar. Arap yaz1s1yla mu.bur kazdirmasmlar.
$arap satmasmlar. Kendi biiyiiklerine saygi goster-
sinler. Her nerede olursa olsun, kendi k1hklanm gi-
yinsinler. Bellerine ziinnar baglasmlar. Miisliimanla-
rin yollan iizerinde ha<; gezdirmesinler ve kitaplan-
m yol uzerine c;1karmasmlar. Oliilerini gotiiriirken
yiiksek sesle bagirmasmlar. Cenazeleri musliiman-
lardan ileri gecmesin, c;anlanm ancak yava:? sesle
c;alsmlar. Kiliselerinde yuksek sesle okumasmlar. Ko-
nulan bu yasaklara ayk1n yuriirlerse, onlar ic;in zim-
met yoktur ::s.
Pek al?lrI sayilan var11k birligi g6rii$i.i, Anadolu
tasavvuf c;evrelerinde biiyiik yank1lar uyandiran bu
Endiiliislii sufinin h1ristiyanlarla ilgili ogutleri bir
yank1 yaratmaz. Harizm~ah' a kar::jl 1230 Yassic;imen
zaferini kazamp Kayseri'ye donen Alaaddin Keyku-
bat'1 papazlar da kar$1lamaya gelir. Sultan, hiristi-
yanlarm arasma girer, c;an c;almalarma ve ilahiler
okumalanna izin verir. Ancak XIV. Yiizyilm ilk ya-
nsmda Mogol Timurta$, Anadolu'da $arab1 yasaklar,
i.slam olmayanlan islamlardan ayirdetmek i;in onla-
n sari renkli sank sarmaya zorlar.

HIRiSTiY ANLAR, MUSLUMAN OLURLAR

Anadolu Selc;uklu Devleti, hiristiyan niifus co-

gunlukta oldugundan, yukanda c;izilen kozmopolit
manzaray1 gosterir. Fakat Selc;uklu Devleti, bir islam
devletidir ve islam niifus, mi.i.slilman goc;lerinden c;ok,
hiristiyanlarm islam olmalan yoluyla giderek artar.
ilkin gli.Ghi e$raf aileleri, buyt1k bir olas1hkla mevki-
lerini ve toplumsal st.atulerini korumak amac1yla is-
lam1Ig1 kabul ederler. Uzun yuzy1llardan beri Halife
2023
 D0vleti egemenliginde ya(?am1$ Ermeni, Gurcu ve Sur-
yaniierde bu tip din degi$tirmeler eskiden beri go-
riiliir. Bu donrnelerin c;ocuklan islarn kultUrii ic;inde
yeti~irler ve islam toplumunca. ozumlenirler. Selc;uk-
lular donemide, Ermeni ve GiircUler gibi, sec;kin Rum
aileleri de miisliiman1Ig1 se<;;erler. Halk arasmda da'
islam alma ba$lar. Gerc;i h1ristiyan halktan alman ba$
vergisi Ccizye) devlet ic;in bir kazan<;: kaynag1ysa da,
goni.illu islam olanlar engellenmez, hatta bir olc,;:i.ide
te$vik edilir. Bunda metropolitleri Istanbul'a ka<;:an
ve arazilerini yitirerek fakir dii$en Ortodoks Kilise-
si'nin toplumsal i$levlerini eskisi gibi yerine getire-
meyi$i rol oynar. Toplumsal i$levleri, giderek 9oga-
Ian cami, medrese, tekke ve zaviye gibi islam kurum-
lan yuklenir. Bu islam kurumlan, ulema ve dervii?-
lere, misyonerlik yolunda ekonomik temel saglar.
Mevlana'mn binlerce hiristiyam islam ettigi soyle-
nir. Mevlana, s1k s1k tarti9t1g1 papazlan islam yapar.
Hiristiyan halk da papazlanm izler.
Devlet ileri gelenlerinin yapt1rd1klan medreseler,
kervansaraylar vb. i<;:in vakfettikleri gelir kaynakla-
rmm bir boliimi.i, hiristiyanlara yard1ma ve hatta on-
lari islam olmaya tei?vike aynhr. Ornegin Kayseri-
Elbistan yolu uzerinde, Kayseri'nin 40 kilometre Do-
gusundaki Karatay kervansaray1, yolculara paras1z
yemek verir. Kervansaraya gelen, musliiman, kafir,
ozgi.ir ya da kole her yolcuya ei;;it olarak bir okka et.
bir c;anak yemek saglamr. Herkese aki:jamlan bal hel-
vas1 dag1tilir. Ayakkab11ari tamir edilir, ayakkab1s1z-
Iara yeni ayakkab1 verilir. Hayvanlan nallamr, ar ..
pa ve samanla beslenir. Basta hayvanlar iQin bir bay-
tar bulundurulur. Hasta yolculara ilaQ sunulur. Ha-
mam, yolculann hizmetinde tutulur39 Altun-aba Vak-
fiyesi daha da ileri gider. Salt toplumsal yard1mla
yetinmeyip, islam olanlara aynca yard1m yap1lmas1-
m ongori.ir. Vak1f gelirinin bir boliimiinii, .. yerli ve
yabanc1 olup da islam dinini kabul eden hiristiyan,
2024
 yahudi ve mecusilerin'' yemek, elbise, ayakkab1 ih~
tiya<;lanm gormek ve sunnet edilmelerini, namaz k1-
lacak kadar Kur'an ogrenmelerini saglamak amac1y-
la ay1nr40 Vak1flarm bu toplumsal destegi, ba$ ver-
gisinden kurtulma ve saygmllk kazanma avantajla-
nyla birle$ince, islam olmay1 kolayla~tinr. Vak1flarm
fonlan, genellikle toprag1 hiristiyan koyllilerin i!?le-
digi vak1f koylerden gelir. Hiristiyan koylU.den alman
rant, islamla;;tirma yolunda kuHamhr. XII. Yi.izy1hn
EndUluslu gezgini ibn Cubayr'e gore, Turkler ara-
smda h1ristiyanhktan aynhp islam olmamn ba$hca
ko:]ulu, ha<;1 a yak altrna almak ve yakmaktir. Hatta
o, biribirine a;;1k olan Sicilya Krah'nm k1zkarde!?iyle
amcaoglunun, h1ristiyanhkta yakm akrabalar arasm-
da evlenme yasag1 bulundugundan, Konya Sultam
Mes'ut I.'e ba:}vurduklanm ve ha<;1 c;:igneyip yakma
yoluyla islamiyeti kabul ederek evlendiklerini yazar.
Ha<; <;igneme ve yak.ma, Konya ortamma pek uygun
dil;;mese gerektir. Y1ld1nm Bayaz1t zamanmda bir su-
re Anadolu'da yagayan Schiltberger, din degitirme
tOrenleri hakkmda ger<;ege daha yakm bilgi verir. Bu
tamga gore, islam olmak isteyen ki!?i, herkesin hu-
zurunda parmag1111 ka1d1np kelime-i ;;ahadet getirir.
Sonra bir din adammm yamna gotUrulUr. Din ada-
mmm oniinde kelime-i ahadeti yeniler ve hiristiyan-
hg1m yadsir. Bu tOren bitince, yeni elbiseler giydiri-
len donmenin bama din adam1 mendil baglar ve
musli.imanhgm1 ilan eder. Toren, donmenin at ustun-
de, da.vul <;almarak kent ic;:inde dolatmlmas1yla su
rer. Ath mushimanlar yuksek sesle Muhammed'i
overler. Donmenin yanmda bulunan iki din-adam1, ona
U SOzleri soyletirJer :
- Tann birdir, Mesih Cisa) onun kuludur. Mer-

" Prof. Osman Turan, mecusi deyiiyle, islamiyetten onceki

iran dininin degil, amanist Tiirklerin kastedildigi kamsm-
dad1r (Belleten 42, s. 216-220).
2025
yem, Kara bac1dir. Muhammed, Resul'du.r*.
Toren, donmenin camiye goturiiliip sunnet edil-
mesiyle sona erer. Donme fakir ise, onun iQin para
toplamr.

j(;Di$LER

Dirt degi;;tirmeler gibi, evlenmeler de islam nu-

fusu 9ogaltir. Fatihler hiristiyan k1zlarla zorla ya da
gonUl nzas1yla evlenirler. Bir XIII. Yuzy1l yazan,
Turk, hiristiyan karan almak isterse, en i.inli.i aile
de olsa, vermek gerekli der. Arna Malatya ornegin-
de gorUldiigu uzere, hiristiyan erkeklere de islam
k1zlan verilir. Donmeler, islam k1zlanyla evlenebilir-
ler*". Bu karn?Ik evlenmelerden, kentlerde SelQuklula-
rm lgdi!?", Rumlann Mixovarvaroi dedikleri bir
zumre ortaya Q1kar. igdi;;, kan;;1k soy anlammadir.
Sel<;uklu doneminde, igdi;; at,, deyimi aym anlama
kullamhr. Huttelan beyi, Turk ve Arap atlarmm ka-
n91mmdan igdi;; at soyu uretir. igdif?ler, kentlerde bir
<;e;;it soylu ziimre meydana getirirler. Mevlana, onla-
n Selc,-:uklu sultan ve melikleri ile devlet ileri gelen-
lerinin altmda, fakat zenaat91larrn i.istiinde, tuccar-
la e9it bir zumre olarak gosterir. Mevlana, bu top-
lumsa1 mevki siralamasm1, evlerinin buyii.klugiine
gore yapar:

* Schiltberger :;;oyle yazar: <:Thari wirdur, Messe cou lidur,

Maria Kara baschidur, Machmet Rassuldur (Zikreden: Prof.
Osman Turan, Ti.ir!{ Cihan Hakimiyeti II. s. 168).
*''' Tebriz Ham, Osmanhlarm donmelere k1z vermelerini yad1r-
gar. Han, Evliya Qelebi'ye der ki: Siz bir kafir avrad1, tohu-
mu erl{ek a:;;1lar diye nikahla ahrsm1z. Pek ala. Ama k1zla-
nmz1 islam olmu$ kafirlere de veriyorsunuz. 0 tohumdan ev-
lat nice olur? Belki o donme evlatlanm b1rak1r, kafir yanma
gider, eski dinine doner. Evlatlan anadan mi.isli.iman diye-
meyiz. Bu kafirin evlatlan ne olmu$ olur? (Seyahatname,
cilt II. s. 258-263). Tebriz Ham'mn sorusu, pratikte bir deg er
ta$1maz. Kafir tohumu, islamlamaya bir engel getirmez.
2026
 Konya kentine bak, kac;: bin emirin, buyugun ve
ileri gelenin evi, k69kii ve saray1 vardir. Tacirlerin
ve igdil}lerin evleri, zenaat erbabmm evlerinden,
emirlerin saraylan tacirlerinkinden, sultan ve melik-
lerin ko:;;kleri ve taklan, bunlann hepsinden yuzler-
ce derece yi1ksek ve biiyuktfrr,, 41
igdi9ler, bir igdibamm yonetiminde, kent asa-
yi:;;ini korumakla gorevli bir milis gucu meydana ge-
tirirler. Gerektiginde kentin d19a kar91 savunmasma
lrntihrlar. Hatta vergi toplama gibi ilere yard1mc1
-0lurlar. Zamanm ak191 ve islamiyetin yay1lmas1 ile,
igdi9 zumresi, giderek islam kitle ic;:inde erir ve on-
larm i:;;levlerini ahiler yuklenir.
isiamm geniglemesinde kalelik kurumu, igdi:;;ler-
den daha etkin bir rol oynam1a benzer. Sava:;;lar ve
Turkmen akmlan, bol hiristiyan kale getirir. islam
yapllan ve bir sure sonra azat edilen bu koleler, is-
lam niifusun surekli artI9mda rol oynarlar. Bunlar,
Tann kulunun oglu anlamma Veled-i Abdullah, Ve-
led-i Abdiilhalik ve Veled-i Abdulkerim diye tammr-
lar. Kolelerin bir boliimii, sarayda ya da biiyiik kent-
lerdeki kale okullannda islam din ve kiUtiiriine go-
re yeti9tirilir. Merkez ordusunda ve saray hizmetle-
rinde kullamhrlar. Selc;:uklu hi.iyuk emirlerinin c;:ogu,
bu hiristiyan koleler ic;:inden c;:1kar. Devletin fame!
dayanag1m meydana getiren hiristiyan kale kokenli
emirler, islam kiiltiiriiyle tam butiinle9irler. Yaptir-
d1klan medreseler, camiler, kervansaraylar vb. yo-
. luyla islamm yay1lmasmda onemli rol oynarlar. Or-
i negin Rum kole Karatay, mevlevi kaynaklarmda Ve-
l.i yarad1h9li,, diye gec;:er. Tum kaynaklar onu ornek
bir miisliiman,, diye over. Me9ru cinsel temastan ve et
yemekten bile kac;:1mr. Servetini kervansaray, cami,
medrese yapmaya harcar. Kole kokenli Altun-aba,
medrese ve kervansaray meydana getirir ve islam
olan hiristiyanlara yard1m fonu kurar. Bu kole emir-
ler, medreselerinin :;;iilige kar!?I si"mniligin kalesi ol-
2027
masma da ozen gosterirler. Karatay, medresesinin
dolgun maa9 baglad1g1 hocalannm hanefi mezhebin-
den olmasm1 ~art ko9ar. Burs verdigi medrese ogren-
cileri ise, sunni dort mezhepten gelebilecektir. Altun-
aba da hocalarm hanefi, ogrencilerin hanefi ve !?afi!
olmasm1 ister*.
iSLAMLA$MA, TURKLE$ME DEGiLDiR
Bu yollardan, ozellikle kentlerde islam niifus bir
olc;ude artar. Fakat islamla!?ma. Turkle9me anlamma
gelmez. Kentlerin islam halk1, kendilerini Turk de-
gil, islam sayar. Tiirkler ise, uc;lardaki Turkmenler-
dir. Kentlerin islam halk1 arasmda, iranhlar ve iran
kulturii agir basar. islam olan hiristiyanlar Tiirkc;e
degil, Farsc;a ogrenirler. Seriat dili Arapc;a bile, Ana-
dolu'da pek az bilinir. Arap ulkeJerinden Anadolu'ya
goc;;en Arap bilginler, buyuk sayg1 ve ilgi goriirler.
Fakat iranhlara gore say1lan azdir ve Selc;uklu ileri
gelenlerinin c;ogu Arapc;a anlamad1gmdan Arap bil-
ginleril}in etkinligi smirh kahr. Oysa hiristiyanlar da
dahil, kentler halkmm c;;ogu Farsc;;a aniar. Karatay,
bir Arapc;:a yap1ti Farsc;aya c;evirtir. Yap1tl c;eviren
ki~i, Karatay'm Arapc;a bildigi halde, halkm aniama-
s1 ic;in bunu yaptirtt1g1m yazar. Sultanlar, Keyhus-
rev, Keykavus, Keykubat, Keyferidun, Siyavu~ gibi
Iran mitoloji kahramanlanmn adlanm ta~irlar. Mo-
gol'dan once Anadolu'da Ti:.irk<;e bir yap1t gozuk-
mez**. Edebi dil ve yap1tlar Farsc;adlf. Mogol istilasm~
' Hanefi-afii aymm1, Btiyiik Sel<;uklularda oldugu gibi Kon-
ya Sultanhg1'nda da bir 9afii-hanefi kavgas1 oldugu izleni-
mini verirse de. Anadolu'da boyle bir sorun yoktur. Fahrettin
Ali, S1vas'taki Gi:ik Medrese'nin hocasmm ~afii. bulunamazsa
hanefi olmas1m art ko~ar. ibn Bibi, hanefl AHladdin Keyku-
bat'm sabah namaz1m 9afii rnezhebi iizere k1ld1g1m yazar.
** !lgirn;tir ki. M1sff Memlf1k Devleti'ni kuran Turk ve Qerkez
koleler, kendilerini yerli Arap halktan ay1rmak icin Tiirkce
konuurlar, Turk adlan ta5irlar ve Tiirk(.'.e yap1tlar yazd1nr-
lar.
2028
dan kac;;an iranhlar, 6teki islam Ulkeleri yerine Ana-
dolu'ya goc;;meyi yeg tutarlar. iranhlar c;;ogahr. Ca-
hen, daha once belirttigimiz Rum-Turk kaynamas1
gibi Turk-iranlI kaynamasma dikkati c;;eker. Ona go-
re tarih birc;;ok kez, Turk-iran kaynamasma tamk
olur*, ama hic;;bir zaman Turk-Arap kayna~mas1 go-
rillmez1~.
Selc;;uklu kentlerinde siyasal ve kultiirel etkinli-
gi elinde tutan islam nufus, say1ca art1 gosterirse
de, XIII. Yuzy1lda hala hiristiyan nufus c;ogunlukta-
dir. Ancak birkac; kent bunun d1:?mdadir. 6rnegin Ki-
lle; Arslan II.'nin 1170'de kurdugu Aksaray, tam bir
islam kentidir. Kille; Arslan burada cami, medrese,
(,(ar1 vb. yapt1nr ve Azerbeycan'dan gazi, din bilgini
ve tacirler getirerek yerle:?tirir. Bir ordu kenti olan
Aksaray'a Rum ve Ermenilerin giriine izin vermez.
Ankara Meliki Muhiddin Mes'ut da fethettigi Safran-
bolu'dan hiristiyan nufusu c;1kartir, buray1 bir islam
ken.ti yapar. Ankara'da lnristiyan nufus kendiliginden
azallr. Kayler ise, geni olc;;ude hiristiyan kahr. Ancak
Mogollardan sonra Turkmen etkinliginin artmas1, bey-
liklerin kurulmas1 ve kirsal alanlarda tekkeler kuran
-0.ervilerin misyonerlik c;abalannm genilemesiyle,
koylerde h1zh bir islamlama goruliir. Bu islamlama,
koy ve kentlerde, Tiirkle$me ile birlikte gider.

* Bir 01-;;iide Mogol tipine yakla~an Dogu Ttirkleri ile iran1

i:izellikler ta~iyan Batt Ttirkleri arasmdaki farklar Uzerinde
Birinci ve :i:kinci Kitap'ta durduk. Oguzlar ve Tlirkmenler, Ba-
t1 Ttirklerindendir. Onlann Seyhun ve Aral gi:ilU Knzeyi boz-
k1rlarmda :i:rani Sakalarla kan~m1~ bulunmalan, btiyUk bir
.olas11lkt1r.

2029
 TURKLER VE KURTLER

Bu Tiirkle11me si.irecmm oyki.isi.ine gec;:meden on-

ce, Anadolu Turk tarihinin onemli bir ogesi olan Ki.irt-
lerin bu olmJuma katk1s1 iizerinde durmak gerekir.
Ti.irkmenler, XI. Yuzy1lm ilk yansmda Bah iran'--
daki geni9lemeleri s1rasmda, Kurtlerle kar91laf]1rlar.
Tiirkler ve Deylemliler gibi, Kurtler de sava991hkla-
nyla tammrlar ve islam ordularmda iyi askerler ola-
rak aramrlar. XI. Yi.izy1ldan once de Halife ve Gaz-
neliler ordularmda bu lie; oge yer ahr. Batida ilerle-
yen Tugrul Bey'in yamndan ayirmad1gi Hezaresb gi-
bi en sad1k vasalleri Kurt beyleridir. Alparslan, Ana-
dolu'nun Turkle!]mesine yol ac;:an Malazgirt yengisi-
ni, Kurt askerinin onemli destegiyle kazamr. Melik-
!;lah, amcas1 Kavurd'a. kar111 taht1, Kurt ve Arap bey
ve sava11c;;:1larmm destegiyle elde eder. Kurt kokenli
Selahaddin Eyyubi'nin ordusu Turklere ve ikincil ola-
rak Kurtlere dayamr. Birc;:ok Ti.irk beyi, Kurtlerin c;:o-
gunlukta bulundugu bolgelerde beylikler kurarlar. Or-
negin Revadi Kiirtlerinden Tebriz egemeni Ahme-
dil, Selc;:uklu emirlerindendir, oliince azaths1 Turk Ak-
sungur ve ogullan, onun hanedamm surdiiriirler. Sa-
lur Turkmenlerinden Karabeli, Dinaver bolgesinde
beylik kurar. Turkmen K1fc;:akoglu soyu $ehrizor ve
c;:evresi beyi olur. Bolge K1fcakiyye,, diye soyun ad1y-
la amlrr. Yine aym bolgede Yiva Tiirkmenlerinden
Berc;:emogullanmn beyligi, Mogol Hiilagu donemine
degin y~ar. Berc;emogullannda.n SUleyman $ah bu-
yi.ik iin kazamr. Avf}ar $umlaogullan, Huzistan ve
2030
 Luristan'm bir boliimiinde egemenlik kurar. Tiirkmen
Salgurlulann Fars Atabeyler Devleti, Kiirtler ile Kiirt-
lere yakm Lur, Sul, Sabankare topluluklanyla ic:;:ic:;:e-
dir. Musul yakmlannda Tiirkmen Kiir-yav1 egemen-
dir. Erbil'de Turk Beg-tigin soyu beylik meydana ge-
tirir. Gok-boru, Beg-tiginlerin iinlii hukumdandir. O
kadar ki, baz1 Kurt tarihc:;:ileri, kesinlikle Turk olan
Beg-tiginler ile Berc:;:emogullanm Kurt soylan sayar-
Iar. Giineydogu Anadolu'da da Turk beylikleri orta-
ya c:;:1kar. Mardin, H1sn-1 Keyfa, Silvan'da Artukogul-
lan, Amid'de CDiyarbaklrl inalogullan, Harput ve
Mu$'ta <;ubukogullan, Bitlis'te Togan-Arslanogullan,
Ahlat'ta Ermenahlar, Erzurum'da Saltukogullan Turk
beylikleridir. Kurt tarihi $erefname'ye gore, Melk1$i
donilen <;emi$:kezek Kurt hukiimdarlan, Erzurum Sel-
c;uklulan soyundandrr. Melk1$", Anadolu Selc:;:uklu-
Janmn ortadan kaidirchg1 son Erzurum beyi Melik-
$ah'm Kurt dilinde degi$IDi$ bic;imdeki ad1dir. Seref-
name 6yle yazar:
C:emi~kezek hukiimdarlarmm adlan da, onlarm
Turklerin c:;:ocuklanndan ve torunlarmdan olduklan-
m kamtlar. <;unku adlarmm hi<;;bir bak1mdan Arap
ve Kurt adlanyla ilgisi yoktur, Arap ve Kurt adlan-
na hi<; benzemez,, 43
Yine Serefname'ye gore, .. Buldukani diye anl-
Ian Egil Kurt hukumdarlan, Turk Emir Bulduk so-
yundan gelir. Palu Kurt hukumdarlan ve <;ermuk
beyleri de aym soydandirH. Gelbagi beyleri, bir Kurt
reisine damat olup yerine ge<;;en Ustac;lu Tiirklerin-
den Abbas Aka'dan gelir. $erefname, $6yle yazar :
..Bu adam Tiirk oldugu ve aym zamanda bag-
dikmeye, iizum yetitirmeye de merakh bulundugu
ic:;:in, topragmda bir iiziim bag1 dikmitir. Kendisi
comertlik ve iyilik yapmakla da tanmm1f1 oldugun-
dan, bagmdayken yamndan gec;en herkesi kendi di-
liyle c:;:ag1nr ve 'Gel baga' derdi. Oradaki Kurtler,
Tiirkc:;:eyi garipsedikleri i<;;in bu Tiirkc;e ciimleyi Ab-
2031
bas Aka'nm ad1 gibi kullanm1lar ve sonradan ada-
mm Iakab1 'Gelbagi' olmm1tur.. ... (Abbas Aka), Us-
tac;:lu airetine adam gonderip orada kalm1 olan k1z-
kardelerini yanma getirtti, sonra da bu k1zkarde-
1erini Kurt airetinin adamlanyla evlendirdi, kendi
de daha once aym airetten evlenmiti. Boylece yer-
li halkla akrabahk ve dostluk baglan kurdu, bu top-
iumsal baglann kendilerini biribirine baglad1gr bir
halk toplulugunu c;:evresinde toplad1 4 ".
Daha pek c;:ok Turk kokenli Kurt beyleri buluna-
bilir. Nikitine, Kurt y1ll1klan kantlnlmca, Turk ad-
lannm ve lakaplarmm biiyuk say1da oldugu hayret-
le goruliir der 4 n. Esasen Sancar donemine degin,
KU.rtlerin yurdu anlamma bir bolge ad1 gec;:mez.
Ermenistan, Cizre gibi adlar kullamhr. ilk kez Sel-
c;:uklu Sultam Sancar, yegeni Suleyman $ah ic;:in Kur-
distan adh bir eyalet kurar. Merkezi, Hamedan yak1-
mndaki Bahar kalesi olan eyalet, Hamedan, Dinaver,
Kirman9ah, $ehrizor, Sincar bolgesini kapsar.

KURTLERiN KOKENi

Kurtlerin kokenleri, bilginler arasmda uzun su-

re tartl9ma konusu olur. Kokenleri ilkin Mezopotam-
ya'da Sumerler gibi buyuk uygarhklar kuran ne
Hint-Avrupai, ne de Semit olan topluluklar arasm-
da aramr. Hitit oncesi Anadolu'da da bu gn1ptan top-
luluklar bulunur. Bunlar arasmda Dicle'nin kolu Boh-
tan suyunun Dogusundaki Kardu'lar CKardukl, Van
bolgesinde Ermenilerden once parlak bir uygarhk
kuran Haldi'ler CUrartu, Ararat toplulugu), Gurcli.
atas1 Kartvel'ler, Zagros dagrndaki Guti'ler, Kiirtlerin
atas1 olarak beli.rtilir. Hatta hiristiyan kutsal kitapla-
nnda yurtlan Dogu Kurdistan bolgesinde gosterilen
Semit Kaldeli'ler bile, Kurtlerin atas1 olarak dii~unu
lii.r. Bununla birlikte, Kardu ve Kurt deyilerinin ben-
.2032
zerligi* ve Bohtan suyu Dogusunun Kurt yurdu ola-
rak tamnu;;1, Kardu savma agirhk kazand1nr. Ne var
ki, Noldeke, Hartmann, Weissbach gibi otoriteler, dil
bilgisi a<;asmdan Kardu-Kurt yakla$1mma kar$1 <;1kar-
lar. iran'da Kii<;ii.k Medya ve Parsua'da ya9ayan
Cyrtii'lerin Kurt atas1 say1labilecegini ileri surerler.
Eski Mezopotamya tarihi uzmanlarmdan Lehmann-
Haupt, Kardu'lann Kii.rtlerin degil, Milattan once V.
ve I. yii.zy1llar arasmda Kafkasya'ya go<;en Gii.rcii.-
Kartvel'lerin atas1 oldugunu soyler. Kartvel'ler, Hal-
di'ler CUrartu) ile akrabadirlar. Unlii. Rus bilgini
N.I. Marr ise, Kardu-Kartvel baglantis1111 kabul et-
mekle birlikte, Kardu-Kii.rt baglantlsm1 da gec;erli sa-
yar. Ona gore, Kardu'lar, tarihleri <;ok eskiden aynl-
makla birlikte, Gii.rculerin de, Kurtlerin de atalandir.
Hatta yalmz Kardu'lar degil, Marr'm Yafetik grup-
tan dedigi ne Semit, ne de Hint-Avrupah olan On
Asya topluluklan, Kii.rtlerin kokeninde bulunur. Ana-
dolu dervi$ligini de az <;ok etkileyen bolgenin islam
oncesi inanc1 yezidi ya da c;elebi dininin Kurtler ara-
smda ya9ay191, bu gorl1$11 destekler. Ne var ki, Marr'-
m sav1, dil a<;1smdan engelle kar$1la9ir. Zira Kii.rtler
irani, yani Hint-Avrupah bir dil konu9urlar. Marr, bu
itiraz1 Kii.rt<;enin evrim a9amalanyla Hint-Avrupah
-Ozellik kazanmas1yla a<;1klar. Dildeki bu degi9iklik,
bolgeye kitlesel go<;lerin olmas1 sonucu degil, nesnel
ya9am ko9ullarmda ve toplumsal rejimde vuku bu-
lan niteliksel degi9ikliklerin sonucudur. Nitekim Kur-

* Bazi Turk yazarlari da Yenisey yaz1tlarmda bir Kurt'> si:i-

zuniln ge<;ii;?ine ve Macar kabileleri arasmda bu ;:idla bir top-
lulugun bulunm~una bakarak, Kurtlerin Turk ki:ikenli olduk-
lanm ileri surerler. Ne var ki, tarihsel ve cografi bir bilgiye
dayanmadan, yalmzca bir ad benzeyii;?ini temel almak, yaml-
t1c1 olabilir. Bu mant1kla Trak'lar Turk say1labilir.
!ran i;;lah1 Kilrtlerin iranh, Irak yi:ineticileri de Arap ol-
-Ouklarm1 iddia ederler .
.518 2033
distan'm feodal doneminde Ki.irtc;:e, Turkc;:enin etki-
sinde kahr.
Konunun uzmanlarmdan Minorsky ise, daha fark-
h bir sav geli9tirir. Minorsky'ye gore, pek c;:ok leh-
c;:elere bolunmekle birlikte, ozellikleri bak1mmdan
Kurt dili buyuk bir istikrar gosterir. Bu dil, ku9kusuz
iran dillerinin Kuzeybati grubundandir ve Med etke-
ninin katk1s1 olmad1kc;:a, Kuzeybat1 lehc;:elerinin mey-
dana geli9inin ac;:1klanmas1 olanaks1zdir. Minorsky,
bu dil bic;:imlendikten sonra, Kurtlerin Kuc;:uk Med-
ya'dan, yani bugunku Azerbeycan'dan c;:evreye yay1l-
d1klanm du9unur ve g6ru9unu etnik ve tarihsel ol-
gularla desteklemeye c;:ahIr: Azerbeycan'da Urmiye
Golii'nun Guneyinde Hint-Avrupab olmayan ufak
prenslikler vardir. Guneybatida ilk kez Milattan on-
ce 844 y1lmda Persua ulkesi gec;er. Buras1 Perslerin
yurdudur. Onlann Guneydogusunda ise, 836 tarihin-
den itibaren ilk kez Med'ler amlir. Persler, Guneye
goc;:unce, Med'ler butun bolgenin egemeni olurlar.
856-830'da Persua Dogusunda Manne ya da Manneen'-
ler zikredilir. Kokeni tam bilinmese de, Manneen'-
ler Med'lerle iyice kanir. Aralarma irani iskitlerin
yerle9mesi, Manneen'lerin iranile9mesini h1zland1nr*.
Kimmer'ler ve daha sonra iskitler, Van CUrartuJ Kral-
1Ig1'na darbe indirirler. Van Kralhg1'na son veren is-

''' Kimmer'ler ve iskitler, irani Saka toplulukland1r. Tarih<;i-

lerimizden Fahreddin Kirzioglu, Ktirtlerin Sakalardan indil!;i-
ni ileri siirer. Ona gore, Kuzey Azerbeycan'a yerle$en Saka-
Iara, Araplar Ktirt der. M.6. 625 y1lmda Medya Krall'na ye-
nilen Sakalarm Azerbeycan'a c;ekilemeyen kollan, Zap-Bohtan
sulan arasmdaki dagllk bolgeye c;ekilip Kiirtlerin atas1 olur-
Iar (Kilrtlerin Kokii, Boliim I). Kirzioglu, Sakalan Tiirk say-
d1gmdan, boylece Ktirtlerin Tiirk kokenli oldugunu kamtlar.
Nikitine de, Kuzey Kiirt $ivelerinde cogul eki tenin varl!fn-
na dayanarak, Manneen'ler arasma iskitlerin kan$m11' olabi-
lecegini ileri stirer (Les Kurdes, s. 25). iskit konfederusyonun-
da Tiirk topluluklarmm da yer alcllg1 kabul edillr, fakaL on-
Jann irani bir topluluk oldugunda kulku yoktur.
2034
 kitler M.O. 642-615 doneminde boigeye egemen olur-
lar. Fakat mucadeleyi Med'ler kazamrlar, iskit k1n-
m1 yaparlar. Zay1flayan Asurlulan yenerler. 612'de
Ninova'y1 ahrlar. Asurlulara sald1n sirasmda Med' -
lerin muttefiki, Asur kaynaklarma gore, Manda,.
kabileleridir. Asurlular, genellikle Kimmer ve iskit
kabilelerine Manda ad1 verirler. Manda ve Manne,
bir]birinin yerini alabilir.
Asurlularm yenilgisi, bolgede bir bo9luk yara-
trr. Med Krah Bat1 Anadolu'ya Lidya fethine gider-
ken, Iran kabileleri bu bo9lugu doldurur. Van b6l-
gesine o siralarda, Trakya Hint-Avrupah kabileler-
den Ermeniler gelir. Ermeniler, Hint-Avrupah olma-
yan Urartu'lara (Haldi) dayah bir kralhk kurarlar.
Boylece Van havzas1, Dogudan gelen irani kabilelere
kapand1gmdan, onlar, Van g6lum1n Guneyi ile Dic-
Ie'nin sol kollanm kapsayan bolgeye yerle9irler. Bu
kabilelerden biri, Asur ulkesine biti9ik oturan Man-
neen'ler olsa gerektir. Asur y1k11I9mdan en c;ok Man-
neen'ler yararlamr ve geni9lerler.
Grek kaynaklarmda, Azerbeycan g6c;ebeleri ola-
rak Kyrtioi ve Mardoi ge9er. Dil a<;1smdan Mard'lar,
Manne'ler He birle1?tirilebilir. Kyrtioi'nin yerli bic;imi
ise, gorunu9e gore Kort'tur. Bunlar, M.6. 220 ve 171
y1llannda Medya ve Antakya Roma kralhklarrnda uc-
retli sava991lar olarak goruliirler. Kortlar, Urmiye Go-
H.i'nden Bohtan'a ge9erler. IV. Yuzy1ldan itibaren ora-
da Mahkert Kurt Prensligi vardir.
Minorsky'ye gore, Kurtler, Med leh9eleri konu-
:]an ve Urmiye Golii'nden Bohtan 9evresine go<;en
karde~ Kort fKyrtioi) ve Manneen CMardoi) kabile-
lerinin kan$1mmdan meydana gelir. Kurtlerin ken-
dilerine verdikleri Kurman9,, ad1, belki de Kur(d)
ve Manneen'den gelen bir birle$ik addir.
Minorsky'nin Kurtlerin irani, yani Hint-A vrupa-
h koken sav1, Prof. Marr'm Hint-Avrupah olmayan
Urartu, Gurcu, Kardu, hatta Ermeni kan$1m1 yerli
2035
koken savmdan aynhr. Bununla birlikte, Minorsky,
onlarm yerli halklarla geni::? 6l<;:iide kar1~tiklanrn
kabul eder. Ermeni ve Kurt dillerindeki iki r ve
iki a:h varhgm1 belirtir. Kiirtlerin Irani say1lmalanm
irki olmaktan <;:ok, dil ve tarih verilerine baglar47
Dil de bolgelere gore biiyuk farkhhklar gosterir*.
Antropolojik tipler i<;:in de aym i;;ey soylenebilir. Ni-
kitine, Kiirtlerdeki Arap, Nasturi, Turkmen tiplerin-
den soz eder48 . Minorsky, Kl.irtler i<;:inde bir<;:ok yer-
lerde, srras1 ile yeni gelenlerin egemenligine dayall
toplumsal tabakalar gorulmu~tiir .... Sistemli incele-
meler, Kurt ad1 ile ortUlen bir tabaka altmda bir<;:ok
eski kavimlerin varhg1111 ortaya <;:1karacaktrr 49 der.
Ger<;:ekten Araplar, Ermeniler, Nasturiler vb. ile kay-
namalar meydana gelir. Mamakan a~iretinin Erme-
ni kokenli Mamikon'dan geldigi ileri siiriilUr. XIX.
Yiizy1l gezginleri, Ermeni kokenli olduklanm soyle-
yen Kurt kabileleri gorurler. Aynca Ermeni Kilisesi'-
ne bagh, ana dili Kiirt<;:e olan Ermeniler vardrr. Er-
meni Kilisesi'nden kopan Kfrrtlerin yezidi inancma
yakm inan<;: sahibi Ermeni topluluklan bulunur. Mar-

* Minorsky, bu konuda $U bilgiyi verir: Farsca gibi Ktirtce

de Bat1 iran dillerindendir, fakat kokeni Fars<;adan aynd1r.
Kilrtc;enin birlbirinden olduk<;a farkh :siveleri vard1r. Ba:shca
:sive Kurrnan<;i'dir. ~erefnarne, Kurt kavmini dort boliirne ay1-
.nr: Kurrnarn;, Lur, Kelhur, Guran. Lur"lar, Gilneybat1 iran
zumresine yakla$an dillerine bak1llrsa, ayn bir topluluk rney-
dana getirir. Guran'lar, aym kokene sahip bulunan Avrami'-
ler, Zaza'lar gibi, Klirt<;eden btiylik i.ili;tide farklI Kuzeybat1
iveleri konu:;;urlar. Christensen. Zaza'lan eski Deylemlilerin
akrabas1 sayar. Kelhur'lar, !ran'da Kurmanci olmayan Kurt
~iimresidir. Minorsky, Bat1 iran'm Gtiney Kurt ~velerinin
Ktirtc;eyi belirleyen onemli ozellikleri yitirdigini yazar. Salt
Kurmanc alanmda ise, Dogu ve Bat1 olrnak ilzere iki :;;ive
gorilltir. Bat1 kolu yoresel i.izellikler ta$1r. 6rnegin Kuzey Su-
riye Kurtleri, Ttirkceden almmu~ i.igeler ta:;;1yan ce$itli :;;ive-
ler konu:;;ur (islam Ansiklopedisi, Kiirtler maddesi). Tunceli
Zazalan, dil ve inane bakunmdan Kurmanclardan ayn bir
zUmre meydana getirir.
2036
ko Polo, hJTistjyan ve islam Kurtlerin varhgm1 belir-
tir. Musul ovalanm birak1p Hakkari daglanna c;::eki-
len ve Asuri denilen Nasturi h1ristiyanlan, birc;::ok
bak1mdan komulan Kurtlerle kayna1rlar. Lerch,
Garzoni gibi yazarlar, dagh Nasturilere, hiristiyan
Kurt,, ad1m verirler" 0 . Musul bolgesi h1ristiyan Nas-
turilerinin bir boliimu, bu inanc;::la Barzani'nin sava-
f?ITia katihrlar*.

KURTLERiN TURKLE$MESi, TURKLERiN

KURTLE$MESl

Tiirklerin bolgeye geliinden once, islam yazar-

lan, Ekrat,, yani Kurtler deyimini, her zaman bel-
li bir emik grubu anlatmak ic;::in kullanmazlar. Go-
c;::ebe <;oban topluluklar anlamma Ekrat dedikleri
g6n11Ur. Nitekim Orta Asya'daki ilk islam fetihleri
sirasrnda, Halac;:: Turklerini Kurt diye nitelerler. Ya-
9am bic;::imlerindeki yakmhk, etnik aynhg1 orter: Bu-
nunla birlikte, daha once incelendigi uzere, birbirle-
riyle ilikiye giren goc;::ebe topluluklar arasmda kan-

* Asuri de denilen Nasturiler. isa'da tannsal ve insani oge-

Jer tammakla birlikte. Meryem'i Tann anas1 saymazlar. 0,
yalmzca :tsa'nm anas1dir. Ayn bir kilise kurarak Mezopotam-
yactan !ran i<;lerine, Turk ve Mogol bolgelerine yay1lirlar. Turk
ve Mogollan hiristiyan yaparlar. Mogollar donemi Nasturi
Patrigi, bir Uygur Tiirktidiir. Mogollar arasmda budizmin ve
Tiirkler arasmda isliimm yay1lmas1yla. bu genii?leme sona
erer. Nasturiler, Musul, Urmiye ve Hakkari bolgesinde yai;;ar-
!ar. XVI. Ytizy1lda Roma Kilisesi"ne baglanan bir boliim Nas-
turi, Keldani adm1 allr. Nasturiler. Birinci Dlinya Sava1'nda
Ruslar ve :tngilizler safmda yer allrlar. ingilizler dort Nastu-
ri taburu kurup Osmanl!lara kan;1 savasta kullamrlar. Bu ka-
tllls onlarm yurtlanm yitirmelerine yo! ac;ar. 1ngilizler, hiz-
metlerine kars1llk Nasturilere Hakkari'de ozerk yonetim vaadet-
tikleri halde sozlerini tutmazlar. Nasturiler dag11Irlar. Patrik,
Amerika'ya gidip Amerikan vatandai?I olur. Bugun Iran, Lilb-
nan, !ngiltere, Amerika ve Fransa'da Nasturi cemaatleri var-
d1 r
2037
 malar, kaynaf}malar s1k s1k goriili.ir. Savaf}lar, bir go-
<;ebe toplulugun, oteki goc;ebe topluluk tarafmdan bir
<;:ef}it kolelef}tirilmesine (unagan-bogolJ, ama bir su-
re sonra yeniklerin galip goc;;ebe toplulugun bir par-
c;as1 durumuna gelmesine yol ac;abilir. Bazen sava$-
ta zay1f duf}en bir goc;;ebe topluluk, kendiliginden gu<,>
lUye katilir. ittifaklar, k1z ahp-vermeler, kan kardef}-
likleri, evlat edinmeler, ekonomik ifo;;kiler vb. goc;;ebe
topluluklar arasmdaki yakmla9malan pekif}tirir. Kan
bagmm en gii<;:lii oldugu ilkel topluluklarda dahi,
komi:;uluk, akrabahk gibi etkin bir yakmlaf}ma ve
kaynaf}ma ogesi olur. Tiirkmenlerin Bat1ya gelmesiy-
le, Kurt ve Tiirkmen oymaklan arasmda c;;e;;itli <;:a-
t1f}malar, uzla;;malar, sava9lar ve ittifaklar goriilur.
Bu ilif}kiler sonucu, baz1 Turk oymaklan Kurtle9ir,
Kurt oymaklan ise Turklef}ir, ya da en azmdan Turk-
Kurt oymaklanm biraraya getiren oymaklar f ederas-
yonlan kurulur. Prof. Marr'a gore, Selc;;uklular do-
neminde, "Turk ve Kurt kammn alt tabakalarda kit-
lesel bir kanf}1m1" gerc;ekle9ir. Hatta Marr daha ileri
giderek f}oyle der: Anadolu Tiirklerinin gerek etnik,
gerek klilturel tipinin oluf}umunda, toplumsal bak1m-
dan onlara en yakm bulunan Kiirtlerin etkisi bulun-
mas1 dogaldir,," 1 . Cahen, XII. Yiizy1l sonunda Tiirk-
men-Kiirt kan$malan iizerinde durur. Malatya bol-
gesinden Batiya aktartlan Germiyanlann bir Tiirk-
Kiirt toplulugu oldugunu, topluluktaki Kiirtlerin gi-
derek Turkle$tigini dii$iinur. Ozellikle Turkmen oy-
maklanyla birlikte, Anadolu'dan Azerbeycan'a giden
ya da Azerbeycan'da <;:ogalan Tiirkmen toplulukla~
nna kat1lan Kurt oymaklan, hayli k1sa surede Turk-
leirler. Azerbeycan, daha once gordiigumiiz uzere,
Turkmenlerin yogun bulunduklan bir bolgedir. Ana-
dolu'ya yerlemi Turkmenler de 1336 y1lmdan itiba-
ren, biiyiik kafileler halinde Azerbeycan'a ve iran'a
donerler. Karakoyunlular, Akkoyunlular ve ~ah Is-
mail Safevi devletleri, Anadolu Turkmenlerini Azer-
2038
beycan ve iran'a bo~altirlar. Tiirkmenlerle birlikte,
bir k1s1m Kurt oymaklan da giderler. Ornegin Ka-
rakoyunlu ulusu, Tiirkmen gogunluguna karf?m, bir
Turk-Kurt oymaklan konfederasyonudur. Cakirlu,
Ayinlu gibi Kurt oymaklan, Karakoyunlu ulusu,,nun
uyeleridirler. Yine Siileymani, Zirki, Mahmudi gibi
Kurt oymaklan Karakoyunlu ulusu,,nun bag1mh
topluluklandir. Karakoyunlular, aynca Kurt oymak-
lanndan Kara ulus,, adm1 verdikleri 50 bin evlik bir
il ya da ulus meydana getirirler. Bu, egemen Kara-
koyunlu ulusu,,nun bag1mhs1 bir ulustur.
Karakoyunlu orgiitlenmeleri ve gogler, Kurt oy-
maklarmm bir boliimiiniin Tiirkle~mesine yol a<;:ar.
Bazi Karakoyunlu prenslerinin -devletin resmi di-
ni olmasa bile- egilimli olduklan Ehl-i Bak"* inan-
c1 da kan~malan kolayla~t1nr~~. $ah Ismail k1z1lba~-

* Ehl-i Hak, tannsalllgm biribiri ardma yedi ki9ide tecelli-

sine inanan mezheptir. Ali, mezhebin kurucusu bilinen Sultan
Sohak, Han Ata9 bunlar arasmdad1r. Mezhep, Luristan-Guran
diyarmdan Azerbeycan'a yay1llr. Tunceli oymaklannm konu9-
tugu Zaza diline yakm Guranice, Ehl-i Hak'larm kutsal dili-
dir. Minorsky'ye inanmak gerekirse, Karakoyunlu Cihan-$ah,
bu mezhebe egilimlidir ve onun dtineminden sonra Ehl-i Hak,
TUrkmen arasmda yay1llr. Kalemler, Guranice yerine, Aze-
r! Tiirkc;esi ile yaz1llr. Mezhebin ileri gelenlerinden Ti.irk Ku9-
c;uoglu, Dicle Kuzeyi Tiirkmenlerine Ehl-i Hak'1 benimsetir.
Ehl-i Hak, a91n ii inanc;lardandir. 'Tenasuh'a, yani ruhun vu-
cut degi9tirerek ya9amasma inarnr. Yedi .tmamcr ismaililer-
den, Oniki imam'dan stiz etmekle aynhr. Ehl-i Hak, Sahib-i
Zaman'm, kurtancmm zuhurunu belder: K1yamet gilnil in-
sanlar, ::;lehrizor ya da Sultaniye ovalarmda toplanacaklar ve
-0rada tiim sultanlar yok olacaktir. Minorsky'ye gore, mezhep,
gtic;ebe, ktiyli.i, fakir kentli, dervi gibi alt tabakalar arasmda
yay1hr vc yerylizii sultanlarmm k1yamette cezaland1nlacakla-
n umudu, bu tabakalann i:izlemlerini yans1t1r. Ehl-i Hak'm
Anadolu k1z1lba9hg1 ile baz1 yakmhldan vard1r. Giinilml.izde
Azerbeycan'daki bircok Tilrkmen toplulugu Ehl-i Hak inan-
cmdadir. Bir kalem, ~ah ismail'e Tiirkce konuan Azerbey-
can'm piri anlamma Ti.irkistan'm piri adm1 verir (Mi-
norsky, Islam Ansiklopedisi, Ehl~ i Hak maddesi).

2039
lig1 da benzer bir c;;imento olur. Nitekim Karakoyun-
lu ulusunun Erdebil'den Mugan'a degin uzanan bol-
gede yurt tutmu9 Kurt kokenli Cakirlu toplulugu:-;:~,
XV. Yuzy1lda tamamen Turkle~ir . Yine Anadolu'dan
54

iran'a giden Kurt kokenli Hmuslu oyrnag1, Prof. Su-

mer'e gore kuvvetli bic;;imde Turkle9ir. Hmuslu bey-
leri Aygut, Kara Gune, Deli Budak* gibi Turkc;;e adlar
ta9irlar55 . Arapgirlu, <;emi9kezeklu, Amarlu gibi Kurt
oyrnaklan i<;in de aym $ey soylenebilir. Safevi done-
minde Karabag'da ya9ayan ve Kurt Tarihi $erefna-
me'nin Kurt kokenli dedigi iginnidort CYirmidortJ
oymak toplulugu Turkle9ir. Tebriz yakmlarmdaki 60
bin evlik k1z1lba9 Sakaki Kurt toplulugu, Turkc;;e ko-
nu9ur. Gence Kurtleri gibi, Sakaki'ler de Turkle$ir.
Azerbeycan'm Maku bolgesinde, EhH Hak inanc;;h
Karakoyunlu ve Guran oymaklan, kayna9m19 ya9ar.
Prof. Sumer'in ve ba9ka yazarlarm kesinlikle Kurt
kokenli oldugunu iddia ettikleri Sah ismail'in** ana
dili Tiirkc;;edir. Yavuz Sultan Selim Farsc;;a $iirler ya-
zarken, $ah ismail guzel Turkc;;e $iirler soyler ve Ana-
dolu Turkmenlerini pe~inden iran'a surukler.
Turkmenlerin Anadolu'dan iran'a kaymas1, Gu-
* Prof. Faruk Stimer. bu konuda Dyle yazar: Oguz Han'1n
destanlarda ad1 geGen, b1y1g1 kanll Bugdtiz Emen'i elGilikle
Peygamber'e gonderdigi ve Bugdtiz Emen'in Kurt oldugu hak-
kmda Ktirtler arasmda dola:;;an bir rivayet. bu destanlan
Ktirtlerin nas1l benimsemi:;; oldugunu a<;1k bir :;;ekilde goste-
rir. Hmuslu Beyi, Salur Kazan'm karde:;;i Kara Gtine'nin
adm1 taIr, oglu da Kara Gtine'nin oglu Budak'm admi. Er-
delan Kurt beylerinden birinin ad1 da Dede Korkut'ta geGen
Basat't1r ( Oguzlar. s. 421).
* Gelenek, 9ah ismail ailesini, Peygamber soyuna baglar. Oy-
sa ailenin seyyidlik ile bir ilgisi yoktur. Aile, Firuz 9ah adh
Sincarll bir Ktirttin soyundan iner. Firuz $ah, Ktirtlerin X.
Ytizy1lda Azerbeycan'a yay1lmas1 sirasmda Erdebil'e gelir ve
yerle9ir (Prof. Faruk Stimer, Safevi Devleti'nin Kuruluf)u ve
Geli9mesinde Anadolu Ttirklerinin Rolti, s. 1). Arna ileride
gorecegimiz tizere, $ah ismail'in Azerbeycanll bir Turk oldu-
gu iddias1 da aym 61Gtide gu<;ltidur.
2040
 neydogu Anadolu'da kalan Turkmenlerin <;ogunluk-
taki Kurtlere kanf?masma ve giderek Turk<;e yerine
Kurt<;e konm:?malarma yol a<;ar. Prof. Sumer'e gore,
Guneydogu Anadolu eger Safevilerin elinde kalsay-
d1, Turk<;e orada rakipsiz bir dil durumuna gelecek,
yani bolge Turklef?ecekti 50 . Osmanh elinde ise, tersi
olur. $ah ismail pef?indeki k1z1lbaS, Turkmene karI
OsrnanlI, c;ogu sunni ve f?afii Kurt beylerini tutar.
Kurdistan adm1 verdigi geniS, bolgede, devletin te-
mel dayanag1 olan timar sisternini uygulamaz ve bol-
genin yonetimini geni Olr;ude babadan ogula ge<;en
hukumetler kuran feodal Kurt beylerine b1rakir. BoI-
gede kalan Turkmenlerin onernli bir boliirnu, dilini
unutur ve Kurt kabilelerine kan$Ir. Ornegin XVI.
Yuzy1lda Urfa bolgesinde ya$ayan hiiyuk oymaklar-
dan DogerlU* CDugerlu), Kurt olarak nitelendirilir.
Oyrnak uyeleri Giindogrnu, Budak, Yagmur, Kaya,
Tannverdi, Dumm!;;, Dundar, Satilrn1 vb. gibi Turk-
c;e adlar tas.irlar. Oymagm Kiirtlemis. bir Turkmen
toplulugu oldugunda kus.ku yokturn 1 Turk milliyet-
c;:iliginin ve Turkc;:uliigun ideologu Kurt kokenli Ziya
Gokalp, Kurt aS,iretleriyle ilgili incelemesinde, Kurt
oymaklan arasmda pek c;:ok Turk oyrnag1 saptar. Ona
gore, Virans.ehir Mili Kurt kabilesinin koms.usu ve
rakibi Karake<;ililer, BatI Anadolu'daki Karake<;ilile-
rin bir par<;as1dir, fakat Virans.ehir bolgesinde Turk-
c;eyi unutarak Kurtles.irler~' . Yine Ziya Gokalp'e go-
8

re, Mili federasyonu i<;indeki Turkan oymag1 Turk-

tur ve Turkan uyeleri Turk olduklanm genellikle bi-
Jirler. Gokalp, Mardin kabile1eri arasmda da Kiki,
Dekuri, Milikebir oymaklanmn Turk ya da Tiirkmen

* Oguzlarm 24 boyundan olan Dogerlerin Halep yakmlarmda

ya~ayan bir boliimii ise, orada Arap Beni Kilap kabilelerini
Tiirkle~tirir. Onlar XIV. Yiizy1lm ilk yansmda Tiirk<;e konu-
;;;ur ve Tiirkler gibi igdii? ata binerler. Araplar ise, Tiirklerin
aksine, _igdi~ atlara binmezlet (Kitab-1 D1yarbaknyya, Ya-
ymlayan: Luga! ve Stimer. I, s. 53).

2041
kokenli oldugunu du~frniir~n. Kahramanmara~ ve Ga-
ziantep bolgesindeki Rif,?van'lar, bu topluluktan <;:1k-
ma Dr. Mahmut Ri~vanoglu'na gore, bir<;:ok Turk oy-
maklanm kapsayan bir konfederasyondur. Giineydo-
guda sosyolojik ara~tirmalar yapan Do<;:. M. Eroz, bu
topluluktan Pazarc1k'taki Kurman<;:'larm kendilerinin
Ti.irkmen kokenli olduklanm bildigini, komulannm
da bunu dogrulad1gm1 y.azarn. Yine Ri~van i<;:indeki
c;epni'ler hayli Ki.irtlemi Ti.irkmenlerdir. XVI. Yiiz-
y1l Mardin Sancag1'i11 inceleyen N. Gogi.inc;:, Osmanh
say1m defterlerinde Kurt cemaatleri diye kaydedilen
topluluklar arasmda bir<;:ok Ki.i.rtlemi Tiirkmen top-
luluklan ve Tiirkmen beyleri saptar 61 F. Kirzioglu,
1518 y1h Diyarbekir Eyaleti Tahrir Defteri'.ndeki Kur-
man<;:'lar arasmda, bir hayli Tiirk<;:e oymak, koy ve
erkek adlan bulurn~. <;ogunluktaki Kurman<;:'lardan
ayn bir topluluk meydana getiren Tunceli Zaza'lan
arasmda Turk kokenli olduklanm hatirlayan af,?iretler
vardir. Hermek, <;ankh ve Lolan af,?iretleri bunu be-
lirtirler. Hermek beylerinden $erif Firat'a gore, Her-
mek ihtiyarlan, Harizmahlardan indiklerini soyler-
lern~. Harizmah Celaleddin'e atfedilen bir tiirbeye,
airetler biiyiik sayg1 gosterirler. Tunceli oymakla-
nmn dili, genellikle konuulan Kurman<;: dilinden ay-
nhr, iran'daki Guran'lara yaklair. inan<;: olarak da,
Tunceli Zaza'lan, EhH Hak ile baz1 benzerlikler gos-
teren bir aleviligi benimserler. Varto Tarihi yazarma
gore, Zazaca konuan bu aleviler, ayin-i cem,, mey-
danlarmda Tiirk<;:e soyleirler, Tiirk<;:e $iir, nefes, mer-
siye, koma, deyi~ okurlar61 .
Goriildiigu iizere, Tiirkmen ve Kurt topluluklan
arasmda hayli karmW?1k ilif,?kiler, kanmalar ve kay-
na~malar vardir. Dogaldir ki, benzer ili!,?kiler, giinu-
muziin etnik topluluklarmm <;:ogunun oluumunda
goruliir. Frans1z ulusu, Frank kokenli diye Alman
say1lamaz. Bulgar Devleti'ni kuran Bulgar Tiirkleri-
dir, fakat giirn:.imiiziin Bulgar ulusu apayn bir ulus-
2042
tur. Yukandaki a<,;;1klamalarla ortaya koymak istedl-
gimiz, hiristiyan Anadolu'da Selc;uklular ve daha son-
ra Osmanhlar eliyle bir islam devleti kurulur ve ye-
ni bir toplum bic;imlenirken, bu olrn~umda islam Kurt
ogenin katk1s1111 belirtmekten ibarettir. Diyarbakir,
Silvan, Ahlat vb. Selc;uklu doneminin parlak islam
uygarlik merkezleridir. Selc;uklular, bu kentlerin Kurt
kokenli islam bilginlerini hizmetlerine ahrlar. Selc;uk-
lu hizmetinde, yalmz Kurt emirler ve savai:?c;1lar de-
gil, bilginler ve sivil yoneticiler de vardir. Turklerin
yam s1ra, iranhlar gibi Kurtler de Anadolu'nun islam-
la~masma katk1da bulunurlar.

2043
 Ill - ANADOLU'NUN EKONOMiK MERKEZI

XIII. Yuzy1lm ba9larmdan itibaren h1zlanan eko-

nomik geli9me, artan ticaret ve baymdirhk hareket-
leri, isiam merkezlerinin Turk, Kurt, Arap, Fars vb.
kokenli islam bilginlerini, tuccarlanm ve zenaatc,::1la-
nm Anadolu kentlerine c,::ekerek, Selc,::uklu Devleti'-
nin islami temelini guc,::lendirir.
XII. Yiizy1l sonlarma degin, baymdirhk hareket-
leri smirh kahr: Dani$rnendliler, akmlarla yak1llp y1-
k1lan S1vas ve Kayseri imarma giri9irler. Mes'ut I.
ve ard1llari, Konya'y1 geli9tirirler. Alman Ha<;hlan-
na gore, 1190'da Konya, Koln biiyukliigiinde bir kent-
tir, yani pek hiiyftk degildir. Buyume, ticaretin geli9-
mesiyle birlikte gider: Selc,::uklularm ilk zamanlarrn-
da Orta Asya - iran - Bizans ticaretinin Erzurum -
Trabzon yoluyla Karadeniz'e kayrnas1, Suriye - M1srr
ticaretinin Istanbul'a denizden ula9mas1, Anadolu
uzerinden kara ticaretini sm1rlar. Selc,::uklu Devleti' -
nin ilk zamanlarmdaki guvensizlik, Anadolu iizerin-
den transit ticareti daha da geriletir. Fakat Selc,::uklu
Devleti'nin zaman ic,::inde giic,:: kazanmas1, tanm ve
ticareti geli9tirir.
Bizans ve islam devletleri ornegine uygun bi-
c;:imde, Selc;:uklular, Anadolu'da kentlere dayah bir
devlet kurarlar. Kent, idari, kiiltUrel ve ekonomik
merkezdir. BatI Avrupa'dan farkh olarak, gerek Bi-
zans feodalleri ve gerekse Selc,::uklu arazi sahipleri
kentlerde otururlar. Ne var ki, Bizans feodalleri, pek
az ugrad1klan Anadolu'daki buyuk c,::iftliklerinden
2044
saglad1klan rant gelirlerini, Istanbul'da harcarlarken,
Selc;uklu ileri gelenleri, gelirlerini Anadolu kentlerin-
de harcarlar". Bu, Anadolu kentlerinde yoresel tale-
bi geni~letir. Talep arti~1 ve devletin avantajh ko~ul
larda hiristiyan c;ift<;i iskam, tarum canland1nr.

T ARIMSAL GELi$ME

XIII. Yiizy1lm ilk yansmda Anadolu'da bulunan

Simon de Saint-Quentin, gerek koy, gerek kasaba ya-
~am1 bak1mmdan zengin ve gu<;lll bir Selc;uklu Dev-
leti tablo<:.u c;izer. Selc;uklu iilkesinde 100 kasaba bu-
lundugurrn soyler. Anadolu tllccarlarmdan edindigi
bilgiyi aktaran islam cografyac1 ibn Said, Selc;uklu
illkesinde eyalet merkezi olan 24 biiyuk kentin varll-
gmdan soz eder. Bu kentlerde vali, kad1, <;e$itli yo-
neticiler, kuma~ tuccarlan, camiler ve c;ok say1da ha-
mam goriiliir. ibn Said'e gore, Kayseri'den S1vas'a,
Aksaray ve Konya'ya yollar boyunca uzanan arazi,
ekili ve zengindir. Burada otlaklar, bak1mh bahc;eler
ve sulama sistemleri yer ahr. Kanya ve tum Anado-
lu' da c;ok bag ve meyva bah<;eleri vardir. Buyuk ve
lezzetli f1stiklar, bir bolgeden otekine ihra<; edilir. Ka-
mareddin adh kaystlar, $am kays1larma yeg tutu-
lur. Ak!}ehir, sulanan bah<;elerle doludur. Elma, ar-
mut, ayva ve ~eftaliler, c;ok lezzetlidir. Kaliteli hah
yapan Aksaray, Konya'ya okuz arabalanyla ** meyva
ihrac; eder. Bol akar suya sahip Amasya, bah<;eler ve

* Atattirk'lin Istanbul'u b1rak1p Anadolu'nun ortasmda bir

bakent secmesinin Anadolu'nun kalkmmas1 ac1smdan boyle
bir anlam1 vard1r. Atattirk doneminin planh kalkmma anla-
y19mdan vazgegilmeseydi, Anadolu kalkmmas1 bu secimin dog-
rulugunu kamtlayacaktL
** :i:ran'm pek cok yerinde ve Arap Ulkelerinde ta1ma igin de-
ve kullamllr. Anadolu'da oktiz arabasmm yaygmllg1, isliim
gezginlerini a1rtir. ibn Said'e gore. oktiz arabas1yla ta:;;man
ticari eya, Erzurum'dan Konya'ya kirk gtinde gelir.
2045
 baglarla c;evrilidir. Amasya'dan Sinop'a uzanan yoI
boyundaki daglar, c;am ormanlanyla kaphdir. Bu
daglar, Sinop tersanesine kereste saglar. BatI Ana-
dolu'da Toroslardan elde edilen kereste, iskenderiye
ve baka yerlere satihr. Tiirkmenler de bu ekonomik
ya9ama. kat1hrlar. Denizli bolgesi Tiirkmenleri, Tiirk-
men hahlan" ihrac;: ederler. At, katir ve koleler Kas-
tamonu c;:evresi Tiirkmenlerinden gelir6 ". El-Omeri,
Akdeniz bolgesinin limon, portakal ve muz yetitiri-
ciliginin yam sira, hayvan zenginligi iizerinde durur.
Koyun ve kec;:i zenginligi, at ve s1grrdan daha onemli-
dir. Tiftik, kom9u islam iilkelerine ihrac;: edilir. El-
Omeri'ye gore, Anadolu'da tanm uri'mleri fiyatlan
c;:ok du9iiktur. Fiyat ucuzlugu her zaman refah anla-
mma gelmezse de, bu gozlem, mal arzm1n bolluguyla
ilgili gozukur. Et ve bugday, ucuzdur. Prof. Osman
Turan, bir mudd (100-120 kilo) bugday1n ve bir ko-
yunun 10 dirhem oldugunu hesaplarr,n. Bununla bir-
likte, Selc;:uklu iilkesinde k1thklara rastlamr. Eflaki,
Konya'da s1k s1k k1thktan ve yagmur duasma <;:ik1l-
d1grndan soz eder. K1thklarda bugday fiyatlan a9m
yiikselir ve Aksarayi'ye gore, bir mudd bugday 40-50
dirheme firlar. M1sir Hukumdan Baybars'm Kayseri
seferinde, beslenme s1kmtis1 ortaya c;:1kar. Bizans kay-
naklarma gore, iznik imparatoru Vatatzes zamam
(1222-1245) Anadolu'da k1thk olur, pek c;:ok Turk Bi-
zans iilkesine giderek tah1l ahr. Keykubat, 1220 y1-
lmda Venediklilere ticari ayncahklar tamrken, bu
yabanc1 tuccarlann Selc;:uklu Ulkesine gumruksuz ta-
h1l getirmelerini kabul eder. Oyle anla91hyor ki, 6nem-
U bir tarnnsal geli9me goriilmekle birlikte, Orta Ana-
dolu ko9ullarmda tah1l yeterliligi her zaman sagla-
namaz.

2046
ARTAN TiCARET VE KERVANSARAYLAR

Tanmsal geligmeyi, ticari canlanma izler. 1201 ta-

rihli Altun-aba Vakfiyesi'nden ogrendigimize gore,
Konya'da zengin tuccarlar vardir. Eski pazann ya-
m sira yeni bir pazar meydana gelir. Konyah kuyum-
cu Hac1 Yusuf, Tebrizli tuccar Roca Abdlilcebbar,
bakirc1 Yusuf, Konya'da kli<;uk camiler yaparlar ~. 6

Tebrizli tliccar Hac1 Bahtiyar, Konya-Bey~ehir yolu-

na kervansaray kurar. 1197 y1lrnda Istanbul'da onem-
li say1da Konyah tuccar vardir. ic; ticaretin yam s1-
ra, iran ve Istanbul yonunde ticaretin geni~lemesi,
devlet buyuklerinin kervansaray po1itikas1yla izlene-
bilir. Suryani Patrigi Mihail'e gore, 400 iranh tlicca-
rm katild1g1 bir kervan, Anadolu'da kar firtmasrna
yakalanarak telef olur. Bu durum Sel<;uklu su1tan1a-
nm ve zengin devlet buyuklerini, yol guvenligini ve
tliccarm istirahatim saglamak uzere, bol vak1f gelir-
leriyle beslenen kervansaray gebekesi kurmaya yo-
neltir. ilk kervansaraylar, K1h9 Arslan II. (1155-1192)
donemine rastlar. Kervansaray politikas1, XIII. Yuz-
y11da h1z kazamr. Konya - Aksaray - Kayseri - S1vas
aras1 kervansaraylarla donatihr. ibn Said, Kayseri-
S1vas arasmda 20 kervansaray bulundugunu yazar.
Konya-Bizans yolu uzerinde yer a1an A1tun-aba ker-
vansaray1 (1201), Kuru<;egme Ham (1207-1210), Deve
Han (1207-1208), Egret Han (1200-1210) vb., Bizans-
Sek;uk1u ticaretinin geligmesini simgeler.
G1yaseddin Keyhusrev I. ( 1205-1211), izzeddin
Keykavus (1211-1220) ve Alaaddin Keykubat I. (1220-
1237) gibi Sel9uklu sultanlan, uluslarar'as1 ticareti
Anadolu'ya 9ekmek amac1yla buyuk 9aba gosterir
ler. Karadeniz'de Sinop, Akdeniz'de Antalya ve Ala-~
iye fAlanya) Jimanlarmm fethi, bu ticari geni~lemey
le ilgilidir. Kurk, kole, balmumu bak1mmdan onem-
li olan Rus bozkirlan ile islam iilkeleri arasmdaki ti-
caret, geni~ olc;:iide Harizm yolunu izler. Fakat bu ti-
2047
caretin bir bohimii, Trabzon iizerinden gec;:er. Selc;:uk-
lular, Sinop'u Trabzon'a rakip bir liman olarak ele
gec;:irirler ve gelitirirler. Klnm'da Sugdak limamm
fethederek, Karadeniz ticaretinde, Sinop'a ustiinluk
saglamaya yonelirler. K1nm - Sinop - Tokat - S1vas -
Konya baglant1s1 kurarlar. Bu yol iizerinde pek c;:ok
kervansaraylar yap1hr. ikinci gelime yom'i, Akde-
niz'de olur. Antalya, K1bns ve Mlsir ile ticareti sag-
layan onemli bir limandrr. Antalya ve Alanya, Kilik-
ya Enneni Kralhg1'nm elindeki Yumurtahk limam ile
rekabet halindedir. Selc;:uklu ileri gelenleri, Alanya -
Antalya - Uluborlu - Akehir - Konya yolu uzerinde
bir kervansaray ebekesi kurarak, Akdeniz ve Kara-
deniz'i biribirine baglarlar. Karadan uc;:uncii bir ge-
nileme yonu, Suriye ve Mezopotamya ticaretini c;:ek-
mek ic;:in Kayseri - Elbistan - Malatya c;:izgisini kap-
sar. Kayseri'nin 40 kilometre Dogusundaki Karatay
Kervansaray1, bu yolun onemli bir ticaret durag1dir.
Kervansaraylar, yerli-yabanc1 tuccarlara guven-
lik ve paras1z hizmetler saglar. Berkitilmi surlarla
<;evrili ve demir kap11I olduklarmdan, kervansaray-
lar, goc;:ebe ve e9kiya akmlarmdan korunur. Tiiccar,
kervansaraylarda giivenligin yam sira paras1z yiye-
cek, yatak, hamam, ilac;:, ahrr ve saghk hizmetleri bu-
lur. Keykubat, Kayseri-S1vas yolunda yaptird1g1 bu-
yUk kervansaray ic;:in koyun siiriileri vakfeder. Bura-
larda yolcular, derecelerine gore,, agirlamrlar68 Ker-
vansaraylar c;:evresinde, ufak yoresel pazarlar Cpa-
nayirl geliir. drnegin Karatay Kervansaray1'mn c;:ev-
resinde dukkanlar ve kira getiren evler yap11Ir. S1-
vas'm bir menzil Kuzeyindeki S1vas Yeniehiri, bir
ticaret kasabas1 olarak geliir. Yine S1vas-Karadeniz
yolu uzerindeki Pazar Ham ve Azine Pazar Ham,
kervansaray c;evresinde kurulan pazarlar dolay1siyle
kasabalarm gelimesine yol ac;:m1a benzerM.
Krrsal alandaki paras1z kervansaray ebekesi,
kentlerdeki parah hanlar yap1m1yla tamamlamr. Da-
2048
ha once gordiik ki, devlet biiyiikleri ticari ama<;larla
hanlar yaptinrlar. Hanlarda <;alg1c1, .;;ark1c1 ka'dmlar,
fahiqeler goruliir. Hanlarda yalmz yabanc1 tiiccarlar
degil, oraya yerle.;;ip ah.;;-veri.;; yapan yerli. tiiccarlar
da bulunur. Hanlann, Pamuk Ham, Bezzazlar Ham,
~ekerciler Ham. Sarac,;:lar Ham gibi ihtis.asla.;;maya
yoneldikleri goriihir.

ANADOLU'DA BATILI TUCCARLAR

0 siralarda Akdeniz, hatta giderek Karadeniz ti-

.careti ita1yan1ann elindedir. Bu ticaretten yararlana-
bilmek amac1yla, Sel<;uklu sultanlan da, daha once
Bizans'm ve Dogu Akdeniz islam devletlerinin yapt1-
g1 uzere, italyan tiiccar devletlerine, ozellikle Vene-
diklilere, kapitiilasyonlar turiinden ticari ayncahklar
tammaya yonelirler. XIII. Yuzy1l ba.;;larmda Antal-
ya fethedilince, K1bns Latin Kralhg1 ve Venedikliler-
le ticaret anla.;;malan imzalamr. Sel<;uklu Sultam,
1213 ve 1216 anlaqmalanyla K1bns Krah'nm biitun
tiiccar uyruklarma, Sel<;uklu iilkesine serbest<;e gi-
rip <;1kma hakkm1 tamr, onlardan giimruk vergisi d1-
.;;mda bir istekte bulunm1yacag1m kabul eder. Bir
ulkenin karasularmda batan geminin mallan o iil-
keye ait iken, Selc;uklu Sultam, bu haktan vazge<;er,
batan gemilerin mallannm sahiplerinin mUlkiyet hak-
k1m korur. Selc;uklu tiiccarlan da, K1bns'ta aym hak-
lardan yararlamrlar. Anla.;;ma, ufak <;apta bile olsa,
Sel<;uklularm bir ticaret filosu edindiklerini, tiiccar-
lanmn K1bns'a gidip geldiklerini gosterir. Fakat Ak-
deniz'in ger<;ek egemenleri Latinlerdir. Ozellikle Ve-
nedikliler, 1204 Istanbul Latin imparatorlugu':hun ku-
rulmasmdan sonra, Karadeniz ticaretinin de tekeline
sahiptirler. Karadeniz'de Sel<;uklu-Venedik ili.;;kileri
hakkinda bir bilgimiz yoktur, fakat Antalya'yi alan
Konya Sultam, Venediklilere ayncahklar saglar. Key-
5/9 2049
kubat, 1220'de tahta c;akmca, Venedik ayncahklanm
yeniler ve geni~letic
Istanbul'a egemen Venedikliler, Gelibolu ve Lap-
seki'de, yonetimleri kendilerine ait ticari somurgeler
kurarlar. Ticari ugra~lanm, Anadolu'da yaymak is-
terler. Suriye k1y1lanndaki Venedikliler de GUlek Bo-
gaz1 yoluyla, Konya ve Istanbul ile karadan baglant1
ararlar. Venedik'in Istanbul Podesta's1, 1219'da iznik
Rum imparatorlugu'ndan ayncahklar elde eder. im-
parator Laskaris, Venedik tUccarlarmm istedikleri
e9yay1, gumruk denetim ve vergisinden l;>ag191k ola-
rak, iznik imparatorlugu arazisine, yani Anadolu'ya
sokmasma izin verir. Oysa iznik imparatorlugu'nun
tiiccarlan, Istanbul Latin imparatorlugu'na r;e~itli
gumruk resimleri odemekte devam ederler. Gumruk
resimlerinden bagu;;1kllk ve deniz ta91mac1hgnun ucuz-
lugu, A vrupa mallarma, Kanya Selr;pklu arazisinden
ger;ip gelen Dogu urunlerine rahat~a rekabet etme
olanag1 verir 70 . Ertesi y1l Istanbul Podesta's1, Keyku-
bat'tan ayncahklar saglar. Selr;uklu Sultam, Venedik
mallan ir;in genellikle yuzde 10 olan gumruk vergi-
sini, yuzde 2'ye indirir. Degerli madenler, ta9lar ve
inciler ile tah1ldan hir; vergi almmaz. Sultan, Vene-
dikli tUccarlara can ve mal guvenligi tamr. Karasu-
larrnda batan gemiler ic;;in de aym glivenlik sagla-
mr. Venedikliler, Selr;uklu ulkesinde ir; i9leri bak1mm-
dan hukuksal ozerklikten yararlamrlar. Hatta oteki
Latinlerle V enedikliler arasmda anla~mazhk r;1kar-
sa, hakemlik yetkisi Venediklilere tammr. Bu hiikiim,
oteki Latinlere de Selc;;uklu Ulkesinde ticaret hakkl'
tanmd1g1m gosterir. Nitekim K1bns Krah'nm 1236
tarihli bir ayncahk belgesi, Cuney Fransa tuccarla-
nnm Anadolu'dan K1bns'a 9ap, yun, deri, ipek ithal
ettiklerini belirtir. K1bnshlar, Venedikliler, Ceneviz-
liler, Marsilyahlar ve Pizahlar, bunlardan baf?ka Ana-
dolu'dan pamuk, hall, Ankara tiftigi vb. ahrlar. Ve-
nedik'in 1255 statusu, bu Ulke gemilerinin iskenderi-
2050
ye-Antalya. arasmda seferler duzenledigini belirtir.
Taros daglarmm kerestesi, Misir ticaretinin 6nemli
urunlerinden biridir.

BUYUYEN KENTLER

Sultanlar, Latin tuccarlanm Anadolu'ya <;:ekme-

ye buyuk onem verirler. Korsan ve e.kiya sald1nla-
nna ugrayan tuccann zaranm hazineden kar.1lama-
y1 kabul ederler. Prof. Osman Turan, bunu bir <;:e.it
devlet sigortas1 sayar. Kervansaraylar, ayn bir ko-
layhk saglar. Boylece K1bns ve Suriye'den Latinler,
Sel<;:uklu ulkesine akar. Antalya, Konya, Kayseri, S1-
vas, Samsun, Erzurum, Erzincan, Malatya gibi biiyuk
kervan yollan uzerindeki kentler h1zla buyur, bura-
1arda italyan, Frans1z, iranh, Suriyeli ve yahudi ma-
halleleri meydana gelir 71 /Keykubat, Papa ile iyi ili.-
ki kurar, el<;:i yollar. Ard1h Keyhusrev, Anadolu'da
Latin misyonerlerini iyi kar.1lar. Aynca ucretli Latin
askerleri, Sel<;:uklu hizmetine girerler. 1243'te Mogol-
lara kar.1 verilen Kosedag1 sava.mda, Sel<;:uklu or-
dusunun ucretli Latin askerlerinin ba$mda Giovanni
di Liminata adh K1bnsh bir macerac1 ile Bonifacio de
Castro adli bir Ceneviz bulunur.
Anadolu'da uluslararas1 ticaretin geli.mesinden
en <;:ok S1vas yararlamr. S1vas, iran'a, Dogu Anadolu
merkezlerine, Giineyde Yumurtallk limamna, Kuzey-
de Karadeniz limanlarma giden yollarm birle9tigi
merkezdir. Ceneviz ve Latin tuccarlan ile, Suriye, Irak
ve Konya'dan gelen islam tiiccarlar S1vas'ta yerle-
.irler. Rusya'dan da buraya tiiccarlar gelir. islam
tiiccarlar, Rusya'ya pamuklu, ipekli, baharat satarlar
ve islam Ulkelerine Rusya'dan kiirk, kole, balmumu
ta.1rlar. ibn Said'e gore, S1vas'ta 24 han vardir. 81-
vas'ta Ceneviz tiiccarlar, yerli e.rafa ait .,fondukla-
ra, yani hanlara yerle;;irler. Kemalettin Fonduk,, u
uzun sure i<;:in kiralarlar ve orada bir kilise kurar-
2051
lar. Mogol doneminde S1vas'ta daimi Ceneviz kon-
solosu bulunur. Uluslararas1 ticarete katIIan Selc;:uk-
lu tiiccarlan da, K1nm'da Sogdak'a, Suriye limanla-
rma ve K1bns'a yerletjirler.
XIII. Yi.izy1lm ilk yansmda gerek i<;:, gerekse ulus-
lararas1 ticarette kazand1g1 mevki, Anadolu kent ya-
$amma bi.iyi.ik bir canhhk ve parlakhk getirir. He-
lenist egilimli Vryonis, XIII. Yuzy1lda Anadolu'nun
Bizans donemi ticari refahma bir kez daha ula$tiki-
m kabul eder'2 Cahen ise, Mogol rejiminin ilk y1llan
da dahil, Anadolu'nun XIII. Yuzy1lda, daha once ta-
mmad1g1 ve daha sonra uzun sure tammayacag1 ola-
ganiisti.i bir ekonomik geli$me ya$ad1gm1 belirtirn.
Zenginle$en sultan ve devlet biiyukleri, buyuk
bir baymdirhk hareketine giri$irler. Giiniimuze ka-
dar ula$an Sel<;:uklu yap1tlanmn buyuk <;:ogunlugu bu
doneme, yani XIII. Yuzy1la aittir. Saray, han, tekke,
hanekah, zaviye, medrese, cami, kervansaray vb. ya-
p1m1, Dogudaki mi.isli.imanlar ic;in Sel<;uklu kentlerini
c;ekici k1lar. Harizm$ah ve Mogol sald1nlarmm iran'1
giivensiz duruma getirmesi, bilginlerin, dervi$lerin,
zenaatkarlann goni.illi.i olarak Anadolu'ya akmalan-
na yol ac;ar. Mevlana'mn babas1 Belhli Baha Veled,
bu goc;enler arasmdadir. ilkin Larende'ye, sonra Kon-
ya'ya gelen Baha Veled'i, Biiyiik Keykubat sarayda
ag1rlamak ister. Baha Veled, r::1u gerek<;:eyle Altun-
aba medresesine iner :
- imamlara medrese, $eyhlere hanekah, emir-
lere saray, ti.iccarlara han, ba~nboi;; gezenlere zaviye-
ler, gariplere kervansaraylar uygundur.
Selr;uklu ulkesinde pek c;:ok saray, hanekah, med-
rese, zaviye, han ve kervansaray yap1hr. islam ulke-
lerinden goc;enler, buralan doldururlar. Halife eli;isi
Suhreverdi'nin Anadolu halkma faydah oh diye Kay-
seri'ye Keykubat hizmetine yollad1g1 Necmettin Razi,
Anadolu'nun islam bilginlerinin cenneti oldugunu ya-
zar:
2052
 Miisliimanlar guvenlik, asayi9 ve huzuru Sel-
c;uklu hanedammn mubarek sancagmm golgesinde
buldular. Bu dindar padi9ahlar zamanmda yap1lan
medreseler, hanekahlar, kervansaraylar, hastahane-
ler, kopruler ve oteki hayir kurumlan, ba9ka hi9bir
donemde meydana getirilmemi9tir.

iLK KAPjTULASYONLAR

Goriildiigu i.izere, XIII. Yuzy1l Sel9uklu kentleri,

Latin tuccarlan, misyonerleii, ucretli askerleri, bol
say1da hn:istiyan halk1, Rum ve Ermeni kilisesi ile
kozmopoHt bir goriinii9tedir. Fakat bu donem aym
zamanda c;:ogalan cami, medrese ve tekkeleriyle ve
islam bilginleriyle, Anadolu kentlerinin ac;;1kc;a isla-
ri1i karakter kazand1g1 bir donemdir. Ekonomik geli9-
me ve canhhk, islamla9ma ile birlikte gider. Bunun-
la birlikte, uluslararas1 ticaretin saglad1g1 ekonomik
parlakhgm saglam temeie oturdugu soylenemez. Bu
ticaretten daha c;:ok, Akdeniz ve Karadeniz egemenli-
gini ele ge9iren Italyanlar yararlamrlar. Selc;:uklu do-
nanmas1 ve ticaret filosu c1hzdir. Tiiccarlarmm ulus-
lararas1 ticarette oynad1g1 rol s1mr11dir. Refah, ulus-
lararas1 ticaret yollarm111 degi9meden kalrnasma bag-
hdir. Daha Mogol doneminde bile, uluslararas1 tica-
ret yollarmdaki baz1 degi9iklikler, birc;:ok Anadolu
kentinde sarsmtilar yaratir. Osmanh doneminde, de-
gif;)en uluslararas1 ticaret yollarma bagh olarak, Ana-
dolu'nun gerilemesi ac;1kc;a g6n1li.ir. Daha 6nemlisi,
Selc;:uklu sultanlan, tuketici bir ekonomiyi, uretici bir
ekonomiye yeg tutarlar. Dogunun liiks kuma9larmm
yam s1ra, italyan ve hatta Flandr kuma9lan -yerli
sanayii frenleme pahasma-, Selc;:uklu Ulkesinde rag-
bet goriir. 1219 Antla9mas1 ile Venedik'e giimruksuz
serbest ticaret hakk1 tamyan iznik Rum imparator-
lugu, frenk c;uha, kadife ve bezlerinin ic;: pazan isti-
lasma tepki gosterir. imparator Vatatzes (1222-1255),
2053
 yabanc1 kuma$ satm almmasm1, namussuzluk ceza-
s1yla, uyruklarma yasaklar, yerli dokuma iiriinleri-
nin kullamlmasm1 buyurur. Sel<;:uklularda yerli sana-
yii koruma yolunda benzer bir tepki yoktur. Tam ak-
sine, Avrupa kumalan aramr. Batl tekstil iiriinlerl-
ni boyamakta kullamlan Anadolu $ap madenlerinin
tekeli, 1255 y1lmdan once iki italyana verilir. Tekel
sayesinde, iki italyan, 15 altm Cbesant) degerindeki
$ap1 50 altma satarlar. Gen;:i bitkisel boyalarm kul-
lamlmas1 nedeniyle, yerli tekstil sanayiinin $apa pek
ihtiyac1 yoktur. Sap, Bat1 tekstil sanayii ic;:in iiretilir.
Fakat $ap tekeli, ham madde sat1p mamul satm alma
yolundaki somiirge ekonomi tipine bir ilk ornek sa-
y1labilir. Nitekim XIV. Yuzy1lda Antalya pazarmda
Bati kuma9lan satmak isteyen tiiccara, Pegolotti, yer-
li boya maddesi ve boyac1 yoklugunu bahane ede-
rek, kuma$lanm boyanmI$ ve tuketiciye sunulmaya
hazir bic;:imde getirmelerini ogiitler. Ankara tiftikle-
ri, daha XIII. Ytizy1lda, Fransa ve Ingiltere'ye gotu-
ruliip 9apka ve kuma9 yap1hr. Kuma$larm yam srra,
Bab demir e$yalan, ozellikle silahlar, Sel<;:uklu ulke
sinde ararur. Kisaca, biiyii.k bir ekonomik canhhgl:..
karJ?m, Bab ile somiirge tipi ekonomik ili:;;kilere yo-
neli$in ilk belirtileri, Selc;:uklular doneminde goriiliir.

GELifjEN SANAYi VE AHiLiK

Biiyi.iyen Sel<;:uklu kentlerinde, ekonomik canh-

bkla birlikte, saytlan c;:ogalan esnaf ve zanaatc;:1lann
giic;:lii orgiitler kurduklan izlenir. Aym tarihlerde Ba-
t1 kentleri de benzer bir geli$ID0 ic;:indedi.r. Daha on-
ce gorduk ki, Ortacagm ilk yuzy11larmda Batida kent
ya~am1 silinir, soner 74 X. Yiizy1ldan sonra, tarim ve
tlcaretin geli$mesiyle, kentler canlamr. XI ve XII. yi.iz-
yillarda geli$en Bab kentleri, ba~mdan itibaren kent
uygarllgma dayanan islam kentlerinden farkh bir
evrim tamr. islamda ve Bizans imparatorlugu'nda
2054
kent, siyasal ve ekonomik merkezdir. Biiyiik emirler,
ulema, arazi sahipleri kentlerde otururlar ve yone-
timi ellerinde tutarlar. Kentlerdeki tiiccar ve zanaat-
'tllar az orgiitliidiirler ve kent ya9amrnda etkin bir
rol oynayamazlar. Batida ise kent, bir merkez degil,
bir Qevre,,, Selc;:uklu deyi9iyle bit U<;: olarak ortaya
<;1kar ve feodal denetimin geni9 olc;:iide d19mda kahr.
XII. Yiizy1lda yogunla9an komiinal hareket, biribir-.
lerine baghhk yemini eden kentliler orgiitlerinin, fe-
odal efendilere kari;;1 bir ayaklanmas1 say1labilir.
Boylece, kendi yasalanyla kendilerini yoneten ic;: ozerk-
lige sahip kentler meydana c;:1kar. Gerc;:i pek c;:ok kent,
Venedik ve Floransa gibi bag1ms1z cumhuriyetlere
d6nii9emez, Alman Hansa's1 ve Flandr gibi ticari kud-
ret kazanamaz, ama krala ya da arazilerinde otur-
duklan feodal prense bagh olarak bir ic;: ozerklik el-
de ederler*. Bu kentlerde genellikle az say1daki bu.-
yuk tiiccarlar egemendir. Venedik, bir biiyiik tiic-
carlar cumhuriyetidir. Bununla birlikte, ticaretten
c;:ok yap1mc1hgm ag1r bastlg1 Floransa gibi kentlerde,
mucadeleler sonucu, zenaatc;:1 orgiitleri XIII. Yuzyll-
-0.a biiyiik tiiccarlarla iktidan payla$may1 ba9anrlar.
XIV. Yiizyilda, her yerde olmamakla birlikte, baz1
kent zenaatc;:1 orgiitleri, yoneticilerini atama, siyasal
bir orgiit olarak tamnma ve iktidara kablma hakla-
nm kazamrlar.

OZGUR ESNAF ORGUTLERi

Benzer bir geli9me, aym tarihlerde ozellikle Sel-

<;uklu kentlerinde izlenir. Tiim Sel<;:uklu kentlerinde,
cihi denilen guc;:h1 zenaatc;:1 orgiitleri bulunur. Selc;:uk-
lularm daha yeni ald1klan Antalya'da bile, 1216-1217

* Kapitalizme ge<;ii;iin oncilsii :i:ngiltere'de, kent ozerkligi en

c1hz kahr (P. Anderson. Les passages de l'antiquite du feoda-
lisme, s. 212).
2055
 tarihli bir vak1fta Ahi Emini.iddin Mahmut ad1 gei;er.
Bu kay1t, yeni ele ge<;en bir kente bile hemen nufus
g69ii yap1Jd1gmm ve zenaat91 orgiitlerinin kuruldu-
gunun kamt1 say1labilir. XIV. Yuzyllm ilk yansmda
Anadolu'yu gezen ibn Batuta, her kentte rastlad1g1
ahi orgiitlerinde konuk olur. ibn Batuta'mn ahiler
hakkmda verdigi bilgiler 1330 y1llanna ait olmakla
birlikte, daha onceki yi.izy1ldaki durumu da aydmla-
tabilir. Bu Arap gezginine gore, Anadolu'da Ti.irk-
menlerin ya9ad1g1 her yerde, kent, kasaba ve koyler-
de ahi orglitii vardir. ibn Batuta, Anadolu gezisinin
ilk durag1 olan Alanya'da ve Antalya'da ahilerle kar-
$Ila9ir. Sirtmda eski, y1pranm19 bir giysi, ba9mda
da kec;e kiilah bulunan,, ahi efi, Arap gezgini ve
arkada9lanm yemege davet eder. ibn Batuta, bu fa-
kir goriinu9lii ki9inin onlan agirlamaya gi.iciiniin yet-:
miyecegini di.ii.iniir. Fakat ogrenir ki, o ayakkab1 di-
kicisidir ve ahilerin ba9kamdir. Comertligi ve konuk-
severligiyle tammr. Ba9kanhga 200 kadar zenaatc;1
tarafmdan sec;ilmitir. Ba9kan sec;ilince, Olen ve top-
lant1lar ic;in bir zaviye Ctekkel yaptmr. Arap gezg!n
ve arkada9lan, hall ve kilimlerle d69enmi9, avizeler-
le p1nl p1nl aydmlat1lm19 bu tekkede agirlamrlar.
Toplantr salonunda, s1rtlarmda aba, ayaklannda
mest ta1yan ve bellerine ortasmda bir hanc;er as1h
iki an~m uzunlugunda kemerler baglayan, ba9lanm
herbiri bir arm uzunlugunda ve iki parmak eninde
taylesanh softan yapilm19 beyaz sanklarla orten genc;-
lerden Cahiler) bir grup bulunur. Ahiler, konuklara
c;e9itli yiyecek, meyvalar, tathlar sunarlar. Ti.irkiiler
soylerler, oyunlar oynarlar. Ahi genc;leri, gi.indi.izleri
9ah91rlar. Kazandrklan paray1 getirip eflerine verir-
ler. Bu parayla tekkenin giderleri kar91lamr ve top-
luca ya9ama ic;in gerekli yiyecek ve meyva satm
ahmr. 0 sirada kente bir yolcu gelmise, ahiler onu
tekkelerinde agirlarlar. Konuk olmad1g1 zamanlarda.
da yemek zamam yine biraraya gelip topluca yerler,
2056
raksederler, tiirkuler c;ag1nrlar ve ertesi sabah i!?leri-
ne giderek, ikindiden sonra saglad1klan kazam;larla
9eflerinin yamna donerler 75
Goruldugu uzere, Bat1daki orneklerine benzer bi-
c;imde, zenaat sahiplerinin kendi aralannda ozgurce
orgutlenmeleri ve ba9kan sec;meleri soz konusudur.
Arap gezginin Denizli ahileri hakkmda verdigi bil-
giler, baz1 kentlerde ahilerin, gunumuzun rakip sen-
dikalan gibi, ayn kurulu9larda orgutlendiklerini ve
bu kurulu9larm birden c;ok meslegi kapsad1gm1 gos-
terir: ibn Batuta ve arkada9lan Denizli'ye gelip c;ar-
~1dan gec;erken dukkanlardan c;1kan birtak1m insan-
lann atlanmn dizginlerine as1lmasma tamk olurlar.
Ba9ka bir grup insan, bunlan durdurup c;eki9mey_e
giri9ir. Uyu9mazhk uzaymca, taraflar hanc;erlerini
c;ekerler ve biribirlerine sald1nrlar. Anla911Ir ki, bun-
lar Ahi Sinan ile Ahi Duman'm yolda9land1r. iki grup
ahi, konuklan hangi grubun agirlayacag1 konusunda
anla9amad1klarmdan kavga ederler*. Sorun, kur'a
c;ekme yoluyla c;ozuhir. Gezginler ilkin Ahi Sinan'm,
sonra Ahi Duman'm konugu olurlar. Her iki tekkede
de yemekler yendikten sonra ahi 9efi konuklan ha-
mama goturur, onlan bizzat y1kar. Sonra raks ve
sema yap1hr. Ramazan bayrammda ahiler, Denizli
Beyi'nin onunde davul, zurna ve borulan, silahlan

* S1vas ahileri He de aym sorun ortaya c;1kar. Ahi B1c;ak<;1 Ah-

met'in yoldai;;lan, Batuta ve arkada~lanm ilk kar~1larlar ve
davet ederler. Ama riitbece A.hi B1c;akc1'dan yiiksek olan Ahi
Qelebi yolda~;lan, konuklan agirlamak isterler. Ilk kar~1layan
lara oncelik tammr. Arna Anadolu"da Selc;uklu Devleti'nin ye-
rini alan feodal bir devlet kuran Eretna, konuklanm sara-
yma c;agmp ag1rlamak isteyince, Ahi Qelebi, kudretli beye
dikilir: Daha bizim tekkeye konuk olmad1lar, ~imdi bize gel-
sinler, soframz1 oraya gonderirsiniz. Mogollarm eski -Anado-
lu Gene! Valisi Eretna, boyun eger. Arap gezgini, alt1 gtin
Ahi Qelebi tekkesinde, hem ahilerin. hem de beyin konugu
olarak ag1rlamr (Parmaks1zoglu, :i:bn Batuta Seyahatnamesi'n-
den Sec;meler, s. 25-26).

2057
ve bayraklanyla t6rene katihrlar. Torende her za-
naatc;:i kolu, mesleklerine gore ayn ayn yer ahrlar.
Yanlarmda koyun, okiiz ve ekmek yiikleri tal'j1rlar .
.Kestikleri kurbanlan, ekmeklerle birlikte fakir fuka-
raya dag1tirlar. Bayram namaz1 k1lmd1ktan sonra,
Denizli Beyi, bilginler, ~eyhler ve ahilere sofralar ku-
rar. Fakirler ve dii~kiinler i<;in ayn sofralar hazirla-
nir.

AHiLERiN SiY ASAL GUCU

Ahilerin diimanlan, hatta dostlan da onlara ri-1-

nud (rindlerJ adm1 verirler. Ender olarak evba~
ve eski ayyarun,, deyimini kullamrlar. Ne var ki,
ahilik bir orgiite giri toreniyle ger<;ekletiginden,
kentlerin tUrn riinud'u ahi say1lamaz, fakat ahiler
orgutlii bir kadro olarak, tlim runud'u <;er<;eveler. Mo-
gol bask1s1 altmda merkezi yonetimin ve ordunun
zay1flamas1 uzerine, ahiler kentlerde siyasal bir gu<;
olarak onern kazamrlar. 1243 Mogol yenilgisinden bir
iki y1l sonra, Sel<;uklu Veziri tsfahani, <;ok kudret
kazanan iki emirden kurtulrnak i<;in Akehir ve Il-
gm riinud'undan yararlamr. Riinud, iki emiri oldu-
riir. Vezir, oldiiriilen emirlerin ve yakmlarmm evle-
rini arama ve musadere i<;in Kanya runudunu kul-
lamr. Olduriilen iki ernire kar~1 komployu diizenle-
yen Sel<;uklu biiyiikleri daha sonra Vezir ile <;atu~m
ca, Konya ahilerini Vezir'e ve hukfunete kar~1. ayak-
landirmak isterler. Ahiler, Vezir'in safmda yer allr-
lar. Arna Vezir gozden dulip oldiiriilmesi kararla-
tmlmca, Sultan Naibi. Karatay, .Konya ahilerine Ve-
zir'in evini bast1nr. Butiin mallarmm yeri zorla soy-
letildikten sonra Vezir olduriiliir. Bu olaylarda ahi-
ler, hukumetin destek<;isi ve yard1mc1s1 olarak g6zii-
kurler. Fakat Mevlana, Sultan Naibi Mikail'e yazd1-
g1 bir mektupta, asker Konya'da yok iken, runud'un
evleri yagmalad1klarmdan, gece evlerden kadm ve
2058
~ocuklan kaldird1klarmdan yakmir. Karaman Tiirk-
menleri Cimri'yi sultan ilan edip Konya'y1 ku9attikla~
rmda, Naip Mikail, Konya ahi orguturnln 9efleri Ahi
Ahmet ile Ahi Ahmet $ah'm kentin savunmasma ka-
t1lma 6ne1ilerini ilkin geri c;:evirir. Hatta resmi tarih-
<;;i ibn Bibi, yonetici sm1fm ahilere guvensizligini yan-
s1tir bic;:imde, riinud'un Turkmen ile ibirligi yaph-
g1m yazar. Fakat kenti savunacak ba9ka bir giic;: ol-
mad1gmdan, Naip, ahilerin destegini kabullenir (1277).
Daha sonra 1285 y1lmda Karamanll ve Erefoglu Tiirk-
menleri, Konya kap1larma yakla9mca, Vezir Fahret-
tin Ali, savunma ic;:in ahi efleriyle anlamak zorun-
da kahr. Tiirkmen'le sava9, ahi 9eflerinin diplomasi-
siyle onlenir. 1290 y1lmda Konya'da bir ahi k1nm1
olursa da, Sultan, Mogollann yollad1g1 vezir Fahret-
tin Kazvini'nin zulmiine ve agir vergilerine kari;;1,
Ahi Ahmet $ah'm destegine dayamr. Kalabahk rii-
nudu ile Kazvini'ye giden ahi 9efi, agir vergileri pro-
testo eder, -vezir e kar1 halk gosterisi yapt1nr. Bu
gosteriler uzerine, Mogol'un atad1g1 vezir geri <;;ag1-
nhr ve olduriiliir'''. Konya'da Mogol 9ahnesi, riinud'-
un istegiyle yok edilir. Arna bir sure sonra riinud'a
kar91 da tepkiler ba9lar, runud k1nmlan gorii.liir. Ne
var ki, Germiyan Tiirkmenleri Konya'y1 ku9atmca,
savunma yine nlnud'a dayamr. Ahi biiyiikleri Ahi
Ahmet ve Ahi Ahmet $ah savunmay1 diizenlerler.
Ahmet $ah o kadar kudretlidir ki, 1294 y1lmda kar-

* Mevlevi menk1belerine gore, Mogol Geyhatu cezalandirmak

iizere Konya'ya yiiriir. Ahi Ahmet 9ah, armaganlarla kent d1-
i:.;mdaki Geyhatu'ya gider. Huzura yalmz al!mr. Arna Geyha-
tu, onun yanmda, daha once riiyasma girip Kanya bizim-
dir diyen Mevlana'y1 goriir. Mevleviligin kudretine inanan
Geyhatu, Ey ahi, ben seni kendime baba yapt1m. Kanya
halkma zarar vermeyecegime tovbe ettim der. Mevlevi kay-
nag1, Ahmet 9ah i<;in ahi geni;lerinin sultam der ve binler-
ce asker ve rind taplulugunu elinin altmda bulundurdugunu
yazar (Eflaki, Ariflerin Menk1beleri, T. Yaz1c1 i;evirisi, II, s.
'14).

2059
def'?i 611.ince, cenazeye 15 bin kir:?i kat1hr ve Konya:
di.ikkanlan 40 gun kapah kahr. Ahmet $ah, Konya'da,
zuli.im yapan bir Mogol elc;isini kentten kovar. Mo-
gol' a yaranmak isteyen bir Sel<;uklu gorevlisi, Ahmet
$ah'1 oldurur (1298J. Sultan, resmi yaz1yla ahilere
oc; izni verir. Ahi Caruk, Sultan iznine dayanarak bu
Selc;:uklu gorevlisini oldi.irur ve Ahmet $ah'm oci.infr
ahr.

AHiLER KENTLERDE YONETiMi ALIR

Goruldi.igu uzere, Selc;uklularm son donemlerin-

de, ahiler, onemli bir orgi.it olarak ortaya c;;1kar. Res-
men siyasal iktidara sahip degillerse de, iktidann
c;ozuldugi.i donemlerde, kentlerin, e~raf1 urki.iten ve
zaman zaman kanf?1khklar c;:1kartan egemen gucu du-
rumuna gelirler. Ahiler, deyim uygun du;;memekle
birlikte, ya;;ad1klan kentle smirh bir yurtseverligi
temsil ederler. Bu nedenle kentlerde a;;ir1 dogrudan
yonetime yonelen Mogollara da, kent yagamm1 tehdit
eden Ti.irkmen'e de* kar;;1 c;1karlarrn. Mogol ve Sel-
<;:uklu yonetiminin r;okmesiyle, ahiler, bin;:ok Anado-
lu kentinde yonetimi ele ahrlar. ibn Batuta, $byle ya-
zar:
Bu Ulke torelerinden biri de, bir gehirde hu-
ki.imdar bulunmad1g1 takdirde, ahilerin hi.ikumeti yo-
netmeleridir. Ahi, kuctreti olc;usunde geleni gideni
agirlar, giydirir, altma binek <;:eker. Davramglan, buy-
ruklan, binigleri ile aynen hi.ikumdan andirir,, 77
Orta Anadolu'da Sel<;uk1u miras1 uzerine, merke-
ziyetr;ilikten uzak bir devlet kuran Eretna hi.ikume-
tinde bin;:ok kentin yoneticileri, Ibn Batuta'ya gore,
ah.ilerdir. Aksaray yoneticisi Serif Huseyin ahidir ve
yoldaglan da pek Qoktur. Nigde'de Ahi Caruk, ken-
tin beylerinden biridir. Kayseri'de Emir A Ii, "Gevre-

* Karamanlllar 1312'de Konyay1 almca ahi kmrn1 yaparlar.

2060
deki ahi1erin en onde gelenierinden E}anh bir begdir.
$ehrin ileri gelenleri, ulularmdan bir grup kendisine
bagh bulunmaktadir" ~. Erzincan'da Ahi Ayna Bey
bulunur. iddiaya gore o, Erzincan'1 satm alarak emi-
ri olurr. Osmanhlara gec;ene degin Ankara'da bir
ahi ailesi iktidan elinde tutar. Kendilerine Ahi-i Mu-
azzam diyen bu Ankara ahileri, Aslanhane camii vb.
,gibi yap1tlar yaptinrlar, yaz1tlar yazd1nrlar. Nei;iri'-
ye gore Birinci Murat 1361'de Ankara'y1 ahilerden
teslim alir. Cahen, Anadolu'da Floransa tipi her-
hangibir cumhuriyetin var olmad1g1 dogrudur. Fakat
bir kent ve yakm c;evresi sm1rlan ic;inde ahi liderinin
baz1 sm1rh durumlarda gerc;ek otoriteyi elinde tuttu-
gu ac;1ktir der 80 . Osmanhlar, kurului;i donemlerinde
ahilerin gucii.nden yararlamrlar. Ancak daha sonra
kent ozerkliklerine son verirler ve zanaatc;1 orgiitle-
rini, ahi etkisi ve gelenegi yaf]amakla birlikte, devlet
denetimindeki meslek orgutlerine doni.itlirurler. Av-
rupa'da da merkezi kralhklar, kent ozerkliklerine son
verirler.

AHiLtGlN KOKENi

Ahi ad1 ve orgutleri, Suriye ve Irak gibi klasik

islam i.ilkelerinde gorulmez. Oralarda daha farkh fi.i-
tuvvet orgutleri vardir. Bu nedenie, ahiligin Orta
Asya kokenli bir Turk kurumu oldugu ileri si.iri.iliir.
Dilci J. Deny ahi sozcugi.ini.in Turkc;e comert, eli-
ac;1k, yigit anlamma ak1 sozcugiinden geldigini di.i-
'i.ini.ir. Ahilik konusunda bir yap1tl olan Prof. Neet
Gagatay, Anadolu'da Turk kurum ve terimlerinin
Arapc;ala~tinlmasmm arttig1 bir donemde, TiirkQe
ak1mn, Arapc;a kardeim anlamma ahi,,ye c;ev-
rildigini ileri si.irer. <;agatay'a gore, ahlakla sanatm
uyumlu biler?imini meydana koyan ahilik, orgi.it ola-
rak Anadolu'da XIII. Yiizy1lda Ahi Evren tarafmdan
kurulur 81 . Ne var ki, Prof. <;agatay, bu iddiasm1 ta-
2061
 rihsel kan1tlara dayandirmaya gerek gormez. Tarih-
sel belgelerde ahi sozcugu ilk kez, Ahi Ferec Zen-
cani olarak gec;;er. 0, 1065-1066 y1llannda 6lmii11 Ku-
zeybati iran'dan bir mistiktir. XII. Yuzyll yazan Fah-
rettin Attar da, IX. Yiizy1la ait Guneybati iranh bir
Ahi ibrahim'den soz eder. Buna bakarak Cahen, ilk
ahilerin iranh oldugu g6ru9iine agirhk tamr 82 . Ku-
zeybati iran, Turklerin c;;ogunlukla ya9ad1klarrve ora-
dan Anadolu'ya goc;;tiikleri bir merkezdir. Bu durum,
ahiligin Anadolu'da geli9mesini ac;1klayabilir.
XII. Yuzy1lda Anadolu'da ahi bulunup bulunma-
d1gma dair bilgi yoktur. Fakat bu, ahi yoktu,, an-
lamma gelmez. ilk ahi ad1 Antalya'da 1216-1217 ta-
rihli bir vak1fta geger. Ahi Naturi, Ahi Abdurrahman
yine XIII. Yuzy1l ba9lanna ait adlardir. Mevlevi men-
k1belerinin yazan Eflaki, Mevlana'mn gagda91 Ana-
dolu ahilerini, XII. Yuzy1lda Kuzeybati iran'da ya-
9am19 Ahi Turk ile Ahi Be99are'nin ard1llan olarak ta-
mtir. Mevlana'nm kendinden sonra mevlevilerin ba-
9ma gegirdigi Husamettin c;elebi, Ahi Turk'un oglu
Hasan'm oglu Muhammed'in ogludur. Babas1 Muham-
med'in olumuyle gene; ya$ta yetim kalan Hiisamet-
tin'i Anadolu'nun saygm ahileri, onun baba ve de-
delerinin terbiyelerinde yeti$tiklerinden yanlarma
allrlar ve kollarlar. Husamettin, gengliginde hizme-
tindeki ahi genc;leriyle gelip Mevlana'nm miiridi olur.
Unlii Ahi Evren de o tarihlerde, yani XIII. Yiizy1lm
ikinci yansmda, Kir;;ehir'de yagam1ga benzerR3 .

FUTUVVET VE AHiLiK

iran'm ilk mistik ahilerinin fiituvvet ile bir ili$-

kisi yoktur. Anadolu'da 1240'tan once yal'}am1$ ilk
ahilerin, islamm klasik flituvvet ya da fityan orgiit-
leriyle baglant11I olup olmad1klan belli degi.ldir. Fit-
yan-ahi bag1, 1243 Mogol istilasindan sonra aQ1k~a
belirir.
2062
 Bilindigi uzere, islamm ilk flituvvet orgutleri, ahi-
lerden farkh olarak, bir meslek orgutu degildir. ic;-
lerinde birc;ok zanaatc;1 bulunsa bile, birlikte yiyip
ic;mek, eglenmek, dansetmek, spor yapmak amac1
guden genc;lik orgutleridir. Orgut, uyelerin meslekle-
riyle ilgilenmez. Mesleki orgutlenme, varsa bile <;:ok
gev$ektir. X. Yuzyilda Bagdad'da tekstil sanayiine,
ozellikle ipekliye yeni vergiler konunca, iki ayaklan-
ma olur. Fakat ortada ipekc;i ya da dokumac1 orgu-
tu yoktur. Zanaatc;1lan denetlemekle gorevli devlet
temsilcisi muhtesip, zanaatc;1 orgutleriyle kar$1kar-
91ya degildir. islam hukuku da orgutu degil, bireyi
tamma egilimindedir. Bununla birlikte, f1k1hta, ozel-
likle fetva dergilerinde ceza hukuku ile ilgili olarak
meslek dayam$mas1 ongorulur: Meslek sahibi ki9inin
odemesi gereken tazminattan, meslek grubu sorum-
lu tutulur. Bu, meslek grubuna tuzel ki11ilik tarnma
anlamma gelir. Mogol istilasmdan once, Semerkant,
isficab, Merv ve Azerbeycan'da baz1 mesleklerde . bir
c;e9it dayam9ma ve kar111hkh yard1m1 ongoren mes-
lek orglitleri goriilur 84 Belli mesleklerin belli c;ar$1-
Jarda toplanmalan, dayam$ma bilincini geli$tirir.
Arna bu, smirh kahr ve Anadolu ahi orgutieri gibi
bir geli9me gostermez. Klasik islamda varhgm1 du-
yuran bir orgut varsa, o da fUtuvvet'tir. Baf:;)lang1c;-
ta bir erkekler spar ve eglence klubfo, niteliginde
olan orgi.itlet, eski Araplarm feta Cyigit) UlkUlerini,
kent ya$ammm yeni ko9ullarmda benimserler. Arka-
da$hk, dayam$ma, yigitlik, eliac;1khk, ba$kasma yar--
d1m edicilik fUtuvvet erdeinleri olur. Siyasal ve din-
sel bir amac; gutmeyen fityan Cyigitler) orgutleri, IX.
Yuzy1ldan sonra Abbasi iktidarmm zay1flamas1yla,
siyasal bir guc; kazamrlar. Otoritelere kafa tutarlar.
$iddet eylemlerine giri$irler, ulemamn g6ru9lerine
ters dii$en davram$larda bulunurlar. Bu nedenle, fit-
yan'1 su<;:lamak ic;in serseri, e9kiya anlamma ayyarun
deyimi kullamhr. Ayyarun zaman zaman iktidan bi-
2063
le ele gec;mr, terore bavurur. Tarihc,;:i ibn'ill Esi:(e
gore, 1135-1144 y1llannda Bi.iyi'tk Selc,;:uklu Devleti'nin
anariye di.iti.igi.i bir donemde ayyarun bir teror re-
jimi kurar.
Konunun bahca uzmanlarmdan F. Taeschner,
tarihc,;:ilerin ayyarun hakkmda verdikleri dag1mk bil-
gileri toparlar. Buna gore, orgi.ite bir alvar giyme to-
reniyle girilir. Orgi.it i.iyesinden vazgec,;:ilmez bir dog-
ruluk ve fi.ituvvet yeminine kesin baghhk beklenir.
Fityan, kurulu devlet di.izenine kar1dir. 1ktidarm yar-
d1mc1lanm (a'van), yani polis gi.ic,;:lerini zorba ve ada-
letsiz sayd1klanndan, onlan if] yapamaz duruma ge-
tirmeye c,;:ahirlar, hatta oldi.iriirler*. Aralarmdaki an-
la;;mazhklan eriat mahkemelerine degil, musalaha,,
.adm1 verdikleri ken di halk mahkemeleri,, ne gottirur-
ler, onun kararma boyun egerler. Fityan, zenginler-
den zorla para toplamak ve paralan fakirlere pay-
l~tirmak gibi eylemlere giriir. Bu yasa d191 eylem-
lerde biribirlerini kar;;1hkh desteklemekle suc.;:lamr-
1arsG.
Fityan'm iirkiitiici.i bir giic;; haline geldigi bir do-
nemde, islamda mistik sufi hareketi geli;;ir. Sufiler,
tarikatlar halinde orgiitlenmeye koyulurlar, dervi9-
lik meydana c;1kar. Sufilik ve fityan arasmda bir ya-
kmla;;ma goriiliir. Baz1 sufiler, fiituvvet orgiitlerinin
yigitlik, comertlik, ba9kalarma yard1mc1hk gibi ahla-
ki degerlerini benimserler. Yazd1klan fi.ituvvetname-
lerde, bu degerleri ilerler, sistemletirirler. Fiituvvet
i.ilkiisiinu kuramsal olarak ortaya koyarlar ve fityan
orgi.itlerine kuramsal bir temel kazand1nrlar. Sufilik
ve fityan arasmdaki bu ideolojik yakmla9mamn ya-
m sira, orgi.itlenme bic,;:imlerinde de kar11Il1kh etkile9-
me gorUli.ir. Dervi tarikatlan bic,;:iminde orgiitlenmi;;

* Arna kendilerinin de btiyiiklerin hizmetinde asayii; sagla-

makla gorevlendirildikleri, yani kent polisligi yapt1klan go-
rfililr .

. 2064
fityan orgutleri ortaya <;1kar. Eskiden dinsel-siyasal
tart1ma ve eylemlerin d1mda olan fityan orgutleri,
bu kavgalara kanir. Suriye'de Nubuvviye adh fityan
-Orgiitu, air1 iilikle mucadeleye giriir. Oteki baz1
fityan orgutleri, ii egilim tair 88

HALiFE'NiN SARAY FUTUVVETi

1$te bu s1rada Halife Nasir ortaya <;1kar. Nasir,

gu<;hl bir Halife Devleti kurma c;abasmdad1r. Devlet
araz1s1rn geniletme amac1yla, Harizmahhlar ile
amans1z bir mucadeleye giriir. Halife, gucunu ar-
t1rma bak1mmdan fityan orguti.inu koz olarak kul-
lanmay1 duuni.lr. 1183 y1lmda orgutiin piri ve 9eyhi
bulunan AbdUlcebbar'dan fiituvvet alvan giyer. En
yuksek fiituvvet eyhi s1fat1yla, Halife, fiituvvet or-
gutlerinin 9efi olur. Nasir'm amac1, bu yolla egemen-
lerin korkulu ruyas1 fityan orgutlerini disiplin al-
tma almak ve onlan saray kadrolarrnm denetimine
koymaktir. Boylece yuksek <;:evrelerin kat1ld1g1 aris-
tokrat nitelikte bir saray fiituvveti geli9ir. Saray fii-
tuvvetinde, pasta giivercinleri egitimine, yay c;ekme,
fmd1k atma * gibi saray oyunlarma 6nem verilir.
Nasir, fiituvvet alvan giymeyenlere fmd1k atmay1
yasaklar. Kendini fmd1k atic1lannm ba.']kam ilan
eder.
Fityan orgutlerinin oteki islam iilkelerindeki gu-
cunu bilen Halife Nasir, bu orgutler yoluyla, islam
sultanlanm kendine baglamaya yonelir. 1210-1211 y1-
lmda islam sultanlanm futuvvet alvan giymeye da-
vet eder. Eyyubi hukumdarlan, Harizm9ah ile mu-
cadele eden Gazne ve Hindistan'daki Guri hi'tkum-

* Fmd1k -ya da bunduk-, ta:;; ve kur~un gibi cisimlerin bir

yayla at1ll$id1r. Sonradan oyuklu mrnraklar ya da borularla
hava basmcmdan yararlanarak cisimler at1llr. Giderek bo-
rularda barut gtici.i kullamllr. Ilk tufekler, bunduk diye
amllr.
5110 2065
darlan ve Anadolu Sel<;uklulan davete uyarlar ve
Halife'ye fiituvvet yoluyla baglamrlar. Halifeligin mi-
ras<;1s1 olan M1sir Memluk Devleti bu gelenegi sur-
diirur.
Nasir'm fUtuvvet <;agns1 yaptig1 sirada, Kanya
Sultanhgi, islam devleti olarak orgutlenme yolunda-
dir. Halife'ye baghhga onem verir. izzeddin Keykavus
(1210-1219), kendi bavurusuyla Halife'den fUtuvvet
l'}alvan ahr. Alaattin Keykubat (1219-1237), Halife'-
nin dinsel dammam ve fiituvvetname yazan i.inlu
sufi Suhraverdi eliyle Konya'da flituvvet alvan gi-
yer. Saray fUtuvvet<;iligi boylece Anadolu'ya gelir.
Fakat daha once gordi.igumuz i.izere, Anadolu'da ahi
orgiitleri vardir. Kukusuz sultanlann fUtuvvet ~al
vanm giymeleri, Anadolu'da fityan orgi.itlinun yay1l-
masm1 kolayla1;>tinr. Bununla birlikte, fityamn ahi or-
gtitu temeli uzerinde mi, yoksa mevcut fityan orgu-
tli <;en;evesinde mi gelitigi bilinmemektedir. BiHnen,
Mogol doneminde fityan ve ahi'nin <;ak1tlg1dir.

AN ADOLU FUTUVVETiNiN OZELLiGi

Sultanlar, Halife Nasir gelenegine uygun bic;im-

de, bir saray flituvveti geli~tirmeye ve ri.inud'u sa-
raya bagh kadrolar yonetiminde denetim altmda tut-
maya c;ah!}m1a benzerler. Mogol istilasmdan sonra,
vezir ve biiyiik emirler arasmda <;1kan iktidar mu-
cadelesinde, ahilerin hiikumetin vurucu giicii olarak
goziikmeleri bu g'orii~;-ii destekler. Turkmenler ile <,;a-
t1mala.rda da ahiler, genellikle hukumet yanmda yer
ahrlar. Ahiler arasmda, sultamn askeri-siyasal ve
dinsel kadrosundan kiiler bulunur. Ornegin Ahi Ca-
ruk, Nigde Valisi'dir. Ahi Emir Muhammed, bir aske-
ri yoneticidir. ibn Batuta'ya gore ahilerden ibn Ka-
lemah, Kanya Kad1s1'dir. Konya rindlerinin ulula-
rmdan $eyh Begi, sultanlarm nedimidir. Bununla
birlikte ahilik, Anadolu'da ekonomik bak1mdan giic,;-
2066
JU, ticarete yonelik bir evrim gosterir. Taeschner'in
deyif]iyle, ahi ileri gelenlerinin ugraf]Ian, Halife Na-'
sir'm saray fityammn yaptig1 gibi sava!? oyunlan de-
gil, tkarettir, hatta tanmdir. Ahi liderleri, saray c;ev-
resinin dl!?mda, zengin kif]iler olarak goriilurler. Bun-
lar, servetleri ve yandaf]lan sayesinde, politikada
onemli rol oynarlar 87 . 6rnegin Ahi Ahmet $ah, ipek
tiiccandir. Konya'da ve Kayseri'de magazalan var-
dir. Bayburtlu Ahi Emir Ahmet, o diyarm reislerin-
den bir zengindir. Ahi Muhammed Seyyid-abadi, ta-
nmc1dir. Buyuk bugday harmam kald1nr. Ahi Mu-
zafferiddin, Arif <";elebi'nin oguduyle, kendini tan-
ma verir ve il?i o kadar buyiitiir ki, az zamanda an-
lat1lam1yacak kadar buyiik bir servet sahibi olur,, 8 ".
Bu tanmc1 ahiler, yalmz toprakla degil, tanm urun-
lerinin ticaretiyle de ilgili goziikiir.
Bu list tabaka ahileri, Batuta'da ad1 ge<;en za-
naat<;alann !?efi ayakkab1c1 ustasmdan hayli farkh-
dirlar. Zanaat<;1lar, a<;1k<;a alt tabakadan say1hrlar.
Mevlana, evlerin buylikliiklerine gore yaptig1 toplum-
sal statU siralamasmda, zanaat<;1lan, tacirlerin ve ig-
di!?lerin altma koyar. Aslmda aristokrat bir taiikat
olan mevlevilige esnafm s1zmasmm ele1]tirme konu-
su yap1lmas1 da esnafm mevkiini gosterir. Eflaki'nin
yazd1gma gore, bir emir, unlU Pervane'ye Mevlana'-
y1 11oyle c;eki1]tirir:
- Mevlana'nm muridleri acayip insanlardir.
<";ogu a1]ag;I tabakadan ve zanaat sahibi kimselerdir.
Onun etrafmda !?ehrin ileri gelenleri hemen hemen
yok gibidir. Her nerede bir terzi, bir bakkal varsa
onu muridlige kabul ediyor".

'' Mevlana, bu kotiilemeye, iinlil sufilerin zanaatc;1 olduklari-

m stiyleyerek kari;nllk verir: Ey kahpenin karde~i! Bizim Man-
sur, hallai; degil miydi? f?eyh Ebubekr-i Buhari, dokumac1
degil miydi? ~u titeki Kamil insan, camc1 degil miydi?. Bu
stiz ilzerine, Mevlana miiridi olan Pervane ile titeki emir, baf,?-
lanm a<;1p t.Ovbe ederler (Ariflerin Menk1beleri I, s. 207).
2067
 Fiituvvetin zanaatc;;1 arasmda geli:Jmesi, Anado~
lu futuvvetinin ozelligini meydana getirir. Bu yay1l-
ma sureci, karanhkta kahr .Konunun ba:}hca uzmam
F. Taeschner, futuvvet, Saraydan avami :?ehir zum-
resine nas1l gec;;ti? Santy fUtuvvasma dayanmadan
m1 geli11ti? Bilmiyoruz der 89 . Prof. Nel?et <;agatay ise,
bu konuda kesin konu::]ur:
Kirf1ehir'e yerle~en Hac1 Bekta~ (1210-1270), go-
c;;ebe Turk topluluklar arasma girip onlarm ulusal
duygulanm kamc;;1layarak, Turk dilinin, miiziginin,
folklorunun, edebiyatmm ve kiiltlirunun Bizans ve
iran etkileri altmda bozulmas1m ve eriyip gitmesini
onledi. Yine aym c;;aglarda Km;;ehir'e yerle~mi::J bu-
lunan bir ba~ka buyuk Turk dli.:?iinuru ve ekonomis-
ti Nasm1ddin Ahi Mahmud Evran Coliimii 1280), top-
lumun sosyo-ekonomik duzeni ile ugra~ma i:?ine gi-
ri~ti. Bu i~. Horasan, Hari7~m ve Turkistan bolgelerin-
den gelen Turk esnaf ve zanaatkarlarmm, ahlakla
sanat birle~imi olan 'ahi kurulu!?u' ic;;inde orgi.i.tlen-
dirilmesidir" 90

AHiLER ARASI SINIFSAL (:AT1$MA

Ne var ki, tarihsel kaynaklarda Ibn Batuta'ya

gelinceye degin, Anadolu'da zanaat91 orgiitleri ve ev-
rimi hakkmda bir bilgi yoktur. Kui;1kusuz, bin;:ok Turk,
iranll vb. zanaatc;;a, iran'dan Anadolu'ya gelip yerle:;i-
mir?tir. Fakat orada da az c;;ok orgutlii Rum ve Erme-
ni zanaatc;;tlar vardir ve h1ristiyan zanaatc;;1lar bin;:ok
kentte uzunca siire <;ogunluktadir. Bununla birlikte,
yonetici zumre, islam ve iranh oldugundan, Cahen,
her meslegin eski geleneklerini korusa bile, meslek
yaammm c;;er<;:evesinin yeni gelenlerin gorli!l ve ge-
leneklerine gore c;;izildigini bir varsa.y1m olarak du -
~uniir ve bu konuda bir bilgi bulunmad1g1m soylern 1
Debbaglarm, hatta tum esnafm piri kabul edilen Ahi
Evren, tarihsel bir ki~i olmakla blrlikte, efsane vi bir
2068.
nitelik kazamr. Eski metinlerde debbaghg1 hakkmda
bir bilgi yoktur. 0 debbag olsa bile, 0 donemin oteki
erenleriyle bir olc;:ude baglant1h bic;:imde, ermi9 bir
ki9i olarak un kazamr. Bu durumda i;;imdilik soyle~
nabilecek olan, ahilik ya da fiituvvetin yuksek taba-
kalar gibi zanaatc;:1lar arasmda da yay1ld1g1 ve bu-
nun ahilik i<;:inde bir ikilik yarattig1, c;:atii;;malara yol
ac;:t1g1dir. Mevlevi yap1h, saygm Citibarhl ahiler ile
otekiler arasmda bir ay1nm yapar. Saygm ahiler, Ef-
laki'ye gore, genellikle mevlevidirler ve mevlevilik
ugruna oteki ahilerle 9atI9irlar. Konya'da Ahi Ah-
met, mevlevilerle surekli tak19ir. Ahi Ahmet, mevlevi-
lerin dans ve 9ark1lanna, 9eriatta yeri yok diye, kar-
91 c;:1kar. Bir cenaze toreninde, 9ark1cilarm gazeller
okumalanm zorla engeller. Mevlevi kaynag1, bu Ahi
Ahmet'ten ZOrbalarm ve zindanhk rindlerin bai;;la-
nndan diye soz eder. 0, ahilerin atas1 Ahi Turk so-
yundan gelmekle birlikte, ahilikten kopup Mevlana
muridi olan Husamettin <;elebi'ye, belki de bunu do-
neklik sayd1gmda11, kin baglar. Hiisamettin, Sul-
tan'm fennamyla, Vezir Ziyaeddin tekkesinin 9eyh-
ligine getirilir. $eyhlik toreninde Mevlfma hazir bu-
Iunur ve getirdigi seccadeyi sofanrn ba9k69esine yay-
d1nr. Toren sirasmda, Ahi Ahmet birden ayaga kal-
kar, Mevlana'mn getirdigi seccadeyi kald1nr ve Ben
bu adam1, bu havalide ~eyhlige kabul etmiyorum
der. Ortahk kani;;ir ve Ahi Tiirk'i.in ve Ahi Be99are'-
nin yeti9tirmesi Ahi Kayser, Ahi <;oban, Ahi Muham-
med Seyyid-abadi gibi saygm ahiler, kill<; ve bi<;ak-
lanm c;:ekerek, Ahi Ahmet'in rindlerine sald1nrlar.
Babas1 Ahi S1dd1k'm, adm1 Mevlana'ya. koydur-
dugu Ahi Mustafa, delikanhhk c;:agma gelince c;ok
yanda9 edinir ve asi" olur. Eflaki'nin deyiiyle, BU.-
Hin Konya halkm1 sindirir, ti.imunu hiikmu altma
aJir,,. Konya'nm buyukleri, Ahi Mustafa'nm $iddet
ve zulmiinden birkac;: kez Sultan Veled'e yakm1rlar.
Veled <;elebi, ahi &efine ogutlerde bulunursa da, o
2069
dinlemez ve 1?iddetin zorunlulugunu savunur:
- Biz bu il?in tedbirini sizden daha iyi biliyo~
ruz. Bu i biiyiikliik ve zorbahk yapmadan yurumu-
yor. Siz bu ilere kanmaym, sizin irfan alemi b~
ka, bizimki baka bireydir.
Eflaki'ye inanmak gerekirse, Ahi Mustafa, mev-
Jevilere hakaret eder, onlann sema ic;in evlere ci;;ag1-
nlmamasm1 ister. Arif Celebi pek k1zar. $ark1c1lar
ve kalabahk bir halkla sema yaparak yola ci;;1kar.
Kent halk1 peine tak1hr. Celebi, ayak tak1mmm yu-
vas1 olan,, Ahi Mustafa'nm tekkesine gelir. Ahi'nin
sofasuun bakoesine serilmi olan hallsm1 ters c;e-
virir, uzerine kandil yag1 doker. Biitiin kanh katil-
9
ler, ayakta durur, kupkuru kesilirler,, ~.
Yukandaki ornekler, kurulu duzenden yana soy-
lu ve zengin ahiler ile iddete yatkm ahi kitlesi ara-
srndaki ikiligi gosterir. ilgin<;tir ki, Anadolu'da yaz1-
lan fUtuvvetnamelerde, orgutiin bu ikinci yam hie;
goziikmez. Bu yap1tlar ahilik usullerini ve mistik ve
ahlaki goriileri dile getirmekle yetinirler. Ahiligin
kurulu duzenle c;at11?an kitle orglitii niteligi, fUtuv-
vetnamelerden hi<; anlaIlmaz. Oysa ibn Batuta, ahi-
ler konusuna girerken, ilk once, ZOrbalann hakkm-
dan gelmek, onlan yok etmek, zalim ve edepsiz ta-
bakas1 ile bunlara kat1lan irretleri katledip orta-
dan kaldirmak hususunda bunlann bir benzeri daha
yoktUY diyerek 93 , orguti.in kurulu duzenle <;atIan
ihtilalci niteligine ag1rhk tamr.

AHiLiK VE BEKTA$iLiK

Anadolu ahiliginin baka bir ozelligi, Taesch-

ner'e gore, daha koyu bir sufi nitelik ta1mas1d1r. Ahi-
lerin kendi yazllarmda bu nitelik goziikiir. Baz1 ahi
c;evreler, dervilik egilimi tair. Futuvveti Anadolu' -
ya sokan Halife Nasir, ii egilimli say1hr. Halife'nin
dammam sufi Suhraverdi, fiituvvetnamesinde, orgii-
2070
tun kokenini Ali'ye baglar. Ali, en iyi Feta' Cyigit) dir.
Peygamber, flituvvet giysisi giydirme onderligini Ali'-
ye verir. Futuvvet boylece Ali'ye baglamr. Aynca
Anadolu'da Ebu Miislim'e baghhk yayihr. Ebu Mus-
lim, Abbasiler yararma, Emevi iktidanm devirmede
ba9 rolii oynayan kiidir. Abbasilerin ortadan kal-
dird1g1 Ebu Muslim, Turk ve iranh ii c;:evrelerinde
bayraklair. Anadolu ahi c;:evrelerinde Ebu Muslim,
zalimlere karl inane;: yolunda miicadelenin ampiyo-
nu olurni_ Ahilikte ii egilim artar. Bununla birlikte,
Anadolu ahilerinin 9ii egilimli olduklan soylenemez.
Pek c;:ok ahi onderi, mevlevidir. Fakat bekta9iligin
ve Ahi Evren ile yakm1 Gii19ehri'nin etkisiyle, ii egi-
lim ve dervilik etkisi artar. Ahi velisi Ahi Evren'e
kadar dayanan Kirehir tekkesi, yakm zamana ka-
dar bir bekta9i tekkesi olarak varhgm1 siirdiiriir. GU1-
::1ehri, bu tekkenin ba9mdadir. Ozellikle Osmanh do-
neminde bekta9ilik ve alevilik etkisi artar. Osmanh-
lar, daha once de belirtildigi iizere, kurulu9 donemin-
<le ahiligin giiciinden yararlamrlar. Birinci Murat,
136l'de Ankara'y1 ahilerden almca, 1366 tarihli bir
vakfiyesinden anla91ld1gma gore, ahilige girmi~;;e ben-
zer*. Ikinci Murat'a degin ahiler, siyasal balnmdan
etkin ki9iler olarak goziikiir. Fakat Osmanh'nm giic;:-
lenmesiyle ahilik geriler ve kaybolur. Arulik kuru-
mu, Taeschner'in deyi9iyle, dervilik kurumuna, bek-
ta9i tarikatma ve Osmanh lonca orgiitiine s1gimrn~.
XVI. Yuzy1l ba1 Osmanh fiituvvet yaz1Ian, ac;:1k 9ii
egilimi gosterir. Bu nedenle fiituvvet orgiitii, ulema-
" Orta Anadolu"da Eretna'dan sonra giic;lii bir devlet kuran
Kadi Burhanettin de (1381-1398), ahilerin giiciinden yarar-
lamr. Kadi, daha hilkiimdar olmadan once Ahi Isa, Ahi Nev-
ruz, Ahi Aliah, Ahi Muhammed, Ahi Nasreddin gibi giic;Hi
ahilerle iyi iliki kurar. Kayseri'ye saldirdigmda, daha once
elc;ilikte kulland1g1 Ahi Isa yr komutan atar. Zile yonetimini
Ahi 'Aliah"a verir. Ahi Muhammed ve Ahi Nasreddin i:iteki
kent ileri gelenleriyle birlikte S1vas'ta ayaklanmca, Kadi, yal-
mzca ahileri bagii;;lar.
2071
nm agir protestolanna yol agar. bte yandan Selguk-
lular zamam balayan fiituvvetin esnaf orgutlerine
ginnesi sureci geli~ir. XV. Yuzylla dogru, fiituvvet
ve esnaf loncas1 kavramlan, hemen hemen ayn1 an--
lamda kullamhrH 1;. Osmanlllar, kent ozerkligine son
verdikleri gibi, loncalan s1k1 devlet denetimine ahr-
lar. Fakat Ioncalarda ahi geleneginin ya9amasma
izin verirler. Ozellikle debbaglar, saraglar ve kundu-
rac1lar gibi deri i$1eriyle ugraf?an zanaat erbab1, fo--
tuvvetin dogrudan ard1h say1lmas1 gereken loncalar
grubudur. Bunlar debbag olduguna inamlan Ahi Ev-
ren'e pirleri olarak bagh kahrlar. Km1ehir'de tekke-
nin ba$mda Ahi Baba bulunur. Debbaglar, ahilik ge-
lenegi sayesinde oteki loncalar iizerinde etkinlik ka-
zamrlar. Ahi Baba'mn orgut liderligi, Anadol, Ru-
meli ve Kmm'da tammr. Ahi Baba, ya da adamlan
oralarda dola9ir. Padi$ahlar, Ahi Baba'lann mevki-
lerini bir<;ok kez, fermanlarla onaylarlar. 1818 tarih-
li bir belgede, Kir$ehir tekkesindeki Ahi Baba'nm
Osmanh ulkesinde ehl-i sanayi ve debbaglar" lon-
calanmn Sultan fermam ile $eyhi oldugu belirtilir
ve bunlar uzerine duac1, ahi baba, kethuda, yigitba-
1, halife ve ustaogullan atamanm babadan dededen
onlara ait oldugu a<;1klamrll 1 Evliya <;elebi, Edirne
debbaglanm Be:? bin Ahi Evren kogegi yigit,, diye
tamtir. 1651 Istanbul esnaf ayaklanmasm1 anlatirken,
.. once Sara<;hane'den ahiler, bayrak, davul ve kudum
kald1np ciimle diikkanlar kapand1 ve camiler kilit-
lendi der. Bati kapitalizminin gelii]mesiyle, XIX. Yiiz-
y1lda loncalar <;oker.

HIRiSTiY AN ZANAATCININ iSLAMLA$MASI

Gordugumuz iizere, Anadolu ahiligi, sufi gele-

neklerine bagh islami bir 6rglittlir. Ahilik, islam za-
naat<;1 orgiitleri arasmda yay1hrken, Anadolu'da,
6zellikle Denizli ve Erzincan gibi kentlerde <;ok sayi-
2072
da hiristiyan zanaat<;;1 vardir. Zanaat<;1 ahi orgutle-
riyle bunlarm ili$kileri nedir? Bu konuda pek az
bilgi vardir. Konya'da bir Rum yaz1ti, Rum ahiden
soz eder. Eflaki, Konya ve S1vas runud'u arasmda Er-
meniler bulundugunu yazar. Bu k1rmtl bilgilerden
bir sonuca varmak gu<; olmakla birlikte, S. Vryonis,
ahiligin ekonomik orgutlere ve kent proleteryasma
girerek hiristiyan kent nufusunu islam yapmakta
onemli rol oynadlg1m dii!'?linur. Ona gore, Rum ve
Ermeni riinud, bir sure dinine bagli kahr, ama za-
manla islam olur. islami <;evre, bunu ka<;m1lmaz k1-
Iar, ahi 6rgutlerindeki dervifi etkisi, bu sureci h1z-
land1nrM. Nitekim Konya'daki Ermeni riinud'unun
jslama gec;tigini Eflaki yazar. Yerli Iiinud ve zanaat-
<;mm islam olmas1, kentlerdeki ahi guciiniin h1zla
artmasm1 da belli bir 6l<;iide ac;1k1ar. Kentlerde ahi-
ler gibi onemli bir milis gucii meydana getiren me-
lez igdifiler giderek azahr, ahiler ise guc;lenir.

2073
 IV - TORKiVE SELCUKLULARI, BUVOK
SELCUKLULARDAN AVRI VOL IZLER

H1ristiyan 9evrede kurulan Konya Sel<;uklu Dev-

leti, etnik kompozisyon ve ahilik gibi Anadolu'ya oz-
gii toplumsal kurumlann yam sira, toprak duzeni,
devlet ve ordunun yap1s1 bak1mmdan da oteki Tiirk-
islam devletlerinden ve BU.yuk Sel<;uklulardan onem-
li aynhklar gosterir.

BiZANS ETKiSi

BU.yuk Sel<;uklu donemi Turk-islam devletlerinde

siyasal ve askeri,, hizmetler ile idari hizmetler ara-
smda a<;1k bir ay1nm vardir. Siyasi ve askeri hizmet-
ler, 9ogu Turk kokenli olan askeri kastm tekelinde-
dir. Askeri kast i<;inde Kiirtler de bir ol<;iide yer ahr-
lar. idari hizmetler ise, iranll ve Arap gibi yerli is-
lam halk elinde kahr. iki hizmet kategorisi biribirin-
den aynhr: Sivil hizmetlerden askeri hizmetlere ya
da askeri hizmetlerden sivil hizmetlere ge<;i~ pek en-
derdir.
Kanya Selc;uklulan da bu kurala uymaya c;ah11ir-
lar. iktidan ~linde tutan askeri kast, Turklerdendir.
Ne var ki, kole sistemiyle beslenen askeri kast i<;in-
de, Rum kokenli islamla1?t1nlm11? koleler agir basar.
idari hizmetlerde ise, hiristiyan yerli halktan yarar-
lanma, teknik gii<;liikler c;1kanr. Hiristiyanhk, sivil
yonetim hizmetlerine girmek i<;in bir engel degildir.
Sel<;uklu yonetiminde, noter,, ad1yla Rum katipler
2074
kullamhr. Guc;;:hlk, yerli halkm islami devletin dil ve
geleneklerine yabanc1 oluf}undan ortaya c;;:1kar. Kon-
ya. islam Devleti'nde resmi yaz1 dili Farsc;;:adir. Hu-
kuk dili, f}eriatla ilgili oldugundan Arapc;adir. Vergi
defterleri Arapc;;:a tutulur. Yerli halk, ancak, Arapc;;:a
ve Farsc;aya egemen oldugu ol<;i.i.de Sel<;uklu yone-
timinde yer bulabilir. Onun ic;;:indir ki, Konya Devleti,
komu islam Ulkelerinden -Ozellikle Iran' dan- yo-
netici ithal etmek zorunda kahr. Bununla birlikte,
iranh yonetici ithalat1, as1l XIII. Yuzy1lda yogunluk
kazamr. Daha once az <;ok islamlat;>ml yerli hiristi-
yan ailelerden yararlanmak gerekli olur. Ornegin
unh.i Gavras ai1esi, XII. Yi.izy1lda uzun sure vezirligi
elinde tutar. Konya Devleti, XII. Yi.izy1lda, y:ani yo-
gun iranh yonetici ithalinden once bi<;imlenir, belli
bah ozelliklerini kazamr. Aynca, Konya saray1 ile
Bizans saray1 arasmda yakm ili~kiler surer. Bu ne-
denle, Konya kurumlannm bic;imlenmesi incelenir-
ken, fetih ko~ullarmdan ve ihtiyac;;:lardan kaynakla-
nan kendine ozgi.i bir ic;;: gelif}menin yam sira, Dogu -
dan gelen Ti.irk-islam etkisiyle birlikte, y6resel gele-
neklerin ve Bizans kurumlarmm etkisini* hesaba kat-
mak gerekir.
* Bata Fuat Ki:iprlilU olmak iizere, birc;ok tarihc;imiz Anado-
lu Selc;uklu ve Osmanl1 Jrnrumlari iizerinde Bizans kurumla-
rmm etkisini yads1ma egilimindedirler. Bat1 tarihc;ilerinin
Tiirkleri <<Uygarllk dl$1 sayan haks1z ve-yanll:;; tutumlan lrnr-
:;;1smda bu tepki dogalsa da, daha serinkanll degerlendirme-
lere yi:inelmek gereklidir. Prof. Dogan Kuban, bu konuda :;;i:iy-
le der: Tiirkler, Yakmdogu'ya !]iiphesiz, bir bo kallb1 dol-
durur gibi hakim olmad1lar. Cografi mekan degi!}ikligi aym
zamanda bir sosyo-kiiltiirel ve ekonomik mekan degi9ikligi idi
ve yeni bir sosyal yapmm orgiitlemesi gerekiyordu. Bu de-
gime, islam i:incesi go(!ebe veya yan-gi:ic.ebe Tiirk tarihi ile,
esas karakteri yerle:;;mi!] toplum olan Osmanll Tiirk tarihi
arasmda, geni zaman ve mekan boyutlan ic.inde uzanan, bii-
yiik bir Tiirk Ortac.agmda gerc;ekle!}mi9tir. Ortac.agm en i:inem-
li i:izelligi, siirekli degi:;;me ve yeni sosyo-kiiltiirel bic.imlerin
yarat1lmas1d1r {VIL Tiirk Tarih Kongresi I. s. 283).
2075
TORKMEN ASKERiNDEN FRANK ASKERiNE

Orduda bile Bizans modelin]n etkisi, belirgin

bic;:imde ortaya c;:1kar. Selc;:uklu ordusu ilkin, ozerk-
ligini koruyan Tiirkmen gruplanndan toplama bir
ordudur. Turkmen disiplinsizligini yenmek, sad1k ve
Turkmen'in yabanc1 oldugu savaf] tekniklerini bilen
bir askeri giic;: meydana getirmek gerekince, Buyiik
Selc;uklularda ve oteki islam devletlerinde oldugu gi-
bi, islamla!?t1nlm1!? kolelere dayalI bir orduya yone-
linir. Kole asker sistemi, yine Buyuk Se!c;uklu mo-
deline uygun bic;imde ikta sahibi sipahi askeriyle ta-
mamlanir. Fakat daha sonra Bizans Devleti gibi, Kan-
ya Selc;uklulan da ordularma i.icretli hrristiyan bir-
likleri katarlar. Bizans'ta kale asker sistemi yoktur.
Fakat ucretli yabanc1 birlikler kullanma usuhi yay-
gmdir. Kanya Devleti de, Bizans'm etkisiyJe, bu yola
gider. Kilikya Ermeni Kralhg1 ve Trabzon Rum im-
paratorlugu gibi vasal devletJerin gonderdikJeri h1-
ristiyan birliklerinin yam sira, ucretli Frank asker-
Ieri, kendi !?eflerinin komutasmda, Selc;uklu ordusun-
da artan olc;iide rol oynarlar: Baba ishak'1 Kirf]ehir
yakmmda i.icretli hiristiyan askerleri yenilgiye ugra-
tir. 1242'de Mogol komutam Baycu'ya karf:?1 Erzurum'u
iicretli hiristiyan Frank askerinin komutam Istankus
savunur. Kosedag savaf]ma ii<; bin Frank ve Rum as-
keri katihr. Sonradan Bizans tahtm1 ele ge<;iren Mi-
hail Paleolog, Konya'ya s1gmmca, h1ristiyan askerle-
rinin kondistabhi atamr. islam devletlerinde emir-i
ahur,, ad1yla amlan kondistabh, atlardan sorumlu
komutandir. Konya Selc;:uklulan ise, Bizans kanahy-
Ja ge<;en bu Frank deyimini kullarnrlar. Rum soylu-
su Emir Komnenos, Selc;uklu ordusunda beyierbeyi
yap1hr. Goriildi.ig1.i i.izere, Selc;:uklu ordusu, Tiirk-islam
modelinin yam sira, Bizans modeline gore bic;imle--
nir.

2076
iSLAM-TURK-BlZANS SENTEZl

Biiyiik bir mimari, usti.i.n ta;; oyma, seramik ve

dokuma usluplan yaratan Anadolu Turk sanat1, islam
sanatmm sec;kin bir koludur, fakat islam sanatmdan
ac;1kc;a aynlan yanlan bulunur. Prof. Dogan Kuban'a
gore, bu basit bir yorum aynhg1,, degil, bir duyu
ve davrarn" aynhg1diri) 9 BU.yuk dekoratif emalar
ve motiflerin, buyuk fonksiyon tammlarmm Dogu-
d.an getirilmesine ka~m. Anadolu Turk sanat1, bol-
genin damgasm1 taIr: iran ve Orta Asya'da toprak
-0lan yap1 malzemesi, Anadolu'da taa doniilir. Bu
koklii degiim teknikleri, duzen ve bic;imleri de et-
kiler. Doguda rastlanmayan ortas1 moloz, d11 kes-
me ta duvar konstriiksiyonu, tugla ve ta alterne
duvar yap1m1, Roma ve Bizans'tan miras Anadolu
teknikleridir ve Turk c;agmda da bu teknikler yaar.
Ta kemer, ta;; tonoz, kiimbetlerdeki ta;; kiilah, yar1m
kubbe vb. ii;;in de aym :;;eyler soylenebilir. Teknikler
gibi, yerli duzen ve bic;imler de Anadolu Turk-islam
mimarisini etkiler. Prof. Dogan Kuban'a gore, Ku-
zey Anadolu lmagmdaki baz1 camilerde, Divrigi Ka-
le camii, Nigde Alaaddin, Amasya Burmah Minare
ve Gokmedrese Camii, hiristiyan mimari 9emalarma
uygun yap1lm19tir. Bu yap1lann hic;bir islam Ulkesin-
de e1]i yoktur. Ku9kusuz, kilise 9emalan cami olarak
kullamlmca baz1 degi9ikliklere ugrar: Ta9 kap1 ko-
nulur ve 6rtU sistemi degh:;ir ve di mimarinin bir
kilise goruntusuyle ilikisi kalmaz. H1ristiyan gele-
negi, bundan baka, Turk Ortac;agmda geli9en av-
lusuz, orta aydmhkh, mihrap onu kubbeli, ortusu
kubbe ve tonoz kan1m1 Ulucami tipini de etkiler.
Arap, iran ve Orta Asya camilerinin amlanyla or-
taya c;1kan yeni cami sentezine, bazilikal kilise an1-
lan da katlhr 100 Bunun gibi, i9lev ve ema bak1mm-
dan Orta Asya ribatlanyla ac;1kc;a ilikili olan Tiir-
kiye kervansaraylan, iran ve Orta Asya'daki ornek-
2077
Ierine hie;: benzemezler ve geni$ 61c;:u~e Selc;:uklu 011--
cesi yerli mimarinin ozelliklerini ta$Irlar. Ote yahdan.
Selc;:uklu dekorasyonunda, hatta Kanya surlannm
suslenmesinde, bitkisel ve geometrik motiflerin yam
sJra yogun bic;:imde kullamlan hayvan ve insan mo-
tifleri, Cahen'in deyif;)iyle, Bizantin modellerle birlik
te Orta Asya bozkir gelenekJerini yans1tir101 .

DEVLET, ASKER! KASTIN ELiNDEDiR

Selc;:uklu sanati gibi, Selc;:uklu kurumlan da, hem

Dogu, hem BatI etkilerini ta9ir. Vryonis, Turk kurum-
1annm islam, Turk, Bizans kurumiarmm bir sente-
Zi oldugunu soyler 102 Gerc;:i Anadolu Selc;:uklularmda
bir islam devleti olarak list yap1 kurumlan islam mo-
delini yans1trr. SultanlI, vezirli devlet yap1s1, divan-
lan ve gulam Ckolel sistemi oteki islam devletlerin-
den pek farkh degildir. Ekonomik ya9am ile ilgili dii-
zenlemeler ile balk kUlturunde* fae, yerel etki artar.

* iskender fethinden beri, Anadolu, Suriye, M1sir ortak bir

killtiirel alan meydana getirir: Suriye ve M1su gibi eski Roma
ve Bizans eyaletlerinde geli~en islftm kurumlan, Ttirklerin ge-
li~inden c;ok once Roma-Bizans etkisini ta~1r. Bu nedenle, Bi-
zans kurumlarmm islftmiyet arac1hg1yla dolayh etkisinin ya-
m sira, Anadolu'da dogrudan dogruya dolays1z etkisi soz ko-
nusudur. Osmanh vergi ve t1mar sisteminde dolays1z etki a~1k
t1r. Konya Sultanllg1 ic;in bu konularda, daha az kesinlikle ay-
m $ey soylenebilir. Ekonomik ya$amda ise, Ttirkc;eye Rumca-
dan gec;en sozciikler, yoresel etkinin onemini belirler. Bal-
kanlar ve Anadolu tanmmm ilk dogme arac1 olan dfigen ba$-
ta, pek c;ok tanm terimleri Tiirk.;;eye girer. Uski.il, kerpeten,
takunya, kalafat, kiremit, tugla, bodrum, temel, mermer, z1m-
para, tistilbe<; vb. gibi zanaatla ilgili terimler, Anadolu koken-
lidir. Baklava, borek, pastirma, $i$ kebap vb. ile tanman Turk
nrntfag1, rak1s1yla birlikte. Orta Asya'ya degil, Anadolu ve
Akdeniz bolgesine aittir. Vryonis'e gore, Ttirklei?en Anadolu'da
Bizans yuksek ktilttirii yok olursa da, eski halk kfiltilrti ya-
;;;ar. H1ristiyan azizleri He Ttirk azizleri karu~ir. San Saltuk St.
Nicholas ile, H1z1r ilyas St. George ile, Elvan <;elebi St. The-
2078
Bununla birlikte, Anadolu Devleti, Buyuk Selc;uklu
ve oteki islam devletleri modeline gore, baz1 ozellik-
ler gosterir. brnegin sultamn veziri, Mogol oncesi
donemde onemsiz bir ki9idir. bteki islam i.ilkelerinde
gori.ilen Nizamiilmiilk benzeri kudretli vezirlere Ana-
dolu'da rastlanmaz ve c;;ogunun adlan me<;hul kahr.
Yerli hiristiyanlardan islam olanlar vezir yap1hr. Ba9-
ka islam devletlerinde bulunmayan sivil kokenli Per-
vane, gorunu9e gore vezire yakm onem ta9ir. Per-
vane, miilk, ikta ve sair arazi i9leriyle ugra9makta,
bunlarla ilgili muameleleri yapmakta, men9ur ve be-
ratlan haz1rlamakta, defterleri tutmaktadir. Sultan-
la yakm11g1 gerektiren bu gorev, biiyiik kudret ve
zenginlik saglamaya elveri9lidir.
Sivil yonetimin ba91 olan vezirin zay1fhg1, kOle
kokenli askeri kastm agirhgzm artmr. Askeri kast,
eyalet valiliklerinin yam sira, saray hizmet ve un-
vanlanmn <;ogunu elinde tutar. Aynca BU.yuk Sel-
c;;uklu'da bulunmayan sultan vekili CnaipJ, askeri
kasttan sec;ilir. Naip'in sultanm yoklugu ya da has-
tahg1 sirasmda gec;;ici olarak m1, yoksa surekli bi-

odore ile birles.tirilir. XIX. Yiizy1lda dahi, yore h1ristiyanlari,

Hac1 Bektas.m tiirbesini St. Charalambos'un tttrbesi sayarlar.
XV. Ytizy1lda Sinassus Rum h1ristiyanlar1 Hac1 Bektas. !:)erefi-
ne dinsel. Wrenler diizenlerler (The Decline of Medieval Hele-
nism, s. 485). Mevlevilik gibi Anadolu'da ortaya cikan Turk
tarikat1 bektailigin Orta Asya ;?aman geleneklerinin yam s1-
ra. hiristiyan doktrin ve pratikleriyle ilikili oldugu ileri sli-
riiliir: Tann, Muhammed, Ali ur,;lusti ile h1ristiyan li<,;Iilsti, On-
iki imam ile Oniki Havari, Isa ve Bahm Sultan'm dogUU, be-
kar ve evli rahiplerle babalar arasmda paralellik kurulur.
Ayin-i Cemdeki arap ve ekmek, h1ristiyan etkisine bagla-
mr.
Bizim ancak dokunup ger,;mek zoruuda kald1g1m1z Anado-
lu Tiirk ktiltiirtintin kokenleri sorunu, arat1nc1lanm bekleyen
hayli bakir bir konudur. Fakat bu kadari bile, eski Anadolu
ki.Uti.irtintin biiyiik katk1sm1 sezdirmeye yeterlidir. 6te yandan,
XIII. ve XIV yuzy1llar Anadolu klilttirtinti aydml!ga r,;1kara-
bilmek i<,;in, bektailik oz~llikle incelenmelidir.
2079
<;:imde mi onun yetkilerini kulland1gi a91k degildir.
Ne var ld, naip, yine asker kokenli olan atabey ile
birlikte, devletin iki onemli ki11isidir. Yine askeri s1-
mftan beylerbeyi, ilk bakl11ta askeri !?eflerin, yani
emirlerin en biiyugu ve ordu bakomutam gibi go-
riiniirse de, ayrn anda birden c;;ok beylerbeyi buluna-
bilir. Uc;;tald Turk.men beylerinin iizerine atanan as-
keri ef de beylerbeyi diye amhr. Bu beylerbeyi, Ti.i.rk-
men ya da kale kokenli olabilir. Boylece beylerbeyi
sayis1 c;;ogahr. Aynca atabeyler de, hizmetinde bu-
lundugu Selc;;uklu prensi adrna ordu birliklerine ko-
muta ederler. Beylerbeyleri, bu nedenle, askeri sm1-
fm oteld onde gelenlerine bir iistiinliik saglayamaz-
lar. Bununla birlikte, onde gelen askeri efler, itti
fak ic;;inde bulunduklan siirece, su1tanlan denetim
altmda tutabilirler, mevkileri sayesinde biiyuk ser-
vetler edinebilirler. Ulu Keykubat gibi gil<;lii sultan-
lar, ger<;ekten guc;; sahibi olabilmek ic;;in on plandaki
askeri efleri servetlerinden ve mevkilerinden ko-
parmak durumunda kahrlar.

ANTiFEODAL MERKEZiYET<;i DEVLET

Askeri kast, eyaletlerin yonetimine egemendir.

Her eyaletin ba kasabas1, askeri komutanm idari
merkezidir. Askeri komutan, Tiirk<;e suba~1. Farsc;;a,
serle9ker ve Arap<;a $ahne adlanyla amhr. Halk gi-
derek onlan sahip, emir, bey diye gag1nr. Ne var ki,
Konya Sultanhg1'nm bu eyalet sahibi askeri komu~
tanlan, Buyiik Selc;;uklulardan farkh olarak, eyalet~
lerinde si.i.laleler kuramazlar. Daha once goriildugii
uzere, Biiyii.k Sel<;uklularda eyalet ikta1 alan askari
l;)efler, kiic;;iik hi.iki.imdarlara donilf,;;urler. Ozellikle hir
Selguklu prensine atabey se<;ilen askeri $0fler, Sel-
c;;uklu sultanlarmdan <;ok daha gii<;lu hiiki.imdarlar
durumuna yukselirler. Anadolu'da ise, atabeylik ku-
rumu bulunmakla birlikte, uygulamas1 smirh kallr
2080
 ve atabeyler eyaletlerde gui; sahibi olamazlar. Kon-
ya Sultanhg1, eyaletleri her an gorevden alabilecegi
suba$1lar, yani askeri valiler eliyle yonetir. Eyalet ik-
tama ender gidilir ve eyalet ikta sahiplerinin, orada
tum otoriteyi elinde tutmasma ve hanedan kurma-
ya yonelmesine izin verilmez. Bu nedenle Biiyiik Sel-
~klu Devleti, merkezin eyaletlerde otoritesinin za-
yifhgi ve irsi eyalet yoneticilerinin varhgi anlamma
feodal * bir nitelik kazamrken, Anadolu Seli;uklu
Devleti, antifeodal bir evrim gosterir, daha dogru
bir deyi$le, merkeziyeti;i bir devlete doni.i.$i.ir.
Selr:;uklular ilk yerle$me doneminin kan$1khkla-
nm atlatip Anadolu'nun siyasal birligini saglama yo-
lunda ilerlerken, askeri $eflere irsi eyalet iktalan ver-
mekten kac;;mirlarsa da, de~letin ailenin ortak mah
oldugu yolundaki eski Ti.irk geleneginin etkisinden
kurtulamazlar. Bununla birlikte, bu ilkenin sistem-
li bir uygulamasma gitmezler. Kom$U Danifjmend ve
Mengi.i.cek devletlerinde, eyaletler, hiikiimdar ailesi
arasmda paylafj1hrken, Seli;uklularda prenslere ozerk
eyaletler dag1tm11 smirh kahr. ilk 'seli;uklularda yal-
mzca Malatya Seli;uklu Prensligi, ozerk bir eyalet
olarak goziikiir. Sultan Mes'ut doneminde, Bizans'tan
yeni ele gec;;irilen sm1r eyaletleri durumundaki An-
kara ve <;ank1n ile Suriye smirmdaki Marafj bolgesi
Seli;uklu prenslerine verilir. Ancak ihtiyar K1hq 'Ars-

* Baz1 tarihc;ilerimiz, ilretim ili;;kilerini hesaba katmadan,

merkez ile eyaletlerdeki siyasal giic. sahiplerinin ili;;kilerine
bakarak feadal ya dot feadal almayam devletten soz eder-
ler. Buna gore, merkeziyetc.i devlet. feadal degildir, ama irsi
eyalet iktalarma dayall alan merkeziyeti<;likten uzak devlet,
feodal niteliktedir. Bu tammlamaya uygun bic;imde, soz kanu-
su tarih<;ilerimiz, Biiyilk Selc.uklu Devleti'ni feodal sayarlar.
Anadolu Selc;uklu Devleti'ni, Bilyilk Sel<;uklu Devleti'nin kil-
c;iik karde:;;i diye dii;;i.indilklerinden, Kanya suitanllg1'na da
feadal etiketini yap1:;;tmrlar. Oysa Biiyilk Selc;uklu Devleti
feodal ise. merkeziyet~i Kanya Devleti, bu dar anlamda an-
tifeodaldtr.
5111 2081
 Ian, eyaletlerin aile arasmda genel bir payla$masma
gider. Ba$kent Konya'y1 kendine ayirarak ulkeyi 1I
prense dagit1r. Prenslere verilen eyaletler, K1lu; Ars-
lan'm divanma kaydedilir ve prensler askerleriyle
birlikte y1lda bir kez K1hc; Arslan'm huzuruna gel-
mekle yUkumlu tutulur. Bu, Batmm apanaj,, siste.-
mine benzeyen, fakat Turk bozkir geleneginden kay-
naklanan feodah bir geli$medir. Ne var ki, payla$-
ma daha yetmi$lik K11Ic; Arslan'm saghgmda kabul
gormez. Tek eyalet verilen oteki prenslerden farkh
olarak S1vas ve Aksaray gibi iki eyalet alan buyuk
ogul Kudbettin, kendisini sultan aday1 sayarak zor-
Ia Konya'ya yerle$ir. G1kan ic; savaf} sonunda, prens-
lerden biri otekilere ustiinliigunii kabul ettirerek si-
yasal birligi saglar. Gerc;:i Keyhiisrev, ogullanna Ma-
latya ve Tokat'1 apanaj olarak verirse de, oglu Key-
kavus, apanaj sisteminin son kalmtilanm ortadan
kald1nr. Ijatta Erzincan Mengucek, Erzurum Selc,;:uk-
lu, Sumeysat Eyyubi vasal devletc,;:iklerine dahi son
verilir. Her zaman gorevden ahnabHen askeri ko-
mutanla.r, bu eyafetlere vali atamr. Erzurum ve Er-
. zincan'1 yitiren vasal prenslere ve Alanya'y1 teslim
eden Rum soylusuna, Aksaray, Kir!]ehir ve Ak!]ehir
ikta olarak b1rak1hr. Arna ikta terimi kullamlmakla
birlikte, bu eyaletler gerc;ek iktalara donii$mez. Eya-
letlerde Selc;uklu Devleti'nin denetimi kalkmaz ve bu.-
ralan ev.latlara gec;irilemez. Nitekim k1sa bir sure
sonra, iic,;: eyalet de Selc,;:uklu sultanma doner. Artan
Mogol tehlikesi kar1smda, askeri birlikler:inden ya-
rarlanmak ic,;:in Harizmli komutanlara verilen Erzin~
can, Amasya, Larende, Nigde gibi eyaletler, gerc,;:ek
ikta'ya daha yakla$Ir. Fakat buralan bile Selc,;:uklu
Devleti'nin yonetiminden tam c;1kmaz. Zaten Harizm-
li hanlann yonetimi c;:ok k1sa surer. Harizmlilerin ay-
rilu~1yla, bu eyaletler de sultana doner.
Uc;larda goc;:ebe Turkmen topluluklannm duru-
mu biraz farkhdir. Tiirkmen topluluklanmn efleri-
2082
 ne m;larda serbest9e dola$abilecegi bir arazi parc;as1
ikta ad1 altmda tahsis edilir. Bu arazinin i<;:inde bu-
lundugu eyaletin ve orada y~ayan yerle$ik yerli hal-
km yonetimi ona verilmemekle birlikte, Tiirkmen $0...
fi, kendi toplulugunun yonetiminde ozerk kahr. U<;-
taki mevkileri, Ti.irkmen $eflerine geni$ serbesti sag-
Iar. Zira Tiirkmenlerin c;ogu, Selc;uklu smir bolgesi
i<;inde degil, Bizans, Ermenistan ve Selc;uklu sm1rla-
n ustiindeki idari bak1mdan bu devletlerin hic;birinin
otoritesinin tam y(irumedigi bolgelerde ya~lar.
Tiirkmen !;?e{leri bask1ya ugraymca, duruma gore, bu
ii<; devletten birinin arazisine s1gmarak serbestilerini
korurlar. Bununla birlikte, Tiirkmenleri denetim al-
t.ma almak ic;in, Selc;uklular, Tiirkmen bolgelerine ya-
km kentlere beylerbeyi unvamyla, Tiirkmen koken-
li olmas1 gerekmeyen, merkeze bagh askeri komutan-
lar yerle$tirirler. Turkmenler, Bizans arazisinde ge-
ni$ledik<;e, askeri komutan da karargah1m daha ile-
riye ta1?1yarak, Tiirkmen'i denetim altmda tutmaya
i;:ah$ir. Tiirkmen geni$lemesiyle birlikte, Antalya, De-
nizli, Ermenek, Kutahya, Afyonkarahisar vb., Kon-
ya'ya bagh askeri komutanlann merkezi olur. Bu po-
litika bai?an saglar. Baba ishak ayaklanmas1 sayil-
mazsa, XIII. Yuzy1lm ilk yansmda Turkmen topluluk-
lan disiplin altmda tutulur. Tiirkmen iizerindeki bey-
lerbeyleri de, merkeze baghhktan c;1kmazlar.
Goruldiigu iizere, Mogel istilasmdan oncct, XIII.
Yiizy1lda Selc;uklu Devleti, gorevden almabilen aske-
ri valiler eliyle yonetilen hayli merkeziyet<;i bir ya>
p1ya sahiptir. Eyaletlerde arazi sahibi zengin ve kud-
retli aileler ortaya <;1kmakla birlikte, eyalet yoneti-
minin bunlarm eline gec;mesine ve siilaleler kunrtala-
rma izin verilmez. Nitekim Mogollar onunde ugra.-
mlan 1243 Kosedag yenilgisinden sonra, eyaletlerde
devletten kopmaya yonelmi$ herhangibir hareket go-
rlilmeyi$i, Konya Sultanh~'mn uzun suredir izledigi
2003
cantifeodal politika ile a<;aklanabilir*. Mogol done-
minde de, devlet ileri gelenlerinin gorevlerini yapa-
bilmek i<;in gerekli paray1 saglamak bahanesiyle, eya-
letleri aralarmda paylamalanmn diren<;siz gerc;ek-
leebilmesi, eyaletlerdeki feodal guc;lerin merkez kar-
1smdaki zay1fhg1 ile a<;1klanabilir.

ARAZi SiSTEMi: DEVLET MULKiYETi

Konya Sultanhg1'mn arazi bak1mmdan ku<;iiklii-

gu ve bir Orta Anadolu devleti olarak kalmas1, Sel-
QUklu arazisinden ge<;en ve anerni gittik<;e artan ulus-
lararas1 ticaretin merkezi bir orgiitlenmeyi gerekli
k1lmas1 ve kolayla11tirmas1, devletin merkeze bagh
iicretli bir orduyu surekli besleyebilecek zenginlige
sahip bulunmas1, merkeziyet<;ilige y6neli11in nedenle-
rini ac;1klayabilir. Toprakta devlet miilkiyetinin genel
kural olarak kabulii de, merkezi gu<;lendiren en onem-
li nedenlerden biri say1labilir.
Gerek Bizans'ta, gerek islam devletlerinde ozel
miilkiyetin yam sira, devlette toprak mUlkiyeti var-
d1r. Fakat Turklerin Anadolu'ya geldigi donemde Bi-
zans'ta devlet miilkiyeti iyice gerilerni11, buyuk ozel
malikaneler kurulmu11 bulunur. Halife Devleti'nde
de, fethedilen ulkelerde devlete mal edilen arazi, top-
ragm i11lenmesi ko11uluyla miisliimanlara verilir. Ka-
tia denilen bu tip iktalar, 011ii.r odeyen islam ozel mul-
kiinden aynlmaz. Ote yandan fethedilen Ulkelerde,
pek i;ok ekili arazi eski sahiplerinin elfnde ozel miilk
olarak birak1hr, bunlardan hara<; vergisi almakla ye-
tinilir. Boylece islam devletinde, toprakta ozel mul-
kiyet yaygm, devlet mii.lkiyeti ise smirh kahr. Bii.-
veyhogullan ve Sel9uklular doneminde yaygmla~an
askeri ikta sistemi, kural olarak, miilkiyet yap1smda

* Mogol gelisiyle ancak w;lardaki az i;;ok ozerk olan TUrkmen

efleri, ozerk beylikler kurmaya yonelirler.
2084
bir degi$iklik meydana getirmez. ikta, devlete ait ver-
gi alma hakkmm a,5keri kii?iye birak1lmas1 anlamma
gelir. Arazi sahibi eskiden devlete odedigi vergiyi,
bu kez ikta sahibine 6demi$ olur. Maverdi, sultanin
miilkiyet hakkma dokunma yetkisi bulunmad1gi:in
yazar103 . Buyuk Selc;uklular bu klasik islami c;erc;eve
ic;inde kahrlar ve onlarm ulkesinde ,, miri deni'len
devlet arazisi, ozel miilkiyete gore onemli ol<;ulere
ula.f?maz. Halife NasJr, Guney iran'da ozel mulklere
sahiplenmeye kalk1$ll1Ca, $iddetli tepki]er]e kar$Ila-
$Ir.

TOPRAK REJiMiNDE iSLAM MODELiNDEN

AYRILMA

Anadolu Selc;uklularmda ise, arazrnm buyuk bo-

Jiimii miridir, yani devlet miilkiyetindedir. Bu, top-
rak rejiminde klasik islamdan onemli bir aynh$I ser-
giler. Prof. Osman Turan, bu aynhga ilk dikkati c;e-
ken bilim adam1dir. Prof. Turan, f?Oyle der:
Eski islam ulkelerindeki turlu kokenlerden ge-
len ve miilkiyeti devlete ait bulunan birtak1m top-
rakJar var olmu$ ise de, bunlar devletin ozel toprak
miilkiyetine mudahale eden bir politikasmm sonucu
olarak meydana gelmemi$ ve bu gibi topraklarm mik-
tan azahp c;:ogalmakla birlikte, hic;bir zaman, Tur-
kiye'de oldugu kadar memleketi kapsayan bir oram
bulmam1$tir 104
Anadolu Ti.irkleri, Bizans'tan fethettikleri arazide
miri toprak sistemini kurarlar. Eskiden islam olan
Guneydogu Anadolu bolgesinde ise, klasik islam sis-
temini korurlar*.
* Prof. Osman Turan, Osmanll doneminde Ktirtlerin oturdu-
gu baz1 Dogu illerinin miri toprak1ar rejiminin dI:?mda birak1-
h~1m, daha once isiam smirlan i<;ine girmi~ bulunrnalan do-
lay1siyle, isliim hukukuna gore saptanm1~ hukuki durumlarmm
Sel~uklular zamamnda kabul edilmi~ olmas1yla ac;1klar (Bel-
leten 47, s. 551).
2085
 Anadolu'da, klasik islamdan ve BU.yuk Selc;:uklu-
lardan farkh olarak, miri toprak rejiminin ortaya <;1-
ku~ma yol ac;:an ko9ullar nelerdir? Sorun tam bir ay-
dmhga kavu9turulmu9 olmaktan uzaktir. Prof. Os-
man Turan, miri sistemin kokenini, eski Turk bozkir
geleneklerine baglamay1 dener. Bozkirm goc;:ebe ka-
bile duzenine gore, otlaklar kabilenin ortak miilkiye-
tindedir. Kabilelerin meydana getirdigi birlikte, ya-
ni devlette kagan, birligin ve ona ait ortak miilkiye-
tin de temsilcisidir. Bu Turk bozkir anlay191, yurt se-
c;:ilen Anadolu'da da surer ve tiim memleket, sultan
miilkiyetinde say1hr 1". Prof. Tan er Timur ise, Ger-
men ve Selc;:uklu ornegi arasrnda paralellik kurarak,
a$iret yap1larmm tam c;:oziilmedigi bir a$amada, top-
rakta ortak miilkiyetin evrensel bir olgu oldugunu
ileri siirer 10 a. Timur'a gore, Ana.dolu'ya gelen Turk-
men a$iretleri, topragm ortak mUlkiyetine dayah koy
cemaatlan Ckomiin) halinde yerle9irler.
Bu gorii9lerin gerc;:ege yakla9trg1 pek soy1enemez.
Ku9kusuz, toprakta ozel mi.ilkiyet, goc;:ebe' topluluk-
lara hayli yabanc1dir. Anadolu'ya bag1ms1z askeri
$eflerin liderliginde boliik-porc;:iik gruplar halinde go-
c;:en Tiirkmenler, bir boliim tanm arazisini otlaklara
donu9tiiriirler. Yazhk-k19hk yerler, gidi9-geli9 yollan,
askeri $ef denetimindeki goc;:ebe toplulugun ortak kul-
lammma ac;:11Ir. Toplulugun kendine ait sayd1g1 bu
geni9 arazi ic;:inde yerli tanmc1 koyliiler bulunabilir.
Bu koyliiler, eskisi gibi c;:iftliklerinde tanm yaparlar,
fakat kendini bolgenin egemeni sayan goc;:ebe toplu-
luga iiriinlerinden belli bir pay verirler.
Bu askeri 9eflerin, sultan ile ili~kileri c;:ok gev-
ijektir. Aralarmda bir bag bulundugu durumlarda,
bu, araziyle baglant1s1z olarak ki~i ya da gruplarm
sultana baghhk ili9kisidir. Sultan ne araziye sahip-
tir, ne de Tiirkmen askeri ~efleri iizerinde yeterli
otorite kullanabilir. Kanya Sultanhg1'nm miri toprak
sistemine ve merkeziyetc;:i devlet yap1sma ula~abil-
2086
mek i<;in Orta Asya bozkir geleneklerine uygun bu
durumuu' koklu bi<;imde degigtirilmesi' gereklidir. Ni-
tekim Anadolu'nun siyasal birligini gerc;:eklegtirmeye
yonelen Sel<;uklu sultanlan, bunu yaparlar: S1mr
bolgelerine, ormanllk ve daglik araziye yerlegtirdik-
leri Tiirkmen topluluklanm disiplin altma ahrlar. Bu
topluluklara ortak kullamlan belli araziler tahsis edi-
lir ve ic;: iglerine mudahaleden kac;:m1hrsa da, bulun-
duklan bolgeyi yonetme hakk1 ellerinden ahmr. Yo-
netim, Tiirkmenleri denetim altmda tutmak rve ver-
gilerini toplamakla yukumlU, merkeze bagh askeri
~eflere birak11Ir. Turkmen arazisindeki h1ristiyan ta-
nmc;;i koyler, Tiirkmen denetiminden <;:1kanhp merke-
ze baglamr.
Tiirkmen topluluklan, Sel<;uklu Devleti'nin belli
bagh tanm bolgelerinin d1$ma itilirler ve Tiirkmen-
lerin hayvanc1hktan tanmc1hga gec;:igleri yava!'] olur.
XIII. Yiizy1l sonlarma dogru bile, Selc;uklu Devleti'-
nin tanmc1 ha1k1, yerli koylii.lerdir. 0 tarihlerde ya-
zan Selc;uklu tarihc;isi, devlet gelirlerinin en biiyl.ik
boliimiinun Cizye *den, yani hiristiyanlarm odedik-
leri vergiden sagland1g1m belirtir. Miri arazi sistemi,
esas itibariyle, bu yerli hiristiyan koyliilerin ekip bi.c;:-
tikleri araziyi kapsar.
Prof. 'f.aner Timur'un kamtlamaya c;ahf]t1gmm
aksine, bu koylerde komun yap1s1 ve komunal uretim
bic;imi c;oktan c;oziilmii$ bulunur. Unlii Bizans tarih-
';isi Ostrogorsky, VIII. Yiizy1l tanm yasasma, mali
belgelere ve Teb kadastrosuna dayanarak, toprakta
ortak mulkiyetten bireysel tasarruf bic;imlerine pek
eskiden gec;ildigini kamtlar 10 '. Esasen gerek Bizans,

" Klasik islamdc>. ci~ye, hiristiyanlardan alman kafa vergisi-

dir. HaraG ise, hiristiyanlarm arazi vergisidir. Fakat gerek
Sel<;uklular, gerekse Osmanlllarda cizye yerine hara<;, haraG
yerine cizye cleyimi s1k s1k kullamllr. Bazen de cizye, bura-
da oldugu glbi, hen:1 arazi vergisini, hem de kafa vergisini
kapsar.

2087
 gerekse Selc,;uklu ve Osmanh sisteminde temel vergi
birimi, Qiftliktir. Giftlik, bir <;ift okuzun i9leyebile-
cegi olc,;ude, verimliligine gore 60-80 donumden 150
dom1me kadar degi9en bir a'ile i9letmesidir. Giftlik
sisteminin, ancak komiina1 mi.Ukiyetin i:;ozUlmesiyle
ortaya Q1kabilecegi ac,;1ktir*.
Selc,;uklular Anadolu'ya geldiklerinde, Bizans'ta
devlet arazisi geni9 olc,;i.ide ozel ellere gec,;mif? bulu-
nur. Her yerde ozel ordular besleyen bi.iyiik arazi sa-
hibi kudretli aile!er egemendir. Bu kudretliler, arazi-
lerinin ba9mda oturmazlar, genellikle Istanbul'da ya-
garlar ve topraklanm kahyalar eliyle i9letirler. Kud-
retliler, ufak aile i$letmelerinde c;ah9an ozgur koyli.i-
leri serfle$tirirler, bir c;e9it toprak kolesi durumuna.
du9iiruTler. Selc;uklu fatihlerin geli9iyle, kudretli ara-
zi sahipleri kac;1p giderler. Arazi sahipsiz kahr. Koy-
liiler, Bizans doneminde yitirdikieri c,;iftliklerin miil-
kiyetini yeniden elde edemeden, buyi.ik araziler Sel-
<;;:uklu Devleti'ne gec,;er. Bu, islam hukukuna uygun
du9er. Halife Omer, Irak fethi sirasmda, bir bollim
araziye ganimet olarak savaf?<;1larm el koymasrna n-
za gostermez ve bu arazinin islam Cemaati'ne, yani
devlete ait oldugunu ilan eder. Prof. Osman Turan'a
gore, Selc,;uklular, k1yas yoluyla Halife Omer'in mi-
ri sisteminden yararlanm19 ve islam hukuku ile orfi
Ti.irk hukukunu uzia9t1rm1$ olabilirler10;;. Boyle bir
uzla$tirmaya gerek kalmadan bile, hlristiyan lllkede
fethedilen ve daha onceden hukuki durumlart sap-
tanmam19 olan arazi, islam hukukuna gore devlet mi.il-
ku, yani miri say11Ir. Oyle goriini.ir ki, islam ve boz-

" Taner Timur, Marxm bir sezi;; olarak ortaya att1g1 komti-
nal miilkiyet-despotik devlet baglant1sm1, Osmanlr Devleti'nin
despotik nitelikte oldugunu kamtlamak ii;in, kulland1g1 bel-
geler uygun dti;;medigi halde 1srarla vurgular ve her yerde
komtinal mtilkiyetin varl!gm1 arar. Bu saplant1, Timur'un Turk
tarihi ile ilgili bir<;ok pe;;in yarg1y1 duzelten Osmanll Top-
Lumsal Dtizeni adll degerli incelemesini k1s1rla~t1rmaktadir.
2088
kir hukuklarmdan <;:ok, kan~1la$tlklan kogullar, Ser--
<;:uklu Devleti'ni miri arazi sistemine yonelmeye zor-
lar. ilk fetihler sirasmda, yalmz hiiyiik arazi sahip-
lerinin degil, pek <;:ok koyliilerin de kar,;:t1klan ya da
imparator tarafmdan k1y1lara gotiiriildukleri goru-
liir. Ekilen geni$ araziler bO$ kahr. Bizans ve Ha<;:lI
sava$larmda, Selr,;:uklu-Danimendli miicadelelerinde
yerli halkm toptan surgiiniine s1k s1k rastlamr. Sel-
<;:uklu Devleti, gerileyen tanm1 canlandirmak i<;:in,
kOID$U ulkelerden h1ristiyan koylU getirtip yerle$tir-
meye buyuk onem verir. Aynca, Iran'dan akan Tiirk-
men oymaklannm iskam soz konusudur. Arazide dev-
let mtilkiyetinin kabuhi, bu geni r,;:aptaki go<;:, surgiin
ve iskan hareketlerinin gerr,;:eklei;;tirilmesine oJanak
saglar*.
Miri sistemin ilk yerleme doneminden itibaren
uygulanmasma ger,;:ilip ger,;:ilmedigini bilmiyoruz. Ca-
hen, istatistik bilgi yok, ama devletin ilk istila de'-
virlerinden itibaren, buyiik bir boliim araziyi kendi-
sine ayirmas1 olas1dir,, der 10n. Bildigimiz, 1231 Ahlat
arazi say1mmm da kan1tlad1g1 uzere, en gee;: XIII.
Yuzy1l balarmda miri sistemin tam yerletigi, vergi
ama<;:lanyla Anadolu arazisinin genel say1mm111 ger-
c;ekle9tirildigidir. Oyle goruni.ir ki, Konya Sultanhg1,
* ilginctir ki, Osmanll Kanunname'lerinde de, islam hukuku-
nun h:;i.rac ve Or odeyen iki c;ef)it ozel arazinin yam s1ra, miri
arazinin ortaya GlklI, pratik nedenlere baglarnr. OsmanlI miri
sisteminin kuramc1s1 ~eyhtilislam Ebussuud Efendi ve oteki
yazarlar, miri arazinin kokeninin harac;; arazisi oldugunu, ama
sahibi oltince mirasc1lar arasmda c;ok ufak parc;alara boltinen
arazinin vergisini toplamanm gtic;;llik yarattigm1, bu nedenle
topragm c1plak mtilkiyetinin devlete verildigini belirtirler.
Prof. Osman Turan, Osmanll arazi yasalarmm, Fetih sirasm-
da ne harac;, ne de o~r arazisi say1larak temlik edilmeyen ve,
miri denilen arazi deyiini, Selcuklular donemi miri arazinin
meydana geli~ini ac;;1klayan bir formtil sayar. Prof. Turan'a
gore, Osmanh fethinde Anadolu mtisltiman oldugundan, fe-
tih sozunden murad, Osmanll fethi degil, Selcuklu fethidir!'
<Belleten 47, s. 553).
2089'
 bireysel miilk konusu olmayan araziyi, devlet millkil
sayar. Ancak go<;:ebe ve hayvanc1 topluluklar i<;in or-
tak kullamlan araziler ay1nr, fakat bunu da gittik<;e
s1nirlar.

TOPRAKT A OZEL MULKiYET

Miri .11razi sisteminin kurulmas1yla, kii<;i.ik <;ift-

ligini yitirerek kudretli feodal efendilerin serfi olan
tanmc1 l;uristiyan koylU, belki angaryalardan ve <;e-
$itli dayamlmaz yiikiimliiliiklerden kurtulur, fakat
c;:iftliginin . sahibi olamaz. Ger<;i c;:iftligini miilkii gibi
tasarruf eder, oliince arazisi genellikle ogluna ge<;er,
ama bu toprag1 satamaz. Hatta toprag1 bo$ birakmak
ya da aynhp ba$ka yere gitmek hakkmdan yoksun
kahr. Koylii, arazi say1m1 sirasmda saptanan belli
oranda vergiyi, devlet temsilcisine ya da devletin
odiillendirdigi hak sahiplerine oder. Vergi memurlan
ve hak sahipleri, koylunun urununden onceden sap-
tanan miktarm iisti.inde pay alamazlar. Ibn Bibi, ik-
ta Sahiplerinin iftt;:iden bir kU$ kanad1 fazla istemde
bqlunmalarma olanak yoktu der. Vergi ya da rant
miktan, iiriiniin ii<;te birini bulur. Karatay'a ait iki
vak1f koyiin <;iftliklerinden iiriinlerinin be$te birinden
fazla pay almmamas1 vak1fnamede belirtilir. Fakat
bu arazi vergisinin d1$mda, c;:e$itli orfi vergiler dev-
letc;:e ahmr. Ciftc;:inin vergi yiikii hafiflemese bile,
devletc;:e bir olc;:ude korunmas1, devletin tanm \ire-
timini artirmak i<;:in hiristiyan c;:ift<;:i iskan etmesi,
onlara tanm ara<;:lan vermesl, vergi kolayliklan sag-
lamas1, Sel9uklularm hi<; degilse yiikselme donemin-
de, koyliinun durumunun az c;:ok iyile$tigini gosterir.
Nitekim kendi istekleriyle birc;:ok hiristiyan koyhi, Bi-
zans arazisinden Selc;:uklu iilkesine go<; eder.
Koylu kitlesi, i$ledikleri topragm mulkiyetinden
yoksun tutulmasma kari}m, toprakta ozel miilkiyet
kalkm1!'] olmaz. Ozellikle kent ve kasabalar c;:evresin-
2090
deki arazi, tarla, bag ve bahc;;eler, oteki islam mem-
leketlerinde oldugu gibi, bugiinku anlam1yla ozel
miilkler olarak kahrlar. Ulu Keykubat ile karde9i Key-
kavus arasmdaki taht mucadelesi sirasmda, bir emir,
Keykavus'a kar91 Nigde halkrnm destegini kazanmak
ic;;in U gerekc;;eyle halkm bag ve bahc;;elerini gec;;ici
olarak satm almak ister:
- Eger Keykavus'un askerleri kenti ku9atirken

bag ve bahc;;eler harap olursa, benim mulki.im harap

olur. Eger ,ben kazamr ya da yenilirsern, miilkler ye-
niden sizin olur.
;Kent ve kasaba yakmlarmdaki bu tarla ve bah-
<;eler, vergisi odenmek ko9uluyla, tam mUlkiyet ko-
nusudur. Hatta sultanlar bazen bu ozel mulklerin ver-
gilerini bile kald1nrlar. Ikinci Keyhusrev, Diyarbakir
halkmm nehir kenarmdaki tarla ve bahc;;elerine vergi
bag191khg1 tamr.
Selc;;uklu dbnemi vak1f belgelerinde, kby ve kasa-
ba yakrn1armdaki islam ve hiristiyan mulkleri bzen-
le gbsterilir. brnegin Karatay Kervansaray1 Vakfiye-
si'nde, Kayseri c;;evresinde sultana ait devlet rnUlk-
lerinin yam sira, Agop, Minas, !stepanos, Sinanettin,
Hi.isamettin vb. mUlkleri, vakfedilen kby, c;;aylf ve tar-
lalarm smirlanm belirtmek amac1yla say1hr. Esasen
vakfedilen mallann. islam hukukuna gore vak1f son-
suza dek sureceginden, bzel mulk olmas1 gerekir. Sel-
c;;uklu emiri Altun-aba, 1201 tarihli vak1f senedinde,
kendisine ait uc;; kbyu vakfettigini ac;aklar1l Karatay
vakfmda da, bu emir, i.inhi kervansaray1 ic;;in pek c;;ok
ozel mli.lki.i.nu vakfeder ve vakfedilen mulk gelirle-
rinin artan bbliimuyle yeni araziler satm almmasm1
ister. Vak1f belgesi eki, vak1f geliriyle satm alman
sulak tarlalan ayrmtilanyla bildirirrn.
Miri sisteme karg1n varhgm1 surdiiren 6zel ara-
zi miilkleri, sultanlarm miri araziden ozel ki9ilere
yaptiklan bag1glar ve sati9larla <;ogahr. Ornegin Key-
k.ubat, Alanya'y1 teslim eden Bizans V alisi'ne !c;; Ana-.
2091
 dolu'da bir eyalet ikta eder, aynca birkac; zengin ko--
yu ona mulk olarak verir. Bu, hizmet ktff$lhg1 miilk
koyler bag191dir. Sultanlarm beylere ve zenginlere
koyler sattrg1 da goriihir. Ornegin izzeddin Keykavus,
Seferihisar' a bagh Bogus koyiinii Emir ismail' e 50
sultani altma, Amasya ilarslan koyunu ba9ka bir
emire 300 sultani altma satar. Bu sab9lar, kad1 ve ta-
mklar huzurunda, islam hukukuna uygun bic;imde
gen;:ekle9tirilir. Prof. Osman Turan, miri araziden
aynlan bu ozel miilkler uzerinde tam miilkiyet olma-
d1gm1, miri topraklar vergilerinin ozel ki9ilere bira-
k1lmas1yla yetinildigini ileri siirerse de, bunlar oteki
ozel mulklerden pek aynlmazlar. Nitekim ~eri tem-
Iik belgelerinde, soz konusu miHkiin sahibi tarafm-
dan satilabilecegi, vak1f, hibe ve irs edilebilecegi be--
lirtilirm. MUlkiyet hakkma getirilen tek s1mrlama.
ozel miilke donu9en bu eski miri arazi iizerinde ya-
9ayan koylUlerin stattisuniin korunmas1dir. Rea ya. i9-
ledigi topraktan uzakla9tinlamaz ve onun urununden
eskiden devlete verdiginden daha biiyuk bir pay is-
tenemez. Bu ozel ml.ilkler zamanla vakfa donu9urler.
bzellikle Mogol doneminde, aile miilklerinin gi.ivenli-
gini garantilemek amac1yla vak1flar c;ogalir. bteki
islam ulkelerinde vak1f1ar genellikle ozel m iilkten
yap1ld1g1 halde, Anadolu'da vak1flarm c;;ogu miri ara-
zi kokenli ozel mulklere dayamr.

ASKER! iKTA SiSTEMi

Miri arazinin varhg1, oteki islam ulkelerinde

yaygmla9an askeri ikta sisteminin Anadolu'da uygu-
laml}1m kolayla9tinr. Fakat gorunul} odur ki, Konya
Sultanhg1'nda ikta sistemi s1mrh bir uygulama bu-
lur. Daha once gordugumuz uzere, ikta sozciigu r;;ok
farkh durumlan kapsar. BU.yuk Selc;;uklular donemin--
de, eyalet yonetimleri, ozerklik ve irsilik kazand1g1
olc;:ude ikta ad1yla amhrlar. Bu eyaletler i;erc;evesjn-
2092
,de, ath askere, ~ag1nld1gmda kendi donat1m1yla gel-
mek ko~uluyla bir koy ya da mezramn vergi geliri-
nin maa9 olarak birak1lmas1 da ikta deyi9iyle kar91-
lamr. Konya sultanlan, yeni siilalelerin kurulmas1na
yol ac;an ozerk eyalet iktalan meydana getirmekten
kac;mirlar. Hatta Erzincan ve Erzurum prensleri ic;in
yaratilan Kir9ehir ve Ak9ehir iktalarmda dahi, mer-
.kezi y6netim, idari ve mali haklannm 6nem1i bir bo-
liimunu korur. Kenya Sultanhg1'mn tutumu, Kars ve
Van bolgesi Ermeni prenslerine, ic; Anadolu'da prens-
likler bag19layan Bizans imparatorlarmm davram-
~mdan farks1zdir: imparatm::luk, oralardaki yonetim
haklarmdan vazgec;mez ve Ermeni prenslerin olu-
'munden 5onra, prensligi Bizans memur-valilerinin
yonetimiue gec;irir. Kanya sultanlan da eyalet iktala-
nm, subliJ.$1 denilen askeri valilerin yonetiminde mer-
.keze baglarlar.

Suba91 yonetimindeki bu eyaletlerde, askeri ik-

ta sahibi sipahiler bulunur. Askeri ikta, Buyiik Sel-
9uklu'da, devlet miilkii sm1rl1 oldugundan, ozel ara-
ziden verilir. Devlet, bu ozel arazi uzerindeki vergi
hakkm1, askeri hizmete kar91hk maa9 olarak sipahi-
ye devreder. Konya Sultanhgi'nda ise, arazi devletin-
dir. Askeri ikta, bu devlet arazisinden yap1hr. Fakat
devlet, sipahiye bu arazinin mulkiyetini vermez. Si-
;pahi, birc;ok durumda bir koy buyiikliigune bile ulai;;-
mayan iktamda, onun koyli.isu CraiyetJ say1lan eki-
cilerden devletin ald1g1 vergiyi kendi adma topla-
makla yetinir. Hatta bazen devlet, verginin tamam1-
m bile birakmaz. Aym koyluden hem sipahi, hem dev-
let vergi ahr. Sipahiden ikta1 her an geri almabilirse
de, uygulamada askeri hizmet yiikiimliilugunii yerine
getiren sipahinin iktamm almmas1 pek goriilmez.
Hatta ikta, onun ohimiinden sonra evlatlarma bile
,gecebilir. Fakat sefere gelmeyen sipahi, iktam1 yiti-
,rir. Sefer .;:agns1 uzerine, sipahi, buluridugu eyaletin
2093
askeri valisi suba~1 komutasmda sefere katilmakla;
yiiki.iml iid ur.
Tarihc;;ilerimiz Osmanh ordusunun belkemigini
meydana getiren sipahi askerinin, Selc;;uklularda da
benzer bir rol oynad1gm1 diil?linme egilimindedirler ..
Prof. Osman Turan, Keykubat zamanmda 12 bin ki-
1

ilik merkez askeriyle birlikte 100 bin kiiye ulaan

Selc;uklu ordusunun biiyiik c;ogunlugunu sipahi de-
nilen ikta askerinin meydana getirdigini ileri siirer113
Fakat Sel<;uklu belgelerinde bu kli<;iik iktalara ve si-
pahilere pek az atif vardir. Hatta tek tiik baz1 kay1t-
lar bulunmasa, Konya Sultanhgi'nda sipahi iktamm
var olmad1gina inamlabilir*. Sipahi iktai hakkmda
herhangibir istatistik bilgi yoktur. Yalmz devletin
egilimi, giic;lendigi olc;iide ucretli asker besleme, hat-
ta iicretli Frank askeri kullanma yolundadir. Dev-
let, bu iicretli askere para verebilmek ic;.:in miri arazi'
gelirini sipahi yerine kendisi toplama ve sipahi ik-
talanm az say1da tutma durumundadir. Bu nedenle,
askeri ikta sisteminin komu islam iilkelerine go-
re, Konya Sultanllg1'nda <;ok daha dar olc;.:iilerde uy-
guland1g1 diiiiniilebilir. Nitekim, C. Cahen bu go~
riitedir. Prof. Osman Turan da Anadolu Selc;uklula-
nmn katk1smm, askeri ikta alamnda degil, miri sis-
temde oldugunu vurgular:
Bizce Selc;uklulann .toprak alamnda yaptig1 ye~
nilik, toprak idaresinden, yani askeri iktalann kurul-
masmdan c;ok, toprak hukukunda, yani Turkiye'de
ozel toprak mfilkiyeti yerine devlet miilkiyetinin Cmi--
rD uygulanmasmda goriilmii1?tiir 114
Bununla birlikte, Mogollarm geli~iyle miri arazi

"' Prof. Mario Grignaschi ~oyle yazar: 1Baz1 sultan mensur--

lari olmasa, Selc;uklu Anadolu'sunda, emirlerin bilyilk iktalarm1D
yaru s1ra kilc;iik iktalarm var oldugundan kusku duyulabilir:-
(VI. Turk Tarihi Kongresi, s. 212).
2094
ve askeri ikta sistemi t;;.oker. Kudretliler, devlet ara--
zisini ozel miilklere donu1;1tiirurler. U9larda Tiirk-
menler ise, beylikler kurarlar. Beyliklerde miri arazi
ve askeri ikta sistemi gec;erlik kazamr.
~imdi bu geli$meleri gorelim.
 V- MOGOL i~GALiNDE ANADOLU

Mogollar, BU.yuk Selc;uklularm yapt1g1 gibi, es-

'kiden beri iran ve Arap dunyas1 ile baglantih bulu-
nan Guneydogu Anadolu d1mda, Anadolu'da bir fe-
tih amac1 gutmezler*. Kosedag1'nda Sel<;uklu ordu-
sunu darmadagm etmelerine kar$m, Konya Sultan-
llg1'm harac; odeyen bfr vasal devlet olarak tutmak~
la yetinirler. Bu yolda ilk anlaf}may1 Selc;uklu veziri
Miihezzibi.iddin Ali yapar. Odenecek hara<;, zengin
Kenya Devleti i<;in onemsizdir. Memluk tarih<;isi Ay-
ni'ye gore, Mogollara her ytl 350 bin dirhem nakit,
10 bin koyun, bin s1gir, bin at, bir miktar katir ve
deve, av kopekleri, sirmalI kumalar, ipekliler yolla-
nacakir. Sultan K~yhusrev IT., Mogel hanmm sad1k
vasali kald1g1 ve harac1 odedigi surece, ic; i$lerinde
serbest kalacakt1r. Ne var ki, bu serbesti daha iin
bal}mda, Mogollar guvendikleri Sel<;uklu yiiksek me-
murlanmn istedikleri gorevlere atanmalanm sagla-
diklan i<;in, az <;ok k1s1tlamr. Ornegin Vezir Muhez-
zibiiddin'in Mogol komutam Baycu ile anlamasm1
yeterli saymayan Sultan Keyhusrev, Karakurum'da-~
ki Biiyiik Han'm BatI Asya'daki temsilcisi olan Volga
boylanndaki Batu Han'a anlaf}may1 onaylatmak isier.
Eski vezirlerden Isfahanh Semsettin, Batu Han'a yol-
* Hukuken bir sure Selcuklu yonetiminde goziikse bile, Gil-
-:neydogu Anadolu, Hiilagu Han'dan ba~layarak dogrudan Mo-
gol yonetimine gec;:er. Mogollar, Dogu Anadolu'yu ikl askeri
. eyalete aymrlar: Merkezi Musul olan Dlyarbaklr eyalett ve
merkezi Ahlat olan Van bolgesi eyaleti.
::2096
lamr. $emsettin, vasallik anlaqmasm1 onaylatir. Ama
i$ bununla bitmez. Isfahanh $emsettin, Batu Han'm
ona Nizamiilmiilk unvamyla, Anadolu'da kendi ad1-
na hiikiim yetkisi verdigini gosteren ozel bir yarhk
Cfermanl ile Konya'ya doner. Sultan, yarhk uyann-
ca, $emsettin'i tam yetkili vezir atama durumunda
kahr. Ona hem altm kalem, hem de murassa kmh
ktlu;;:,, vererek, hem sivil, hem de askeri yonetimin
tam yetkili ba1 bulundugunu belirtir. Oysa daha
once, genellikle medreseden c;akan kalem sahibi, fa-
kat k1llc;tan yoksun Selc;uklu vezirleri, askeri sm1f
karq1smda onemsiz ki$iler olarak kahrlar. Bu tip ve-
zirlerden Isfahanh $emsettin, Mogol Ham'mn yarh-
g1 sayesinde, Selc;:uklu Devleti'nin sultandan da kud-
retli yoneticisi durumuna gec;:er. Sultanm oliimii ve
ogullarmm heni.iz kiic;:iik ya$ta bulunu$U, vezirin dik-
tas1m kolayla$tlnr. Olen sultamn en biiyiik oglu, bir
Rum papazmm k1zmdan dogma izzeddin Keykavus
heniiz yedi ya$larmdachr. Yine bir Rum k1zmdan diin-
yaya gelen ortanca oglu $ehzade Riikneddin Ktl1<;
Arslan ile Giirci.i prensesinden dogan ki.ic;i.ik ogul Ala-
addin Keykubat, daha da ufak ya$tadrrlar. Sultan
Keyhii:srev, olmeden once, annesi Giircii prensesi ol-
dugu ic;:in kiic;:i.ik ogul Alaaddin Keykubat'1 dogar
dogmaz veliaht atar. Ne var ki, Vezir IsfahaRll $em-
settin, merkezdeki birkac;: ileri gelen askeri ki$i ile
anlaarak biiyi.ik ~hzade izzeddin'i tahta oturtur.
Vezir $emsettin, daha sonra, kentlerde giic;lenen ahi
orgiitlerinin de destegiyle, ilkin i$birligi yapt1g1 bu
a.skeri ki$ilerin c;:ogunu ortadan kald1nr ve Sultan' -
m annesiyle de evlenerek diktatorliigunu kurar. Bu
ki!;?ilerden ancak Saltanat Naibi yap1la.n Karatay ile
Tugra-i Baba $emsettin Mahmut, diktatOr vezirin su-
yuna giderek mevkilerini korurlar. Vezirin diktas1 ve
debdebeli yaqay11?1 iki yll kadar surer. Arna Mogol
destegini yitirince, kudretli vezir, Karatay tarafmdan
Konya ahilerine oldurt\ilur.
5112 2097
MALI SOMURGELE$ME

Vezirin talihinin ters doniiii, yeni sultamn Bu

yuk Han'a sadakatm1 bildirmek iizere Karakurum'a
c;;agnlmas1yla balar. Mogollar, Anadolu Sultam'nm
Biiyiik Han Giiyiik'iin tahta c;;1k1 toreninde hazir bu-
lunmas1 ve biat etmesi ic;in israrh davramrlar ve
Konya'ya ardarda elc;iler yollarlar. Bu elc;::iler, aym
zamanda Selc;::uklu Devlei'nin Mogollara odedigi yil-
hk haracm artinlmasm1 isterler. Vezir, haracm ve
armaganlann c;::ogaltilmasm1 kabul eder. Boylece sul-
tan'1 Karakurum'a gonderme istegini gec;::itirebilece-
gini umar. Sultan izzeddin yerine, ortanca karde
Rukneddin K11I9 Arslan'1 bol armaganlarla Karaku-
rum'a yollar. 0 siralarda Anadolu'da bulunan Do-
miniken papaz1 Simon'un yazd1gma gore, harac;::, dart
kata yakm artinlarak 1 milyon 200 bin dirheme 91-
kanhr. Konya Sultanhg1, bunun d1mda Mogol'a her
y1l 500 ton ipekli kuma, 500 deve ve 5 bin kiic;iikba
hayvan verecektir. Zengin Sel<;uklu Devleti ac;::1smdan
bu miktar harac; bile belki fazla onemli degildir. Fa-
kat ard1 kesilmeyen elc;::ilik kurullarmm giderlerinin
kar1lanmas1 ve siirekli armaganlar yollanmas1, Mo-
gol haracm1 dayamlmas1 giic;:: miktarlara ulatlnr.
Ornegin y1lhk harac1 1,2 milyona c;::1karma anlama
s1 ya,pmak iizere Konya'ya gelen Mogol elc;ilik ku
rulunun Selc;uklu hazinesinden odenen giderleri, a-
rap ve ekmek d1mda 600 bin dirhemi bulur!

l$BiRLiK<:;;i VEZiRiN SONU

Bu agir giderlere katlamlmas1 da, Kanya Sulta-

m ile vezirini kurtarmaya yemez. 1246 yazmda Ka-
rakurum' a varan Riikneddin K1h<;: Arslan'm atabeyi
Bahaddin Terciiman, Biiyuk Han'm destegini kazan
may1 ba!]anr. Vezir $emsettin Volga boylanndaki
Batu Han'm, atabey Bahaddin ise Biiyl.ik Han Gii-
2098
yuk'un destegine sahiptir. Atabey, vezmn Han'm
onaym1 almadan izzeddin'i Kanya tahtma gec;:irdigi-
ni, me9ru almayan davram9lar ic;:inde bulundugunu
Guyuk'e anlatir. Buyiik Han, Karakurum'a gelmeyen
Sultan izzeddin'in tahttan indirilmesi, yerine Riik-
neddin'in gec;:irilmesi, vezirin olduriilmesi ve Bahad-
din Tercuman'm vezir yap1lmas1 ic;:in yarhk diizenle-
tir. Yarhgm uygulanmas1 amac1yla BU.yuk Han, Sel-
c;:uklu prensi ile atabeyini iki bin ki9ilik bir Magai
kuvvetiyle birlikte Anadalu'ya yallar. Her ne kadar
Batu Han'dan Yarhk sahibi Vezir Isfahanh $emset-
tin, Biiyiik Han'dan da bir yarllk elde edip durumu-
nu saglama almak kayg1s1yla bir yakmm1 Anadolu
vergisiyle birlikte Daguya yallarsa da, gee;: kalm1_9
alur. Karakurum'dan donen Selc;:uklu kurulu, S1vas'-
ta Rukneddin'i Selc;:uklu Sultani ilan eder. S1vas Sul-
tam, Biiyuk Han'm yarhgmm uygulanmas1, yam
Kanya Sultam'nm tahttan indirilmesi ve vezirinin
o!diiriilmesi ic;;in ba9kente adamlar yollar. Konya, bu
sira askersizdir. Onemlice bir muhaf1z birligi, Ana-
dolu vergisini gotlirmek iizere iran'a gitmi9tir. Bab
uc;: bolgesinde ise, tehlikeli bir Ti.irkmen ayaklanmas1
vardir. Ahmet adh bir Ti.ikmen,* Ulu Keykubat'm
* Bu Turkmen ayaklanmas1 hakkmda bir fikrimiz yoktur. C.
Cahen, Dominiken papaz1 Simon'da ad1 gec;en Tiirkmen Co-
terinus (Kutbeddin?) ile Ahmet'in aym ki~i olabilecegini ileri
surer. Ne var ki, Simon, Coterinus olay1rn 1243 Kosedag boz-
gunundan hemen sonra meydana c;1kan genel bunallma or-
nek olarak anlatir ve ayaklanmanm yenik du$en Sultan Key-
husrev'i devirmeyi amac;lad1g1m ozellikle belirtir. Bu ayaklan-
ma ic;el bolgesindedir. Birkac; y1l sonra patlak veren Turk
Ahmet ayaklanmas1 ise, Bat1 ucundadir ve Sultan Keykavus'u
hedef ahr. Nejat Kaymaz, iki ayn Turkmen hareketinin soz
konusu oldugunu ileri surer ki, bu, gerc;ege daha yakm go-
zukur (Pervane, s. 39). Prof. Osman Turan, Coterinus'u Kara-
man Bey diye yorumlamak isterse de, yalda~1m, zaman bak1-
mmdan uygun dii!;)mez. iki Tiirkmen hareketi bast1rillrsa da,
ayaklanmalarm sonu gelmez. Tiirk Ahmet ayaklanmasmdan
biraz sonra, C. Cahen'in Vayuz diye okudugu bir Ti.irkmen
~efi daha ba~ kaldmr.
2099
 oglu aldugunu iddia ederek, Kanya tahtim ele ge-
c;irmek amac1yla ayaklamr. Vezir, tahtI tehdit eden
Tiirkmen ayaklanmasm1 bastirmak uzere, ardunun
d1mda kendi ozel muhaf1zlan alan ucretli K1pc;ak
ve Kurt askerlerini bile uc; bolgesine gondermek za-
runda kahr. Sultan Kill<;; Arslan'm elc;ileri, BU.yuk
Han'm yarhgma sahip alarak Kanya'ya ulatlklann-
da vezir savunmas1zdir. Saltanat Naibi Celaleddin
Karatay, yarhgm hie; degilse vezir ile ilgili bOlumiinu
yerine getirir: Kanya ahi delikanlllanm silahland1np
vezirin evini bast1nr. Vezir, Batu Han'm vezirlik yar-
bgi ile birlikte kendisine verdigi hil'ati giyerek sal-
drrganlan durdurmay1 denerse de, hil'at bir i:;;e ya-
1 ramaz. ~udretli vezir bir kaleye hapsedilir. Hapiste

iken, yard1m i<;:in gizlice Batu Han'a bavurmay1 ba-

anrsa da, bu.tun mallannm yeri zarla soyletildikten
sanra, Isfahanh Vezir, ikencelerle olduruliir CMart
1249).

KONYA'DA IDARi REFORM,, DENEMESi

Karatay, sultanhgm kudretli kiisi alarak ortaya

c;1kar. Karatay, Ulu Keykubat'm sirda9hgma yukse-
len bir Rum koledir. 0, kaynaklarda a9ir1 dindarllg1
ve zahidligi nedeniyle oviilur. Ebu'l-Ferec, onun me-
ru cinsel ili$kiden ve et yemekten bile kac;md1g1m
yazar. Karatay, bata Konya medresesi ve Kayseri-
Elbistan yalu uzerindeki kervansaray olmak i.izere
pek c;ok vak1f yapar.
Rum kokenli bu Selc;uklu devlet adam1, ol<;ulU ve
uzlatlnc1 bir kiilige sahiptir. Mogollarla iyi gec;in-
meye buyuk ozen gostermekle birlikte, BU.yuk Han'-
m K1hc; Arslan'1 sultan aayan yarhg1m, karde~Ieri
uzlal'}tirarak yumuatmaya, bu yoldan Mogol bask1s1-
m hafifletmeye ve ulke biitiinliigunii korumaya c;a-
l~1r. Karatay'm buldugu formiil, ii<;: kardein ortak-
Ia9a saltanat siirmesidir. Kill<; Arslan'm el9isi Hoten-
2100
Ii Kadi Cemaleddin'e formiilunii r;;oyle ac;1klar:
- Buyiik karde9 dururken ki.ic;iigiiniin sultan
olmas1, r;;eriat ve orfe uygun diir;;mez. Uc; karde$in
birlikte tahta c;1kanlmasi ve iki bin Mogol atlmm ge-
ri gonderilmesi gerekir".
Kadi, bu c;oziimu uygun bulur ve Kibe;: Arslan'1
da bir sure ortaklar;;a saltanat surmeye raz1 eder.
Arna emirlerinin bask1s1yla Mogol destekli K1hc; Ars-
lan c;:abuk fikir degi9tirir ve saltanatI yalmz kendisi
ic;in ister. Anlar;;mazhk. Aksaray yakmmda silah zo-
ruyla c;oziihir. Yenilen K1hc; Arslan, Karatay'm for-
miiliinii kabul eder ve iic; karde$ birlikte saltanat
tahtma otururlar. Karatay, Atabek-i Rum, yani Sel-
c;:uklu Atabe'yi unvamyla lie; karde9in atabeyi olur.
Vakfiyelerde, ondan "Ebu'l-muhik ve's-selatin, yani
Sultan ve hiikiimdarlarm babas1,, diye soz edilir.
Gerc;:ekten ortaklaa saltanat gibi ir;;lernesi guc; bir
formiH, ancak as1l kudreti elinde tutan Karatay'm
i.i<; sultanm iistUnde tek otorite kurmas1yla gec,;:erlik
kazamr. Karatay, kendisine bagh kole kokenli komu-
tam Yavtar;;'1 beylerbeyi, Tiirkmen kokenli Arslan-
dogmur;;'u Emir-i ahur" mevkilerinde tutarak devle-
tin tek sahibi olur*. Anadolu Selc;:uklu gelenegine uy-
gun bigimde, vezirlige ilmiyyeden Nahcivanh Kadi
Necmeddin'i atar. Kadi, Mogollarm hazineyi yagma
ettikleri bir s1rada, maa9larda biiyuk k1smt1 yap1l-
mas1 krn:?uluyla vezirligi kabul edebilecegini bildirir.
Vezir maar;;1 olarak kad1, gi.inde 2 dirhemden yiida
720 dirhem maa9 alacaktir. Oteki devlet adamlarmm
da bu 6lc,;:uye uygun bic;imde maa9lan ayarlanacak-
tir. Bu koktenci maa9 indiriminin nas1l bir direni~
" Karatay'm Rum kokenli iki karde$i Rumta$ ve Karasungur
da belgelerde, btiytik emir:> ve btiytik emir ve sipahsalan
unvanlanyla ge<;er. Karasungur, 20 y1l Denizli Valiligi yapar
ve bu eski Rum kentini islam yap1tlanyla dolduran ilk- Sel-
i;uklu yoneticisi olur. Bu yap1tlar arasmda Akhan en tinltisti-
dtir. Btiyuk Emir Rumta$'m da medreselerL mescidi ve za-
viyesi vard1r.
2101
yaratacagmI bilecek deneye sahip bulunan Karatay,
ortalama bir formi.ile kad1y1 raz1 eder: Kadi, Konya
Devleti'nin gec;:mi~ tarihinde en iyi ve en gozi.itok ve-
zir tanman ilmiyyeden Miihezzibi.iddin Ali kadar ma-
~ alacaktir. Bu eski vezirin y1lhk maa1 40 bin dir-
hemdir*. Oteki devlet biiyiikleri ve askeri komutanlar
da, daha once ald1klari maam yans1yla yetinecek-
lerdir. Kadi Necmeddin, boylece vezir olur. Ne var
ki, bu tasarruf onlemleri, bir iyiniyet gosterisinden
ibaret kahr. Saraym israfh ya::?ant1s1 surer. Memur
kadrolan i~irilir. Ulu Keykubat'm adamlanndan
Diyarbakir askeri komutam Altun-aba, Kayseri'ye
geldiginde Karatay'a israftan ve memur enflasyonun-
dan yakmir:
- Biiyiik padi::?ahlardan olan Sultan Alaaddin' -

in kudretli ve azametli devrinde iki terci.iman ve dort

mi.in::?i'den Cyaz1c1) c;:ok kullamlmad1g1 halde, siz bu
harac;:guzar ve zillet devrinde bunun on katim har-
c1yorsun uz ... Maalarda tam tasarrufa gidilmelidir".

FEODALiZME YONELi$

Bu sert uyan, Altun-al;>a'mn oldi.irtlilmesinden

baka ie yaramaz. Esasen artan Mogol mi.idahalele-

* Prof. Osman Turan'a gore, o gilnlerde orta bir ailenin ge-

<;imi i<;in 300 ila 600 dirhem yeterlidir. Vakfiyelerdeki maa
miktarlan bun.u dogrular (Belleten 47, s. 37). Nitekim vezir
yap1lan ilnlil bir kad1 y1lda 720 dirhemle yetinmek ister. De-
mek ki, Selguklu yiiksel-;: memurlannm maao;lari, ortalamanm
<;ok ilstilndedir. En kanaatkar vezirin maal 40 bin dirhemdir.
Ucretsiz orduyla io;e balayan Mogollarda, Hilliigu'dan sonra
tilmen komutanma 60 bin dirhem odenir, giderek bu maa 3
milyon dirheme <;1kar. Binba1 maaI 6 bindir. Yiizba(;1, on-
bal ve erler ise, eit 600 dirhem al!rlar. Vezir maal 9 milyon
dirhemdir. Sivil bakanllk memurlar1 1,8 milyon dirhem ahr-
lar (Z.V. Togan, Mogollar Devrinde Anadolu'nun Iktisadi Va-
ziyeti, TUiTM I, s. 38). Bu <;ok yilksek Ucretler, haraca bag-
lanan mali somUrge illkelerin s1rtmdan saglamr.
2102
ri, bir mali reforma olanak b1rakmaz. Bir yarhkla
vezir atad1g1 Isfahanll $emsettin'in olduriildugurn1
ogrenince, Batu Han, SOTU$turma a<;almas1 ve oldii-
rulen vezirin elkonulan mallarmm hesabmm veril-
mesi ic;:in bir elc;:ilik kurulu yollar. Batu Han'm des-
tegi gelince, Isfahanh'mn yanda$lan seslerini yuk-
seltirler. Bask1 altmda kalan Kadi Necmeddin, kurtu-
luu vezirligi birak1p Halep'e kac;:makta bulur. Ka-
ratay, Batu Han'1 yat1$tlrmak uzere, olduriilen vezi-
rin yakmlanndan Baba $emsettin Mahmut'u arma-
ganlarla Batu'nun Volga k1y1smdaki Saray ba$kenti-
ne yollar. Mogel destegiyle Anadolu'da mevki kapma
c;:abasmdaki bir k1s1m S~lc;:uklu yiiksek memurlan,
Tugra Divam'nm bamdaki Baba $emsettin'in pe$i-
ne tak1hrlar. Oldurulen vezirin mallanmn ve kam-
nm hesab1, bol armaganlarla gec;:i$tirilir. Kar$1hgm-
da Batu Han yarhg1 ile, bu SelGuklu memurlan, dev-
letin yiiksek mevkilerini payla$irlar. Yarhk, Baba
~emsettin'i vezir, Sinop'taki Denizler Emiri'ni Salta-
nat Naibi, Malatya yoneticisini anz Cbir c;:e$it savun-
ma bakam) yapar. Yuksek Adalet Komiseri duru-
mundaki Emir-i dad, <;arum eyaleti askeri komu-
tanhgm1 Batu Han'dan ahr. Karatay, yarhg1 yerine
getirir. Bu, SelGuklu Devleti'nde yeni ve onemli bir
gelimedir. Selc;:uklu Devleti'nde gorevlilerin maa-
Iarmm hazineden parayla odenmesi genel kuraldlr.
Son zamanlarda maam yam sira, baz1 yiiksek go-
revlilere, ek maa olarak ufak bir eyaletin iktamm
verildigi goriillir. Fakat esas, para ile odemedir. $im-
di Mogol destegiyle devlet ileri gelenlerinin eyalet-
Ieri maa$lan kar1hg1 olarak aralarmda paylatikla-
n goriiliir. Saltanat Naipligi, Savunma Bakanhgi,
Adalet Komiserligi gibi onemli merkez gorevleri yuk-
lenmi bu kiiler, bakentte oturmazlar, feodal prens-
lerin fieflerine c;:ekiliine benzer bic;:imde, kendilerine
ait sayd1klan Sinop, Malatya ve <;arum eyaletlerin-
de otururlar. Merkeziyetc;:ilikten uzaklama anlamma
2103
bir feodalle$ffi0 ba~lar. Devlet gelirleri, eyalet sa-
hibi ileri gelenlerin eline gec;er.

BiZANS VE MOGOL YAN LISI SULTANLAR

SAVA$/

Mogel yonetiminin c;ok ba~hhg1, i~leri daha da

kan$t1nr. Batu Han'm yam s1ra, Biiyiik Han'm Azer-
beycan'da oturan bolgede gorevli komutam Baycu
Noyan da Anadolu yonetimine aym bi9imde kan$Ir.
Ornegin henuz gene; ve onemsiz bir askeri $ef olan
gelecegin iinlii Pervanesi Muineddin Siileyman, Er-
zincan askeri komutanhgm1 (suba$I) guc;IU emir To'"
rumtay'm elinden koparabilmek i<;in Baycu'ya gider.
Gene; askeri $ef, 1243 Kosedag yenilgisinden sonra
Baycu ile barn;; anla$mas1 yapan Vezir Muhezzibud-
din Ali'nin ogludur. Ali, Baycu'nun yamndayken bir
ara yitirdigi vezirlik koltugunu, buyuk bir olas1hkla
Mogol komutanm yarhg1 Ue, donii!?te elde eder. Gem~
SUleyman, babasmm yakmhg1 sayesinde, Baycu'dan
Erzincan askeri komutanhg1m alacagma inamr. Uc;
sultanm atabeyi Karatay'm Konya'da kukla durumu-
na dii$lirdiigii Batu Han yarhkh vezir Baba Semset-
tin de, Muhezzibuddin Ali'nin yeti$tirmesi ve akra-
bas1 oldugundan, ailenin Baycu ile dostlugundan ya-
rarlanmak ister. Baycu'nun yamndaki SUleyman'a,
Konya durumunu jurnal eden ayrmtih bir mektup
yazar. Mektup, Karatay'm eline gec;er. Karatay. ve-
ziri gorevden ahr ve Antalya kalesine kapar. Konya
Kad1s1 Rey'Ii izzeddin'i vezir atar.
Olay1 ogrenen Baycu, Baba $emsettin'i hapisten
c;1karttinr. $emsettin, Baycu'nun yamna gider. Bay-
cu'nun Selc;uklu Devleti iizerindeki bask1s1 artar.
Haks1z para istekleri, armaganlar c;ogahr. Gidip ge-
len Mogol elc;ilerinin agirlanmas1 zorlaIr. Selc;uklu
Devleti, miktan belli hara.cm ch$mda, miktan beJir-
siz ve her an c;ogalarak odeme giiciinii a!'?an ikinci
2104
bir hara<; odeme durumundadir. Karatay ve Rey'If
veziri, Mogol haracm1 belli bir rakama baglatmak
i<;in Karakurum'daki Biiyiik Han'a bru]vurmaktan
ba~ka <;are bulamazlar. Bu ama.r,;la Emir-i dad Fah-
reddin Ali'yi degerli armaganlarla Karakurum'a yol-
larlar. Bu kez Batu Han'm el<;:ileri arka arkaya Kon-
ya'ya gelmeye ba~lar. Batu, israrla Sultan izzeddin
Keykavus'un kendi yamna, sonra BU.yuk Han'ui ya-
nma gelip vasallik gorevini yerine getirmesini ister.
Bu istek, armagan ad1y1a buy-Uk miktarda yeni bfr
ek haracm odenmesi anlammadir. Batu Han'm isti-
la tehdidi kar:?Ismda, Sultan izzeddin, Batu Han''m
ba~kentine dogru yoJa c;1kar. Arna Sultan S1vas'a
ula~t1gmda, Karatay'm Kayseri'de oldugu haberini
ahr CKas1m 1254). Karatay'm yoklugunda saltanat
ortakhg1m yitirmekten korkan izzeddin, armaganla-
n Mogol el<;ilerine biraka.rak acele geri don.er. Ye-
rine en ufak karde~i Alaaddin, Batu Han'a yollamr.
Eski vezir Baba $emsettin ve arkada~Ian, yeniden
mevki kapmak umuduyla gen<; sultamn pe~ine tak1-
hrlar. Baba $emsettin, Giircii hatundan dogma gern;
sultana, babasmm onu veliaht atad1grn1, saltanatrn tek
bal]ma onun hakk1 oJdugunu hatirlatir ve Mogol ha-
nmdan bu yolda yarhk istemesini 6giitler. Konya'da
kalan izzeddin ve K1h<; Arslan a<;1smdan, bu, tehli-
keli bir durumdur. Gern; Keykubat, daha Batu Han'-
m yamna varmadan yolda 6ldiiriih1r. Boylece Kara-
tay'm oliimiiyle zay1flayan ortakla~a saltanat dene-
mesi son bulur. izzeddin Keykavus ile Rukneddin
K1h<; Arslan arasmda saltanat miicadelesi ba!]lar. Rum
anadan dogma izzeddin, Rum ve Bizans yanbs1dir.
Day.dan Kir Haye ve Kir Kedid'in etkisi altmda kal-
d1gi ve iznik Bizans imparatoru'nun k1z1yla evlendi-
gi ileri suriiliir. Kaynaklara gore, izzeddin, deneyli
devlet adamlanm bir kenara iterek, devleti Rum da-
y1lan eliyle yonetir. Onemli mevkilere Rum koleleri-
ni yerle~tirir. Daha sonra jmparatorlugu elde edecek
2105
MOGOL'A KAR$1 SON BAGIMSlZLlK DENEMESi

Selc;:uklu Devleti'nin Bizans ile ittifakm1 yenile-

yen Sultan izzeddin, Bagdad'daki Halife'ye ve oteki
islam devletlerine el<;;iler yollar, devlete yeniden bir
c;:eki-duzen vermeye c;:ahf,lir. Mara ormanlanna yer-
'lef,lip Suriye ve <:;ukurova bolgelerini uzun suredir
,talan eden, ticaret kervanlanm soyan Agac;:eri Tiirk-
menleri'ne" karl cezalandJ.rma seferleri diizenler.

* Selcuklu tarihcisi !bn Bibi. Agaceriler icin ~oyle yazar:

2106
J3olgedeki Selc;uklu askerleri yetersiz kalmca, enerjik
kad1-vezir, Beylerbeyi Yavta ile birlikte sefere <;akar.
Daima elc;iler yollay1p anlama d11 para ve mal ko-
parmak peindeki Baycu'nun istekleri artik gec;erli
say1lmaz. Karatay zamanmda Karakurum'a yollanan
Emir-i dad Fahreddin Ali, Biiyiik Han Mengu'ni.in bu
tiir haks1z istekleri yasaklayan yarhg1 ile geri doner.
Konya Sultanhgi, yarhga giivenerek, Baycu'nun is-
teklerini yerine getinnez ve tehditlerine ald1rmaz. Ne
var ki, Selc;uklu veziri Agac;eri seferinde iken, Bay-
cu'nun bir uyanda bulunmadan tiim askerleriyle
Anadolu'yu istilaya balad1g1 haberi gelir.
Baycu'nun askeriyle Anadolu'ya geli9i, BU.yuk
Han Mengu'niin politika degi9ikligi ile ilgilidir. Bu-
yiik Han, Batt islam iilkelerinin fethi karar1m ahr.
Mogollar, uzun sure iran ve Azerbeycan'dan oteye
gec;mezler. Selc;uklu Devleti gibi vasal iilkeler, Batu
Han'm himayesine birak1hr. Biiyiik Han, bu durumu
degi9tirir. Bat1 bolgesinin fethi ic;in karde~i Hiilagu'-
yu gorevlendirir. Vasal Selc;uklu Devleti, Altmordu'-
nun bamdaki Batu'dan ahmp, kalabahk asker ve
siiriilerle Batmm fethine ve orada yerlemeye gelen
Hiilagu'ya baglamr. 1255 y1h sonlannda iran'a varan
Hiilagu, Baycu'nun asker ve siiriileriyle yerle~tigi
Azerbeycan'm Mugan otlaklanna. karargah1m kur-
maya karar verir. Baycu'ya Mugan'1 boalt1p asker
ve suriileriyle Anadolu'ya gitmesi buyrugunu verir.
Buyruk, Biiylik Han'1i1 Fahreddin Ali eliyle yollad1g1
Aga(;erilerin kolceni, Maras ova ve ormanlan olup buradan
balayarak Rum. :Sam ve Erment <Kilikya) beldelerini istil:l
ettiler, yollan kesip kervan kafilelerini soydular ve c;ok mal
ve servet sahibi oldula:. Mogollarm yahudi kokenli iranll
tarihc;isi Re9ideddin, onlann Oguzlardan olduklarm1, orman-
larda ya9amaya baslaymca bu ad1 ald1klar1m belirtir: Oii;uz-
larm bu memlekete go<:lerinde, orman smirlarmda yer tutan-
lan Agac;eri, yani agai; adam1 ad1m ald1. Bu ad, eski zamanda
mevcut degil idi. Bugiinkii Tahtac1lar, Aii;ai;erilerin ardlll kabul
edilir.
2107
 yarl1ga aykmdir. Selc;:uklu harac1m sabit bir mikta--
ra baglayan yarhga gore, Anadolu'da Mogol askeri--
nin yerle9mesi soz konusu degildir. Zira Mogol no-
yanlannm askerlerinin ba9mda Anadolu'da oturma--
ya balamasmm eninde sonunda dogrudan Mogol yo-
netimine yol a9acag1 a<_;1ktir. Nitekim Agustos 1256'-
da Erzurum'a ula9an Baycu'nun haberci yollay1p Mu--
gan'dan aynh nedenini ai;;1klayarak yayJak ve k19--
lak istemesi, Konya'da kayg1lan yati9tirmaya yetmez.
Konya'da Mogol'a karI direnme ve uzlama yanhla-
n arasmda bir tart19ma ba9lar. Kafir,, Mogol dikta-
sma karI cihad1 savunan bir kis1m din adamlan, ka-
d1hktan gelme vezir izzeddin'in liderliginde savatan
yanadirlar. Sultan'm <_;evresindeki hiristiyan day1lan
ve oteki Rum gorevliler de, cihad yanhlan gibi, sa--
va isterler. Bunlar Bizans ittifakma ve Turkmenle-
rin sava gucune guvenirler. <;evre Tiirkmen f}efleri
de Mogol'a kan11 sava9a hazirdir. Euna kar121hk, her:.
halde Baycu'nun destegiyle ve Emir-i hacip,, unva-
myla Kanya yon.etici kadrosunda yer alan Baycu'nun
dostu gen<; emir Muineddin SUieyman, Pervane Ni-
zameddin Hurit ve Sultan'm yuz gevirdigi yah as-
K:eri efler, Mogol isteklerine boyun egmeyi savunur-
lar. Bir, karars1zhk donemi gec;:iren Sultan, bir yan-
dan Mogol yanhs1 Pervane'yi as1l maksad1m ogren-
sin diye Baycu Noyan'm yanma yollarken, ote yandan
Agac;:erileri cezalandirmak uzere yollad1g1 kuvvetleri
geri getirtir, uc;: bolgesi ve ic;el yoresi Turkmenierinden
asker toplar. Mogol yanhs1 Pervane Nizameddin, Bay-
cu'nun kotii bir niyeti bulunmad1g1, ya1mzca ordu-
sunu barmdiracak k1$lak ve yaylak istedigi haberini
getirir. Sultan bu gorii$e uyarak bol armaganlarla,
Nizameddin ve Suleyman'1 Baycu'ya yollarsa da, on-
lann aynh$1yla Konya'da sava9 yanhlarmm bask1sr
agirhk kazamr. Goruni.i9e gore, Ebu'l-Ferec'in de vur-
gulad1gi uzere, Baycu'nun efendisi HUlagu tarafmdan
kovulmu$ ve gozden dli$mii$ bir komutan olU$U, Sul-
2108
,,tan'1 savaf}maya cesaretlendirir. Buyiik Han'm Kara-
kurum'dan Baycu'nun haks1z davram~lanm yasakla-
mak i.izere yollad1g1 yarhk da ayn bir guven kayna-
g1dlr. Bu ko$ullarda Konya, sava$ karan ahr. Erzu-
rum'dan Aksaray'a dogru rahatc;;a ilerlemi$ bulunan
Baycu'ya kar$I Selc;;uklu ordusu yola c;;1kar. Ordu,
Turkmen ve hiristiyan koalisyonudur. Gelecegin Bi-
zans imparatoru Beylerbeyi Mihail, Seli;:uklu ordu-
.sunun h1ristiyan askerinin komutamdir. Atef}li sava"?
yanhs1 Ti.irkmen $ahne, Ti.irkmenleriyle birlikte on-
cii yollamr. bnci.i savagmda Ti.irkmen birliginin yok
edilmesi, Selc;;uklu ordusunda <;:ozulmeye ve <;:abuk
dag;Ilmaya yol ac;;ar. Cihad yanllsr kadr-vezir, savaf}
meydanmda $ehit di.i$er. Bir dii$man komutamm eliy-
le yaralayan Beylerbeyi Mihail, Kastamonu yoresin-
deki miittefik Tiirkmenlerin yanma gider. Sultan, yl.ik-
leyebildigi kadar hazineyi ahp Antalya-Alanya yore-
sine dogru kac;;ar. Mogol yanlrs1 Seli;:uklu ileri gelen~
leri, Uluborlu'da hapis bulunan Riikneddin K1hc;; Ars-
lan'1 Konya'ya getirip sultan yaparlar. Bu i$e onayak
olan Pervane Nizameddin Saltanat Naibi, Siileyman
da Pervane olur ve bu adla tarihe gei;:er". Mogollarm
kovalad1g1 eski sultan, giivenligi Bizans arazisine gec;;-
mekte bulur. Baycu, Aksaray'a ayag1na gelen K1h<;:
Arslan'm sultanhg1m onaylar** CMart 1257). Arna

'' Pervane, daha once gdrdilgiimliz, tizere. htikilmeti meydana

getiren be9-alt1 divandan (bakanhk) birinin ba91d1r. Mlilk,
ikta ve ba9ka arazi i9leriyle gorevlidir. Pervane ad1yla amlan
Muineddin Stileyman, bu mevkide bulundugu ic;in degil, Mo-
gollarm guvendigi adam oldugu i<;in tek adam ve diktator du-
rumuna gelir.
** Kille; Arslan karde:;iine yazd1g1 mektupta Baycu'dan Baba-
m1z, en btiylik noyan diye soz eder. Mogol askerine Tilrkis-
tan askeri adm1 verir ve Tlirkistan askerine kar91 duran
kimse muradma eremez der. Aksarayi, kafir Baycu'nun Ana-
dolu'da <;ok adaletli bir dilzen kurdugunu soyler ve :;;u :;;iiri
ammsatir: Biz miisltimamz, onun ad1 gavurdur/Gavurluk bu
ise, milsliimanllk hangisidir? (Gencosman cevirisi, s. 138).
2109
kendisi Anadolu'da bulundugu siirece, onun ba11kent
Konya'ya gir'mesine izin vermez. Yeni Sultan, Kon-
ya'ya ancak Mogol komutanv Anadolu'dan aynlaca-
g1 sirada, Baycu'nun buyrugu ile ba$kentin dI$ sur-
lanm yiktird1ktan sonra girebilir. iktidan fiilen Bay-
cu destekli Pervane elinde tutar. Tokat, Pervane'nin
eyaletidir. Ne var ki, Sultan ve Pervane, Baycu'nun
Mogol askerleri gidince Konya'da barmamazlar. Bag-
dad HalifeJigi'ni y1kmaya hazirlanan Hiilagu, Baycu'-
yu askeriyle sefere kat1Imaya c;:agird1gmdan, Mogol
komutam Guneydogu Anadolu yolunu tutar. Mogol
destekli yeni sultan, halkm desteginden yoksun go-
hinur.

SULTAN KEYKAVUS'UN DiRENi$<;l

TURKMENLERi

Halkm destegine giivenen eski sultan izzeddin

Keykavus, Baycu'nun gittigini duyunca, Bizans impa-
ratoru ile anlal}1r. Ladik CDenizli) ve c;:evresindeki
birkac;: kaleyi imparator'a b1rakmak kar111hgmda lie;:
bin Frank askeri saglayarak Konya uzerine yiiriir.
Pervane, SuJtan'1 da alarak Kayseri'ye gider. Bal}ken-
te giren Keykavus, sevinc;:le karl}Ilamr ve parlak bir
torenle yeniden tahta oturtulur <May1s 1257}. Keyka-
vus, Mogol askerinin yoklugunda, Selc;:uklu Ulkesin-
de yeniden otoritesini kurmava cahsir. Kavseri'de de
barmamayan Riikneddin K11Ic;: Arslan, Pervane'nin
ikta1 Tokat'a c;:ekilir. Keykavus'un komutanlan iler-
lerler. K1hc;: Arslan yanhs1 Nigde Subal}1s1 ve ileri ge-
lenler oldiiriiliir. Tokat itaate ahmr. Pervane, Hiila-
gu yarhgi ile K1hc;: Arslan'1 yeniden sultan yapabil-
mek ic;:in iran yolunu tutar. Keykavus ise, halk1 ka-
fir Mogol'a karl}I sava~a c;:aginr. Mogol oniinden ka-
~IP Anadolu'ya gelen goc;:ebe Turkmenlerin istilac1-
lara dii.11manhgmdan yararlamr. Gerc;:ekten Dogu
Anadolu yoluyla Bagdad ku~atmasma giden Baycu,
2110
 Kiirtler ile ii;;birligi yapan Tiirkmenlerin direni~iyl&
kar1;11la1;1ir. Ti.irkmenler ve Ki.irtler, gec;:itleri tutarak
Mogollarm yollanm keserler. Keykavus, bu Ti.irkmen'
ve Ki.irtlerden asker toplanmasm1 buyurur. Yezidi di-
nini canlandiran Kurt kokenli $eyh Adi'nin ogulla-
nna Malatya ve Harput eyaletlerinin yoneticiligini
verir. Mogollar onlann Turk ve Kurt askerlerini yok
edince, Keykavus, cesur ve baanlI komutan Ali Ba-
had1r'1 Malatya'ya yollar. Malatya, Keykavus'u tamr.
Ali Bahadir, daglan, tepeleri ve vadileri dolduran>>
Agac;:eri Turkmenlerini hizmetine alarak Mogollarla
sava1r. Ne var ki, mucadele, Agac;:erilerin k1nlma-
smdan baka sonu<; vermez. Malatya birak1hr. Bu-
nunla birlikte, Anadolu'nun bi.iyuk bolUmi.inde Key-
kavus'un otoritesi yerleir. Nitekim Hamedan'da Hi.i-
1agu Han'dan tek bama sultanhk yarhg1 ahp geri
donen K1hc;: Arslan, Erzincan'dan oteye gidemez. Mo-
gol askerinin yard1mma gelmesini beklemek zorun-
da kahr. Erzincan'da k1 boyu Mogol askeri bekle-
nirken, Kilu;: Arslan, elinde kalan bu tek eyaletin
koylerini yamndaki komutanlara ikta eder ve kar-
deinin topraklanm ele ge9irince, bu iktalan miilke
donutiirecegine soz verir. Boylece miri toprak reji-
mini ortadan kaldiran ve askerl ikta sistemini gerile-
ten bir gelime balatilm1 olur.
1258 balannda Bagdad'1 ahp Halife'yi oldi.irten
Hiilagu, Kille;: Arslan ve Pervane'ye vaadettigi asker!
yard1m1 yollar. Bayan adh Noyan, bin athyla Erzin-
can'a gelir. Pervane'nin de bir o kadar askeri var-
d1r. Tokat'a dogru ilerleyen bu iki bin ki1;1ilik Ti.irk-
Mogol birligi, Keykavus'un komutam kar~1smda ye-
nilgiye ugrar. Pervane, camm zorlukla kurtanp Er-
zincan'a doner. Yard1m i<;in yeniden Hiilagu'ya gi-
der. Bu kez, Almcak ve Kadagan noyanlarm yoneti-
minde 10 bin ki'1;1ilik bir yard1mc1 kuvvetle doner.
Kille;: Arslan ve Pervane, Mogol askeriyle Bat1ya dog-
ru ilerlerler. Niksar teslim olur. Niksar ayam, K1lu;
2111
Arslan'1 torenle kar111lay1p tahta oturturlar. Sultan,
Niksar'1 Pervane'ye verir. Pervane'nin eski ikta1 To-
,kat ise direnir. Kuatma kald1nhr ve dogrudan Kon-
ya'ya yiiriime karan ahmrsa da, Karakurum'dan bu
srrada gelen Biiyiik Han'm yarhgi, yeni bir durum
yaratir.

BOR(:,LANDIRMA YOLUYLA SOMURME

Daha once belirtildigi uzere, bir Sel<;uklu kurulu,

'UQ karde sultanm en kiic;;ugu olan Alaaddin Keyku-
'bat ile birlikte Karakurum yolunu tutmu, ama Key-
kubat yolda olduriilmutil. Kurul iiyeleri, Keykubat'-
m oliimiine karm, Karakurum yolculugunu surdii-
riirler ve orada BU.yuk Han'm yamnda dort yila ya-
km bir sure kahrlar. Kurulda hem Keykavus'un, hem
-de Kih<; Arslan'm yandalan vardir. ilkin Keykavus
yanhs1 Amasya askeri komutam Torumtay, BU.yuk
Han'dan Keykavus'u tek sultan yapan bir yarhk elde
.eder. Fakat Baycu'dan gelen posta, ileri bozar. Bay-
cu, Keykavus'un Mogol askeriyle savatlg1m yazar.
Kille;; Arslan yanhs1 Baba $emsettin, olay1 f1rsat sa-
YIP sultanhr;in Ru,kneddin'e verilmesini savunur. Bii-
yiik Han Mengu, ulkeyi iki sultan arasmda payla-
t1rma karan ahr. K1h<; Arslan ve Pervane, Almcak
Noyan'm Mogol askeriyle Keykavus iizerine yuriime-
ye hazirlamrken, Baba $emsettin bu haberi getirir.
iki karde, Ab-1 Sivas CK1z1hrmak) smir olmak uze-
re, Ulkeyi payla1rlar. Irmagm Dogusu Kille;; Arslan'-
m, BatJS1 Keykavus'un olur. Paylamanm Hiilagu'ya
onaylat1lmas1 gereklidir. Iki Sultan, Tebriz'deki Hu-
lagu'nun yanma giderler. Hulagu, anla9may1 onaylar
:ve iki sultamn birlikte odeyecekleri hara<; miktarm1
saptar. 1 milyon 200 bin dirhem hara<;:, 1245'teki mik-
tarm iistilnde degildir. Fakat Hiilagu, yeni ve c;;ekici
bir somiiru yolunu ac;;ar: Gem; sultanlara Mogol ha-
zinesinden buyuk borc;;lar verir. Sultanlar 5 milyon
2112
dirhem bon; alirlar. Hiilagu'nun iki sultamn vezirli-<
,gine atad1gi Baba Semsettin, bon;lanmay1 te9vik eder.
Yeni vezir, iktidanm koruyabilmek i<;:in bol say1da
Mogol askerinin Anadolu'da bulunmas1 gerektigini
bilir. Mogol askerinin giderini, Sel<;:uklu Devleti kar-
1?1layacaktir. Mogol hazinesinden yeni bor<;:lar alma-
rak Mogol askerinin Anadolu'daki giderleri kar~1la
ntr.

MOGOL'A DiRENi$iN SONU

Sultanlar, bor<;: paralan harcayarak Hiilagu'nun

1259-1260 Buyuk Suriye Seferi'nde bulunurlar. Halep
ve Sam islam k1nmma, Mogol vasali Ermeni Krall
Hetum ve Antakya Ha<;:h Prensi Bohemond ile bir-
likte katihrlar. Sonra Anadolu'ya donerler. Keyka-
vus'un ba9kenti Konya, Kill<; Arslan'm ba~kenti To-
kat'tir. ikilik, Baba Semsettin'in her iki sultanm da
veziri olmas1yla giderilir. Ne var ki, vezirlik odene-
gi i<;:in Kastamonu eyaletinin vergi geliri kendisine
aynlan ya~h vezir, ardmda devlete buyuk bir bor<;:
yi.iku birakarak oliir (1260). Maliye uzmam Aksa-
rayi, bor<;:lanma yolunu a<;:an veziri sert bir dille ele~
tirir:
Sel<;:uk diyarmda Mogol <;:erilerinin odenegini
artirmak yolunu ilk kez a<;:an adam budur. Sultan-
larm yapt1g1 gibi, Baba Semsettin de ilhan'm hazi-
nesinden bir<;:ok odun<;: paralar <;:ekti.... 0 y1l i<;:inda
go<;:up gitti. ilhan'm hazinesine bor<;:land1g1 paralar da
sultanlarm bor<;:lan i.izerine yuklendi. Sagligmda yap-
tig1 koti.ili.iklerin agir yiik1erinden ba9ka, beraberinde
bir9ey goturemedi,,m.
Vezir'in oli.imuyle, iki sultan arasmda gerginlik
artar. Her ikisi de ayn vezir atarlar. Keykavus, Kon-
ya'nm buyuk zenginlerinden Fahreddin Ali'yi vezir
yapar. Hiilagu'nun da guvenini kazanan Pervane, K1-
hc;: Arslan'1n veziri olur. Cografi bak1mdan Kth<;: Ars-
5113 2113
Ian, Mogollara daha yakmdir ve bOlgenin dogrudan.
denetimi kolaydir. Keykavus'un iilkesi ise daha uzak-
tlr ve oteki iilkelerle ibirligine elverilidir. Nitekim
Keykavus, Hiilagu'nun yild1z1 biraz sonmeye ba.l}la-
ymca, oteki iilkelerden Mogol'a karI destek arar. M1-
sir'da yonetimi alan Turk Memhlklar, 1260 sonlarm-
da Hiilagu'yu agir bir yenilgiye ugratirlar. Keykavus,
Antalya yoluyla M1sir ile kolayca baglantI kurar. Ote
yandan islam olan yeni Altmordu hiikiimdan Berke
Han, M1s1r ile dost, Hiilagu ile diimandir. Keykavus,
Berke Han ile de ili!],kilerini gelitirir. Bizans tahtm-
da da, Keykavus'un birara beylerbeyligini yapan dost
Mihail vardir. Devletleraras1 bu uygun konjonktiir,
Kanya Sultam'na Mogol'a kar1 az c;;ok bir hareket
serbestisi kazanma alanag1m getirir. Nitekim Mogol
haracm1 ve bar<; taksitlerini odemekte Keykavus gev-
i?ek davramp, Antalya'ya gider. Pervane bu tutum-
dan yararlamr ve Kanya Sultam'm M1sir ile
bag-
lant1 kurdu ve Turkmen asker* toplamak amaczyla
Antalya'ya. gitti diye jurnal eder. Esasen hara<; ve
bar<;lann Odenmesindeki gecikme, Magol'un Kanya
Sultam'ndan yuz 9evirmesine yeterli nedendir. Hii-
Iagu, Keykavus'u derhal huzuruna c;;aginr. Acele
Konya'ya donen Sultan, gerekli paray1 toplay1p ya-
la c;;1karsa da, gee;; kalm1$ olur. Hulagu, on bin as-
keriyle birlikte Anadolu'ya daimi yerle9mi bulunan
komutam Almcak'a Keykavus iizerine yiiriime buy-
rugunu verir (1261 yaz1). Pervane ve Almcak ortak
kuvveti, Aksaray onlerine gelir. Kanya Sultam, bir
uzla9ma saglamak amac1yla veziri Fahreddin Ali'yi
Pervane ve Almcak'm karargahma yollar. Pervane,
Fahreddin Ali'ye ulkenin yansmm degil, butuniiniin
* Uc; Ttirkmenleri. Mehmet Bey adh bir Tiirkmenin yonetimin-
dedir. M1s1r kaynaklarmda Muhammed Bey el-Uci ad1yla ge-
c;er. Mehmet Bey'in Ttirkmenleri, o s1ralarda Keykavus ile it-
tifak degil, <;at11~ma durumundadrr. Bu Tiirkmenler, Antalya
ve Alanya arasmda Keykavus'un komutanlanyla savairlar.
2114
 veziri olmasm1 onerir. Fahreddin Ali kabul eder. Ve-
zirinin ihaneti ve Mogol ordusunun Konya'ya dogru
ilerlemesi uzerine, Keykavus, gece Konya'dan An-
talya'ya dogru kac,;ar. iki glin sonra K1h9 Arslan Kon-
ya' da tahta oturur <Agustos 1261). Keykavus'un b1-
raktigi 0$Ya ve hazineye, Hiilagu adma Almcak el
koyar. M1s1r Memluk Sultam Baybars, Antalya'ya el-
c;iler yollay1p Keykavus'u M1sir'a 9ag1nr. Sultanhgi
yeniden ele ge<;;:irmesini saglamak uzere ona askeri
yard1m sozii verir. Fakat Keykavus gitmez. Son bir
kez ~ans1m dener. Komutanlan Ali Bahad1r ve Ugur-
lu, Sivrihisar yakmlannda asker tciplayarak Perva-
ne ve Almcak ile sava$a hazirlamrlar. Fakat bu yii-
rekli komutanlar bozguna ugrarlar. Sultan, ailesini
ve hazinelerini Antalya'da haz1r bulundurdugu ka-
dirgalara yiikleyip Istanbul yolumi tutar*.

'' Mogora kar$1 direnii temsil eden Keykavus. Istanbura git-

meden once, Baybars'a elc;ilcr yollar. Selc;uklu iilkesinin yar1-
s1 tizerindeki tasarruf haklarm1 Baybars'a devreder: M1sir Sul-
tam, si:iz konusu arazide istedigi kimseye ikta ve emirlik vere-
bilecc!{tir. Bunun ic;in Keykavus, M1s1r'a serbestc;e doldurul-
mak tizere kendi tugrasm1 ta:;;1yan kag1tlar yollar. Ulkenin
yariSI deyi:;;i, Kibe; Arslan'm elindeki K1z1lirmak Dogusundaki
hi:ili.imli belirtse gerektir. Keykavus, Anadolu'yu Mogol yerine
Baybars ile payla:;;maya haz1rd1r. Fakat MISir'a degil, Bizans'a
gitmeyi yeg tutar. imparator, Sultan'm beylerbeyligini yapan
Mihail'dir. Rumlarla c;evrili bir ortamda yeti:;;en Keykavus'a
Istanbul'da kendi ba:;;kentinde ve saraymda imi:;; gibi, bir sul-
tan olarak ya:;;ama izni verilir. Bizans kaynaklarma gore, Key-
kavus .Mihail'den Mogol'a kar:;,;1 birlikte sava:;;may1, bunu yap-
mazsa yandai;;lariyla birlikte yerle$mesi ic;in Bizans arazisinln
hir bi:ilUmiiniin kendisine verilmesini ister. Bu istek, birc;ok kez
uile getirilir. Oyle goriiniir ki, San Saltuk Dede ile Anadolu
Ttirkmenlerinden bir boliimtin Dobruca'ya yerlei;;mesi, bu is-
tek ile baglant1lld1r (A. Decei, Le Probleme de la Colonisation
des Tures, Tarih Arastirmalan Dergisi 1968, say1 10-11). Ne
var ki, Mihail, Htilagu ile anla:;;maya yonelir. Bizans kaynak-
lar1, Keykavus ve komutanlarmm bir darbe ile Bizans taht1-
na gec;meye kalk1st1klanm yazarlar. Olay anla:;;1lmca, Keyka-
vus, Enes kalesine hapsedilir. Onu kaleden 1265 y1lmda Altm-
2115
MOGOL DUYUN-U UMUMiYE iDARESi

Tarihc;ilerimiz, Keykavus'un ka91~1 ve Rukned-

din'in Konya Sultam olmas1yla ba~layan bu doneme
cPervane Donemi" (1262-1277) adm1 verirler. Bu do-
nemde Anadolu'nun hemen her yerinde Mogol bir-
likleri vardir. Selc;uklu ordusu onemini yitirir. Asa-
yi~ saglama i~i. daha <;ok surekli Anadolu'da oturan
Mogol askerine du~er. Mogol askerinin yam sira, ma-
li i~ler ic;in vezir unvan ve mertebesinde bir Mogol
temsilcisi Anadolu'da bulunur. Hiilagu'nun ilk tem-
silcisi iranh Mu'tez'dir. Mu'tez, yllhk harac1 toplar.
Hara~. diizenli yollamr. Fakat eski vezir Baba Sem-
settin'in Mogol hazinesinden ald1g1 kredilerin oden-
mesi bir sorun olur. Baba Semsettin borcuna kar~1hk
bir servet birakmaz. Bunun uzerine, Baba Semsettin' -
in ikta1 olan Kastamonu eyaletinin geliri, Aksaray
ve Develi'nin geliriyle birlikte, Hiilagu yarhg1 ile Mu'-
tez'e birak1hr. Boylece bir c;e~it Duyun-u Umumiye"
yonetimi kurulmu~ olur.
Bu askeri ve mali mudahalenin d1~mda, Mogol-
lann guvendigi ki~i olan Pervane, ic; i~lerinde serbest
kahr ve kaynaklara gore, Selc;uklu Devleti'nin XIII.
Yiizy1lm ilk yansmda ba~layan ekonomik parlakhg1-
m canland1rmay1 ba~arir. Bu nedenle bir Pervane
Doneminden soz edilebilir. Fakat asayi~in saglanma-
s1 kolay olmaz. Mogollara kar1?1 direni~i simgeleyen
Keykavus'un yanda~lan, Mogol'a du~man Tiirkmen' -
in destegini saglayarak Kanya ic;in ciddi bir tehdit

ordu hiiki.imdan Berke Han'm yollad1g1 Mogol ve Bulgar aske-

ri kurtarir. Berke, K1rnn"da Sugdak ve Sulhad'1 Keykavus'a
ikta eder. 1278 y1lma degin ogullanyla Kmm'da ya;_;ayan Key-
kavus, Konya Sultanl1g1'm yeniden e!de etmeye <;al1:;;1r. Bunu,
veliaht atad1g1 oglu ba:;;anr. Mes'ut, Konya Sultam olur. Key-
kavus, Tiirkmenlerin ba:;;tac1 ettigi sultan olarak kallr ve Key-
kavus ad1, birazdan gorecegimiz iizere, Anadolu olaylarmda <;ok
etkili olur.
2116
kaynag1 olurlar. Ilgm ile Ak9ehir arasmdaki sava~
ta Pervane'ye yenilen Keykavus Komutanlan Ali Ba-
hadir ve Ugurlu, uc;: bolgesi Tiirkmenlerinin yanma
kac;:arlar, oradan asker toplayarak Keykavus adma
Ankara ve <;ank1n bolgesinde kan91khklar c;:1kanrlar.
Guc;:lUkle yenilen bu komutanlar, Istanbul'a giderler.
Fakat Tokat ve Aksaray c;:evresinde Keykavus yanh-
s1 kan91khklar, 1262-1263 y1llarmda surer.
TURKMEN'iN iLK BEYLiK DENEMELERi
Daha onemlisi, Turkmen ayaklanmalandir. Key-
kavus'un komutanlan ile de sava9lar veren Mehmet
Bey'in Turkmenleri, K1l19 Arslan-Pervane yonetimi-
ne itaat etmezler. Bu Turkmenler, Denizli, Honas, Da-
laman bolgesine egemendirler. <;agda9 EndulUslu ya-
zar ibn Said, Denizli Turkmenlerinin say1smm 200
bin c;:ad1ra ula9tig1 soylentisini kaydeder. Rakam
abartmah da olsa, Mogol onunden kac;:an Turkmen
topluluklarmm katilmas1yla c;:ogalan Denizli Turk-
menleri, ozerk bir ya9am surdururler. Keykavus'un
imparator'dan uc;: bin Frank askeri odunc;: alma kar-
91hgmda Bizans'a verdigi Denizli'yi ve c;:evre kalele-
ri hemen geri ahrlar. Antalya-Konya yolu uzerinde
kervanlan vururlar. Krhc;: Arslan ve Pervane'ye ba9-
kaldiran Turkmen Mehmet Bey, dogrudan HUlagu'-
nun vasali olarak, Selc;:uklu'dan bag1ms1z bir beylik
kurmak ister. Karde9i ilyas, damad1 Ali ve akrabasi
Sevinc;: Bey gibi oteki Turkmen efleriyle birlikte Hu-
lagu'ya el<,::i yollar, vergiyi ona odeyeceklerini bildi-
rir ve ulkenin kendisine birak1ld1gm1 belirten bir
yarhk ve sancak ister. HUlagu, bu ilk Turkmen ba-
g1ms1zhk eylemini ho~ karfj1lamaz. Sultan K1hc;: Ars-
lan'a ve Anadolu Mogol askerine Mehmet Bey'i ceza-
landirma buyrugu verir. Turkmen efinin damad1
Ali Bey'in K1hc; Arslan safma ge<,::mesi i9leri kolay-
la9tinr. Mehmet Bey olduruli.ir, damad1 Ali, Sel9uklu
Devleti'ne bagh uc;: beyi yap1hr.
2117
 Denizli ayaklanmasm1 bast1np Konya'ya donen
Sultan ve Pervane, Keykavus'u yeniden tahta <;:1kart-
ma iddias1yla ba11ka bir Ti.i.rkmen ayaklanmasrnm
Konya'y1 tehdit ettigini goriirler. Ayaklanma, Sel<;:uk-
lu resmi tarih<;:isinin Ermen Ulkesi dedigi, Bizansh-
larm Isauria ad1m verdigi Kanya Guneyindeki Er-
menek ve <;:evresinde balar. 1225 y1lmda Ulu Keyku-
bat zamanmda Ermenilerden alman bu u<;: eyaletine,
pek <;:ok Turkmen topluluklan yerletirilir. Oguzla-
rm Avar boyundan indikleri samlan Karamanlllar,
bunlardan biridir. Genel kamya gore, Orta Asya'da
Ceyhun boylarmda yaayan Karamanhlar, Mogol is-
tilas1 uzerine, Azerbeycan yoluyla Anadolu'ya gelir-
ler, bir sure S1vas yoresinde kallrlar. 1240 Baba ishak
isyanmdan sonra Ermenek bolgesine yerletirilirler.
Yore Turkmenlerine adm1 veren NU.re Sofi oglu Ka-
raman Bey'i, ibn Bibi, Toroslarda yapt1g1 komuru La-
rende CKaraman) pazarmda satan basit bir komurcu
diye tamtir. 1256 Baycu istilas1 sirasmda <;:1kan kan-
i?Ikhklarda, Karaman, a!}iretinden gen<;:ler toplayarak
yol kesmeye, kervan vurmaya ba!}lar. Kill<;: Arslan,
gli<;lenen Karaman Beyi'ni, eyaleti ona ikta etmek
yoluyla itaate alabilir. <;agda!] bir Ermeni kaynag1,
1259'dan sonra onun sultanlig1 ilan ettigini,,, Ermeni
Krah Hetumu'n askerini iki kez yenilgiye ugrattig1-
m, kaleler fethettigini yazar. Sultanhk iddias1 kuf}-
kusuz abartmahdir. Karaman Bey'in Ermeni Krall1-
gi smirmda yerli u<;: beyi olarak tamnmas1 soz ko-
n usud ur. Fakat bu, zoraki bir tammadir. Karaman' -
m kardei Bunsuz, Emir-i Candar unvamyla Kan-
ya saraymda bir c;:eit rehin olarak tutulur. Selc;:uklu,
uc;: beyi say1ld1g1 halde, kervan soygunlanm siirdiiren
Karaman Bey'den kurtulma yollan arar. Karaman
Bey de, firsat bulunca, Mogollara kar1 Turkmenlerin
dostu tanman Keykavus'un haklanm savunmak uze-
re, 1262 yazmda Kanya iizerine yiiriir. Pervane, Mo-
gol askeri destegiyle, Karaman'1 puskurtur. Karaman.
2118
Ermeni kaynagma gore, a.ym y1l Kral Hetum ile yap-
t1gi bir savata oliir. Bundan yararlanan K1hc;: Ars-
lan, Karaman Bey'in kardeini ve kiic;:i'tk yataki ogul-
lanm hapse att1nr. Karaman Turkmenlerinin bu ilk
beyligi, ooylece k1sa si'trede son bulur". Ermenek eya-
leti, 1276 y1lma degin, merkeze bagh bir vali eliyle
yonetilir. Ama oyle goriiniir ki, Selc;:uklu Devleti'nin
ulaamad1g1 Karya bolgesinde ilk Turk beyligi CMen-
te9eJ, 1261-1269 y1llan arasmda kurulur.

PERVANE DONEMi ( 1262-1277 J

Dogu bolgelerinde Tiirkmen kan91khklan siir-

mekle birlikte, Pervane, Kanya Giiney ve Batismda-
ki Turkmenleri itaate alm1a benzer. Pervane done-
minin sonlarma degin, Karaman ve Denizli Turkmen-
leri uslu dururlar. Bu iki Tiirkmen ayaklanmasma ve
bag1ms1zhk giri;;imlerine Mogol destegiyle son veren
Pervane, Keykavus yanhs1 yoneticileri tasfiye eder.
Gizli mektup yaz1p Karaman isyamm k19kirtmakla
suc;:lanan Keykavus'tan kalma bin;ok yuksek gorevli
yakalamp Anadolu'daki Mogol komutam Almcak No-
yan'a yollamr. Noyan, bunlarm tUmiinii oldiirtiir.
Pervane, bo;;alan yerlere adamlanm yerletirerek,
kendi donemini balatir.

"FEODALLE$ME,,

Pervane ve yakmlan, devlet ileri gelenlerinin eya-

let gelirlerine ve yonetimine el koyma, yolundaki feo-
' Ana kaynak Ibn Bibi, Aksarayi ve Ermeni Kronigi, Kara-
man olay1 hakkmda biribiriyle bagda$tmlmas1 guc; c;eli$kili
bilgiler verirler. Aksarayi'ye gore, Karaman Ttirkmenlerini
Konya yakmlarmda yenilgiye ugratan Pervane, beyin karde$-
leri Bunsuz ve Zeyntilhac1 tutsak al1r. Onlar, Konya carf;l1-
larmda gezdirilir. Halk, uzerlerine sald1r1p boyunlarma sille-
ler, tokatlar vurur. Sonra daragacma c;ekilirler. Okc;ular, ce-
setlerine ni$an ahrlar (Genc;osman c;evirisi, s, 160).
2119
 dalle11me" egilimini gii<;lendirirler. Tokat ve Niksar c;ev-
resi, Pervane'nin ikta1dir, geliri ve yonetimi ona ait-
tir. Birara Trabzon Rum imparatorlugu'nun eline ge-
<;en Sinop'u yeniden fethedince, Pervane, Mogol Ham
ile Kanya Sultam'ndan saglad1g1 yarhk ve men11ur-
larla, bu yeri miilk olarak ahr. Sultan Keykavus'a iha-
net edip Pervane ile anlagan vezir Fahreddin Ali ve
ogullan, Kutahya, Sand1kh, Gorgarum, Ak!';\ehir ve
daha sonra Afyon bolgesine sahiplenirler, gelirini
ahrlar. Vezirin ogullan, BatI u<; beyleri atamrlar. Per-
vane'nin katiplikten beylerbeyligine getirdigi adam1
Hatiroglu $erefliddin, Nigde yonetimini elde eder. Yi-
ne Pervane'nin adam1 Bahattin, Sahiller Meliki un-
vamyla Antalya ve Giiney deniz eyaletlerinin ozerk
yonetimini ahr. Kastamonu, Aksaray ve Develi geli-
ri ise, Anadolu'daki Mogol veziri Mu'tez'e aittir.
Ya$I ilerledik<;e, kukla sultan,, durumundan kur-
tulmaya <;ahi;;an K1h<; Arslan, devleti ve sultam guc;-
suzle11tiren bu feodalle$me,, egilimine kar$I <;1kar.
Pervane'nin Sinop'u miilk edinmesini, Nigde'nin bey-
lerbeyine verilmesini ele11tirir. Ibn Bibi'ye gore, Sul-
tan, bir<;ok ki11inin yanmda atip tutar, Pervane'nin
Sel<;uklu ailesinin miilkii olan topraklan avenesiyle
birlikte somurup gaspettigini soyler*. Bu, Sultan'm
sonu olur. Pervane, Anadolu'yu M1sir Sultam Bay-
bars'a teslime haz1rland1g1 su<;Iamas1yla, K1h9 Ars-
lan'm idam fermamm yeni han Abaka'dan ahr. Ak-
saray'a getirilen Sultan, agir hakaretler ve i$kence-
ler i<;inde oldiiriiliir CAgustos 1266). Pervane, oldu-
riilen sultamn bebeklik c;agmdaki oglu G1yaseddin
Keyhiisrev'i tahta <;1kartarak, devleti erik olma-
dan yonetmeye ba9lar. Bir Sel<;uklu sultanmdan dul
* Daha once belirttigimiz uzere, simdi yakmd1g1 durumu, Sul-
tan kendi yarat1r. 1258 y1lmda Yalmzca Erzincan'a sahipken;.
kardesi Keykavus'un tilkesini ele gecirince, iktalan mtilk ya-
pacagm1 vaadeder. ibn Bibi, Konya'ya yerlesen Sultan'm yap-
t1g1 genii;; miilk dag1t1mmdan soz eder.
2120
kalan Giircu prensesi Tamar ile evlenerek hiikiim
darhga biraz daha yakla9ir. Giircii tarih<;isi, ondan
Rum Sultam diye soz eder. Pervane zaten vezirle-
rin ve emirlerin ustunde oldugunu belirten bir un-
van ta9ir. iktidan tek ba9ma yiin1ten Pervane, uyum-
Iu vezir Fahreddin Ali'ye bile birara tahammiil ede-
mez. K1nm'daki eski sultan Keykavus ile haberle9-
tigini ve ona para yollad1gm1 bahane ederek veziri
tutuklatir ve damad1m vezir yapar. Biiyiik servet sa-
hibi Fahreddin Ali, servetini feda pahasma, Abaka'-
nm gonliinii yaparak camm kurtanr ve uzun ugra9-
Iardan sonra, ancak Pervane ile uyumlu biQimde, ye-
niden vezirlige gelir.
Bu ki9isel yonetime kar~m, Pervane, c;:agda ya-
zarlar tarafmdan goklere Q1kanhr. Mevlana, ondan
Ulu Pervane,, diye soz eder. Pervane yonetimi, son
bir altm donem say1llr. $u nedenle ki, artan Mogol
somurusune kar91hk, Anadolu'da transit ticaret geli-
9ir. Pervane, daha Sinop ku9atmas1 surerken, S1vas-
Sinop yolu uzerinde biiyiik bir kervansaray yap1mma
girierek, bu ticarete verdigi onemi gosterir. KiJik-
ya Ermeni Kralhg1, Trabzon Rum imparatorlugu ve
Kanya Sultanhg1, Mogol vasalidirler. Mogollar, ital-
yan cumhuriyetlerinin ve Hac;:J1lann miittefikidirler.
Mogollar ile A vrupa ve Hac;:hlar arasmda geli9en bir
ticaret vardir. Bu ticaret, artan Olgiide Anadolu'dan
ge<;er. Avrupa. mallan, Mogol vasalligi nedeniyle, Per-
vane doneminde Sel<;uklu muttefiki olan Ermeni Kral-
hg1'nm Yumurtahk ve Gorkos limanlarma gelir. Ana
dolu'yu ge<;erek iran'a, Giiney Rusya'ya ve Bizans'a
ulair. Pervane ile Ermeni Krah Return, ticaret yo1-
lanm Turkmen'den korumak uzere ibirligi yaparlar,
Turkmen'i birlikte cezaland1nrlar*.

" 1264 y1lmda Kral Hetum ve Pervane, Hiilii.gu'nun kadls1

huzurunda, Kanya Ereglisi'nde kar~rhkll yeminlerle miittefilr
olurlar. Memlfiklara kar~1 birlikte M1'gol seferlerine kat1hrlar.

2121
 Pervane inceleyicisi Nejat Kaymaz, bu donemi
'J?Oyle degerlendirir:
"Yeniden canlanan bu ticari faaliyet, kw~kusuz,
Anadolu'nun bozulan ekonomik ko9ullarrnm bir hay-
1i diizelmesine etken olmu9tu. Biiyiik Alaaddin za-
manrndaki gibi genel bir refah olmasa bile, hie;: de-
gilse, yoneticileri, emlak sahibi aristokratlan, biiyiik
tiiccarlan, sanatkarlan, meslek ve tarikat erbab1 siin-
ni iilemay1 ve bu ziimrelerin yakm c;:evresindeki bir
kls1m 9ehir halkm1 memnun eden bir durum meyda-
na gelmi9ti. f9 ba~mda bulunanlar, bu sirada, Mogo1-
lann taleplerini biraz daha rahat kar91layabildikleri
gibi, liiks ya9ama, g6steri9 yapma ve servet y1gma
hususundaki kendi hirslanm da daha kolay tatmin
edebiliyorlard1. Kaynaklarm Ebu'l-hayrat unvarn ver-
digi Sahib Fahreddin Ali, Kir9ehir Suba91s1 Cacaog-
lu Nureddin, bizzat Pervane ve ba9kalan tarafrndan
bu donemde in9a ettirilen pek c;:ok say1daki amtlar,
bunun canll kamtlandir. Servetlerinin bir k1sm1m
sarfederek meydana getirdikleri bu muazzam mimari
eserler yanmda, herbirinin bir hiikiimdardan geri
kalmayan debdebeli ya9ant1s1m g6z6niine getirirsek,
yoneticilerin zenginliklerinin nas1l ak1llara durgun-
luk verecek bir derecede oldugunu anlayabiliriz. Eli-
mizdeki c;:agda9 yerli kaynaklarm aristokrat yazarla-
n, kendi hesaplarma bu donemden pek ho9nutturlar.
Onlar, bu y1llan tam bir si.ikun, asayi9 ve refah devri
olarak nitelemektedirler. Aksarayi, Kille;: Arslan'm 6hi-
mi.inden sonra, i.imeranm ihsan ve rahmeti sayesinde,
i.ilkenin uzun sl.i.re baymdir, halkm refah ic;:inde, malla-

Mogol-Ermeni-Selc;uklu cephesinin bask1s1 altmda, birc;ok Tiirk-

men toplulugu, M1sir-Suriye Memlii.k Sultanhg1'na s1gm1r.
Memh1k sultanlari, Mogol'a ve Hac;h'ya kar:;;1, uc;larda yerle:;;-
melerine izin vererek, Tiirkmen askeri giiciinden yararlamr-
lar. Anadolu'da da Tiirkmenler, ileride gorecegimiz iizere, Mo-
gol-Ermeni-Selc;uklu cephesine kar:;;1. Misir'dan destek arar-
lar.

:2122
.rm bal aldugunu ve herkesin rahat ve huzur ic;inde ya-
$ad1g1m, hatta saray c;avu$larmm her gun davas1
olan kimseleri davet ettikleri halde, c;ogu zaman bir
tek ki$inin bile c;1kmad1gm1 yaz1yor. ibn Bibi, Ananim
Selc;ukname ve Eflaki'nin ifadeleri de, tamamen Ak-
sarayi'yi destekler niteliktedir. ibn Bibi, Pervane do-
neminde memleketin sakin, yallarm giivenli oldugu-
nu, fitne ve kan$1khktan eser kalmad1g1m soyleye-
rek bu durumu Magollarla Rum'lularm CAnadolulu-
lann) karde$<,;:e ge<,;:inmelerinin bir sonucu say1yor ve
Biiyuk Alaaddin'in gunleriyle kar;nla$tinyor. Anonim
Selc;ukname yazan, 'bu oyle bir devir idi ki, kurt ile
kuzu aym sudan i<;iyor, aym otlakta yay1hyor, halk
gayet emin ve rahat ya$1yordu, Pervane, Magallan
parmagmdaki yiiziik gibi d6ndiiriiyordu' der,, m.

MISIR-SURiYE VE iRAN DEVLETLERiNiN

KISKACINDA ANADOLU

Ne var ki, Pervane'nin Magallan parmagmda-

ki yuzuk gibi dondurmesi", giderek giic;leir. Yeni
ilhan Abaka {1265-1282), Mogollann Anadolu'daki
temsil g6revini Cengiz soyundan prenslere birakir.
Kendilerini Kanya Sultam'rnn ve Pervane'nin <,;:ak us-
tiinde goren prensle:r, Kanya Devleti'nin ic; i$lerine
keyfi mudahalelerini art1nrlar. Ote yandan Abaka
Han, Pervane'ye tam guven gostermez. Anadolu du-
rumunu birinci elden izlemek ic;in ajanlanm c;ogal-
tir. Bunun bahca nedeni, ilhanll Devleti'nin M1sir-
Suriye Memltlk Devleti ile giritigi amans1z mucade-
ledir. ilhanhlar, Hac;:hlar ile i$birligi halinde, Akde-
niz'e ulamak ve M1sir'1 ele gec;:irmek c;:abasmdadir.
Fakat Firat'1 gec;:ip Suriye'de ilerleme giriimleri, su-
rekli puskurtulUr. Zengin bir ekanomiye ve gii<;lii bir
orduya sahip Memh1kler, Magol'u puskiirtmekle de
yetinmezler, Suriye ve M1sir ii.zerindeki Mogol teh-
,didine son vermek isterler. Bunun iGin Anadolu'nun
2123
onemli bir boliimunii ulkelerine katarak Mogollan
denizden yahtlamaya yonelirler*. Se1';uklu beylerini,
e!?rafrn1, din biJginlerini ve Toroslardaki Tiirkmen
$eflerini davalarma kazanmaya onem verirler. MogoI
du9mam Tiirkmenler, Memh.iklerle her tiirlii ibirli
gine hazird1rlar. Selc;;uklu din bilginlerinde de, isla-
mm ve cihadm $ampiyonlugunu yapan Halife'nin
Ulkesi M1sir'a kar1, Selt,;uklu'nun Hac;;h miittefiki ka-
fir,, Mogol ile i$birligi yapmas1, Misir'a kar$I Mogol
sava$larma Anadolu ordusuyla katilmas1 nedeniyle
rahats1zhk belirtileri vardir. Nitekim Pervane'nin ya-
krn dostu ve Mogol yonetiminden ho$nut olan Mev-
lana Celaleddin bile, bir yap1tmda, Pervane'nin Mo-
gel ile birleip M1sirhlan ve Suriyelileri yok etmeye
ve islam ulkelerini y1kmaya c;:ah$masmm islamhk
adma ilenmi$ bir gl.inah,, oldugunu soyler11 '. Mem-
hiklerin Mogollan ustu.ste yenilgiye ugratmas1, M1-
srr'a yakmla9ma egilimini yaratrr. Artan Mogol bas-
k1 ve vergileri, M1sir ajanlanmn propagandalan, bu
egilimi giic;:lendirir. Mogollar, Selc;:uklu buyiiklerinin
M1sir ile anla9arak kendilerini Anadolu'dan kovma-
ya kalk1acaklarmdan korkmaya ba$larlar. Nitekim
Pervane, rakiplerinden kurtulmak ic;:in, Mogol han-

* B. Lewis'e gore, M1s1r'a istila hep Suriye'den gelir. 01 ne-

denle M1s1r egemenleri tarih boyunca, Sina'nrn uzak k1y1sm-
da, miimkiinse Giiney Filistin'de bir savunma kopriisii kurar-
lar. Gtic;lti iseler, Anadolu ve Irak'taki rakip devletlere kar$1
Sam, Halep, Toros daglan ve Flrat'a uzamrlar (The Cam-
bridge Histmy of Islam I, s. 192). Yavuz Selim zamanrna de-
gin, Tarsus'tan Mara$ ve Malatya'ya uzanan Ttirkiye'nin Gti-
ney bolgesi, M1s1r Devleti'nin denetiminde kahr. M1s1r'm Os-
manll Valisi Mehmet Ali Pa:;1a, kendini gtic;Hi gortince, Suri-
ye'yi istila eder. Mehmet Ali Pa:;;a'nm dam:;;mam ve Kahire
Tip Faktiltesi kurucusu Clot Bey, istilay1 $U gorii:;;le gerekll
sayar: M1s1r'a ttim istila ve akrnlar, Dogu'dan Silvey$ Uzerin-
den gelmi:;;tir. Dogu yontinde MIS1r'm dogal smm Stivey$'te.
degil, Anadolu'nun eteklerindedin (Belleten 23-24, s. 232).

2124
>larmm bu korkusundan yararlamr ve onlan Mem-
1uk ile komplo .. yapmakla suc;lar.
Pervane, Memluk ile komplo,, kozunu en son
Abaka Han'rn. kardei Acay'a kar~1 kullanmay1 de-
ner. Acay, k1demli Noyan Samagar ile biriikte 1267-
1268'den beri Anadolu'daki Mogol yetkilisidir. Per-
vane, Acay'm artan mudahalelerinden, keyfi para is-
teklerinden ve zulmiinden yakmir. Pervane, Acay ve
Samagar'm Anadolu'dan geri <;ekilmesini ister. 1212
yllmda Abaka'mn yanmdayken, Han'm kulagma f1-
slldar :.
c - Acay, M1sir hiikiimdarmm hizmetine girerek
Anadolu tahtm1 ele gec;irmek niyetindedir.
Abaka, Acay ve Samagar'1 Anadolu'dan ahp Tu-
ku Noyan'1 yollayacag1m vaadederse de, i~ gecikir.
Acay'm Pervane'ye kari?I bask1 ve tehditleri artar.
i~te bu kez Pervane, Memluk Sultam Baybars ile an-
la12maya bizzat yonelir. Baybars'a gizlice bir el<;i yol-
lar ve ordusunun Anadolu'ya gelerek Mogol'u kov-
masm1 ister. Boylece Sel<;uklu Devleti, Mogol vasal-
liginden c;1k1p Memluk vasali olacaktir. Baybars, er-
tesi y1l gelebilecegini, ordusunun beslenme ve barin-
mas1 i<;in haz1rhk yap1lmasm1 elc;iye soyler. Fakat
daha el<;i donmeden Acay ve Samagar Anadolu'dan
geri <;;ekildiginden, bu giri~im sonm;:suz kahr. Bay-
'bars, 1275 ba$mda ordusuyl:;i, Anadolu'ya degil, Ki-
likya'ya yiiriir. Ti.irkmenlerin de destegiyle, Memhlk
ordusu, Ermenilerin elindeki <;ukurova'nm onemli
kentlerini yagmalar, halkm1 tutsak eder.
Baybars'm Anadolu seferini erteletmekle birlik-
te, Pervane, Mogol Ham'mn guvenini yeniden kaza-
namaz. Acay, c;:ok ge<;meden yine Anadolu'ya yolla-
mr. Pervane'nin vekillerini ve beylerbeyinin karde-
.!]ini doger, mallarma el koyar. Pervane, ikiyiizhi bir
politikayla, miicadelesini siirdiiriir. Bir yandan bol
a.rmaganlarla Acay'rn. gonliinii kazanmaya c,;;ah$ir,
ote yandan da Anadolu kad1lanndan ve e9rafmdan
2125
Acay zulmiirn1 anlatan yaz1ll belgeler saglar, Aba-
ka'ya yollar. Abaka, Acay'1 geri c;ekmeye nza goste-
rir, ama guvenini yitirdigi Pervane'yi de s1k1 dene-
tim altma koyar. Abaka'nm buyrugu ile Pervane ve
Selc;uklu ordusu, Memluk'e kar$1, Mogol noyanlany-
Ja birlikte, Birecik Seferi'ne giri$irlerse de, kar$1hkh
giivensizlik nedeniyle sefer yanda birak1hr. Soguk-
luk artar. Pervane 1275 k1$mda Memluk ordusunu
bir kez daha Anadolu'ya davet eder. Selc;uklu yone-
ticisi, Sultan Baybars'1 Anadolu seferine te$vik ic;in,
devletin ileri gelenleriyle toplant1 yapar. Baybars'1
davet konusunda Beylerbeyi Hatiroglu ile karde$i,
Saltanat Naibi Mikail, Harput ve Diyarbakir suba$I-
lan yemin ederler ve imza verirler. Bu andla$mamn
bir kopyas1 Baybars'a yollamr ve Mogollari kovmak
uzere, M1sir-Suriye Sultam'nm Anadolu'ya gelmesi is-
tenir.

ERZiNCAN'DA ERMENi YONETIMi

Anadolu'ya davet c;agns1, Baybars'rn. eline 1276

baharmda ula$Ir. Baybars, sularm az oldugu bir mev-
simde sefere c;::1kmamn olanaks1zhgm1 soyleyerek, son-
bahar ge<;tikten sonra ordusunu yurutecegini el<;iye
bildirir. Fakat bu arada Pervane, huzura gitmek ic;in
Abaka Han'm agir bask1s1 altrndadir. Pervane, zaman
kazanmaya c;ah$ir. Abaka'nm oglu Argun'a nikah-
lanacak Selc;uk Hatun'u getirecegini, c;::eyizinin ta-
mamlanmasm1 bekledigini ileri surer.
Pervane Mogol ba$kentine yolculuga yonelirken,
kaynaklarm verdikleri yetersiz bilgiyle* ac;1klanmas1
giic; olaylar meydana c;1kar. Pervane'nin yakmlarm-
dan Kurt kokenli Harput ve Diyarbakir suba$1lan,
" Pervane-Mls1r ili$kileri, SelGUklu kaynaklarmda pek yer al- -
maz. Bu ili$kileri Gagda$ MemlUk tarihGileri aydmlat1r. Ba$-
llca kaynak, ibn l;?eddad"d1r (Baypars Tarihi, i;;;. Yaltkaya Ge- -
virisi).
2126
 adamlanyla birlikte, devletin paralanm da alarak
Baybars'a s1gmma hazirhklarma giri$irler. Yine Per-
vane'nin yeti$tirmesi Beylerbeyi Hatiroglu, Anadolu'-
yu ayakland1nr. Elbistan'daki bin;ok Selc;uklu ileri
geleni Baybars'm yanma gider. Butiin bu olaylann
ikili oynar gozuken Pervane'nin plam c;erc;evesinde
patlak verip vermedigini kestirmek guc;tur. Plan c;er-
c;;evesinde de olsa, bir koordinasyon eksikligi soz ko-
nusudur. Selc;;uklu Beylerbeyi, en azmdan bir ,zaman-
lama,, hatas1 yapm1$a benzer.
Beylerbeyi'nin isyanmdan once, Erzincan Ermeni
olaylan, Abaka-Pervane ili$kHerini daha da karartir.
Mogol Ham'ndan yarhk sahibi Ermeni Metropoliti
Merhasya fBar Serkis), Abaka'nm gozdesidir. Bir
<;:e$it ozerk Erzican Valisi imiE; gibi hareket eden Met-
ropolit, Pervane'nin Erzincan'1 bi'r Sel1;mklu komuta-
nma ikta etmesini bir suc;;muf} gibi Mogol temsilcisi-
ne bildirir. Erzincan'm kendisine verilmesini ister.
Din adam1, kar$1hgmda. 500 ath asker besleyecek ve
Han'm seferlerine kat1lacaktir. Pervane, Erzincan sa-
hipligine ve askeri $eflige soyunan Metropolit'i, ver-
gi kac;;akc;;1hg1 ile suc;lar. Din adamlan vergiden ba-
g1$1k olduklan ic;in, c;;iftc;;ileri din adam1ym1$ gibi gos-
terip az vergi odenmesine yol ac;tig1m kamtlar. Per-
vane'nin yak1m Harput Suba$ISI Bicar, Mogollann
destekledigi Metropolit'i ve 30 adamm1 oldl.'lrur. Bi-
car'm oglu Diyarbakir Suba$1s1 da, akrabahk kurdu-
gu Mogol soylulanyla birlikte, zorla harag isteyen
baz1 Mogol beylerini oldi.irurler. Pervane olaym ic;in-
dedir ve baba-ogul Kurt beylerine M1sir'a kaQmala-
rmdan ba$ka c;1kar yol olmad1gm1 ogiitler. Bunlar za-
ten Pervane ile birlikte Baybars'1 c:;agirmaya and iQ--
mir;; Selc;uklu beyleridir.

2127
MOGOL'A KAR$I DEVLET AYAKLANMASl

Baba-ogul Kurt beyleri kaQI$ hazirhklanm ya-

parken, Pervane, Sel<;uklu prensesi ile birlikte 1276
May1s1 sonlarmda iran yolunu tutar. Kayseri'den ay-
nhp S1vas'a gelir. Sultan, Kayseri'de kahr. Nigde
sahibi Beylerbeyi Hatiroglu, gorevi geregi Mogol ve
Sel<;;uklu askerleriyle Memluk sm1nm denetlemek
bahanesiyle, biri;ok askeri $efle birlikte Elbistan'a
dogru hareket eder. Daha yolda bir mektupla Bay-
hars'1 derhal Anadolu'ya gelmeye i;ag1nr. 0 giine
degin, Pervane'nin sad1k adam1 olan ve Pervane'nin
Baybars'1 d~vet plamnm yeminlilerinden bulunan
Beylerbeyi, belki de Pervane'nin Abaka ile uzla$ma-
smdan korkarak, bunu onlemek kayg1s1yla Pervane'-
den habersiz Baybars'a acele davetiye i;1kartir. Bay-
bars, az saYlda askerle bir komutamm Anadolu'ya
ke$fe yollar. Elbistan'a gelen Memluk komutam, Bay-
bars'm Seli;uklu komutanlarma yazd1g1 bir mektubu
getirir. Bayb.ars, komutanlarm kendisine bagland1k-
larm1 yeminl belirtmelerini ister. Ba$ta Elbistan Su-
ba$1S1 olmak uzere birkai; Sel<;uklu emiri, yanlarm-
daki Mogollan oldurerek Baybars'a s1g1mrlar. Bu SI-
gmmay1, Harput ve Diyarbakir suba$1lanmn, asker-
leri ve bir y1)hk Diyarbakir vergisiyle Baybars'm ya-
mna gitmelel:'i izler.
Baybars, Beylerbeyi Hatiroglu ve oteki Selc;uklu
ileri gelenlerinin yaz1h ve yeminli itaat belgelerinin
.gelmesini be)der. Beylerbeyi, ikili oynayan Kayseri
ve Kanya Suba$Ilanm, oteki devlet buyiiklerinin
onunde oldfu:-dukten sonra itaati saglar. Sultan'1 ve
devlet biiyiik:Ierini yamna alarak sahibi bulundugu
Nigde'ye gid-er. Nigde'den, devlet biiyiiklerinin im-
zah, yeminli baghhk belgelerini karde$i eliyle Suri-
ye'deki Bayb~rs'a iletir. Yalmz bir kag1t pari;as1yla
da yetinilme:;;,i;, devlet buyiiklerinin karde!?leri, ogul-
lan vb. garar:iti olarak Baybars'a gonderilir CAgustos
2128
1276). Beylerbeyi'nin karde9i, Baybars'm derhal Ana-
dolu'ya yi.iri.imesi gerektigini belirtir. Baybars, tekni1'
nedenlerle, seferin zaman alacagim, 1277 bahannda.
Anadolu'ya gelebilecegini soyler. Pervane'nin kendi-
sini baharda bekledigini ileri surer. M1sir Sultam'na
anlatillr ki, gecikirse Mogollar her an bastirabilir ve
ba9ta Sultan olmak i.izere Baybars'a baglanan Sel-
.c;uklu bi.iyiiklerini yok edebilir. Baybars, Sultan ve
biiyi.ikleri gi.iven altma almak i.izere 6 bin ki9ilik bir
kuvveti Anadolu'ya dogru yola <;akanr. Ne var ki,
Mara9 yakmlanna kadar ilerleyen Memluk birligi,
daha biiyi.ik bir gii<;:le Mogollarm harekete ge<;:tigini
ogrenince, hemen geri doner. Ger<;:ekten Anadolu
ayaklanmasm1 haber alan Abaka, Pervane ve noyan-
lanm Mogol tiimenleriyle birlikte Anadolu'ya yollar.
Hatiroglu ve devlet buyiikleri yakalamp yargllamr-
lar. Sultan, Ben <;:ocugum, devlet biiyiiklerinin so-
zi.ine kar91 gelmekten <;:ekindim,, dedigi i<;:in bag19la-
mr. Beylerbeyi Torumtay, atabey, maliye bakam gi-
bi on plandaki devlet hi.iyukleri de cisyana istemiye-
rek, bask1yla katlld1klan111 ileri si.irerler. Amasya
sahibi kudretli komutan Torumtay, Abaka Han'a 400
bin dirhem ci.iri.im resmi ve 200 at odeyerek camm
kurtanr. Aynca k1 boyunca bin Mogol askerini bes-
lemeyi kabul eder. Atabey, maliye bakam, Beylerbe-
yi Torumtay gibi baz1 devlet biiyiikleri bag19lanmak-
la birlikte, ba9ta Hatiroglu, ayaklanmaya katilan pek
~ok Anadolu ileri geleni oldi.iruliir. Baybars da elin-
de rehin tuttugu atabey, maliye bakam ve Torum-
tay gibi donekler,,in ogul ve karde9lerini hapseder.
Hatiroglu ayaklanmasmm kolay bastinlmasma
kar91hk, Ti.irkmenlerin ayaklanmas1 surer. Hatiroglu;
Nigde'den Karamanhlara ve Ti.irkmenlerine yazarak
onlan ayaklanmaya <;:ag1nr. Karamanh'y1 Ermen
Serle9keri", yani Ermenistan Ba9komutam atar. Ka-
ramanlllar, Sel<;:uklu Devleti'ne yiiki.imlii bulunduk-
lan vergiyi odemezler ve Ermenilerin elindeki i<;:el
5114 5129
bolgesinde k1y1ya kadar ilerlerler. Baybars ile bag-
lanti kurarlar. Konya Devleti'nin Ermen Serlef?ke-
ri,," 1276 sonlannda Karamanhlann iizerine yiiriirse
de bozguna ugrar. Selc;uklu Sultan Naibinin komu-
tasmdaki ikinci bir Selc;uklu-Mogol birligi de Kara-
manlI karf?1Smda baf?ans1z kahr. Frenk tuccar kerva-
nim yagmalayan Karamanhlara bagh Tiirkmen oy-
maklanm cezalandirmak isteyen Selc;uklu Sahiller
Emiri Hoca Yunus da peri$an olur.

PERV ANE DONEMiNiN SONU

Turkmen ayaklanmas1 surerken, Baybars, Ana-

dolulu yanda$lannm yenilgisine kar$m, soz verdigi
Anadolu seferine 1277 Nisamnda ba$lar. Baybars,
Tiirkmenlerin yam sira, Pervane'nin destegine gu-
vense gerektir. Pervane, eski yaz1f?malara gore, Bay-
bars'm baharda gelecegini bildigi halde, bunu Mo-
gollardan gizli .tu tar. Baybars'm buyuk bir orduyla
sefere hazirland1g1 Kilikya Ermeni Krall tarafmdan
Anadolu'daki Mogol komutanlarma ISrarla bildirildi-
gi halde, Pervane, noyanlan eglencelerle oyalar, il-
han'dan kuvvet istemelerini engeller. Mogol noyan-
lan ve Pervane, ancak Baybars'm. harekete gec;tigi
ogrenilince, smirh bir kuvvetle Elbistan ovasma ge-
lebilirler. Ustiin Memluk ordusu kar$1smda, Mogol
ve yard1mc1 Giircii birlikleri ezilirler, agir yitik ve-
rirler. Selc;uklu yard1mc1 kuvvet ise, Memluk kar$1-
smda ciddi bir sava$ vermez. Adeta goniillu teslim
olur. Pervane'nin oglu tutsak dii$er. Pervane ise,
Baybars'a katllmak uzere, sava$ meydamm biraka-
rak acele Kayseri'ye doner. Sultan'1, atabeyi, veziri
ve maliye bakanuu yanma alarak sahibi bulundugu,
iyi berkitilmi$ Tokat kalesine c;:ekilir. Oyle gori.inur
ki, Pervane, Baybars'm Anadolu'daki Mogol kuvvet-
lerine kar$1 kazand1gi yengiyi sonucu belirleyici say-
maz, M1s1r-Suriye Sultam'mn ilhan'm as1l Mogol kuv-
2130
 vetleriyle hesaplamas1m bekler. Herhalde ancak Mo-
gollarm yenilgisi kesinleince, guvenli Tokat kalesin-
den c;1kacaktir ...
Baybars, Kayseri'ye gelir*. Kayseri e9raf ve koy-
hilerince kar91lamr. Baybars, baz1 atamalar yapar.
Karamanogullan'na beylik mern;;uru ve sancak yol-
Iar. Fakat bata Pervane, Selc;uklu ileri gelenleri,
Kayseri'ye huzura gelmezler. Kalabahk ordusunu bes-
lemekte glic;hik c;eken Baybars, Selc;uklu buyukleri-
nin c;ekimserligi kar1smda, Abaka'nm bastirmasm-
dan kayg1land1gmdan, Suriye'ye donu karan allr.
Gerc;;ekten, Tokat'taki kalesinden Baybars'a Anado-
lu'dan aynlmaym,, ricas1yla elc;i yollayan Pervane,
Abaka'y1 da baka bir elc;iyle Anadolu'ya davet eder.
Baybars, May1s balarmda, kendisiyle if}birligi yapan
Selc;;uklu ileri gelenleriyle birlikte Suriye'ye ulatlk-
tan biraz sonra, A baka Han Haziranda biiyuk bir
orduyla Elbistan'a dogru harekete gec;er. Pervane, To-
kat kalesinden c;1karak, Vezir Sahip Ata ile birlikte
Abaka Han'1 Elbistan yakmlarmda kar1lar. Fakat
bu ikiyuzlii politika, Pervane'yi kurtarmaya yetmez.
Pervane Donemi, onun Agustos 1277'de Aladag'da
olduriilmesiyle son bulur. Abaka Han, ozellikle ka-
fir,, Mogol'a. kar1 cihadm ampiyonu Baybars'1 des-
tekleyen din bilginlerini cezaland1nr. Kayseri ve S1-
vas kadtlan as1hr. Anadolu Selc;uklu Devleti'nde ilk
dinsel k1nmlar, bu sirada goriilur. Baybars hiristiyan
k1nm1, Abaka islam k1nm1 yapar*".
' Anadolu'nun yard1mma M1sir, son kez XIX. Yilzy1lda Meh-
met Ali Pa$a di:ineminde <;agmhr. Toroslardan Kiltahya'ya de-
gin diren<;siz ilerleyen Mehmet Ali'nin oglu ibrahim Paa'ya,
Anadolu'nun ceitli kentlerinden onun yi:inetimine gec:;rnek
istediklerini belirten yaz1lar yollamr. Kiltahya'ya kadar olan
biilgeye, ibrahim, valiler atar, onbinlerce asker toplar. tbra-
him'in M1s1r ve Anadolu askeri bamda Istanbul'a girmesi
ancak Rus yard1m1yla i:inlenir (Prof. i:?. Altmdag, Mehmet Ali
Pasa isyam, Belleten 23-24).
''* Abaka, Mogol'a kar1 Mls1r'la ittifak yapt1gma inand1g1 Ana-
2131
KONY A'DA TURKMEN DEVLETi

Dinsel k1nmlan Turkmen kirim1 izler. Konya

Devleti'nin bal?edemedigi Turkmenler, Baybars'm Mo-
gollari Elbistan'da yendigini ogrenince harekete ge-
c;:erler. Karamanoglu Mehmet Bey, Karaman, E!?ref
ve Mentel?e oymaklanndan toplad1g1 ath, yaya 10
bin kil?iyle Aksaray'a yurur. Kayseri'deki Baybars,
Ermenek ve Karaman'dan denize kadar uzanan bol-
genin beyligini Karamanoglu'na verir. Mehmet Bey,
Baybars'm donmekten vazgegmesini, Anadolu Sul-
tam kalmasm1 ister. Bal?aramaymca bir Sel<;uklu sul-
tam arar. Turkmen arasmda buyuk prestiji olan K1-
nm'daki ikinci Keykavus'tan medet umulur. Fakat
onun gelmesi ya da ogullarmdan biri.ni yollamas1 va-
kit alacaktir. Turkmenler, Keykavus'un ogluyum ..
diyen bir dervi$i, Siyavu$'U bulurlar ve Baba ishak
olaymda oldugu gibi, ona dort elle sanhrlar. Kara-
manoglu Mehmet Bey, Konya'daki Saltanat i\raibi'ne

<lolu eraf ve halkmdan o~ alma amacmdadir. Kaynaklar,

ytizbinlerce insanm oldtirilldilgilnii, bir 0 kadar insamn tut-
aak edildigini yazarlar. Bayburtlu yall bir Turk, Abaka'ya,
di1mam Baybars'm Anadolu'ya girdigini, halkma dokunma-
digm1, onun ise kendi halkm1 yagmalay1p, oldtiriip, tutsak et-
tigini hat1rlatlr ve Hangi hamn boyle bir yasas1 var? diye
sorar. Han utamr ve tutsaklardan <;ogunu b1rak1r. Yine kay-
naklara gore, Kayseri halkmm toptan k1nm1 ve S1vas'm ya-
tnllp y1kllmas1, Abaka'nm veziri Cuveyni'nin <;abas1yla onle-
nir. Kayseri'de k1rim s1mrll tutulur ve S1vas'm yaris1 yagma-
lamr. Abaka'nm Anadolu yonetimini b1rakt1g1 Prens Kongur-
tay ise, tam bir kmm yapar. Aksaray ve <;evresinin birka<;
y1l i<;in vergi iltizamm1 Mogollardan alan Kiz1l Hamit ve yar-
d1mc1s1 eski yorganc1 ~enkit, birka<; bin asker toplayarak Ak-
saray yonetimini ele ge~irirler. Kongurtay ytirtiyilnce, K1z1l
Hamit direnir. Mogollar kent halkm1 da cezaland1rirlar. Olen-
lerin kaleme vurulmas1 ve sag kalanlarm tutsak edilmesi
gorevi verilen tarih~i Aksarayi, 6 bin yitik saptar. Aksaray'dan
sonra Mogol askerleri Konya, Ermenek ve Larende kentleri-
nin d1 kesimlerini yagmalarlar.
2132
elc;i yollayarak Keykavus'un oglunun yanmda bulun-
dugunu soyler ve onun sultan tanmmasm1 ister. Ahi-
ler, igdi$ba$1lar Konya savunmasma haz1rlamrlar.
Ama sonradan Cimri ad1 yak19tinlan Si yavu$*,
k1rm1z1 kiilahlI, ayag1 c;ankh, siyah kilimli Tiirk-
menlerle birlikte Konya'ya girer ve Selc;;uklu tahtma
oturur (19 May1s 1277). Yeni sultanm veziri Kara-
manh Ahmet Bey, tarihsel f ermamm yaymlar :
- Bugunden sonra divanda, dergahda, meclis-
te ve meydanda Tiirkc;eden gayri dil konu9ulmaya-
caktir.
Ne var ki, Tiirkmen Konya'da fazla kalamaz. Ve-
zir Sahip Ata'mn Afyon bolgesinde uc; beyi olan
ogullan Kanya uzerine yurume haz1rhklarma giri-
$irler. Onlar, Batl ut;: Tiirkmenlerinin ta$krnhklarma
kar91 koymak iizere, Malatya bolgesinden Kutahya
r;:evresine gor;:iiriilmu9 Germiyanhlardan yararla-
mrlar. Parayla. Germiyanh sava.$<;1 kiralarlar. Fakat
Sultan Siyavu9 ve Karamanh Mehmet Bey, Ak9ehir
yakrnlarmda Germiyanhlan dag1tlrlar, vezirin iki og-
lunu ve onlara katilan Sa.hiller Emiri Roca Yunus'u
Oldiiriirler. Bu yengiden sonra, 1277 Haziram ba9m-
da yeni sultan, Konya'ya doner. Fakat bu sirada, Mo-
gol prensi Kongurtay, Sel<;uklu Sultam ve veziri ile
birlikte, Aksaray'da biiyi.ik bir kmm yaptiktan sonra
Konya'ya dogru ilerlemektedir. Haber duyulunca,
Kanya ahileri silahlamr.. Yeni sultam ve veziri Tiirk-
men beyini kente sokmak istemezler. Kadi Siraced-
din f etva <;1karbp Kon ya halkm1 Karamanh'ya kar91
direnie r;:ag1nr. Konya'ya giremeyen Karamanhlar,
Sultan Siyavu ile birlikte Ennenek bolgesine c;:eki-
lirler .Mogol askeri, Siyavu9 ve Karamanhlan Toros-
Jar'da kovalar, yagmalar. Karamanhlar iizerine ikin-
" Cimri'nin ger<;ek sultan olup olmad1g1 tart11hr. Prof. Os-
man Turan'a gore, o, kesinlikle Sultan Keykavus'un oglu Ala.-
addin Siyavu'tur. Cimri, Farsc;;a ayaktak1m1 anlamma-
d1r.
2133
ci bir seferde, Mehmet Bey ve karde11leri oldiiriihir.
Onnanlar ate11e verilerek Tiirkmen av1 yap1hr. Sul-
tan Siyavu11 Bati uc; Tiirkmenlerinin yanma kac;ar.
Fakat Sel<;uklu veziri Sahip Ata'nm Germiyan des-
tekli kuvvetleri, Siyavu11'un Tiirkmenlerini bozguna
ugratir .Aksarayi'ye gore, Siyavu!?'un diri diri pos-
tu yiiziiliir. Vezir Sahip Ata, Siyavu!?'a kar$I sava$a
katilmayarak itaatsizlik ettikleri ic;in Denizli Tiirk-
rnenlerinin $efi Ali Bey ile adamlanm oldiirtiir. Arna
Tiirkmen kari~1khklan son bulmu~ olmaz. Karaman-
blar, E~refogullan ve Germiyanhlar, Anadolu'daki
Mogol yetkililerini ve Mogol buyrugundaki Selc;uklu
sultanlanm siirekli ugra$tinrlar.

DOGRUDAN MOGOL YONETiMi

Pervane'yi olduren Mogollar, isyanc1larla i~birli

gi yapan Sultan Keyhusrev III.'u tahtmda birak1rlar-
sa da, Kongurtay (1278-1284), Geyhatu (1285-1291)
gibi Sultan'dan c;ok iistiin mevkideki Mogol prensle-
rini artan say1da askerle Anadolu'da gorevlendirirler.
Selc;uklu iktidarm1 bu prensler ellerinde tutarlar.
Gerc;i Konya Sultam'nm ya~h veziri Sahip Ata, il-
han'm Anadolu Naibi yap1larak yerinde birak1hr,
ama Abaka'nm Anadolu'ya getirdigi veziri Cuveyni,
Selc;uklu maliyesini Mogol sistemine gore diizenler.
Onlii vezir Cuveyni, islam ulemasmm ~eriata ayk1n
sayd1g1 tamga,, denilen dolayh kent vergilerinin
Anadolu'da uygulanmas1m ba$latir. Cuveyni, ilhanll
hazinesine olan Selc;uklu bor<;:lanm ve devletin bor<;:
odeyebilme giiciinii inceler. Ana para ve faizi biriken
bu borcun, aynlan kaynaklarla odenmesinin olanak-
s1zhgim saptayarak, ilhanh hazinesini ve Selc;uklu
hanedamnm ~erefini korumak ic;in,. Erzincan ve c;ev-
resini, ilhanh soyu hesabma, eyeriata uygun bic;imde
satm ahr ve hanedanm incli denilen mUikleri ara-
sma katar. Borc;lara kar$1hk daha once Kastamonu,
2134
Aksaray ve Develi gelirleri aynlm1~ ve bu gelirleri
toplamak iizere ilhanh veziri Mu'tez yollanm1~ti. Mu'-
tez oli.i.nce, oglu Mi.i..ciriiddin Emir Sah, illCUler ile
Mogollar adma iltizama verilen eyaletlerin yoneti-
mi ve vergilerinin toplanmas1yla gorevlendirilir.

GOLGE SULTANLAR

Anadolu'da Mogol bask1s1 giderek artar. Mogol-

lann Memlukler kar$1smda ugrad1gi yenilgiler, Mem-
luk ile ittifak halindeki Karaman Tiirkmenlerini ha-
rekete geQirir. Anadolu'daki Mogol yetkilisi ilhan'm
karde$i Kongurtay, Karamanhlara kar:;?1 bir Tiirk-
men terorune giri~ir. Bu konudaki tek kaynak Ano-
nim Selc;ukname'ye gore, Turkmenlerce sevilen eski
sultan izzeddin Keykavus'un ogullan, Turkmen'e da-
yanarak, SelQuklu tahtim ele geQirmeye Qah:;?irlar. K1-
nm'dan Turkmen arasma galen Keykavus oglu Ala-
addin'i Karamanhlar sultan ilan ederler ve Nigde'ye
dogru ilerlerler. Fakat Alaaddin'in tahti ele geQirme
denemesi sonuc; vermez. SelQuklu kuvvetleri onunde
yenilen Alaaddin*, Ermeni Krah'nm iilkesine gider. 0
siralarda Keykavus'un buyuk oglu Mes'ut da taht
pe:;?indedir. Kastamonu UQ beyi ile anla:;?arak, taht iQin
Abaka'ya gider. Abaka, Sultan Keyhiisrev'i tahtta
birakmakla birlikte, Karaman ilinin yonetimini Mes' -
ut'a verir. Fakat Alaaddin olay1 ile baglant1h saytla-
bilecek bu atama uygulanmaz. Mes'ut, Karaman iii-

"' Cimri'nin Keykavus'un oglu Alaaddin oldugunu kesin sa-

yan Prof. Osman Turan, Anonim Selc,;ukname'nin 1277 olay-
lar1 ile 1280 olaylarm1 kant1rd1gm1, 1277'nin Cimri'si ile 1280' -
in Alaaddin'i aym kii oldugu halde, bunlan ayn kiiler say-
d1g1m ve 1277'de olam 1280-de gec;mi~ gibi yazd1gm1 ileri sil-
rer (Selc,;uklular Zamam Tilrkiye, s. 584). C. Cahen ise, Alli-
addin'in Keykavusun oglu degil, sonradan Alii.addin Keybu-
bat III. ad1yla tahta c,;1kan torunu oldugunu ileri surer ve
1280 olaylanm gercek sayar (Pre-Ottoman, s. 294).
2135
ne gitmez, Tebriz'de kahr. Kongurtay ve Keyhiisrev'-
in ortak giic;:leri, Kanya ve Akehir'i yagmalayan Ka-
ramanhlara kar1 bir imha hareketine giriirler. Er-
menek, Mut ve baka yerlerde k1nm yaparlar (1282).
islam olup M1sir ile ban yapmak isteyen yeni Mo-
gol Ham Ahmet Tekiidar'a verdigi yanitta MlSlr Sul-
tani Klaun, Anadolu'yu yoneten Kongurtay'm orada
sel gibi kan ak1tt1g1m, halk1 tutsak ettigini, ozgiir
kadmlan kirlettigini, soylu kadmlan esir pazannda
sattigim yazar ve bu nedenlerle banI kabul edemi-
yecegini bildirir!
islam Mogol Sultam Ahmet, budist Mogol prens-
lerinin isyanlanyla kar1lair. Horasan Mogel aske-
riyle Argun, Anadolu Mogel askeriyle Kongurtay, Te-
kiidar'a kar1 ayaklamrlar. Yakalanan Kongurtay oI-
diiriiliir. Kongurtay ile ibirligi yapan Selc;uklu Sul-
tani Keyhiisrev III. de ayni ak1bete ugrar CMart 1284).
'Tekiidar, Keykavus'un Tebriz'de bekleyen oglu Mes'-
ut'u tek sultan atar. Ne var ki, birkac;: ay sonra Te-
kiidar'1 oldiiren Argun, ilhanh tahtma c;:1kar. Argun,
oldiiriilen Keyhiisrev III.'iin kansmm istegine uya-
rak, Selc;:uklu iilkesini Keyhiisrev'in iki c;:ocugu ile
Mes'ut arasmda paylatlnr. Kiic;:i.ik prensler, Kanya
merkez BatI boliimunu, Mes'ut ise Kayseri merkei
Dogu boliimiinii ahr. ilhan'm 20 bin askerle Erzin-
can'a gelen Anadolu yetkilileri prens Geyhatu ve Hu-
Iacu, paylamay1 uygulatirlar. Ogullan adma Kon-
ya'y1 ele gec;:iren Hatun, s1k s1k Konya'y1 tehdit eden
Karaman ve Erefogullan Tiirkmenleriyle anlama-
d1kc;:a, durumunu guc;:lii gormez. Eref Tiirkmenleri
$8fi Siileyman Bey'e Sultan Naibi, Karaman Tiirk-
menleri efi Giineri Bey'e beylerbeyi unvanlanm ve-
rir. Bu, Tiirkmen'in giiciiniin teslimi anlammadir.
Fakat olay, Konya'da kan1khklar yaratir. Mogol des-
tekli vezir Sahip Ata, Hatun'a kar1 cephe ahr. Sul-
tan Mes'ut'un ve vezirin yanhlan, herhalde Mogol
destegiyle, Konya'ya girerler (1285). Kiic;:iik prensler
2136
oldurUlur. Erzincan'daki Geyhatu'nun Aksaray uze-
rinden Konya'ya gelif?inden sonra, Mes'ut 1286 baha-
rmda Konya tahtma oturur.
Karaman Tiirkmenleri, Keykavus'un oglu olan
yeni sultan ile iyi gec;;inme yolunu tutarlar. Ne var
ki, Turkmenlere karf?1 kullamlmak uzere Malatya bol-
gesinden Kutahya <;evresine getirilen ve Keykavus
oglu Alaaddin Siyavw~u CCimril old-Uren Germiyan
Tiirkleri, yeni sultana baghhk gostermezler. Beyf?ehir
bolgesini CGorgorum} yagmalarlar. Sultan Mes'ut,
Vezir Sahip Ata, Germiyanhlara kar111 1286 ve 1287
y1llarmda bazen ba~anh, bazen ba$ans1z sava$lar
verirler. Arna ger<;ekte zararh <;1kan, vezir olur. Af-
yon ve <;evresi, Vezir Sahip Ataogullan'nm mulku-
dur. Vezir orada irsi bir beylik kurma yolundaki ogul-
lanm Cimri olaylarmda, torununu ise Germiyan'la
savaf?larda yitirir.

MULK SAHiPLERiNiN MOGOL'A DiRENi$i

Germiyan'Ia sava9lar surerken, Selc;;uklular yo-

nunde geni~lemeyi durduran Karamanhlar, Guney
kom$ulan olan Ermeni Kralllg1'na sald1nrlar. Surek-
li akmlarla Kralhg1 bunaltirlar. Ermeni Krah, Ka-
ramanhlan cezalandirmas1 ic;;in metbuu Argun Hana
ba$vurur. Argun, Geyhatu, Sultan Mes'ut ve Sahip
Ata'y1 Guney Ti.irkmenlerini cezalandirmakla gorev-
lendirir. Sultan, Karaman Ulkesinde, artik s1k s1k g6-
n1len yak1p y1kma seferine giri$ir. Karaman ve E11-
ref, uzla~may1 yeg tutarlar. Sultan Mes'ut'tan ozurler
dileyip itaatlerini bildirirler. Mes'ut, bu Turkmen bey-
lerini Konya d1$mda otagrnda tahta oturmu11 olarak
kabul eder. Elini opturur, yemin alir. Germiyanh da
gelip Sultan'a baglamr (1288). Boylece Pervane'nin
son gunlerinde ba$layan Ti.irkmen kan$1khklanmn
sona erdigi, ic;; ban11m sagland1gi samlabilirse de, de-
gi11en bir$ey olmaz. Dstelik Mogol vergilerinin agir-
2137
J1g1 ve keyfiligi, yerlegik halkm huzursuzlugunu ar-
t1nr. 1285 y1lmda Geyhatu'nun kalabahk askerle Er-
zincan'a geligi olay1, Selc;uklu Devleti'nin mali zay1f-
bgn11 gosterir. Mogol askerinin beslenmesi bir sorun
olur. Selc;uklu hazinesi ti..l.kenir. Vezir Sahip Ata, Af-
yon'daki ozel hazinesinden 400 bin dirhem getirir
ama, bu da yetigmez ve borc;lanmak gerekir. Mali s1-
kmtI, Vezir ile Mogol vergi gelirlerini toplayan Mo-
gol yetkilisi ve Konya Sultam'mn naibi Emirgah'm
arasm1 ac;ar. Yagh vezir, gorevden ahmr ve olUr. il-
han'm Kazvinli Maliye Bakam CMustevfi>, Emirgah
ile birlikte, Selc;uklu Devleti'ne vezir ve emir atamr-
lar. Kazvinli'nin Mes'ut'a sorulmadan atanmas1, Mo-
gol dogrudan yonetiminde yeni bir ad1mdir. Dstelik,
Selc;uklu yoneticileri uzun suredir iran kokenli ol-
makla birlikte, eski tarihte Anadolu'ya yerle;;mig aile-
lerdendir. drnegin bir Pervane, bir Sahip Ata iranh-
dirlar, ama ate yandan i.ilkeyi cami, medrese ve ker-
vansaraylarla susleyen kokle;;mi;; Anadolu ailelerin-
dendirler. ilhan'm Maliye Bakam Kazvinli ise, bir
yabanc1dir ve Selc;uklu vezirligini daha fazla vergi
geliri saglayacag1 vaadi ile elde eder. Atama yarh-
gmdan onun Anadolu'yu iltizama ald1g1 anla;;1hr. Kaz-
vinli Fahreddin, kesesini c;abucak doldurma c;abasm-
daki kalabahk bir iranlI vergi tahsildan kadrosuyla
birlikte gelir. Kazvinli, Anadolu'da soygun ve zuliim
yapar. Gerc;i ilhanh Devleti ic;in Anadolu, ba;;mdan
beri harac; 6deyen bir mali somurgeden ibarettir.
Fakat Kazvinli'nin uygulad1g1 keyfi vergilendirme ve
zora ba;;vurma yontemleri, koyliiler tarlalanm b1ra-
k1p kac;t1klarrndan, uretimi ve dolay1siyle vergi geli-
rini diigurur. Kentlerde de Kazvinli vezire kar;;1 ho-
murdanmalar artar. Konya'mn guc;hi ahi liderj Ah-
met Sah, binlerce silahh ahi ile kent d1;;mda veziri
karg1lamaya gider ve ona yeni vergiler altmda ezil-
diklerini soyler. Artan zulme kar;;m, iki y1lhk vezir-
ligi sirasmda yeter vergi toplayam1yan Kazvinli, yar-
2138
,gu'ya c;:ekilir ve olduruhir. K1z1hrmak Dogusundaki
bolgenin vergilerini toplayan Emir9ah ise, yargu'dan
aklanarak c;:1kmay1 ba9anr. Ne var ki, Konya'ya ata-
nan yeni vezir Ahmet Lakui de vergi soygun ve zul~
munii siirdiiriir. tfstelik yeni vezir, Selc;uklu Devle-
ti'ne ait miri topraklardan gasp yoluyla ozel millk
yap1lm1:) arazinin geri almmas1 ic,;:in bir yarlik geti-
rir. Aksarayi'ye gore, ozel mulklerin yitirilecegi ha-
beri, mUlk sahipleri arasmda neredeyse bir ihtilfil
havas1 yaratir. Aksarayi, Emlak sahipleri, o irtikap-
c;1larm koklerini kaz1mak, haks1zhklan ortadan kal-
dirhlak, kendilerini bugday gibi gostermeye yeltenen
o arpa ylizhi hainleri darmagadm etmek istiyorlar-
d1 der 118 Ozel miilklerin geri almmas1, Anadolu'ya
uc;uncu kez atanan Mogol askeri komutam Samagar'-
m* mudahalesiyle onlenir. Aksarayi'ye gore, Sama-
gar, bu c;abalan nedeniyle Anadolu'da buyuk bir
sevgi kazamr. Ne var ki, Mogollar aras1nda balayan
taht kavgalan ic,;: sava:) boyutlarma ulair ve bu du-
rum Anadolu'ya yansir. Argun olunce, Anadolu Mo-
gol guc;lerine dayanan GeyhatU:''*, "ilhan olmay1 ba-
fianr (Temmuz 1291). Arna bu, 1295'te Gazan Han
tahta c,;:1kana degin suren bir ic;: savam ba~lang1c1
olur.

* Kara Tatar'lardian Samagar Noyan, Pervane'nin Prens Acay

ile birlikte Anadolu'dan geri ald1rtt1g1 komutand1r. Sultan Ve-
1et, Ttirkmen'i ezen. fakat mtilk sahiplerini koruyan Samagar
ic.in Tilrkc.e Begtimilz bizi unutma nakarath Farsc.a gaze!
yazar. Samagar, Geyhatu yerine k1sa bir sure Anadolu'da
kal1r. 1290 sonunda yeniden Geyhatu Anadolu'ya atamr.
** 1284'te Anadolu'daki Mogol Genel Valisi ile Bakomutam
Prens Kongurtay'm ayaklanmas1 ise, onun oldtirtilmesiyle so-
nuc.lanmu;t1. Sultan Keyhusrev III.. ayaklanmaya kat1ld1g1 i~in
taht1m ve camm yitirmiti.

2139
ORTA DOGU'DA iLK KAGIT PARA DENEMESI

Geyhatu, kaynaklarda miithi9 miisrif bir ki9i ola-

rak tamtihr. ilhanh vezirlerinden tarih9i Re$idiiddin'e
gore, zengin Mogol hazinesi, Argun oliince asi emir-
ler tarafmdan yagmalamr. Kalanlanm ise, Geyhatu,
kanlarma ve yakmlarma dag1tir. Biiyuk bir hayvan
k1nmmm Mogol surulerini erittigi bir s1rada giri9ilen
bu agir1 harcamalan, vergi gelirleriyle kar911amak
olanaks1z olur. Ebu'l-Ferec Tarihi'nde anlatilan bir
olay, mali iflas1 9arp1c1 bir bic;imde ortaya. koyar: Gey-
hatu'nun saraymm yemek i9lerinin duzenlenmesi i9i
bir yahudi tiiccara ihale edilir. Yahudi, harcamala-
rim, hazine gelirlerinden her ay kendisine aynlacak
para sayesinde kat kat fazlas1yla geri alacag1 umu-
duyla i9e koyulur. Kendi kesesinden harcayarak on-
binlerce koyun, s1gir satm ahr, kasaplar, ahc;ilar tu-
tar. Arna hazine bo9 oldugundan yahudiye ayllk ode-
me yap1lamaz. Bu saray miiteahhidinin eline cfalan
eyaletin vergisini kendisine odeyiniz,. diye beratlar
verilir. Fakat giinumiiz bankerlerinin kar91hks1z 9ek-
lerine benzer bi<;imde beratlarla da para toplanamaz.
Yahudi tiiccar, iflas eder. Tarih, oykiiyii 9oyle bag-
lar:
Geyhatu'nun yemegi i<;in kesilecek tek bir koyun
bile kalmadi.. .. <YahudiJ ki9isel servetini bu yolda tu-
ketince.... i!']i birakarak ka<;t1 119
Bu ko9ullarda Geyhatu'nun veziri Sadri.iddin, agir
f aizlerle bor<;lamr. Bon; kaynaklan da tiikenince, ka-
g1t para basarak banknot matbaalanm 9ah~t1rmaya
koyulur. Kag1t para, XL ve XII. yuzy1llarda yeryuzu-
nun en ileri ekonomisine sahip blunan Cin'de h1zla
geli~en ticaretin gereksinmelerinin yarattig1 bir usul-
diir. Cin'de gerek devlet, gerek ozel bankalar banknot
emisyonuna giderler. Mogollar Cin'e egemen olunca,
bu denemelere dayanarak ulusal kag1t para basarlar.
Bir gelenege ve ticaretin gereksinmelerine dayanan
2140
kagit para sistemi, <;in'de az c;:ok ba$anyla yurur.
Fakat mali bir iflas sonucu kag1t paraya yoneli~. Or-
ta Dogu'da felaketle sonuc;:lamr. Ah$-veri~ durur. Kim-
se kagid1 para saymaz. <;ince ad1yla <;av denilen
kag1t paray1 iki ay ic;inde tedaviilden kaldirmak ge-
rekir. C::er?itli eyaletlerde kurulan banknot matbaa1a-
n C<;avhane) kapatlhr (1294}. Bu deneme, uretimi ve
ticareti geriletir, toplumsal kanf?1khklan art1rir.
Anadolu'da <;:avhane* kurulup kurulmad1g1 ve
~av kullamhp kullamlmad1g1 konusunda bir bilgi
yoktur. Fakat Anadolu'nun c;agdaf? tarih<;:isi Aksara-
yi, cyolsuz ve yersiz icatlardan sayd1g1 <;:av denilen
kag1tlarm para yerine kullamlmasmm y1k1c1 etkile-
rinden soz eder :
Hi<;:bir ak1l sahibi Cc;avlara) deger vermedi.

* Kag1t para emisyonu ile ilgili yarllk'ta Diyarbak1r eyale-

tinin cav emisyon merkezlerinden biri oldugu belirtilir. Go-
rilldUgil ilzere, Doguda banknot matbaas1 calltlrmanm tarihl
hayli eskidir. Qav, biiyilk bir reklamla halka sunulur. Kag1t
paramn fakirlik ve sefaleti kaldiracag1, zengin-fakir farkmt
yok edecegi ilan edilir. Yarhga gore, ah-verilerde cav'1 de-
giim arac1 olarak kabul etmeyenler derhal oldiirilltir. Bun-
dan boyle, altm, gilmii vb. madeni paralarm kullamlmas1
dondurulur. Soylu beylerin giydikleri ve kulland1klan d1:smda,
altm ilemeli giysi, altm-gilm1i kapkacak yapmu, altm ve
giimil:;.;e gerek gosteren her tilrlii zanaat yasaklamr. Zarar go-
recek zanaatctlara, kag1t parayla tazminat odenecektir. Ya-
nm dirhemden 10 dinara kadar bas1lan kag1t paralar eski-
d]klerinde, ilstiinde yaz1h degerin yilzde 10 eksigiyle cavhane-
lerde degi:;)tirilecektir. Qav'1 taklit eden ya da degitiren kal-
pazanlar }ran ve cocuklanyla oldiiriilecek, mallarma el konu -
lacakt1r. Fiyasko ile biten bu denemenin tek kazanc1, Qin'de
VIII. Yiizy1ldan beri .kullamlan agac; bloklarla bask1 bic;i-
mindeki matbaanm Orta Dogu'ya girmesi olur <Karl Jahn,
iran'da Kag1t Para, Belleten 23-24). Cav'm Orta Dogu'dakl
mucidi Vezir Sadrliddin. gUniimilzdeki komilnistlik suclama-
s1yla e:;)anlamll mazdekc;ilik ile suc;lamr ve Gazan Han ta-
rafmdan oldiiriillir. Fakat Gazan Han, meru islii.m dinanmn
yar1s1 degerinde Mogol paras1 basar ve bu paray1 Anadolu'da
gecerli kllar.

2141
 Memlekette al1.'}-veri11e birden durgunluk geldi. Bu
ugursuz icat yuzunden ta Horasan sm1rlanndan Ka-
radeniz k1y1larma degin, yerli-yabanc1 tiim halk ara-
smda ho.'}nutsuzluk ba$ gosterdi. Ti.iccar kervanlan,
o yerlerden ~am yoresine yuz c;evirdiler. Mallanm bu:
y1k1c1 ve mahvedici selin oni.inden kac;ird1lar. Bir za-
man bu kan.'}1khklar, hallun, zanaat ve ticaret sahip-
lerinin ic;ine ate.'} sald1. Etrafa dagilan bu kag1t par-
c;alar1 halkm yi.izunii kag1da, dilini kaleme c;evirdi" 1 zo.
Siyasal kan.'}1khklan .'}iddetlendiren bu ekonomik
ka:q.'}1khklar, Anadolu'ya yansir. Ferganah bir Turk
olan $air, Mogol Ham'na seslenen bir .'}iirinde Anado-
lu 'nun durumunu .'}Oyle ac;1klar:
Koyun kurttan nas1l s1kmtI c;eke:fse, Anadolu
halk1 da senin kopeklerinden aym ac1y1 c;ekiyor .... Bil-
ginler ekmeksiz, erenler c;iplak, tekkeler e1?yas1z, med-
reseler dals1z kalmu?, zenginler fakir dii$mii$ ve yok-
sulluk halk1 peri.'}an etmi.'}tir. Orumcekler bir ag kur-
sa, emirler derhal tamga ve kopc;ur vergilerini alma-
ya kalku~1rlar. Turkmenler de her an ve her yerde
baskm yap1yorlar 121 .

MOGOL'A KAR$1 TEK GUC, TURKMEN'DiR

Gerc;ekten .'}airin dedigi gibi, Tiirkmenler, her

an ve her yerde bastinrlar. Sultan Mes'ut'un 1288
bani:;1 k1sa surer. Germiyanhlar, Denizli'yi ahrlar. Sa-
hip Ata'mn torunu, onian Denizli'den c;1kartir (1289).
'.Konya'da ahilerden ba.'}ka dayanacak giicii kalmayan
Sultan Mes'ut, E$ref ve Karaman Turkmenlerini re-
kabete gec;irerek durumunu kurtarmaya 9ah~ir. 1290
yih sonlannda Geyhatu, Anadolu'ya yeniden Mogol
Gene! Valisi olarak geldiginde, Turkmen'le denge ko-
runur. Karamanh Giineri Bey ve Germiyan Beyi, guc;-
li.i bir ordu ile Konya'ya giren Geyhatu'ya itaatlerini
sunarlar. Geyhatu'nun sahil bOlgelerine yollad1gi Sul-
tan Mes'ut'a Tiirkmen beyleri baghhklanm bildirir~
2142
ler. Fakat 1291 May1s:mda Geyhatu, Argun'un oldu-
gunii ogrenip tahti ele gec;:irmek i<;:in askeriyle acele-
Iran yolunu tutunca, Konya <;:evresinde Turk.men ka-
n1khklan balar. Geyhatu'nun Kayseri'ye yerle!]tir-
digi Sultan Mes'ut, olaylara ancak seyirci kahr. Ka-
ramanoglu ile aras1 ac,;tlan E!]refoglu, Konya'y1 des-
tekler. Karamanoglu, Konya iizerine yiiriir ve kenti
savunmaya c,;ahi?an ahilerle <;:arpI$Ir. Germiyanhlar
olaylara kan9ir. K1saca, Geyhatu'nun Ilhanh Devleti
tahtm1 ele gec,;irdigi sirada, Konya ve c;:evresinde
Tlirkmen anarisi geniler. Anadolu'da 8 y1la yakm
sultanlann ustiinde genel valilik yapan _yeni ilhanh
Ham Geyhatu, Mogol askeriyle yliriir. 1291-1292 k1-
mda Geyhatu, Konya Giineyi, Bey!]ehir ve Denizli
bolgelerinde bulunan Karaman, E!]ref, Mentee Tiirk-
menlerine kar1 ac1mas1z bir teror uygular. Katar
katar ganimet ve tutsaklan, Konya'ya ve oradan
Kayseri'ye tarr. Anonim Selc,;ukname'nin c,;arp1c1 de-
yi~iyle, Mogollar, Konya kap1smdan Denizli'ye degin
oyle bir teror yaratirlar ki, bu bOlgelerde alb ay ku
m;maz. Oysa yak1hp y1k1lan ekili alanlardir, kent-
lerdir. Mogol terorii iizerine sarp daglara c,;ekilen Ka-
ramanh, Geyhatu 1292 baharmda MemlUk sald1nla-
rma kar$I koymak ve i<;: ayaklanmalan bastirmak
iizere acele iilkesine doniince, daha da giic,;lenmi ola-
rak u<;:an kulardan once Konya <;:evresinde goru-
niir. Ei:?ref Turkmenleri de yeniden ort~wa c;:1karlar.
Karamanhlar, ancak yeni fethettikleri Alanya kalesi
l-Iac;h sald1nsma ugraymca, Hai;;:h'y1 piiskiirtmek arna-
c1yla- geri don~rler. Memluklerin Mogol'a kar~1 Suri-
ye bolgesinde yerle;?tirdigi Tiirkmenler, S1vas ic;:leri-
ne girerler. S1vas halk1, Tiirkmen'i Mogol askeriyle
ibirligi_ yaparak pi.iskiirtur. Daha onemli bir Tiirk-
men ayaklanmas1, Kastamonu bolgesinde gortiliir.
Uzakta, Bizans ucunda bulunduklan ic;in, kaynaklar-
da Kastamonu Tiirkmenleri konusunda pek az bilgi
vard1r. Fakat Geyhatu'nun Kanya ve Denizli bolge-
2143
lerinde teror yaptig1 sirada, Kastamonu Ti.'trkmenle-
ri, ayaklamrlar. Tiirkmenlerin bamda, K1nm'da olen
Sultan Keykavus'un ogullanndan, Sultan Mes'ut'un
kardei Riikneddin K1h9 Arslan vardir. Kan1khklar
sirasmda Kastaroonu UQ beyi Yavlak Arslan oliir.
Kihc; Arslan, Tiirkmenlerin bamda Konya Sultanh-
g1'm ele gec;irme savama girii;;ir. Geyhatu, Mogol
askeriyle Sultan Mes'ut'u Kastamonu bolgesine yol-
lar. Sultan Mes'ut, birara Tiirkmenlerin eline tutsak
dii9erse de, Kastamonu ormanlarmdaki miicadele,
Ktl19 Arslan'm oliimiiyle sonuc;lamr*. Tiirkmenler ar-
tlk, birazdan gorecegimiz uzere, Anadolu'da ba~hca
giic;tiir. Sultan, askersiz ve kudretsizdir. Bag1ms1zh~
kazanan Tiirkmenler, beylikler halinde orgiitlendik-
c;e ve Mogol yonetimi giderek zay1flad1kc;a, Turk-
men'in ag-Irhg1 artar.

VATANI ANADOLU OLAN MOGOL TUMENLERi

ilhanll Devleti zay1flad1k<;:a, Mogol denetiminden

c;1kma egilimi gosteren mali somurge,, Anadolu'yu
elde tutabilmek amac1yla daha <;:ok asker gondermek
zorunda kahr. Boylece Anadolu'da onemli bir Mogol
askeri giicii meydana gelir. ilhanlI iQ ilerinde ve
taht kavgalarmda Anadolu Mogol askeri rol oynar.
ilhan'm Anadolu yoneticileri olan Kongurtay'm ba-
ans1z, Geyhatu'nun ba~anh miidahalesi buna or-
nektir.
Ahmet Tekiidar (1292-1294) donemi kay1tlarma
gore, Diyarbak1r tiimeniyle birlikte Anadolu'da dort
Mogol tllmeni (onbinlikJ vardir. Aynca bu tii.men-
lere bagh baguns1z hazereler CbinlikJ bulunur122 Mo-
gol ordusu Anadolu'da Seli;uklu ordusunun yerini
ahr. Ne Mogollar Anadolu'da bir Seli;uklu ordusunun

"' Bizans kaynaklarmda Osman Gazi'nin zuhuruyla ilgili ilk

bilgiler, bu Kastamonu olaylan dolay1siyle verilir.
2144
varlxgm1 isterler, ne de arta.n mali somuril altmdaki
Sel<;uklu Devleti'nin ciddi bir askeri kuvvet bulun-
durmaya giicu vardir. Boylece Sel<;uklu Devleti'nin
askeri ikta sistemi <;oker. Mogol ordusunda ise as-
keri ikta sistemi yoktur*. Mogel tu.menleri, Anadolu' -
ya kabile ozelliklerini hayli koruyarak, IrSi binba$I-
lann ve tiimenba$Ilarm liderliginde, <;oluk <;ocuklan
ve hayvanlanyla birlikte gelirler. Konya Sultanhg1,
devlet arazisinden onlara otlaklar ay1nr, ayirmasa da
en iyi otlaklara Mogol kabile birlikleri yerle$ir. As-
keri birlikler olarak orgutlenmi!? Mogol kabilelerinin
Anadolu'da yazlaklar ve k1$laklar elde etmesi, bir
kollektif ikta anlamma gelmez. Bu otlaklar ikta
olarak dagittlmaz, Mogollarm aynld1klan durumlar-
da, arazi yine Sel<;uklu'ya gec;;er 123 Mogol doneminde
kollektif millkiyet degil, Mogol soylularmm toprak
uzerinde bireysel ozel millkiyeti geli11ir. Fakat Mogol
kabile askerleri, olen komutanlann ogullannm ba-
g1mh ki$ileri olarak kahrlar. Onun i<;indir ki, Ana-
dolu'ya ilk gelen Mogol komutanlarm ogullan ve to-
runlan, yine bu kabile kokenli askeri birliklerin ba-
~mda goriinurler. Boylece onlar da giderek kabile-
leriyle birlikte Anadolu topragma baglanmu~ olurlar.
Ornegin 1243 Kosedag sava~1yla Anadolu'yu ar;an
B1suut boyundan Baycu'dan sonra oglu Uvek Noyan
ve torunlari Kotu ve Siilemi$, atalarma ait Kanya,
Karaman, Nigde bolgelerindeki birliklerin bainda
Anadolu'dad1rlar. SUlemi$, bakomutan durumuna
da gelse, atadan kalma irsi birliklerle ili!]kisini ko-
rur. Yine Konya ve Karaman bolgesinde Pervane
donemi tumenbai?tlanndan ilka <llkeyl Noyan'm Ce-
lay1r birlikleri, Uruktu, Toku, ikbal gibi Ilka soyun-
dan komutanlar elinde kabr. Ilka gibi Celayir'dan

* Gazan Han di:ineminde 0295-1304), belki de Selcuklu sls-

teml i:irnek almarak, bir i:il~tide askeri ikta. sistemi ytlrUrlu-
ge konulur. Fakat sistem, Anadolu'da uygulannuea benzemez.
511.5 2145
olan Pervane'nin yakrn1 Tay91 CNah91) Noyan'm og-.
lu Baltu, Celayirhlar ve oteki kabileler uzerinde et-
kisini surdurur. Selc;;uklu devlet arazisini ozel mlilk
yapanlan koruyan ve Kazvinli vezirin vergi zulmunu
engelleyen Samagar'm Kara Tatarlan, Amasya, To-
kat, S1vas bolgesindedir. Oglu Arab, bolgenin askeri
komutarndir*.
i$te eskiden beri Anadolu'da i1i9kiler kurmuf:),
ozel mulkler edinmh~ ve kendilerine bagh kabile as,.
kerine sahip Mogol komutanlan, Selc;;uklu 8$raf ve
Turkmenlerinden de destek gorerek, 1295'ten sonra
ardarda ayaklanmaya ba1?larlar. Kaynaklarda veri-
len bilgiler, Anadolu'da ilhanh'dan bag1ms1z bir dev-
let kurmay1 amac;;layan bu ayaklanmalarm nedenle-
rini anlamay1 kolayla9tirmaz. Anadolu halkmm du-
rumu konusunda bir i91k tutmaz. Fakat fiilen c;;okmii$
bulunan Kanya Sultanhg1 tahtma oturmaya kalk19an
bu Mogol komutanlannm ki;iisel c;;1karlan i1e Anado-

"' Anadolu'nun Turkmen, Kurt gibi gi:i<;ebe etnik topluluklan

arasmda Mogollan, ya da yaygm deyi:;;Ie Tatarlan da hesaba
katmak gerekir. Qoluk <;ocuguyla gelen Mogol askerin <;ogu
Anadolu'da yerle:;;ir, oteki etnik gruplara kanlr. XIV. Yuzyil
sonu kaynaklan Anadolu Tatarlan hakkmda <;e:;;itli ralrnmlar
verirler. Rakamlar 30-40 bin <;ad1rdan 100 bin <;ad1ra kadar
degiir (Prof. Faruk Sumer, Orta gark'ta Tatarlar, isHlm An-
siklopedisi). Mogollar arasmda Dogu Tlirkleri de vardir. Ti-
mur kaynaklan Anadolu Tatarlarma, gene! bir ad olarak Ka-
ra Tatar Tlirkmenlerb derler. XIV. Yuzy1lda, Mogol Devleti
<;oktukten sonra, serbest kalan <;e:;;itli Mogol oymaklan, Tiirk-
men beyliklerinin sava:;;larma kat1llrlar. Samagar, Banmbay,
Qaykazan, Qavdar vb. adh Tatar topluluklarmm ad1 bu sa-
va:;;larda s1k s1k ge<;er. Prof. Faruk Sumer, Babukogullan (Nii!-
de), Samagarogullan (Ankara), Savc1ogullan (Ankara), is-
mailogullan (Bey:;;ehir), Qavdarogullan (Eski:;;ehir-Klitahya),
Katarogullan <Gorum) gibi Tatar topluluklan saptar. Timur,
bir Tatar k1nm1 ve surgunu yapar, ama yine de pek <;ok Ta-
tar Anadolu'da kahr. Yerle:;;ik ya:;;ama ge<;en Tatarlar TUrk-
le~irler ve i:izumlenirler. Eski:;;ehir bi:ilgesinde ya:;;ayan toplU"
luk isc, XIX. Ylizy1lda Tlirkiye'ye gelir.
2146
Iu'nun ~akarlan arasmda az <;:ok bir baglanti kurduk-
lan, bu nedenle Anadolu kaynaklanm kurutacak bi-
<;:imde somuren, vergi zulmuyle uretimi du;;uren, dog-
rudan miidahaleleriyle Anadolu yonetimini parselle-
yen ve tam bir anar;;iye du;;uren ilhanll yonetimine
kar;;1 ayakland1klan soylenebilir. Ger<;:ekten ilhanh'-
dan bagrms1zhk, Anadolu'dan toplamp iran'da har-
canan milyonlarca dinarm Anadolu'da tuketilerek
ekonomik canhhk yaratilmas1 ve uretimi gerileten
vergi zulmune son verilerek tanmsal geli;;me sag-
lanmas1 anlammadir. Ne var k], asi Mogol komutan-
lannm hi<;:biri Anadolu'da yeni bir devlet kurmayi
ba;;aramaz. Anadolu ancak ilhanh Devleti <;:6ktiikten
sonra bag1ms1z olur ve bu bag1ms1zhk pek <;:ok sa-
y1da ufak beylikler bi<;:iminde ortaya <;:1kar. ilhanh
Devleti donemindeki Anadolu ayaklanmalan, ulke
halkrnm peri;;anhgm1 artirmaktan ba;;ka bir sonu<;:
vermez.

BALTU AYAKLANMASI

ilk ayaklanmay1 1296 ba9larmda Tokat c;evresin-

de zuliim ve servet miisadereleri yapan buy-Uk ko-
mutanlardan Toga<;:ar ba;;latir. Pervane ogullanndan
destek gormekle birlikte, Toga<;:ar ayaklanmas1, daha
<;;ok Gazan Han'm giivenemedigi eski komutana kar-
:'?l bir k19k1rtma hareketine benzer. Nitekim Anadolu'-
da kalabahk bulunan Celayir ve Kara Tatar birlik-'
lerine dayanan tiimen komutanlan Baltu ve Sama-
gar oglu Arab, Toga9ar'1 6lduri.irler. Pervane ailesin-
cten Sel<;:uklu beylerbeyi izzeddin, Toga<;:ar'm yazg1-
sm1 payla$Ir, fakat Pervane oglu Mehmet, aile mi.ilkii
Sinop'a zamamnda <;:ekilerek ve ilhanh ile iyi ge<;:in-
me yolunu tutarak tehlikeyi atlatir. As1l bi.iyiik ayak-
lanma, Toga<;:ar'1 ezen Baltu'nun Anadolu'da bag1m-
s1z devlet kurmaya yonelmi;; hareketi olur (1297).
Celayir birliklerinin ba;;mdaki Baltu, Samagar olun-
2147
ce, oglu Arab kiiQiik yata bulundugundan komuta-
sma verilen Kara Tatarlan da pefiiinden siiriikler. il-
ka Noyan soyundan Celayir beyleri ve belki de Anka-
ra 9evresindeki Almcak Noyan ogullarmm Kereyit
birlikleri Baltu isyanma kat1hr. Ayaklanma, Mogol
birlikleriyle smirh kalmaz. 0 giinlere degin Mogol
dil~manhgmm ampiyonlugunu yapan Karamanogul-
lan, Baltu ile ittifak yapar. Sultan Mes'ut, Baltu'nun
yanmdadir. K1saca Baltu liderliginde ciddi bir Ana-
dolu ayaklanmas1 soz konusudur. Gazan Han, rnrar-
la Baltu'yu karargahma Qag1nr. Baltu gitmez. Gazan,
30 bin kiilik biiyiik bir kuvvet yollamak zorunda ka-
br. Bu ordu ancak, daha once Baltu safmdaym1 gi-
bi goziiken Anadolu tiimen komutanlarmdan Arab
ve Siilemi$'in saf degi$tirmeleriyle Kir$ehir sava1'Jilll
kazamr. Baltu, Tiirkmen iQine kaQar. Fakat Karaman-
ogullan, bu ko$ullarda ittifaklarma bagh kalmay1
uygun bulmazlar. Toroslan a1'JIP Ermeni Kralllg1'na
s1gman Baltu'yu, Kral, idam etmesi iQin Gazan Han'a
yollar. Baltu ayaklanmasma kat1lan Sultan Mes'ut
tahtm1 yitirir, iran'da az parah siirgiin hayat1 ya;;a-
mak zorunda kahr. ilhan, bir sure sonra Mes'ut ye-
rine, Keykavus torunu Alaaddin Keykubat III.'ii Kan-
ya Sultam atar.

ANADOLU DEREBEYLERiNDEN iLK ORNEK

Ara donemde, Aksarayi'nin ac1kh bi9imde an-

latfagma gore, Mogollann Anadolu'ya vezir, perva-
ne, saltanat naibi, miistevfi Cmaliye bakam) unvan-
lanyla atadigi kiiler, aslmda vergi iltizamc1Iandir.
Bu dart ortak, 6 milyon 600 bin dirhem tutan vergi-
yi Mogol hazinesine getirme yiikiimliiliigunii ahrlar.
Toplayacaklan fazla para ,onlann kar i olarak cep-
lerine girecektir. DOrt ortak, iilkeyi dart bolgeye ay1-
nrlar ve herbiri kendi bolgesinde zor ve i$kenceyle
vergi toplamaya, hatta servet miisaderelerine gir~ir.
2148
Bu iltizamc1lardan biri, babadan miras Sinop mali-
kanesine sahip bulunan Pervane oglu Mehmet'tir.
Mogollardan Pervanelik alan Mehmet, babas1mn
adamlanm yanmda toplar ve 9ok say1da asker edi-
nir. Kendisine aynlan bolgenin vergilerini toplama-
ya giri$ir. Mehmet, askerini de besleyebilmek i<;in
Kastamonu ve Cank1n'da. ge9mi$ ve gelecek y1llara
ait vergileri ister. Konya'ya. gelir. Eski yuksek me-
murlar da dahil, para sahiplerini i$kencelerle oldii-
rur. Servetlerini ahr. iltizamc1lardan Maliye Bakam
Tiflisli Kemaleddin, aym bi9imde Amasya, Samsun
bolgesini somiiriir ve Aksaray'a gelir. Ne var ki, en:
sert yontemler bile bazen vergi toplamakta yetersiz
kahr. Aksarayh tarih<;:i, dogdugu eyaletin vergiye
kar$I pasif direni$ini $6yle ac:;:1klar:
Eyalet halk1, ileri gelenler y1rt1c1 hayvanlardan
kac:;:ar gibi gizlendiler, mem!eketi terkedip gittiler,
bir duvar has1n bile b1rakmadan biitiin mal ve ser-
vetlerini yanlannda goturdiiler. $a1?1ran Tiflisli, hal-
km ekinlerini yagma ettirmek istedi. Fakat hemJ.z
bi<;;im zamam gelmedigi ic;in eli bo!] dondii.
Dort iltizamcmm yam Sira Kor Timur, Samagar'-
m mudahalesiyle daha once geri almamayan miri'den
ozel miilk yapllm11? araziyi istemeye Anadolu'ya yol-
lamr. Aksarayi'ye gore, ozelle$tirilen kamu miilkii-
ni.in geri almmaya kalk1r?Ilmas1, Anadolu'yu kan$tI-
nr:
Bu giri$im, mi.ilk sahiplerinin bagrma ate$ sal-
di. K1v1lc1mlan biitiin memlekete yay1ld1. Birc:;:ok yer-
lerde isyan belirtileri ba$lad1 124
E$rafm direndigi goruliince, Kor Timur, ilhan'-'
dan ne yapmas1 gerektigini sorar. ilhan'm amac1 pa-
ra saglamak oldugundan, 6 milyon dirhern kar1?Il1gm-
da, miri topraklarm ozel miilkiyette b1rak1lmas1 ka-
rarla.'}tlnhr.

2149
SULEMi$ AYAKLANMASl

Anadolu'da bu kargru?a sur~er ve dor_tler vergi top-

lamaya 9ah9irken, Gazan Han, Alaaddin Keykubat'1
sultan, Laku9i'yi ise vezir atar. Sultan ve veziri, ye-
ni Mogol askeri komutam Baymcar ve Genel Vali
Bockur ile Anadolu'ya vanrlar. Yeni vezir Laku9i,
dortlerden daha fazla vergi toplama yukumlUlUgu ile
Anadolu'ya gelir. Arna vergilerin yetersizligini go-
runce, <;:areyi devlet arazisini ozel ki9ilere satmakta
bulur. Boylece miri arazinin <;:ogu, ozel mlilk olur*.
i9te bu sirada Baycu'nun torunu olan Mogol ko-
mutanlarmdan SUlemi ayaklamr. Ayaklanma, Mem-
luklerin Ermeni ba9kentine girdigi, MemlUk destek-
li Turkmenlerin Mara9'1 ele ge<;:irdigi gunlere rast-
Iar. Anadolu Mogol askerinin gogu, Celayirh ikbal,
Karah1tayh eski genel vali Ta9timur, B1suut boyun-
dan SUlemi9'e katihr. SUlemi9, Baycu torunu, Aksa-
ray Kad1s1 gibi Anadolu e9rafmm yarn sira, u<;: Turk-
menlerinden ve ozellikle Karamanogullarmdan des-
tek gorur. El-Omeri, SUlemi9, Karaman daglarma
malik olduktan sonra Gazan'a kar91 ayaklandI der.
Memlukler ayaklanmaya yard1m getirirler. Re9ided-
din, Memluklerin 20 bin asker yola c;:ikard1gm1 ileri
surer. Fakat Siilemi9'in as1l guciinu Mogol askerinin
yam sira, Turkmenler meydana getirir. Re9ideddin'in
Siilemi9, uglan da ele aldi. 50 bin kadar ath aske-
re sahipti. Bir<;:ok serseriyi <;evresinde toplad1, onla-
ra emirlik unvam, sancak ve davul verdi sozleri,

'' Aksarayi, Anadolti'nun peril?an oldugunu yazarken, ilhanl1

Maliye Bakam Tarih-i Gilzide yazan Kazvinli Hamdullali'a
inanmak gerekirse, devlet arazisinin i:izel millk yap1li:nas1 til-
keyi baymdir k1lar. Ona gore, i:inceden oldugu gibi Anadolu
miilkiyeti devlette kalmI olsayd1, imar olanaksrnla:)1rd1. Qiin-
kli bir yerde uzun sure kalacagm1 bilmediginden valilerin
geldikleri yeri yagma edip c;abucak ceplerini doldurmaktan
ba:)ka emelleri olmuyor. Devlete ait yerlerde durum budur.

2150
Mogol komutanmm Turkmen bey ve bahad1rlarma
eyaletler, kaleler ikta ettigini gosterir. Siilemis.. Sel-
c;;uklu y1kmttlan iizerine Anadolu'da yeni bir devlet
kurma c;:abasmdadir. Anadolu'daki yeni Mogol ko-
mutam Baymcar ve Genel Vali Boc;:kur noyanlarla
giris.tigi savas.1 SUlemis. kolayca kazamr. Gazan, ordu
yollayamaz. SUlemis. BatI ve Orta Anadolu bolgesi-
ne egemen olur. Gazan Han, ancak 1299 y1h baha-
rmda Kutlug-s.ah, <;oban, Mulay, Sutay gibi en iin-
lii komutanlarmm yonetiminde giic;:lii bir ordu yol-
lar. Sulemis., Mogol askerinin saf degis.tirmesi uze-
rine, Erzincan Aks.ehiri'ndeki savas.1 yitirir. Mogol as-
kerinin saf degis.tirdigini goren Karaman Turkmen-
leri de memleketlerine donerler. Siilemis., 500 athy-
la MemlUk'e gider. Arna aym y1l Anadolu'ya doniip
Es.refoglu Ti.irkmenleri arasmda yandas. toplar. Go-
riinus.e gore, Kuzeybati Tiirkmenleri ic;:inde kuvvet
toplamaya giderken Ankara'da yakalamr ve oldiirii-
liir. Sultan Alaaddin Keykubat ve veziri Lakm;i, Sii-
lemis. ayaklanmasmdan uzak durup Gazan Han'a sa-
dakatlanm bildirmeye gittiklerinden, yerlerinde ka-
lirlar. Aym bic;;imde Gazan Han'm guvenini kazanan
Emin::1ah da hem Han'm, hem de Sultan'm naibi ola-
rak durumunu korur. Daha once soziinu ettigimiz il-
tizamc1 d6rtler dahi, yeni yarhk ve payzalar elde
ederek vergi zulmune biraktiklan yerden devam et
mek iizere bolgelerine donerler. Yaman bir derebeyi
olan Sinop sahibi Pervane oglu Mehmet, <;ank1n zen-
ginlerini yagmalar. 700 at, 10 bin davar ve 100 bin
altm1 olan <;ank1n'nm en zengin kis.isinin tiim ser-
vetini ahr. Kastamonu'dan ve daha bas.ka yerlerden
biiyiik para toplar, askerinin say1s1m artinr. Arna
toplad1g1 paradan Mogol hazinesinin paym1 6demi-
yerek isyan yolunu tutar. Pervaneoglu'nun ani 61U-
miiyle olay kapamr. Bununla birlikte, ailenin Sinop
miilkiinii miras alan Pervane torunu da, Mogol ve
Selc;:uklu yonetimine pek ald1ns. etmeyen derebeyi
2151
 tutumunu siirdiiriir. Torun Mes'ut, Bafra ve Samsun'u
ele gec;:irir. Samsun darphanesindeki altm ve giimiif]-
lere el koyar. Mogollardan Samsun vergi iltizam1m
alm1!'} bulunan S1vas e11rafmdan Rahatoglu'nu kent-
ten q1kanr ve vergileri kendi hesabma toplar. Il-
ban'm ve Sultan'm naibi Emir11ah, ancak diplomasi
ve k1z ahp verme yoluyla Sinop sahibi ile bir anlag-
ma zemini bulabilir.

SiPAHi AYAKLANMALARI

Aksarayi, Emir9ah'm bolgesinde bu s1ralarda pek

c;:ok ufak c;:apta ayaklanma oldugunu belirtir. Kale-
tere ve magaralara yerlegen Turkmen'in c;evreyi ya.g-
malad1gm1 yazar. Nigde Andug1 kalesinde Kongur-
tiirk, Uluk11]la kalesinde Sab1kiiddin ayaklamrlar.
Sivrihisar kalesini ele gec;:iren bu Turk cemaati, iki
y1l siireyle Nigde c;:evresi halkm1 yagmalar. Magara~
Jan karargah yapan Bugdmogullan, 300 athyia Nig-
de smirlanndan K1z11Irmak'a degin uzanan bOigede
koyleri basar, davarlan gotiiriir. Bugdmogullan, Sa-
lime kalesi ve koyleri kendilerine ikta edilecegi
vaadiye kand1nhp oldiiriiliir. Aksarayi, daha sonra-
ki y1llarda da kervansaraylara ya da ka1e1ere kapa-
PIP Mogol'a isyan eden Memre1}oglu, 1Iyas Bey, Ca-
hioglu gibi Turk beylerinden soz eder. Prof. Osman
Turan, bu ufak c;:aptaki isyanlan, askeri ikta siste-
minin c;:okiif]iiyle ac;:1klar :
Askerlik gorevleriy1e birlikte gec;:im arac;:lanm
da yitiren ikta sahiplerinin, 1267'den sonra memle-
kette yer yer vuku bulan birc;:ok isyan hareketlerinin
baf?hca etkeni oldugu, Aksarayi'nin s1k s1k yerli bey-
lerin isyanlanna dair haber verdigi olaylann bu yuz-
den ileri geldigi ku~kusuzdur 125

2152
E$KiY ALIG A YONELEN SELCUKLU SULTANZ

Bununla birlikte, iktalanm yitiren ku<;;uk Turk

soylularmm yak1p y1kmas1, devlet gorevlilerinin yag-
mas1 kari;;1smda <;;ok onemsiz kahr. Gazan Han'1n
Anadolu'da ver~i reformu yaprnak uzere yo1land1g1
vezir Nizamettin Yahya da altm. yumurtlayan ta-
vugu bogazlama,, yonternini surdurur .. Oysa Gazan
Han reformlan, iran'da asayii;;in geri getirilmesinin
yam s1ra, toprakta ozel mUlkiyeti garanti altma ala-
rak, koyliiye vergi kolayhklan ve tanm arac;lan sag-
layarak tanm iiretiminde ve devlet gelirlerinde gec;i-
ci bir rahathk getirir. Mali somurge,, Anadolu'da
ise, ilhan'm atad1gi vezirler, ekonomiyi geriletici po-
litika:y1 surdiiriirler. Aksarayi, Vezir Yahya'y1 bir
hayduttan farks1z tamtir. Nitekim Vezir Yahya, Ana-
dolu S$rafmm ihbarlan sonucu yargu'ya c;ekilir ve
oldurilliir. Ne var ki, SelQuklu Sultam Alaaddin Key-
kubat III.'un de tutumu farkh olmaz. Sultan, kendine
kar$I sayd1g1 e$raf1, Aksarayi'ye gore, herhangibir
ei;;kiya gibi soyar ve Oldiiriir. Gazan Han'dan Erzu-
rum sm1rlanndan Antalya k1y1larma degin uzanan
tiim Sel<;uklu Ulkesinin sultanhgim alan Alaaddin,
Harput'a gelince, Peygamber soyundan Kadi Seyyid
Mecdeddin'i, ai;;1n servet sahibi olmakla suc;:lar. Ka-
d1'nm i$kenceyle 500 bin dirhem paras1 ahmr. Serve-'
tinin yerini soylediginden cam bagii?Iamrsa da, i~ken~
celerin etkisiyle Kadi oliir. Malatya'da Sultan Ala-
addin, kendisini armaganlarla kar$tlamaya gelen es-
ki elc;ilerden cdoksamna merdiven dayamI~ Nuret-
tin Sahap'a yiiklenir. Bu ya$h zengin 40 bin dinar
versin diye karh havada soyularak <;:1nl<;:1plak b1rak1-
hr. Ya$h adam i$kenceden oliince, oglu Malatya'da
ayaklamr. Asi ogul, vergi toplayw11anm yakalatrr,
toplad1klan paralan ellerinden ahr ve sfthiplerine
geri verir. Sultan, Malatya'y1 ku~atarak 6Q almay1
denerse de, ba!jaramaz ve Divrigi yolunu tutar. Ora-
215S
da, Aksarayi'nin deyi9iyle, kam ve cam mi.isliiman-
lar i<;in haram olan zengin bir hiristiyam, diri diri
yakmaya kalkl9ir. Zengin hiristiyan, tum servetini
getirerek yak1lmaktan kurtulur. Yine Aksarayi'ye
gore, S1vas'a gelen Sultan, Ramazan aymda halkm
can ve irzma el uzatir. Aksarayi, Sultan ve <;evre-
sinin Ramazanda 9ehir meydamnda top oynay1p at
koturmalanm, oru<; bozup i<;ki i<;melerini, bu Qi.i-
rumi.i saltanatm sona erdigini gosteren belirtilerden,,
sayar. Selc;;uklu Sultam'nm yagmac1 tutumu, Gazan
Han'1 bir yarhk <;1kartmaya zorlar:
Sultan, yaylakta ve k1f}lakta, yaz ve kif} mev-
simlerinde Abu9ka ile birlikte bulunacak, onun ona-
y1 olmadan hi<;bir i9 yapmayacak, boylece halka bir
zarar vermesi onlenecektir.
Abu9ka, Anadolu'daki Mogol askeri komutamdir.
Sultan Alaaddin onun yanma getirilir ve denetim al-
tma konulur. Ka<;maya kalk1f}mca, yakalamp oldi.iru-
liir. iran'da surgunde bulunan Mes'ut, ikinci kez Sel-
c;;uklu tahtma <;1kar ( 1303). Fakat bu son Sel<;uklu
sultam, silik bir kukla olarak kahr. ilgin<;tir ki, <;ag-
da9 kaynaklar, Sultan Mes'ut'un olumunden bile pek
soz etmezler. Bu nedenledir ki, daha sonraki tarih<;i-
ler, Mes'ut'un 61Um tarihini bile <;ok farkh verirler.

ANADOLU'NUN YENi SULTANI TiMURTA$

Konya Sultanhg1 son buldugunda Anadolu'daki

Mogol yetkilisi, irincin'dir. irincin, zuliim yonetimini
siirdi.iriir. Aksarayi'ye gore, mi.ilk sahipleri mallarm-
dan vazge<;erek vergiden kurtulma c;;aresine bagvu-
rurlar.
irinci.n'in zulmi.i ve ilhan Olcaytu'nun 1312 y1lm-
da Memluk'e kar91 giri9tigi sonu<;suz bir sefer, Ka-
ramanhlara Konya'y1 ele ge<;irme f1rsatm1 verir. Kon-
ya'ya giren Karamanhlar, ahi k1nm1 yaparlar. Mo-
gol'u tutan mevlevi geyhi Arif <;elebi'yi ele9tirirler :
2154
 - Biz sizinle komu ve sizi sevenlerden oldu-
.gumuz halde, siz bizi istemiyorsunuz da yabanc1 Mo-
gollan istiyorsunuz?
Arif <;elebi, mevlevi tutumunu savunur:
- Tann kimi ister ve memleketi kime verirse,

biz de onun yamnday1z ve onu isteriz,,rn;_

Yamt, Karaman Tiirkmenlerini yatltirmaya yet-
mez. Tiirkmen askeri, kentte dolaan <;elebi'ye kotii
davramr, bindigi at1 kam<;:1layarak iirkiitur. Konya,
1314 y1lmda Olcaytu'nun biiyiik komutanlardan <;o-
ban Bey'i yollamas1yla Karamanh'dan ahmr. <;oban
Bey, beylik sahiplerini itaata almak i<;:in huzuruna
<;:agrnr, tUm beyler giderse de, Karamanoglu gitmez.
<;oban, Konya'y1 kuatir. Karamanhlar, bir gece giz-
lice Konya'y1 boaltip Toroslara dogru <;:ekilirler.
Kamuoyunda Bagdad Hatun'un babas1 diye bili-
nen <;oban, Mogollann Sulduz boyundan bakomu-
tamdir. Anadolu'ya yollamrken, ilhan, Malatya'y1
ml.ilk olarak <;oban'a verir. ilhan Olcaytu olup, oglu
Ebu Said Bahadir Han'm (1316-1335) tahta ge<;:me-
siyle, <;oban, ilhanh imparatorlugu'nun en kudretli
kiisi olur*. Eyaletleri ogullarma paylatlnrken, Ana-
dolu eyaletinin yonetimini de oglu Timurta'a verir
(1317). Baz1 kaynaklar 1310'dan once, Mes'ut'un olii-
miiyle son buldugu genellikle kabul edilen Selguklu
Sultanhg1'nm Timurta gelene degin siirdugunii ileri

* Bagdad Hatun, bir tiyatro oyunudur ve tarihsel gen;ek-

lerle bagll degildir. Tarihsel gerc;ek udur: Saltanat naibi ve
beylerbeyi Qoban. Bahad1r Han'a sormadan tilkeyi yiinetir.
Kukla durumundan kurtulmak isteyen Bahad1r, daha Bagdad
Hatun diye bir sorun yok iken, gizlice mektuplar yazarak ra-
kip komutanlan Qoban'1 iildtirmeye c;ag1nr. Dlizenlenen su-
ikast bo~a c;1kar. Suikastc;1 emirler yarg1lamrken, bu i~i Ba-
hadir'm buyrugu ile yapt1klanm belgeleriyle lrnrntlarlar. Ba-
hadir, yalan soylemek ve mektuplanm yads1mak zorunda
kal!r (1319). Qoban'm durumu iyice giii;lenir ve kusurlu Ba-
had1r, saraymda bir c;eit goz hapsinde tutulur. Bagdad Hatun
li, alt1 y1l sonra, 1325'te ortaya <;1kar.

2155
 surerler. Bunlara gore, Timurta$, 1318'de Sel<;uklu
hanedamm sistemli bi<;imde yok eder, baz1 prensler
daglara ve uc;: beyliklerine kac;:arlar. Boylece, en gee;
1318'de Selc;:uklu Sultanhg1 kesinlikle sona ermi~
olur*. Timurta$, kendini Anadolu'nun yeni sultam
gibi goriir. Fakat sultanhgm1 ilan etmeden once, Ba-
had1r Han'm Cohan soyuna ka~1 giri!}tigi komployu
atlatmak gerekir. Bahad1r Han, Anadoiu'daki Mogol
komutanlanna Timurta$'1 ortadan kaldirmalan ic;:in
buyruk verir. Unlii Samagar Noyan'm torunu icil,
Sutay oglu Banmbay gibi komutanlar, Timurta$'m
karargab.1m ve bazinesini yagmalarlar. Timurta$, bu
tehlikeli durumu kac;:arak atlatir. Karamanhlar bu flr-
sattan yararlamp bir kez daha Konya'ya girerler. Ba-
bas1 <;oban'm komployu bo!]a c;:1kartmas1 uzerine, Ti-
murt~ da Anadolu'da sert bir cezaland1rma eylemi-
ne giri!]ir. Mogol komutanlanm oldiiriir, Konya'yi ye-
niden geri ahr. Turkmen beylerine kar$1 sert onlem-
ler uygular, Mogol yonetimindeki bolgenin s1mrlan-
m geni$1etir. Timurta$, Anadolu'da. ilhanlI'dan bag1m-
s1z devlet kurmaya yonelen oteki Mogol komutanla-
n gibi, M1sir-Suriye egemeni Memluklerin destegini
arar. Anadolu-M1s1r-Suriye ticaret yollar1m elinde tu-
tan Ermeni Kral11g1 ile sava$Ir. Ermeni ba$kenti Ko-
zan'a. akmlar yapar. Memluk Sultam'm, Ermeni Ji
mam Ayas'a CYumurtahk) davet eder. M1s1r ile Ana-
dolu arasmdaki bu engeli kald1rmasm1 ister :
Hepimiz mus!Umamz. Dii$mana kar$I miittefik
olmam1z ve Ermenileri ezmemiz gerekir. Onlan bize
sad1k birakmay1 ba!?anrsak, bu gec;itlerden gidip ge-
Jecek halk ve tiiccar ve hac11ar, f erah ve serbest gi-
dip ,gelirler,,.

* Prof. Osman Turan, son sultamn K1I1c Arslan V. oldu~unU'

kabul eder. Ona gore, Mes'ut'un oUimti de genellikle kabu:i'
edildigi gibi 1308 y11rnda degil, 1310 y1lmdad1r. Son sultan,
1318'de Timurta tarafmdan oldiirtiliinceye degin sekiz y1f
tahtta kallr.
2156
 Sultan Nasir, bu bavuruyu kabul eder. Ermeni
'bakentini yagmalar, Ayas'1 ele gec;irir (1321). Oysa
Memhik ile sava12an ilhanh Devleti'nin ge1eneksel po-
litikas1, Kilikya Ermeni Kralhg1'm korumak ve kolla-
maktrr. Nitekim Timurta'm babas1 <;ol::>an da Ermeni
dostlugu gelenegini siirdiirur ve bu yolla Anadolu-
Mis1r baglantlsm1 onlemek ister*. Timurta'In Erme-
nistan seferi ve Memhlk Sultam'm Kilikya'ya daveti,
bag1ms1zhga yoneli hazirhg1dir. Nitekim Timurtru?,
Anadolu hara<; ve vergilerini yollamaz. Paray1 almak
iizere gelen elc;ileri geri c;evirir. Hara<; ve vergiyi ken-
disini Anadolu'da giic;lendirmek ic;in kullamr. Mogol-
lann istilas1yla c;oken Selc;:uklu askeri sistemini, Ti-
murta'1n Anadolu'da az c;:ok canlandird1g1 anlatlrr.
Bir kaynak, babadan evlada gec;en askeri iktalar yo-
luyla Timurta'm askeri kendine baglad1i?;lm ve sa-
vai;?lan bu sayede kazand1giru yazar. Bu kaynaga go-
re, Anadolu Sultanl1i?;l'na niyetlenen Mogol noyam,
savatan once tellallar bagirtir ve askere U sozleri
soyletir:
- Hanginiz olecek olsamz, iktalanmz evlat ve
akrabalanmza verilir, onlarm elinden c;1kmaz. Kim
sava!}tan yuz dondiiriip kac;:acak olursa, peinden gi-
der, onu sag komam,.m.
Timurtai;?, bu yolla gucunii art1nr. Fakat daha

* Ilhanlllara sad1k kalan Erment Kralhg1, XIV. Yilzy1l bala-

rmda MemlUk Devleti'nin ag1r bask1s1 altmda, bu devlete de
hara<; odemek zorunda kallr. Fakat !lhanlllar, Ermeni Kral-
hg1'm koruma politikalarm1 silrdurtirler. Boylece en azmdan
Anadolu-M1s1r baglant1s1m zorlat1rrr..ak isterler (B. Spuler,
tran Mogollan, s. 138). Timurta'tan once Anadolu'daki Mo-
gol komutanlarmm Kilikya Ermeni Kralllg1'na tek saldirISl
1307'de gorillilr. ilhanll'nm Anadolu yoneticisi irincin'in ve-
kili Bulargu, Anadolu islam askeriyle Kilikya'ya yiiriir ve
Memlftk'ten destek arayan Ermeni Krah'm oldilrilr. Ayakla-
nan Ermeni prensleri, Bulargu'yu yenilgiye ugrat1rlar. Anado-
lu'ya geri cekilen Bulargu, Ermenilerin istegi i.izerine yarg1-
il.amr ve idam edilir.
2157
onemlisi, anarf,lmm ortadan kald1nlmas1, keyfi vergi
ve servet mi.i.saderelerinin azalt1lmas1, Anadolu e11ra-
fmm Timurta9'm <;evresinde toplanmas1 i<;in yeterli
nedeh olur. Aksarayi, onun siyaseti sayesinde mem-
lekette bir koyun tuyu yuz <;obamn yerini tuttu ....
isyan yoluna sapm19 olan Tiirkler, onun korkusu_ndan
k1pll'danamaz oldular,, diyerek kentli e11rafm du11un-
cesini ac;:1klar. Mevlevi yazar Eflaki, eyhini surgune
yollad1g1 halde, Timurta9'1 c;:ok over, e11raf ve ulema-
nm ona biat ettigini, onde gelen ki9Herin adlanyla
birlikte nc;1klar :
Ona buna bol bol mal vermel{te dengi yoktu.
Adalette de ikinci Anuf}irevan idi. Gerc;:ekten dindar
ve temiz bir genc;:ti. Rum ulularmm tiimu, bilginler,
11eyhler, emirler, ileri gelenler, komutanlar ve daha
ba9kalan ona itaat edip biat eylemi9, ona boyun eg-
meyi bore;: saym111lar . ve bu hususta soz vermiler-
di.... Her kentten birc;ok kad1lar ve bilginlerden bir
cemaat ona boyun egdi, ozverilerde bulundu .... ve
ba9kalanm da ona uymaya ve biat etmeye zorlad1-
lar,, *12s.

BEKLENEN MEHDl GELiYOR

Musliiman kent e11rafmm destegini kazanan Ti-

murta, h1ristiyanlan horlayic1 bir islam politikas1
izler. Hiristiyanlarm ve yahudilerin, musliimanlardan

* Mevlevi $eyhi Abid C,elebi de Timurta9'a uzaktan sevgi gos-

termekle birlikte, i;ekingen durur, biata yanai;;maz. Timurta$,
bunun uzerine Abid C,elebi'yi, uc beylerinin itaatini saglamak
icin s1mr bolgelerine yollar. Abid Qelebi, uc beylerinin itaate
girmesini ve vasalligini saglayabilirse Konya'ya donebilecek-
tir, saglayamazsa uclarda kalacakt1r. Goreve hie de istekli
olmayan Mevlevi l;;!eyhi, zor altmda yola cikar. Ama kent e$-
rafmm gonlilnu kazanan Timurta$. Turkmen beylerinin bag-
hhg1111 kazanamaz. Abid Qelebi, Timurta$ Anadolu'dan aynl-
d1ktan sonra Konya'ya doner.
2158
bir bakwta ayirdedilmesi i9in, ozel giysi ta1malanm
kararlatlnr. Kafirleri kahredici unvamm ahr. Ti-
murta9'm ili9ki kurdugu Sultan Nasir'In Ulkesinde
de, XIV. Yuzy11m bamdan beri, hiristiyanlarm mavi,
yahudilerin san sank sarmas1 yururluge konur.
"Z1mmi denilen bu dinsel cemaatlarm silah ta?1ma-
lan ve ata binrn.eleri yasaklamr. Yahudi ve hiristi-
yanlar aynca, devlet hizmetlerinden uzakla9t1nhr-
lar. Oyle goriinur ki, Memluk Sultam'mn Anadolu
naipligini isteyen Timurt~, bu uygulamalarda, H29-
h ile savam ampiyonlugunu yapan Nasir'm etki-
sinde kallr. Hac;hlann muttefiki Mogol'un tutumu ise,
hiristiyanlarla dostluktur. ilhanlarm islam olmas1yla
da bu tutum pek degimez. Nitekim Timurta'm ba-
bas1 <;oban, hiristiyanhga kar91 hogorilludur, hatta
Ha<;h ampiyonu Roma Kilisesi ile mektupla9ir ve Pa-
pa'ya Anadolu'da ve tum hhanh iilkesinde kilise or-
gutu kurma izni verir. Tebriz ve Sivas piskoposluk-
Jan ve I1han11 ba.]kentinde bapiskoposluk <;oban'm
izniyle kurulur. Katolik kilise orgiitu Hindistan'a de-
gin uzamr. Misyonerler <;oban'm ulkesinde serbest<,;:e
ugra9 verirler*. Baba-ogulun dinsel tutumu kar1tt1r.
Timurta9 daha da ileri giderek !';arap i<,;:ilmesini ya-
saklar. Yap1t1m Zamamn Mehdish dedigi Timur-
ta'a sunan Aksarayi, Turk ve Tacik'ten CiranhJ,
ka:fir ve miisliimandan hi<; kimse degil $arap i<;mek,
9arap soziinii agzma almak cesaretini bile gosteremez-
di der**. Timurta~. kendini ahir zamamn 'kurtan-

* Timurta'm Anadolu'da kendisini Mehdi ilan ettigi 1322 y1-

linda, Papa, Qoban'a mektup yazar. Bahad1r Han'm hiristiyan
olmas1m diler. Aynca Ermeni Krall'nm Turklere karl etkin
bir;imde korunmas1m ister. Halk arasmda misyonerlik ugra-
:;;ma onem verir (B. Spuler, iran Mogollan Tarihi, s. 255).
** Oysa baz1 kaynaklar, Timurta'm arapla kafay1 tutmad1k-
ca savamad1g1m yazarlar. Bunlara gore, savaa tutuulaca-
g1 zaman Timurta, atmdan inerek yere oturur. Komutanla-
ra savaa balamalarm1 buyurur. Komutanlar savaIrken o a-
2159
te1s1 Mehdi ilan eder. Mehdi, miislUmanlarm, ozellik-
le iilerin karanhk gunlerde umutla bekledikleri kur-
tanc1dir. Prof. Osman Turan'a gore, uc; Turkmenleri-
nin du~mdaki Turkiye halk1 c;ok felaketli gunler ge-
.c;irdigi Mogol donemini ahir zaman,,. yani dunyamn
sonu sayd1g1 ic;in adil, dindar, comert ve cesur Ti-
murta'm mehdiligini kabul eder. Anadolu sultan
.adaymm mehdilik iddiasma yol ac;an nedenleri ac;1k-
:Iamak giic;tur. Fakat Anadolu'nun bir kitllk donemi
yaad1g1 soylenebilir. Aksarayi, 1300 y1lmda bolgede
kadmlarm kedi gibi c;ocuklanm yedikleri biiyuk
bir k1thk ve c;ekirge felaketinden soz eder. <;agda
yazar Nigdeli Kadi Ahmet, 1300 k1t11gmm yap1tm1
yazd1g1 1333 y1lma degin surdiigunii soyler. Nigdeli
Kadl'ya gore, bu 33 y1l boyunca Anadolu'nun ugra-
d1gi felaket ve c;ektigi acmm anlat1lmasma on ciltlik
kitap yetmez. Arna Kadi Ahmet, kendi ailesinin ac;hk
c;ekmedigini belirtmeye de ozen gosterir. Bu uzun
sii.reli kithk, mehdilik iddialarma elverili bir ortam
yaratm1 olabilir. Nitekim Guneydoguda 1307 ytlmda
Musa adh bir Kurt mehdisi de ortaya c;1kar129 Ak-
sarayi ise, efendisi Timurta'm mehdiligini islamc1-
hgma, anariyi onlemesine ve baymdirhga yonelme-
sine baglar :
Musliimanhgm giic;lenmesine, islamlara sayg1
gosterilmesine o derece hizmet etti ki, onun koydugu
hayir ve ihsan eserleri, zuliim ve sald1nlan kokun-
den kaz1mas1, memleket dumanlanm ezmesi, sanki
beklenen Mehdi'nin geldigini miijdelemitir 1 :io.

TiMURTA$ AYAKLANMASI

ite Mogollann bu Anadolu Genel Valisi, 1322 y1-

,.lmda hem mehdiligini, hem de sultanhg1m ilan eder.
rabm1 ic;er ve ancak <>keyif olunca atma atlay1p dusman
Uzerine yuriirmii. O zaman kar1smda kimse duramazm1~
(Prof. i. H. Uzunc;ar1ll, Belleten 124, s. 642).
:2160
Hutbeyi M1sir Sultam adma degil, kendi adma oku-
tur ve para kestirir. Memluk Sultam'na ve $am'da-
ki naibine el<;iler yollayarak her iki Irak'1 ve Hora-
san'1 fethetmek i<;in yard1m ister. Askerine de bol
para dag1tir. Asi evladm iizerine buyilk bir askeri
gii<;le babas1 (oban yiiriir. iki ordu savaga hazirlan-
d1g1 sirada baba-ogul uzlaghnhr. Asi Timurta$, ye-
niden Anadolu Genel Valiligine atamr. Hi<;bir $ey
olmam19 gibi yap1lan bu ikinci atama, Sultan'm gu<;-
siizliigii ve baba (oban'm a$Irl gi.i<;liiliigii ile a<;1k-
lanabilir. Baba (oban, oglunu degil, <;evresindeki din
adamlanm ve beyleri su<;lu bulur. Su<;lu <;evre ceza-
land1nhr ve masum Timurta9, Anadolu ilhanh yone-
timinin yine ba$mda kahr. Timurta9, bu kez Kanya
Sel<;uklu sultanlarmm miras<;1s1 olarak, Sultan'a ait
bulunmakla birlikte, Ti.irkmen beylerince el konulan
u<; arazisinin fethine giri9ir. E9refoglu beyliginin ba$-
kenti olan Bey9ehir'i ahr. Kent egemeni Si.ileyman'1
Bey9ehir Golii'ne atarak bogdurur (1326). Egridir'de-
ki Hamidoglu Diindar Bey'i kovalar. Diindar, Egri-
dir'i b1rak1p Antalya'ya kP.<;ar. Antalya'ya giren Ti-
murta9, Diindar Bey'i oldi.iriir. Karamanoglu'nu iyice
s1kl9tinr, Karaman CLa:rende) kalesini <;ocuklanm ve
hazinesini saklayabilecegi en giivenli bir kale yapar.
Kuzeye <;1karak Kastamonu Tiirkmen boylarm1 ceza-
land1nr. Timurta9, Batiya da yonelir. Bat1da eski ve-
zir Sahip Ata ogullarmm mi.ilk edindikleri Afyon <;ev-
resinde kurduklan bir beylik ve Germiyan Beyligi
vardir. Afyon'u alan Timurta9, Germiyan ve Denizli
iizerine yiiriimeye haz1rlamrsa da, iran olaylan ge-
ri <;ekilmesine yol a<;ar. Ba$ka deyi9le, Timurta9'm
demir yumrugu, Bat1da Orta Anadolu yaylasm1 pek
a$maz. Bizans arazisinde kurulan Tiirkmen beylikle-
ri, Mogol'a bagh goziikmekle birlikte, Mogol etki ala-
mmn d1$mda kahrlar*.

"' Timurta:,} ~arab1 yasaklarken, gezgin ibn Batuta Denizli'yi

S/16 2161
 Timurta9'm ac1mas1zca ezdigi Guney Turkmen-
leri, Memluk Sultam'ndan himaye ararlar. Ozellikle
Karamanogullan ve Hamidogullan, Memluklerle ili9-
ki ic;:indedirler. Hatta ilhanh Devleti bile, 1323 y1lmda,
buyuk tUccarlarm arac1hg1yla M1sir-Suriye Devleti ile
ban9 yapar. Mogollardan buyuk bir avguyle saz eden
Prof. Zeki Velidi Togan'm hakkmda <qan deli yar-
g1sma vard1g1 Timurta9 ise, Memlukler ile ili9kisini
bozar: Tuccarlann M1sir'a kale gatUrup satmasm1
1325 y1lmda yasaklar. Oysa kale asker,, sistemine
dayah MemlUk Devleti'nin candaman kale ahm1dir
ve bu kaleler, c;:ogunlukla Anadolu'nun kale pazarla-
rmdan saglamr. Unlu sultan Baybars, S1vas pazarm-
dan satm almm19 bir koledir. Sultan Nasir, devlet
ic;:in yaf,)amsal olan bu konuda Timurta9'1 kararmdan
cayd1rmaya c;:ok ugra9ir, degerli armaganlar yollar,
ama o anemsemez. Nasir, baba <:;oban'a oglunu $i-
kayet eder. Babas1, Timurta9'1 kmar ve fikrinden vaz-
gec;:irir. Arna bir guvensizlik bunahm1 dogmu9 olma.-
11 ki, M1sir-Anadolu gerginligi yati9tinld1ktan sonra
dahi, Timurta9, MemIUk Sultam'nm kendisini aldur-
mek ic;:in fedailer yollayacag1 ku9kusundadir. Bu ne-
denle smirlarda s1k1 denetim onlemleri ahr. Bunun-
la birlikte, Anadolu Mehdisinin talihi, babasmm ta-
lihine bagh olarak degif;;ir. Babasmm yoklugunda 11-
hanh baqkentinde tum yetkiyi ve askeri glicu elinde
tutan Dimif,lk Hoca, budalaca, bir bic;:imde kendini al-
durtur. Horasan'da aya.klanan <:;oban, duraksama
gosterir. Horasan'da, Gurcistan'da, Anadolu'da ege-
~oyle tamt1r: Bu J{entin halk1 ve belki btitiin bolge ahalisi,
Girkin tutum ve davranu1Ian ay1plamazlar. Guzel Rum cari-
yelerini satm alarak, onlara fuhu yapt1nrlar. Kadmlar elde
ettikleri kazancm bir miktarim sahiplerine verirler. Hatta
burada kadmlarm erkeklerle birlikte hamamlarda Gekinmeden
fisk ve fiicur ile eglendiklerini i~ittim. Bana soeylendigine go-
re, belde kad1smm bile hamamlarda bu bi<;imde cahan ca-
riyeleri varm1~ (Ismet Parmaks1zo~lu, Milli Egitim Bakan-
llg1 Yaymr, s. 15).
2162
 men ogullanyla birlikte bir koordine hareket duzen-
leyemez ve zamamn aleyhte <;;:alu~masma seyirci ka-
llr. Guvendigi Herat egemeni, velinimeti Coban'1 ya.-
ymm kiri9iyle bogdurur (1327}. Anadolu'daki Timur-
ta9 da, karde9i Dimi9k Hoca'y1 6ldurten Sultan Ba-
hadir'm Coban ailesi ve Timurta9'm 6ldurillmesi i<;;:in
gevresindeki komutanlara gizli mektuplar yazd1g1m
ogrenir. Sultan Nasl'.r'a elgi yollayarak Anadolu as-
keriyle itaatini sunmaya gelecegini ve Anadolu'da
M1sir Sultam'nm naibi olarak kalmasma izin veril-
mesini isteyecegini soyler. istek kabul edilir. Kan ve
<;;ocuklan ile hazinesini Karaman <Larende) kalesi-
ne yerle9tiren Timurta,'}, k1sa sure sonra Anadolu'da
yeni bir devlet kuracak olan Eretna Bey'i yerine vekil
birakarak, gorkemli bir maiyetle ve agirhklarla M1-
sir' a gider. Kaynaklara gore, Timurta9 100 bin ba9
koyununu Anadolu'dan Suriye'ye goturur. Bu buyuk
suruyu, yolda rastlad1g1 Memhlk komutanlarma ar-
magan eder. Maiyetinde bin glizel bulunur. Ne var
ki, Timurta9, M1sir'da umdugu yakmhg1 gormez. Mem-
hik~ilhanh du9manhi?;l sona ermi9tir. Sultan ve il-
han, kar91 yana s1gman asi komutanlanh1 trampa
etme pazarhi?;l i<;;:indedirler. M1sir Sultam ile iyi ili9-
kiler siirdiiren Giiney Anadolu Tiirkmen beyleri, Ti-
murta~;'m 6Idtirdugii babalanmn ociinun almmas1m
Nasir'dan isterler. Nasir da guvenmedigi Timurta9'1,
serbest kahrsa ba,'}ma i9ler a<;;:acak bir ki9i olarak go-
riir. Timurta9 hapsedilir ve 6ldliriillir. Bununla bir-
likte, Timurta9 efsanesi Anadolu'da ya9ar. Timur-
ta9'm oglu Hasan, bir sahte Timurta.9'1 bayrak edi-
nerek Anadolu'da giig toplayacak ve ilhanh tahtI mii-
cadelesine giri9ecektir.

ANADOLU'DA MOGOL EGEMENLiGiNiN SONU

Timurta9'm oHimiiyle Anadolu'daki beylikler ra-

hat bir nefes alirlar, Mogol'dan daha bai?;lms1z olur-
2163
 lar. Ne var ki, Anadolu'nun buyuk bolUmunde Mo-
gol egemenligi surer. Oyrat Ali Padiah'm karde.!?i
Mehmet (1327-1329), Uygur Esen Kutlug oglu Mah-
mut (1329-1333), Biiyiik Hasan* (1334-1336) gibi on
plandaki askeri efler, Anadolu'ya genel vali atamr-
lar. Bu valilerin Timurta.!? donemindeki asayii geri
getirmek, vergi soygunculugunu onlemek i<;in 9aba
harcad1klan goriiliir. 1330 y1lmda Ankara ve Kir!?e-
hir'de konulan vergi yaz1tlan, bunu dogrular. Anka-
ra kalesinin bir pazaryerine ac,;1lan kap1s1 i'Lzerinde
bulunan yaz1t, Ankara k6yliilerinin yakmmas1 uze-
rine,, oJagan tanm ve hayvan vergilerinin d1!?mda
ekstra bir vergi oJan hayvan say1m vergisi ile tah1l
iiriinu tahmin vergisinin kald1nld1g1rn belirtir. Bun-
dan b~ka, Ankara kent halkmm yalmzca tanm ve
zanaat** vergisi odeyecegini, onlardan tanm vergi-
si de almmasma son verilecegini a91klar. Ayk1n dav-
rananlann uzerine, Allahm, meleklerin ve peygam-
berlerin laneti dii!?ecektir. Kir!?ehir Caca Bey Med-
resesi'nin giri~ kap1s1 uzerine konulan yaz1t da, fe-
na yukler dedigi, kent askeri r;?efine ait vergiyi <!?ah-
nagi), yap1 malzemesi yiikiimliiliigii vergisini ve da-
ha ba!?ka baz1 mali yiikleri kald1nr**"u 1 Ne var ki,
* Celay1rl1 Biiyiik Hasan, Bahadir'm Cengiz yasasma gore bo-
att1g1 Bagdad Hatun'un kocas1 olan asker! eftir. Biiyiik Ha-
san bo$and1ktan sonra da Bagdad Hatun ile ili~kisini silrdii-
rilyor kukusuyla hapsedilip zincire vurulur. Fakat bu iddi-
amn dogru olmad1g1 anla:?Ilmca, Hasan, Anadolu Genel Va-
Iiligine atamr. Bahad1r Han oldtikten sonra Hasan, Celayirll
devletini kurar ve Bahad1r Han'm karis1 Dil:?ad ile evlenir.
** Fakirler de dahil, kentlerdeki tiim zanaat sahipleri meslek
vergisi oderler.
*** Ortac;agda Resmi Gazete yerine halkm toplanacag1 yer-
lerde ozellikle vergi alamnda yaz1tlar dikilmesi s1k goriiliir.
Mogol oncesi donemde, Artukoglu Karaarslan, Harput'ta baz1
vergileri kald1rd1g1m halka bir yaz1tla duyurur. Gazan Han
da, memurlarm haks1z vergiler almasm1 onleyebilmek icin,
halkm odeyecegi vergilerin miktarmm halka onceden duyurul-
masmm tek care oldugunu dtilinilir. Vergi kacakc11Igma kar-
2164
bu c;abalar kisa omiirlii olur. Bahadir Han'm erkek
evlat edinmeden Bagdad Hatun tarafmdan zehirle-
nerek olduri.ilmesi iizerine, ilhanh imparatorlugu'n-
da kang1khklar ba$lar. Cengiz soyundan Arpa Han
tahta c;1kanhrsa da, biiyiik komutanlan c;evresinde
toplayamaz. Bahadir'dan gebe Dil$ad Hatun'un do-
guracagi erkek c;ocugun han ilam dU.$U.niiliir, ama
Dill:?ad kiz dogurur. Bu durumda, buyiik komutanlar,
Cengiz soyundan birer kukla prensin golgesinde kan-
li bir iktidar mucadelesine giri$irler. Bu miicadelede
<;oban'm kans1 olan Mogol prensesi Sat1 Bey'in bile
bir sure han ilan edildigi gorli.liir. ilkin Bahadir Han' -
m day1s1 olan Oyrat $eflerinden Diyarbakir V alisi
Ali Padi$ah harekete ge<;:er. AH, Prens Musa'y1 han
ilan edip Arpa ile sava$ir ve onu Oldurerek iktidan
ahr. Ne var ki, daha once Diyarbakir Valisi olan ve
haia eyaletin bir bolilmii ile Ahlat bolgesini elinde
tutan Sunit boyundan Sutayogullan, rakiplerinin ba-
$ansmdan ho$nut olmazlar. Anadolu Valisi Celayir-
h Hasan ile birlegirler. Bir golge han bulan Hasan,
Ali Padi$ah'1 oldurerek ilhanh tahtm1 ele gec;irir. Bu
srrada, babas1 oldi.iruh.lnce Kemah kalesine hapsedi-
len Timurta!:?'m oglu Hasan ortaya 91kar. 0 da ken-
disine babasmm adm1 bayrak yapar. Babasmm ya-
!)l bugiin nas1l vergi lavhalan ast1rma yoluna gidiliyorsa, Ga-
zan Han da gerekenin iistiinde vergi almmasm diye yaz1t sis-
temini yaygmla~tmr. 1304 tarihli Gazan fermam !;Oyle der:
'<Her koy ve kasabanm ne vergi verecegine dair bilgi yaym-
lanacak: Agar; tahtaya, taa, bakJr ve demir lavhaya, nas1l
istenirse oyle yaz1lsm. :tsterlerse kirec; lavha iizerine oynia ya-
parak yazsmlar ve bunlan koylerin ve camilerin kap1larma
ve minarelerine yahut bai;;ka sec;ecekleri yere koysunlar. Ya-
hudi ve hrristiyanlar koy kap1larma, tapmaklarma yahut is-
terlerse ba9ka bir yere koysunlar. Goc;ebeler ise, uygun bul-
duklan yere direk iizerine koysunlar (Barthold, ilhanlllar
Devrinde Mali Vaziyet, THiTM 1931). Gortildtigti tizere, vergi
lavhalarmm kokeni bayli eskidir. Yalmz eskiden a~m vergi
ahnmasm diye konulurdu, ~imdi almmas1 gereken vergi ah-
namad1g1 ic;in konuluyor.
2165
kmlarmdan cKarac;;:eri denilen Hamza Bey'i, Timur-
~ olarak tarutrr. Karac;;:eri'yi hiikiimdar ilan eder.
Onu anas1yla bile evlendirir. Sahte Timurta:? saye-
sinde c;;:evresinde hayli yand~ da toplayan Hasan,
1338 Temmuzunda adas1 Hasan'm golge hamm ye-
ner ve oldiiriir. Bu iki Hasan'1 biribirinden ay1rmak
ic;;:in, giimlmuzde fulbolculara uyguland1g1 iizere, Ti-
murta~'m ogluna Kilc;iik, Bagdad Hatun'un eski ko-
casma ise Biiyiik Hasan ad1 verilir. Biiyiik Hasan'1
yenilgiye ugratan Kilc;;iik Hasan, diizmece Timurta'-
1n ihanetine ugrar. Dilzmece Timurtm;'m suikastin-
den kurtulan Kiic;;:iik Hasan, Ebu Said Bahadir Han'm
k1zkarde9i ve dedesi <;oban'm kans1 Sat1 Bey Hamm'1
sultan ilan eder. Kadmm sultan1Ig1, islam c;;:evrede
pek hrn~ kar1lanmaymca, Kiic;;:iik Hasan, Cengiz so-
yundan bir prens bulur ve onu Sat1 Bey Hamm ile
evlendirerek han yapar (1339). Kuc;;:iik ve Biiyiik Ha-
san'lar miicadele ederler, fakat kesin sonuc;: alamaz-
lar. Bagdad ve c;;:evresi Biiyiik, Azerbeycan ve Bati
iran ise Kilc;;:iik elinde kallr. Sutay'm ogullan Ba-
rimbay ile Haci Tugay da Diyarbakir eyaleti ile Van-
Erzurum bolgelerini ele gec;;:irirler*. Timurtai]'m M1-
* Anadolu Selc;uklu Devleti'nin elinde c:;ok k1sa bir silre kalan
eski islam iilkesi Diyarbak1r ve Van bolgeleri, Htilagu'dan be-
ri fiilen Mogol yonetimindedir. Dogu Anadolu bolgesini Hlila-
gu, iki askeri eyalete aymr: Merkezi Musul olan Diyarbakir
eyaleti ve merkezi Ahlat olan Van bolgesi eyaleti. Diyarbakir
eyaletinde askerinin c:;ogu Oyrat oymaklarmdan olan Mogol
tiimeni bulunur. Bolge Tiirkmenlerini kmma ugratan Oyrat-
larm c;ogu Gazan Han tarafmdan cezaland1nlmca, Suriyeye
gec:;ip MemlU.k hizmetine girerler. Kara Tatar Mulay Noyan
ve daha sonra Stinnit Sutay (1316-1332) Diyarbak1r eyaleti
yoneticisi olurlar. Siilem~ ayaklanmas1 gunlerinde Anadolu
yonetimini birka<; y1l elinde tutan Sutay, Ahlat Valiliginde de
bulunur. Sutay Oliince, Oyrat Ali Padiah, Diyarbak1r'a ata-
mrsa da Sutay'm ogullan bOlgede etkinliklerini si.irdi.iriirler.
Bliyi.ik Hasan ile birleip Ali Padiah'1 oldiiriince, Diyarbak1r
ve Van eyaletleri Sutayogullarma gec;er. Sutayhlar, Erzurum
yonetirnini de kazamrlar.
2166
sir'a giderken Anadolu'da yerine vekil biraktigi Uy-
gur kokenli komutan Eretna ise, S1vas ve Kayseri bol-
gesinde, Selc;uklu Devleti'nin mirasc;1s1 olur. Eretna,
Timurt~'tan sonraki Anadolu V alisi Biiyiik Hasan,
Azerbeycan'a ilhanh tahtm1 ele gec;irmeye gidince,
onun da Anadolu'da vekilligini yapar. Eretna, daha
sonraki karu~1kllk y1llanm, Memhlk Devleti himaye
sinde gec;irmeyi uygun bulur.
Azerbeycan'a yerleen Kiic;iik Hasan, Sutayh'y1
Erzurum'dan c;1karmay1, Eretna'y1 da egemenligi al-
tma almay1 dener. Kiic;iik Hasan, 1340'ta Erzurum'u
ahr, servetlere el koyar, Sutayh Hasan'm Pasinlerde
yapt1rd1g1 Hasankale'yi mescidiyle birlikte yak1p y1-
karsa da, Sutayhlan egemenligi altma alamaz. Eret
na'y1 dize getirme denemesi de ba~ans1zhkla biter.
S1vas iizerine yiiriiyen Kiic;iik Hasan yenilir (1343}.
Eretna, M1s1r himayesini birakarak, Orta Anadolu'-
d,a S1vas-Kayseri eksenli bagims1z devlet kurar. Do-
gu Anadolu'da ise, Mogol Sutayogullan egemenligi,
artan Tiirkmen etkinligi ile son bulur.

DOGU ANADOLU'DA TURKMEN EGEMENLiGi

1333-1334 y1llarmda Anadolu'yu gezen ibn Batu

ta, Erzurum'un iki Tiirkmen grubu arasmdaki mii-
cadele sonucu y1kmtiya dondiigiinu yazar. Carp1an
iki grubun Akkoyunlu ve Karakoyunlu adlariyla am-
lan Turkmen topluluklan oldugu kabul edilir. Akko-
yunlular, Sutayogullan arasmdaki iktidar kavgasma
katihrlar. Karakoyunlular Hac1 Tugay'1, Akkoyunlu-
Iar Banmbayoglu ibrahim $ah'1 desteklerler. Kara-
koyunlular, HaCI Tugay'm egemenligindeki Musul,
Van Golii c;evresi ve Erzurum bolgesinde toplamrlar.
Akkoyunlular da ibrahim $ah'a ait Diyarbakir bol-
gesinde bulunurlar. Ne var ki, 1350'de ibrahim $ah'm
oliimiiyle, Dogu ve Giineydogu Anadolu'daki SutaylI
egemenligi c;ok zay1flar. ibrahim'in ba$mda bulun-
2167
 dugu Banmbay'lar, Orta Anadolu'ya goc; ederler. Eya-
let beyligi Hac1 Tugay oglu Kir-Muhammed'e veri-
lirse de, onu Turkmen beyi Hiiseyin, Hiiseyin'i de"
Karakoyunlular1 siyaset sahnesine <;1karan Bayram
Hoca, oldurur. Prof. Faruk Siimer'e gore, boylece Do-
gu ve Giineydogu Anadolu'da Mogollarm egemenli-
gi son bulur, Turkmenlerin egemenHgi ba$lar 132 Ne
var ki, l350'lerde Dogu ve Giineydogu Anadolu'nun
b~hca giicii durumuna gelen Akkoyunlu ve Kara-
koyunlu Tiirkmenleri, bolge egemenlerine c;1kar kar-
~1hgi askeri destek getirmekle yetinirler, bir devlet
kurmaya uzun sure yonelemezler. Karakoyunlu ve
Akkoyunlu devletleri, ancak XV. Yiizy1l ba~lannda
ve Mogol modeli ornek almarak kurulabilir. Devle-
tin kurucusu Karakoyunlu efi Kara Yusuf, kendi
sultanhgm1 ilana cesaret edemez, Sultan, Cengiz
soyundan ve yakmlanndan olur kuralma bagh ka-
hr. Bunun ic;in de Celayrr Devleti'nin Mogol hiikum-
dan Ahmet'in vasiyetini saglar ve Ahmet'in manevi
evlat yapt1g1 oglu Pir-Budak'1, Cengiz soyuna akraba
sayarak sultan ilan eder. Pir-Budak, fermanlannda.
Mogol usullince "Sultan Pir-Budak Han Yarhgidm
Ebu'n-Nasr Yusuf Bahad1r Han sozumuz forrnuIU-
J.Tii kullamr. Kara Yusuf da, Yusuf Bahadir ya da
Yusuf Noyan'dir. Bu Turkmen devletleri, Mogol si-
yasal ve askeri sistemini, toprak ve vergi duzeninI
surdun1rler.
Dogu ve Giineydogu Anadolu'da Mogol donemi-
nin son bulup Tiirkmen doneminin balamasmdan,.
ilkin M1sir-Suriye Memluk Devleti yararlamr. Mem-
luk Devleti, Turkmenlerle ibirligi yaparak Mogol il'?-
birlikc;isi Ermeni Devleti'ni ortadan kald1nr. Bozak
ve Uc;ok diye iki kola aynlan Turkmenler, Mogol do-
neminde, Suriye'de Antakya-Gazze arasmdaki bol-
gede toplamrlar. Memluk, eflerine unvanlar vererek
Tiirkmenlerden Kuzey smrrlanmn geni~letilmesinde
ve k0runmasmda yararlamr. Bahadrr Han 6lunce,
2168
 Bozoklarm f:?efi Karaca Bey Elbistan bolgesinde, Mem--
luk vasali Dulkadirlllar Beyligi'ni kurar (1337l. Uc;-
oklar da yine Memluk ile i9birligi halinde Ermeniye.
topraklannda geni9ler, giderek yurt tutarlar. 1343-
1344 Uc;ok ak1m, Silifke'ye degin uzamr ve buralar--
da yurt tutmay1 amac;lar. Kent ve kalelere dokunma-
yan Tiirkmenler, <;ukurova'nm yayla ve ovalannda
c;ogahrlar. Memlukler, Turkmenlerin ba9anlarmdan
yararlanarak 1336-1337'de Ceyhan nehri Dogusunda-
ki yerleri, I359-1360'ta Adana ve Tarsus'u ahrlar. Boy-
lece Ermeni Kralhg1, Sis CKozan) ve Anazarba ile
birka<; kaleden ibaret .kahr. Bu adac1klar da, Ti.irk-
men denizi ile c;evrilidir. 1375'te Kozan da ahmr ve
Ermeni Kralhg1 son buiur. <;ukurova'da Uc;ok Ti.irk-
menleri, Ramazanogullan onculiigunde bir beylik
kurarlar. Fakat Kozan ve Tarsus kalelerini kendi as-
keriyle dogrudan elinde bulunduran Memluk Devle-
ti, Ramazanoglu Beyligi'ni tam denetim altmda tu-
tar. Elbistan Dulkad1r Beyligi de, Suriye'deki asf
Memluk einirleriyle birle9erek s1k s1k kan$1khklar c,;1-
kanr ise de, Malatya, Darende, Divrigi kentlerini ber-
kiten Memlukler, bu beyligi de denetlerler. Hatta
Memluk askerleri, Toroslarrn Kuzeyinde siyasaJ
amac;lanna ayk1n sayd1klan geli$meler olunca, 51-
vas, Kayseri, Erzincan, Kanya. Ereglisi, Nigde, Laren-
de onlerinde Slk Slk goruniirler. Yavuz Sultan Selim
donemine degin, M1s1r-Suriye Memluk Devleti, Ana-
dolu'nun onemli bir boliimiinde ba$1ICa SOZ sahibi bir
gui;: olarak goziikiir. Boige Turkle11ir, fakat siyasal
denetim Memluk'iin elinde kalir. Bu konuyu, Osman-
11 tarihi ile baglant1h olarak ele alacagi.z. Fakat daha.
once, Mogol yonetiminin Anadolu'dan ne goturdiigu
ve ne getirdigi konusu uzerinde durmak gerekir.

2169'
 VJ - ANADOLU FEODALiTESi

'.TRANSiT TiCARETiN DUNU VE BUGUNU

XIII. Yiizy1l ortalarma ve hatta Pervane done-

mine degin, parlak bir ekonomik ve kiiltiirel geli$me
tamyan Anadolu Selt;;:uklu Devleti'nin artan Mogol
;gomiiriisii ve keyfi mudahaleleriyle bir gerileme do-
nemine girdigi gori.ili.ir. Mogollann yanmda katiplik
yapan Aksarayi'ye dayanarak yukanda t;;:izilen tab-
la, bir anar$i ve y1k1m izlenimini verir. Arna gercek,
biraz farkhdir. Mogollar, her ne kadar yak1c1 ve y1-
k1c1 iseler de, kentlere ve paraya dayah Roma uygar-
llg1m y1kan Germen Barbarlan,.na benzemezler.
Barthold, Mogollar, barbar olmakla birlikte, egemen-
1ik donemleri, Germenlerin Avrupa'daki egemenligi
gibi para ekonomisinden ayni ekonomiye, kent ya$a-
mmdan koy yai]amma gei;;:meyi gerektirmedi derm.
Aksine, Mogol hanlan ve prensleri, i;;:1karlan geregi
ticareti ve kent ya$am1m gelif;;tirmeye biiyiik onem
verirler. Bii.yiik bir orgiit<;uli.ik yetenegi gosteren Cen-
giz Han'm yakm cevresinde, islam tii.ccarlan bulu-
nur. Mogollarm yirmi y1l Irak valiligini yapan iran-
h Cuveyni, en buyuk otorite ve sayg1ya sahip tlic-
cardan ustii.n sm1f yoktu diye yazar1 :H_ Bu aynca-
llkh tii.ccara Mogollar, ortak adm1 verirler. Ortak-
lar, devlet sermayesinden yararlamrlar, ticaret kum-
panyalan kurarlar, hanlarm ve prenslerin ticaretine
ortak olurlar. Para ticareti ve faizcilikle ugra$irlar.
Hanlara ve prenslere bar<; para verirler, QS$itli sana-
2170
yi alanlarma para yatinrlar. Bu biiyiik tiiccarlar,
devlet i12lerinde de kullamhr. Elc;ilik, valilik ve vergi
iltizamc1hgi yaparlar. Hanlar ve prenslerle ic;ic;e bu-
lunul}lan nedeniyle, yarhk ve payzalar elde ederler.
Boylece vergi bag1l}1khgi saglarlar, devlet posta or-
gutiinden yararlamrlar ve soylu sm1fa ait c;e11itli ay-
ricahklara kavu11urlar. Cuveyni'ye gore, BU.yuk Han
Mengii, ortaklarm her sm1ftan iistiin statusiine son
verir, baz1 ayncahklan kald1nr. Fakat yine de tiic-
car, devletin koruyuculugu altmda kahr. ilhan Ah-
.met, 1282 y1lmda M1s1r Sultam'na yazd1gi mektupta
tuccarlan devletin temeli olarak gosterir. Mogol
Devleti, Cin'den Dogu Avrupa'ya ve Akdeniz'e ula-
l}an geni$ bir alan ic;inde ticaret guvenliginin saglan-
masma ve ticaretin gelitirilmesine biiyiik ozen gos-
terir. Prof. Z. V. Togan, col}kun bir dille, Mogol do-
neminde islam dU.$iin yal}ammda iktisatc;allga dog-
ru bir devrim * meydana geldigini yazar 1 ~". Gerc;ek-
ten Uzak Dogu-Avrupa ticaretinde bu donemde can-
lanma gorilliir. Bu ticaretin merkezi olan Tebriz'in
1340 y1lmda ticaret vergilerinden Ctamga) saglad1g1
gelir 3,5 milyon Frans1z Frank1'dir. Barthold'un he-
.saplarma gore, 1311 y1h ingiltere Kralhg1 geliri 4 mil-
yon franktirrn 6 Kredi, c;:ek, kagit para kullamm1, ar-

" tsiamm yilkselis doneminde ticaret alamnda kaydettigi bti-

yilk at1llm goz ontinde tutulursa, Prof. Togan'm ekonomik
devrirn iddias1 boslukta kallr. Ama islii.mm gerUeme di:ine-
minde, Mogol yonetiminin ticarete yeni bir canllllk kazan-
d1rd1g1, kredi, <;ek vb. gibi modern ticaret ara<;lanm geli~tir
digi ileri silrtilebilir; Ne var ki, Mogollarm islam oluu ile, or-
negin Gazan Han. dine aykm say1p faizli krediyi yasaklar.
Altm Ordu Devleti'nin islam olan sultam Ozbek Han da
(1312-1340) benzer bir tutum izler. Ozbek Han ve Bahad1r
Han'dan sonra ortaklar azahr ve ticaret geriler. Timur ve
ogullari faizli krediyi canlandmrlarsa da, <;agm ileri bir dev-
let ve bilim adam1 olan Ulug Bey, ulemamn sert itirazlarma
ugrar. Ortaklar eski ad1yla bir claha canlanmaz. Esasen Ti-
,mur .donemi, uluslararas1 ticaret a<;1smdan y1k1c1 olur.

2171
tan ticaretin zorunlu k1ld1g1 arar;lar olur. Bununla,
birlikte, uluslararas1 ticaretteki bu gelime, daha r;ok
Avrupa'da iktisatc;ahga dogru bir devrimin sonucu-
dur. Devrimden as1l yararlananlar, kendi urettik-
leri mah, kendi gemileri ile Doguya getiren ve kendi
tiiccarlan eliyle pazarlayan italyanlardir. Anadolu,
bu ticaretten, ticaret yolu iizerinde bulundugu i<;in
fayda saglar. Ne var ki, transit ticaret, Ulkenin iire--
tim gii9lerinin gelimesinde dogrudan bir etkide bu-
lunmaz. Oysa Mogol doneminden once, XIII. Yiizy1-
lm ilk yansmda, Anadolu'da goriilen ticari gelime,
Konya ve <;:evresinde i<.; pazarm genilemesinin sonu-
cudur. Ulke uriinlerinin ahm-satrmma ve uretim gui.;-
lerinin gelimesine dayamr. Mogollarm geli~iyle Ana-
dolu, Uzak Dogu ticaret yolunun gegtigi bir alan olur,
ama bundan yalmzca ge9i hakk1 ve ticaret kervan-
larmm harcamalan bigiminde yararlanabilir. Dste-
lik, Anadolu'nun ancak Dogu bolgeleri, transit ticaret
yoluyla bir canhhk kazanabilir. Zira Avrupa tica-
reti Akdeniz'de Ermeni, Karadeniz'de Trabzon Rum
Kralhklan eliyle Anadolu'ya gelir. Ayas-S1vas-Erzin-
can-Erzurum-Tebriz ve Trabzon-Erzurum-Tebriz yol-
lanm izler*. 6zellikle Cenevizlerin konsolosluk ar;tig1
,. Bugiin de iilkemiz Orta Dogu petrol zenginligi nedeniyle,.
Avrupa-Orta Dogu transit ticaret yolu olmU$tUr. Bu kara ti-
zareti, Mogol donemindeki gibi Mersin, iskenderun ve Trab-
zon limanlan yoluyla Doguya kayma yolundad1r. Tiirkler, Or-
ta Asya bozk1rlarmda eskiden beri transit ticaretin koruyu-
culan olmu$lardir. Hun ve Goktiirk imparatorluklarmm ku-
rulmalarmda, ipek Yolu ticaretini devlet eliyle diizenleme VE:'
geli$tirme zorunlulugu onemli rol oynar. At ve deve donemin-
den beri transit ticarette deneyime ve devletc;i bir politikaya
sahip bulunan Tiirklerin TIR'lar doneminde bu olanaktan iyi'
yararland1klan si:iylenemez. Birakm1z transit ta$1t1c1lan. Turk
ihracatc;1larm bile en biiyiik kabusu, fiyat, giiven ve si:iziinde
durma ac;1smdan yerli TIR firmaland1r. Bu alanda devletc;i'
bir yat1r1m ve diizenleme politikas1, her zamankinden daha
gereklidir. Diinkii <;obamm1z denilen Bulgarlarm devlet<;i ta-
$IIDa politikalarmdan i:igrenilecek c;ok $Y var ...
2172
S1vas, canl.t. bir merkez olur. Selc;uklu Devleti'nin Ba-
t1 bolgeleri ise, bu ticaretin d1111da kahr. brnegin S1-
vas kalkmirken, Kanya canhllgm1 yitirir. Antalya,
Alanya gibi Akdeniz limanlan ile Samsun, Sinop gi-
bi Karadeniz limanlannm da ge1i1}me1eri yavalar. K1-
saca, transit ticaretin getirdigi canhhk bolgeseldir,
smirhdir ve bir olc;iide yapaydir.

T ARIMDA OZEL MULKiYET

Ekonomik gerileme, tanm kesiminde daha c;ar-

p1c1drr. Batr iran ve Anadolu'da tarlalar otlaklara do-
nuur. Ekili alan azahr. Tanmm zarar gormesinde
yalmz Mogollar degil, Mogol bask1s1yla Anadolu'ya
goc;en Turkmenler ve bolgenin yerli goc;ebeleri rol
oynarlar. Osmanh tahrir defterlerinde kafiri kir-
mak yoluyla Tiirkmenlerin hayvanc1hga ac;tiklan
tarlalardan ve koylerden soz edilir. Bununla birlik-
te, tanm1 gelitirme c;abalan da eksik olmaz. Bat1
iran c;olletirilirken, Mezopotamya bir tanm amban
durumuna getirilmeye c;ahihr. Vali Cuveyni, Firat
nehrinden kanallar ac;ar ve 150 kby kurar. Gazan ve
Olcaytu'nun veziri Reideddin, Anadolu sivil yone-
ticisi olan oglu Hoca Celal'e yazd1g1 mektuplarmda,
surekli tanm1 gelitirme ogutleri verir: Malatya ova-
sma Frat'tan kanal kaz ve 10 koy kur. Onlara to-
hum, tarrm arac;lan ve kredi sagla,, der. Baka bir
mektubunda Diyarbakir ve Diyar Rabia b61gesi su-
iama ilerini ve koy kurma c;abalanm anlatir. S1vas
eraf1 ve yetkililerine yazd1g1 bir mektupta vak1f ge-
lirlerinin azalmas1 uzerinde durur ve azalma koy-
lillerin kotu durumu yuzunden ise, koylu nufusu ta-
nma c;ekmek ic;in hazineden avanslar verilmesini ve
vergi bag11khklan tamnmasm1 isterrn'.
Gazan Han ve Vezir Reideddin, tanmdaki geri-
lemeyi onlemek uzere ozel mUlkleri gelii;;tirmeye yo-
nelirler.
2173
 Ozel toprak mi.ilkiyeti tammayan go<,;ebe a11iret-
lerin tanm bolgelerini istilalanyla, arazide kamu miil"
kiyetine dayah askeri-despotik merkeziyetc;:i devletle-
rin ortaya <;1ktig1m ileri si.iren Asyagil uretim bic;:i-
mi yanhlan pek a9acaklard1r ama, Mogol d6nemi,
Anadolu'da ozel mulklerin buyuk olc;:ude c;:ogalmas1-
na ve BatI feodalitesini ammsatan yuzlerce ki.ic;:iik
beyliklerin meydana c;:1kmasma yol ac;:an geli9melere
sahne olur. Ancak yuz kusur y1l sonra Fatih Sultan
Mehmet, Anadolu feodalitesini tasfiyeye kalk1maya
cesaret edebilecektir. ileride g6recegimiz iizere, Os-
manh doneminin Orta Anadolu'da ya9ayan Malika-
ne-Divani,, ve E9kinciilu mulkler,, bir;;imindeki kar-
ma ekonomi,, 6rnekleri, bu 6zelle9me doneminin
damgasm1 ta9ir.
Mogol fatihler, bir karga9a ve anar9i donemin-
den sonra, f ethettikleri yerle9ik tanmc1, islam iilke-
sinin koullarma uymak durumunda kahrlar. Ku9ku-
suz, ilk istila doneminde, bin;ok ekili arazi goc;:ebe
istilac1lann kollektif kullammma ac;:1k otlaklara do-
nlilir. Mi.ilk sahipleri, arazilerini yitirir ve Mogol
feodalleri geni arazileri gaspederler. Devlet arazi-
sini ele ge<,;irirler ya. da s6zde satm alma, baymdir
k1lma vb. gibi eriata uygun bi<;imlerde ozel mulk-
lere sahiplenirler. Bu karga9a donemi gec;tikten son-
ra, toprakta ozel miilkiyet, tanm uretimini, dolay1-
siyle devlet gelirlerini art1nc1 yontem olarak korunur
ve geli9tirilir. Bu tutum, islam gelenegine ve Cuvey-
hi, Re9ideddin, Kazvini, Nahcivani vb. gibi go<,;ebe
fatihlerin belli ba9h islam yoneticilerinin goru9Ierine
uygundur. Nizamiilmiilk bile, ozel miilkler uzerine
askeri ikta sistemini oturtan kii olmakla birlikte,
arazide ozel miilkiyet yanhs1dir. Nizamiilmiilk ve Sul-
tan Melik9ah, ozel millkiyeti koruyucu yasalar <,;1-
kartirlar. Buyuk arazi ve gelir sahibi Vezir Cuveyni'-
nin lrak valisi . olan tarihc;i kardei, yap1tmda, ozel
miilkiyeti nas1l titizlikle kollad1gim anlatir. Vali Cu-
2174
veyni'ye gore, Bir resmi ki$i ya da koylU oliirse, is
ter az ister <;:ok olsun, malma miilkune dokunulmaz.
Eger miras<;:1s1 yoksa, mah miilku <;:iragma ya da ko-
lesine gec;er. Olen adamm mulku, hi<;:bir durumda
hazineye gitmez. Vali, Irak'ta eskiden var olan c;e-
$itli veraset vergilerini kaldirtarak, aile miilklerinin
korunmasma verdigi onemi belirtir138 Vali Cuveyni,
Mezopotamya'da millk edindigi pek <;:ok yeni koy ku-
rar. Reformcu Gazan Han'm ilk dunya tarihinin ya-
zan olan yahudi kokenli veziri Re$ideddin, Turkis-
tan'dan Anadolu'ya ve Basra Korfezi'ne degin uza-
nan genif? bir alanda pek <;:ok koy ve <;:iftlik sahibi
bir devlet adam1dir. Ga.zan Han ve Re$ideddin'in Ana-
dolu'nun 35 beldesinde 2720 <;:iftlikleri vardir. Her ne
kadar burada soz konusu edilen <;:iftlikler, bir c;ift
okuzle ekilebilecek 80 ila 150 donumliik ufak i9letme-
Jer ise de, 2720 <;:iftligin buyuk bir geni9lik tuttugu
a<;:1ktir. Arna Hindistan, Turan, Suriye, Yemen, Hu-
zistan, Tebriz vb. arazileri yanmda Anadolu <;:iftlik-
Jeri onemsiz kahr. Re9ideddin vasiyetnamesinde miilk-
lerini uzun uzun sayar ve onlan <;:ocuklarma ozel
millk ve vakif yapar. Mektuplarmda bu geni9 arazi-
lerini $eriata uygun bi<;:imde edindigini belirtmeye
ozen gosterir. Huzistan arazilerinin kimisini satm al-
d1g1m, kimisini de olu topragi dirilterek kazand1g1rn,
yatinmlar yapt1gm1 anlatir.

Gazan ve Re9ideddin, ozel mUlkleri koruyucu ya-

salar r;1kartirlar: Mogol askeri r?eflerinin ve yuksek
memurlarmm tart1!}mah arazileri, kanlan, r;ocuklan
vb. adma satm almalanm yasaklarlar. Kadllara, $eyh-
lere, reislere, bu gibi durumlarda tapu senedi duzen-
Jemekten kar;mmalan buyrugu verilir. Boylece, res-
mi ki$ilerin mevkilerinden yararlamp, ozel arazileri
kapatmalar1 onlenmek istenir. Sonu gelmez miilk kav-
galarma son vermek uzere de, daha once Melik$ah' -
m yaptig1 gibi, bir araziyi otuz yll elinde tutan ki$i
2175
miilk sahibi say1hr ve ona yeni tapu verilir. Olli ara-
ziyi dirilten, arazinin sahibi olur .

.ASKERl iKT ADAN OZEL MULKLERE

Bu yoneli$, Anadolu'da da 6zel mulklerin c;:ogal-

mas1m h1zland1nr. Askeri iktalar, ozel miilklere do-
.niii.i.r. Mogol destekli Sel<;;:uklu Sultani Riikneddin
K1h<;;: Arslan (1262-1266), komutanlanna iktalanm ozel
miilklere d6nii$tlirecegini vaadeder. Agabeyi Keyka--
vus, devlete ait koyleri ozel ki$ilere satar. Pervane'-
nin 6ldiirUlmesin{ izleyen kan$1khklar doneminde ya-
.sal olmayan yollardan pek c;:ok arazinin ozel mi.ilk
yap1ld1gi anla$11Ir. Yukanda belirttigimiz iizere, Ga-
.zan Han ve Reideddin, haks1z millk edinilen arazi-
Ieri geri almak ic;:in Anadolu'ya yiiksek memurlar
yollarlar. Fakat onlar, yeni mUlk sahiplerinin ayak-
lanmaya varan direni$leriyle kar$11a$irlar. Sonunda
belli bir odeme kar11Igmda miilkler ozel ellerde b1-
rak1hr. Olcaytu doneminde ise, Anadolu Veziri La-
ku$i, devlet arazilerini ozel ki$ilere satma politika-
51IlI yaygmlatlnr. Mogol Maliye Bakam Kazvini,
.eger devlet elinde kalsayd1, kapkac;: kazanc;: pe$indeki
iltizamc1larm y1kmtiya d6nii$ttirecegi arazinin, ozel
ellerde ekildigini ve gelitigini ileri surer.

OZGUR KOYLULUK GERiLER

Tanmda ozel miilkiyetin geni9lemesi, koylii sta-

tiisiinde de bir degi$iklige yol ac;:m1$a benzer. Devlet
arazisindeki koyhi, uriiniinden belli oranda bir vergi
verir. Ozel arazilerde ise, ortakc;:1hk yaygmlair. To-
humluk vb. gibi iiretim arac;:lanm mi.ilk sahibi sag-
lar. Uri.in, tohumluk c;:1ktlktan sonra yanyanya ya
da iic;:te bir, dortte bir oranlarmda payla1hr*. Vergi

* Prof. Osman Turan, 1298 y1hnda Amasya Mahkemesinin

:2176
iodemekten, yani 09iircilliikten ortak<;1hga ge<;i~. koy-
lii bagimh.hgmm art1$1 bi<;iminde yorumlanabilii.
Uretim ara<;larmm mi.ilk sahibi tarafmdan saglan-
mas1 ve miilk sahibinin paymm yuksekligi, ba{;lm-
llhk belirtileri say1labilir. Miilk sahiplerinin arazile-
rinde kole i$giicunu ortak<;1hk yoluyla kullanma egi-
limi, bu g6rii$ii destekler. Re9ideddin, Anadolu yo-
neticisi olan ogluna mektup yazar ve Tebriz'de kur-
.dugu be$ koyden birinin iskam i<;in Anadolu'dan kirk
erkek ve k1z kale yollamas1m ister. Baqka bir mek-
tubunda Malatya ovasmda kurulacak on koyiin <;ift-
Qilerinin, Suriye ve Anadolu'dan, u<; oolgelerinden
toplanmasm1 oglu Celal'e buyurur. Bu <;ift<;iler, her-
halde tutsak alma ya da siirgiin etme yoluyla saw
lanarak bagimh ko$ullarda ortak<;1 statusunde <;a-
1I"t1nlacaktir. Osmanh doneminde Ortakc;1 kul ve
kesimci denilen ve genel reayadan ayn tutulan <;ift-
1icilerin statiisiinu inceleyerek ge<;mi$i okumay1 dene-
yen Prof. Omer Lutfii Barkan, ortak<;1hk konusunda
-9u sonuca vanr: Koleler, genellikle, 09urcii reayadan
farkh olarak, ortak<;1 ya da kesimci-kul statusunde

dlizenledigi ilgirn; bir belge yaymlar: Emir 9ucaaddin, kans1

Saliha Hatun'un vekaletiyle, ona ait Uc parca ciftlik araziyi
rehin eder ve Emir Nasreddin'den bir y1l siireli 1500 gUmtii;;
dirhem bore alrr. Bore faizi olarak tic parca ciftligin sekizde
birini alacakllya hibe eder. Faiz oram yilzde 12,5'tur. Arna o
yilm Urlinii de alacakllya birak1ld1gmdan gerc;ek faiz daha
yuksektir. Eger arazinin degeri borc;lamlan paraya ve faiz
miktan tiriln degerine ei;;it say1hrsa, gerc;ek faiz bir kat arta-
rak ytizde 25 olur. l;leriat mahkemesinin boyle bir faizle ipo-
tekli bore anlamasm1 diizenlemesi ilginc;tir. Beige, bu fie; c;ift-
ligin muakere, yani ortakc;1hk yoluyla ii;;letildigini belirtir, ama
ortakc;1llk sistemi hakkmda bir aydmhk getirmez (Belleten
62, Faizle para ikrazma dair hukuki bir vGsika). <;iftliklerden
biri Tiirk adlari tai;;1yan Qoban ve k1z1 Qic;ek'in muakeresidir.
Bu Tiirkc;e adlar, Turklerin de tanmc1llga :roneldigini goste-
rir. Fakat Qoban ve k1z1, arsi.ret uyesi olarak degll, bireyler
olarak ortakc;1llk ederler.

:5117 2177
c;;;ah9tinhr. Ozel topraklar ise, devlet topraklanndan
farkh olarak, oiirciiliikle degil, ortakc;1hkla ileti-
lir1&9.

FEODAL SENYORLUKLER

Prof. Barkan'm bu iki g6zlemi, 6zel mulklerin

c;;;ogalmas1yla, koylii bagimhhgmm artI$1 arasmdaki
ilikiyi ac;aklar. Mogollann araziyle birlikte, kiiler
uzerindeki devlet hak ve yetkilerini de ozel ki$ilere
~ec;;;irme yontemini yaygmla1}tirmalan, seny6rliiklerin
ortaya. c;;;1kmas1 ve koyliiniin serfle$tirilmesi egilimirii
giic;;;lendirir. Mogol hanlan, tiiccarlara, bilginlere, ara-
zi sahiplerine vb. vergilerden bagi$1khk ve bir c;;e9it
dokunulmazhk saglayan tahranhk belgeleri verir-
ler. Aynca Soyurgal ad1yla, istediklerine miilkiyet
uzere arazi bag1$1 yaparlar. Selc;;uklu iktama benze-
yen, g6revle ilgili olarak arazinin vergisinin tahsisi
Mogollarda da tuyuL ad1yla var olmakla birlikte,
arazinin tam mulk olarak verilmesi yontemi bu do-
nemde yaygmla9ir. Arap yazan Omeri, hesaps1z,,
sayida miilk ve soyurgal dagit1ld1gim belirtir. Bilgin-
lere gec;;;imlik diye verilen idraratm bile mulk sa-
y1h9ma, serbestc;;e satilmasma ve vakfedilmesine
Arap yazan pek $a$ar. Bu ozel miilkler aym zaman-
da tarhandirlar: Arazi ve uzerindekiler vergiden ba-
g191ktirlar. Devlet memurlan buraya giremezler. Or-
negin Sah ismail'in atas1 $eyh Sadreddin'e Celayirh
Ahmet'in 1372 tarihli fermamyla Erdebil ve c;evresi
soyurgal olarak verilir. Fermanda, buradan vergi
almmayacagi, vergi havalesi yapllmayacagi, gezgin
devlet gorevlilerinin o arazide konaklayamayacagi,
at isteyemeyeceg.i belirtilir. $eyh Sadreddin, bir tad-
kat lideri oldugu kadar, silahh miicadeleye hazirla-
nan bir siyasal 11eftir. Celayirh soyurgah, Safevilere
bir fief saglar. Soyurgalm Batl feodalitesinde oldugu
gibi, askeri hizrnet ve oteki vasallik yiikumliiliikleri
2178
ta91mas1 gerekmez. brnegin Celayirh Sultan Uveys,
9air Salman Savac1'ya iki koy soyurgal eder. Kar91-
hgmda. herhalde airden bir ey beklenmez. Fakat
askeri hizmet koi;mlu tai;ayan arazi bag1~lan da var-
dir. Karakoyunlu Cihan9ah, Culah adh yeri $eyh
Dara'ya soyurgal olarak verir. $eyh Dara, Culah'da
devlet hak ve yetkilerini kullamr. Buna kar91hk, or-
duya asker (nokerl ve mi.ihimmat (yarak) yollamak-
Ja yiikiimli.idiir140 Bu durumda $eyh Dara'mn soyur-
gah, Bati feodal senyoriiniin fief'inden farks1zdir.

SOYURGAL SiSTEMi

Soyurgal sistemi, Batida oldugu gibi, koyli.ini.in

serfle9tirilmesiyle birlikte gider. Soyurgal, yalmz ara-
zinin degil, iizerindeki koyliini.in de miilkiyetini ve-
rir". Tarhan olan Soyurgal sahibi, koylii iizerinde
devlet hak ve yetkilerini kullamr. Bu ko9ullarda koy-
lii, topraga baglamr. Eskiden devlete odedigi vergi-
Jeri, rant bic;iminde soyurgal sahibine oder ve c;e9it-
li angaryalarla. yiiki.imli.i tutulur. Sovyet bilgini Pet-
ru9evskiy, islam iilkesinde koyli.iniin durumunda
meydana gelen bu degi9ikligi 96yle ac;1klar :
Senyorlerin elinde bulunan topraklara bagh
koylilleri, toprak sahiplerinin ozel mi.ilkiyeti sayan
Mogel anlay19mm yay1lmas1 sonucunda, Mogel do-
neminde iran'da koyli.ilerle koleler arasmda c;ok kez
hic;bir ay1nm gozetilmemi9tir. islam iilkelerinde es-
kiden boyle bir anlay19 du9iiniilemezdi,, 10 .
Bu bilgin, soyurgah Selc;uklu askeri iktamm bir
evrimi ve geli1,1mi9 bic;imi sayar. Yakubovskiy'e gore,
boylece, feodal mlilkiyet ba9at iiretim bic;imi oiur:

'' Osmanll'nm sipahisi, ne arazinin, ne de i.isttindeki koylti-

ni.in sahibi bulunmad1g1 halde sahib-i arz (arazinin sahibf)
ve sahib-i raiyet'> (ktiyli.ini.in sahibi) diye amllr. Bu deyi-
lerin ge<;miteki bir durumu yans1tt1g1 diitintilebilir.
2179
 XIV. Yiizytl sonunda Orta Asya'da soyurgal sis-
temi, art1k bal?at bir feod.al toprak miilkiyeti bic;imini
~1Jr,.142.
Yalmz Orta Asya'da degil, ilhanh gelenegini sur-
diiren Akkoyunlu ve Karakoyunlularda da soyurgal
sistemi yaygm bic;imde uygulamr. Elimizde bulunan
Ak.koyunlu Uzun Hasan ve Dulkadirli Alauddevle
Bey yasalannda pek c;ok f eodal angarya ve agir ver-
giler srralarur. Ornegin koyliiler, Irgadiye resmi
oderler. Euna gore, koylii ya beyin tarlasmda her y1l
belli bir siire yal~cak ya da bedelini odeyecektir.
Olagan vergilerin dil?mda, koylii, pek c;ok armagan-
lar ve salmalarla yukiimlii tutulur. Osmanh vergi
defterlerinde, bidat, yam kotii icat sayilarak Dogu
Anadolu'da pek c;ok eski yukiimliiliiklerin kaldinldI-
gi anlattl1r. Ornegin Bozak livasmda sue;;: il?leyen re-
ayadan dort ayn ceza tahsil olunur. Dulkadirh bey-
leri, ka.!]1k kuzusu .. diye her aglldan bir kuzu, bay-
ra.mhk diye her siiriiden bir koyun al1rlar. Dulkadir-
ogullan'ndan biri, bir nahiyeye bey atamnca, her
devletlu kil?inin suriisiinden selamhk deyu bir ko-
yun gider. Dulkadirli beylerinin devesi oliince, deve
alm.ak ic;in koyliiden durumlarma gore be~er onar
akc;e toplanrr, ama bu vergi siireklilik kazamr ve de-
ve salgunu diye adland1nhr. Osmanh, bu keyfi ver
gilere son verir. Behisni defteri, Beyler zulmunden
reayaya temkin yok idi,. diye bal?lar ve reayanm
cKanun-1 Osmani,, istedigini belirtir. Erzurum, Pasin
ve Bayburt'ta reaya kabileleri baf?ta, c;;:el?itli halk
ziimreleri dayanam1yoruz,, diyerek Hasan Padi17ah
yasalanmn kaldinlmasm1,. dilerler143 Malatya'da
sancak beyleri ve subaqtlar, her evden bir adam kal-
dm.p ytlda 10-15 giin ot ve c;eltik bic;tirirler. Osman-
b'nm Malatya yasas1 akc;eleri ile irgat tutup bic;ti-
reler ve ayiklatt1ralar ve tal?1ttiralar, reayay1 incit-
meyeler diye, bu eskiden kalma angaryay1 yasaklar.
Prof. Barkan, Osmanh oncesi Dogu Anadolu'da ko-
2180
yu bir derebeylik duzeninin varhgmdan soz eder.
Prof. Barkan'a gore, hiristiyan Bizans ve Balkan iil-
kelerinde de, feodal hiyerar;;i tam bic;imlenmemi;; bu-
lunmakla birlikte, BatI ti pi f eodal duzen egemendir.
Barkan, Osmanh oncesi Anadolu ve Rumeli'nin aym
geli;;me evresinde bulundugunu soyler :
Osmanh imparatorlugu'nun y1kmtilan uzerinde
te;;ekkiil ettigi memleketlerde, halkm c;ogunlugu i;;le-
digi topragm sahibi degildi. ... Hatta dikkat c;ekicidir
ki, din bak1mmdan iki ayn evrene ait gozuken h1-
ristiyan memleketleriyle Turk ve islam memleketle-
ri, toprak mulkiyetlerinin nitelikleri bak1mmdan ay-
m ko9ullar i<;:ide ve aym geli9me evresinde bulunmak-
tayd1144.

DUKLER VE KONTLAR

Soyurgal sistemi, yalmz koyler ve kasabalar i<;:in

degil, biiyuk bir eyalet ic;in de gec;erli olur. Ornegin
Karakoyunlu Devleti'nin kurucusu Kara Yusuf, Og-
lum,, dedigi, yani vasali sayd1g1 Kurt beyi Emir $em-
seddin'e Bitlis, Ahlat, Hm1s, Mu9 ve oteki kalelerle
onlara bagh yerleri soyurgal eder. Buralarm devlet
hak ve yetkileri, beylik odentileri ve <;:e9itli odenti-
Ier, Kurt beyinin tasarrufuna birak1hr ve hie; kim-
senin hic;bir bic;imde kendisine ortak olam1yacagi,,
belirtilir. Kara Yusuf'un yarhg1 $6yle sona erer:
Bunu duyurmak amac1yla, bu mutlu buyrugu-
muzu ve uygulanacak olan kesin karanm1z1 butun
iilkelere gonderdik ki, bunu bilsinler, onun beyligi-
nin i9lerine, bu beyligin eski zamandan beri kendi-
sine ait olan taraflarma ve k19laklanna kan9masm-
lar, onun reayasmm i;;lerine ve adamlarmm davra-
m9lanna kar91 c;,::1kmasmlar ve hic;bir bic;imde onun-
la 9atI9masmlar .... Aynca Bitlis, Ahlat, Hm1s ve ote-
ki yerlerde oturup da eskiden beri oglum Emir'e ve
onun hiikmune boyun egen beylerin, komutanlarm,
2181
soylulann, ileri gelenlerin ve halkm gorevi, bu boyun
egmeye devam etmek, onun en ufak bir iaretine
kar1 dunnamak, tfun sorunlarm1, her yonden buyiik
itaat ve baghhkla Emir arac1hg1yla ve onun iilkede-
ki adamlannm, gorevlilerinin elleriyle c;oziimlemek-
tir145.
Karakoyunlu Devleti kurucusunun yarbg1, fe-
odal bir prensin portresini c;izer. Denilebilir ki, Dogu
Anadolu'nun bu bolgesi eskiden beri ozerk beylik-
lerin bulundugu bir yerdir. Ornegin Artukogullan'nrn
Mardin Beyligi, kudretli devletin egemenligini duru-
ma gore tammakla birlikte, XV. Yiizy1l balanna de-
gin varhg1m siirdiiriir. Mardin ve Diyarbakir'm Do-
gusunda, Dicle iizerindeki H1snkeyfa CHasankeyf)
Eyyubi Beyligi, 1457 yilma degin yaar. Cizre, Erzen
gibi daha baka beylikler de sayilabilir. Fakat XIV.
Yiizy1l ortalarma dogru bolgede irsi beyliklerin sa-
y1s1 bir hayli artar. Van-Hakkari, Bitlis-Mu, Cemi!]-
kezek-Dersim, Silvan-Kulp, Egil-Palu-<;ermik vb. gibi
Kurt beylikleri bolgede c;ogahr. 0 kadar ki, XVI. Yiiz-
y1lda. bolgeye giren Osmanh Devleti, 25 kadar beyligi
vasal olarak tammak durumunda kahrrn. Para basan
ve adlna hutbe okutan bu feodal beyliklerin en guc;-
luleri, ancak XIX. Yuzy1lm ortalarmda Tanzimat ve
merkeziyetc;:i bir yonetime yoneli ile ortadan kalkar.
Kiirtl.er gibi Turkmenler de bolgede beyliklerini kur-
maya balarlar. Mara-Elbistan c;evresindeki Dulka-
dir Beyligi'ni, Oguzlann Doger boyundan Tilrkmen-
lerin Caber kalesi c;evresinde kurduklan Salim Bey
ve ogullan beyligi izler. Beylik, Urfa, Siverek, Suruc;,
Harran'a dogru geniler. Akkoyunlu ve Karakoyunlu
Turkmenleri ise, <;eitli kent sahibi beylerin sava
hizmetinde, mevcut feodal yap1y1 degitirmeyen dev-
letler kurma staj1m yaparlar.

2182
ORTA ANADOLU BEYLiKLERi

Feodalleme egilimi yalmz Dogu Anadolu'da de

gil, Selc;uklularm merkezi bir devlet yap1s1 olu12tur-
.duklan Orta Anadolu'da da c;arp1c1 bic;imde geli12ir .
.Bunun ilk ornegini i.inlii Pervane verir. Sinop ve c;ev-
resini miilk olarak Sultan'dan alan Pervane, eyaleti-
ni ogullanna gec;irir. Daha once gordiigiimiiz iizere,
Pervane'nin ogullan ve torunlan, bir askeri giic; mey-
dana getirirler ve Samsun gibi komu illerin Mogol-
lara ait vergilerine bile el koyarlar. Afyonkarahisar'1
Sultan'dan mi.ilk olarak elde eden Vezir Fahreddin
Ali ogulan da bolgelerinde benzer durumda bulu-
nurlar. Bu feodalle$me egilimi giderek artar. Selc;uk-
lu ve Mogol yonetiminin c;oku~iinden sonra, S1vas-
""Kayseri merkezli Eretna ve onun devam1 olan Kadi
Burhaneddin devletleri, Anadolu Selc;uklu Devleti'nin
miras<;1s1 olurlar*. Prof. Uzup<;ar~1h'ya gore Eretna
Devleti Sivas, Kayseri, Amasya, Tokat, <;orum, De-
veli, 'Karahisar, Ankara, Zile, Canik, Urgiip, Nigde,
Aksaray, Erzincan, Dogukarahisar ile bunlara. ya-
km kasaba ve nahiyeleri kapsar14 ;. Ne var ki, Eret-
na Devleti, ba~kent S1vas ve Kayseri'de bile s1k s1k
denetimi yitiren ve merkeze <;ok gev~ek baglarla bag-
h feodal beylerden oluan bir siyasal kurulu~tur.
Prof. Yaar YU.eel, Eretna Devleti'nin uc; gazi bey-
liklerinden farkh olarak, soylu ve toprak sahibi bey-
lerin meydana getirdigi feodal bir bunyeye sahip bu-
lundugunu yazar148 Ornegin S1vas'a kom~u Erzin-

'' Konya'y1 ele gei;irdiler diye, Karamanogullar1, Selcuklu Dev-

leti"nin mirasc1s1 olarak goriilmek istenir. Fakat Karamanlllar,
Gilneydeki dagl!k ve ormanllk bolgeye ve bozk1ra dayah bir
gogebe a'5iretler federasyonu olarak kal1rlar. Federasyonun si-
yasal aguhk ta~1yan Mogol ve Tilrkmen oymaklar1, <;evreyi
yak1p yikan yagma geleneklerini silrdilrilrler. Eski onemini
yitiren Kanya, beylikte biraz egreti kal1r. Unutmamak gerekir
ki, Konya gibi, S1vas ve Kayseri de Sel<;uklu baskentleridir.

2183
 can, Eretna Devleti'ne bagh goriinmekle birlikte, as-
lmda bag1ms1z bir beyliktir. Beyligin ba$mda Ahi
Ayna Bey bulunur. Bolgenin gii<;lii liderlerinden Ay-
na Bey, bir kaynaga gore, satm alarak Erzincan
beyfigine yerle$ir. Ayna Bey, bolgenin Bayburt sahi-
bi gibi daha kii<;iik beyleri ve ganimet pe$indeki Tiirk-
menler ile birlikte, kendi hesabma Trabzon ve Giir-
cistan seferleri yapar. Tum bag1ms1zhgma kar$m, pa-
ray1 Eretna Sultam adma basar. Ard1llan aym ba-
g1ms1z tutumu siirdiiriirler. Erzincan Beyi Mutahhar-
ten, oteki beylerle ittifak yaparak S1vas-Kayseri Dev-
leti ile <;:arpI$Ir. Kukla bir Eretna Sultam'mn golge-
sinde devletin yonetimini ele gec;;:irmeyi amac;lar. Da-
ha Batida Amasya eyaleti sahibi Haci $adgeidi, aym
davit pe11indedir. Amasya'da hanedan denilen bii-
yuk arazi zenginliklerine sahip eski ve koklii aile-
ler vard1r. Amasya Tarihi, Giimii$liizade, Sunkurza-
de, Torumtayzade, Halifetzade gibi hanedanlan
Amasya'mn en eski ve kudretii aileleri arasmda sa-
yar. Bu aileler, zaman zaman Amasya yonetimini ele
gec;irirler. 1362'de Amasya eyaleti ba$ma gelen Hac1
$adgeldi'nin soyu Kutluzadeler de bu ailelerden bi-
ridir. Kutlu soyu baz1 kaynaklarda Kurt ya da Mo-
gol diye gec;er. Aileye Kiirtogullan denilmesi, onla-
rm mutlaka Kurt olduklanm gostermez. Turk ve Mo-
gollann Arap, Kurt gibi adlar almalarma s1k s1k
rastlamr. Aile belki de Anadolu'da yerle$mi$ Dogu
Turklerindendir. Aileye adm1 veren Kutlu $ah, Eret-
na Devleti komutanlanndan ve eyalet yoneticilerin-
dendir. Oglu $adgeldi, Amasya eyaletinde. Al-i Kut-
lu~ah Emareti", Kiirtler Hiikumeti, Kutluzadeler
Beyligi gibi adlar verilen bag1ms1z bir hiikiimet ku-
rar149. $adgeldi Pa$a, Dogudaki Erzincan Beyi Mu-
tahharten gibi genii?leme ve Eretna Devleti'ni ele ge-
<;irme c;abas1ndadir.
Eretna Devleti'ne iic;iincii bir tehdit, Konya'dan
Akdeniz'e degin uzanan bolgede yerle~en a~iretlere
2184
dayah Karamanoglu Beyligi'nden gelir. Karamanogul-
lan, Aksaray, Nigde, Kayseri yonunde genii?lerler.
Ba!jkent S1vas'ta dahi Eretna Veziri Hoca Ali ~ah v&
oglu Hac1 ibrahim, bir siilale kurmu$a benzerler.
Kayseri'de ~ret beyi Omer oglu Ciineyt, uzunca bir
sure ozerklik kazamr. Ancak Kadi Burhaneddin, Do-
gu ve Batida araJ1ks1z verdigi sava$larla devletin da-
gih:?mI bir sure erteJeyebilirse de, devletin feodal bey-
liklere dayaJ1 yap1s1 degimez .Erzincan ve Amasya
beylikleri, bagrms1zhklanm surdiirurler.

BOYUK BEYLERiN V ASALLERi

Bu buyiik beyliklerin gerisinde, onlarm miitte-

fiki ya da vasali bulunan bir<;ok daha ufak beylikler
vardir. Denilebilir ki, her kale sahibi, c;evresindeki
koy ve kasabalan haraca baglayarak bir siilale kur-
mu$a benzer. 6rnegin Samsun Dogusundan Giresun'a
degin uzanan Canik adl1 bolgede <.;epni Tiirklerine
dayanarak Bayramoglu Hac1 Emir, bir beylik kurar.
Emirzade soyunun beyligi, kly1 bolgeler d1$mda bu-
giinkii Ordu ilini kapsar. Hac1 Emir, Trabzon Rum
tmparatorlugu'na akmlar diizenler. 1358'de Mac;ka'-
y1 yagmalar. Trabzon imparatoru, Prenses Teodora'-
y1 verip Emir Bey ile ban$ yapar. Oglu Sti.leyman
Bey, 1381'de Giresun'u ahr. Timur'a giden ispanyol
eli;isi, 1406 yilmda Ordu ve Giresun'da 10 bin askere
sahip Emirzade Beyligi'nden soz eder. Beylik, Fatih
Mehmet donemine degin ya9am1$a benzer. Canik bol-
gesinde Niksar merkezli Taceddinoglu Beyligi, Emir-
zade Beyligi'ne rakip olarak geli$ir. iki beylik, s1k s1k
sava9ir. Taceddinoglu Niksar Beyligi, Car9amba, Ter-
me ve Samsun'a dogru geni$ler. Daha Bat1da Koprii-
Havza-Merzifon c;erc;evesinde Ta~anoglu Beyligi go-
riiliir. Kuzeyde Bafra ayn bir beylik meydana geti-
rir. Kubatogullan, Ladik bolgesinden Samsun'a dogru
uzamr. Osmanc1k merkezli Corum'da Beyleroglu so~
2185
 yu egemendir. Bolgede Klrkdilim kalesi c;evresinde
Kuvvadarogullan Beyligi bulunur. Aralannda s1k
s1k c;atlmalar, savalar goriilen bu kiic;iik beylikler,
genellikle, Amasya hiikiimetinin miittefiki, ya da va-
sallericlir. Haci $adgeldi Devleti, Amasya, Tokat, Ca-
nik eyaletlerini kapsar. Doguda da Mutahharten'in
Erzincan Beyligi, Bayburt ve Tercan '1 i<;ine alir. Er-
zurum Beyi Ordu $ah ve Dogukarahisar Beyi Melek
Ahmet, Anadolu halkmm Mogol sayd1gi bu Dogu
Tiirkiiniin vasalleridir. Kemah Beyi, hatta <;emii;;ke-
zek'in Kurt beyi Yelman, Mutahharten'in himayesin-
de goziikiir.

ANADOLU $0VALYELERi

Biribirleriyle s1k s1k sava$an bu irili ufakll bey-

ler, akrabalannm yam sira, kendilerine bagll sad1k
sava$t:;:Ilara muhtagtirlar. Aym durum, Bat1da da go-
riih1r. Bati feodalitesinin bit:;:imlenmesi, askeri $efle-
rin vassus denilen maiyet sava$c;Ilarmm arazi ve
arazi iizerindeki insanlan yonetme yetkisiyle dona-
tllmas1 yoluyla ba$lar. Anadolu beyleri de vassus,,
anlamma birc;ok nokere sahiptirler. XIV. ve XV. yiiz-
y11lar Anadolusunda yaygm bi<;imde kullamlan Mo-
golca noker deyimi, eski Turk beylerinin maiyet
askeri yoldai;;, koldai;;, adai;;~ alp ile e!') an1amhd1r.
Cengiz Han'm yakm c;evresindeki bir <;egit fedai ev
hizmetc;isi olan nokerler, imparatorlugun noyanlanm
ve feodal beylerini meydana getirirler. Anadolu bey-
leri de kii;;isel bag1mhlan olan nokerlere, askeri hiz-
met kar$1hgmda miilk olarak kaleler, nahiyeler, koy-
ler ve <;iftlikler bag1i;;larlar. Osmanh arazi ve vergi
-defterlerinden, sipahilerin yam sira noker denilen bu
kiic;uk soylulann varhg1 izlenebilir. Bu defterlerde,
sipahizadeler gibi nokerzadelerin de soyluluklan, bir-
c;ok vergiden bag1i;;1k tutularak tammr. 1456 Kasta-
monu Kanunnamesi'nde, Kattaroglu Mahmut <;elebi,
:2186
Tursun Bey, Kas1m Bey, ilyas Bey gibi biiyuk mali-
kanelere sahip beylerin nokerlerine da~tt1klan ara-
ziler uzerindeki haklar gec;;:erli say1lir* 1 'i0
Gorilldiigii iizere, Bati f eodalitesine c;;:ok yakla-
~an bu evrimin ogeleri, XIV. Yiizy1l Anadolusunda
mevcuttur: Irsi eyaletlere, kasabalara, nahiyelere,
koylere sahip bir soylu senyorler s1mfi ortadad1r.
Bunlar arazi ve koyliilerin sahipleridirler ve devl.et
hak ve yetkilerini kullamrlar. Kiii;uk ve buyiik soy-
lularm arasmda az i;ok belirlenmi bir kiisel ba-
g1mhhk ilikisi ve askeri hizmet yukumliilUgu var-
dir. ileride gorecegimiz uzere, Fatih Sultan Mehmet
ve ardlllan, bu Anadolu feodalitesini ortadan kaldir-
mak ve Osmanh t1mar sistemini yerletirmekte bii-
yuk direnilerle kar1la~acaklardir. Simdilik beiirt-
mek istedigimiz, Sel<;uklu ve Mogol yonetiminin, go-
Qebe Tiirkmen oymaklarmm yogun bii;imde Anado-
lu'ya goi;lerinin, bir bolUm kuramcmm ctiiledigi gibi
kollektif mulkiyete dayah koy cemaatleri ile onlann
tepesindeki Asya tipi, merkeziyet<;i despotik,, devle-
te yol a<;mad1~. tam tersine Bati feodalitesine benzer
bir evrimin Anadolu'da gozlencligidir. Ne var ki, bu
evrim, iiretim giit;lerinin geligmesi a<;1smdan hi<; de
elverili olmaz.
'' Airet baglarmm da yaad1g1 Dogu Anadolu'da iki <;eit no-
ker goruli.iyor: Beyin kendi oymagmdan olan nokerlere boy
niiker deniliyor (Prof. Faruk Siimer, Kitab-1 Diyarbakmyya
I, s. 81). Soylu kii<;ii.k feodal olan noker s1111f1, Osmanh sis-
teminde geriler ve reaya i<;inde erir. Erzurum defterinde, re-
ayadan farksiz vergi odeyen esl(i Dogu beylerine ait sipahi
evlB.dmm (sipahizadegan-1 umera-i-maziye-i ::;arki) koylerin-
den soz edilir. Noker, Osmanl1 diizeninde sipahinin de altm-
da <;ok ufak soylu olarak goziikur. Sonunda askerlik d1mda
alelade hizmet<;iye noker ad1 verilir. italyan profesor Grig-
naschi, Bat1da ilkin evin k5lesi anlamma gelen vassus soz-
ciigii.niin soyluluk unvanma donii.umii ile, soylu sava~c1 de-
mek olan noker sozciigiiniin koleye yakm hizmetci anlamma
dii~iiii.ndeki ters geli~me iizerinde durur (VI. Tarih Kongresi,
3. 224-230).
2187
ANADOLU FEODAL iDi, AMA ...

Uretim guc;lerinin gerilemesinin <;e$itli nedenleri

vardir. Fakat ilk planda gaze <;arpan, ge<;mi$ yiizy1l-
larda onemli ticaret ve sanayi merkezi olan Dogu
Anadolu kentlerinin, artan say1da go<;ebe topluluk-
larla. ku$atilm1$ bulunmas1dir. Akkoyunlu, Karako-
yunlu, Dulkadirh vb. gibi <;e$itli Tiirkmen gruplan,
Anadolu'da yerle$mi~ Caykazan, Banmbay, Samagar
vb. gibi Mogol oymaklan ve Kurt a!?iretleri, bolge-
de giderek egemenlik saglarlar. Biiyiik Sel<;uklu ve
Tiirkiye Sel<;uklu devletleri de g6<;ebe a$iretlere da~
yanarak kurulmakla birlikte, k1sa bir bocalama do-
neminden sonra, yerle$ik diizene dayah siyasal kuc.
rulw~lara doniif?iirler ve go<;ebeyi disiplin altmda tu-
tarlar. XIV. Yuzy1lda Orta ve Dogu Anado)u'daki ge-
li$meler ise, tam tersine, go<;ebenin kentler ve tanm
bolgeleri iizerinde egemenlik kurmas1 bi<;imindedir.
Eretna Devleti'nin ba$ma buyruk feodal beyleri, ye-
terli askeri giice sahip bulunmad1klarrndan, aralarm'-
daki mucadelelerde surekli go9ebe sava$<;I topluluk-
lann ba$mdaki beylerin yard1m1m aramak zorunda
kahrlar. Gii<;lerinin bilincine varan goc;ebe beyler, des-
teklerini pahahya odetirler. Sonu<;, can ve mal gii-
venliginin y1k1lmas1, ticaret ve tanmm gerilemesi ve-
c;evrenin go<;ebele$mesi olur. Boylece Anadolu'nun
Batis1 ile Dogusu, biribirinden farkh bir yonelif? ahr-
lar.
Dogu Anadolu'daki gelii:?meler, XIV. ve XV. Yiiz-
y1llar Osmanh Devleti'nin d1$mda gei;:er. Osmanh ta-
rih<;ileri, kendi devletlerini ilgilendirmeyen bu gelif?
meler iizerinde durmazlar. Cagda$ tarihc;iler de ge-
nellikle aym tutumu siirdurdugunden, Anadolu'nun
onemli bir boliimuniin bu donemdeki tarihi bilmez-
likten gelinir. Onun i<;:indir ki, Bab Anadolu'daki ge-
li$melere ve Osmanh Devleti'nin kuruluf?una ge<;me-
den once, Dogu Anadolu olaylanm, k1saca da olsa,.
2188
gozden ge<;irmek uygun duf}ecektir. Bir Dogu So-
runu,.nun c;:ok eskiden beri var oldugu, boylece daha
iyi anla~1lacaktlr.

2f89
 VII - DOGU ANADOLU'NUN OSMANLl'DAN AVRf
GELi~ME CiZGiSi

ERETNA DEVLETi

Anadolu halkmm Mogol diye tamd1g1 eski Mo-

gol valisi Uygur Tiirkii Eretna, aslmda <;oktan ba-
g1ms1z beyliklere boli.inmii9 Sel<;uklu'dan miras dev-
leti, diplomasi yoluyla ayakta tutar. D1i?ta Memluk
Devleti ile Bagdat ve Irak'ta kurulan Celayirh Dev-
leti'nin himayesini arar. ic,;;te de, uzla$1c1 bir tutum-
la a$iretlerin, beylerin, kent ahi liderlerinin destegi-
ni saglayarak dengeyi korumaya <;ah91r. Fakat hal-
km iyiliksever, adaletli Mogol anlamma Kase
Peygamber,, adm1 taktig1 Eretna'nm 1352'de oliimiin-
den sonra dengeyi korumak gittik<;e gii<;le9ir. Eret-
na ogullan Mehmet ile Cafer, guclii feodallerin oyun-
cagi olmaktan kurtulamazlar. ilkin Mehmet tahta
<;1kar, ondan ho9nut olmayan emirler, Mehmet'i indi-
rip Cafer'i tahta oturturlar. S1vas'ta beylik kuran
vezir Roca Ali Sah'm destegiyle Mehmet Kayseri'de
yeniden taht1 kazamr (1356). Fakat bu kez S1vas'ta-
ki vezir Roca Ali ile aras1 ac1Iir. <;1kan sava9ta vezir
Oliir. Ne var ki, S1vas egemeni veziri yenen Sultan' -
m gii<;lenmesinden ho9lanmayan f eodaller, Eretna
Mehmet'i Olduriirler ve kii<;iik ya9taki oglu Alaad-
din Ali Bey'i sultan yaparlar (1365). Esasen Meh-
'met'in son yillan Konya-Kayseri-Nigde cevresinde
giic; kazanan Mogol oymaklanyla miicadeJeyle ge<;er .
. Ger<;:ekten <;aykazan, Samagar, Banmbay gibi Ana-
2190
 dolu'ya yerlel?mig Mogol oymaklan, feodal saval?larda
on planda rol oynama:ya baglarlar. ic;el-Konya bolge-
sini kapsayan Karaman Beyligi'nin askeri giicu, Bay-
burt, Turgut, Kosun gibi goc;;ebe Turkmen topluluk-
Jarmm yam sira, biiyiik boh1mii ~amanist Orta As-
ya dinini koruyan bu goc;ebe Mogol topluluklanna
dayamr. Karaman Beyi, Samagar ve Caykazan Mo-
gollarmm destegiyle, Nigde ve Aksaray c;::evrelerinde
geniler, daha sonra Kayseri'yi ahr. Babas1 Vezir Ali
Sah oliince, ona ait S1vas Beyligi'nin bama gec;;en
Hac1 ibrahim, Samagar Mogollan ile ittifa.k edip Sul-
tan Ali Bey'i hapseder. Sultan yanhs1 Banmbay Mo-
gollan, Hac1 ibrahim'i oldurur. Sultan hapisten c;1-
kar. Sultan, bu Mogol al?iretlerinin destegini elde eden
guc;::lii Kayseri Kad1s1 Burhaneddin Ahmet'i kendisi-
ne vezir atamak zorunda kahr.
Do:o.emin ilginc; kiisi Kach Burhaneddin, Oguz-
lann Salur boyundandir. Harizm' den Anadolu'ya go-
c;;en aileden Celaleddin Habib, Kanya Selc;uklu Sulta-
m'nm vezirine damat olma yoluyla Kayseri Kad1ll-
g1'm elde eder. Kadi Celaleddin, Memluk Sultam Ba:y-
bars'1 destekledi diye ilhan Abaka tarafmdan oldii-
riiliir ( 1277) . Arna Kayseri Kad1hg1, ailenin tekelin-
de kahr. Celaleddin'in oglu Husameddin, onun oglu
Siraceddin, onun da oglu Semseddin ve nihayet Sem-
seddin'in oglu Burhaneddin Kayseri Kad1hg1'na geti-
rilirler C1365).
Yirmibir yafjmda kad1hg1 elde eden Burhaned-
din, Turkc;e guzel iirler yazar, ok atar ve k1hc; kul-
lamr. Kent halk1 ve al?iretler iizerinde otorite kur-
may1 bildiginden, vezirlige yiikselir.
K1llc1 da kalemi gibi keskin olan Vezir, Eretna.
Devleti'nin bamabuyruk beylerini bir disiplin altma
almay1 dener. Sultan Ali, Tokat ve Canik'teki vasal-
leriyle Amasya'da hiikumet kurmul? bulunan Hac1
Sadgeldi i.izerine yuriir (1378), ama bir sonuc;; elde
edemez. Sultan ve Kad1, ertesi yrl, Dogu bolgesinde
2191
1egemen Uygur Turku Erzincan Beyi Mutahharten'e
kar$I bir sefer yaparlar. Erzincan Beyi, Akkoyunlu
'Turkmenlerinin lideri Kutlu Bey'i yard1mma <;:ag1nr.
Akkoyunlu destegiyle, Eretna Devleti ordusu piisklir-
Jiilur (1379). Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tiirkmen-
leri, o tarihten sonra Dogu Anadolu olaylarmda on
,planda rol oynamaya ba$larlar.

TVRKMEN-KORT KONFEDERASYONU

Karakoyunlulan ve Akkoyunlulan, 1350 y1lmdan

once, Mogol Sutay soyunun ic; kavgalan sirasmda
.gordiik. ilhanll Devleti c;okiince, Sutayogullan, Di-
yarbakir bolgesini, Musul, Ahlat ve Erzurum yorele-
:rtni ele gec;irirler. Arna aile ikiye bOliiniir. Sutay og-
lu Hac1 Tugay, Musul, Ahlat, Erzurum bolgesinde ege-
menlik kurar. Yegeni Banmbay oglu ise, as1l Diyar-
bak1r bolgesini elinde tutar. Musul-Van bolgesinde
konaklayan Karakoyunlular Hac1 Tugay, Diyarbak1r
bolgesinde konaklayan Akkoyunlular ise Banmbay
,oglu safmda biribirleriyle vuru$urlar. Akkoyunlu Be-
yi Tur Ali ve oglu Kutlu Bey'in 1340'lardan sonra Er~
zincan egemeni Ahi Ayna Bey ile birlikte Trabzon
Rum imparatorlugu'na akmlar yaptig1m c;a.gda$ Rum
kaynag;t Panaretos belirtir. Rum imparatoru, Tur Ali
.oglu Kutlu Bey'e k1zkarde9i Despina'y1 vererek ba-
n$ yapar. Panaretos, Tur Ali'den Amid CDiyarbak1r)
Beyi diye soz eder. Oysa o, Amid Beyi Banmbayog~
lu'nun hizmetinde bulunan Diyarbakir c;evresindeki
'T\i.rkmen topluluklarmm :?efidir. Nitekim Banmbay-
oglu oliince, ona bagh Banmbay oymag1 bolgede ba-
nnamaz ve i<;: Anadolu'ya gec;erek Eretna Devleti'-
nin yukanda soziinu ettigimiz olaylarma kan91r. Bol-
gede kalan Akkoyunlular ise, Artuklu soyundan Mar-
din egemeninin hizmetine girerler. Karakoyunlular
ise, kendileri bir beylik kurmaya yonelirler. Karako-
yunlu Beyi Bayram Hoca, Musul'u birkac; kez ele ge-'-
:2192
c;;1nr, yitirir; Mardin'i ku~atir C1366). Fakat bu sira-
da Mogollarm eski Anadolu Valisi Buyuk Hasan'm
kurdugu Celay1r Devleti guc;; kazamr. Irak'tan sonra
Azerbaycan'1 ele gec;:irir. Celay1r Sultam Uveys, Mu-
rat suyunu iki kez gec;;erek Mu$ bolgesinde konakla-
yan Hoca Bayram'1 ag1r yenilgiye ugrattr. Karako-
yunlu ili'ni goriilmemi$ bic;;imde yagmalatlr. Bayram
Hoca, Celayirhya boyun egrnek ve harac;; odernek zo-
runda kahr. Fakat c;;evredeki Turk ve Kurt oymakla-
nm orgiitleyerek, Bayram Hoca k1sa siirede guc;; ka-
zanir. brnegi.n Zirki ve Siileymani Kiirtleri, Karako-
yunlularm en sad1k destekleyicileri olurlar. Zirki'ler
Siirt'in Kuzey ve Kuzeydogusunda yaarlar. Siiley-
mani'ler ise, Garzan ve H1sn-Keyfa yorelerindeki in-
Ierde ve kovuklarda k1larlar, Silvan Kuzeyinde ve
Kulp yoresinde yaylarlar. Bu iki Kiirt toplulugunun
yurtlan, Musul-Sincar bolgesinde kI!'Jlayan ve Van Go-
lii Kuzeyi ile Erzurum dolaylarmda yaylayan Kara-
koyunlular'm yolu uzerindedirrn1 Bu iki a$iret, Ka-
rakoyunlu Bayram'a baglamr. Daha sonra Van yo-
resindeki Mahrnudi Kurtleri de, Karakoyunlu'nun
sad1k vasali yap11Ir*. Hatta c;;evredeki al'jiretleri bag-
layan Bayram Hoca, bolgede kent ve kaleler sahibi
Cezire, H1sn-Keyfa ve Bitlis Kurt beyleri iizerinde de
az c;:ok otorite kurmul'ja benzer. Musul'u ele gec;:iren
Bayram Hoca, Van Golii c;:evresi ve Erzurum b!'.)lge-
sinde etkinlik saglar. Bayram Hoca, 1380 yilmda ohin-
ce yerini yegeni Kara Mehmet allr. Kara Mehmet,

Z1rki, Siileymani, Mahmudi Karakoyunlu A~iretler Konfe-

derasyonu'nun oteki Turkmen boylari gibi e~it statildeki ilye-
leridir .. Bunlara CakirlU, Ayinlu gibi konfederasyonun ote"k1
Kurt topluluklan da kat1labilir (Prof. Faruk Stimer, Karako-
yunlular I, s. 28-32). Karakoyunlular aynca Kurt airetlerin-
den 50 bin evlik bir toplulugu, hizmetlerinde kullamlmak
i.izere orgutlerler, qir il meydana getirirler. Bu topluh1ga Ka-
raulus adm1 verirler. Karaulus, konfederasyonun eit uyesi
degildir. Hizmet<;iye yakm unagan-bogol statilsilndedir.
5118 2193
 be!? bin sava~c;1s1yla, Celayirh taht kavgas1m, destek-
ledigi Sultan Ahmet yararma c;ozerek giiciinu art1-
hr. Kiz1m vermeyen Mardin Beyi isa'y1 bozguna ug-
ratrr ve klz1m alarak bani? yapar.

DULKADIROGULLARI

Anadolu olaylarmda rol oynayacak uc;uncu Tiirk-

men grubu, Mara!? ve Elbistan bolgesinde bir beylik
kuran Dulkadirogullan'dir (1337). Dulkadirhlar, Su-
riye ya da $am Turkmenleri denilen grubun Boz-ok
koluna dayamr. Oguzlarm Uc;-ok ve Boz-ok bic;imin-
de ikili orgutlenme gelenegini surduren Bayat, Av-
qar, Begdili, Deger oymaklarmdan kurulu Boz-ok'lar,
Dulkad1rh ailesinin liderliginde orgutlenirler. ilkin
Elbistan ve Mara1?'ta Memluk Devleti'nin uc; beyligini
yaparlar. Dulkad1rh Beyi Karaca, Anadolu Selc;uklu
Devleti'nin mirasc;1s1 Eretna Devleti'ne ait Darende'-
yi zaptedip Memluk Sultam'na sunar. Darende yi.i.-
ziinden c;1kan savaqta Eretna ordusunu bozguna ug-
ratir. Anadolu'ya akmlar diizenler. Memhik Sultam'-
nm valileriyle iqbirligi yap1p M1sir-Suriye Devleti'nin
ic kavgalarma kan!?Ir. Eretna Devleti'ne s1gman Ka-
raca Bey'i Eretna oglu Mehmet, M1sir'a teslim eder.
Karaca Bey, if?kencelerle olduri.ili.ir (1353). Karaca
Bey'in olUmiinden sonra, Memluk Devleti, Boz-ok'lan
Uc;-ok Beyi Ramazan'a baglamak isterse de, o, Boz-
ok uzerinde otorite kuramaz. Kahire, Karacaoglu Ha-
lil'i Boz-ok Beyi atamak zorunda kahr. Halil, baba-
smm ociinii almak ic;in Eretna Devleti'ne, yani Ana-
dolu'ya akmlar diizenler, kasabalan yagmalar. Kiirt
Melkisi soyu elindeki Harput'u a11r, Malatya'y1 teh-
dit eder. Malatya, Memluk kentidir ve Harput Mem-
hik himayesindedir. Kahire, .Dulkadrrh iilkesine si.i-
rekli acunas1z seferler yapar. Zor duruma dii1?en Ha-
li!, S1vas'taki Kadi Burhaneddin'den destek goriir.
Halil'in kardei Osman, Ti.irkmen askeriyle Kadi Bur-
219'4:
haneddin'in hizmetine girer. Daha once Mutahhar-
ten de Kad1'mn 1379 Erzincan seferi uzerine Dulka-
d1rh'dan yardrm ister.

KADI BURHANEDDiN DEVLETi

Amasya ve Erzincan feodal beylerinin Eretna

Devleti'ni ele gec;irme kavgalan, Turkmen destegi-
nin onemini art1nr. 1380 y1h yazmda Amasya'ya ye-
ni bir sefer diizenleyen Sultan Ali, Kazova'da taun-
dan olunce, Kadi Burhaneddin, Ali'nin c;ok kiic;iik
ya$taki oglunu sultan ilan eder ve fiilen yonetimi
eline ahr. Kudretli Am.asya egemeni, kendini kiic;iik
sultamn naipliginin dogal adayi goriir. S1vas ayam-
nm bir kism1 da onu destekler. $adgeldi, bir kuvvet
gosterisiyle naipligi saglamak amac1yla S1vas'a yu-
ri.ir. S1ki$ik durumda -kalan Kadi, hala az c;ok pres-
tij sahibi bulunan Selc;uklu soyundan K1hc; Arslan'1
naiplik ic;in c;ag1nr. Bu Selc;uklu ailesi, Sivas'm Ku-
zeydogusunda onemli bir merkez olan Koyulhisar fi-
efine sahiptir. Kille; Arslan, Dogukarahisar'i da elde
eder. Kadi Burhaneddin, bu Selc;uklu prensine Sultan
Naipligi'ni kolayca devretmez. A$iret beyi Ciineyt'in
sahiplendigi Kayseri'nin K1h<,; Arslan tarafmdan ge-
ri ahmp kendisine verilmesi kof?uluyla, Kadi, Sel-
c;uklu prensinin naipligine nza gosterir. Kihc; Ars-
lan'm naipligi, HaCI $adgeldi'nin umutlanm bof?a <,;1-
kanr. Amasya Pa$as1 geri doner. Arna Kihc; Arslan,
Kayseri'yi alma vaadini tutmaz. Ba$ans1z bir Amas-
ya seferi yapar. Olen Eretna Sultam'mn dul kansiy-
Ia evlenerek, sultamn yerini doldurmaya heveslenir.
Kadi Burhaneddin, bu tehlikeli rakibi c;ar1da gezi-
nirken, amcas1 Keyhusrev ile birlikte oldiirtiir. S1vas
ileri gelenlerini toplar ve kendini kiic;iik sultanm na-
ibi se~tirir. Arna prenslerini oldiirdiigu halde, Selcuk.:.
lu ailesinin fiefine dokunmaz. Kadi, Koyulhisar'i $1-
vas Ak11ehiri ile birlikte, Keykavus'un karde9i Zun-
2195
nun'a verir. Amasya egemeni $adgeldi Paa, Kadi
Burhaneddin'in naipligini onaylamaz. Vasal beyleri-
ni toplayarak S1vas'a yiiri.imeye hazirlamr. Bir ara
Kach'mn eline diien Amasya Beyligi'ne ait Tokat'i
ku~atir. $adgeldi, <:;aykazan Mogollanm ittifakma al-
d1g1 gibi, Erzincan egemeni Mutahharten ile Kad1'ya
kar1 ittifak arar. S1vas s1mrlarma degin ilerleyen
Erzincan egemeni de, Kadi Burhaneddin'e ultimatom
yollar, sultanm hak ve yetkilerini geri vermesini, na-
iplikten <;ekilerek vezirlikle yetinmesini ister. Baka
bir deyi$le, Amasya egemeni ~adgeldi gibi, Erzincan
egemeni Mutahharten de naiplik yoluyla Eretna Dev-
leti'nin bama ge<;me <;abasmdadir.
Dogu ve Bat1dan s1kit1nlan Kadi, gii<;: durumda-
chr. Tokat'1 kuatan Amasya egemenine kar1 birey
yapamayan Kad1'ya doniite ba11kent S1vas bile ka-
ptlanm kapar. Sonunda S1vas'a girmeyi baaran Ka-
rn, Erzincan Beyi'nin el<;isini oyalar ve onun S1vas'1
kiic;iik sultan Mehmet'e birakma onerisini Oyle kar-
~1lar:
- Once Mutahharten, egemenligindeki Erzincan
ve Bayburt'u Sultan' a biraksm ki, biz de onun iste-
gi.ni yerine getirelim.
Elc;inin olumsuz yamt1 iizerine Kadi devam eder :
- Oyle ise, Kayseri'yi CGiineyt'ten), ya da Amas-
ya'yi C$adgeldi'denl ahp Sultan'a verelim. Bu da ol-
mazsa, Karaman ile Osmanh topraklarmdan elde ede-
cegirn.iz yerleri Sultan'a birakahm ~.
15

Kadi, diplomasi, tehdit ve kuvvet gosterisi yoluy-

la, Erzincan Beyi'ni Amasya Beyi $adgeldi'den kopar-
may1 ba.$anr. Caykazan Mogollanm $adgeldi ittifa-
kmdan ay1nr. Boylece kuvvet dengesinin bozuldu-
gunu goren $adgeldi, S1vas seferinden vazge<;;er. Bu
kez Banmbay ve Sama.gar Mogollanmn destegine
sahip Kadi, Tokat'a dogru ilerler. $adgeldi savai?
meydamnda oliir ve kesik ba1, gozdag1 vermek uze-
re, Erzincan egemenine yollamr CKas1m 1381). Bu
2196
yengiyi saglayan Kadi Burhaneddin, kii<;iik sultam
tahttan indirerek kendi sultanhgm1 ilan eder. Ne
var ki, sultanhguun ilam, Kad1'nm i1?lerini kolayla9-
t1rmaz, daha da guc;le9tirir. Olduriilen $adgeldi'nin
oglu Ah.met, <;evre beylerinin destegiyle, Amasya hu-
kiimetini elde eder. Kad1'mn sultanhgm1 onaylama-
yan Eretna Devleti ileri gelenlerinden Seyyidi Hiisam
ve Babukoglu'nun da ci;abalanyla, Kad1'ya kar91 ge-
nii? bir koalisyon kurulur. Koalisyon, Kadi Burha-
neddin Devleti'nin resmi tarihi Bezm ii Rezm'in yaz~
d1gma gore, Erzincan, Amasya, Kayseri ve Canik bey-
leri ile diger zuema-i etraf,,1 ve umera-i ulusu
kapsar. "Zuema-i etraf,,, Amas.ya <;:evresinin Canik
beyleri Taceddinogullan'nm di9mdaki Kubatoglu, Ta-
9anoglu, Bafra Beyi vb. bi<;:imindeki daha kii<;:iik 9ap-
taki beyleri olsa gerektir. Ulus emirleri ise, <;evreyi
kas1p kavuran c;:e9itli Mogol topluluklarmm ba9mda-
ki beylerdir. Babukoglu Ali*, Banmbay Mogollanm
elde ederek 1382 bahar ve yaz aylannda, Kadi Bur-
haneddin'e ait S1vas eyaleti c;:evrelerini yak1p y1kti-
nr. Kad1'ya. kar91 9e9itli oldiirme giri9imlerine kan-
;;ir. Erzincan Beyi Mutahharten de, ayrn donemde
muttefiki Akkoyunlulara, S1vas ve c;evrelerini yag-
malatir. Akkoyunlu Kutlu Bey oglu Ahmet, Kad1'nm
S1vas'i savunmaya yollad1gi komutam Yusuf Celebi'-
yi oldiirur. Erzincan egemeni Mutahharten, goz dik-

* Babuk hakkmda bilgi, Karamanhlarm resmi tarihi gikari'-

de vard1r. Babuk Han, Karamanhlar hizmetindeki Mogol
soylularmdan biridir. Karamanl1lar, Bey9ehir'i Mogol beyi is-
mail Aga'ya, Nigde'yi Babuk Han'a verirler. Kayseri'de bir ya-
z1t, ondan Babuk Bey bin Toga Timur diye soz eder. Toga
Timur, ilhanll Devleti y1k1lmca, Kayseri'de k1sa bir sure ege-
menlik kuran Mogol soylusu olsa gerektir. Babuk, KaramanlI
hizmetinden sonra Eretna hizmetine gecer. Oglu Ali Pai;;a,
olen Eretna sultanmm kans1yla evlenerek tahta adayhgm1
koyar. Kadi Burhaneddin'e kar1 baans1z bir suikast diizen-
Jer ve Kad1'ya kari;;1 ceitli tertiplere kat1l!r. Amasya Beyi
Ahmet de Babukoglu'nun damad1dir.
2197
tigi Koyulhisar c;evrelerini yagmalatir. Amasya gru-
bunun Kazova' da bir baskmma ugrayan Kadi, Dul -
kadirh Tiirkmenlerinin ozverisiyle camm kurtanr ve
tek ba9ma Sivas'a kac;ar. Kadi, kendisini oli.imden
kurtaran Dulkadirh Halil'e Yolda9 Halil unvamm
verir. Kadi, bu guc; durumdan Anadolu Mogollarmm
destegi ve feodal muttefikler arasmda c;ikan anla~
mazhklar sayesinde kurtulur. Koalisyonun onde gelen
ki!]isi Amasya egemeni Ahmet'in ba~1, vasal beylerle
derttedir. Canik ve Samsun Beyi Ta9anoglu itaatten
Qlkar, Amasya'ya akmlar yapar. Gorum c;evresinde
egemen Osmancik sahibi Beyleroglu Mahmut, Amas-
ya'dan kopup Kastamonu Beyligi'ne baglamr. Kasta-
monu Beyi ise, damadmm elinden Amasya'y1 alma
niyetindedir. Vasal beylerin kazan kaldirmasmm ya-
m sira, Kadi Burhaneddin'in te9viki ile, Amasya eya-
letinde Anadolu Mogollarmm ve Turkmenlerin yag-
malan artar. Anadolu Mogol beylerinden Kara Dev-
let!]ah, Kadi adma yagma ve k1nm duzenler. Amas-
ya egemeni, Mogol beyini guc;lUkle piiskurtiir. Asi
Canik ve Samsun Beyi Taceddinoglu uzerine, Ladik
Beyi Kubatoglu Ali'yi yollar. Kubatoglu, Samsun Be-
yi olur. Amasya egemenini metbu tammayan Osman-
c1k .sahibi Beyleroglu Mahmut uzakla9tinhr, beylik
karde9ine verilir. Ne var ki, Amasya, Tokat, Gorum,
Sam.sun illerini kapsayan Amasya Beyligi'nin bu to-
parlanmas1 k1sa sureli olur. Amasya Beyligi, orada
yurt tutmu9 goc;ebe Turkmen ve Mogol akmlanyla
bunahr. inaloglu, Kopekoglu gibi Turkmen beyleri ile
Mogol Gozleroglu, Amasya ve Tokat'l yagmalarlar.
Kara Devlet9ah, Amasya bey ailesi elindeki Turha1'1
ahr. Tokat sahibi, Amasya vasalliginden c,;1k1p Kadi
Burhaneddin'e baglamr. Biribirleriyle c;ati9ma halin-
de bulunan Canik bolgesindeki Taceddinoglu Mah-
mut Gelebi ile Hac1 Emir oglu SUleyman, Kadi yuri.i-
yunce onun vasalligini kabul ederler. Amasya ege-
meni, Kadi'mn yayilmasi kar;asmda. Osmanh himaye-
2198
sini ara::?tlrmak zorunda kallr.
Kadi, Karamanoglu bolgesinde de geni~ler. Ka-
ramanll himayesindeki Kayseri Beyi Ciineyt'i kent-
ten <;1kartir (13841. Kayseri'yi yegeni Seyh Mueyyed'e
verir. Dulkadir Beyi Halil ile birlikte M1sir-Suriye
Memhik Devleti'ne ait olan Darende ve Divrigi b61-
gelerini yagmalar. Kayseri seferi sirasmda S1vas ya-
kmlanna sokulan ve Fars kalesini alan Erzincan Be-
yi Mutahharten'i bozguna ugratir. Kadi, Erzincan Ak-
~ehirine degin ilerleyip kenti ::?iddetle yagmalar ve
ate9e verir (1384/1385 k191). Akkoyunlu Turkmeninin
destegini yitiren Erzincan Beyi daha fazla direnemez,
Kad1'nm gev;;ek bir vasali olmay1 kabul eder. Akko-
yunlu Beyi, Kadi Burhaneddin ile uzla;;m1;;a benzer.
Kadi, ;;imdiye degin onunla sava;;an ve emirlerini 61-
diiren Kutlu Bey oglu Ahmet'i bag19lar. Arna oteki
karde9 Kara YulUk Osman'1 da rehin olarak S1vas'a
goturmeyi unutmaz.

TIMUR ERZURUM'DA

Bu sirada Timur, Dogu Anadolu'da gorunur. Ti-

mur, 1387 bahannda buyuk bir Orta Asya impa.ra-
toru olarak degil, tam bir go<;;ebe sava;;c;;a gibi, go-
<;ebe Karakoyunlularm Ulkesine girer. Timur, Kara
Mehmet'i hac1lan ve kervanlan soymakla sw;lar. il-
gin<;tir ki, birka<;; y1l once Kara Mehmet de Ulkemin
hac1lanm soyuyor diye Doger Beyi Salim'i cezah:tn-
d1nr. Dulkadirhlar da aym su<;;lama altmdadir. Ti-
mur, Aydin Kalesi de denilen Bayaz1t'tan CDogu Ba-
yaz1t) Anadolu'ya girer. Aydm toplulugunun ka<;ar-
ken biraktig1 davarlan ordusuna yagmalatir. Erzu-
rum Dogusundaki Karakoyunlu ailesine ait Avnik
kalesi onlerine gelir. Almmas1 gu<; olan bu kaleye
dokunmaz ve Erzurum'u bir gCm i<;inde ahp yagma-
latir. Timur, Giineye inip <;apak<;ur CBingoD yoresi-
ne gelir. <;apak<;ur suyu kenarmda konaklar ve Kara
219g
 Mehmet uzerine lie; tlimen yollar. Olaylarm ic;;inde ya-
~ayan Ermeni tarihc;i Medzoplu Toma'ya gore, Bin-
gol'de sarp daglara c;;ekilen ve gec;:itleri tutan Kara
Mehmet, Timur ordusunu perian eder, komutanlan-
m oldurur. Baka bir bag1ms1z Karakoyunlu Beyi Pir
Hasan, Mu Guneyindeki daglarda Timur ordusunu
bozguna ugratir. Bunu goren Ermeni ve Kurtler, dag-
lardan aag1 inerek <;agatay askerini ikinci bir kez
dag1tir. Ba~andan umudunu kesen Timur, Mu ova-
sma iner, buradaki oymaklan yagmalattiktan sonra
Ahlat, Adilcevaz ve Van kentlerini ahr. Van'a elc;:i
yollayan Erzincan Beyi Mutahharten'in vasalligini
kabul ettikten sonra, Orta Asya imparatoru, iilkesi-
'.ne doner.
Timur'un bu ilk Anadolu seferi, yaJnp y1kmak-
tan baka sonuc;: vermez ve c;abuk unutulur. Nitekim
Timur Anadolu'da iken Amasya egemeni Ahmet, Ka-
di ile savatadir. Timur c;ekilince, Erzincan Beyi de
bolgeye s1gman Karakoyunlu Turkmenleri ile birlik-
te S1vas 9evresini yak1p y1kar (1387/1388 k11). Ka-
di yiirliyiince, Mutahharten aceJe c;;ekilir.
MISIR ASKERi SIVAS'TA
Timur dalgasm1, M1sir-Suriye MemlUk Devleti or-
dusunun S1vas onlerine gelii izler. Sultan Berkuk,
M1s1r iktidar mucadelesine kanan Kadi Burhaned-
din'i cezaland1rma niyetindedir. Anadolu beylerinden
de bu yolda. tevik goriir. M1sir ilerlemesi uzerine,
Amasya egemeni Ahmet Turhal'a, Ordu-Giresun c;;ev-
resi egemeni Emirzade SUleyman Niksar'a yuriir.
Kayseri'nin eski sahibi Ciineyt, M1sirhlarla birlik olur.
Kad1'nm hapsettigi Eretna Sultam dahi, Memluk ko-
mutamyla gizlice iliki kurar. Memluk ordusunun S1-
vas kuatmas1 kirk gun surer. Kadi Burhaneddin, Ana-
dolu Mogollarmm ve silahlandird1g1 Ermenilerin des-
tegiyle kenti baanyla savunur. M1sir, ban yapmak
zorunda kahr.
2200
OSMANLI AMASY A'DA

Kadi, Amasya egemeninin firsattan yararlamp

ele gec;irdigi kaleleri zorla geri ahr. Kad1'nm oteki
tehlikeli du9mam Erzincan sahibi Mutahharten, k1-
pirdayamaz. Uygur beyinin mal ve hayvanlanm yag-
malatt1gi yeni Akkoyunlu efi Kutlu Bey oglu Ahmet
ile ba9i derttedir. Kalabahk Turkmenler, yagmaci
Uygur beyini agir bir yenilgiye ugrat1rlar. ikinci bir
sa~-ata Mutahharten yine bozguna ugrar. Akkoyun-
lularla ba9etmek uzere, Karakoyunlulan yardima
c;aginr. Kara Mehmet, Akkoyunlulan dar bir gec;:it-
te s1ki9tirarak peri9an eder. Akkoyunlu Beyi Ahmet
ve karde9i Huseyin, Kadi Burhaneddin'e s1gmmaktan
ba9ka c;are bulamazlar. Kadi onlan Amasya seferine
gotiiriir. Akkoyunlulan ezen Kara Mehmet ise, ara-
larmda kan davas1 bulunan ba9ka bir Karakoyunlu
efi tarafmdan olduriilur. Karakoyunlular, Kara
Mehmet'in oglu Kara Yusuf kazanana degin bir ic;
miicadeleye suruklenirler. Kara Yusuf da, Erzincan
egemeniyle birlikte, Kadi Burhaneddin hizmetindeki
Akkoyunlularla olan mucadelesini surdurur. Arna
Akkoyunlu Yuliik Osman, Uygur beyini Kadi Bur-
haneddin hesabrna iki kez ustUste yenilgiye ugratir.
Kadi Bat1da da goc;:ebe akmlanyla Amasya Beyligi'-
ni bunaltir. Arazi sahibi ayan, kurtulu9u yerle9ik
duzen yanhs1 Osmanh'y1 c;:agirmakta bulur. Disiplin-
li Osmanh ordusuna yagma yasaktir. Amasya ve c;:ev-
re beyleri, yerlerinde birak1lacaklan umuduyla, Ka-
di Burhaneddin vasaJligini birak1p ardarda Osmanh
vasalligine gec;:erler. Onlan korumak uzere Y1ld1nm
Bayaz1t, ehzade Ertugrul komutasmda kuvvet yol-
lar. Corum ovasmda yap1lan sava9ta Osmanh aske-
ri yenilir (1391}. Yengi uzerine Kadi, hizmetindeki
Anadolu Mogollanna Osmanh'ya ait iskilip, Ankara,
Kalecik, Sivrihisar yorelerini kirk gun sureyle yag-
malatir. Kadi, Amasya kentini allr, kaleyi ku9atir.
2201
 Y1ldmm, yeni kuvvetler yollaymca Kadi c;ekilir.
Amasya, OsmanlI'ya bagh ozerk beylik olur.

ANADOLU, SUREKLi Y AKlLlP YIKILlR

Anadolu i<;inde bu kavgalar surerken, Timur

1393/1394 yilmda yeniden Anadolu'yu tehdit eder.
Arna bu kez de Timur, yild1nm gibi c;arp1p gec;er.
Mogol Celayirh Devleti'nin elindeki Bagdad'1 ald1k-
tan sonra Irak beylerine boyun egdirir. Mu!? ovasm-
da Karakoyunlu Yusuf'u kovalar, fakat bir tiirlii ya-
kalayamaz. Goc;ebelerin pek sevdigi Van Golii Kuze-
yindeki Aladag"a gider. Timur, Aladag'dan yola <;1-
karak Dogu Bayaz1t kalesi halkmdan aman mahio'
toplar, Uc;kilise'de CErmeni Kilisesi ba~kenti Ec;:miya-
zin) Erzincan Beyi Mutahharten ile vasali <;emi~ke
zek Kurt beyi Yelman'm itaatini kabul eder, onlarla
birlikte Karakoyunlu ailesi elindeki A vnik kalesini
43 glinliik bir sava$tan sonra ahr. Timur, Karadeniz-
Aral Denizl arasmdaki bozkirlan kas1p kavuran Al-
tm Ordu Ham Toktam1!? ile sava~mak uzere geri clo-
ner.
Timuru'n Anadolu'da boy gosteri~i, bask1 altm
daki beyliklerde umutlara yol acar*. Osmanh ve Ka-
di Burhaneddi:q.'in <;ifte k1skac1 altmda zorlanan Ka-
ramanh Beyi Alaaddin, Timur'u Kadi Burhaneddin ve
* 1391:'te Dicle'yi ai;;trgrnda Timur'un Anadolu beyliklerinin
askeri gucil hakkmda bilgi edindigi gortilur. Buna gore. Erzin-
can Beyi'nin 5 bin, Karamanoglu'nun 10 bin, Taceddinoglu
Mahmut (:elebi'nin 6 bin, Tasanoglu'nun bin. Bafra Beyi'nin
2 bin atll askeri vardrr. Anadolu Mogollarr ile Suriye ve Di-
yarbak1r bolgesi Ttirkmenleri ise 20 bin ath {:lkanr (Bezm u
Rezm). Hayrullah Efendi Tarihi'ne inanmak gerekirse, Kadi
Burhaneddin'in de 9 bin aths1 bulunur. Iddiaya gore, Kadi
~oyle konuUr: BU kuvveti 10 bine ulat1rsam, Anadolu Ul-
kesini bir ucundan oteki uci.ma kadar zapteylerdim. Osmanll
tabakasm1 yalmz Rumeli rgrmda b1rak1p. Bursa'y1 ben allr-
dim.
2202
Osmanh uzerine yurumeye c;agirir. Memluk bask1s1
altmdaki Dulkadirh Suli Bey, Suriye seferinde Ti-
mur'a rehberlik yapacag1m bildirir. Karaman Beyi,
Timur Erzurum'a dogru ilerlerken Kayseri'yi yak1p
y1kar, yagmalar. Arna Timur donunce, Kadi bast1nr,
Aksaray'1 Karamanh'dan ahr, Nigde onlerinde onla-
n bozguna ugrat1r (1395). Bunu Kad1'mn Dogu se-
feri izler. Timur ittifakmdan yararlamp S1vas Dev-
leti'nin baz1 kalelerini ele ge<;iren Erzincan Beyi'nin
iilkesinde Kadi, buyiik <;apta yagma ve ytlom yapar.
Kadi, Suriye'den gelip hizmetine giren yeni Tiirkmen
topluluklanyla guc;lenir. XIV. Yiizyilm ortalarmda
Karakoyunlu toplulugunun i<;inde gordugumuz Boz-
dogan Bey'in Ti.irkrnenlerinin bir boliimu, onun oglu
Sa'diilmulk liderliginde Kad1'mn hizmetine girerler.
Kadi, hil'at giydirip vasal yaptigi bu Tiirkmen $0fine
Erzincan Akl?ehiri ve Su~ehri'ni soyurgal eder. Arna<;,
Erzincan Beyligi arazisini yagma ve basin altmda
tutmaktir. Nitekim bu taze Ti.irkmen giic;leriyle bir-
likte Kadi, Koyulhisar ve Dogukarahisar bag ve bah-
<;elerini, evlerini talan eder. Yayla mevsimi gelince,
Kosedag'da konaklayan Kadi, Erzincan seferini sur-
diiriir. Kuvvetlerine Akkoyunlu Ahmet Bey'i de ka-
tar. Bir ay Erzincan <;evresini yagmalatan Kadi, Bay-
burt' a degin uzanan bolgeyi, Akkoyunlu Beyi'ne ve-
rir. Ahmet Bey'in kardei Kara YUluk Osman ise,
bamabuyruktur. Kadi Burhaneddin vasalligine gi-
ren Kemah sahibi Hac1 Hasan'm ulkesini yagmalar.
Kadi, yard1ma gelince kaQar. Erzincan'm Uygur be-
yi, Kadi ile dogumeye cesaret edemez. Ordusuyla
birlikte daglara gekilir. Kadi ise, ona ait kentleri ve
tarlalan yakip yikarak ovaya inip savaa tutw;;ma-
sim saglamaya <;:ah11ir. Nitekim arazi sahibi uyruk-
larmdan gelen bask1 ve yardim c;agnlan uzerine Uy-
gur beyi Pulur ovasma inip sava!'JI kabul etmek zo-
runda kahr. Zoraki sava, Erzincan Beyi'nin yengi-
siyle sonm;;lamr. Yengide, karde~i Sa'diilmUlk Kadi
2203
hizmetine girmce, Erzincan Beyi'ne hizmet sunan Zi 4

yaiilmtilk'un Bozdoganhlan ba~ rohi oynar. Arna Ka-

di, Bozdoganogullanmn bu kolunu da Ak$ehir kalesi
Beyligi'ni vererek kazanmay1 bilir.

BiR KADI BURHANEDDiN DEGERLENDiRMESi

1396/1397 k1~mda Anadolu, i.ic;iincii kez Timur

korkusuyla dalgalamr. Oysa gelen Timur degildir. Ti-
mur'un oglu Miran~ah, Musul ve Cizre bolgesinde
Karakoyunlu kovalar. Kara Yusuf, Suriye'ye kac;ar.
Timur oglu <;ekilince de geri doner. Erzincan'a ise,
Timur el<;;isi komutanlar gelir. Komutanlarm Erzin-
can i.izerinden S1vas'a yiiriiyecekleri i~itilince, Orta:
Anadolu'daki Samagar, Banmbay, C:aykazan Mogol-
Jan, firsattan yararlamp S1vas'a sald1nrlar. Genel-
likle hizmetinde kulland1gi Anadolu Mogollarmm bu
bask1s1 uzerine, Kadi, Memluk Sultam'ndan yardim
ister. Berkuk'un komutanlan Sivas ve Erzincan'a de-
gin ilerleyerek Mogollan (;ekilmeye zorlarlar. Kayse-
ri'ye ise, Karamanh saldinr. Alaaddin Bey, kenti
yagma eder. C:ukurova'dan gelen Uc;-ok ve Kmik Tiirk-
menleri de Kayseri yagmasma katihr. Kadi ilerleyin-
ce, Tiirkmenler ve Karamanhlar c;ekilirler. Arna bu
kez Kad1'nm Kayseri sahibi yegeni Seyh Mueyyet
ayaklamr. Kadi, yeniden hizmetine ald1gi Akkoyun-
lu Beyi Yiiluk Osman ile birlikte, yegenini Kayseri
kalesinde km;atir. Osman arac1hk eder, canma. do-
kunulmayacagi garantisi verilince Seyh Mueyyet tes-
lim olur. Arna Kadi soziinii tutmaz, yegenini oldii-
rur. Karaman iline girer, Alaaddin Bey Konya'ya ka-
c;;ar. Kadi, Erzincan'da yaptigma benzer bic;;imde, Ka-
raman ilini bir ay si.ireyle yagmalatir. Kon.ya, Nig-
de, Larende (Karaman) y1kima ugrar. Mogol Sama-
garhlar yenik Karamanoglu'nun hizmetinden aynhr-
Jar, Kad1'mn hizmetine gec;erler. Kadi Burhaneddin
kar$ismda tutunamayan Karamanh Alaaddin Bey ve
2204
g6Qebe sava$Qtlan, bu kez Osmanll iilkesini yagma-
lamaya yonelirler. Karamanh oymaklan, Ankara ve
Bursa yorelerini talan ederler. Y1ldir1m yiiriir ve tut-
sak ald1g1 Karamanll Beyi'ni oldi.iri.ir (1397). Kadi
Burhaneddin i9in KaramanlI tehlikesi ortadan kal-
kar. Kad1'ya kar$I direnemeyecegini anlayan Erzin-
can Beyi de vasalligi kabul eder. Onsekiz y1lhk ara-
hks1z savagtan sonra, Kadi Burhaneddin Devleti, va-
sal beylerin itaatini saglam1$ goriinur. Arna Kadi,
en kudretli doneminde, daglarda Tiirkmen kovalar-
ken oldi.iru!Ur. Kadi, verdigi sozu tutmay1p ~eyh Mu-
yyet'i oldiiriince, kefil durumundaki Akkoyunlu Be-
yi Kara YUliik Osman, hizmetinden c;1kar. Erzincan-
Amasya arasmda dolair. S1vas yakmmda Kad1'111n
sayfiyesi olan bir yeri yagmalar. Kadi, az say1da as-
kerle Akkoyunlu Beyi'ni kovalamaya 91kar. Kara Yii-
h1k, oymag1 ile yiiz-geri eder ve k1sa bir sava$tan
sonra Kad1'y1 tutsak allr. Kaynaklara gore, Kad1'nm
Tokat'1 elinden ald1g1 $eyh Necip'in ogutuyle, Turk-
men :?efi, Kad1'y1 'oldiirtiir* (1398). Kad1'y1 olduren

* Kadi Burhaneddin, doneminin ilgi i;ekici bir ki:;;isidir. Is-

lam illkesinde Kad1'dan vezir ender olarak gi:irillmekle birlik-
te, sultan yok gibidir. Kadi, tic dilde :;;iir yazan kiilttirli.i. bir
ki:;;idir. Ama tfun i:imrti, arallks1z savamakla gec;er. Islam
ulemas1, kent uygarllgmm savunucusu ve arazi sahibi kent
ayanmm bir parcas1 oldugu halde, askeri gucti giic;ebe sava:;;-
c1Iara dayanan Kadi, bir gi:icebe sava~<;;I gibi davrarnr. Kadi
diineminden Anadolu'da pek az baymdirllk eseri kallr. Baz1
tarihcilerimiz ve i:izellikle XIV-XV. ytizy1llar Anadolu taribi-
ni inceleyen Prof. Ya:;;ar Yticel, Kadi Burhaneddin'i Timur y1-
lnc1hgma kar:;;1 Anadolu Tilrkliiguniln ve Turldye'nin savunu-
cusu sayarlar. Feodal ~ag icin bu cok abartmal1 bir degerlen-
dirmedir. Kadi, 139l'de Y1ldmm'la Anadolu Ttirkltigi.i i<;in degil,
Amasya bolgesindeki vasal beyliklerini korumak i<;;in sava-
91r. Feodal 91karlan gerektirdiginde MemlUk himayesine gi-
rer, Memlltk askerini S1vas'a cagmr. En kudretli di:ineminde
Kadi Devleti, i:izerk ve itaatsiz feodaller toplulugu olarak ka-
llr. Prof. Yucel'i bu dil:;;tinceye, Timur tehdidi kar:;;1smda 1394
y1lmda, Kadl'nm mektupla MemlU.k ve Osmanh dostlugunu
2205
Kara Yiihik, Kad1'ya ait S1vas uzerinde hak iddia eder,
Kapllarim a<;:mayan kenti ku~atir. S1vas ayam, c;ev-
renin Mogol oymaklanm yard1ma <;ag1nr. Mogol des-
tegi Akkoyunlu bask1sm1 durdurmaya yetmeyince,
S1vas ayam Amasya'daki Osmanh'ya ba~vurup S1-
vas'1 teslim eder. Osmanh kaq1smda yenilen Yiih1k
Osman, Erzincan Beyi'ne s1g1mr. Y1ld1nm, Karaman
ilinden sonra Kadi Burhaneddin'in ulkesini de Osman-
b Devleti'ne katm1~ olur. Hatta Memhik denetimin-
deki Elbistan, Malatya, Darende, Divrigi vb. gibi Or-
ta Firat bolgesini de ele gec;;irir.

YJLDIRIM, TiMUR'A NEDEN YENiLDi?

if]te bu s1rada Hindistan seferini tamamlayan Ti-

mur, yeniden Anadolu'da ortaya <;1kar (1399). Timur'-
un Azerbeycan'a geldigini duyan Karakoyunlu Beyi
Yusuf, Van G61U c;;evresindeki atadan kalma yurdu-
nu birakarak Musul'a dogru ka<;ar. Timur'un komu-
tanmm Guney iran'dan saldirmas1 uzerine Bagdad'-
dan aynlan Celayir Sultam Ahmet de Musul'a Kara
Yusuf'un yanma gelir. iki ka<;km bir sure Bagdad'a
donerlerse de, Timur korkusuyla Memluk Sultam'na
aramas1 sevketmil;;e benzer. Kadi, Siz bana imdat ederseniz,
ben Timur'a kai:I dururum der. Prof. Yiicel, olmnlu kar1-
Janan bu giriimi bolgesel savunma pakt1 diye degerleridi-
rir ve Kad1'y1 paktm yap1mc1s1 sayar (Belleten 158, s. 277).
Ne var ki, Y1ldmm ile Kadi arasmda herhangibir ibirligi bile
olmad1g1 ac1kt1r. Kadi Burhaneddin-Memliik Devleti ilikileri
de, 1388'de Memliik ile savat1ktan sonra Kad1'nm bir <;eit
Memlilk bimayesini kabulil bicimindedir. Zaten Prof. Yiicel'in
de yazd1g1 iizere, Kad1'nm olilmiiyle bolgesel dayam:;;ma ve
i$birligi donemi son bulur, yani Timur'un Anadolu'yu gerc;ek-
ten tehdit etmesinden once, i$birliginden eser kalmaz. Yucel'in
sm;u Osmanll Sultam'na yiiklemesi bu durumu degitirmez.
Ote yandan Kadi, Timur y1kic1bgma karl neyin koruyucu-
sudun sorunu vard1r. Timur, goc;ebe sava<;l yontemleriyle,
silrekli yak1p y1kar ve goc;ebeletirir. Kadi da Timur'dan fark-
11 da vranmaz.
2206
 s1gmmay1 kararla~tirirlar. Faka Memluk Devleti'nin
Halep V alisi onlan k1h9 ve okla kar~1lar. Halep Va-
lisi'ni bozguna ugratan Sultan ve Bey, Y1ld1nm Ba-
yaz1t'a s1gmirlar. Y1ld1nm, askeri giiciinden yarar-
lanmak istedigi Kara Yusuf'a, Osmanh i<;:in uc; bOl-
ge olan Kayseri ve Aksaray yorelerinde ikta verir.
Akkoyunlu Beyi Kara Yiiliik Osman ise, Erzin-
can Beyi Mutahharten ile birlikte, Karabag'a Timur'-
un yanma gider, itaat bildirir. Bu iki bey, Timur'u
Anadolu'ya yiiriitme c;abasmdad1rlar. Timur, 1400
Temmuzunda ilk Anadolu yiiruyii$iinii yapar. iki bey,
Timur askerine k1lavuzluk ederler ve birlikte Osman-
h yonetimindeki S1vas'1 kugat1rlar. Onsekiz gun di-
renen S1vas, Timur'un kan dokiilmeyecegi garantisi
iizerine teslim olur. Arna kale muhaf1zlan, kanlan
dokiilmeden diri diri gomuliirler. Halktan aman pa-
ras1" ahmr ve S1vas yak1hp yik1hr. Halkm bir b6-
1Umii ve c;ok say1da k1z, Orta Asya'ya gotiiriilUr. Ti-
mur, S1vas'tan Giineye cloner. Kayseri'ye ulagan Y1l-
d1nm, olaylan izlemekle yetinir. Akkoyunlular, Timur
He birlikte Elbistan ve Malatya'y1 ahrlar. Timur, Os-
manh'mn 9ok k1sa sure once Memluk'ten zaptettigi
Malatya'yi, hizmetlerinden dolay1 Akkoyunlu Beyi'ne
verir. Akkoyunlular, Timur'un Suriye seferine kati-
llrlar. Timur, Suriye ve Irak'ta ugragirken, Y1d1nm,
Timur vasali Mutahharten elinden Erzincan ve Ke-
mah'1 ahr. Yild1nm, Erzincan'1 kendisiyle beraber bu
sefere gelen Karakoyunlu gefi Kara Yusuf'a birakir.
Ne var ki, Tiirkmen ~efi, Erzincan eyaletini yonet-
mekte ba~an saglayamaz. Osmanh Sultam, Erzincan
ayanmm da istegiyle, sad1k bir vasal olmayacag1 ac;:ik
bulunan Mutahharten'e eski beyligini geri vermek zo-
runda kahr. Y1ldlnm, Uygur beyinin tum ailesini Bur-
sa'ya rehin gotiirmekle yetinir. Osma:i;;h tarihc;isi Ne~
ri, olay1 ~oyle anlatlr:
cHU.nkar, Erzincan hisarim Kara Yusuf'a verup
gitti. Kara Yusuf onalti giin hemen beylik idup Er-
2207
zincan halk1 ile muamele idemeyup kendi iradesiyle
Erzincan'1 terketti. Erzincan halk1 yine geliip evvelki
beylerini istediler. Hiinkar dahi Mutahharten'i yine
buralara emir nasb itdi. Arna ehl-i beytini CailesinD
siiri.ip Bursa'ya getirdi.
Bagdad'dan Azerbeycan'a donen Timur, Osman-
ll Sultam'ndan vasalligine giren Anadolu beylerini
tammas1m ve kendisinin de vasali olmasm1, i?ehzade-
lerinden birini yanma rehin yollamasm1 ister"'. Ti-
mur, vasal beylikler sisteminin savunucusudur. Arna
bunu gerc;eklei?tirmek i<;in, Fatih'ten once ilk kez Ana-
dolu'nun siyasal birligini kurmay1 deneyen Ylldl-
rrm'1 1402 Ankara savai?mda yenmesi gerekecektir.
Osmanll tarihc;:ileri yenilgiyi Yild1rim'm hizmeti-
ne giren Kara Tatarlarm ihanetine baglarlar. Kara
Tatar denilen bu topluluklar, Karaman, Eretna ve
Kadi Burhaneddin hizmetinde gordiigumiiz Anadolu
Mogollandir. Orta ve Dogu Anadolu'da geni!]leyen
Y1ld1nm, bu sava!]c;:1 oymaklan hizmetine al!r. iddia-
ya gore, Kara Tatarlar, Osmanll'mn Rumeli askerini
arkadan ok yagmuruna tutarak iki ateE; arasmda b1-
rak1rlar ve Osmanh sol kolunu c;:okertirler. Neflri, bu
Tatar ihaneti iddiasmm yam s1ra, yenilginin gerc;;ek
nedenini belirtir :
Germiyan le!,?keri dahi Germiyanoglu'na dondil,
hiilasa her vilayetin le$keri kendii beylerine dondi.i-
ler ki, ka<;1p ol beyler Timur'a gelmilerdi.
Ger<;ekten Y1ld1nm, Anadolu beylerini kovar, on-

'"' Timur-Y1ld1nm savasmm basltca nedenlerinden biri olarak

Kara Yusuf gost.erilir. Timur, hac1 soyucusu ve eskiya de-
digi Karakoyunlu Beyi'niri kendisine teslimini ister. Yildlnm
i.se, kendisine s1gman bir konugu geri vermez. Oysa, Osmanll
Devleti'nin ileri gelenleri Kara Yusuf'un tesliminden yanad1r.
Km;;kulanan Tiirkmen beyi, K1r~hir ve Kayseri yorelerini yag-
malad1ktan sonra, oymaklanyla. birlikte Irak'a ka{:ar. Aym du-
rumda bulunan Celayirh . Sultam Ahmet de. Bagdad yolunu
tutar.
22oe
larm noker ve sipahilerini ise hizmetine ahr. Os-
manh diizenine ISmamayan noker ve sipahiler. Timur
vasali olan eski beylerini gorunce saf degi$tirirler ve
sav~m sonucu belli olur. Osmanh'nm ortadan kaldir-
d1gi Bab Anadolu beylikleri yeniden canlamr. Osman-
11 tarihini incelerken gorecegimiz uzere, Bat1da bey-
Uklerin canlam$I c;:ok k1sa si.ireli olur. Dogu Ana.do-
lu'da ise, Timur istilas1, go<;ebe oymak $eflerinin ege-
menligindeki beylikler duzeninin giic;:lenmesine, Ak-
koyunlu devletlerinin ortaya c;:1kmasma yol ac;:ar.

DiYARBAKIR AKKOYUNLU DEVLETi

Akkoyunlu Yiiliik Osman, agabeyleri Ahmet ve

Pir Ali ile birlikte Ankara sava$ma kat1hr. Osman"'
h ordusuna kar:";?1 ba$anlar saglar. Timur, bu ba$a-
nh vasaline tum Diyarbakir eyaletinin beylik yarh-
gim verir. Agabeylerinin oymaklanm da yonetimin~
de toplamay1 ba$aran Kara Yiillik, Diyarbakir'da Ak-
koyunlu Devleti'nin temellerini atar (1403).

KARAKOYUNLU DEVLETi

OsmanlI'mn, Timur'a teslim edecegi korkusuyla

Bursa'dan Irak'a kac;:an Karakoyunlu $0fi Kara Yu-
suf ise, daha birc;:ok macera gec;:irir. Kader arkadaf]t
Celayirh Sultam Ahmet'e yard1m eder, birlikte Bag-
rlad'1 a11rlar. Sonra Kara Yusuf, Sultan Ahmet'i ko-
varak Bagdad'a sahiplenir. Arna Karakoyunlu $0fi,
Timur'un yollad1g1 kuvvetler kar!j1smda ag1r bir .ye-
nilgiye ugrar. Karde$i ve kans1 tutsak dii$en Kara
Yusuf, Suriye'ye kac;:ar. Orada da iyi kar$1Ianmaz.
Memluk Devleti, $am kalesinde Kara Yusuf'u hapse-
der. Hapis y~am1 bir y1l surer. Kara Yusuf'un ak-
rabasmdan, bey ve nokerlerinden baz1lan, iki bine
yakm Turkmenle birlikte, $am <;evresinde ya:";?ay1p
beylerinin kurtulmasm1 beklederum. Memluk'iin $am
5119 2209
 Valisi, Kara Yusuf'un bu Tiirkmen savaf?Qllarmdan
yararlanmak i<;in onu ha.pisten Q1kart1r COcak 1405).
Kara Yusuf, Sam Valisi ile birlikte, Memhik Sulta-
m'na kar$I Kahire yakmlarmda iki kez savaf?Ir. Ba-
:?ans1zhk uzerine, bin kadar Ti.irkmeni ile Musul bol-
gesindeki eski yurduna doner. Bolgenin Silleymani
ve Z1rki gibi Kurt a$iretleri, Cizre ve Mardin beyle-
ri, bu sava$<;I Tiirkmen beyinin <;evresinde toplamr-
lar. Bu kuvvetlerle birlikte Karakoyunlu efi, Akko-
yunlu $8fi ile Mardin yakmlarmda sava$Ir. Sava$ bir
sonuQ vermeyince, Kara Yusuf, Karakoyunlularm
Musul gibi eski yurtlarmdan olan Van GOlii 9evresi-
ne dogru yola 91kar. Bitlis Kiirt Beyi $emseddin onu
iyi agirlar, ordusunun tiim ihtiyacm1 kar$Ilar. Timur
vasali olan Van Kurt Beyi izzeddin $ir'i ise, silahla
itaate almak gerekir. Kara Yusuf'un donii$iinii du-
y-an Tiirkmen beylerinin katilmas1yla Karakoyunlu
9efinin giicii artar. Erzurum'un Guneydogusunda
oneml.i bir kale olan Avnik'te.n Timur'un adam1m 91-
kard1ktan sonra, Kara Yusuf, Dogu Anadolu'ya ege-
men olur (1406). Fakat bolgede kokle$ebilmek i<;in,
Timur olmekle birlikte, heniiz giiciinii koruyan Ti-
murlularla sava$mak gerekir. Kara Yusuf, Timur to-
rum.1 Ebubekir'i Aras k1y1larmda ilk yenilgiye ugra-
tir CEkim 1406). Ebubekir'i 1408 y1hnda ikinci bir ye-
nilgiye ugratan Kara Yusuf, Azerbeycan bolgesini
egemenligine allr. Bu yengi ile Karakoyunlu Devleti
kurulmu$ say1hr.

AKKOYUNLU-KARAKOYUNLU SAVA$LARI

Karakoyunlu Devleti, Arap Irak'1, Azerbeycan ve

iran Irak'1 yoniinde geli$ir ve a$ag1 yukari Biiyuk
Sel((uklu Devleti'nin Bati kolunun arazisini kapsar.
Azerbeycan'1 alan Kara Yusuf, Erdebil yoresinde yurt
tutmu~ Karakoyun Konfederasyonu,'ndan. Kurt Cakir~
22,10
1u kabilesinin beyi Bistam'1 Bab iran fethi ile gorev-
Jendirir ve onu Irak-1 Acem Valisi atar. Akkoyun.:.
1ular ise, Uzun Hasan'a degin bir Dogu Anadolu Dev-
leti olarak kahr. Kara Yiiliik'iin devleti, Diyarbakrr
merkezinden Giineyde Urfa ve Mardin'e dogru geni-
ler. Timur'un Yiiliik Osman'a verdigi Malatya elde
tutulamaz, Memluk, Malatya'y1 geri ahr. Fakat Akko-
yunlular Kuzeyde Harput, Cemikezek, Kemah, Erzin-
can, Erzururh yoresinde geni!}lerler. Trabzon Rum
imparatorlugu ile kom!}u olurlar. Bununla birlikte,
ilk Akkoyunlu geni!}1emesi,' eski dii!}man Karakoyun-
Iularm sert direni!}iyle kar$11a$ir. Kara Yusuf, Timur-
lu'ya kar!}1 1408 yengisini kazandlktan biraz sonra,
Mardin Artuklu hiikiimdarmm c;:agns1 iizerine, Ak-
koyunlularla sava$a ko$ar. Artuklu hiikiimdan, Ka-
ra YUliik'iin Mardin iizerine yiiriidiigiinii, eger sii-
ratle yetimezse kaleriin dii$ecegini bildirir. Mu$ ova:.:
smda dinlenen Kara Yusuf, Kurt beylerini toplay1p
ko11ar ve Diyarbakir onlerinde Kara Yiili.ik'ii bozguna
ugratir. Kara Yusuf, Mardin hiikiimdarma k1z1m ve-
rirse de, eyaleti onun elinde b1rakmaz. Boylece iic;:yiiz
ytlhk Artuklu hanedam son bulur (1409). Ertesi yiJ
Kara Yusuf, Erzincan'1 da Uygur Mutahharten so-
yunun elinden ahr. Tercan, Bayburt ve ispir'i de kap-
sayan eyaleti, $am kalesinde hapisken, $am'da sa-
kahk yap1p efendisinin kurtuluunu bekleyen s'ad1k
nokeri Pir Omer'e verir C1410l. Kara Yusuf Erzincan'-
da ugra!]irken, Bagdad'1 yeniden ele ge<;iren Celayir-
h Sultan Ahmet, Azerbeycan'a yiiri.ir. Tebriz yakm-
lanndaki sava!}ta Ahmet tutsak dii!}er. Kara Yusuf,
bu eski macera arkada!}1mn elinden Arap Irak'm1
ve Azerbeycan'1 iki ogluna birakbgma dair yarhk al-'
d1ktan sonra, onu Oldiiriir. Kara Yusuf, Azerbeycan
bag1lanan oglu Pir Budak'1 sultan ilan eder (1411).
Oldiirulen Celay1r Sultam'mn manevi evlad1 clan
Pir Budak, Cengiz soyuna akraba say1ld1gmdan sul-
tanliga lay1k goriiliir. Irak birak1lan oteki oglu $ah
2211
Mehmet ise, silah zoruyla Bagdad'a girip yerle11ir
(1411).
Kara Yusuf, sultanhk kurmakla birlikte goc;;e-
be sava<;;1 gelenegini siirdiiriir. Akkoyunlu baken-
tine yiiriir. Diyarbakir ve <;ermik ekinliklerini yak1p
y1kar, bin at kar1hg1 aman verdigi <;ermiklileri, soz-
lerinde durmad1klanndan k1nma ugrat1r. Ergani uze-
rine yiiriirken oniine c;;1kan Akkoyunlu Beyi Kara Yu-
luk'ii bir kez. daha bozup ka~artir. Kara Yiiluk ise,
Ka.rakoyunlulara ait Sincar'1 yagmalayarak ve Mu-
sul kervanlanm soyarak kar~1J.1k verir (1412). Birka~
yll sonra Kara Yilluk Erzincan'1 kuf}atir ve c;evreyi
yagmalar. Kara Yusuf'un oglu iskender yeti~ir, yag-
malad1g1 ~eyleri birakan Kara Yuliik kac;;ar (1416).
Ertesi yil i<; kan1khklar nedeniyle Turkmen yone-
timine giren Malatya, Darende ve Behisni ile Kurt
beylerinin eline ge<;en Gerger ve Kahta'y1 geri al-
mak amac1yla Memluk Sultani bolgeye sefer yapar-
ken, Kara Yiiliik ve Kara Yusuf biribirleriyle k1ya-
s1ya sava~1rlar. iki Turkmen beyi, 1 milyon dirhem
para, yuz at ve yiiz deve kar~1hg1, Kara Yuliik\in
Mardin Kuzeyindeki Sa'ur kalesini Kara Yusuf'a ver-
mesi ko~uluyla barn~ yaparlarsa da, bu uzun surmez.
Bir y1l sonra Kara Yi.iluk, Mardin c;;evresini korkun~
biQimde yagmalar, 8 kale ahr ve 220 koyun halkm1
kendi ulkesine goc;;iiriir, Mardin'i ku~atir. Memh.ik
kaynaklanna. gore, kadmlan, oglanlan, k1zlan paza-
ra sunar. Kiicuk k1zlar iki~er dirheme sat11lr. Timur-
lu $ahruh'un bolgede boy gostermesi, Kara Yiihlk'un
cur'etini artirir. Tepesi atan Kara Yusuf, korkunc;; bir
kovalamacaya. giri~ir. Diyarbakir'a dogru kac;an Ak-
koyunlu !jefinin tumenlerini bozar. Kara Yiiliik, F1-
rat'1 gec;ip Memluk'e s1g1mr. Kara Yusuf da Firat'1
a!j1p Akkoyunlu'yu yeniden agir bir yenilgiye ugra-
t1r, tum agirhklanm yagmalar. Kara YUiuk, bin ka-
dar adam1yla Halep'e kac;ar. Akkoyunlu yagmasma
katllan inallu, Bayat ve A v~ar Tiirkmenleri de yurt-
221~
 larm1 birak1p Suriye'ye giderler. izinsiz Memluk ara-
zisine girerek Antep'e geien Kara Yusuf ve oglu,
Kahire'de panik yaratir. Onun Suriye'yi istilas1 bek-
lenir. Dort mezhebin kad1lan ve Halife, kafir Ka-
ra Yusuf ile sava~manm odev oldugu yolunda fet-
va verirler. Fakat Halep onlerinde bir Karakoyunlu
kolu yenilgiye ugraymca, Kara Yusuf, Suriye'ye gir-
mek niyetinde bulunmad1grn1 Kahire'ye bildirir.. Ka-
rakoyunlu ~efi, Antep c;:ar91 ve pazarlanm yak1p ken-
ti yagma1ad1ktan sonra, Antep halkmdan 100 bin dir-
hem toplar ve Birecik yagmasma gider. Boylece Mem-
h'.ik'iin Kara Yiiliik'e s1gmma hakk1 verii?inin ocii
almm1!? clur. Arna 1420 baharmda Memluk Sultani,
Kara Yusuf'a kari?I sefer haz1rhklanm ba9latir. Ote
yandan Timurlu Sahruh, Kara Yusuf'a kari?I yuru-
mek iizeredir. Kara Yusuf ic,;:in i9ler kotu gider. Cen-
giz soyuna akraba say1p sultan ilan ettigi oglu Pir
Budak oliir. Erzincan Beyligi'ne getirdigi sad1k no-
keri Pir Omer de Kara Yiiluk'un pususuna dlii?ii.P 61-
duruliir. Kara Yusuf Erzincan'1 kiic,;:uk oglu Ebu-
Said'e verirse de, babas1 gibi o da Erzincan'da tutu-
namaz, ei?raf onu kentten <;1kanr. Mutahharten'in
torunu bey yap1hr. Kent bir sure sonra Akkoyunlu'-
nun eline gec,;:er. Timurlu Devleti'ni yeniden canlan-
d1ran $ahruh, Kara Yusuf'tan Acem Irakm1 geri al-
mak ve itaatm1 saglamak ic;:in ilerler. $ahruh, Kara-
koyunlu Beyi'nin vasal bir hiikiimdar olarak Arap
Jrak1 ve Azerbeycan'da kalmasma raz1dir. Kara Yu-
suf buna yanai?maz, c,;:ok say1da yaya asker toplaya-
rak sava9a hazirlamr. Hazinesini c,;akartip altmlanm
askerlerine dag1tir. Fakat Kara Yusuf, savai?a tutui?-
madan olur (1420). Ba9bugun oliimii uzerine ordu
darmadagm olur. Prof. Faruk Sumer'in deyii?iyle, bu
gibi anlarda s1k s1k goriildugu gibi, Tiirkmenleri oy-
le bir korku sarar ki, en yakmlan bile cesedi yuz-
iistii birak1p uzakla$irlar. Cesedin bulundugu otag
yagmalamr, ustundeki giysiler c,;:1kanhr, kulaklan ke-
2213
 silerek alt1n kiipeleri ahmr154 Kara Yusuf vasali bey-
lerin c;ogu, Azerbeycan'a gelip Sahruh'un vasali olur-
lar.
Kara Yusuf'un ogullarmdan Isfahan ve iskender,
gii<;;lii goziikiirler. Isfahan, Karakoyunlu Konfederas-
yonu'nun en buyiik ve saygm oymag1 olan ve Sa'd
Cukuru denilen Erivan Bati ve Giineyinde Arpac,:ay
ve Aras nehri yakmlarmdaki yerde yurt tutan Sa'd-
lu oymagma dayanarak kendini babasmm ard1h ilan
eder. Dogu Bayaz1t kalesindeki hazineye el koyar.
Kerkuk sahibi iskender ise, babasmm olUmii uzeri-
ne Mardin'e saldiran Kara Yuluk'e kar91 savaa tu-
tu9ur. Kara Yusuf'a pek benzeyen iskender, babas1-
nm bin;ok kez yaptig1 uzere, Kara Yuliik'ii agir bir
bozguna ugratir. Arna i9e $ahruh kan9ir. Dogu Ba-
yaz1t'tan Isfahan'1 <;1kartan Cagatay Sultani, Van Go-
li.i. c,:evresine iner. Gal havzasmdaki Adilcevaz, Ahlat
ve Erci9 gibi kaleleri teker teker teslim ahr. Kara
Yusuf'un sad1k vasali Bitlis Kurt Beyi Semseddin,
Van-Hakkari Beyi, Kara Yiiliikogullan vb. $ahruh'-
un katma gelip vasalligine girerler. Kara Yiiluk, Ca-
gatay Sultam'na oyle der:
- Kara Yusufogullan tamamiyle yok edilme-
dikc;e, bu memleketlerde duzen kurulamaz,,.
$ahruh, Tiirkmen kovalamaya giri9ir. iskender
ve Isfahan, Ele9kirt'de sava9a haz1rlamrlar. Tiirk-
menlerin hi<; fil gormeyen atlan, bu biiyiik yaratik-
lardan iirktliklerinden, atlarm fillere alI9t1nlmas1-
na c;ah91hr. iri govdeli okiizler, saman guvallanyla
yuklenip ve <;;ullarla ortiilup sava9 fillerine benzeti-
lir, <;;amurdan fil heykelleri yap1hr. Bunlar uzerine
siirulen atlar, fillerden korkmamay1 ogrenirler. Ka-
ra Yi.i.luk'iin $ahruh safmda katild1g1 sava9 giinler-
ce surer. Timurlular, ezici say1 ustlinliikleri sayesin-
de gu<;; bir zafer kazamrlar (1421). Aslmda zafer,
hic,:bir sonuc,: getirmez. $ahruh, Herat'a geri doner.
Karakoyunlu Isfahan kar91smda tutuna:mayan Kara
2214
Yuhik oglu, Azerbeycan'dan Diyarbakir'a kac;ar. Irak
ve Azerbeycan'daki kavga, daha c;ok Kara Yusuf'un
ogullan arasmda olur. Isfahan, sava$c;1 karde$i is-
kender kar$1smda Azerbeycan'da barmamaz. Tebriz'i
birak1p Bagdad'a gider. Agabeyi $ah Mehmet'in eya-
letini elinden ahp Bagdad'a yerle$ir. Azerbeycan ve
Dogu Anadolu'nun bir bolumune egemen olan isken-
der, Karakoyunlu'yu biraklp Timur vasalligine gec;en
Kurt beylerini cezaland1nr. Kara Yusuf'un daha on-
ce sozuml ettigimiz bir yarhkla Bitlis, Ahlat, Hm1s
ve Mug kentlerini soyurgal eyledigi ve k1zm1 verdigi
Bitlis sahibi $emseddin Bey'in Ahlat kalesi onunde
boynunu vurdurur" (1423). Van ve Hakkari sahibi iz-
zeddin $ir'in oglu Ahmet'i oldurti.i.r. $ahruh'un elin-
de kalan Sultaniye'yi ahr. Kazvin ve Zencan'daki $ah-
ruh valisini yakalay1p buralan kendi beylerine so-
yurgal eder (1427-1428). $ahruh, bu meydan okuma
uzerine Bat1ya yurur. iki gun suren Selmas meydan
savagmda, ezici say1 ustiinIUgiine sahip Timurlu ba-
i?an saglar. iskender, Erzurum yorelerine c;ekilir
(1429). $ahruh, Kara Yusufogullan arasmdaki ikti-
dar kavgasmdan yararlanmak ister. Turkmenlerin
Busad dedikleri Erzincan Beyligi'nden kovulan kuc;uk
ogul Ebu Said'e Azerbeycan yonetimini verir. Geri do-
nen iskender, kuc;uk kardegini oldurti.i.p Azerbeycan
yonetimini geri ahrsa da, $ahruh himayesine giren

" .$erefname yazan :;leref Han, biiyiik dedesi :;lemseddin'in i:ilti-

mii konusunda ~u riva.veti yazar: Bitlis Beyi"nin kans1, is-
kender'in karde;;i Ttirkmen k1z1d1r. At kof)turur, <;;evgan oynar
ve ok atar. Bitlis Beyi, kansm1 engellemek ister. Biz Kiir-
diiz, Tiirkmenlcrin gelenegi bizim halk1m1z arasmda ho ve
makbul degildir der. Ttirkmen k1z1 dinlemez, tart11r. Ag1r
si:izler si:iyler. Bitlis Beyi, i:ifkelenerek kansmm agzma yumruk
vurur vc bir di;;ini lnrar. Tiirkmen k1z1, kanlt di;;ini bir ka-
g1da sanp, kocasmdan yakman bir mektupla birlikte kar-
dei iskender'e yollar. iskender, huzuruna <;;ag1rtt1g1 Bitlis
Beyi'ni i:ildiirtiir. Oykti. Tiirkmen kadmlarmm serbest yaam1
bak1mmdan ilgirn:;tir.
2215
 oteki karde$Ier ve ogluyla miicadele zorunda kahr.
iskender'in Van kenti ve c;evresini soyurgal ettigi og-
lu Yar-Ali, miisli.lman ve hiristiyan halktan gelenek-
Iere ayk1n ag1r vergiler toplar. $iddetli yakmmalar
iizerine, iskender, oglunu hesap vermek iizere yam-
na c;agmr. Sirvan Sah'a s1gman Yar-Ali, $ahruh'a
yollamr. K1zan iskender, Sirvan uzerine yiiriir, <;:ev-
reyi yakar, y1kar. Diyarbakir'dan Sirvan $ah'm yar-
d1mma gelen Akkoyunlu Kara Yiiliik, Erzurum'u ku-
$at1r ve ahr. Erzurum, uzunca suredir Karakoyunlu
egemenligindedir. Erzurum-Bayburt bolgesinde Kara-
koyunlu Konfederasyonu'ndan Duharlu oymag1 otu-
rur. Kara Yusuf, Erzurum'u Duharlu Beyi Bayburt
5ahibi Pir Ahmet Bey'e soyurgal eder. 1434'te kenti
alan Kara Yiiliik ise, buray1 oglu Seyh Hasan'a ve-
rir. Kara Yiiluk, 1432'de Mardin'i de ele gec;irir. is-
kender'in Van ve c;evresini soyurgal eyledigi karde-
$i Cihan-$ah ve Bagdad sahibi Isfahan da $ahruh'u
metbu tamr. Pek c;ok Karakoyunlu beyi onlan izler.
Bu nedenle, <;agatay Sultam, Tebriz'e dogru yuru~
yiince, iskender yalmz kahr. Birkac; bin ki$ilik kuv-
vet!e Erzurum'a dogru ka<;:ar. Yolunu kesen daha yiik-
sek say1daki Akkoyunlulan bir kez daha bozguna
ugratir. Sava$ta agir yaralanan Akkoyunlu Devleti'-
nin kurucusu Kara Yiiliik, Erzurum'da oliir. Erzti-
rum'a giren iskender, cesedini mezardan c;1kartarak
Kara Yiiliik'iin kesik ba!]m1 Memluk Sultam Bars-
bay'a yollar. Arna Timurlu ordusu, iskender'in pe--
$indedir. Erzurum'dan kac;;an iskender'i Timurlular
Ak11ehir'e degin kovalarlar. iskender, Osmanh Padi-
~ah1 ikinci Murat'a s1gimr. Karakoyunlu hiikiimda-
rmm Kazova'da k1!]lamasma izin verilir. Fakat bahar
gelince, iskender'in Tiirkmen sava!]<;Ilan, yore hal-
km1 ve Ermenileri yagmalarlar, c;ocuklanm tutsak
abrlar. Osmanh'nm kuvvete ba!]vurma tehdidi iize-
rine, iskender, yolda rastlad1g1 Ermenileri k1nma ug-
ratarak ve tutsak alarak S1vas'a dogru uzakla!]Ir.
2216
Azerbeycan'a gelen iskender burada da bannaniaz.
$ahruh'un al damgah yarhk ile Azerbeycan'1 soyur-
gal ettigi karde~i Cihan-$ah, onu bir kalede s1k11?tI-
nr. iskender'i kalede babasmm kumasma a~1k oglu
$ah Kubat oldiiriir. Cihan-$ah da baba katilini aym
bic;;imde cezaland1nr.

KARAKOYUNLU DEVLETi iRAN'A KAR$l

Cihan-$ah ile Karakoyunlu Devleti en biiyiik ge-

ni~ligini kazamr. Sahruh'un Azerbeycan'1 verdigi Ci-
han-$ah, akrabalarrnm elinden Bagdad'1 zorla ahr
(1446}. Kanh sokak sava~larma sahne olan eski Ab-
basi ba~kenti, uc;; gun yagmalamr. Ertesi yil Sahruh
oliince, Timurlu vasalliginden c;1k1p harac; odemeyi ke-
sen Cihan-$ah, Batl Iran kentlerinde geni~ler. Sultan
ve Hakan unvanlanm edinir. Kara Yiiliik'iin oliimiiy-
le iktidar kavgasma tutuan Akkoyunlularm iilkesin-
de geniler. Erzincan'1 geri ahr. Cihan-$ah komutan-
lan, Mardin ve Urfa onlerinde Akkoyunlu prensle-
rine gi.ic; giinler yafjatirlar. Arna $ahruh'un yerine
Orta Asya'y1 da kapsayan biiyiik bir imparatorluk
kurma di.i!]iincesine kapllan Cihan-$ah, Akkoyunlu
prensi Cihangir ile uzla~ir. K1zm1 ogluna ahr ve Ci-
hangir'i vasal yapar (1452). Cihan-$ah, Isfahan ve
$iraz'1, tiim Fars'1 fetheder. Kirman'1 ahr. Hazar De-
nizi Dogusunda Curcan eyaletini miilki.ine katar. Ha-
rizm ve Mang19lak Tiirkmenleri ve Celay1rhlar, Ana-
dolu'dan gelen bu Tiirkmen padif?ahmm yonetimine
girerler. Cihan-$ah, nihayet Timurlularm ba9kenti
Herat'a girer, Horasan'1 ahr. Meliki?ah ve Sancar gi-
bi, Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasmdaki BatI Tiir-
kistan bolgesini istilaya niyetlenirse de, Bat1da c;;1kan
kan~1khklar, onu Timurlularm BatI Tiirkistan kolu-
nun b~mdaki Ebu Said ile ban$ yapmaya zorlar
( 1458). Cihan-$ah, Horasan'1 bo$alt1p !ran Irak1, Fars
ve Kirman ile yetinir. Curcan bolgesi de elden c;;1kar.
2217
Cihan-$ah yine de biiyiik bir imparatorlugun ba~rn
dadir. Fakat hemen hemen bag1ms1z Karakoyunlu
prenslerinin ve a~iret beylerinin yonetimindeki im-
paratorluk, Cihan-$ah ogullarmm surekli ayaklan-
malanna tamk olur. Bu i<; zay1fhk, Akkoyunlularm
:?efligini ele gec;:irmi:? bulunan Kara Yiiliik torunu
Uzun Hasan'm genifllemesine olanak saglar. Uzun Ha-
san, kardei Cihangir'i Diyarbak1r'dan c;:1kartir (1452).
Cihan-Sah'm Erdebil'den uzakla~tird1g1 Safevi !jeyhi
Cuneyt'in kalabahk Turkmenleriyle birleerek guc;:le-
nir. Cihan-$ah, vasal ve akraba edindigi Cihangir'e
askeri guc;: ve sec;:kin komutanlar verir. Fakat Kara-
koyunlu ordusu ve Cihangir, Uzun Hasan ile $eyh
Ciineyt'in kuvvetleri karfl1Smda yenik dii!?erler (1457).
0 sirada Cihan-$ah, Timur imparatorlugu'nu ele ge-
c;:irme c;:abasmdad1r. Daha sonra ogullarmm ayaklan-
malanm bastlrmakla ugra~ir. Akkoyunlu Uzun Ha-
san ise, geniler. Dedesi Kara Yiiliik'un oliimiinden
yararlanan Karakoyunlulann geri ald1klan kent ve
kaleleri yeniden ele. gec;:irir. Bag11ns1z Dogukarahi-
sar Beyligi'ni iilkesine katar. Koyulhisar'1 alarak
Cl461) Osmanh iilkesine akmlar yapar. Osmanh Sul-
tam Fatih Mehmet'in Trabzon Rum imparatorlugu'-
nu fetih giri!jimlerini engellemeye c;:ah!jir. Karaman-
oglu tahtma vasallerini yerle$tirmek i~in Fatih ile
miicadele eder. Dulkadiroglu Arslan'dan Harput'u
ahr.
Karakoyunlularm aksine, Akkoyunlu Hasan, bol-
gedeki Kurt beyliklerini kald1np Tiirkmen beylikleri
kurmaya ozen gosterir. Bu. 1rksal bir tutumun so-
nucu degildir. Hasan, Karakoyun1u vasali olduklari
ir;in Kurt bey soylarm1 yok eder. Nitekim Diyarba-
kir Kuzeyindeki Tercil ve Atak Beyi Omer, Uzun Ha-
san'm c;:ok sayd1gi ve k1zmla evlendigi bir Kurt $e-
fidir. Hasan bu beye ve oglu Budak'a Bitlis yoneti-
mini de verir. Egil Kurt Beyi Kas1m da Akkoyunlu
komutamd1r. Akkoyunlular onu bir prense atabey ya-
:2218
.parlar. Bu yuzden Lala Kas1m .. ad1yla tammr. Ne
var ki, Akkoyunlu Sultam, bu beylerin d1~mda, sis-
temli izlenimini verecek bi9imde, Kurt beyliklerini
Jcald1nr, Tiirkmen sUlalelerini iktidara getirir. Seref-
name, bu nedenle, Uzun Hasan'm Kurdistan hilkiim-
darlarma karl buyiik diimanhk ve ofke besledigi-
ni ileri surer. Arna sonra bu yarg1sm1, Kurdistan
beylerinin ve koklii ailelerinin, ozellikle bunlarm Ka-
rakoyunlu ailesi sultanlanyla eskiden dostluk kur-
mu ve anlamI olanlarm koklerini kaz1maya yonel-
di diyerek duzeltir 1 :;". ilkin Selc;;uklu soyundan gel-
diklerini iddia eden <;emi~kezek Beyligi'ne, Karako-
yunlu Konfederasyonu'ndan Harbendelu Tiirkmen
airetini sald1rtir. Harbendelu'lar beylige egemen olur-
lar (1461). Eyyubi soyunun elindeki son hi.ikumet
olan Hasankeyf'i ahr ve bu siilaleyi ortadan kaldmr
(1462L Kurt beyliklerinin tasfiyesi 1470'lere degin su-
rer. Van ve Hakkari Beyi izzeddin $ir oldiiriiliir. $e-
refname, olay1 ~oyle yazar: Hakkari vilayeti bir tek
defa olmak iizere bu hiikiimdarlann elinden yaban-
cllarm eline gec;;ti. Bundan sonra buray1 Turkmenler
yonettiler. Duzen ve asayi ilerini de Dmb1li aire-
tine verdiler. Bu airet Hakkari'yi uzun zaman Akko-
yunlular adma elinde tuttu. Hasan, Bitlis Beyligi'ne
de ii~ y1lhk bir km;atmadan sonra son verip Tiirk-
men yonetimi kurar. Cezire Kurt Beyligi kald1nhr,
Cezire yonetimi <;elebi Bey'e verilir (1470). $erefna-
me'ye gore, Tiirkmenler, bu Tiirkmen beyinin torun-
lanm Gelebi Lo diye tamrlar*.
Akkoyunlularm h1zla genilemesine kar11m, 1467
yilma ula1ld1gmda, Akkoyunlu Uzun Hasan'm devle-
ti, Karakoyunlu Cihan-$ah'm bi.i.yi.ik imparatorlugu
karismda hala c;;ok kii~iiktiir. 1464'te Uzun Hasan'a
* Dogu Anadolu"da Akkoyunlularm yerini alacak olan Safe-
vi'ler de Kilrt beyliklerini kaldmp Tilrkmen beylikleri kurma
politikas1 izlerler. Safevl ve K1z1lba:;i Tiirkmene kar~1 Kfirt
.beyleri ile ittifak eden Osmanll gelince durum tersine doner.
2219
 Bayburt kalesini soyurgal eden Cihan-$ah; onu va--
sali sayar. Fatih Mehmet'e Oglum,, diye vasallik be-
lirten bir deyi$le mektuplar yazar. Fatih, pederim,,
diye kar$1hk verdigine gore, bu sembolik iist-ast ili-
kisini kabullenmi$ goriiniir. Giircii krallan $irvan-
i?ahlar, Hazar Denizi Giineyi hiikiimdarlan da Cihan-
Sah vasalleridir. Ne var ki, Azerbeycan, Arran, Arap
Irak1, iran Irak1, Fars ve Kirman eyaletlerini kapsa-
yan Cihan-$ah Devleti, Uzun Hasan'm Dogu Anado-
lu daglarmda 6 bin athyla yapt1g1 bir baskm sonucu,
iskanbilden bir kule gibi y1k1hr (1467). Cihan-$ah
savata oIUr. Karakoyunlulara ait a!?iretlerin c;:ogu
Uzun Hasan'a gec;:er. Babasmm devletini si.i.rdiirmeye
c;:ah$an Hasan Ali, hezimete ugrar ve Karakoyunlu
Devleti son bulur (1468). Akkoyunlularm kiic;:iik Do-
gu Anadolu Devleti, Irak, iran ve Horasan'a dogru
geni$ler. Ba$kent, Diyarbakir'dan Tebriz'e ta1mr.
Uzun Hasan, Horasan ve BatI Turkistan hukiimdan
Timurlu Ebu Said'i savata oldiiriir (1469). Fatih Meh-
met ile yapt1g1 Otlukbeli savru?rnda (1473) yenik dii-
!?erse de, Hasan, 1478 yilmda oldiigunde buyuk bir
Dogu imparatorlugu'nun ba$mda bulunur. Devleti
ilk kurdugu Diyarbakir bolgesi, iran'a yayllan im-
paratorlugun bir BatI uc;: eyaleti olarak kahr. Ne var
ki bu buyiik Akkoyunlu iniparatorlugu da, Karako-
yunlu imparatorlugu gibi, bir darbeyle parc;:a parc;:a
olabilecek zay1f bir kurulutur. Zira herbiri ayn bol-
gelere ve oymaklara sahip beylerin ozerk ve irsi y6-
netimine dayah devlet yaprnmda, merkez, c;:ok zay1f--
tlr. Devletin hukiimdar ailesinin mah olmas1 gelene-
gi, bu gev$ek yap1 uzerine oturur. Eyaletlerde prens
!er ve daha c;:ok onlarm atabeyi olan kudretli oymak
beyleri, bag1ms1z yonetimlerini surdiiriirler. Nitekim
Uzun Hasan olunce, Akkoyunlu prensler ve beyler
arasmda kac;:milmaz iktidar miicadelesi ba:?lar. Uzun
Hasan ogullarmdan Yakup, karde~lerine iistiinliik
saglarsa da, oniki y1h bulan saltanatI, prenslerin ayak-
2220
lanmalarm1 bashrmakla gec;:er. Uzun Hasan'm Os-
manlI saraymda yeti11en ve Fatih Mehmet'in de k1zm-
dan torunu olan Gode Ahmet, tahti ele gec;:irince az
c;ok merkeziyetc;:i Osmanh sistemini Akkoyunlu Dev-
1eti'nde kurmaya kalkl!llr. Giiciinii biiyiik oymakla-
nn ve ozerk eyaletlerin bal?mda bulunmaktan alan
biiyiik beyleri itaate c;:ag1rir, itaatsizleri oldiirmeye
kalkil?Ir. Beyler birle!lerek Dogu Anadolu'ya Osmanh
diizeni getirmek isteyen* bu Akkoyunlu Sultam'm
oldiiriirler (1496). Osmanh sistemi denemesi, ancak
birkac;: ay surer. Bu s1ralarda Anadolu Turkmenleri-
ne dayanan yeni bir devletin yild1z1 parlar. ~eyhlik
ve hiikiimdarhg1 birlel?tiren Safevi soyu, Akkoyunlu
Devleti'ne son verir. Dogu Anadolu'yu ve Horasan
dahil tiim iran'1 kapsayan bir cK1zilba$ Tiirkmen
Devleti kurulur.
* Osmanll, kendi dtizenini Dogu Anadoluya getirmez ... Orta
Anadolu'da bile gUcliikle t1mar sistemini kurar. Anadolu is-
lam tarihi uzmam Prof. Mtikrimin Halil Ymanc, Akkoyunl_u
ve Karakoyunlu devletleri icin U ac1mas1z yargiya vanr: Ku-
culu dilzeni alttist eden Mogol istilas1, gocebeleri birinci de-
recede etkin bir oge durumuna getirir. Anadolu'da kentler
geriler. Gocebe reisleri, boy ve oymaklanyla yaylalarmdan ine-
rek belli bolgelere egemen olurlar. Qete kurabilen sergerdeler
de, baz1 bolgeleri ele gecirirler. Boylece Anadolu'nun her ya-
nmda biribirleriyle surekli savaan buyuklil kucuklti beylikler
-dogar. Bu donem, Anadolu ve Onasya'nm y1kmt1 haline gel-
mesine ve uygarhklarmm gerilemesine yol acan uzun ve kor-
kunc karga:;;a y1llandir. Timur, y1kmt1y1 art1nr ve toplumsal
hastahg1 :;;iddetlendirir. Timur'dan sonra anari iyice b11yiir.
Bat1 Anadolu beylikleri k1sa silrede uygarla:;;1p zenginletikleri
ve birle:;;tikleri halde, Orta ve Dogu Anadolu'da durum fark-
llllk gosterir. Rumelrde kokle:;;en zengin Osmanl!, tanma ve
ikinci derecede cobanllga ve go<;ebe halka dayall, duraklam1~
bir uygarllga sahip Orta Anad.olu beyliklerini kaldmr. Mara~
ve Elbistan'daki Dulkad1r Beyligi de dahil Dogu Anadolu ise,
gocebe ve coban halka dayand1gmdan btinyece Orta Anadolu
beyliklerinden daha zay1f ve <;lirilkttir. Uygarhk ve ktiltilr ba-
k1mmdan onemli birseye rastlanmaz (Akkoyunlular ve Cihan-
f}ah maddeleri, islam Ansiklopedisi). Goriildilgu uzere. Prof.
Ymanc. Uc farkl1 geli~me cizgisindeki Anadolu'dan soz eder.
2221.
 ANADOLU'DA ALEVILiK VE ~AH iSMAiL

iran'da ii Safevi Devleti kuruldugunda, halkm

biiyiik <;:ogunlugu siinnidir. Anadolu'dan go<;:iip iran'-
da Safevi Devleti'ni kuran Tiirkmen oymaklan ise,
!]iidirler. Prof. Faruk Sumer, ismail, buyrugundaki
Anadolu Ki.z1lba Turkleri ile kan ve ate sa<;arak bu
K1z1lba Tiirklerin iilik anlay1111m iran'daki sunnf
halka kabul ettirdi,, derrnr._ Bu nedenle, Anadolu'da
i?iiligin yay1h1 uzerinde biraz durmak gerekir.
Dorduncii Kitap'ta da gordiik ki, Anadolu'ya akan
go<;:ebe Turkmen kitleleri, $amanist etkileri geni ol-
<;:iide ta1yan yapay bir islamiyet anlay1ma sahiptir-
ler. Hatta Mogollarla birlikte gelen Dogu Tiirkleri ile
Mogollar arasmda islam olmayan oymaklar bulunur.
Samagar, C::aykazan gibi Mogel oymaklan Anadolu'-
da yuz y1h akm bir sure, amanist inan<;:lanm ko-
rumua benzerler. Altun-aba Vakfiyesi, islamla17t1n-
Iacak mecusilerden soz eder. Bu mecusiler, hi<; ku-
kusuz, Anadolu'daki amanistlerdir1 "'. Ortodoks is-
lamm temsilcisi Sel<;:uklu iilemas1, islam olmu Tiirk-
menleri ve 11eyhlerini bile islam saymazlar, onlan her.
tlirlu din yasagm1 <;:igneyen ibahiyeden sayarlar.
XIII. Yiizy1l sonlarmda yaayan Nigdeli Kadi Ahmet,.
bolgesindeki ..:kiifiir ve ibahet,, yoluna sapm1 go<;e-
be bozk1r topluluklanmn Cgor;kunciyan ve sahranii-
nan) varhgmdan soz eder. Nigdeli kad1, Gokbori ogul-
lan, ilmin ogullan, Turgut ogullan gibi bu tiir oy-
maklann adlanm verir. Toroslarm odunculuk ve ko-
miircUliik yapan go<;ebe topluluklanm da bu gruba
katar.
2222
 Kadi Ahmet'in goriileri abartmah bulunsa bile~
Turk.men. kitlelerinin ortodoks islamm c;ok uzagmda
bulunduklan ku11kusuzdur. 1240 Baba ishak hareke-
ti, bunu en c;arp1c1 bic;imde kamtlar. Ayaklanrnaya
katilan Dogu ve Orta Anadolu'daki c;ok say1P.aki Turk-
men topluluklan, liderlerini Baba Resulullah, yani.
peygamber, hatta Tann sayarlar ki, bu, ortodoks is-
Jama kar1t, ama amanizme yakm bir inane; bic;i_:
midir. $oyle ki, islarniyetin Tann's1, insanm erie-
miyecegi son derece soyut bir varhk iken, a.manist
Tann, insanlar gibi yiyip ic;en, evlenen, insanlarla
konuan somut bir yaratlktir. X. Yuzy1lda Aral Golii
Kuzeybat1smdaki bozJnrlarda Oguzlara rastlayan
Arap gezgini ibn Fadlan, Oguz Beyi'nin Rabbimizin
kans1 var m1? sozleriyle c;arp1br. Bu nedenle, Tiirk-
menlerin eyhlerini ve ahlanm tannsallatlrma
egilimi, Orta Asya geleneklerine uygun duer.
Ortodoks islama kar1t Baba ishak gelenegi, Ha-
c1 Bekta, San Saltuk, Dede Garkm, ismail Hac1 ve
Barak Baba vb. gibi eyhler arac1hgiyla surduriiliir:
Nigdeli Kadi Ahmet, ibahiye,.den Tiirkmen eyhle-
rini sayar. Kadi, birc;ok Orta Asya topluluklarmda
rastlanan seksiiel konukseverlik ile suc;lad1gi Tap-
tuklu Turk eyhlerinin* c;am agacma taptiklanm ya-
zar. Nigde'de oturan ..Keramati adh Eregli'li birini,
ibahiye taifesinin en biiyiigii olarak gosterir. Nigde'-
ye bagh Sokiinciir bolgesinde yaayan $eyh ibrahim
Hac1'y1 Zmd1khk ve sihir fermamyla miisliimanlan
bask! altmda tutmakla suc;lar. Haci Bekta ve hali-
feleri, islami c;erc;evede, Anadolu hiristiyanlanmn
inanc;lanyla Orta Asya geleneklerini bagda$tirarak,
ortodoks islama uzak dugen go9ebeleri ve koylUleri
safl~rma toplarlar.

* Prof. Osmari Turan, Bu Taptu,klu Turk ~eyhlerinin Yunus'-

un emiri Taptuk'a veya Taptuk'un bu zilmreye mensup oldu::
~u aikard1r diyor (Koprillil Armagam, s. 544).

2223.
 Ortodoksi d1mdaki ve ortodoksiye kar1t bu ge-
limeler, Tiirkmenler arasmda iiligin yay1lmasma el-
verili bir ortam yaratir. ilhanh hukiimdan Olcaytu'-
nun XIV. Yuzy1l balarmda Oniki imam ::)iiligi,,ni
kabuI etmesi, Prof. Faruk Si.imer'e gore, bir Mogol
eyaleti durumundaki Anadolu'nun heteredoks, ya-
ni sunni olmayan koylU ve g6Qebeleri tarafmdan se-
vinQle kar$1lamr. Anadolu'da Ebubekir, Omer ve Os-
.man'm adlanmn amlmas1 yasaklamr. Hutbe, Oniki
imam adma okunur. Paralara yalmzca .. Veliyullah"
,denilen Ali'nin ad1 yaz1hr1 :-' 8 . Tokath Barak Baba, 01-
caytu saraymm en onemli kif]ileri arasmda yer ahr.
Olcaytu'nun Harbende adm1 ta1yan ii Harbendelu
Tiirkmen oymaklan ortaya Q1kar.

JHTiLALCi Sil AKIMLAR

Mogol imparatorlugu'nun y1k1hmdan sonra, XIV.
Yiizy1l, Anadolu'da ve On Asya'da dinsel kaynama-
Jann h1zland1g1 bir donem olur. Horasan'da Berbe-
dari denilen ii dervilerin silahh ayaklanmalan
goriiliir. Serbedar ad1, bir kaynaga gore, hareketin
ilk efi Abdiirrezzak'm erkekQe bamI daragacma
vermek, alc;akQa oldl.i.riilmekten daha iyidir soziine
dayamr ve Serbedari, asilmas1 gereken adam di ye
~evrilebilir Bu ihtilalci $ii derviler, Timur done-
159

mine degin Horasan'da egemen olurlar, teror yapar-

lar, ama eitlikQi halkg1 egilimler gosterirler. Erde-
bil eyhleri, yakmlanndaki bu silahh dervi eylemini
1lgiyle izlerler ve ders ahrlar*.
* Safevilerin ktikenini inceleyen Mirza Abbas, ilhanll Devle-
ti'nin cokti:siiyle, Erdebil'e komf;;u Gilan, Mazenderan ve Ho-
rasan gibi yerlerde $iiligi benimsemif;; sufilerin liderliginde
giiclii bag1ms1zllk eylemlerinin g6riildiigiinii belirtir. Horasan' -
'<la serbedarlar, Mazenderan'da meref;;iler hareketin onciiliigii-
nii yaparlar. Erdebil f;;eyhi Sadreddin, ba$anlanm g6rdiigii bu
eylemleri incelemek iizere halifelerini ve :sairi Kas1m-1 Envar1,
Gilan ve Horasan'a yollar (Belleten 158, s. 295).
2224
 Karakoyunlu Devleti, Basra ve Huzistan bolgele-
rinde mehdilik iddiasmdaki Mii!"?a$ai denilen eylem-
c1 aIrl giilerle c;;ok uzun sure ugra$mak zorunda ka-
llr. Karmati gelenegini surd-Uren bu c;;evreler, siirekli
Bagdad'1 tehdit ederler. Karakoyunlu prenslerin bu
af?IrI i?iilerle ibirligi yapt1klan goriiliir. Tann'y1 harf-
ierde ve insan yiizi.inde goren hurufilik, Anadolu'da
yay1hr. Karakoyunlu Cihan-$ah, 1441 yilmda hurufi-
leri toplat1p oldiirurse de, bu sufi aklm Anadolu'da
geni$ler. Nesimi* gibi guc;;lii Ti.irk airlerinin sayesin-
de, hurufilik Turkmenler arasrnda etkinlik kazamr.
Fatih'in saraymda bile hurufiligin yay1ld1i?;I ileri su-
riiliir. Bu hareket en sert bi<;imde bashnlsa bile, bek-
ta$ilik ic;;ine s1gmarak varhgm1 az <;ok korur.
Luristan'da ve Gurani Kurtlerinin ulkesi Zohab' -
da yerle$en Ehl-i Hak inanc1 Tiirkmenler arasmda
ragbet bulur. Ehl-i Hak, Oniki imam'1 tamyarak Ye-
di imamc1lardan aynhr. Ali'ye tapmakta Durzi ve
Nusayrilerle birle~ir, ama Sultan Sohak, Ali'yi gol-
gede birakir160 . Oniki imamc1 bu a1ir ii ak1m, Gu-
rani Ulkesinden Azerbeycan'a, Orta Anadolu'ya, Mu-
sul bolgesine, hatta Antep dolaylarma bile yay1hr.
Minorsky, Zohab c;;evresindeki Ehl-i Hak vaizlerinin
Aymtap'taki aleviler arasmda bile etkinlik kazanma-
sm1 dikkate deger bir olgu sayarm. Mezhebin Azer-
beycan ve Musul'a yay1h$1yla Giirani Kiirt<;esinin ye-
rini, Azeri Ti.irkc;;esi ahr. Sultan Sohak'm ard11I say1-
lan ve Bagdad'da yaam1 bulunan $ah ibrahim, Dic-
le k1y1smda Turkmenler arasmda Ehl-i Hak inanc1-
m yaym111a benzer. $eyh ibrahim'in c;;omez melegi
,olan Kuc;;uoglu, Turkc;;e kalemler yazar. Minorsky,
Ehl-i Hak mezhebi ya da dininin Karakoyunlu done-
mi ile ilgili oldugunu eskiden beri israrla ileri surer.
Ona gore, EhH Hak, Karakoyun1u1arm bir t;;e~it dev-

* Nesimi, 1417 y1lmda Halep"te oldiiriili.ir. Hurufiligin kuru-

cusu Horasanll Feyzullah'1 Timurlular 1401 y1lmda oldiiriirler.
5120 2225
 let dini,, olmasa bile, siinnilik d1$I egilim gosteren
Karakoyunlu sultanlarmm yaratbg1 elveri$li ortam
iQinde bu inani; Tiirkmenler arasmda gelil?mii? olabi-
lir. Minorsky, XX. Yiizy1lda Azerbeycan'm Maku bol-
gesinde ya~ayan Karakoyunlu oymaklarmm Ehl-i
111
Hak'tan olu$unu bir ek kamt sayar ~. Bizim tarihQi-
lerimiz ve Prof. Faruk Sumer, Akkoyunlular gibi Ka-
rakoyunlulan da ortodoks inan9h gormek isterler.
Prof. Sumer, Karakoyunlularm resmen $ii olmamak-
Ia birlikte, Ali evladma kar$I s1cak bir sevgi duyduk-
lan kulland1klan adlardan anla$1hyor. Hatta bunlar-
dan Bagdad hakimi Isfahan Mirza Coliimii 1444), On-
iki imam adma hutbe okutup sikke kestirmi$ti" der 16 ~.
Prof, Sumer, XVI. Yiizyila ait $ii kaynaklarmda Ka-
rakoyunlu hanedamnm $ii kokenli gosterilmesine de-
ger vermez. Safevi donemi kaynaklanmn 9ogunda
Karakoyunlulara $ii denilmeyi$i iizerinde durur ve
$ii savm1 yadsir. Bununla birlikte, M1s1r ve Irak ko-
kenli Arap kaynaklan, Kara Yusuf ve ogullanm din-
sizlik ve zmd1khkla su9larlar. Kara Yusuf'un Bagdad
ve Irak'ta egemen oglu ~ah Mehmet (1411-1433), bi-
rinci elden Irak kaynag1 Tarih-iil Siyasi'ye gore, din
ve ahlak kurallarma kay1ts1zd1r. iddiaya gore, gen<;-
liginde Erbil hiristiyanlanyla tam$Ir, h1ristiyan1Iga
(zmd1khgaJ ~gilim gosterir. Kara Yusuf oliince, Cu-
ma namazlarmdan ka<;mir. Dicle'nin ve Bagdad du-
varlarmm yeter giivenlik saglad1gm1 dii$iinerek or-
dusunu dag1tir ve yedi y1l halktan vergi almaz. Or-
todoksiden ayn1I$, halk<;1,. egilimlerle birlikte gider.
Bu ordusuz emiri Bagdad'dan kovan karder;;i Isfahan,
daha. kafir tan1t11Ir. Giiney Irak'ta Mu$a$aalar, meh-
dilik iddias1yla ayaklanmca, Isfahan, $ii ve siinni din
bilginlerini toplar, toplantI sonucu $iilige egilim gos-
terir. Oniki imam adma para bastmr. Mii$a$aa li-
derine pirin<; dolu mavna gonderir. iktidar kavgas1,
daha sonra onlarla sava$masma yol a<;arsa da, bu,
lsfahan'm $ii egilimini degi$tirmez. Cihan-$ah ve og-
2226
lu Hasan Ali ic;in de kaynaklar, rafizilik iddiasmda
bulmmrlar. Sunni Uzun Hasan, kendisine s1gman
Hasan Ali'yi dinsel bak1mdan a~1n sap1k oldugu ge-
rek9esiyle yanmdan uzakla!]t1nr. Hindistan'a oymak-
Ianyla giden Karakoyunlu prensi, orada !]ii Kutb11ahi
siilalesini kurar* (1512). Kisaca, Karakoyunlu hiikiim-
dar ve prenslerinin tiimii i?ii olmasalar ve resmen i?ii-
lik iddiasmda bulunmasalar bile, ortodoks islamm
c;ok uzagmdad1rlar ve $iilige yatkmdirlar. Minorsky,
daha da ileri giderek, mensuplanm !]iilik iizerinde
birle11tirmeye 9ah$bklan i<;in, Karakoyunlulara Safe-
vilerin onciileri goziiyle bakllabilir der164
Karakoyunlu soyunun $iiligine kar111, Akkoyunlu
soyu siinni goriiniir. Minorsky, bu siinniligi, yakm
komi?ulan olan Karakoyunlularla olan dii1}manhga ve
onlarm be$inci kohlarmdan <;ekinmelerine baglar.
Bu gorii$ dogru bile olsa, Akkoyunlular, militan bir
sunnilikten c;ok uzakt1rlar. $ii, siinni 9e11itli inane;-

" Bu stilale ic.in yaz1lan Tarih-i Tilrkmaniya'ya gore, Hindis-

tan $ii Devleti'nin kurucusu iskender torunu Sultan Kulu.
Karalrnyunlu hiikiimdar ailesinin Kara Mehmet ve Kara Yu-
;;uf'tan beri Oniki !mama inanrnas1yla i:iviiniir. iran'da yaa-
van r;;ii Kadi Nurullah Marai de Karakoyunlu soyu ic.in ben-
zer bir goriir;; ileri surer. Osmanlllar da dahil, siinni c.evreler
ise, Karakoyunlu hilkiimdarlar1m en azmdan dine kar1 ka-
y1ts1z olmak ve fisk -ti filcur icinde yaamakla suc;larlar.
Bu deyir;;le, dinin yasaklad1~1 gilnah say1lan zevk ve eglence-
ler murad edilir. Unlil Osmanll tarihc;isi Miineccimbal. Tiirk-
1,;e ve Farsc;a r;;iirler yazan, r;;air ve bilginleri c;evresinde top-
layan Karakoyunlularm en parlal{ hilkilmdari Cihan-$ah icin
<;ok agir sozler yazar. onu silnni islamm d1mda rafizi olmak-
la sm;lar: 0 sefih bir mah!Uktu. Dinsiz, zevke dilktin, ka-
na susam1~. zalim, rafizilige meyletmiti. Milcerret eriata ri-
:wet etmedi ve geceleri ~afak sokilnceye kadar f1skla mer;;gul
oldu. Ki:ipekler gibi giindiiz uyudu ve bundan dolay1 yarasa
diye ad taklld1 (Selc.uklu Arat1rmalar Dergisi II, 1970, s.
163). Fatih Mehmet, Cihan-~ah'tan yarasa (gece kur;;u~ diye
soz edermir;;. Oysa Uzun Hasan'a kari;;1 Cihan-$ah, Fatih'in
miittefikidir.
2227
taki kabileler konfederasyonuna dayanan devletin ya-
p1s1, dinsel alanda militan bir tutuma izin vermez.
ilgin<;tir ki, silahh :;;ii eyleme kalk1an Safevi eyhi
Cuneyt ile siinni Uzun Hasan akrabahk kurarlar ve
sa.va:;; arkada:;;hg1 yaparlar. $ii Cihan-$ah ise, Turk-
men uzerindeki gucunden <;ekindigi $eyh Cuneyt'i
Erdebil merkezinden surgun eder.

DERVi$LER ULKESi ANADOLU

Bozulan ekonomik koullar, sunni ortodoksi d1-

Indaki dervi eylemlerini art1nr. Anadolu'ya XIII.
Yuzytlda ve belki de biraz daha once balayan der-
vi:;; alnm, XIV. Yuzyilda <;ok daha buyuk olc;ulere ula-
l}Ir. Bekta:;;i propagandac1lan Turkmen arasrnda ya-
y11Irlar. Vilayetname'ye gore, Karadeniz bolgesi Turk-
menleri olan <;epni'ler, Hac1 Bekta:;;'m ilk mi.lritleri
olurlar. Cepni'lerin buyuk bir bolumu :;?iidir. Bunlar
daha sonra $ah ismail'e kat1hrlar. Yine Vilayetname'-
ye gore, Hac1 Bekta:;;-1 Veli, Hac1 ibrahim * adh bir
<;obam erenlik mertebesine eri:;;tirerek Boz-ok ve U<;-
ok Tiirkmenleri arasrna yollar16". Hac1 ibrahim, Cu-
kurova, Halep ve Mara:;; bolgesindeki bu Turkmenler
arasmda iin kazamr. 0 ve ogullarmm ya111 sira, ge-
yik derisinden tac;: giyen Dede-Kargin ve ogullan da
bu Tiirkmenler arasmda tutulur.
Kalenderi, Cavlaki, ishaki, Haydari vb. gibi adlar
takilan, diinyay1 bo:;;lam1:;; yan <;1plak dervi:;;ler, Ana-
dolu kentlerini doldururlar. XIII. Yiizyil sonlarma
dogru, Kastamonu Beyi Ya.vlak Arslan adma yaz1lan
bir yap1tta giinah tammayan Cavlakilerin <;ogald1gm-
dan yakmilir. Yap1ta gore, Cavlaki namaz k1lmaz,
oruc;: yer, :;?arap ic;er, livata, bulamaymca zina yapar,

Nigdeli Kadi Ahmet'in bile, zmd1kl1k: ve sibir fenni ile

dolu, i:ildiiriilmelb dedigi $eyh ibrahim, belki de bu ki:?idir.
Kadi Ahmet, Cihan bu ki~ilerle dolu der.
2228
uyuf?turucu madde kullamr, dilencilikle gec;:inir166
Konya'ya yerle$en Niksarh Ebubekir, bu zmd1k ta-
ifesinin f?eyhidir. Ebubekir, Kanya mevlevi $eyhle-
rinin sayg1 gosterdigi Kalenderi $eyhidir. Oyle goru~
nur ki, yazar, Cavlaki,,yi KaJenderi anlamma kul-
lamr. Timur'a giden Batih elc;:ilerin de belirttigi iize-
re, bu tur dervi$ler, XIV. Yiizy1lda c;:ogahrlar. ispan-
yol elc;:isi Clavio, Erzurum yakmmdaki deliler k5-
y1inden soz eder. Koyde Kalenderi dervi$leri ya$ar.
Cevre koyhileri, hastalanmn onlarm nefesleriyle $i-
fa bulmas1m beklerler. Dervi$lere bol bol adaklar gon-
derirler. Dervi$lerin reisi, Timur'un bile ayagma git-
tigi bir evliya olarak tammr. Uzun Hasan'a giden
ftalyan temsilcisi Barbaro, Mardin'de bir hastahane-
de tamf?bg1 kec;:i postuna sanh c;:iplak ve tra$h bir
Kalenderi'yi anlatir. Kec;:i postlu dervi$, Barbaro'yu
Kalenderi g6rii$lerine kazanmaya <;:alH;rr. Uzun
Hasan, Osmanh'ya yazd1gi bir mektupta, din ve ah~
Jak ugruna yaptig1 hizmetleri sayarken, Kalenderi
ve Haydari'lerin dinsel kurallara ayk1n dli$en dav-
rarn$lanm yasaklamakla oviiniir. Bu dervi$1er, Cla-
vio'nun da belirttigi iizere, koyliiler ve go<;:ebeler uze-
rinde etkinlik kazarnrlar. Ortam, ortodoksi d1$mda]{i
inanc;:larm yay1lmasma uygundur.

KIZILBA$ AT ASININ 'KURTLUGU VE

TURKLUGU

Erdebil Safevi $eyhleri, boyle bir ortamda, Ana-

dolu Tiirkmenlerinin onemli bir bohimiinu bayrakla-
n altmda toplamay1 ba$anrlar. Tarikahn kurucusu
Seyb Safi'dir. Safevi gelenegi onu Yedinci imam Mu-
sa Kaz1m'a, oradan Ali-Fatma'ya ve Peygamber'e
baglar. Ge$itli $eyh siilalelerinin bu tur seyyidlik id-
dialan s1k s1k goruliir. Bu konuda otorite say1lan A.
Kesrevi, $eyh Safi'nin Zerrin-kiilah,, yani K1z1l $ap-
kall" diye tanman Sincarh Kurt Firuz $ah soyundan
2229
geldigi.ni ileri surer. Firuz $ah, Kiirtlerin X. Yuzy1lda
Azerbeycan'a yaylld1klan sirada Irak'm Sincar yore-
sinden gelir ve Erdebil c;evresine yerle9ir. Bu g6rl"t9,
giinumlizde genellikle kabul edilmi9 gibidir. Prof. Fa-
ruk Sumer, Sincarh bir Kiirtiin neslinden geldigi
~uphe gotiirmez bir ::;ekilde ortaya konmu::;tur,, diye-
rek bu goru::;e kat1hr 16 '. Azerbeycan ara::;tinc1s1 Mir-
za Abbash bu gorii::;e kar::;1 c;1kar. Ona gore, Kesrevi,
Safevi soyu ile ilgili Safvetlissafa,, yap1tmm eski
yazmalarmda yer alan El-Kurdi el-Secani,, deyi~ini
yorumlamakta yamlm1::;tir. 0, Secaniyi Sencari,
yani Sincarh diye yorumlam1::;tir. Oysa o Sencani",
yani Azerbeycan'm Sencan bolgesindendir. Ac;1kla-
ma, el-Kurdi deyi::;ini ac;1kta birakir. Mirza Abbas-
11, SafvetUssafa'nm yine eski tarihli ba9ka yazmala-
rma dayanarak, $eyh Safi'nin Azerbeycan Turkii ol-
dugunu savunur. Gerc;ekten tarikat kurucusundan
bu yazmalarda Turk piri CPir-i Tork) ve Turk genci
CCevan-1 Tork) diye soz edilir. Yap1tta yer alan yuz-
lerce oykii, $eyh Safi'yi Anadolu, Azerbeycan, Su-
riye ve Irak'a yay1lm1::; goc;ebe ve yerle9ik Turk top-
Iuluklarmdan gelme muritlerine onderlik ettigini an-
1atir168. Kokeni ister Turk, ister Kurt olsun':', Azerbey-
canh $eyh Safi, c;evresinde biiyiik un ve saygmhk ka-
zamr. $eyh, Sultaniye ba::;kentini kuran ilhanh 01-
caytu'nun davetine hayir diyecek kadar guc;hidiir.
ilhanh veziri Re::;ideddin, tekkeye her y1l ::;arap, 9e-
ker, yag, bal yollar. $eyh Safi'nin ard11I Safevi $eyh-
leri, sunni Timurlu'lardan ve Osmanhlardan sayg1
ve ilgi gorurler. Osmanh, Erdebil'e c;erag akc;esi yol-

* $eyh Safi ailesinin kesinlikle Kiirt kokenli oldugunu ileri

siiren Prof. Faruk Stimer dahi, :;;lah :ismail'in ana dili Tlirk-
<;edir der. Tiirkc:;e, yalmz Safevi hizmetindeki Tlirkmen bey-
lerinin degil, hanedamn da ana dilidir (Safevi Devleti'nin Ku-
rulu:;;u, s. 6). $ah ismail'in kurdugu Iran Devleti, Biiyiik Sel-
<;uklularm lrnrdugu iran devletinden c:;olc daha fazla Tilrk
devletidir.
2230
lar". Irak ve Azerbeycan egemeni Celayir Sultani
Ahmet, Safi oglu $eyh Sadreddin'e (1334-1392) Erde-
bil ve <;evresinde geni9 araziyi soyurgal eder (1372).
Devletin jandarmas1 ve vergi memuru, bu araziye
giremez. Vergileri geyh kendi adma toplar.
Safevi f?eyhleri o tarihlerde $ii bir egilim goster-
mezler. Kazvini, 1340 tarihinde tamamlad1g1 yap1tin-
da, $eyh Safi'nin Erdebil'deki miiritlerinin <;ogunun
9afii oldugunu ileri surer. Oyle gori.ini.ir ki, bir<;ok
iinlii sufi gibi, Erdebil f}eyhleri de, ilkin mezheplerin
i.istlinde ve d19mda kalmaya <;alu11rlar, toplay1c1 ol-
maya ozen gosterirler*". Bu tutum, Ilhanh Devleti'nin
y1k1h$mdan sonra giderek degi9ir. $eyh Sadreddin,
daha once de belirttigimiz i.izere, Kuzey ve Dogu lran'-
daki silahh $ii eylemlere ilgi duyar. Yanda9lanm bu
hareketleri incelemeye yollar. Erdebil fiefinin daghk
yorelerine silahh gruplar yerlegtirir. C:evre beylerine
kar91, miiritlerinin silahla kendilerini korumalarma
izin verir. Silahh eyleme yonelen tarikat, $eyh Roca
Ali (1392-1429) zamanmda, ideolojik planda $ii bir renk
kazanmaya ba$lar169 .
Eski iran yazarlan, Erdebil geyhleri ile Anadolu
Tiirklerinin baglantismin da $eyh Roca Ali donemin-
de ger<;ekler?tigini ileri siirerler. iddiaya gore, Timur,
Anadolu'dan 30 bin Ti.irkii tutsak gotliri.ir. Yol i.izerin-
de Roca Ali'ye ugrayan Timur, onun istegi iizerine
Anadolu Ti.irklerini f?eyhe teslim eder. Tiirkler, ken-
dilerini kurtaran geyhin tarikatma baglamrlar. Ti.irk-
lerin bir boli.imi.i vatanlarma <loner. Kalanlar da Ro-
ca Ali'nin Erdebil'de ayird1g1 mahalleye yerlef?irler

" Safvettissafa ve <;ei]itli kaynaklara gore, 1334'te olen $eyh

Safi'nin son zarnanlarmda Diyarbakir, Karaman, Varsak, Nik-
sar, Mentee vb. Tiirkmenleri arasmda yandai]lan artar (Bel-
leten 158, s. 290).
** Safvetilssafa"mn eski yazmalarmda ahiler, mevleviler, lcub-
reviler sayg1yla amhr. Bunlarm kurucularmm miiritlerine $eyh
Safi <,;evresinde toplamm dedigi yaz1hr (s. 296).
2231
ve Rum (Anadolu) sufileri ad1m ahrlar. Timurlu kay-
naklarmda bu konuda herhangibir bilgi yoktur. Turk
tutsaklan oykusi.i, Prof. Faruk Si.imer'in belirttigi i.ize-
re, bir yak1tlrmadan ibaret olsa gerektir170 . Fakat
Safevi eyhleri silahh eyleme ve propagandaya yo-
neldikleri olc;ude Ti.irkmenlerle baglantilan kurulmu-
a benzer. Tarikatrn ii niteligini gelitiren ve guc;len-
diren $eyh Cuneyt, yandalanm c;ogaltir. Cuneyt, Er-
debil'de aile ve mallanyla yanma gelen kalabahk sa-
y1da mi.irit toplar. Hareket, kayg1 verecek olc;i.ilere
ulair ve iilige yatkm Ti.irkmen Sultam Cihan-$ah,
$eyh Cuneyt'in Erdebil'den c;1kart1lmasm1 amcas1 $eyh
Cafer'den ister (1448). Erdebil, Cafer'e birak1hr.

iHTiLALCi $EYH CUNEYT, ANADOLU'DA

ORGUTLENiR

Surgun edilen Cuneyt, herhade yandaannm

varhgrna guvenerek Anadolu'ya gider. Osmanh Pa-
diah1 Murat II.'den, Kurtbelen'de dirlik ister. Mu-
rat, Cuneyt'e ve dervilerine paralar yollarsa da,
onun OsmanlI ulkesindeki varhgm1 tehlikeli gorur.
A1kpazaade'ye gore, veziri Candarh Halil ile da-
mtlktan sonra bir tahta iki padiah s1grnaz,, diye,
onun Osmanh Ulkesine yerlemesine izin vermez. Ci.i-
neyt ve oglu $eyh Haydar'1 c;agda Akkoyunlu yaza-
n Feyzullah da dervilik kulahm1 hukiimdarhk tac1
ile degitirmek,, istemekle suc;lar. Bu kayg1 ve sU<;;la-
malar, Erdebil eyhlerinin Turkmen uzerindeki et-
kinliginin bir kamt1 say1labilir. Osmanh ulkesinden
c;1kart1lan Cuneyt, Karamanoglu ulkesine, Konya'ya
gider. Karamanhlarm atas1 Nure Sufi, Baba ishak
miiritlerinden sayihr. Biryok Karaman ili oymaklan,
babai gelenegine sahiptirler. Karamanh beyleri, ii
olmasalar bile, sunni bagnazhktan uzakt1rlar. Cuneyt,
Konya'da bir tekkede agirlamr. Tekkenin siinni ey-
hi, Erdebil eyhinin sunni ortodoksiden uzak gorii-
2232
Ierini eletirir, bu inanc;:la sen kafir oldun,, der. Ka-
raman Beyi ibrahim'e $eyh Ciineyt'i jurnal eder:
- Murad1 sofuluk degildir, $eriat bozup kendii
beylik ister,,.
Karaman Beyi, Toroslardaki Varsak Tiirkmenleri
arasma s1gman $eyh'in yakalanmas1m buyurur. $eyh,
A$1kpa9azade'nin deyi$iyle, Varsak'tan bir nice Var-
sak uydurup c;:1kar, kac;:ar. iskenderun Korf ezi'ndek:i
daglarda Hac;:hlardan kalan y1k1k bir kaleye yerle9ir,
oray1 tarikat merkezi yapar. Miiritlerini toplar. Yine
Osmanh tarihc;:isine gore, Simavnah Bedreddin'in
adamlan da bu kalede Ciineyt'in c;:evresinde toplamr-
lar. M1sir Sultam, Ulkende Deccal c;:1kt1,, yakmma-
tan c;:ogalmca, Ciineyt uzerine asker yollar. Sava9ta.
yenilen Cuneyt, merkezi Samsun olan Canik'e kac;:ar.
Bu kez Ciineyt, hiristiyan Trabzon Rum imparator-
lugu'na kaq1 gazadan soz eder. Gaza ic;:in $eyh'in
merkez otoritenin c;:ok zay1f bulundugu bu rn;: bolge-
de, muritlerinden Tiirkmen savac;:1 toplamasma goz
yumulur. $eyh, belki de Trabzon Rum imparatorlu-
gu'nun y1kmtilan iizerinde kendi hesabma bir dev-
let kurma niyetindedir. Fakat Fatih Mehmet'in Trab-
zon' a kuvvet yollamas1 uzerine, Ciineyt akmlanm
durdurmak zorunda kahr (1356). Trabzon, hara<; ode-
yerek Osmanh ile uzla9ir. $eyh Ciineyt, Diyarbakir'da
yeni yeni y1ld1z1 parlayan Akkoyunlu Uzun Hasan'rn
yamna gider. A$1kpa9azade'ye gore, ilkin kotii dav-
ranan Uzun Hasan, $eyh Cuneyt'in U onerisi uze-
rine, onunla anla91r :
- Cihan-$ah gibi du9manm var, benim silahh
20 bin sufiye guciim yeter, ben de sana yard1mc1 ola--
y1m>.

SUNNiLiKTEN $ilLiGE

Cuneyt'in o s1ralarda 20 bin sava9c;;1 <;1kanp c;;1-

karamayacag1 bilinemez. Uzun Hasan o giinlerde 5-6
2233
bin athy1 zor toplar. Fakat Ciineyt'in Anadolu'da des-
teginden kolayca vazgec;:ilemeyecek, habn saytl1r bir
giic;: oluturdugu ac;:1ktir. $eyh Ciineyt, Anadolu'daki
macerali gezisinde, yerleik-goc;:ebe pek c;:ok Tiirkme-
ni miirit edinmi12e benzer. Prof. Faruk Siimer'e gore,
bu Anadolu gezisi, Erdebil eyhlerinin ii inanc;:h bu
bOlge Tiirkmenleri ile ilk yo gun temas1dir. Hatta Prof.
Sumer, Anadolu'ya geldigi.nde $eyh Ciineyt'in $ii bi-
le olmad1gm1 dii$iiniir: Ciineyt, kendini Anadolu'da
peygamber ve Ali soyundan bir seyyid olarak tambr,
ama heniiz ii degildir. $iiligin Anadolu'da gec;:er ak-
c;:e oldugunu goriince, bu inanc1 benimser171 Prof.
Siimer'in dii9iincesinin gerc;:egi ne olc;:iide yans1tt1gim
kestirmek giic;:tiir. Kesin olan, Azerbeycan'da smirh
bir yanda$a sahip bulunan Erdebil eyhinin, Anado-
lu' <la tarikata bir govde edindigidir. Bu govde, Cu-
neyt'i tannlat1racak olc;:iide a$IrI ii inan<;hdir ve
$eyhine olesiye baghd1r.

UZUN HASAN'IN TURK(:E KUR'AN'I

Sunni Uzun Hasan, siyasal amac;:lara sahip boy-

le guc;:lii bir ii eyhi ile ittifak yapar. Dinsel ac;:1dan
ters dU.en bu dostlugun kurulu9unda, kudretli ortak
duman Cihan-$ah'a karI, kuvvetleri birle9tirme zo-
runlulugunun pay1 biiyiiktiir. Bununla birlikte, Ak-
koyunlular, Timurlular gibi, bagnaz siinni olmaktan
c;:ok uzakt1rlar. ilk Akkoyunlu beylerinden Kutlu,
Trabzon imparatoru'nun k1zkardei Maria Despina ile
evlidir. Oglu Kara Yiiliik de imparator'un k1zlarm-
dan birini ahr. Kara YiilUk'iin oglu ve Uzun Hasan'-
m babas1, arami hiristiyan kadmla evlidir. Uzun Ha-
san da, hiristiyan dinini korumas1, h1ristiyan maiye-
tini, rahip ve rahibeleri yamnda bulundurmas1 ko9u-
luyla, imparator'un klz1 Katerina'y1 ahr. Ermeni ki-
lisesi yap1mma yard1mc1 olur. Kur'an'1 Tiirkc;:eye c;:e-
virtir ve huzurunda Tiirk<;e Kur'an okutur 102 Bir kay-
2234
naga gore, Kur'an okuttuktan sonra, Akkoyunlu Sul-
tam, tefekkiire dalar, duiincelerini yazd1nr ve bun-
lan ileri gelen bilgin ve yazarlara okur. Din bilgin-
leri, o:dine ayk1n sonuc;:lara ulagma tehlikesini ileri
.surerek, Uzun Hasan'1 Kutsal Kitapl yorumlamak-
tan vazgec;:irirler173 . Ac;:1k gorulii Uzun Hasan, o do-
nemin pek vok islam hiikiimdan gibi sufilere ve der-
viglere yakmhk gosterir. Arna Akkoyunlu Sultam, bu
alanda da oteki hiikiimdarlardan ileri gider. Ulkenin
her yanmda binlerce tekke ve zaviye yaphnr. Sabah
namazmdan sonra, s1rtmda bir dervi'!] abas1 ve belin-
de bir yiin kuak Divan'a gelir, fakir ve derviglerin
davalarma bakar, karara baglar. Tum geyh ve der-
vi!?leri korurm. Boyle ho!?goriilii bir ortamda Uzun
Hasan, Diyarbakir'da konuk ettigi Seyh Ciineyt'e k1z-
kardeini verir, onunla akrabahk kurar. Erdebil ey-
hi, uc; yll Diyarbak1r saraymda kahr. Sonunda gebe
kans1 Hadice Begim'i orada birakarak silahh miirit-
leriyle Erdebil'e doner. Ne var ki, Karakoyunlu Ci-
han-Sah ve Ciineyt'in amcas1 Seyh Ca.fer, ~mun tari-
kat merkezine donii!?iinden kaygilamrlar.. Ciineyt,
bu kez "Q.stelik Cihan-Sah'm dii!?mam Uzun Hasan'm
muttefiki olarak daha guc;:lii ve tehlikeli bir ki$idir.
Bu nedenle Ciineyt, Erdebil'de tutunamaz. Miiritle-
rine gec;im saglamak uzere hiristiyan Gerkezler Ul-
kesine gazaya c;1kar. VU.cut guzellikleriyle tamnd1k-
larmdan <;erkez ve Giircu k1z ve oglan koleler, c;ok
degerlidirler. Tiirkmen hiikiimdarlan ve beyleri, her
firsatta bu bolgeye akmlar diizenlerler. Ciineyt de
aym yolu sec;:er. Fakat Kafkas gec;:itlerini elinde tu-
tan Sirvanah, Gerkez Ulkesine gec;:i$ kolayhg1 sag-
lamaymca, Cuneyt ve miiritleri onunla sava;;irlar.
Erdebil eyhi, sava alamnda oliir (1460). Muritleri,
Ciineyt'in vasiyeti uzerine, Uzun Hasan'm Diyarba-
kir saraymda dogan oglu Haydar <;evresinde topla-
mrlar.

2235
KIZILBA$ KULAHI

Cuneyt, yeti9kin oglu bulundugu halde, Uzun

Hasan ile akrabahgm siyasal yararlanm degerlendi-
rerek yeni dogmu;; c;ocugunu yerine gec;irmeyi uy-
gun bulur. Haydar, biraz buyuyunce, S1vas'tan Ho-
rasan'a degin uzanan buyuk bir imparatorluk kur-
muf? bulunan day1s1 Uzun Hasan, onu Erdebil'de ;;eyh-
lik postuna oturtur (1470). Hasan, Trabzon prensesi
Katerina'dan olma, Rumca Marta, Tiirkmence Hali-
me Begim ya da Alem $ah ad1m ta91yan k1zm1 $eyh
Haydar ile evlendirir. 0, artlk Azerbeycan'da kud-
retli bir ;;eyhtir. Fakat ilgirn;;tir ki, tarikatm biiyiik
kitlesi, Azerbeycan'da degil, Anadolu'dadir. Azerbey-
c&n Turkmenlerinden pek az1, Erdebil tarikatmm mu-
ritleridir. Ancak Tebriz yakmmdaki Karacadag Turk-
menleri ve Kuzey Azerbeycan'daki Karamanh ve Ka-
<;ar adh iki Turkmen boyu, Erdebil'e baghdirlar. Bu-
yuk kitle Anadolu'dadir. $eyh Haydar, iyi yeti9mi~
muritlerini 4alife unvarnyla Anadolu'ya yo1layarak
6rgutu geni;;letir ve yanda9lanmn say1su11 <;ogaltir.
Akkoyunlu resmi tarih<;isi iran sunnilerinden <;agdai?
yazar Fazlullah b. Ruzbihan, Anadolu'nun deli ve
sap1klarmm $eyh Ciineyt'e Tann ve oglu Haydar'a
Tann'nm oglu dediklerini, Anadolu'nun her yanm-
dan gelen halifelerinin Haydar'm tannhg1111 ilan et-
tiklerini yazar. Anadolu putperestleri dedigi Turk-
menlerin Haydar'1 k1ble ve mescitleri tamd1klanm,
onu mabutlan sayd1klanm anlatir. Baz1 Osmanh kay-
naklarmda ve hatta italyan gezginlerin notlannda
benzer g6ru9ler ileri suru1Ur 175 Tarikat yanhlan, ba$-
Ianna ta<; denilen Haydari sank sararlar. Ta<;, beyaz
bir tulbent uzerine sanlan ve yukanya dogru gittik-
<;e sivrilen oniki dilimli kirm1z1 bir kavuk bi<;iminde-
dir*. Bu ba9hg1 kullananlara Osmanhlar, k1z1lba9,..'.
* Haydarl tar;, XVI. Yiizy1l balarmda iyice yaygmla1r. Ve-
2236
ad1 verirler. Anadolu k1z1lba9lan, adak ve armagan-
larla Erdebil'e, eyhlerini ziyaret ic;:in akarlar. Tari-
kat merkezinde Anadolulularm oturdugu bir mahal-
le meydana gelir. Medine'de Peygamber'in tiirbesi-
ne degil de, neden Erdebil'e gidersiniz,, sorusunu,
Anadolu k1z1lba9lan, Biz oliiye degil, diriye gideriz,,
diye yamtlarlar.

SiLAH USTASl $EYH HAYDAR

$eyh Haydar, babas1 Ci.ineyt gibi, bir devlet kur-

ma amacmdadir. Miiritlerini silahlandirmaya ozen
gosterir. Akkoyunlu resmi tarihi,;:iye gore, Haydar, si-
lah yap1mc1s1dir. Ba9ka ustalarm yard1m1 olmaks1zm
m1zrak ucu, zirhh gomlekler, k1hQ ve kalkan yapar.
Tekkede silah depo eder. Erdebil'de kam19 kalem
yerine, k1hi,;:lar goriiliir". Sava9 ii,;:in gerekli kaynak,
<;erkes iilkesine yap1lan akmlarla saglamr. Uzun
Hasan'dan sonra Akkoyunlu tahtma i,;:1kan Yakup,
Haydar'm kaymbiraderidir. Yakup'un yarhg1 uzeri-
ne $irvan9a:h, Demirkap1 CDerbentJ gei,;:idinden Hay-
dar ve miiritlerinin gec;:i9ine istemeye istemeye izin
verir. <;erkez Ulkelerine gazaya giden miiritler, Ana-
dolu'nun yoksul insanlandir. Giyimleri kotudur, ki-
misinin ati, kimisinin silah1 yoktur. Aralarmda bey
sm1fmdan ancak birkaQ ki9i bulunur 176 . Haydar'm ilk
<;erkez seferi (1486), ba9anyla sonuc;:lamr. K1z ve er-
kek guzel <;erkez tutsaklar, miiritlere payla9tinlir.
Ertesi y1l yenilenen ikinci <;erkez seferi de bol gani-

nedik kaynaklarma gore, :italyan tticcarlan bu donemde, Ha-

lep lizerinden kervanlarla klZllba~lara ('.Ok miktarda klrffil-
Zl bez satma f1rsat1m bulurlar. $ah Tahmasp doneminde, ya-
ni XVI. Ytizy1l ortalarma dogru, Haydari tac kullamm1 sey-
reklei;;ir. XVII. YUzy1lda ancak Safevl ailesine pek bagh su-
filer bunu tairlar. ama k1z1lba~ ad1 yaar. $ah :ismail'e
kari;;r savaan Ozbek Sultam $eyban'm sunni askerleri ise, ye-
t;il ballk ta;.nr. Bu ytizden onlara <1yeilba~ ad1 verilir.

2237
met getirir. $eyh Haydar, kendine ait koylerden ver-
gi almaz, ganimet ve armaganlarla gec;:inir. Erdebil
9eyhi, paylarma du9en ganimet gelirleriyle mi.iritle-
rinin silahlanmas1m ister. Ganimetin bir b6liimi.i de
Akkoyunlu Sultam Yakup'a yollamr. Ne var ki, Hay-
dar'm Anadolu'dan akan Turkmenler ile artan guci.i,
Akkoyunlu saraymda korku yaratir. $eyhin giiciinii
Anadolu'dan almasm1 iyi degerlendiren Akkoyunlu
ileri gelenleri, Haydar'm Erdebil'den uzakla9tinlma-
sm1 ve Anadolu miiritleriyle baglantismm kesilme-
sini isterler. Onlem almmazsa hi.iyiik bir ayaklanma-
nm beklenebilecegini ileri si.irerler. Fakat ilk ad1mda,
bir itaat ve sadakat yemini ile yetinilmi9e benzer.
Tebriz'e c;:ag1nlan $eyh Haydar, kad1 huzurunda Kur'-
an iizerine baghhk yemini eder. Ne var ki, Erdebil'e
donen Haydar, babas1 $eyh Cuneyt'i 6lduren $irvan-
9ah'm Ulkesine sald1nr. $irvan9ah, Akkoyunlu Sul-
tam'mn vasali ve kaympederidir. Haydar ile ba9ede-
meyip bir kaleye kapanan $irvarn;?ah, damadmdan
yard1m ister. Gelen Akkoyunlu ordusu kar91smda
miiritler yigitc;:e sava9irlarsa da, $eyh Haydar bir ok-
la vurularak 6liir (1488) .

.)AH iSMAiL'iN HAPiS YILLARI

Ti.irkmen muritler iki biiyiik $eyhlerini yitirdik-

leri halde, c;:6ziiliip dagilmazlar. Haydar'm ogullann-
dan Sultan Ali c;:evresinde toplamrlar. Sultan Yakup,
tehlikeyi anlayarak Haydar'm lie;: oglunu CAli, isma-
il, ibrahim}, analan Alem $ah (Marta) ile birlikte
Fars'ta bir kaleye hapseder. Uc;: karde9 kalede 4,5 y1l
kahrlar. Fakat Sultan Yakup'un 6liimunden sonra
c;:1kan iktidar mucadelesinde Akkoyunlu prenslerin-
den Riistem Bey, Erdebil 9eyhlerinin askeri giiciinden
yararlanmak iizere, Sultan Ali ve karde9lerini ser-
best birakrr. Rustem, Sultan Ali sayesinde tahti ka-
zamr. Fakat bu tehlikeli yard.Imc1dan hemen kurtul-
2238
mak isteyen Rustem, Sultan Ali'yi oldiirtii.r Cl493).
K1z1lba9 miiritler, olduri.ilmekten kurtarmak i<;in Hay-
dar'm oteki iki oglu ismail ve ibrahim'i Erdebil'in
Anadolulular CRum) mahallesinde Dulkadir Ti.irkmen
toplulugundan bir kadmm evinde saklarlar. Safevi
Devleti'nin kurucusu ismail, o sirada heniiz 6 ya91n-
dadir. Sultan Rustem, Erdebil'de s1k1 bir aramaya gi-
n9ir. $eyh ogullarmm "$amlu Ti.irkmenlerinden
olan lalalan, yani atabeyleri Huseyin ile dedeleri"
Dulkadirh Abdal Bey, iki <;ocugu Hazar Gi.ineyindeki
daghk Gilan bolgesine ka<;1nrlar.

$AH iSMAiL'iN GOVDESi ANADOLU'DADlR

C::ocuklugu Gilan'm Lahican kentinde, Anadolu'-

dan ve 6teki yerlerden gelen miiritlerinin ziyaretle-
rini kabul ile ge<;en ismail, oniki ya9m1 tamamlaym-
ca Gilan'dan aynhr (1499}. U<;-be9 yi.iz mi.iridiyle Ha-
zar k1y1smda Erciivan'da k19lar. K19 o kadar $iddet-
lidir ki, ku9lar soguktan u<;amay1p yere dii$erler. is-
mail, mi.iritlerine kardan bir kale yapt1nr, i<;ine adam-
lar yerle$tirir. KI$, bu kardan kaleyi fetih talimleriy-
le ge<;er. ismail, Erciivan'dan Anadolulu mi.iritlerine
haber salar, Erzincan'da toplanmalanm ister. Ismail,
dii9mam Akkoyunlulann herhangibir engellemesiyle
kar$Ila$madan rahathkla Hazar k1y1smdan Erzincan'a
ula$Ir. Osmanh Ulkesinden de $eyhlerinin buyrugu-
na uyan boli.ik boli.ik Tiirkmen, Erzincan'a akar. Us-
taclu, $amlu, Rumlu,, adh S1vas, Amasya, Tokat b61-
gesinin <;ogu yerle$ik Tiirkmenleri ile Antalya b61-
gesinin Tekelu, Karaman bolgesinin Turgutlu, Tarsus
bolgesinin Varsak adh <;ogu goc;ebe Ti.irkmen oymak-
"' Safevi hliktimdarlan $ah !smail ve l;lah Tahrnasp'm ogul-
latrndan herbirinin lalas1 (atabey) ve eski l.)amanlarm ard1l-
lan say1labilecek bir dedesi vardi. Anadolu'daki Ttirkmen go-
cebe ve koyltilerlnin dinsel yal.)arnlarmda da dede unvanb
kiiler egemendir.

2239
tan, Erzincan davetine ilk ko!?an topluluklar olurlar.
Mora'da ugraan ve ic; s1kmtllar ic;inde bulunan Os-
manh Sultam Bayaz1t II., ona ait reayamn bu toplu-
.ca goc;iine pek bir$ey yapamaz. Osmanh Devleti gi-
bi, Alaiiddevle'nin Dulkadirh Beyligi de reayasm1 yi-
tirmeye kay1ts1z kahr. 0 siralar Mara$. Elbistan ve
Harput bolgesindeki Dulkadirh Beyligi, Kayseri'ye
dogru Pmarba1 bolgesine ve Yozgat c;evresine yay1-
Jrr. Timur'un Kara Tatar denilen Anadolu Mogolla-
nnm onemli bir boliimiinii Orta Asya'ya goc;iirmesi
,iizerine bo$alan Yozgat ili ile S1vas ve Kayseri'nin
baz1 yorelerini kapsayan Boz-ok bolgesinde geniler.
Boz-ok'u Dulkad1rll oyrrtaklan doldururlar. Goc;ebelik-
ten yerleiklige dogru ilk ad1mlanm atan bu Boz-ok
Tiirkmenlerinin c;ogu, f?eyhlerine giderler. Prof. Fa-
ruk Sumer, Anadolu k1z1lbai=;lanmn Erzincan'da eyh-
lerinin c;evresinde toplanmalanyla bai=; ve govdenin
birletigini,,, artik harekete gec;ilebilecegini soyler177

.KIZILBA$ DEVLETiNiN KURULU$U

Erzincan'da toplanan klzllba$ askeriyle Ismail, ilk

seferini dedesi Seyh Ciineyt ve babas1 Haydar'm ocii-
nii almak ve yoksul miiritlerine bol doyumluk sagla-
mak ic;in Sirvan iizerine yapar. ismail'in yedi bin k1-
zllba askeri, $irvanah'm c;ok daha giic;lii ve bak1m-
1I ordusunu bozguna ugratir (1501). Kac;;maya c;ah-
:?an $irvan$ah oldiiriiliir. K1zllba askeri, savatan
once bir agacm altma topluca koyduklan heybe ve
-<;:1kmlanm el siiriilmemi$ bic;imde kolayca bulurlar.
Bu yengi iizerine ismail, Anadolu askeriyle Azerbey-
can' da genii:;lemeye yonelir. Akkoyunlulara vezir ve-
ren Tebriz'in Kec;eci ailesinden birini kendine vezir
yapar. Fakat bir devlet kuruculuguna eril?meden on-
-ce, Akkoyunlu sultanlanyla hesapla~mak gerekir. ik-
tidar kavgas1 veren iki Akkoyunlu prensi Elvend ve
Murat, Baba Hayrullah adh bir derviin c;abalar1yla
:2240
ban yaparlar ve Akkoyunlu Ulkesini aralarmda pay-
la1rlar (1500). Giineydogu Anadolu'daki eski Akko-
yunhi yurdu ve Azerbeycan Elvend'e kahr. Murat ise,
iki Irak, Fars ve Kirman'1 ahr. ismail, ilk sava1 1501
yazmda Nahc1van c;evresinde Elvend'e kar1 verir.
ismail'in Ialas1 Hiiseyin Bey ile dedesi Abdal Bey,
oteki Anadolu Tiirkmen efleriyle birlikte, bu savaa
katihrlar. Say1ca ve silahc;a iistiin Akkoyunlu Elvend
ordusu yenik duer. Azerbeycan, Erdebil eyhinin
olur. ismail Tebriz'de ahhk tahtma oturur, Oniki
imam adma hutbe okutur, para bastinr. Boylece Sa-
fevi Devleti resmen kurulmu olur (1501). Lala Hii-
seyin Beylerbeyi, Dede Abdal Bey korucuba1, yani
hassa ordusu komutam yap1hr. Anadolu'nun oteki
Tiirkmen beyleri de devletin ba gorevlerine getiri-
lirler. Karakoyunlu ve Akkoyunlulardan sonra, Sa-
fevi Devleti, bolgede kurulan iic;iincii Tiirkmen dev-
leti olur. Devletin askeri giicii, Anadolu'dan akan
Tiirkmen savac;1lanyla siirekli beslenmeye dayamr.
Akkoyunlu Elvend ve Dulkadirh Alaiiddevle, Ana-
dolu'dan beslenme yollanm kapatmaya kalk1~mca,
$ah ismail, 1502 y1hnda yeniden Erzincan iizerine
yuriir. Elvend, Tebriz'e ve oradan Bagdad'a kac;ar. is-
mail, Dulkadirh iizerine de asker yollamia ve Erde-
bil'e goc;u yasaklayan Alaiiddevle'yi cezaland1rm1a
benzer. Bir mektup yazarak Osmanh Sultani Baya-
z1t'tan da atalannm miiritlerinin iran'a gelmesine izin
verilmesini rica eder. Anadolu'dan k1zllba Tiirkmen
ikmali, yeni devlet ic;in bu olc;iide yaamsald1r.
$ah ismail, Erzincan ve c;evresinde toplad1g1 ye-
ni Anadolu askeriyle bu kez, iki Irak, Fars ve Kir-
man'a sahip Akkoyunlu Sultam Murat uzerine sefer
yapar. $ah ismail'in kulland1g1 12 hayvanlI Orta Asya
Turk takviminin diliyle Tonguz y1lmda C1503) Sul-
tan Murat agir bir yenilgiye ugrar. Sah, Bati iran,
Fars ve Kirman'1 kazamr. Anadolu Tiirkmen beyleri,
bu eyaletlere va.Ii atamr. iki yengi iizedne Akkoyun-
5121 2241
Ju Tiirkmen ~fleri de oymaklanyla birlikte $ah is-
mail'e katihrlar. Avi?ar oymagmdan Mansur gibi ba-
z1 Akkoyunlu beyleri, k1z1lbaq tacm1 giyerek ismail'-
in hizmetine girerler.

ANADOLU TURKMENi $AHINA GIDER

Sah ismail'in eline ge<;en iran'da halkm c;ogun-

lugu siinnidir. Dinsel bir ideoloji ugruna sava9an ve
fetihler yapan $ah ismail, k1zilba9hg1 iran halkma
empoze eder. G6runii9e gore, gerektiginde terorden
ve topluca cezalandirmadan ka<;mmaz. Terore daya-
11 fetih, fatihlerin Anadolu'dan siirekli sava<;I sagla-
malanm gerektirir. Osmanh kaynaklan, selamun-
aleykum,, yerine ah,, diyen Anadolu Tiirkmenleri-
nin iran'a goc;e can att1klanm yazarlar. Yavuz Se-
lim'e sunulan bir dilek<;ede oyle denilir:
.. i9de bir zaman geldi kim Rum memleketinin
halkmm c;ogu Erdevil olup kafir oldu".
Sultan Selim'in gazalanm oven bir yap1t, $ah'm
Anadolu'da c;ok muridi bulundugunu, tum vilayetle-
rin $ah yanhs1 oldugunu soyler:
$imdi Rum i<;re miiridi c;ok diiriir
Ana meyletmez vilayet yok diiriir
Muritler, surekli iran yolunu tutarlar. Kendisi de
iranh bir aileden gelen Roca Saadeddin, Etrak-1 bi-
idrak dedigi ak1ls1z Tiirkler,, in <;oluk c;ocuklanm,
vanm yogunu $ah yoluna feda edi!;;lerinden ve gii-
cii olanlann bol armagan ve adaklarla ziyarete gi-
diinden yakmir. Kemalpa9azade, iran' a go<;u daha
gen;ek<;i ac;1klar ve Osmanh iilkesinde reaya olanm,
$ah ismail Ulkesinde beylige yiikseldigini ileri su-
rer:
.. Yerlerinde raiyet idiler. Anda vardllar devlete
girdiler ve esbab-1 evket-i tekmil ettiler. 01 taifenin
kalam dahi terk-i diyar etmek istediler. Oli.isu dirisi-
2242
ne yiiklenip ciimlesi c;:1kub gitmek istediler. Beyt-i
Tiirki limiiellifihi*:
Tiirkler terk edip diyarlarm
Sattilar yok bahaya davarlarm,, .
.,omrunde ve diyannda kenduye kimse adem di-
meyen bikarlar tuman begleri olup hadden ziyade iti-
bar buldular. i$iden c;:1kt1 gitti.... Yerinden aynlup
yurdun terkidiib c;:iftin c;:ubugun dag1ttl .....
iran'a goc;:ten etkilenen Osmanh ve Dulkadirh
ctevletleri, goc;:u onlemek ic;:in onlemler ahrlar. Dste-
lik Dulkadirh Alaiiddevle, kukla bir Akkoyunlu pren-
sini tahta oturtarak Diyarbakir, Mardin b6lgesini ele
ge<;irme c;:abasmdadfr. Dulkadir askeri ile, Akkoyun-
Iu prensi Zeynel'i Diyarbak1r'da tahta oturtur. Arna
Akkoyunlulann gii<;:lii oymaklanndan Musullu Tiirk-
menlerinin ba$1 Beylerbeyi Emir, me$ru Sultan El-
vend adma Zeynel'i kentten <;akanr. Ne var ki, artan
Dulkadir bask1s1 karf?1smda Musullu oymagi ve Emir
Bey klz1lba$ tac1m giyer ve Sah ismail vasali olur.
Sah, 1ran'a Turkmen go<;:iinu engelleyen ve ken-
dini dogal mirasc;:1s1 sayd1g1 Akkoyunlu eyaletlerine
goz diken Dulkadirh iizerine yiiriir. ilgin<;:tir ki, Sah
ismail, Dulkadir'a seferini ah$1lagelen Van-Diyarba-
klr yolu i.izerinden yapmaz. Erzurum-Erzincan yolu-
nu sec;:er. Osmanh srn1nnda bir sure bekler ve Os-
manh Ulkesinden gec;:i$ izni alarak Elbistan'a yiiri'tr.
Arna<;:, daha onceki Erzincan ziyaretlerinde oldugu
gibi, Anadolu'dan Tiirkmen dev$irmektir. Arna bu kez
Osmanh uyamktir. Kemalpa$azade, Osmanll yoneti-
"' Yazarm Tilrkce beyti.
"'* Tebriz'de bulunan !talyan tiiccari da, 9ah'm adamlannm
Anadolu'dan geldigini yazar. Demek ki, gociln niteligi bir ya-
bancmm bile kolayca farkedebilecegi Olcilde carp1c1d1r: Teb-
fizde kald1g1m silrece, illkenin her yanmdan, ama ozellikle
Anadolu, Tiirkiye ve Karamandan insanlar siirekli olarak
onun bayrag1 altmda toplamyordu (Zikreden: Prof. F. su-
mer, Safevi Devleti'nin KurulUU, s. 18).
2243
cilerinin $ah'm oyununu bildiklerini ve bu kez oyu-
nu bozduklanm yazar :
Diyarbekr i<;inden dahi gitse olurdu. 01 yoldan
da maksuda vusul bulurdu Camacma ula$ird1), amma
yerinden depreniip bir ta$la iki ku~ vurmak istedi.
Bahane ile gelip Serhadd-1 Rum'da bir zaman tur-
mak istedi. Ta ki Anatoli'nin k1zilba121 vesair evbaI
Cayak tak1m1) ol em-i bezm fitnenin Co fitne mec-
lisinin mumunun) kenara geldiigiin duyub her ta-
raftan yanma cem' oluna. Siivari piyade bende ve
azade Ckole ve ozgiir) her kande varsa alet-i rezm-
le Csilahlanylal azm ide, vara kendiniin hagmeti ar-
tup ziyade evket bula. Amma umdugun bulmad1,
ol didiigii i olmad1 ve i<;inde k1zilba$ olan vilayetle-
rin raiyetleri boyunlamp biribirlerine merbut olmu~
du.

ANADOLU'DA KIZILBA$ AYAKLANMALARI

Osmanh, nehir ve kara ge<;:i yollanm tutarak

Erzincan'a Tiirkmen ge<;:iini sm1rlam1a benzer. Pa-
diah Bayaz1t II.'den ge<;:i izni alan $ah, Dulkadir
illkesine yiiriir. Dulkad1r oymaklan dag1hr. Alaiid-
devle daglara ka<;:ar. Ne Osmanh, ne de Memluk dev-
tetleri Dulkadirh'nm yard1m <;:agnlanm yamtlar.
Sah, Harput ve Diyarbakir'1 Safevi Devleti'ne katar.
Musullu Emir Bey'i miihiirdan yapar ve Diyarba.kir
eyaletini Ustaclu Tiirkmenleri beylerinden Muham-
med Han'a verir. Muhammed ve karde12i Karahan,
Akkoyunlulara benzer bi<;:imde, bolgedeki kii<;:iik bey-
liklerin ba12mdan Kurt beylerini uzaklatinp Tiirk-
men beylerini getirme politikas1 izlerler. Muhammed
Han, aynca Dulkadirh beylerle sava12lar verir. Dul-
kad1rh beyinin dart oglunu oldiiriir. Bu sirada $ah
tsmail Bagdad'a girer. Bagdad'1 ve Ba.ti iran'1 da alan
isrnail, Cihan-$ah ve Uzun Hasan gibi, Horasan eya-
letini ele gei;:irmeye yonelir. Horasan fethinde, Ka~
2244
 rakoyunlu ve Akkoyunlu hi.ikiimdarlan ba!]ans1zhga
ugrad1klan halde, $ah, Horasan'1 kazamr. Ozbek
Seyban Han'm ye!]il sank takt1klarmdan ye!]ilbag"
denilen askerlerini, k1z1lba9 bozguna ugratir (1511).
Sah ismail, eski Turk gelenegine uygun bic;imde Oz-
bek Ham'mn kafatasmdan kendine kadeh yapt1nr.
Boylece Safevi ulkesi Firat'tan Orta Asya'da Ceyhun
nehrine de gin uzamr*. Osmanh illkesi dahi aym ytl,
ic; ayaklanmalar i<;:indedir. Ulke, tum Anadolu'nun
Safevi Devleti'ne katilmas1yla sonuclanabilecek sar-
smtllara ugrar. $ahkulu'nun Antalya bolgesindeki
k1z1lba9 ayaklanmas1, Osmanh tarihini incelerken g6-
receg1miz i.izere, neredeyse Anadolu'nun Osmanh
Devleti'nin elinden c;1kmasma yol ac;ar. Prof. Faruk
Sumer, Baba Sahkulu*" ayaklanmasm1, hakh olarak
1240 y1lmm bi.iylik Baba ishak ayaklanmas1yla kar-
!]1la9tinr. -Ostelik bu kez, Selr;uklulardan farkh ola-
rak, eyaletlerin ba9mdaki Osmanh gehzadelerinin kI-
zilba9larla birlegtikleri gorillur. Karaman V alisi Seh-
zade Sehin9ah, k1z1lba9 olur. Osmanh ordulanm iis-
tiiste yenilgilere ugratan Tekeli Ti.irkmenleri, $ahku-
lu'nun olmesiyle ba9anya ulagamazlar. 15 bin Tekeli
Tiirkmeni iran'a go<; eder. Arna Sah ismail halifesi
Anadolulu Nur Ali, S1vas, Tokat, Amasya ve Gorum
k1z1lba9lanm ayakland1nr. Amasya'daki Osmanh
!]ehzadesi Murat, k1z1lba9 olur, torenle tac; giyer. To-
kat kenti ayam $ah ismail adma hutbe okutur. $eh-
zade Murat, 10 bin k1z1lba9 ile Kazova'da Nur Hali-
fe ile birle9ir. Nur Halife, S1vas, Tokat ve Amasya
* OsmanlI-SafevI sm1n, S1vasa bagll Susehri'nden gec;er, on-
dan sonra F1rat'1 izlemek uzere Memlftk-Safevi sm1n baslar.
Divrigi, Darende, Malatya, Ayntap MemlUklerin, Kemah ka-
lesi ile Harput ve Urfa da Safevilerin smir kentlerini mey-
dana getirir. .
"* Yandaslan gahkulu'na da Baba derler. Prof. Sumer, ba-
ba'nm eski ata deyisinin yerini ald1gm1 ve dedelerin bas1
anlamma btiyilk bir dinsel unvan olarak baba sozctigtintin
kullamld1g1m diiilniir (Safevi Devleti'nin KurulUU, s. 32).
2245
kiz1lba$larmm onemli boliimiinii iran'a gotiiriir.
K1z1lba$ ayaklanmalan ve Safevi Devleti'nin Ana-
dolu'da geniljlemesi, Yavuz Sultan Selim'in ac1mas1z
teror uygulamas1yla engellenebilir. Caldiran yengi-
si, Dogu Anadolu'yu Osmanh'ya at;ar. Fakat boylece
ba$layan Tiirkiye-iran sava$lan, yiizlerce y1l surer.
Siirekli iran sav~lan, yalmz Dogu Anadolu'nun de-
gil, bir ol<;iide bu seferlerin sonucu saytlabilecek bii-
yiik Celali ayaklanmalanyla Anadolu'nun biiyiik bir
boliimiim1n gerilemesine :;ml ac;ar*.
"' Bu bi:iltimde yalmzca Osmanh tarihinin d19mda kalan Ana-
dolu Tilrklerinin tarihi incelenmektedir. Bu nedenle, Anado-
lu'da k1z1lba9llgm yay1lmas1, k1z1lba9 ayaklanmalan ve iran'a
gocler gibi olaylarm sosyo-ekonomik nedenleri uzerinde dur-
madrk. Bunlan Osmanll Turkleri boltimiinde ac1klamaya ca-
llacag1z. Bir iki kelimeyle :;;imdiden :;;u soylenebilir: K1z1lba:;;-
hgm sosyo-ekonomik kokenleri i;e9itlidir. Antalya bolgesinde
eski Tiirkmen beylerinin ufak bir timara sahip sipahi duru-
muna dii:;;iiriilmesi, tistelik bu t1marlarmm da elden almmas1,
onlan k1z1lba tacm1 giymeye iter. Safevi hizmetinde bunlar
yiiksek mevkilere gelirler. Boz-ok, Canik vb. gibi Orta Ana-
dolu bolgelerinde ise, XV. Ytizy1lda gocebe oymaklarmm yer-
leiklige geci:;; siireci goriiliir. Arazi t1mar olarak oymak bey-
lerine verilir, oymag1 meydana getiren aileler, yerle:;;ik ya:;;a-
ma topraga bagh reaya statiisiiyle ilk ad1mlanm atarlar. Serf-
le:;;meye kar91 bir tepki olarak, bu eski gocebeler, k1z1lba:;;h-
ga yonelirler. Prof. Siimer'in de belirttigi iizere, ~ah ismail'in
yanma gidenlerin cogunlugunu yerle:;;ik ya:;;ama ilk ad1mlanm
atan bu Boz-ok Tiirkmenleri meydana getirir (Safevi Devle-
ti'nin Kuruluu, s. 19). Dogu Anadolu'nun biiyiik gocebe Tiirk-
men oymaklarma gelince, siinni OsmanlI ve Timurlu bask1s1
arasmda s1k1:;;an ve siirekli sava:;;lar icinde bulunan bu oy-
maklar, eski kabile dayam:;;masmm hayli zay1flad1g1, savac1
beylerin ce:;;itli oymaklardan oluturdugu yapay siyasal kuru-
lu9lard1r. Nitekim bu yapay oymaklar, genellikle kurucu sa-
va:;;c1 beyin ad1m ahr. Kabile ve akrabahk baglarmdaki co-
mlme, bu yapay oymaklan gev:;;ek kurululara donti:;;tiiriir. KI-
mlba:;;hk gibi giiclti ve :;;amanist geleneklerle az cok bagdaan
bir dinsel ideoloji, yapay oymaklarda yeni bir dayam:;;ma ve
bagl!hk ogesi olarak elverili bir zemin bulur.

2246
SAR iSMAiL DEVLETi, TURK DEVLETIDIR

Safevi Devleti, Onalti Turk devleti arasmda yer

alan Gazne ve Hindistan Babiir !mparatorlugu'ndan,
hatta iran Buyllk Selcuklu Devleti'nden daha cok
Tllrk devletidir. ilk iki devlette, Turk kokenli y0ne-
tici asker tabaka, kIBa siirede yerlilerce oziimlenir:.
iran Selcuklu Devleti ise, Farsca dili, iranh katip $1-
rufmm devlette oynad1g1 on planda rol ve gocebe
Turk ogenin uclara suriilmesi nedeniyle, Tiirk oge-
den c;ok iranh ogenin agir bastig1 bir yap1ya sahip-
tir. Buna kar~1hk Safevi Devleti'nde, Anadolu'dan
surekli gocler nedeniyle, iran'da Turk oge en biiyiik
yogunluga ula$ir. Ostelik bu kez Ti.irk oge, yonetici
durumdadir. iranh katipler, onemsiz mali gorevlerle
yetinme durumunda birak1hrlar.
Devlette Tiirkce onemli bir rol oynar. iran ve
hatta Anadolu Selcuklu divamnda Tiirkce herhangi-
bir belgeye rastlanmaz. Tiirkmen devleti Karakoyun-
lular ac1smdan da durum farkh degildir. Osmanh
muttefiki Orta Asya 6zbek hanlanndan Istanbul'a
yollanmI$ Turkc;e mektup yoktur. Ancak Akkoyunlu
prenslerinin birkac Tiirkce mektubu bulunur. Safe-
vilerqe ise, Tiirk<;:e, resmi yaz1$malarda daha fazla
kullamhr. Safevi saraymm Isfahan'a ta$md1g1 za,.man-
da bile, resmi dil Tiirkcedir. Sarayda <;ukurova Tiirk-
JUenlerinin varsagilan dinlenir, Fuzuli ve Nevai gibi
biiyiik Turk ~airlerinin divanlan okunur. Sultanlar
ve beyler, Tllrkce lliir yazarlar. K1z1lba~ Turkler"
arac11Igiyla Anadolu ve iran halk kiiltiirii kayna$Ir.
Koroglu Destam, iran Tiirklerinin de destam olur ve
onlar arac1hgiyla Hazar otesi Tiirkmenlerince de ta-
mmr ve sevilir. Dede Karkut destanlan benzer bicim-
de yaYJhr. <;ogu iran'da meydana gelmii? iran halk
romanlan, Anadolu'da benimsenir. Bu gozlemleri ya-
pan Prof. Faruk Sumer, !;?U sonuca vanr:
Safevi Devleti, gerek dayand1g1 ziimre, gerek
2247
devlet te~kilati ve kiiltiir bak1mlarmdan kendisinden
once aym ulkedeki Turk devletlerinden farks1zdir ve
hatta belki onlarm baz1lanndan daha fazla. Turkluk
nitelikleri tair" 178 .

DOGU ANADOLU'DA TURK OGE AZALIR

Ne var ki, Anadolu'dan iran'a akan Turk ogeye

dayanan bu iran Turk Devleti, Dogu Anadolu'da Turk
yogunlugunun azalmasma yol a<;ar. Gorduk ki, XI.
Yuzy1ldan Mogol doneminin sonlarma degin, Anado-
lu, Iran ve Orta Asya'dan akan Tiirkmen goc;:leriyle
beslenir. XIV. Yiizy1l ortalarmda Orta ve Dogu Ana-
dolu'da bir<;ok Turkmen beylikleri ortaya <;1kar ve
Turkmen donemi balar. Fakat yine aym tarihlerde
Turklerin Dogudan Batiya olan go<; yonu, Batidan
Dogu'ya doner. ilk go<;, Mogollann Diyarbakir eya-
leti yoneticisi Oyrat Ali Padiah'm 1336 y1lmda Do-
gu Anadolu yorelerindeki kalabahk Turk ve MogoI
oymaklanm peinden surukleyerek iktidan almak
uzere iran'a gitmesiyle balar. Bu iktidar kavgasm-
rla, Mogollarm Anadolu'daki son genel valilerinden
Celayirh Hasan ve eski valilerden Demirta oglu c;o-
banh Hasan da, Anadolu Turk ve Mogollanm iran'a
gotururler. Dogu Anadolu'da kurulan Karakoyunlu
ve Akkoyunlu devletleri, iran yonunde genilerler.
Bakenti ve devletin agirhgm1 iran'a tairlar. Agirhk
iran'a kaymca, Turk oymaklannm Anadolu'dan ira-
n'a go<;ii zorunlu olur. Ornegin XIII. Yiizy1lm orta-
larmda Mara ve Elbistan bolgesinde yogun bi<;imde
rastlad1g1m1z Aga<;-eri'lerden onemli gruplar, iran'a
goi;erler. Hatta Karakoyunlulann iki temel oymagm-
dan biri olan Baharlu'larm onemli bir bolfunu ilkin
Horasan'a, oradan da Hindistan'a giderler. Bununla
birlikte, Anadolu'dan Doguya en buyuk go<;ler, Sa-
fevi Devleti'nin kuruluf?uyla gerc;eklegir. Osmanh'nm
engelleme giriimlerine karm, Anadolu'dan iran'a
2248
go<; sfueklilik kazamr. XVllI. Yuzy1l baglannda dahi,.
belgeler, bu go<;;:lerin surdugunu gosterir. Sonuc;, Do-
gu Anadolu'da Turk ogenin gerileyigi olur. Yavuz
Selim ve Kanuni SUleyman gibi kudretli Osmanh pa-
dil]ahlarmm klz1lba11hk gerekc;esiyle Turkmen'e kar-
~1 teror politikas1 izlemeleri ve feodal Kurt beylerini
siinni diye desteklemeleri, etnik yap1daki Turkmen
aleyhindeki geligmeyi pekigtirir. Bu feodal beylikler-
deki bin;ok Turkmen age, Turkc;eyi unutarak ozum-
lenir.

ONCE BAT! ANADOLU TURKLE$iR, iSLAMLA$IR

Dogu Anadolu'da hiristiyan oge de, BatI Anado-

lu'ya gore onemli bir azmhk olarak kahr. Gerc;i bir-
c;ok yerde Turk-islam niifusun art11?1yla ve yerli hI-
ristiyanlarm islamiyeti kabulUyle, Tiirk-islam nufus
c;:ogahr. Ornegin Cukurova, XIV. Yuzytla degin ya-
9ayan bir Ermeni Kralhg1'mn merkezidir. Fakat XII.
Yiizy1l baglarmdan beri s1k s1k Turkmen akmlanrun
ve yerlegmelerinin goruldiigii bir b6lgedir. Ermeni
Devleti'ni himaye eden iran Mogol Devleti'nin y1k1h-
I ve Memluk genilemesi, Cukurova'da Turkmen
yogunlamasm1 art1nr. Cukurova, Dc;-ok Turkmenle-
rinin yurdu olur. XV. Yiizyilda bOlgeden gec;:en Fran-
s1z elc;isi de la Broquiere, <:;ukurova i<;:in Bu c;ok
giizel memleket, deniz ile daglar arasmda olup ta-
mamiyle Turkmenlerle meskundur. Buniar i;ok guzel
insanlar olup c;ad1rlarda otururlar,, * der. Ramazan-

* Frans1z elcisi, Dulkad1rogullan'na bagll 30 bin kadm siiva-

rinin varllgmdan soz eder. Bunlar erkek gibi silah ta~ay1p sa-
va;;nrlar. Yine bu gezgine gore, Tlirkmen kadmlan <;ok guzel
ve iffetlidir, ama erkcl{ten kac;mazlar. Tiirkmen ve h1ristiyan-
larm kar~1bkh k1nm, yagma ve tutsak alma olaylarma kar-
~m. dinsel ho~gi:iril ic;inde olduklan belirtilir. Frans1z eli;isi-
ne gore, Adana Ttirkmen Beyi Ramazanoglu'nun anas1 Rum-
dur ve oglunu vaftiz etmitir. Karamanoglu da vaftiz edil-
2249
<>gullan'na. ait onemli vakfiyeler de, Ermeni Devleti
y1k1hp bOlge Turk yonetimine gec;tigi zaman, nill'us
~gunlugunun Ti.irkmenlerden olu~tugunu ve yer ad-
Iannm c;okta.n Tiirkletigini kamtlar179 Bununla bir-
likte, Kuzey Karadeniz bolgesinde Rum ve h1ristiyan
nill'us varhgm1 korur. XVI. Yiizy1l Osmanh sayim-
la.nna gore, Trabzon'un 199 koyundeki 13730 ailenin
1094'ii islam, 12632'si hiristiyandir. Giresun-Rize ara~
smda Rumca konu~n yogun hiristiyan niifus vardl.r.
XX. Yiizy1l bamda dahi Giresun'da hiristiyan niifus,
islAm nufusu aar. Van, Erzincan, Erzurum, S1vas bOl.,
gelerinde kalabahk Enneni koyleri vardir. Dogukarahi~
sar'da ve daha az olc;iide Nigde ve Kayseri'nin baz1 ke-
simlerinde Rum bolgeleri goriihir. ilginc;tir ki, Batl
Anadolu'da XIV. Yuzy1l ba~larmda niifusun hemen
hemen tamam1 Rum ve hiristiyan olan kentler, XVI.
Yiizyll balannda tam Tfuk ve islAm kentlerine do-
numU.$ bulunurken, c;ok eskiden beri Selc;uklu ve Da-
ni!lmendli egemenliginde bulunan Dogu Anadolu
kentlerinde hiristiyan nufus sayi iistiinliigunii surdii-
riir. Prof. Omer Lutfi Barkan'm 1520-1530 ylllan. Os-
manh kay1tlarma. dayanarak hazrrlad1gr tabloya go-
re, ornegin Bursa'da 6165 islam aileye kar~m. ancak
69 hiristiyan aile vardir. S1vas'ta ise, 750 luristiyan,
261 islam aile bulunur. Tokat'ta 818 islam, 701 huis-
tiyan aile vardlr.

mitir (Zikreden: Prof. Osman Turan, Tilrk Cihan Hakimiye-

ti II, s. 152). Osman Turan, bolgeye yakm koylerdeki Serkis
oglu Kaya, Hac;ik oglu Arslan, M1g1rd1c; oglu Budak, Balyemez
oglu Serkis, Tomas oglu Subhan-verdi, Hildaverdi oglu Bogos,
Eymilr oglu Serkls, Tuti oglu Kumr1, Pulat-Qak1r oglu Serkis,
t.ikc;e oglu Agop, Hildaverdi oglu Ovanis gibi Tilrkc;e adll h1ris-
tiyanlar111 varllgma bakarak, Selc;uklularla Anadolu"ya gelen
Tfirk oymaklarmm Ki.ic;ilk Ermenistan'da yapay bic;imde h1-
ristiyanla:;?mas1 olas1llg1 iizerind e durur (Belleten 45, s. 67-71).
Bu gt.iril~. yalmzca bir tahminden ibarettir. Arna dil ve ad
baklmmdan, as1l Ermenilerin c;ok daha biiyUk t.ilc;tlde Tfirk-
le~tikleri ve islamla~t1klan ac;1kt1r.
 <;ok eskiden beri islamiyetin etki ve egemenlik
a.lam icinde bulunan Dogu Anadolu'nun Turkle~mesi
ve islamlaf}mas1 sureci yavafi giderken, Turkmenle-
rin XIII. Yiizy1l sonunda girdikleri ve beylikler ku~
duklan Bat1 Anadolu'daki eski Bizans a.ra.zisi c;;ok c;;a-
buk Tiirkleir ve islamla~1r.
$imdi Bat1 Anadolu'daki bu Tiirkle~me siirecini
ve Bizans arazisinde TU.rk beyliklerinin kuruluunu
incelemeye c;;ahalrm.

2251
 vm - BATI ANADOLU'NUN TORKLE~MESl

DEVLETiN <;OKMESi, TURKMEN'E Y ARAR

Selr;uklu Devleti, en guc;h.i doneminde Batida

genilemeye yonelmez. Bizans ile ittifak1m silrdiiriir.
Boylece 1211 antla$mas1yla <;izilen s1mr degi$mez. Kas-
tamonu, Kiitahya, DenizJi Selc;uklu'ya kahr, daha ote-
si ise, Bizans iilkesidir. Uc; Tiirkmenleri her firsatta
Bizans arazisinde geni!?Iemeye c;ah1rlarsa da, giic;IU
merkezi devlet, ug sava1?c;1lanm yanm yuzyil disip-
lin altmda tutmay1 ba$anr.
Bu tablo, 1260'lardan sonra degimeye ba~;dar: Ye-
niden Istanbul'u ele gec;iren Bizans Devleti'nin Ana-
dolu ile ilgisi azahr. Selc;:uklu Devleti, Mogol bask1s1
altmda giii;siiz diif?er. Sultan izzeddin Keykavus, uc;:
Tiirkmenlerine dayanarak MogollarJa mucadeleye gi-
ri$ir. Bu yeni koi:?ullar nedeniyle, Tiirkmen topluluk-
lan, merkez denetiminden kopmaya ba$larlar: Kon-
ya Gi.ineyinde Toroslarda Ermenilere kar!?l sava$lar
veren Karaman Bey, 1260 ba$larmda kalabahk bir
Tiirkmen toplulugunun Sultan'dan hayli bag1ms1z
~efi olarak gozuki.ir. Denizli, Honas, Dalaman bol-
gesi Tiirkmenleri de Mehmet Bey adh ba~lrn bir Tiirk-
men $8finin liderliginde birle$irler. Denizli Beyi, Kon-
ya Sultam'm atlayarak dogrudan Mogol Ham'mn va-
sali olmay1 isteyecek olc,;:iide Konya'dan kopuktur.
Pervane, Mogol destegiyle, bu ilk onemli Tiirkmen
kan1khklarm1 yatItlnr. Karaman Bey, Ermenilerle
savata oli.ir. Denizli :Beyi, damad1 elde edilerek 61-
2252
diirilliir. Damat Ali, Sultan'1n vasali olarak Mehmet'-
in yerine gec;er (1262). Vezir Fahreddin Ali'nin ogul-
lan, fief edindikleri Afyon merkezleri olmak uzere,
Bat1 uc; bolgesinin beylerbeyligine atamrlar (1261).
Bat1da geni11 bir bolgedeki Tiirkmenin denetim altm-
da tutulmasmdan uc;larm bu buyiik emiri sorumludur.
Turkmen topluluklarmm baJ?mdaki ozerk l?efler du-
rumundaki smrr beyleri, uc;lann buyli.k emirine ki$i-
ael olarak bag1mhdirlar.

GERMiYANLILAR

Pervane duzeni uzun surmez. Pervane'nin olii-

muyle c;1kan kan$1khklarda, Karaman oglu Mehmet
Bey, bir Selc;uklu Sultam'mn golgesinde CCimri),
Konya'da iktidan alacak giicu kendisinde goriir
Cl273). Mehmet Bey, Cimri olay1 dolay1siyle ad1 ilk
kez gec;;:en E11ref ve Mente$e gibi ba$ka Tiirkmen top-
luluklanmn !]eflerinin de kablmas1yla Konya'ya gi-
rer. Uc;Iann buyuk beyi Fahreddin Ali ogullan, Ger-
miyanhlardan destek saglar. Germiyanhlar, Bat1 Tiirk-
menlerinin kendilerinden ayn sayd1klan bir goc;ebe
topluluktur. Bu toplulugun ad1 ilk kez Baba ishak
olaylan nedeniyle Malatya <;;evresinde gec;er. Malat-
ya Dogusundaki Potiirge ve Siro bolgelerine Germi-
yan ad1 verilir. Baba lshak ayaklanmasm1 bast1rmak
uzere, Sel<;uklularm Malatya Valisi Ali~ir oglu M-
zafferiddin, Kiirdan ve Germiyandan asker toplar.
Daha sonra Germiyan'a Kiitahya-Denizli bolgesinde
rastlamr. Oyle goriiniir ki, Sel<,;uklular, Bizans'm Tiirk-
men' e kan;1 Balkanlardan Menderes bolgesine Kuman
TD.rkleri getirm.esine benzer bi<,;imde, Bab Tiirkmeni-
ni dengelemek amac1yla XIII. Yuzyilm ii<,;iincu <;eyre-
ginde Germiyan toplulugunu Batiya go<;ururler. Gel-
dikleri bOlgeye ve ta~1d1klan bolgesel ada bakarak,
Cahen, onlarm Turkmen-Kiirt kan$1m1 bir topluluk
oldugunu diif?uniir. Aradan elli kusur y1l gec;tikten
2253
 sonra dahi, ibn Batuta'ya gore Tiirkmenler, Germi-
yanhlara. iyi gozle bakmazlar. Isparta <;evresindeki
Hamidogullan'ndan Golhisar sahibi bey, Denizli yow
lu iizerinde yol kesiciligh eden Germiyan oymakla-
rmdan korumak iizere ibn Batuta ve arkada9lanna
ath muhaf1zlar verir. Tiirkmenler, onlann .. Yezit so-
yundan oldugunu s6ylerler180 . i9te 1277 kan91khkla-
nnda u<;lann biiyiik beyi olan Fahreddin Ali ogul-
lan, Cimri ve Karaman Tiirklerine karI Germiyan
askerini <;1kart1rlar. Ne var ki, Tiirkmenle savaqta
Vezir Fahreddin'in iki oglu da oliir. Fahreddinogul-
1an'nm zay1flamasmdan yararlanan Cimri, onlara ait
Afyon bolgesinden bile Tiirkmen toplayarak Germi-
yan ile ikinci kez sava9ir. Cimri yenilirse de*, Ger-
rniyan giic;lenir. Konya Sultam ve Vezir Fahreddin
Ali ile sava9lar verir. Bu sava9lar sonucu, Fahreddin
Ali ogulJ.an zay1flar, Genniyan ise BatI ucunda ba9-
hca biiyiik gii<; durumuna ge<;er.
Toplulugun, Baba ishak Tiirkmenlerine karq1
Malatya bolgesinde buyrugunda savaqt1gr Sel<;uklu
komutam Ali9iroglu'nun ailesine baghhgrm siirdiirdii-
gu goniliir. Ankara K1z1lbey camiindeki 1299 tarihli
bir yaz1t, Sel<;uklu Sultam Alaaddin'e bagh Biiyiik
Emir Ali9iroglu Yakup'tan soz eder. Ankara sahibi
Sel<;uklu komutam Yakup Bey, aym zamanda, buyiik
.bir olas1hkla aralarmda akrabahk ili9kisi bulunma-
yan Germiyan toplulugunun <la 9efidir. Afyon'daki
uc; biiylik komutam Fahreddin Ali soyunun zay1fla-
mas1, Germiyan'a dayanan Yakup Bey'i gu<;lendirir.
Mogol bask1s1 altmdaki Afyon'un Fahreddin Ali ogul-

"' Clmri olaylarmda Vezir Fahreddin Ali, Denizli Ttirkmenle-

rinin efi Ali Bey'in de yard1m1m ister. Denizli Ttirkmenleri,.
Cimri'nin Tlirkmen ayaklanmasma kat1lmasalar bile, Tfirk-
men'e karI savamaya yanamazlar. Cimri sorunu coz11Hince,
Fahreddin Ali, Denizli Ttirkmenlerinin beyi Ali'yi tildilrtfir. Fa-
kat bu soy, inarn;ogullari ad1yla Denizli cevresinde etkinligi-
ni silrdtirttr.
2254
lan, bu durumlanna nza gosterirler ve Yakup'un va--
salligini kabullenirler. Boylece Aliiroglu Yakup, XIV.
Yiizy1hn ba:;?mda Kutahya. merkez alarak Batl bol-
gesinde en buyiik uc,; beyi alarak artaya c;1kar. Ya-
kup Bey, bir goc,;ebe 9efi degildir*, islam gelenekle-
rine uygun parlak bir saray ya:;?am1 kurar. Yakup'
Bey'in Ali$iragullan sayu, Tlirk dilinin ve edebiyatI-
nm geligmesine buyuk katk1da bulunur. Osmanhlar.
Germiyan saraymm bu konudaki katk1larmm miras-
c,;1s1 olurlar. Fakat Ali$iragullan'nm XIII. Yiizy1lm. bi-
timinde kurdugu beylige ad1m veren Germiyan top-
lulugu, ibn Batuta'ya inanmak gerekirse, uzunca su-
re eski goi;ebe geleneklerini surdiirur. Harizm ay-
maklan ve Magal <;avdaragullan, Germiyan taplu-
luguna kat1hrlar.

EGE BEYLiKLERl, GUNEYBATI BEYLiKLERiNDEN

FARKLIDIR

Giiciinii Kanya Gi.ineyindeki bozkirlarda ve Ta-

raslann daghk bolgelerinde ya$ayan aymaklardan
alan Karamanagullan da Kanya, Aksaray, Nigde gi-
bi Sel9uklularm islam gelenegine uygun parlak uy-
garhk merkezlerini ele gec;:irdikleri olc;iide, benzer du-
rumlarla kar1kari;i1ya kahrlar. Karaman beyleri, c;ev-
relerine islam bilginleri, i;ieyhler ve i;iairler taplarlar.

"' Mevlevi yazan Eflaki, Denizli'de mevlevi seyhi Ulu Arif Qe--
lebi'ye yfiz vermedi diye, Alisiroglu Yakup'u kaba Turk ol-
makla sw;lar: Dostlarm Kur'an okudugu ve Qelebi Hazret-
leri'nin de bilgiler sai;maya ba1;1lad1g1 bir s1rada, bu adam son
dereceye varan cehaletinden ve aptalllgmdan gaflet gi:istere-
rek kendi ki:ileleriyle mesgul oldu. Qfinkfi o Turk idi, 13.ubali
ve velilerin aleminden habersizdi (Tahsin Yaz1c1 <;evirisi, II,
s. 307). Sonunda Yakup Bey, Ktitahya'da k1zm1 kucagma al1r
gelir ve mevlevi seyhinin mtiridi olur. Aslmda gi:ii;ebe olma
anlamma <;ilnkfi o Turk idh> deyimi, basmdan beri haks1z-
d1r. Yakup Bey, Selcuklu'nun ince saray yasamma all5m1 bir
yilksek komutand1r.
2255.
Camiler, medreseler, vak1flar kurarlar. Selc;;uklula-
rm buyiik kentlerine yerlemeye yonelirler. Alanya
gibi onemli bir limam alarak uluslararas1 ticarete
katlhrlar. Fakat Karamanaglu Devleti, Selc;;uklu Dev-
leti'nin miras91s1 alma yalundaki tum c;;abalarma kar-
iln, Kanya c;;evresi bazklrlarma ve Taros daglarina
dayalI Tiirk ve Magol goc;;ebe topluluklarmm siya-
sal destegine dayamr. Devlete damgasm1 bu goc;;ebe
giic;;ler vurur. Karamanogullan'mn Batlsmdaki E9ref-
ogullan da farkh durumda degildir. Erefogullan,
Cimri olaylarmdaki ittifak gunlerinden sonra, Konya
Sultanhg1'nda kim etkin alacak rekabeti yiiziinden
Karamanogullan ile kavgaya tutu9urlar. E9refogul-
lar1 daha Batlya kayar, Bey9ehir Golii c;;evresine yer-
le9irler. E9refoglu Siileyman, arada Siileyman9ehir
k.urar. Selc;;uklu islam gelenegine uygun bic;;imde ken-
ti berkitir, camiler, tiirbeler yapar. Eflaki, mevlevi
olan Siileyman'a ovgiiler diizer. Oglu Mehmet, Ak-
1?ehir, Bolvadin c;;evrelerini alarak geni9ler. Fakat
Anadolu'da iran Mogal Devleti'nden bag1ms1z bir dev-
let kurmaya kalk19an Mogollarm Genel V alisi Demir-
ta9'm giri9tigi beylikleri cezalandirma seferinde, E9-
refoglu Beyligi ortadan kalkar (1326). Beyligi, Kara-
manogullan ve Hamidogullan payla9irlar.
Oteki beylikler gibi, Selc;;uklu'nun uc;; biiyiik be-
yi alma iddiasmdaki Hamidogullan'nm ad1 Antalya,
Egridir, Uluborlu c;;evrelerinde ilk kez XIV. Yiizy1l
ba9larmda gec;;er. Oyle goriiniir ki, kalabahk bir Tiirk-
men toplulugu barmdiran Antalya ve c;;evresi, 1280
ytllarmda Selc;;uklu yonetiminden 91kar. Hamidogul-
lan, Tiirkmen'e dayanarak Antalya ve Isparta c;;ev-
.resini kapsayan bir beylik kurarlar.

KASTAMONU'DA COBANOGULLARI

Demek ki, Selc;;uklu Devleti'nin zay1flamas1yla,

Giiney ve Batl Anadolu'nun uc;;lannda Karamanoglu,
2256
E$refoglu, Hamidoglu, Ali$iroglu, Fahreddin Ali ogul-
lan gibi beylikler ortaya c;:1kar. Kuzey Anadolu uc;:
bOigesinde ise, Selc;:uklularm iinlii komutanlarmdan
Husameddin <;oban soyunun Kastamonu Beyligi bu-
iunur. K1nm seferini gerc;:ekle$tiren <;oban, Kastamo-
nu eyaleti yoneticisi ve uc;: beylerbeyidir. <;oban, Tiirk-
men kokenli ve irsi bir beylik kurucusu olarak dii-
$iiniiliir. Yap1tmda yak1$tlrmalara s1k s1k yer veren
Yaz1c10glu, <;oban'm Osmanogulan gibi Oguzlann
Kay1 boyundan indigini ileri surer. Cahen ise, Hiisa-
meddin <;oban'm Tiirkmen kokeni ta$1mayan herhan-
gibir askeri eyalet yoneticisi olmasmm olanak d1$1
say1lam1yacag1111 soyler. Cahen'in g6rii$U a$Irl ku9-
kucu bulunabilir. Tiirkmenlerin yogun bulundugu
Kastamonu bolgesinde, bir Ti.irkmen $efinin w;;: eya-
letinin ba9ma getirilmesi dogaldir. Fakat kaynakla-
nn <;oban'm irsi bir beylik kurdugu yolundaki iddi-
as1111 dogrulamak c;:ok giic;:ti.ir. Gordi.igiimiiz uzere,
Kastamonu eyaleti, maa$ olarak bir vezire verilir.
Sonra Mogollar, alacaklarma kar91hk Kastamonu ge-
lirine ve yonetimine el koyarlar. Bu ko$ullarda <;o-
ban soyunun Kastamonu Beyligi'ni ac;:1klamak zorla-
~. Tiirkmenlerle baglantih bulunan bu soyun <;o-
ban'm oliimiinden sonra, eyaletin ufak bir b6lgesin-
de bir smir beyligi ile yetindigi ve XIII. Yiizy1lm son
yirmibe$ y1lmda Kastamonu egemenligini yeniden
saglad1g1 dii9iiniilebilir. <;oban soyundan bilinen Kas-
tamonu Beyi, Yavlak Arslan'dir. 0, Husameddin <;o-
ban oglu Alp Yiirek'in ogludur. Islamm son biiyiik
bilginlerinden Kudbeddin $irazi, ilhan tarafmdan
Garp Denizi CAkdeniz) bolgesinin haritasm1 yapmak
uzere Anadolu'ya yolland1gmda, Kastamonu Beyi
Yavlak Arslan'm konugu olur. Hatta bu beyin ad1-
na bir astroloji yap1ti yazar. Ne var ki, Konya Sel-
c;:uklu Sultani Mes'ut'a bagh kalan Yavlak Arslan'm
Turkmenler uzerinde biiyiik bir etkinligi oldugu pek
s6ylenemez. Karde9i Mes'ut'a kar~1 ayaklanan Ruk-
5122 2257
neddin K1h<; Arslan, Kastamonu <;evresi Tiirkmenle-
rini c;evresinde toplar ve Yavlak Arslan'1 oldiirur
(1291). Sultan Mes'ut, Mogol askeriyle, karde9inin
ayaklanmasm1 bast1nrsa da, Cobanogullan bolgede
etkinliklerini pek surduremez. Mes'ut'un hassa subay-
larmdan biri CCandar), hizmetlerine kar1hk Kasta-
monu Batismda Eflani'de dirlik elde eder. Daha sonra
Kastamonu ve Sinop'u (1324) alan Mes'ut komutam.
Candaroglu Beyligi'ni kurar. Candarogullan Corum.
Amasya ve Tokat bolgesine dogru genilemeye yone-
len bir Orta Anadolu beyligi olarak kahr. Bizans ucu,
Cobanogullan'na ac;1ktir. Arna Cobanogullan Sakar-
ya boylannda Bizans'a karI u9 beyligi mevkilerini
de surdiiremezler. Uc; beyligi, Cobanogullan'mn va-
sali ufak bir sm1r beyi olan Osmanogullan'na gec;er.
Kuc;iik smir beyi Osman Bey, Bizans arazisinde ge-
nif'}leyerek bir imparatorlugun temellerini atar.

BATZ ANADOLU'NUN iKiNCi FETHi

Bati ucundaki 6teki Turkmen beylikleri ise, Os-

manhlardan once, Bizans arazisinde yeni beylikler
kurmaya yonelirler. Daha 1260 y1llarmda Selc;uklu
Devleti'nin zay1flamas1 ve Bizans savunmasmm <;6k-
mesi uzerine, Tiirkmenler, Bizans arazisine girerler.
Mogol teroru, u<;larda Turkmen yogunlugunu artmr.
XIII. Yiizy1l ortalarmda yazan Endiiliislii cografyac1
ibn Said, Bat1 Anadolu'daki <;ogalan Tiirkmen bas-
k1sm1 anlatir :
Bu Ulkenin Dogusunda*, Turkm en daglan ve
memleketleri uzamr. Bunlar, Sel<;uklu zamanmda
Rum iilkesi.ni fetheden Turk kokenli kalabahk bir
halktir. Akritai'nin** k1y1 halklarma kar1 akmlar
duzenlemekte pi9mi9lerdir. Musliimanlara satmak
ic;in onlarm c;ocuklanm tutsak ederler. Bu eylemler,
* Bat1 Anadolu'daki Bizans arazisi.
** Bizans'm sava~c;1 uc sm1r beylikleri.
2258
 ancak ban$ zamam ve Sultan bask1s1yla. engellene-
_bilir. Hemen her yerde ihrac; edilen Tiirkmen hahla-
nm onlar dokurlar. Gezginlerin iyi tamd1g1 Makri Kor-
fezi CFethiyel, Turkmen bolgesinin klyismdadir. Fet-
hiye'den iskenderiye'ye ve ba$ka yerlere kereste ih-
rac; edilir. Derin El-Battal irmag1 (Dalaman c;ayiJ, Fet-
hiye Korfezi'ne dokUlur. Irmak uzerinde sava$ zama-
m kald1nlan, ban9 zamam kullamlan bir kopru var-
dir. Musliimanlar ve hiristiyanlar arasmdaki sm1n
bu kopru saptar. .... Daha once sozunii ettigimiz An-
talya'nm Kuzeyinde Denizli daglan bulunur. Buranm
c;evre yerlerle birlikte 200 bin c;adira yakm Turkmen
barmdird1g1 soylenir. Onlara 'w;:' denilir .... Tiirkmen
daglan, Denizli kap1smdan Lascaris Kralhg1* sm1n-
na degin uzanir,, 181 .
Mogol bask1s1, uc;:lardaki Turkmen nufusu art1-
nr. Yaz1c10glu, bu durumu renkli bic;:imde anlahr:
"Uc;:taki Turk beyleri, Oguz'un her boyundan m;:
tarafmda Tatar $errinden korkup yaylarlar ve k19-
larlarch; ruzgarla, kar9u Tatar'dan incinenler uca ge-
Iip c;:ogald1lar".
Mogol bask1smm art1$1, Bizans'a Tiirkmen bas--
k1sm1 yogunla$t1nr. Bizans tarihc;:isi Nikeferos Grego-
ras, bu zincirleme bask1y1 dile getirir :
$imdi Tiirklerin memleketi oyle bir c;:okiintuye
ugram1$hr ki.. .. oktan ve tirke9ten ba9ka silah1 ol-
mayan ad1 sam belirsiz adamlar, c;:evrelerine y1g1-
lan insanlardan alaylar kurarak e$kiyahk etmeye ba-
hyorlardi. Dag gec;itlerine yerle$erek, buradan s1k s1k
f?a9irtmaca akmlarla kom9u Roma kentlerine ve ara-
zisine baskmlar yap1yorlard1.... Mogol bask1s1 altln-
daki Turkler, Romahlan s1k19tinyorlardi. Mogollarm
onunden_ nas1l kadmlar gibi siv1$irlarsa, Romahlara
kar$I da kendilerini oyle erkekc;:e g6steriyorlard1.

* Iznik Rum imparatoru. Aydm Hine de Ttirkler uzun siire

Lascaris'in ili anlamma de5keri iii derler.
2259
 Onun ic;indir ki, Mogollarm istilas1 onlarm felaketine
degil, tam tersine, onlarm daha c;ok en biiyiik tali-
1
hine neden oldu ~~.
Istanbul'a yerle9ip Anadolu'yu ikinci plana iten
Bizans'm uc; bolgesi askeri orgutl.inii (Akritai) zay1f-
latmas1, Turkmen istilas1111 kolayla9t1nr. Yagma
amac;h akmlar, bir askeri direnie rastlanmaymca,
fetihlere donu9ur. Bizans tarihc;isi Pachymeres, 1260'-
larda ba9layan bu Tiirkmen geni9lemesini oyle ac;1k-
lar:
KU.c;iik Asya'daki eyaletler zay1f du9tii. Oysa
Tiirkler daha ciir'etli oldular ve hi<; kimsenin savun-
mad1g1 tamamiyle terkedilmi topraklan istila etti-
ler. Bu yuzden Menderes bolgesi de, yalmz c;ok ileri
.noktalara yerle9mi9 gozu pek sava9c;tlarmdan degil,
keilerden de bo9aldL .. Boylece yava yava9 Men-
deres 1ss1zla9tl, halk kafirlerin hiicumlan kar91smda
daha i<;:erilere <;ekildi iR~.

EGE FETHiNi MENTE$E BEY BA$LATIR

ilk fetih eylemini, Mogol'a kar91 Tiirkmen des-

. tegiyle ba9ans1z bir mucadele veren izzeddin Key-
kavus'un vasal beylerinden Mente9e balatlr. Men-
te9e Bey, Denizli ve Dalaman Turkmenlerine daya-
narak, 1261-1269 y1llarmda Karya denilen Bizans ara-
zisine girer, Mugla ili ve limanlarma yerle9ir. Men-
tee Bey, 1278 y1l111da Buyiik Menderes nehri vadisi
yoluyla ilerler. Aag1 Buyuk Menderes bolgesinde Pri-
ene CSoke-Gulliibah<;e), Milet CBalat), Magedan gi-
bi kentleri ahr. 1282'de Tralles CAydm) ve Nyssa'y1
CSultanhisarJ ele gec;irir. Bizans imparatoru. Aydm
bolgesini enlendirmek ve giic;lendirmek ic;in 1270' -
lerde oraya 36 bin nufus goc;iirurse de, Turk ilerle-
yii kar91smda bu takviye etkin olmaz. Mentee da-
rnad1 Sasa Bey, Menderes havzasmda fetihleri sur-
diiriir. Bu sirada oteki Turkmen beylikleri de Ege ge-
2260.
 ni9lemesine katlhrlar. Germiyanh Yakup Bey, Bul-
dan yakmrnda Trikopis'i ahp Ala9ehir'i ku9atir. Bi-
zans imparatoru, son c;are olarak, ucretli sava991hk
yapan Katalan Kumpanyas1'm Anadolu'ya 91kanr <Ni-
san 1304). Ala9ehir yolundaki savaf}ta Germiyanhlar,
daha iyi silahlara ve savaf} teknigine sahip Katalan-
lar karf}1smda agir yenilgiye ugrarlar. Tire, Efes CAya-
suluk, Selc;uk), Birgi gibi kentler, Turkmen bask1sm-
dan kurtanhr. Fakat Katalan sava991lan, Ege Rum-
Ianna Tiirkmenlerden <;ok daha sert ve ac1mas1z dav-
ramrlar. Rum halk, bu yagmac1 ispanyol savaf}91la-
rma Turkleri yeg tutar. imparator, 9evreyi yak1p y1-
kar ve kendi hesabma beylikler kurmaya kalk1an
Katalan Kumpanyas1'm aym y1lm sonbaharmda Ge-
libolu'ya geri 9ekmek zorunda kahr. Rum savunmas1
<;oker ve Mentef}e damad1 Sasa Bey, Tire, Efes ve Bir-
gi'yi ahr (1304). Sasa Bey, Aydmoglu Mehmet Bey'i
yard1mma c;ag1nr. Kaynaklar bu savaf}91y1, Germi-
yan Beyi Yakup'un suba91s1 olarak gosterirler. Bu
gerc;ek bile olmasa, Mehmet Bey, Aydm bolgesine
kendi savaf}91lanyla birlikte bag1ms1z 9ef olarak ge-
lir ve Mente9e Beyi'nden ayn, kendi hesabma f etih
yapan Sasa'nm seferlerine katihr. Ne var ki, bir
sure sonra iki bey anla9amazlar. Sasa Bey, hiristi-
yan miittefikleriyle birlikte Aydmoglu'na sald1nr.
Arna Sasa yenilir1 R4 ve Mehmet l3ey, Birgi bakent
olmak uzere Aydmoglu Beyligi'ni kurar (1307/1308}.
Efla.ki ona 1312'de olen Sultan Veled'in Gaziler Sul-
tani,, unvamm verdigini yazar. Birgi'de 1312-1313 ta-
rihinde yaptird1g1 camiinde de, Mehmet, kendinden
.. Buyuk Emir diye soz eder. Yani o Germiyan'dan
bag1ms1z bir beyligin sahibidir ve gazilerin bai=;1dir.
1317'de izmir Kadifekale'nin de almmas1yla, Aydm
Beyligi, BatI Anadolu'nun en guc;IU beyliklerinden bi-
ri durumuna gelir. Kaynaklarda Selc;uklu Sultam
Mes'ut'un has nokerleri, yani hassa subaylan dedigi
Saruhan Bey, Manisa'da Saruhan Beyligi'ni kurar
2261
(1313). Karasi, Bahkesir-Bergama c;evresinde Karasi
Beyligi'ni meydana getirir. Karasi Beyligi, 1328'den
sonra Marmara ve Edremit Korfezi k1y1larma ula9ir.
Boylece Ala9ehir, Foc;a gibi bir iki adac1k,, say1l-
mazsa, Ege bolgesi tamamen Turklerin eline gec;er.
Vryonnis, Turkler taraJmdan Bati Anadolu'nun ikin-
ci fethinden soz eder.

OSMANLI'NIN ZUHURU

Osmanhlarm Bitinia CBursa, iznik, Bilecik c;ev-

resi} bolgesinde ilerlemesi ise, daha yava9 olur. Daha
once belirttigimiz uzere, Sakarya yakmmda Sagi.it
bolgesinde smir beyi olan Osman, onemsiz bir ki9i-
dir. Bizans tarihc;ileri, Sakarya nehrinden Kastamo-
nu'ya uzanan bolgenin amuriosa ait oldugunu be-
lirtirler. Bu ad bai?ka kaynaklarda ge<;:medigi ic;:in, yo-
rnmlamada guc;lUk yaratir. Prof. Uzun<;:ar91h, kim ol-
dugunu bilmedigimiz bir Umuroglu,, hanedanmdan
soz eder 1 "". Cahen, Candarh soyu mu, <:;obanh soyu
mu diye ku9ku belirtir ve M1sir ve Mogol kaynak-
larmda ge<;:en Girdebolu Beyi ile amuriosu birle~
tirme egilimi gosterir 186 . Prof. Halil inalc1k, amuri-
OSU Kastamonu emirleri olarak degerlendirir 1 R'.
Ger<;:ekten Sakarya'dan Kastamonu'ya degin uzanan
u<;: bolgesinin buyiik beyi, <:;obanoglu soyudur. Kas-
tamonu Emiri Yavlak Arslan, Sultan Mes'ut'la taht
kavgas1 yapan Kille; Arslan tarafmdan oldtirulunce,
oglu Ali, bu Selc;:uklu prensini oldurerek babasmm
ocunu ahr. Selc;uklu ve Mogol'dan bag1ms1z olarak,
Ali Bey, surekli Bizans'a sald1nr, Sakarya'ya degin
uzanan araziyi egemenligi altma alrr. Hatta Sakar-
ya'y1 gec;erek Bizans arazisine akmlar di.i.zenler. Arna
daha sonra Bizans ile barn? yapar. Ali Bey, gaza'y1 b1-
rakmca, Bizans tarihc;isi Pachymeres'e gore, Ali Bey'e
bagh smir beyi Osman, gaza liderligini ele gec;irir.
Bizans arazisine iddetli akmlar duzenler. Bunu go-
2262
ren gaziler, Kastamonu Emiri'ni birakirlar, Osman
Bey'in bayrag1 altmda toplamrlar 188 Guc;lenen Os-
man, 1301 yllmda iznik'i bask1 altmda tutar. Bizans
imparatoru, Istanbul'dan, yerli direnif?e destek olmak
ve iznik'i rahatlatmak amac1yla iki bin ki$ilik kuv-
vet yollar. Osman Bey tuzak kurarak Bizans'1 yenil-
giye ugratir (1301). 1326'da Bursa'mn, 133l'de iznik'-
in ve 1337'de izmit'in ahm$ma degin, Osman ve og-
lu Orhan, Bitinya bolgesini denetim altmda tutarlar.
Arna Mogollann BU.yuk Noyam Caban, 1314 y1lmda
Anadolu Beylerinin S1vas yakmmda huzuruna gelip
itaatlerini bildirmelerini istedigi zaman, Osmanhlarm
ad.1 gec;mez. Aksarayi, huzura gelmeyen Karaman-
ogullan d1$mda, Hamidogullan, Erefogullan, Fah-
reddinogullan, Ali$irogullan, Candarhoglu CKasta-
monu) gibi Anadolu beylerinin Coban'a ba$ egdigini
belirtirn!'. Bitinya fethi ve Bursa'nm almmas1yla, Os-
manh da guc;lU bir beylik olarak ortaya c;1kar. Fakat
yine de Germiyan ve Aydm beyleri, en guc;lii gozu-
kiirler. Germiyan Beyligi, Kutahya-Afyon-Denizli bol- -
gesini kapsar. Denizli'deki inanc;ogullan'mn, Afyon'-
daki Fahreddin Ali ogullannm Germiyan vasalligini
kabul ettikleri goriilur. Rum kenti Ala$ehir, Germi-
yan' a harac; oder.

DENiZ GAZiLERi

Anadolu'dan gelen istihbarata dayanarak, 1330'-

da yazan Memlttk istihbarat $efi bmeri'ye gore, Ger-
miyan, oteki beylikleri vasal durumunda tutan en
guc;lu beyliktir. Oysa denize ve gazaya ac;1lan oteki Ege
beylikleri, daha avantajh durumda gozilkilr. M1sir is-
tihbaratc;1smm Deniz gazileri dedigi Karasi, Saru-
han, Mentege ve Aydm beyleri, yerli Rumlann katk1-
s1yla donanma kurarak Ege adalarmm ve Balkanla-
rm fethine yonelirler. Her ne kadar Mentege Beyi,
Suriye bolgesinden kovulan $6valye tarikatmm 1309
2263
 y1lrnda Rodos'u ele gec;:irmesini onleyemezse de, 1317'-
de Izmir yukan kalesini alan Aydm Beyi, 1328 sonun-
da a9ag1 kaleyi ve Izmir k1y1s1111 ele gec;:irir. Aydin
oglu Mehmet Bey'in Izmir sahibi oglu Umur Pa9a'-
11111 tlim ya9amm1 deniz gazalan doldurur. $air En-
veri'nin Tiirkc;:e Dusturname'si, Umur Pa$a'mn gaza-
lanm destanla9tinr. Umur Pa9a, genellikle oteki de-
niz gazilerh Turk beyleri ile birlikte, Ege adalarma,
Mora'ya, Balkanlara seferler yapar. Bizans Impara-
toru ile igbirligi halinde, Balkan sava9larma birc;:ok
kez kat1hr. Hatta Enveri'ye gore, Fatih'in Bogaz'dan
Halic;'e gemi indirmesine benzer bic;:imde, Umur Pa9a:
Kerme'den !nebahtl'na karadan gemi ag1nr, 300 ge-
mi ile Istanbul oniinden gec;:erek Kili,,ye c;:1kar ve Ef-
lak illerini talan ederrn. Hie;: ku9ku yak, Umur Pa-
$a'nm Ege ve Balkan gazalan bir sureklilik kazamp
fetihlere d6nu9ebilseydi, Anadolu ve Avrupa'daki
Turk imparatorlugu'nu Osmanh yerine, Ege'nin De-
niz gazileri kurmakta <;ok daha 9ansh olabilecekler-
di. Ne var ki, Turk akmlan, Papa'nm ve Latinlerin
tepkilerine yol a<;ar (1332). Donanma haz1rlayan Hac;:-
hlar, 1334 y1lmda Ege'de pek c;:ok Turk gemisini ba-
t1nrlar. Karasioglu Yah9i Bey'in donanmas1 Ege De-
nizi'nde yak1hr. Hac;;hlar, 1344'te kiy1 izmir'i, babas1
Mehmet'in oliimunden sonra (1334) Aydmoglu Bey-
ligi'nin ba9ma gec;;en Umur Pa9a'dan ahrlar ve do-
nanmasm1 yakarlar. Gazi Umur Pa9a, izmir'i kurtar-
ma sava9mda oliir (1348). Yerine gec;:en agabeyi Efes
CAyasulukl sahibi H1zir Bey, aym y1l Latinlerle bir
teslimiyet a11Ja9mas1 imzalar. Anla9ma ile, Aydm Be-
yi gazadan ve denizciJikten vazgec;:er, tum limanlar
Latinlere a<;1hr, onlara her turlU kapitiilasyon ayn-
cahklan tammr.
Ege Denizi gazileri,,nin gazadan vazgec;;ip ital-
yan devletlerinin vesayetinde ban9c;1 ticaret ya9am1-
na yonelmeleri, Osmanh'nm 9ans1 olur. Gaza lider-
ligi, Bizans'a kar91 u<;larm on s1mrlanm tutan Os-
2264
manh'ya gec;er. Ege beyliklerinin hizmetindeki gaz1-
ler, Osmanh'ya kat1hrlar. Boylece Balkanlarda fetih-
ler yapma gl.icunu elde eden Osmanh, Balkan fetih-
lerinin saglad1g1 buyuk guce dayanarak Anadolu bey-
liklerini teker teker ortadan kald1nhr. Ege beylerine
Balkanlan kapayan deniz yenilgisi, Bogazlan tutan
ve Balkanlara bu yoldan kolayca s1c;rayan Osmanh'-
nrn $ans1 olur. Bir iki ciimleyle dokundugumuz bu
geli$meleri, Osmanh fmparatorlugu b61Umunde ele
alacag1z. $imdilik belirtmek istedigimiz, Bati Anado-
lu Ti.irk beylikelrinin niteligi ve Ege'nin Turkle$mesi
sorunudur.

GAZi TOPLULUKLARI

Bati Anadolu beylikleri de, Dogu ve Orta Anado-

lu beylikleri gibi, Turkmenlerin sava$<;1 gucune da-
yanarak kurulur. Fakat daha ba$mdan itibaren, Ege
beylikleri, Orta ve Dogu Anadolu'daki benzerlerin-
den farkll olarak airet etkisinin d1$mda geli$ir. Ba-
t1 uc; bolgelerinde Turkmen oymaklan, c;ok parc;alan-
m1$ ve dagllm1$lardir*. Becerikli askeri gefler, bu da-
* Kopriilu'nun etkisiyle ogrencileri, Osmanll kay1tlanna ve yer
adlanna dayanarak Oguz boylanm ve ozellikle Kay1Jan Ana-
dolu'da izlemeye c;all~1rlar. 6rnegin Faruk Demirta:;;. Konya
Kay1lan, Ankara Kay1Ian, Mentese Kay1lan gibi gruplarda
toplad1g1 pek c;ok dag1rnk Kay1 adll topluluklar bulur (Os-
manll Devrinde Anadolu'da Kay1lar, Belleten 47). 6te yan-
dan Dogu ve Bat1 Anadolu oymaklan ac1smdan ilginc; bir ko-
nu, Turkmen ve Yoruk ay1nm1dir. Osmanlllar, XVII. Yuzy1l-
da Bat1 Anadolu ile Guneybat1 Anadolu'daki oymaklara genel
bir ad olarak Yoruk derler. Orta ve Dogu Anadolu'daki oy-
maklar ise, Turkmen'dir. Ay1nmm nedenini anlamak guQtur.
Prof. Faruk Sumer, konuya Bat1 Anadolu'ya geli<; ve yerle<;-
me tarihlerine dayanan bir ac;1klama getirir. Ona gore, bugiin
Orta ve Bat1 Anadolu'da baz1 yerlerde yanyana Turk, Yoruk
ve Tiirkmen ki:iyleri gormek olas1d1r. Halk1 Tiirk denen koy-
ler, Selc;uklular ve beylikler doneminde yerle<;ik ya~ama gec;-
mi<; en eski Turklere aittir. Yoriik koyleri XVII. Yiizy1ldan
2265
 gm1k oymakc;1klardan, yeni yapay oymaklar meyda-
na getirebilirler. Prof. Halil inalc1k, bunlara gev$ek
toplumsal birimlerdir, c;ozUlebilirler ve uc;lardaki ye-
tenekli gaziler c;er<;;evesinde yeniden meydana gelebi-
lirler ve yeni liderin ad1m ahrlar demektedir191 Ger-
c;ekten uc; topluluklan, esas itibariyle Tiirkmen kay-
nagma dayanmakla birlikte, aslmda hiristiyan ulke-
lerine gaza,, yapmak amac1yla biraraya gelmi$ gazi
topluluklandir. Bu topluluklarda kentli de, koyhi de,
goc;ebe de, macerac1 da bulunur. Tiirkmen dervi$leri,
bekta$i babalan, ahiler uc;larda gaza $ampiyonlugu
yaparlar ve akmlara katlhrlar. Onlarm etkisiyle $ii
inarn;:lar ve bekta$ilik, sava$<;Ilar arasmda yay1hr. Ve-
nedik ar$ivlerinde bulunan Aydmoglu H1zir Bey'in
jmzalad1g1 antla$ma, Aydm Beyi'nin $U yeminiyle gii.c;-
lendirilir :
Vallahi-billahi Tallah el-Azim Muhammed, Zey-
nelabidin Ali ve Cafer, Hasan, Hilseyinrn 2 ,,.
Osman Gazi'nin alpleri, ornegin Turgut Alp, Ge-
yikli Baba gibi bekta$i erenlerini yamndan ayirmaz.
Osman Gazi'nin c;evresi Hasan Alp, Konur Alp vb.
gibi pek c;ok alplerle c;evrilidir. Alp, Mogolca nokerin
Tilrk<;:esidir. Bir gazi $Sf c;:evresinde toplanan alpler,
genellikle Tiirkmen kokenli olmakla birlikte, a$iret
beyleri degildirler ve gazi $efe a$iret olarak degil,
belki birkac; arkada$Iyla birlikte bireyler olarak ka-
t1hrlar, ona vasallik bagiyla baglamrlar. Hatta no-
kerler arasmda, hiristiyan sava$QI kiic;iik soylular bi-
le yer ahr. Ne$ri'ye gore, Bizans'm Lefke ve CadirlI
tekfurlan, Osman Gazi'nin has nokerleri" olurlar.
Bursa'y1 savunan hiristiyan Evrenos, fetihten sonra

once Bat1da yasayan ve son yuzy1llarda yerle;;ik yasama ge-

<;en Turkleri barmdmr. Tiirkmen kiiyleri ise, XVII. Yuzy1ldan
sonra Dogudan Bat1 Anadolu'ya ve Marmara biilgesine gelip
yerlesen oymaklarm kurduklan birimlerdir. Halen Tiirkmen-
lerin hemen hemen tiimii yerle;;iktir. Go<;ebe Yiiriik oymak-
1ar1 . ise, hala. gorilliir (Oguzlar, s. 174).
2266
 Orhan Gazi'nin on plandaki komutam durumuna ge-
lir. Katalan Kumpanyas1'ndan bir grup, Osman Ga-
zi'nin hizmetine girer. Gazi ve alpler, kendilerine ka-
fire kill<; sallama" misyonu vermekle birlikte, hiris-
tiyan <;evre ile s1k s1k dostluk ilikileri kurarlar. A1k-
paazade'ye gore, Osman Gazi Eskiehir'in hamam
yoresinde pazar kurdurur, <;evre kafirleri, kadmll er-
. kekli BiJecik Rumlan bu pazara ah-verie gelirler.
Osman Gazi'ye guvenlerini belirtmek i<;;in Bu Turk
bizimle iyi dogruluk ider derler. Yaylaya giderken
Osman, agirhklanm Bilecik tekfuruna emanet bira-
k1r. Gazi lideri Umur Pa!?a doneminde, Efes ve Bir-
gi'de piskoposluklar bulunur. Esasen gerileme gos-
termekle birlikte, Turk gazilerinin kar91smda Bizans
uc;; orgutii'niin CAkritai) sava<;1lan yer ahr. Bunlar
arasmda karf?1hkh b'ir yigitlik ve ovalyelik anlay11
geliir. K1saca kafire kill<; sallama misyonu, ban-
~1 ili9kilere, ekonomik ve kiiltiirel ah-veri!?e engel
degildir.

A$iRETTEN DEVLET <;IKARTMA EFSANESi

i9te u<;; beyliklerinin bu durumunu goz oniinde

tutan Paul Wittek, Osmanhlarm airet kokenli ol-
duklanm yadsir, ~iretten koca bir devlet <;;1kartma
iddias1m sa<;ma bulur ve devletin s1mr gazileri tara-
fmdan kuruldugunu yazar. Prof. Fuat Kopriilu'niin
cuydurma soy kiituklerine inamp Osmanhlan Oguz-
lann Kay1 boyuna baglamasm1 a9krnhkla kar1lar.
Aslmda, Kay1 iddiasmda * direnen Koprii.lii de, Os-

* Osman Gazi ve babas1 Ertugrul'un yiizlerce parcaya boliin-

mili? ve her yere dag1lm1i? Oguz Kay1 boyunun c;ok kuciik bir
fraksiyonunun i?efi olmalari mumkundiir. Fakat bunu kesin-
likle ileri siirecek kamtlar elde yoktur. Baz1 arai?tmc1lar, Or-
ban Gazi paralarmda Kay1 damgas1 gortirlerse de, .bu bir
'ZOrlamad1r. Osmanhlarda Murat II. donemine degin, Kay1 bo-
.YU iddias1 yoktur. Bu iddia, Anadolu'yu altlist eden Cengiz

2267
manh Devleti'nin siyasal yap1smda, if;in baf;mdan be-
ri af;iret etkisinin bulunmad1gm1 soyleyerek Wittek'-
in g6ruf;lerine ters duf;mezrn:i_ Esasen beyliklerin ku-
rucularmm pek 9ogu, Turkmen beyi olmaktan 9ok,.
Selc;uklu saraylarmda yetif;mi$ askeri f;eflerdir. Ger-
miyan Beyi Yakup, buyuk Selc;uklu komutanlarm-
dan farks1zdir. Germiyan saray1, daha mutevazi ko-
kenli ilk Osmanh sultanlannm g6zlerini kamaf;tlnr.
Osmanhlar, ilk buyuk f;airlerini ve bilginlerini Ger-
miyan saraymdan transfer ederler. Germiyan beyle-
ri, klasik islam sultanlan gibi, camiler kurarlar, va-
k1flar yaparlar ve medreseler ac;arlar. Yakup Bey,
Alaf;ehir Rumlarmdan ald1g1 harac;;la 1314 tarihinde
Kutahya Vacidiye Medresesi'ni yaptinr. Burada Ho-
rasan'dan gelen astronomi bilgini ,muderrislik ya-
par. Germiyan suba$ISI denilen Aydm oglu Mehmet,
saray ya$ammda Kutahya'dan geri kalmaz. Dunya

"oyunun damad1 Timurun OsmanlI'y1 soyluluktan uzak basit

bir kay1kc1 ailesinden olmakla suc;lamasmdan sonra ortaya.
c;1kar. Timur'a gore tiim M1s1r, Suriye ve Anadolu halk1, Os-
manlllarm bu durumunu bilir. Salur boyundan Kadi Burha-
neddin bile. Osmanll hiikiimdarmm cahil ve basit bir Mogol
oldugunm> ileri siirer. Karakoyunlu ve Akkoyunlu sultanlan
Oguz Han soyundan inmekle ovUntirler. ite o sualarda Mu-
rat .II.'nin yakm1 Yaz1c1oglu, Reideddin tarihinin Oguz soy-
lanyla ilgili boliimiinil Tilrkc;eye c;evirir. Bu tarihe gore, Kay1,
Oguzlarm en c;ok hakan c;1karan en soylu boyudur. Kay1 boyu
iddias1, bu keiften sonra ortaya c;1kar. Murat IL'nin baz1 pa-
ralarmda ilk kez olarak Kay1 damgas1 gorillilr. Istanbul'u
alan Fatih ise. Kay1 kokenine ilgi duymaz.
Kay1 lrnnusunda uzun tart1malara yol ac;an ikinci bir id-
dia, Mogol Kay boyu ile Kay1 arasmda kurulan baglant1-
dir. Marquart, Kay1lan Kay ve Osmanlllan Mogol kokenli sa-
yar. Prof. Zeki Velidi Togan, XII. Ylizyrlda Karah1tayl1lar di:i-
neminde Bat1 Ttirkistan'a gelip sonra Horasan'a geGen Kay'-
lann Osmanh'nm Kayi"sr oldugunu ileri stirerek bu goriiil
yineler. Koprillil. bu iki gorti$il iddetle eletirir (Belleten 28).
Osmanlllann Kay1 ki:ikeni hayli tart1ma gi:isterirken. Kay ve
Kay1 benzerliginden sonuc;lar <;1karmak verimli bir yontem
olmasa gerektir.
2268
gezgini ibn Batuta, Mehmet Bey'in Birgi saraymdan
hayranhkla soz eder :
Buyuk kap1dan ge9ip saraym giri9ine geldigi-
miz vakit, her biri diinya guzeli say1lacak 6l9ude,
ipekli fistanlar giymi9, sa9lanm omuzlanna dokmii.9,
pembe beyaz tenleriyle p1nl p1nl parlayan yirmi ka-
dar i<; oglarn bizi kar91ladi. Muderrise bu civanlar
kimlerdir diye sormaktan kendimi alamad1m. Bunlar
Rum oglanc1klandir, dedi. Boylece birlikte 91kt1g1m1z
uzunca bir merdivenin sonunda, orta yerde, her ko-
~esinde agzmdan su akan tun9tan arslan heykelleri-
nin siisledigi bir havuz bulunan giizel bir salona gir-
dik. Salonu 9ep9evre i.izerleri kuma9larla dof}eli se-
dirler 9evirmi9ti. Bunlardan daha yiiksek9e olan taht
ise, bey i<;in kurulmu9tu .... Limon suyundan yap1l-
m1, ic;ine ufak kurabiyeler atilm19 erbetle dolu al-
tm ve gumli.9 taslar getirildi.
Dunya gezgini ibn Batuta'y1 medresesinde agir-
iayan mi.iderris bile bir Saray ya9aml siirdiirur :
Onu bahc;:ede bir kokte oturur buldum. Orada
bir havuz vard1, su buraya beyRz mermerden yap1l-
m1, kenarlan 9inilerle kaph bir arktan ak1yordu. Mu-
derrisin huzurunda baz1 ogrenciler oturuyor, hademe
ve koleler ise, iki tarafmda ayakta bekliyorlardi. Ken-
disi nak1h kumalarla ortU.lu bir sedirde oturmak-
tayd1. Onu bu halde gorunce, padi9ahlardan birinin
huzurunda bulunuyor duygusuna kap1ld1m 194 .
Sel<;uklu taklidi bu Anadolu beylerinin vezirleri,
divanlan, katipleri, koleleri vardir*. Beylik, ailenin

* Ege bolgesi beyliklerinin debdebesine gore, Marmara bOl-

gesi beyliklerinin ya9am1 daha sontik goziiktir. Osmanll tarih-
c.;isi Mustafa Ali, Kiinh'ul-Ahbar'mda. ilk Osmanll sultanlan
olan Osman, Orhan ve Murat donemlerinde :;;air yeti:;;meyi-
~ini belirtir ve bu donem Osmanll toplumunu r:;ok yalm bu-
!ur. Onlann, cihatla ugra:;;an gazi Tilrk ve Tatarlarla evlad-1
kefereden ibaret bulundugunu soyler. Germiyan saraymdan
iransferlerle bu :;;air ve bilgin eksikligi, Y1ldmm doneminde
2269
ortak mUlkudiir. Beyligin ba$mda Ulu Bey,, vardirr
fakat ailenin oteki uyeleri de hemen hemen bag1m-
SIZ olarak, beyligin belli ba$1I berkitilmi$ kentlerinin
ve c;evresinin sahipleridirler. Bu kiic;uk,, beyler, Ulu
Bey,, gibi, yararhk gosteren sava9<;1lara, beylere, miil-
kiyet l.izere,, k6yler verirler, dervi$lere vak1flar ku-
rarlar. Toprak diizenindeki bu geli$meleri, Osmanh
boliimunde inceleyecegiz. $imdilik belirtmeye c;ah9-
t1gnmz, Dogu ve hatta Orta Anadolu'dan farkh ola-
rak, Bati Anadolu beyliklerinde a9iret etkisinin onem-
sizligini vurgulamaktir. Cok kiic;iik parc;alara bolU~
nen ve dagllan oymaklar, Ege'nin verimli ovalarmm
r;ekiciliginden kurtulamazlar. Boylece yan g6c;ebe ya--
9am1, tam yerle9ik ya9am izler. Yine de 6nemli go-
c;ebe topluluklan kalsa bile, hayvanc1hk ve tanmc1hk
arasmda, bu bolgenin birc;ok yerinde daha az c;at19-
ma1I bir uyum saglanm19a. benzer.

BAT! ANADOLU'NUN TURKLE$MESi

Bununla birlikte, Bati Anadolu beyliklerine dam-

gas1m Tiirkmenler vurur. Selc;uklu m; bolgelerinde
yogun bic;imde bulunan Tiirkmenler, Ege adalarma
ve A vrupa'ya kac,;:an ya da tutsak edilip Dogu pazar-
larmda satilan Rumlardan iss1z kalan ovalan ve koy-
leri doldururlar. Bizans arazisinde bu Tiirkmen yer-
le$meleriyle, Ege ovalarmda Rum adlan unutulur,
Turk adlan yerle9ir. Y1ld1nm Bayaz1t vasali olarak
XIV. Yuzy1l sonlarrnda Ala9ehir fethine kat1lan Bi-
zans prensi Manuel, Ege ovalarrndaki yerlerin eski

kapamr. Aydm beylerinin debdebesini oven ibn Batuta da,

1330'larda Bahkesir Karesi Beyligi'nde halkm Cuma namaz1
k1lacag1 bir caminin bulunmad1gm1 soyler. Karasi Beyi, belde
d1mda bir cami yap1mma girimi~se de, Batuta'nm Ballkesir'-
den gectigi o y1llarda ciiminin ancak duvarlan tiriilebilmi~,
cat1 ac1k kallmtir. Bu ytizden islam halk, Cuma namaz1m
agaclar altmda, golgeliklerde kllar.
2270
 Rumca adlanm ogrenmeye c;ah$Ir. Kimsenin bu es-
ki adlan bilmedigini goriince, Manuel y1k1hr. Bizans
prensi, karde9inin tabutu ba$mda, Islam yalmz vii-
cutlanm degil, birc;ok Rumun ruhunu da fethediyor
diye aglar. Gerc;ekten XVI. Yiizy1lda Bati Anadolu,
tlim Anadolu'nun en az hiristiyan niifus bulunduran
yoresi olur. Dogaldir ki, bu Tiirkle$me ve islamla-
ma" sureci, tek bama adalara kac;an ya da tutsak
edilip Dogu pazarlannda sat1lan Rumlann iss1z b1-
rakt1klan yerlerin Tiirkmenlerle doldurulmas1yla
ac;1klanamaz. Bu onemli bir etken olmakla birlikte,
Turklerle evlenme ve islamiyeti kabullenme yoluyla
Turkc;e konuanlarm say1s1 h1zla artar. Gazi dervi-
ler, Bati Anadolu beylerinin katk1s1yla, iss1z tepeler
ve ovalarda kurduklan pek c;ok say1daki zaviyelerle,
hiristiyan niifusun ya$ad1gi koyliik bolgelerde, eko-
nomi ve kiiltiir liderleri olurlar. Dervil? gazilerin c;a-
balan, islamlagmay1 h1zland1nr. Rum kadmlanyla
s1k goriilen evlenmeler, islam m1fusu c;ogaltir. Orhan
Gazi, iznik'i almca, kocas1z kalan Rum kadmlarmm
tiimiinii Turk sava$<;1lan ile evlendirir. XIV. Yiizytl
ba-?mda Ege'yi Tiirklerden kurtarmak iizere yollanan
fspanyol Katalan Kumpanyas1'mn giinlUk yazan
Muntaner, Turk, hiristiyan kan almak isterse, en un-
lii aile de olsa vermesi gerekli. Erkek c;ocuk dogur-
sa, islam yetii?tirilmeli, siinnet edilmeli. K1z ise iki din-
den birini sec;ebilmeli,, diye yazar. iznik'in fethinden
sonra, hem1.z bir kuak gec;mi iken, XIV. Yiizy1l or-
talarmda Bitinya ic;inden iznik'e giden Bizans tarih-
c;isi Nikeforus Gregos, niifusun Rum, Rum-Turk ka-
n$1m1 Mixovarvaroi ve Turk oldugunu yazar. XIV.
Yuzy1lda gezgin Ludolph, karma1k etnik kokenli
Tiirklerin c;ok sayida bulundugunu belirtir196 I$te bu
nedenlerle, XVI. Yiizyilda Bati Anadolu, Turkiye'nin
en c;ok Tiirklemi* bolgesi olur.

* Ege'de XVI. Yllzy1lda <;ok azalan Rum niifus, XIX. Yuzy1l-

2271
TURKCE RESMi DiL OLUR

Tiirkmen'in daha az 6nemli say1lam1yacak bir

:katk1s1, Turk saraylan ve divanlarmda, Turkc;enin ede-
biyat ve resmi yaz19ma dili durumuna gelmesini sag-
lamalandir. Konya Selc;uklu Devleti'nde Farsc;a ege-
mendir. Islam olan hiristiyanlar Tiirkc;e degil, Fars-
c;a ogrenirler. Tiirkc;e edebiyat yoktur. Hatta Kara-
manh Mehmet Bey, 1277'de resmi dil Tiirkc;edir de-
digi halde, o tarihten sonra Selc;uklu saraylannda
Farsc;a eskisi gibi egemenligini siirdiiriir. XIV. Yiiz-
yilda Konya'ya yerle9en Karaman beylerinin bu ge-
lenegi birak1p Turkc;eye dondiiklerine dair elimizde
belge yoktur. Arna Orhan Bey'in divanmdaki resmi
dil Turkc;edir. Germiyan ve Aydmoglu saraylarmda
beyler, Farsc;;a ve Arapc;a yap1tlarm Turkc;eye c;evril-
.mesine, Tiirkc;e $iir ve edebiyatm geli1'}mesine ozen
gosterirler. Zaten Orta Anadolu'da da Tiirkc;;e yap1t-
larm ortaya 91kmas1, XIII. Yiizy1lm ikinci yansmdan
sonra, Tiirkmen etkinliginin artmas1yla ba9lar. ilginc;;-
-tir ki, Konya Sel<;:uklu Devleti'nde en eski Ti.'trkc;e
yap1t, Ti.irkmenlere dayanarak Mogollarla miicadele-
ye giri9en izzeddin Keykavus adma ibn Ala'nm yaz-
.ct1g1 Dani9mendname'dir. Bu yap1tm ancak bir son-

dan sonra gogallr. Sistemli bir politika sonucu, adalara gi-

denler geri donerler. Avrupa emperyalizmi, demiryollan kur-
ma ve Anadolu ticaretine el koyma giri~imlerinde Rum nlifu-
.sa dayamr. Ege Rum nfifusu h1zla artar. Ilginctir ki, ba~ta
Karamanlllar olmak fizere. Orta ve Bat1 Anadolu'nun pek <;ok
bolgesine yay1lm1~. ana dili Ttirkce olan h1ristiyanlar, serbest-
ce ac;1lmasma izin verilen okullarda Rumca ogrenirler ve
Rumla~1rlar. Ana dili Tiirkce olan bu hiristiyanlarm, dilini
unutmu~ eski Rmnlar m1, yoksa h1ristiyan Ttirkler mi oldul~
lan tart1~11Ir. Bunlarm Tiirkle~mi~ Rumlar alma olas1llg1 da-
ha gurltidfir. Osmanl1 Devleti. kolwni ne olursa olsun, bu Ttirk
h1ristiyanlarmm Yunanistan'a kazand1nlmasma seyirci kahr.
Cumhuriyet'ten sonra da, bunlar Rum say1llp Balkan Ti.irk-
Ieriyle mfibadele edilirler.
2272
raki yuzy1lm ortasmda, Turkmen beyliklerinin gu<;:-
lendigi bir sirada Danimend ilinde yap1lan bir uyar-
lamas1 gunumiize ulam1t1r. Ahmet Yesevi'ye ben-
zer bi<;:imde Baba ishak'tan kalan iir yoktur. Kon-
ya'da hukuk bilgini iken mistik yaam1 sec;ip dagla-
ra c;akan (1232/1233) Ahmet Fakih'den tek tuk m1s-
ralar kahr. Biraz sonra $eyyad Hamza, Kur'an'da yer
alan Yusuf ile Zeliha'nm Turk<;:e bir uyarlamasm1 ya-
par. Mevlevi eyhlerinin Rumca ve Tiirk<;:e tek tiik
m1sralan bulunur. Bu donemde Turk<;:e mistik iire
zenginlik ve derinlik getiren kii, Yunus Emre'dir.
Nerede ve ne zaman* yaad1g1 tart1ma konusu olan

* Yunus Emre'nin ya:;;ad1g1 di:inem hakkmda az i;;ok bir gi:i-

rii:;; birligine vanlir. 1238-1320 tarihleri aras1 genellikle ka-
bul edilir. Fakat ya9ad1g1 yer ve dinsel inaqi;;lan hala bilytik
bir tart1:;;ma konusudur. Onun Kuzeybat1 Anadolu'da Sivrihi-
sar Sankdy'de, Bolu"da ya:;;ad1g1 iddias1 G6lpmarl1, Ki:iprUlil
gibi ara:;;tnc1lar tarafmdan uygun gortilmil9tilr. Yunus Em-
re'ye sahiplenen bekta:;;i gelenekleri, Sanki:iy savm1 benimser-
ler. Koprtilil'niln kabul edilebilir sayd1g1, A:;;1k <;elebi kaynak-
11 XVI. Yiizy1l Osmanl1 kaynaklan, Tabduk Emre milridi Yu
nus'u Bolu i;;evresinde gi:isterirler. Bundan ba:;;ka Egridir, Ka-
raman, Bursa, Kei;;iborlu, Erzurum, Aksaray Yunus'un yurdu
olarak gosterilir. Prof. l'}ahabeddin Teldndag, i;ok eski tarih-
li olduguna inand1g1 Karaman'da mevcut bir divana dayana-
rak, Yunus'un Konya, Kayseri gibi btiyilk ve uygar Seli;;uklu
kentlerinde ya9ad1g1 kamsma vanr (Yunus Emre Hakkmda
Ara1;1tirma, Belleten 117). Fakat Tekindag'm as1l kamtlama-
ya i;;all9t1g1, bektai geleneklerinin, yerli ve yabanc1 biri;;ok
ara9t1ncmm iddia ettiginin aksine, Yunus'un silnni inane cer-
cevesinde, halveti tarikatma yakm oldugudur. Prof. Tekin-
dag, i;;agda:;; yazar Kadi Ahmet'in cam agacma tapam> Tap-
duk Emre taifesi hakkmdaki sozlerini milphem bulur. Bek-
ta9i iddialanm, sonradan uydurma sayar. Ama Tekirdag'm
blittin sav1, Karaman'daki Yunu:s divanmm eskiligine ve i<;in-
deki :;;iirlerin tilmtiniin Yunusa ait oldugu gi:irli:;;ilne daya-
mr. Bekta:;;ili!>: gibi Yunus Emre sorunu da, az cok aydml1ga
kavu1;1abilmek i<;in, daha serinkanll yeni ara9tirmalan bekli-
yor.
Yine aym bii;imde tart19ma konusu olan ve haklunda ce-
:;;itli goriiler ileri surtilen Anadolu Ti.i.rk halkmm rnizah an-

.5/23 .2273
 ve yoresel turizm derneklerince payla!'}1lamayan Yu-
nus Emre, Mevlana Celaleddin Rumi'nin Farsc;a ya-
p1tlanndaki !'}iir zenginligini ve mistik derinligi, Turk-
c;e yap1tlarmda dile getirir. Kir$ehir'de ya$ayan Yu-
nus Emre c;agda!'}I GU1$ehri, iranh sufi Feriduddin At-
tar'm .. Ku$larm Dili yap1tm1, flituvvet konusunda
ilginc; bir boliimle birlikte Turkc;eye c;evirir. K1r$e-
hirli c;agda!'}I, ahilerin mistik lideri Ahi Evren hak-
kmda ovgiiler yazar. Ba$ka bir planda, son Selc;uk-
lu sultanlarmdan Alaaddin'in c;:evresinde ya$ayan
Dehhani, yetenekli bir. saray $airi olarak Farsc;:a ve
Turkc;:e $iirler yazar. Kir$ehirli A$1k Pa$a (1271-1332),
oteki sufilerin mistik egilimlerine kar$1 c;:1karak, sun-
ni inane; c;erc;evesinde mistik felsefeyi anlatan Ga-
ripname,, adh didaktik $iiri ortaya koyar. A$1k Pa-
$a, yap1tmda "Turkc;eye iltifat yok. Kimsenin kalbi
bu dile akm1yor,, diye yak1mr. Gerc;ekten Selc;uklu
doneminde, halk $airlerinin d1$mda, Turkc;:e uretim
smirh kahr. Bu durum, Turkmen'e dayah beyliklerin
kurulmas1yla degi$ir. Ibn Batuta, Aydmoglu Mehmet
Bey'in, kendisinden hadislerden bir sec;me istedigini
yazar. Mehmet Bey, bu hadislerin derhal Tiirkc;e $er-
hinin yap1imasm1 buyurur. Germiyan saray1, Bati
Turk dili ve edebiyatmm geli$tigi bir merkez olur.
Seyhoglu Mustafa, Tiirkc;e Hur$idname,, yazar. Ger-
miyan Beyi Suleyman Pa$a buyrugu ile, Seyhoglu,
c:Merzuban-name,,, Kabus-name gibi Farsc;a yap1t-
lan Turkc;eye c;evirir. Necmeddin Razi'nin iinlii ya-
p1tmdan bir boliimii, Turkc;:e $iirlerle si.isleyerek di-
limize kazand1nr19 '. Germiyan Beyi Yakup II.'nin dos-
tu ve doktoru olan Seyhi.i's-$uera diye amlan Seyhi,
Husrev u Sirin, Har-name ve Divam ile Turkc;e $iir-
de bir a$ama yapar. Germiyan saraymda yeti$en Ah-
medi (1334-1413), Turkc;:e iskendername'nin ekimlle Os-

lay1mi ve killtlirilnii yans1tan Nasreddin Boca da, bu do-

nemde yaam1~a benzer.
2274
manb soyunun Tarih Destamm anlatir. Ahmedi'nin
Ertugrul Bey'in askerlerini Oguz olarak nitelemesi
ilginc;tir. Germiyan saraymdan transfer edilen Ah-
medi, Osmanll $airi say1labilir. 0, iskendername'sini
Yild1nm Bayaz1t oglu Siileyman Celebi'ye sunar. Cem-
$id ve Hur$id adh mesnevi bic;imindeki a$k oykiile-
rini ve bir ba$ka mesneviyi yine SUleyman <;elebi
adma yazar. $eyhoglu Mustafa ve $air $eyhi de, Ger-
miyan saraymda olgunla$tiktan sonra Osmanh hiz-
metine girerler. Boylece, resmi dili ve edebiyatI Fars-
i;a olan BU.yuk Selc;uklu Ve Turkiye Selc;uklu devlet-
Ierinden sonra, dili ve edebiyati Turkc;e olan ve Av-
rupa ve Asya'da geni$leyerek eski Dogu Roma im-
paratorlugu'nun yerini alan Turk imparatorlugu'nun
ilk temel ta$lan, BatI Anadolu Turk beyliklerinde at1l-
m1$ olur.

BE$iNCi KiTAP'IN SONU

ALTINCI KiT APT A :

OSMANLJLAR

2275
 BE$!NCI KlTAP'iN NOTLARI

1. C. Cahen. Pre-Ottoman Turkey, s. 73

2. Prof. Osman Turan, :i:sl:lm Ansiklopedisi, Siileyman $ah
maddesi
3. Anna Comnena, Alexiade II, s. 74-75
4. Prof. Akdes Nimet Kurat, Qaka Bey, s. 198
5. Willimn of Tyre, A history of deeds, s. 177
6. C. Cahen. Pre-Ottoman Turkey, s. 92
7. The Cambridge History of Islam I, s. 239
8. Kecdet Sakaoglu, Men,e;iicekogullan, s. 39-41
9. A. Manvelichvilli. Histoire cle Georgie, s. 167-173
10. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 100
11 Bar Hebraeus II. s. 463
12. P. Tivcev. Sur les ci.tes au XI-XII siecles. Byzantino
Bulgarica I. s. 179
13. :i:bn Bibi. M. N. Genc;;osman c;;evirisi, s. 99
14. Mel1met Onder, Kanya Kal'as1, VI. Ttirk Tarih Kongre-
si. s. 147-151
15. HUseyin Husameddin. Amasya Tarihi II, s. 369
16. Abu'l Farac Tarihi II. Omer Riza Dogrul c;;evirisi, s. 540
17. C. Cal1en, Pre-Ottoman, s. 259
18. Eflald, il.riflerin Menk1beleri, Tahsin Yaz1c1 c;evirisi I,
s. 370
19. Prof. Osman Turan. Selc;;uklular Zamamnda Ttirkiye,
s. 425
20. B. :\Tikitine. Les Kurdes, s. 225-244
21. Ki.iprlili.i-Barthold. Islam Medeniyeti Tarihi. s. 89 ve s.
242
22. Barthold, Encyclopedie de I'Islam, Qelebi maddesi
23. KoprtilU-Barthold. Islam Medeniyeti Tarihi, s. 243
24. Prof. Osman Tman, Sel<;uklular Zamamnda Tlirkiye, s.
421 ve s. 425
25. :i:smet Parmaksrzoglu, ibn Batuta Seyahatnamesinden
Sei;meler, s. 14
2fi Prof. Faruk Stimer, Oguzlar, s. 157
2277
 27. Prof. M. Halil Ymanc. Tiirkiye Tarihi I, s. 175-176
28. Prof. Osman Turan, Tiirk Cihan Hakimiyeti II, s. 160
29. Eflaki, Ariflerin Menk1beleri I, s. 445
30. Prof. Osman Turan, Tiirk Cihan Hakimiyeti I. s. 37 ve
II, s. 175
31. William of Tyre, A history of deeds, s. 72
32. Zikreden: Prof. 0. Turan, Sel<;uklular Zamanmda Tur-
kiye, s. 193
33. Tivcev, Byzantino Bulgarica I. s. 179-l!H
34. C. Cahen. Pre-Ottoman, s. 157
35. y.a.g.e., s. 211
36. VII. Tl.irk Tarih Kongresi, s. 381
37. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 209
38. Aksarayi Tarihi, M. Nuri Gencosman cevirisi. s. 354-355
39. Prof. Osman Turan, C. Karatay, Vak1flan ve Vakfiye-
leri. Belleten 45, s. 56-59
40. Prof. Osman Turan, $. Altun-aba Vakfiyesi, Belleten 42,
s. 211
41. Eflaki, Ariflerin Menk1beleri I, s. 267
42. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 257
43. $erefname, Bozarslan cev1ns1, s. 208
44. y.a.g.e., s. 227 ve 231 ve 239
45. y.a.g.e., s. 403
46. B. Nikitine, Les Kurdes, s. 183
47. Islam Ansiklopedisi, Kiirtler maddesi
48. B. Nikitine, Les Kurdes, s. 21
49. Islam Ansiklopedisi, Kiirtler maddesi
50. Islam Ansiklopedisi, Nesturiler maddesi
51. Zikreden: Nikitine, Les Kurdes, s. 183
52. Minorsky, Cihan-$ah, Selcuklu Ara:;;tmnalan Dergisi II-
1970, s. 161
53. Prof. Faruk Siimer, Karakoyunlular I, s. 29
54. Prof. Faruk Siimer, Safevi Devleti'nin Kurulu:;;u ve Ge-
li:;;mesinde Anadolu Tiirklerinin Rolii, s. 2
55. y.a.g.e., s. 53
56. Prof. Faruk Stimer, Oguzlar, s. XVI
57. y.a.g.e., s. 254
58. Ziya Gokalp, Kiirt A:;;iretleri Hakkmda Sosyolojik :i:nce-
lemeler, s. 64
59. y.a.g.e., s. 104
60. M. Ri:;;vanoglu, Dogu A:;;iretleri ve Emperyalizm. s. 186
61. N. Gogiinc. XVI. Yiizy1lda Mardin Sancag1
62. F. Kmzoglu, Tiirk Dili Dergisi Ekim 1961
63. i;lerif Firat, Varto Tarihi, s. 88
64. y.a.g.e., s. 232
2278
65. C. Cahen, tbn SaYd sur l'Asie mineure Seldjuquide, Ta-
rih Ara:;;t1rmalan Dergisi 1968, s. 42-48
66. Belleten 45, s. 60
67. Belleten 42, s. 221
68. Prof. Osman Turan. Selc:;uklu Kervansaraylan, Belleten
39, s. 482
69. y.a.g.e., s. 488
70. W. Heyd, Yakm Dogu Ticaret Tarihi, s. 336
'71. Prof. Osman Turan, Tiirkiye-K1bns, Belleten 110, s. 216-
218
72. S. Vryonis, The Decline of Medieval Helenism in Asia
Minor, s. 222
73. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 186
74. A. H. Hourani ve S. M. Stern, I. Islamic City, s. 32
75. tsmet Parmaks1zoglu, ibn Batuta Seyahatnamesinden
Sec;n1eler, s. 7-10
76. C. Ca!1en, Sur les traces des preliers Ahi, s. 90, Kopriilll
Armagam
77. Sec:;meler, s. 25
78. y.a.g.e., s. 24
79. Y. Yiicel, Mutahharten ve Erzurum Emirligi, Belleten 140,
s. 667
80. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 340
81. N. Qagatay, Bir Tiirk Kurumu Olan Ahilik, s. 52-58
82. Kopriilti Armagam, s. 82
83. Eflaki, Ariflerin Menk1beleri II, s. 166 ve s. 177
84. C. Cahen, Y a-t-il eu des corporations professionelles dans
le monde musulman classique, Papers on Islamic History
I. Islamic City, s. 51-62
85. F. Taeschner, Islam Ortac:;agmda Fiitiivva, Istanbul ik-
tisat Fakiiltesi Mecmuas1, 15. Cilt
86. F. Taeschner, is!amda Fiitiivvet Te:;;kilatl. Belleten 142,
s. 221
87. y.a.g.e., s. 230-231
88. Eflaki, Ariflerin Menk1beleri I, s. 376 ve 483. II s. 272
89. Istanbul iktisat Fakiiltesi Mecmuas1, 15. Cilt
90. N. Qagatay, Fiitiivvetc:;ilil{ ile Ahiligin Aynnt1lari, Bel-
leten 159, s. 433
91. C. Cahen. Pre-Ottoman, s. 195
92. Eflaki, Ariflerin Menk1beleri I. s. 296 ve II, s. 177, 224
ve 236
93. N. Qagatay, Bir Tiirk Kurumu Olan Ahilik. s. 104
94. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 340
95. Istanbul Iktisat FakiHtesi Mecmuas1, 15. Cilt
96. F. Taeschner, Belleten 142. s. 232 ve 235
2279
 97. N. Qrigatay, Bir Turk Kurumu Olan Ahilik, s. 99
98. S. Vryonis, The Decline of Medieval Helenism. s. 401
99. Dogan Kuban, Anadolu Turk Mimarisinde Bolgesel Et-
kenlerin Niteligi, VII. Tarih Kongresi I, s. 394
100. y.a.g.e., s. 387
101. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 285
102. S. Vryonis, The Decline of Medieval Helenism, s. 465
103. Prof. Osman Turan, islflm Ansiklopedisi, ikta maddesi,
s. 951
104. Prof. Osman Turan. Turkiye Selc;uklulannda Toprak Hu-
kuku, Belleten 47, s. 551
105. y.a.g.e., s. 570-571
106. Taner Timur. Osmanll Toplumsal Dii7'eni, s. 42
107. Ostrogorsky, Byzantion 32, s. 139-166
108. Prof. Osman Turan. Belleten 47, s. 573
109. C. Cahen, Selc,:uklu Dcvletleri .Feodal Devletler mi idi'?
1ktisat Fal{tiltesi Mccmu2s1, 17. Cilt 1955/1956
110. Prof. Osman Turan, $emseddin Altun-aba Vakfiyesi,
Belleten 42, s. 204
111. Prof. Osman Turan, CeH'lleddin Karatay Vak1flari ve
Vakfiyeleri, Bellet.en 45. s. 122-127
112. Prof. Osman Turan, Turkiye Selc;uklularmm Toprak Hu-
kuku, Belleten 47. s. 564-565
113. islam Ansiklopedisi. ikta maddesi. 50. ctiz. s. 955
114. Belleten 47, s. 567
115. Aksarayi Tarihi. Gern;osman cevirisi, s. 152
116. Nejat Kaymaz, Pervane, s. 129
117. y.a.g.e., s. 138
118. Aksarayi Tarihi. s. 235
119. Abu'! Fara<; Tarihi I. 6. R. DogruI c;evirisi, s. 644
120. Aksarayi Tarihi, s. 284
121. Zikreden: Osman Turan. Selc;uklular Zamamnda Tiir-
kiye, s. 600
122. Zeki Velidi Togan, Umuml Turk Tarihine Giri'?, s. 225
123. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 331
124. Aksarayi Tarihi. Genc;osman c;evirisi. s. 275 ve 282
125. Prof. Osman Turan. Turkiye Selcuklularmda Toprak
Hukuku, Belleten 47, s. 558
126. Eflaki, Tahsin Yaz1c1 c;evirisi II, s. 294
127. Prof. t. H. Uzurn.;ar~11l, Qoban ve Demirtaii, Belleten 124,
s. 627
128. Eflakl, II. s. 328
129. Prof. Osman Turan. Selc;uklular Zamamnda Turkiye. s .
647 ve 632
130. Aksarayi Tarihi. s. 352
2280
131. W. Hinz. Vergi Kitabeleri, Belleten 52, s. 771-779
132. Prof. Faruk Stimer, Karakoyunlular I, s. 37
133. Koprtilti-Barthold, islam Medeniyeti Tarihi, s. 63
134. J. A. Boyle, The History of the World Conqueror, s. 606'
135. Zeki Velidi Togan, Mogollar Devrinde Anadolu'nun tk-
tisadi Vaziyeti. THiTM I. s. 13
136. Barthold. ilh.anlllar Devrinde Mali Vaziyet. THiTM I. s.
147
137. Lambton. Landlord and Peasant in Persia. s. 93
138. .J. A. Boyle, The History of the World Conqueror, s. 34
139. Prof. Omer LUtfi Barkan, Toplu Eserler I. s. 613
140. ilber OrtaylI. Osmanll Topr::ik Dtizeninin Kaynaklan,
Toplum ve Bilim, s. 4
141. Yakubovskiy. Altm Ordu. s. 93
142. y.a.g.e., s. 117
143. Prof. Omer Ltitfi Barkan, Toplu Eser!er I, s. 730-737
144. y.a.g.e .. s. 132-135
145. ~erefname. Bozarslan i;evirisi. s. 485-486
146. ismet Parmaks1zoglu. Irak'ta Ornwnl1 Hakimiyeti. Bel-
leten 146, s. 192
147. Prof. i. H. Uzunc;ai$11I. Eretna Devleti. Belleten 126; s ..
176
148. Ya$ar YUceI. Mutahharten. Belleten 140. s. 663
149. H. Htisameddin. Amasya Tarihi III. s. 68
150. M. Grignaschi. Les Guerriers domestiques dans la fe-
odalite turque. VI. Tarih Kongresi. s. 223
151. T1hrani, Kitab-1 Diyarbakriyya I, s. 32
152. Prof. t. H. Uzurn;ar$Il1. Kad1 Burhaneddin. Belleten 126.
s. 201
153. Prof. Faruk Siimer, Karakoyunlular I. s. 67
154. y.a.g.e., s. 112
155. ~erefname. s. 120 ve 209
156. Prof. Faruk Stimer, Safevi Devleti'nin Kurulu~n ve Ge-
li:~mesinde Anadolu Ttirklerinin RoH.i, s. 2
157. Prof. Osman Turan. A.Jtun-aba Vakfiyesi. Be!Ieten 42, s.
211
158. Prof. Faruk Sumer, Safevi Devleti'nin Kurului;u ve Ge-
li$mesinde Anadolu Tiirklerinin Rolii, s. 9 ve s. 210
159. :i:slftm Ansiklopedisi, Serbedari: maddesi
160. islftm Ansiklopedisi, Ehl-i Hak maddesi
161. y.a.g.e., s. 205.
162. Minorsky, Cihan-$ah ve $iirleri, Seli;:uklu Ara$t1rmalan
Dergisi II 1970, s. 161
163. Prof. Faruk Stimer, Safevi Devleti'nin KurulU$U ve Ge-
li$mesinde Anadolu Ti.irklerinin Rolil, s. 10
2281
164. Selcuklu AratJ.rmalari Dergisi II 1970, s. 157-163
165. Vilayetname, Hazirlayan: A. Golpmarll, s. 21 ve 26
166. Prof. Osman Turan, Kopriilti Armagam, s. 538
167. Prof. Faruk Su.mer, Safevi Devleti'nin Kurulusu ve Ge-
limesinde Anadolu Tiirklerinin Rolii, s. 1
168. Mirza Abbasll, Safevilerin Kokenine Dair, Belleten 158,
s. 315-319
169. W. Hinz, Uzun Hasan ve Seyb Ciineyt, s. 15
170. Prof. Faruk Sumer, Safevi Devleti'nin Kurulw:;m ve Ge-
limesinde Anadolu Tilrklerinin Roli.i, s. 7
171. y.a.g.e., s. 10
172. Prof. M. Halil Ymanc, isliim Ansiklopedisi, Akkoyunlu
maddest, s. 261
173. W. Hinz, Uzun Hasan ve $eyh Ciineyt, s. 104
174. y.a.g.e., s. 104-105
175. Prof. Faruk Sumer, Safevi Devleti'nin Kuruluu ve Ge-
limesinde Anadolu Tilrklerinin Rolil, s. 13
176. y.a.g.e., s. 13
177. y.a.g.e., s. 20
178. y.a.g.e., s. 4-6
179. Prof. Osman Turan. Selc;uklu Devri Vakfiyeleri, Belleten
47, s. 71
180. ismet Parmaks1zoglu, Batuta'dan Secmeler, s. 14
181. C. Cahen, ibn Said, Tarih Arast1rmalan Dergisi 1968 Sa-
y1: 10-11, s. 42
182. Zikreden: P. Wittek. Mente:;?e Beyligi, 0. $. Gokyay ce-
virisi, s. 16
183. y.a.g.e., s. 25
184. H. Akm, Aydmogullan Tarihi, s. 25
185. Prof. i. H. Uzuncars1h, Osmanh Tarihi I. s. 40
186. C. Cahen, Pre-Ottoman, s. 312
187. Prof. Halil inalc1k, Osmanh (:1k1:;;1, Cambridge !slam Ta-
rihi I. s. 267
188. y .a.g.e. ,s. 287
189. Aksarayi Tarihi, Gern;osman cevirisi, s. 342
190. Enveri, Dusturname, s. 44
191. .Prof. Halil !nalctk, Osmanll <;1k1s1, s. 264
192. Zikreden: H. Akm. Aydmogullar1 Tarihi. s. 53
193. Prof. Fuat KoprUlii. Osmanlllann Etnik Mensei, Belle-
ten 28, s. 298
194. t. Parmaks1zoglu, Batuta'dan Sei;meler. s. 31 ve 34
195. S. Vryonis, The Decline of Medieval Helenism, s. 415-4Hi
196. y.a.g.e., s. 228-229
197. M. (:etin Varltk, Germiyanogullari Tarihi. s. 126

2282
 I I

BIR/NCI KiTAP'TA
Ulusal tarih aJilayilan: Ataturkcu tarih, Turan
c& tarih, toplumcu tarih. Anadolu'nun Turkle-
mesi ve Turk Ulusu'nun meydana gelmesi. Orta
A.sya Turklerinin ekonomik, kultarel, dinsel ve
toplumsal yaamlan. Asya ve Avrupa Hunlan.
iKiNCi KiTAP'TA
Goktii.rkler, Uygurlar, Rusya ve Avrupa Turkle-
ri fBulgar, Avar, Hazar, Macar, Pecenek. Oguz
ve KumanJ ve Gocebe Feodalizmi,. inceleniyor.
Dog Avrupa yahudiliginin Turk kokenli olup ol-
madig& tartlil&yor.
0<;0NC0 KiTAP'TA
Tilrklerin tarihi, X. Yuzyildan sonra isldm tarihi
I
I ~ercevesinde yer ahr. Ocuncu Kitap, Turklerin
tarihi ile baglantih olarak. isldm tarihini ince-
ler. isldm toplumunda devlet, smiflar ve simf
miicadeleleri, islam acisindan feodalizm. kapita-
lizm, sosyalizm ve Asyagil toplum tarti~malan
ele ahnir. Bu cerceve icinde ilk Turk-isldm dev-
letlerinin meydana cikt& anlatdir.
DDRDU NCO KITAP'TA
Turklerden (}nee Anadolu'ya isldmiyetin giri$i,
Ermeni sorunu, Selcuklu Devleti ve toplumsal
du:zeni, sunni-$ii catimasimn kokenleri, Dogu ve
Bat& ili$kileri acismdan Hach Seferleri ve Orta
Asya'da Turk uluslanmn meydana geli sure((p
kri incelen.ir.
BEf}iNCi KiTAP'T A
Turkiye Sel((uklu Devleti, Anadolu'nun Turkle$-
mesi ve isldmla$masi. Betitailik. Kizilba$lik, Ahi-
lik, feodal duzenin kurulU$U, Dogu Anadolu'nun
geri kali$ nedenleri ve Kurt sorunu gibi konular
i$lenir...

350 LiRA